Bogdan Bogdanović -Ukleti neimar

8/14/2019 Bogdan Bogdanovi -Ukleti neimar

1/21

1

bogdanbogdanovi

/ukleti neimarthe doomedarchitect

gliptoteka hazu

medvedgradska 2 zagreb


2/21

2 3

ovu knjigu sammorao da napiem ...zar sam mogaoda je ne napiem? /I had to write thisbook ... did I have anyother choice?

mrtvouzice. mentalne zamke staljinizma.zagreb: august cesarec, 1988.


3/21

4 5

Poziv Aurijkog kulurnog

oruma u Zagrebu da za

izlobu u Zagrebu priredim

poojei maerijal iz bekog

Arhiekonkog enra kojeg

je pripremio Ivan Rii, veliki poznavaelj

naljea Bogdana Bodanovia, prihvaila

am velikim oduevljenjem i dubokim

uzbuenjem. Nalov izlobe je preuze

iz Bogdanovievog vlaiog prihvaanja

Ledouxovog epiea maudit, kojeg je uvojio

1990ih. Prihvaanje da bude arhitece

mauditormuliralo je inagmu ireg opega

znaenjauklei neimar, koja je ope

prevedena kao the doomed arhitec.

Dok pripremam izlobu i piem ovaj ek

moj ilj nije ni u popunoi ravijelii, kako

je o Friedrih Ahleiner napiao, enomen

Bogdan Bogdanovi, nii pokazai njegov

rad u njegovom neizmjernom opegu. Moja

ambiija adrana je u ome da rad Bogdana

Bogdanovia prije vega pribliim mlaim

generaijama i ukaem na njegovu uoljivu

povijenos,a ime i poliiki znaaj. BB je

bio izvanredan arhiek, pejzani arhiek,

umjenik, pia, veuilini proeor,

urbanolog i poliiar. Moja zahvalnoje velikaBB je bio jedan od prvih koji je

oznaio gabarie polja rada na koje mnogi

od na dana reeriraju kao na polje vlaie

uvremene prake: polje urbanologije.

Rad Bogdana Bogdanovia upoznala am

1988,nakon o je njegova knjiga Mrtvouzie

bila objavljena u Zagrebu. Bilo je o udno

razoblje, interregnum nakono e ugaila

01

Ponovo sam

se povezala s

Bogdanovievim

memorijalnim

kompleksima

zapoimajui

projek Mnemosyne

Kazalite sjeanja

u 2009. godini.

Radi se o projeku

koji je proizaao

iz ideiranja

pojmova teatra

i teorijena nain

na koji poivaju

u sarogrkim

korijenima thei

oros,sa znaenjem

gledatii vidjeti.

htp://www.

heareofmemories.

org/

arhitekturakao primijenjena

antropologija/sonjalebo


4/21

6 7

karizmaina dominaija koja je deeljeima

bila uvodila ugodu uopijke bezbrinoi,

doku eudalni rani vladari jo uvijek ekali

u zajedi i izdavali naredbe vojim vazalima,

prijenego o e e naredbe poai zapovjedi

da e ubija, iluje i pali kako bi e ormirala

fikivna rodva uemeljena na bezbrojnim

krvavim pakovima. Prijeno o u dola

vremena koja BB opiuje kao uana, kada

u novi (bili) legiimna, a moda i jedina

amoodbrana.

Ve ada, 1988. godine,bilo je jano da

BB zauzima poziiju intelektuala, iako

niko oim onih koji u ii planirali nije

mogao predvidjei nadolazei ua, o je

ada poala rijeka poziija za ljude njegove

generaije u regiji koja je dana poznaa

kao biva Jugolavija ili Jugoiona Evropa.

Upravo zbog oga, nakon goovo evr oljea,

elim zapoei ovu malu, izlobi pripadajuu

publikaiju Bogdanom Bogdanoviem

kao inelekualem koji je zauzeo poliiki

av kada je o uinila ek nekoliina, u

vremenima kada u mladi ljudi o oajniki

rebali, neki mladi ljudi koji u poom bili

lukavo zavedeni znakovljemmrnje. Nalov

ovog ekaukazuje na mjernie koje

lijedim dok iam njegovo djelo, pokuavajui

drai na umu njegovaianja Looa aea

u izrazu kako arhiekura uvijek moe bii

isriana, a konenrirajui e na inenzie

komunikaije koji je BB vorio izmeu

naizgled vrlo razliiih diiplinaarhiekure

i anropologijeinenzie koji je konruiran

na kapaieu obje da djeluju koriei nagu

dekriptivnog.

inim o zbog Mnemoyne, zbog buduih

preraga u njeno ime, kao o je o BB avio napoeku voje knjige Mrtvouzie.

Svojim poliikim avom BB e doaknuo

ogromnog ponora koji je poojao i pooji

izmeu eorija i dikura proizvedenih od

druva i o druvu i ekremno lako ovojive

druvene i poliike varnoi koja proizlazi

iz ljudkih akija. Ili nedoaka ih akija o

jednaim problemom preunog prihvaanja.

02

Bogdanovi, 2009.

03

Danas kada se

vraam mislima

unazad, razmiljam

kako je udno da

niko nije naao za

shodno da mojoj

generaciji govori

o radu Bogdana

Bogdanovia abila sam uenica

Odjela za dizajn

i unuranju

arhiekuru kole

primijenjenih

umjenosi u

Zagrebu, 198185, a

kasnije i sudenica

arhiekure na

zagrebakom

Sveuiliu, 198588.

04

Kao o sam

nauila od dragog

prijaelja i kolege

iz June Amerike,

inelekualci su

ljudi koji se osjeaju

odgovornim za

druvo u kojem ive

e djeluju prema

om osjeaju.

05

Namjerno kaem

znakovlje,a ne

simboli, poujui

razliku koju je uinio

Cassirer, ba kao

o je o poivao i

Bogdanovi.

06

Izraz koji je Bogdan

Bogdanovi

uporijebio uinervjuu daom

Zoranu Miloviu,

objavljenom u

magazinu Start 1988.

godine

07

Bogdanovi

uporebljava

pojam politija(eng.

polity,njem. das

Gemeinwesen),

iako je o van

uobiajenog leksika,

a umjeso rijeipolicykoja akoer

vue korijen iz isog

izvora, najee

se, ope, korisi

rije politika(eng.

politics) ili ponekad

odredba, pravilnikili

slino.

Seoska kola za filozofiju arhiekure u Malom

Popoviu, veernja sesija / Village school for he

philosophy of archiecure in Mali Popovi, evening

session, 1979.

Svojom je knjigom Mrtvouzie BB jano

pokazao druvu u kojem je ivio, a bio je

jedan od prvh koji je o uinio, da ujezik

i lingvisikaeenijalna orua poliike

anropologije. Kao o je o m objanio,

BB je poznavao rad Lvy-Bruhla jo od

vremena prije Drugog vjekog raa, a

piui Mrtvouzieojeio e ponukanim da

preisia pojam primiivnog. Bogdanovi

je akoer demonrirao ono o je kanije

ijekom ravinog raa u 1990ima poalo

jo priunije, a o je da javne i privane

(pri)povijei koegziiraju (ali eo ne

miroljubivo) u vakom druvu. Upozoravao

je na neizbjenu opano: renuak u kojem

je poliika mo poala ako enralizirana

da e povijena vije veine graanva

jednoavno rasala. Erozija relaivno

progreivne i moderne oijaliike drave

bila je u vojoj poljednjoj azi, a i dana je

eko vjerovai da je bio jedini koji je o ve

vidio i rijeko dovoljno hrabar da o io avi

na papir.

Kao ovjek enu latodobro upozna

drevnim kulurama i druvima, a i kao

pedanan eimolog, BB je bio vjean da je

rije poli u korijenu rijei politijai politika.

Ukazao je na injeniu da je analiza poliike

unkije jednako neophodna kao i analiza

poliike akije. Irao je liniju i eirao

aimeriju druvenih odnoa u dravi koje je

bio graanin. Nije mogao znai, ali je ojeao,

da mo koja e ukoro bii uvedena bii

preeno ona koja e emelji na priili, koja

rai uglanospod vaku ijenu.

Dok je usoreivao dravu u kojoj je ivio

Lvy-Bruhlovim opiima zv. primitivnih

drutava,BB je verifiirao injeniu da je

dobrohona mo, ona koja ini dobro veini,

obino u ri druva, dok prijeea mo

oaje razaua, djelujui popu vjeiarenja.

Brianje poliikih unkija koje u bile

poojale u prehodnim deeljeima a

lia zemlje, kao i brianje druvenih

uloga koje u e pojavile modernizaijom,

omoguilo je enraliziranom dravnom

iemu (ili, preiznije, i djelomino

enraliziranim republikim iemima)

da e udrue a egmeniranim iemima

klanova. Drava je bila sremna za rasad,

odnonoza kaapljenje. Naknadni eek je

bio lian onome koji e dogodio u veini

po-kolonijalnih i pos-konfliktnihzemalja

irom vijea Jugoiona regija Evrope

je ukoro vjedoila raznim obliima

peudo-tradiionalizma,u ormama daleko

zajedljivijim no o je o Hobbawm ikad

mogao prepoavii.

Nakon perioda rane derukije kakvu

Evropa nije vidjela od Drugog vjekog raa

i poinjenih neizreivih urovoi koje e do

dana niu kaznile, peudo-radiionalizam jepoprimio novu ormu proornih ovajanjau

polijeranom periodu nedoaak urbanog

planiranja donio je drugu ivilizaijku

ezuru, kojoj i dana padamo kao uljive rve.

Problem preunog prihvaanja, uglaja

pod vaku ijenu, jednoavno uporno

oavlja voj rag. Druvene uloge koje u

voju pojavno mogle zahvalii periodu


5/21

8 9

Spomen-groblje u

Sremskoj Mirovici /

Memorial Cemeery in

Sremska Mitrovica

19591960.

Tek dovreni tumuli(vetaki breuljci) Spomen-groblja u SremskojMitrovici, a odmahzatim i grupa kenotafau makedonskom graduPrilepu, otvarali su putjednoj novoj antropologijiseanja/ Just finishedtumuli (artificial hummocks)of Memorial cemetery inSremska Mitrovica, andright afterwards thegroup of cenotaphs in theMacedonian town Prilep,opened up a path towardsa new anthropology of

remembrance.Kenoafi za pale

borce proiv faizma

u Prilepu / Cenoaphs

for he fallen

members of he

resisance agains

fascism in Prilep 1961.


6/21

10 11

do ada nepoznae kvaliee koja adri

longue duremulidimenzionalno. Kao o

je Ivan Rii iaknuo u vojoj dokorkoj

dizeraiji, Bogdanovi e izuzeno iiao u

nadrealiikoj egzegezi klainog urriul.

Upoznai e enomenom Bogdan

Bogdanovi ivoni je zadaak kojeg

pruzimam a zahvalnou u vojim daljnjim

iraivanjima u podrujima urbanologije,

poliike pamenja i umjenoi komemoraija.

Ne mogu drugaije nego privei kraju

ovaj mali uvodni ek rijeima Friedriha

Ahleinera, koji je neizmjerno kompeenniji

od mene u bavljenju nazvanim enomenom:

memorijalna podruja Bogdana

Bogdanovia u loijedne urbane kulure,

...ona u uvijek bila izvedena iz opografije i

krajolika da bi bila ranormirana u mjea

promiljanja, prijeanja i konemplaije.

Generirajui pejzae kao akere urbane

ivilizaije, Bogdanovi nam je oavljao

ogromno rannaionalno naljee irom

adanjeg uverenog poliikog eniea,

dana regije Jugoione Evrope. Naljee

koje evropka druva ek rebaju nauii

poznavai i ijenii.

oijaliike modernizaije niu e ponovno

ukazale u ormi u kojoj u bile izgubljene, ve

perverirane. Ba kao i u zapadnoj Njemakoj

nakon Drugog vjekog raa, preplavljujua

ideologija ekonomkog progreaodzvanja u

vakom uhu.

BB je poavio voje epohalno pianje

o razvoju grada i njegovog okruja jo u

ranim 1970im: da li je mogue da jo uvijek

imamo o jedno jedino ime gradza

popuno izdierenirane eniee popu

uvremenog Tokija i drevne Smirne? Nakon

o je bio izgubio biku za Novu kolu na

Arhiekonkom akuleu u Beogradu, borio

e proiv moguih enarija dezinegraije

grada vojom kolom u Malom Popoviu.

ana koju u mladi ljudi na aj nain dobili,

ana da re-imaginiraju grad, bila je jedna

vra iznimnog pedagokog pohvaa, ba kao

o u brojne ranormaije raznih krajolika

oblikovale neusorediva memorijalna

podruja, ijui jeme umjenoi pejzanog

oblikovanja ak i prije no o je Rober

Smihon ikovao inagmu land-art.Kada

amo i zavirimo u Bogdanovieve emeljie

elaborae eruanke kulure,lako emo

hvaii da je njegov environmentalim od

bibliografija / bibliography:Achleiner, F., Risi I., Komac, U.,Guilln, P., Karge,

H., Milovanovi,D., Vukovi, V.: Bogdan Bogdanovi.

Memoria und Utopie in Tito Jugoslawien.

Wien: Wieser & AzW, 2009.

Balandier, Georges: Anthropologie Politique.

Presses Universiaires de France, 1967.

Bogdanovi, Bogdan: Urbs&Logos.

Ni: Gradina, 1976.

Bogdanovi, Bogdan: Mrtvouzice.Zagreb: Augus Cesarec, 1988.

Bogdanovi, Bogdan: Zelena kutija.

Novi Sad: Medierran Publishing, 2009.

Bogdanovi, Bogdan: Ukleti neimar.

Novi Sad: Medierran Publishing, 2011.

Braudel, Fernand & Mathews, Sarah: On History,

The Universiy of Chicago Press, 1982.

Cassiser, Erns: Philosophie der Symbolischen

Formen. Darmsad: 1959.

Hobsbawm, Eric: The Invention of Tradition.

Cambridge Universiy Press, 1983.

Plessner, Helmu: Zakanjela nacija,Zagreb: Naprijed, 1997.

Risi, Ivan: Bogdan Bogdanovi. Baumester und

Zeichner, Universiy of Vienna, 2009.

htp://ohes.univie.ac.a/9957

08

Kolega Ivan

Risi i moja

malenkos doli

smo do poredbe

Bogdanovi-

Smihson nezavisno

jedno od drugog.

Ipak je vano rei

da je ono o je kod

mene jo uvijek

ek naznaena

poredba, Ivan je

pomnije elaborirao

u svojoj dokorskoj

dizeraciji, sr.

8689.

09

Bogdanovi, 1976.

10

Achleiner, 2009.

S njemakog

prevedeno od srane

auorice.

Spomen-podruje Jasenovac

/ Jasenovac Memorial Site

19591966.polis / metropolis / megalopolis / nekropolis


7/21

12 13

The inviaion ha ame rom he

Aurian Culural Forum in Zagreb

o adap he exiing maerial

rom he Arhiekurzenrum

Wien a hoen and prepared

by he grea onnoieur o Bogdan

Bogdanovi legay Ivan Rii or an

exhibiion in Zagreb, wa an opporuniy ha

I ook wih he greae joy and proound

exiemen. The ile o he exhibiion i

aken rom Bogdanovi own aepane

o Ledoux epihe maudit,ha he adoped

in he 1990. So he aepane o being

larhitece mauditormulaed he ranlaion

wih a broader ope o meaningukleti

neimar, whih wa hen ranribed a the

doomed arhitec.

My aim while preparing he exhibiion a

well wriing hi ex i neiher o eluidae

ompleely, a Friedrih Ahleiner wroe,

he Bogdanovi phenomenon, nor o

how hi work in i immene enirey. My

ambiion i o give an opporuniy primarily

o he younger generaion o ge aquai ned

wih Bogdanovi work and o poin o hi

onsiuouly hiorial, and hereore

poliial, relevane. BB wa an ouanding

arhiec, landape arhiec, ari, wrier,

eduaioni, urbanologi and poliiian. My

graiude o him i boundlehe wa one o

he fir o deignae he field o work ha

many o u oday reer o a o he field o our

own onemporary pracie: urbanology.

I go aquained wih Bogdanovi

work in 1988,afer hi book Mrtvouzie

01

I reconneced

o Bogdanovis

memorial sies

when saring he

projec Mnemosyne

Theatre of

Memoriesin 2009,

a projec emerging

from he ideaion

of boh theatreand

theoryas resing

in Greek roos the

and oros meaning

viewingand seeing.

htp://www.

heareofmemories.

org/

02

Could be loosely

ranslaed as

Deathtraps.

architectureas applied

anthropology /sonjalebosch


8/21

14 15

had been publihed in Zagreb. I wa he

ime o interregnum aferhe harimai

dominaion ha or deade had been

inroduing uopian ervour eaed, while

eudal warlord were ill waiing in he

ambuh, giving ilen order o heir vaal,

beorehoe order beame ommand o

kill, rape or burn and ficiiou kinhip

eablihed by innumerable blood pac.

Beorehe ime ha BB deribe a horrible

ame, when dream (were) he legiimae, i

no he only el-deene.

Already hen, in 1988,i wa lear haBogdanovi wa aking a poiion o an

intellecual ,hough nobody bu hoe who

planned i ould have oreeen he upoming

horror, whih beame a rare poiion or

he people o hi generaion in he region

ha i now known a ormer Yugolavia,

or Souh Eaern Europe (SEE). Thereore

I would like o ar hi mall publiaion

ha aompanie he exhibiion in Zagreb

in 2012, almo a quarer o a enury laer,

wih Bogdan Bogdanovi a an inellecual

who ook a poliial and when ju ew

people did, in he ime when ha and wa

deseraely needed by many young people

who oon were unningly edued by he

ignageo hared. The ile o hi ex

reer o he pah ha I am aking up in my

reading o hi work, while rying o keep in

mind hireading o Loo enapulaed in he

expreion ha arhiecure an be alway

reold in word,onenraing myel on

he ineniy o ommuniaion ha BB buil

03

Bogdanovi, 2009.

Translaed from

Bosnian-Croaian-

Serbian language by

he auhor.

04

When I hink back,

I find i srange

ha nobody had

ever menioned

his work o mygeneraion in he

school curriculum

and I was a pupil

of Zagreb School

of Applied Ars,

Deparmen for

Archiecure and

Design,19811985,

and laer also

a suden of

archiecure a he

Universiy of Zagreb,

19851988.

05

As I learned from

a dear colleague

and friend from

Souh America,

inellecuals are he

people who feel

responsible for he

sociey hey live in

and hey ac upon

ha feeling.

06

I deliberaely say

signage,and no

symbols,while

respecing he

disincion ha

Cassirer made, jus

like Bogdanovi

respeced i as well.

07

Bogdan Bogdanovi

used ha

expression in an

inerview conduced

by Zoran Milovi,

published in Start

magazine in 1988.

Translaed from

Croaian-Bosnian-

Serbian language by

he auhor.

08

Bogdanovi, 2011.

Translaed from

Bosnian-Croaian-

Serbian by he

auhor.

inbeween hee wo diiplinearhiecure

and anhropologyineniy onrued on

he apaiy o boh o work wih he power o

deriptive.

For he ake o Mnemoyne, and or he

uure remembrane, a BB pu i a he

beginning oMrtvouzie.

Wih hi poliial and, Bogdanovi

akled ha immene hiau ha exied and

exi beween he heorie and dioure

produed by and abou he oiey and an

exremely onquerable oial and poliial

realiy ha ome a a reul o peopleacion. Or lak o hemanamoun o he

problem o aquieene.

Wih hi bookMrtvouzie,BB howed

learly o he oiey ha he lived in, and he

wa one o he fir o do o, halanguage

and linguisiwere and are eenial ool o

poliial anhropology. A he explained, he

knew he work o Lvy-Bruhl rom he ime

beore , and while wriing Mrtvouziehe

el drawn o he reexaminaion o he noion

o primiive. Bogdanovi alo demonraed,

wha laer would beome even more horridly

preen in he 1990 Balkan war, ha publi

and privae (hi)orie oexied and oexi

in every oiey. He wa warning again he

imminen danger: he momen when he

poliial power beame o enralized ha

he hiorial onioune o mo o he

iizenry ell apar. The eroion o a relaively

progreive and modern oiali ae wa

in i lae phae, and even now i i diffiul

o believe ha he wa he only one o ee i

Vodeni vor u koji se, narelativno malom prostoru,upliu tri reke Sava, Una,Strug podsea na zmijskognezdo .../

Spomen-podruje Jasenovac /

Jasenovac Memorial Site 19591966.

Water facility in which, in arelatively small area, thesethree rivers interfere Sava,Una, Strug are reminiscentof the snakes nest ...


9/21

16 17

oming and brave enough o pu i down on

paper he way he did.

A a man enu latoknowledgeable

abou anien ulure and oieie, and

a a meiulou eymologi, BB wa aware

ha he word poligave roo o he word

polity, poliyand politi.He poined ou ha

he analyi o he poliial uncion i a

indisenable a he analyi o he poliial

acion. He drew a daum and dieced he

diymmery o he oial relaion in he

ae he wa a iizen o. He ould no know,

bu he el, ha he power oon o be uheredwould be predominanly one o oerion, one

ha would require onentno mater wha.

While omparing wha wa going on in

he ae he lived in wih he deripion o

Lvy-Bruhl primitive oietie,Bogdanovi

verified he ac ha benefien power

uually i a he ore o he oiey, while

he hreaing power remain disered,

acing like wihraf. The effaemen o he

poliial uncion a had been known in he

previou deade, a well a he effaemen

o he mo oial role ha emerged wih

modernizaion, enabled he enralized ae

yem (and emi-enralized yem o ome

republi) o merge wih he egmenary

lan yem. The ae wa ready o be

dimembered, or raherbuhered. The

afer effec wa imilar o hoe exoried in

he mo o he po-olonial and pos-onflic

ounrie around he worldhe SEE region

wa oon o be wineing divere orm o

peudo-traditionalim,in orm muh more

anankerou han Hobbawm ould ever

aume.

Afer he period o war derucion o a

kind ha Europe had no een ine

and unseakable aroiie whih have

moly been graned impuniy, ha peudo-

radiionalim ook over he orm o saial

onque o anoher kindin he afermah

o he war he lak o urban planning brough

up anoher iviliaional aeura, he one ha

we are ill he ilen vicim o. The problem

o aquieene ju keep on lingering. The

oial role ha emerged in he period ooiali modernizaion did no reappear

in he hape hey had when hey were lo,

bu pervered, and ju like in he powar

Germany, he overwhelming ideology o he

eonomi progrewa in everybody ear.

BB poed hi epohal queion abou he

developmen o he iy and i environmen

already in he early 1970: i i poible ha we

ill have one namethe ityor exremely

differeniaed eniie like onemporary

Tokyo and anien Smyrna? He ough again

he plauible enario o diinegraion

o he iy wih hi hool in Mali Popovi,

afer he ruggle or he New Shool a he

Fauly o Arhiecure in Belgrade had been

lo. The hane ha wa given o he young

people o re-imagine he idea o he iy wa

a unique pedagogial underaking, ju like

hi numerou ranormaion o variou

landape aro he ounry had been

orming unequaled memorial ie while

eeding he ar o landaping o a new kind

09

Ivan Risi and

myself came o he

poin of comparison

Bogdanovi-

Smihson

independenly. I

is imporan o

noe, hough, ha

Ivan elaboraed

i horoughly in

his PhD hesis,

p. 8689.

10

Bogdanovi, 1976.

Translaed from

Bosnian-Croaian-

Serbian by he

auhor.

11

Achleiner, 2009.

Translaed from

German by he

auhor.

even beore he ynagm land-artwa oined

by Rober Smihon.When one only peek

ino hi horoughgoing elaboraion o he

Eruan ulure,i i eay o omprehend

ha Bogdanovi environmentalim i o an

unpreedened qualiy ha onain he

longue duremulidimenionaliy. A Ivan

Rii poined ou in hi docoral hei,

Bogdanovi exelled a a urreali exegee o

he laial urriulum.

Geting o know he Bogdanovi

phenomenon i a lie ime ak ha I am

hankully aeping while inveigaingurher in urbanology, polii o

remembrane and ar o ommemoraion.

I anno bu bring o an end hi mall

inroducory ex wih he word o Friedrih

Ahleiner, who i immeaurably more

ompeen han me o akle he named

phenomenon:

Bogdan Bogdanovi memorial ie are

loio an urban ulure, ...hey had alway

been developed ou o he opography and

landape ha hen were ranormed

ino he ie o hinking, realling and

onemplaion.

Wih generaing landape a agen o urban

ivilizaion, Bogdanovi lef en enormou

rannaional legay all over he SEE region.

Legay ha he European oieie ill have

o learn o know and resec.

:

:

Meni su se rijeii forme uvijekisprepletale. / For me,

words & forms havealways intertwined.

Spomen-podruje

Jasenovac

/ Jasenovac

Memorial Site

19591966.

Diagram, oko /

abou 1980

. .

Spomen-podruje

Jasenovac

/ Jasenovac

Memorial Site

19591966.


10/21


11/21

20 21

: Kad bi va, gosodine Bogdanoviu, hjeli

predavii, doli bimo u prilinu dilemu jer vi imae

eiri biografijearhiek, likovni umjenik, knjievnik,

poliiar. Pooji li za va odreena hijerarhija u ome

pogledu?

: Ja am o uvijek ojeao kao

jelinu. Moja je lino bila kompozina, pa e

o ve moglo ukladii. eo am razmiljao

o hijerarhiji. Kao prvo am arhiek, pomalo

i pia, pomalo i ra i vrlo malo poliiar.

Ali o malo bilo je eoko. No, poliika mi

e nije viala, bio am poliiar jer je u ono

vrijeme bila akva iuaija da am maraoda o moram bii. Reagirao am prema vom

emperamenu, a prema ome u onda dole i

konrareakije.

: Kao proeor urbanizma zauzimali e

e za druge kvaliee, a ne za pragmaini, korini

urbanizam. Suproavili e e urbanizmu kvaniee.

Meuim, akori koji u odredili va proeionalni pu

igurno u poneo loeniji.

:Dao am e birai za aiena

na Kaedri za urbanizam jer je u renuku kad

am diplomirao arhiekura u Jugolaviji bila

jadna, radilo e amo a dva ipa prozora, ako

da e u u iromanu, oboe unkionaliiku

arhiekuru niu mogle uklopii moje

prehodne anazije. Poeo am udirai prije

raa, a na arhiekuru am oiao iz jednog

nadrealiikog miljea. Napravio am ak i

neki program i nalovio ga, pararazirajui

Corbuiera: Ver une arhiecure urealie.

Hio am pravii nadrealiiku arhiekuru,

ali o je podrazumijevalo klijene koji bi o

umjestobiografije

Ve u djeinjvu Bogdan Bogdanovi

uao je u vije umjenoi u kui

voga oa, uvenog knjievnog

kriiara i kazalinog ravnaelja

Milana Bogdanovia. Tu je ve

kao edmogodinjak upoznao

Mirolava Krleu. Pripadno

krugu beogradkih nadrealia oko

Marka Riia zauvijek je odredila

njegovu oobnu poeiku u va ri

paralelna medija kojima e ikazuje

somenikoj arhiekuri, reu i

lierauri. U vom ivou Bogdanovi

ni u umjenoi ni u poliii nije

raio lagan pu, ve e uvijek kreao

proiv ruje.

,

. .

bogdan bogdanovi/gradovi su biaKenotafi

rtvama faizma

u Travniku /

Cenotaphs for

the victims of

fascism in Travnik

19711975.


12/21

22 23

hjeli, kao o je o, na primjer, bio luaj

kuom za Triana Tzaru. Za vrijeme

raa zabavljao am e Markom Riiem

ako da am oboe za njega projekirao

jednu umanuu kuu, gdje e iz gornjeg

kaa moglo klizai u donji, prepunu nekih

iznenaenja. Da je bilo mogue, ja bih ako

radio arhiekuru. U mome krugu vi mo

bili nadrealii i ljeviari, ali kad je dolo

nae lijevo druvo, vidjeli mo da od akvih

nadrealiikih egzibiija nema nia. U

oajanju am e odluio za urbanizam jer je o

donekle ipak i neka znanvena diiplina.Ali preokre u mom ivou bio je kad

am dobio najeaj za Spomenik idovkim

rvama u Beogradu. Najedanpu mi e

ovorio iav novi vije imbola, usorednih

znaenja. Tada poinje aj moj nain miljenja

na kaove. Ja am moderni arhiek, ali

mogu milii i na nemoderan nain. Moje

prve kue na Avali kraj Beograda poeka

50-ih godina bile u pune reminienija. Moj

prijaelj je bio inenjer na Hidro-ehnikom

iniuu, pa u e kue bile namijenjene

njihovim zapoleniima. Te bi kue mogle

bii i na Medieranu, no kad am ih gradio,

niam milio da e izgledai medieranki.

Graene u na arinki nain, popuno od

kamena. Te u kue bile nadrealiike i niu

naile na odobravanje ruke, budui da u

vi bili moderni da ne moe modernije. Oni

u e ada jedva odlijepili od oijaliikog

realizma, a onda dolazi neko ko ope radi

akvo neo. No niu hvaili nadrealiiku

podlogu.

: Nadrealizam je ubverzivno priuan ve

oljeimaod Hieronimua Boha ili udenih komora

manirizma, pa do Breonovog pokrea. On je malo

poinu, ali moda je dana vrijeme kada on ope dolazi

na povrinu, kada ponovo ljude zanima jer u oalno

reguliranom vremenu globalizaije, profia ope pooji

poreba za nekom anarhijom.

: Ja bih volio da e o vae

predvianje ovari. Dodue, ad je ve

manje-vie vejedno, ali i nije. Ja am uvijek

marao da nadrealizam vue duboke korijene

iz povijei, povijei umjenoi, povijei

ivilizaije. Prepoavljam da e praviondanji nadrealii ne bi ljuili. Nadrealizam

je naavak romanizma.

: Breonovki nadrealizam bio je jo obogaen i

konekom razvoja pihoanalize.

:Primie o kao avim

arbirarnu igru rijeiali i pihoanaliza je

vukla voje korijene iz romanizma. Moda je

apurdno o o am rekao, ali ini mi e ako.

: Za o igurno imae argumene.

:Prodirai u donje lojeve,

duboko, uzmie amo romaniarku

lierauru, pa nadrealizamrojdizam je

naao iz oga anja duha

: Moda je naao iz bolei vremena.

:Da, iz bolei vremena je Freud

izvlaio u voju sekulaiju koja je divna

sekulaija; koliko je pomogla nereniima,

o je ad drugo pianje. Ali kao sekulaija je

bila divna.

: Moda bi bilo zanimljivo neo aznai iz

vaega ikuva nadrealiikim krugom.

: O onom renuku kad me

primaju u nadrealiiko druvo ne moe e

govorii bez prejeka kroz ondanju moralno-

lierarnu iuaiju u Jugolaviji. Nadrealizam

je bio beogradki, ali je bio neodvojiv od Krlee.

Krlea nije volio nadrealizam, ali nije mio o

priznai. Nadrealii u ga oboavali, a i on e

jako dobro lagao njima. Zbog e voje aze

i druenja nadrealiima doao je na rni

siak Parije; milim da mu o nikad polije

nije bilo oproeno, o je uvijek preuivano.To je bio jedan krugo vrijedi za onu grupu

nadrealia koji u bili breonovi, a o u bili

Marko Rii, Duan Mai, Alekandar Vuo.

Ali bila je i druga nadrealiika grupa oni

niu bili breonovi, nego u, bogami, bili

aragonovi, a aragonovi u bili aljinii.

I ad, iz ove beogradke nadrealiike

grupe u polije izali i vrlo dobri generali

revoluijeKoa Popovi i drugi.

Tono reeno, milim da je Popovi bio

poajni breonova. Takva ajalia Parija

je ek olerirala. Ali on je apoluno oao

nadreali, do poljednjeg daha. Kad am bio

gradonaelnik, reo am ga u jednoj iuaiji

kad je bio prokribiran. Upuio am mu poziv

da doe na dodjelu nekih plakea i on e

pojavio av preplaen. Morae znai da am

ja kao gradonaelnik pravio razne egzibiije

jer am imao iza ebe Ivana Sambolia. Vidio

am da je ovjek doao, pa nikako da jedne, pa

hoe u prvi red, pa nee... A onda j a uanem,

ijela ala zaui, onda ja doem do njega:


13/21

24 25

Koo, doie, jednie a mnom. O, pa vrlo

rado. Ja ga dovedem i jednem njim, a onda

naane jedna duboka iina i zaim pljeak

Koi Popoviu.

: Vai rei ih anazijkih bia koja u

kakada bia i kue iodobno na neki nain podjeaju

na onirika bia Maxa Erna.

:Pa, pogodili e, Max Ern je

moj vea. Ne Piao, Piao je moan, ali

ovaj mi je bio blii.

: Ako krenemo na podruje vaih somenika,reimo i kod Erna pooje e kulpure, na primjer

kulpura Capriorn, koje u od beona i imaju neke

mealne aplikaije.

:Milim da je u onome o am

ja radio kao gradielj, u im somenikim

objekima koje am radio moralo bii Erna.

ak da ja i ne primijeim. Ja am uvijek

marao legiimnim da ono o razumijem i

ojeam u vojoj preradi, obradi i ikoriim.

: Vana ema kod va je grad kao akav, urb koji

vrlo veobuhvano vidie, za koji marae da ga reba

soznai vim ojeilima. Sjeam e onoga lijepog eka

u kojem piee o Bologni kao gradu iz ijih dubokih

dvoria dopire vjeina, o Veneiji kao o ve pomalo

ovaloj dami, a karminom na unama. To je ope

aoijaivna rana vari.

:Pa hipoazirao am gradove,

bili u za mene bia; kao akvi u me i

privlaili. Priai akve prieuvijek u me

marali malo aknuim. Vrlo brzo am

hvaio da je urbanizam pun mafijakih,

poliikih klopki da e apleee o podzemne

ineree. Gledao am da budem o dalje od

vega oga, ako da am polije, kako am

vodio aj urbanizam, doao u iuaiju da me

biraju za doena. Onda am preokrenuo naziv

predmeane Urbanizam nego Urbanologija.

Tu am bio lobodan, lobodno razmiljanje o

gradu, bez prakinog urbanizma. A prakini

urbanizam je, hjeli, ne hjeli, mraan

poao, o je poliika, o e iekako ojealo i u

oijalizmu.

: Kako e za vrijeme pedagoke djelanoireirali udenekao udionike u jednoj ravnopravnoj

dikuiji ili je o bilo ex atedra.

:Kaedra nikada nije bila. U

ivou dvapu io predavanje niam odrao,

a proeori noe a obom kripe, iaju iz

njih. Ja am improvizirao. Moja predavanja

u izgledala kao i ovaj razgovor. Vrlo brzo am

na ua vojih kolega preao i davai ojene.

Tko je neo uo od mene, uo je, da li e moi

neo od mene ikoriii ja ne znam, ali da ja

dajem reepe o radii i miliineu. Oim

oga, urbanologijao je polaia, ko hoe

neo vidjei i ui, moe hvaii. Moda nee

moi primijenii, j. igurno nee moi. Uvijek

am bio epienar nediipline, rudio am e

da budem zanimljiv.

: U om milu sominjee i filozoke enje

a udenima po raznim zakuima grada.

: To je bilo veliko zadovoljvo

meni, koji am Beograanin, o okrivanje

grada, a udenima pogoovo. To u bile

E ad, kako u e uope i somenii mogli

radii i zao u e radili, zao am ja dobivao

narudbe? U jednom vremenu, kad mo ve

avim raiili a Ruima, u somenikoj

arhiekuri je jo uvijek ovjeki model bio

penia, energija, buduno, id. I onda

dolazi jedan zamraeni maoriji momak,

poinje radii neo avim drugaije, neku

koreografiju, neki bale. A parijki vrh je

priajao na ve o ja radim amo da e

pobjegne od ovjekog modela. A nije e bilo

lako odlijepii, nije bilo lako. Veliki majori e

niu od oga mogli odlijepii. A onda je u bilojo neoad ne vjerujem da je o ujealo na

narudbeja niam e somenike naplaivao.

Ja am rikno pokrivao voje rokove koje

am imao. Morao am imai voj auomobil,

morao am na ilna puovanja, poneo

am rebao da pomognem udenima koji

u mi pomagali, maerijal, o am ono

zaraunavao. Inae pravog honorara zapravo

nije bilo. Ja bih njima plaao da mogu radii

o o am radio Jednom mi je u Beu prila

jedna ne ba avim mlada ooba i kae: Ja

am iz Moara, ne znam kako da vam kaem,

mene u mama i aa napravili na vaem

someniku. Ja am o hvaio kao veliki

komplimen. Onda am e jeio da u o

radili i po Grkoj i da je o aniki dogaaj.

: Imae poeban odno prema anii. U vaim

varijanama kapiela ureu e anika i nadrealizam,

ako e ako moe rei.

:Cijela a erija kapiela je naala

ako o am ja amo obrnuo volue naopako

generaije koje u dolazile izvana. To

zavlaenje u podrume, penjanje na avane,

razgovori a raznim oriinalima po bieima.

O vemu i vaemu e prialo, amo e pazilo

da ne bude poliike.

: U knjizi Zaludna misrijaknjizi o bravu

uzaludnih i raginih gradielja Paladija, Borrominija,

Piraneija, Gaudijagovorie o pojmu unuarnje

arhiekure.

: Zaludna misrija,o je kapialna

knjiga, a dovela je i do komplikaija. Govorilo

e: o on o pie, on reba predavai kakoe grade gradovi, kako e grade oijaliiki

gradovi. Pojam unuarnje arhiekure miljen

je ironino. Ja e podmjehujem malo rjeniku

voje ruke u om pojmovnom ikluu, pa

kaem o je unuarnja arhiekura. Unuarnja

arhiekura je u meni, koliko am ja ebe

napravio i koliko am nekome usio pomoi

da napravi ebe, id. U om pojmovnom

ikluu rije unuarnja arhiekura dobiva

ezoerino znaenje.

: Doakli mo ve vae veliko

podrujesomeniku gradnju. Ako e uzme u obzir

vrijeme u kojemu e o radili i ako e prijeimo ih

raznoraznih somenikih kompleka i kulpura iz

og vremena, onda je va rad neo o je dijameralno

uprono. Vi nie varali djela koja izazivaju resek,

moda ak i rah, nego u o uvijek neka kraljevva

u koja e ulazi, kroz koja e prolazi, u kojima e moe

provei i iav dan.

:Da, o je o. Ali o ne mogu ne

povezai a nadrealizmom, na kraju krajeva.


14/21

26 27

o je kabala, o je idovka miika i u am

ve hvaio da pooji jedan udean vije koji

jo niam dodirnuo. Od og renuka kad e a

persekiva i anipersekiva rodila iz jedne

igre rijei, krenuo am i vrlo brzo napravio

projek.

: Da li bogavo rijei moe generirai i

bogavo orme?

:Apoluno, apoluno. Meni

u e rijei i orme u arhiekuri uvijek

isrepleale. Ja am vrlo eo na reima

isiivao neo, nepoznaim jezikom,nepoznaim znaima.

: Odakle u dolazili? Iz podvijei?

:Popuno makinalno, ali da li

mi je u om renuku neo znailo, ne znam.

Vjerojano.

: Moe e rei da e e u poljednje vrijeme

vie orijenirali na pianje.

: Zapravo nikad niam preajao

piai. Svar je u ovomemoj oa je bio

knjievni kriiar, majka je io bila proeor

knjievnoi. Oni u bili u akvoj panii da ja

na krenem meu pie, jer u pie poznavali.

Plaili u e da me o ne povue da ne oanembez proeije. Moj ulazak u arhiekonko

pianje je bilo jedna rubrika u Borbikoja e

zvala Mali urbanizam. Piana je ironino, za

ina velikim urbanizmima, o je bio podek.

Veliki urbanii u piali redakiji da o vara

zabunu kod ljudi: Bogdanovi, o u neke

njegove ideje, mi moramo gradii oijaliike

gradove.... A ja am piao o vemu i vaemu,

piao am o aadama, bog zna kakve

am poeme pravio na rulim aadama, o

krovovima, o podrumima, o piama.

: Da li bie mogli neo rei o dijelu vaeg

ivoa polije Beograda. o u vaem proeionalnom i

umjenikom ivou znai period od 90-ih godina kada

e doli u Be?

: Tu negdje pred 90-e i 90-ih

ivjeli mo u velikom rahu. Sambolieva

kerka je bila ubijena, a i Samboli je bio

predvien za ubojvo, o e na kraju idogodilo. Premda je on bio veliki opimi,

bio je ovdje i uvjeravao me: Ajde, vrai e u

Beograd, nemoj e bojai. Toalno nije bio

vjean; o je velika ragedija i rana pria.

To je kruna ludila i uaa. Milim, ijela a

pria, kako je ve o izvedeno, proo, ne volim

priai o ome, ne volim e prijeai. ivo u

Beu mi je korigirao jednu veliku zabludu, a

o je da ja bez Beograda ne poojim. To je ako

lijepo demanirano, znae. Polije am eo

razmiljao o bi bilo da am e okaio ranije;

ne znam o bi bilo. Po Europi somenike

igurno ne bih radio. Biroi u biroi, na poao

ima i lijepe rane, ali i eke, mune i ragine

rane...

i onda je krenuo jedan avim nov iem,

jedna nova eeika. Njih ima jako mnogo. U

knjizi Knjiga kapitelaih ima oinu.

:Anika vam je filozoki i po ijelom vom

kulurolokom kompleku vrlo blika.

:Sve mi je blikovidie da e ne

uruavam pokrai Dalmaiju i prenijei je

ured Beograda [kue na Avali iz 1952., op. a.].

: Ipak, pooje li neka imena,

periodi koji u va oobio odredili.

:Kad e u ranoj mladoiinfiirae nadrealizmom, onda o mora ii

ovako kako je ilo, nema onda vie vraanja na

klaino upnjevanje ideja.

:U om vaem veobuhvanom priupu

gradu, nehijerarhijkom priupu gradu i pojedinim

arhiekonkim elemenima koji ga ine vi moee i u

jednome objeku, u jednoj arhiekuri iiai i grad kao

akav, kao na primjeru Karlove rkve u Beu.

:Da, o me jako obuzimalo;

Karlova rkva mi je jedan od repera, a znae

ko je mene upoznao om rkvomKrlea.

On mi je rekao da je o genijalno i da o

moram vidjei. Milim da mi je dao u

poenu ideju, da ja u neo raim, da

ijelu zgradu hvaim kao meaoru. Sabire

iavo ljudko poimanje arhiekure. Znae, u

ivou je ako da vam ponekad neko neo

kae usu, a polije o isadne jako vano. Ja

am Krleu vodio da vidi idovki somenik.

Milim da je bio malo zauen jer je alno

govorio: udno, bizarno, bizarno, bizarno...

: U emu je za njega bila a bizarno?

:On je bio bizaran. Meni je bilo

dovoljno o am vidio da ga nije oavilo

ravnodunim. U onom jadnom i bijednom

Beogradu, u orealiikoj arhiekuri, u

praznini i nevolji, kako je ve o izgledalo,

ak mi je i rije bizarno zvuala kao iava

imonija.

: Do oga somenika e doli najeajem.

:Dobio am poziv za aj najeaj.

To je dugaka pria. Vraio am e iz raa;

raovao am krako, ali am usio biiprorijeljen ovdje, kroz lijevi kuk. Raovao

am iinki, iinki am i dobio o mi reba.

Bio am pozvan na najeaj i nije me o ko zna

kako oduevilo. Jer am jo uvijek milio da

u ipak radii pravu arhiekuru, nikad niam

ni pomiljao da u napravii neki somenik.

Vrijeme je prolazilo i ba mi nia nije padalo

na pame. I renem jednoga nadobudnog

kolegu koji me preporuio za najeaj, pa mi

on kae: ujem da i radi, a ja neu priznai

da ne radim. U emu je ideja? Ja poinjem

lagai: Zna, idovko groblje, pa ona aleja

koja ide, pa e vara jedna vra persekive. A

onda odjednom, ja ad amo da bih ipak neo

rekao kaem ide anipersekiva i odmah

mu kaem: Zdravo, moram ii. o i je, veli

on. A ja odem o narai. I o mi je bila najvea

pouka u ivou da u u arhiekuri prave

ideje eo verbalne; milim da je Loo govorio

da e dobra arhiekura moe isriai. Onda

za mene poinje novi vije. Odjedanpu, kad

am hvaio da o moe ako, poeo am raii

instead a


15/21

28 29

: I we were o inrodue you, we would find

ourelve in quie a quandary beaue you have our

biographieyou are an arhiec, viual ari, wrier,

poliiian. Do you have a hierarhy in ha ene?

: I have alway hough o i a

a whole. My peronaliy wa ompoie o

everyhing ould be harmonized. I have ofen

hough abou hierarhy. Fir o all, I am

an arhiec, omewha a wrier, omewha

an ari and very litle a poliiian. Bu ha

very litle wa inene. However, I did no like

he polii, I wa a poliiian beaue o he

iuaion a ha ime, I imply el I hould beone. I reaced aording o my emperamen,

he ouner reacion oon ollowed.

: A a proeor o urbanim you ood up or

oher qualiie, no pragmai, ueul urbanim. You

ood up again he urbanim o quaniy. However,

he acor ha deermined your proeional pah are

erainly muh more omplex.

: I applied o be an aian

lecurer a he Chair o Urbanim beaue

a he ime when I graduaed, arhiecure

in Yugolavia wa poor, wih only wo ype

o window, o my previou anaie ould

no have fited ino hi poor, oenibly

uncional arhiecure. My udie beganbeore he war, I wen o udy arhiecure

rom a urreali milieu. I even made a

program and iled i Ver une arhitecure

urealise, paraphraing Corbuier. I waned

o reae urreali arhiecure, and ha had

o involve willing lien, uh a he ae

wih he houe or Trian Tzara. During he

instead abiography

From he earlie age, Bogdan

Bogdanovi enered he world o

ar in he houe o hi aher, he

amou lierary rii and heare

direcor Milan Bogdanovi, where

he me Mirolav Krlea a he age

o even. The irle o Belgrade

urreali around Marko Rii

deiively deermined hi peronal

yle in hree media monumen

arhiecure, drawing and

lieraure. In hi arii a wellpoliial lie, Bogdanovi never

wen he eay way, bu alway

wam again he urren...

, ,

bogdan bogdanovi/cities are beings

Stambene kue

Instituta za

hidrotehniku

Jaroslav erni, Avala,

Beograd / Apartment

houses for the

Hydrotechnical

Institute Jaroslav

erni, Avala,

Belgrade 19521954.


16/21

30 31

war, I had un wih Marko Rii by oenibly

deigning a illy houe or him, where you

ould lide rom he upper floor o he lower

one, ull o urprie. I i were poible, ha

i how I would have made arhiecure. In

my irle, we were all urreali and lef-

oriened, and when our lefi oiey arrived,

we aw ha urreali exhibiion were no

going o happen. In desair, I deided o go or

urbanim beaue i wa in a way a ienifi

diipline.

Bu he radial hange in my lie

ourred when I won he ompeiion orhe monumen o Jewih vicim in Belgrade.

All o a udden, a new world o ymbol and

omparaive meaning opened. Tha i when I

ared o hink in raa erm. I am a modern

arhiec, bu I an alo hink in a non-

onemporary way. My fir houe on Avala

near Belgrade rom he early 50 were ull

o reminiene. My riend wa an engineer

a he Hydro-ehnial Iniue, o hee

houe were inended or heir employee.

They ould have eaily been omewhere in

he Medierranean, bu I did no hink hey

would look Medierranean when I buil

hem. They were buil in he old ahioned

way, ompleely made o one. The houewere urreal, bu were no widely approved

o in my proeion, ine everybody wa o

modern, modern o he bone. They barely

managed o deah rom oial realim, and

hen omebody ome along o do he ame

hing again. Bu hey did no underand he

urreali bai.

: Surrealim ha been ubverively preen

or many enurie nowrom Hieronimu Boh or

he amazing hamber o Mannerim, all he way o

Breon movemen. I i a litle bi uppreed, bu oday

i perhap he ime when i i reuraing again, when

people are again inereed in i, beaue in he oally

regulaed ime o globalizaion and profi, here i again

a need or erain anarhy.

: I would like o ee your

predicion ome rue. However, i doe no

mater now, bu hen again i doe. I have

alway hough ha urrealim draw deep

roo rom hiory, hiory o ar, hiory oivilizaion. I uppoe ha he rue urreali

o ha ime would no mind. Surrealim i a

oninuaion o romaniim.

: Breonian urrealim wa alo enrihed in he

onex o he developmen o pyhoanalyi.

:You hould aep hi a an

arbirary play o word, bu pyhoanalyi

draw i roo rom romaniim. Perhap

i i aburd or me o ay ha, bu i eem o

be o.

: Surely you an argue hi.

: To penerae he lower layer,

deep down, ju ake romanii lieraureand urrealimFreudianim ame ou o hi

siriual ae.

: Perhap i ame o be rom he illne o ime.

: Ye, rom he illne o ime

Freud drew hi grea seulaion. I i a

ompleely differen mater how muh i

helped he unorunae. Bu i wa grea a a

seulaion.

: Perhap i would be inereing

o find ou omehing rom your

experiene wih he urreali irle.

:You anno seak o he

momen I wa aeped ino he urreali

oiey wihou giving an overview o he

moral and lierary iuaion in Yugolavia

a ha ime. Surrealim wa rom Belgrade,

bu ineparable rom Krlea. Krlea did no

like urrealim, bu wan allowed o admii. They adored him, and he had a very good

relaionhip wih hem. Due o hi phae

and hi aoiaing wih he urreali, he

made i ono he Communi Pary blak

li, I hink he wa never orgiven or hi,

bu hi wa alway uppreed. There wa

a irle o Breonian urreali around

Marko Rii, Duan Mai and Alekandar

Vuo, and here wa anoher urreali group

ha wa no Breonian, bu Aragonian, who

were Salini. From he Belgrade urreali

group laer emerged exellen general in he

revoluionKoa Popovi and oher.

To be preie, I hink Popovi wa a

ere Breonian. The Pary merely oleraeduh view. Bu he remained a urreali

o he bone, o he la breah. When I wa

mayor, I me him in a iuaion when he wa

proribed. I invied him o a medal award

eremony, and he howed up all paniking.

You have o know ha I a mayor pulled

variou un beaue I had Ivan Samboli

o wah my bak. I aw ha he howed up,

wa relucan o i down, looking o i in he

ron row, hen giving up I ood up and he

whole onerene hall wen ilen. I ame o

him and aked him o i by me. Id love ha,

he aid. We a down, he ilene grew deeper,

and hen here wa a round o applaue or

Koa Popovi.

: Your drawing o hee anai

reaurereaure and houe a he ame ime, in a

way hey remind me o oneiri reaure o Max Ern.

: You gueed i righ, Max Erni my idol. No Piao, Piao i powerul,

bur Ern wa muh loer o me.

: I we look a your monumen, or

example, Ern alo ha uh ulpure, or

example he ulpure Capriorn,made

o onree wih meal appliaion.

: I hink here wa omehing

Ern-like in he hing I made a a

onrucor, in hoe monumenal rucure,

wihou me even noiing i. I alway hough

i legiimae o ue he hing I underand

and eel in my proeing.

: One o he opi imporan oyou i he iy a uh, heurbyou ee very

omprehenively, ha you hink hould be

omprehended wih all ene. I remember he

nie ex in whih you wrie abou Bologna a a

iy rom whoe deep bakyard ome rehne,

abou Venie a a lady pa i prime wih lipik

on. Tha again i he aoiaive ide o hing.

:Well I hypoaized iie hey walk wih your uden hrough differenhidden


17/21

32 33

:Well, I hypoaized iie, hey

were being or me, and a uh hey atraced

me. Everybody hough I wa a litle bi waky

or elling uh orie. Very oon I realized

ha urbanim i ull o mafia and poliial

rap, ha you umble over he inere o

he underground. I alway ried o diane

myel rom all ha in running hi urbanim,

I wa in he iuaion where I wa eleced a

aian proeor. I hen hanged he ile

o he oureno Urbanim bu Urbanology.

I wa ree o hink abou he iy wihou

pracial urbanim. And pracial urbanimi a dark affair, wheher you like i or no, i i

polii. I wa grealy el in oialim a well.

: How did you rea your uden during

your pedagogial year? Did you rea hem a equal in

diuion, or wa i all ex atedra?

: I wa never ex atedra. I never

held he ame lecure wie. Proeor alway

arry rip around wih hem, read rom

hem. I improvied. My lecure were ju like

hi inerview. Very oon I opped grading

my uden, o he horror o my olleague.

Whoever heard omehing rom me, heard

i. Now, were hey able o ue omehing

rom me, I don know, bu I did no wan ogive reipe wha o do and hink. Beide,

urbanology i a rea. Anyone who wan

o ee and hear omehing, an. Perhap

hey will no be able o apply i, ha i, hey

erainly will no. I wa alway he epienre

o indiipline, I alway ried o be inereing.

: In ha ene you menion philoophial

walk wih your uden hrough differen hidden

orner o he iy.

: Tha wa a grea pleaure or

me, a a iizen o Belgrade, and eseially or

he uden, hi diovery o he iy. Thoe

were he generaion ha ame rom ouide.

Thi rawling ino ellar, limbing ono ati,

diuion wih variou original ype in

bar. Many opi were diued, we ju ook

are no o diu polii.

: In he book Zaludna misrijahe book on he

broherhood o uile and ragi onrucorPalladio,Borromini, Piranei, Gaudi, you seak abou he noion

o inernal arhiecure.

: Zaludna misrija, i i a apial

book, and i brough oo many ompliaion.

They aid, Wha i he wriing, he hould be

eahing how o build iie, how o build

oiali own. The noion o inernal

arhiecure wa hough o ironially. I am

moking a litle he voabulary o my rade

in ha definiion yle o le me ay wha

inernal arhiecure i. Inernal arhiecure

i in me, how muh I made myel and how

muh I helped omeone o make hemelve

e. In ha noional yle, he word inernal

arhiecure ha an eoeri meaning.

: We have already diued anoher grea

field o your, monumen onrucion. I we ake ino

aoun he ime you made i in, and i we reall he

variou monumenal omplexe and ulpure o ha

ime, hen your work i omehing ha i diamerially

oppoie. You did no reae work ha ommand

Partisan necropolis was a modelof Mostar, the city on the riverNeretva, its ideal diagram.

Parizanska akro-nekropola u Mosaru /

Parisan acro-necropolis in Mosar 19591965.

Partizanska nekropola je bilaMostar u malom, replika grada naNeretvi, njegov idealni dijagram. /

resec or even ear hee were alway kingdom you anien ime Your apial ombineaniquiy enire human noion o arhiecure You


18/21

34 35

resec or even ear, hee were alway kingdom you

ener, you go hrough, and send he enire day in.

:Ye, ha i i. In he end, hey

anno bu o onnec i o urrealim. How

wa i even poible or hee monumen

o be made, why were hee monumen

even being made, why did I reeive

order? A a erain momen, when we had

already been ompleely hrough wih he

Ruian, monumenal arhiecure wa ill

dominaed by he Sovie modelfi, energy,

he uure e. And hen ome a darker

older guy who ar o do hing differenly,wih horeography, balle. And he head o

he Pary agreed o everyhing I did, ju o

break looe rom he Sovie model. I wa

no eay. The grand maer ould no break

looe rom i. And hen here wa omehing

ele I do no believe now ha i affeced

order, I did no harge any money or he

monumen. I ricly overed my o. I had

o have a ar beaue o all he ravelling, I

needed omehing o uppor he uden

who were helping me, o buy he maerial, I

harged orrecly. There were no real ee.

I would have paid hem o do wha I wa

doing One I wa approahed in Vienna by

a no o young peron who old me, I omerom Moar. I don know how o ell you, bu

I wa oneived on one o your monumen. I

reeived ha a a grea omplimen. I realled

ha imilar hing were done in Greee,

making i an anien even.

: You have a seial relaion wih

anien ime. Your apial ombine aniquiy

wih urrealim, i I an pu i ha way.

: Thi whole erie o apial

wa reaed by me urning he volue upide

down, reaing a ompleely new yem, a

new aehei. There are a lo o hem. The

Book o Capital ha hundred o hem.

: Aniquiy eem very loe o you, in

philoophial erm and in i enire ulural omplex.

:Everyhing wa loe o

meyou aw ha I did no heiae o eal

rom Dalmaia and raner i o he ener oBelgrade (houe on Avala, 1952).

: Are here any name or period

ha defined you seifially?

:When you are biten by he

urrealim bug early in your youh, hen i

had o go like i wen wih me, here wa no

reurn o he lai grading o idea.

: In your omprehenive and non-

hierarhial approah o he iy and erain

arhiecural elemen ha make i, you an read

an enire iy rom only one building, like or

example rom he S. Charle Churh in Vienna.

:Ye, I wa ompleelyoverwhelmed by i, he S. Charle Churh

i one o my landmark, and you know who

inrodued me o ha hurhKrlea. He

old me i wa brillian and ha I hould ee

i. I hink i wa him who gave me hi iniial

idea o ar exploring, o onider he enire

building a a meaphor. I epiomize he

enire human noion o arhiecure. You

know, i i very imporan ha one in a while

omebody ell you omehing inidenally

ha laer urn ou o be quie imporan. I

ook Krlea o ee a Jewih monumen. I hink

he wa a litle bi amazed, beaue he kep

aying, Weird, bizarre, bizarre, bizarre.

: Why wa i bizarre o him?

:He wa bizarre. I wa pleaed

ha he wa no lef indifferen by i. In he

poor and mierable oiali arhiecure o

Belgrade, in he empine and rouble, a ieemed o me hen, even he word bizarre

ounded like a ymphony.

: You won he ompeiion or ha monumen.

: I wa invied o ha

ompeiion. I i a long ory. I ame bak

rom he war. I wa in omba very briefly

bu I managed o ge myel ho hrough he

lef hip. I wa really in omba, and I ruly go

wha I needed. I wa invied, bu I wa no

very muh pleaed by i beaue I hough

I wa going o do ome real arhiecure, I

never hough I would be doing a monumen.

Time wen by and no a ingle idea roed

my mind. I me he eager olleague whoreommended me or he ompeiion. He

aid, I hear you are working, and I wa

relucan o admi I wa no. When he aked

wha my idea wa, I ared lying, You know,

he Jewih emeery and he ree-lined

boulevard reae a erain persecive a

i goe along, and hen I aid, ollowed by

Memorijalni park za rve faizma u Vukovaru / Memorial Park

for he vicims of fascism in Vukovar 19781980.

:Baially, I never opped :We were living in grea earani-persecive. A ha momen I ju aid,


19/21

36 37

y, pp

wriing. The hing i ha my aher wa a

lierary rii and my moher a proeor o

lieraure. They were in uh a pani, hey

were onerned ha I ould beome a wrier

beaue hey knew a lo o hem. They were

onerned ha I would ge drawn ino i

and loe my job. My enry ino arhiecural

wriing wa in a ecion o Borbaalled

Litle urbanim. I wa writen ironially, o

sie big urbanim, ha wa i ubex. Big

urbani wroe leter o he edior ha i

grealy onued people. Bogdanovi ha hiidea, bu we have o build oiali own

And I wroe abou many hing, I wroe

abou aade, wroe God know wha kind

o poem abou deerioraing aade, roo,

baemen, bird

: Can you ay omehing abou your lie afer

Belgrade? Wha did your oming o Vienna in he 1990

mean in a proeional and arii ene?

g g

around he 1990. Samboli daugher wa

murdered, and Samboli murder wa alo

ploted, and evenually i happened. He wa a

grea opimi hough, he ued o ome here

rying o peruade me o reurn o Belgrade,

wihou ear. He wa oally unaware o he

iuaion, i i a grea ragedy and a horrifi

ory.

Tha i he heigh o madne and horror.

I mean, he way hi enire ory urned ou,

how imple, I really do no like alking abou

i and realling i. Living in Vienna orreceda grea deluion in my lie, and ha i ha I

anno exi wihou Belgrade. Tha idea wa

o niely rejeced, you know. Laer I ofen

hough wha would have happened i I had

gone razy earlier. I anno ell. I urely would

no have been building monumen around

Europe. Offie are offie, our job ha i

nie ide, bu alo darker, painul and ragi

ide.

p s j ,

Bye, I have o leave now. He wa puzzled. And

I wen home and pu i o paper. And I hink

hi wa he greae moral in my lie ha

in arhiecure acual idea are ofen very

muh verbal, I hink ha Loo aid ha good

arhiecure an be explained wih word. A

whole new world opened o me afer ha.

All o a udden, when I realized ha i an

be done, I began exploring Kabbalah, Jewih

myiim, and hen I realized ha here i

anoher amazing world I have no ouhed

ye. From he momen when hi perseciveand ani-persecive wa born rom a play o

word, I ared and very quikly ompleed

he projec.

: Can rihne o word generae

rihne o orm?

:Aboluely. I would be lying

i I aid ha I alway whiser omehing o

myel when I am drawing. Bu perhap I am

no lying. For me, word and orm alway

overlap in arhiecure. Very ofen I wroe

hing on my drawing in unknown language,

unknown ymbol.

: Where did hi ome rom? Theuboniou?

:Compleely auomaially, bu I

do no know wheher i mean omehing o

me a ha momen, probably i did.

: Laely you have been muh

more oriened o wriing.

Spomenik palim borcimauvarima

slobode na Klisu kraj Splia / Monumen

for he fallen members of anifascis

resisance, Guardians of Freedom, on Klis

near Spli 19821987. Razmontiran

1996. godine / Dismanled in 1996.

Popina kod Trsenika


20/21

38 39

Raniki mauzolej / Warriors

Mausoleum 19791981.

Seoska kola filozofije

arhiekure u Malom Popoviu

/ Village School for Philosophy

of Archiecure in Mali Popovi


21/21

bogdan bogdanoviukleti neimar/ the doomed architectGliptoteka HAZU Medvedgradska 2

931. lisopada / Ocober 931, 2012

Ivan Risti Sonja Lebo

Maja Kuan, kusosica zbirke Donacija

BB, JUSP Jasenovac / Curaor of he

Collecion Donaion by BB, Memorial

Sie Jasenovac

Sonja Lebo

Ivan Marui Klif

Vera Grimmer Sonja Lebo

Dejan Kri

Marlene Typonine

[Nikola Djurek Typonine] ITC Fat Face

UIII/AIIR

Sonja Lebo

Tiskara Zelina

200

50 kn

ISBN 978-953-55557-5-9

Bogdanovi, Bogdan: Ukleti neimar / The

Doomed Architect. Novi Sad: Medierran

Publishing, 2011, sr./p. 142, 143, 237, 248

Ivekovi, Rada, Bogdanovi, Bogdan:Eseji, Beograd: Prosvea, 1986. sr./p.71

Archiekurzenrum Wien

Andrija Zelmanovi

, Damil Kalogjera Jadranka Vinerhaler arhiv

Archiekurzenrum Wien

Ksenija Anasasijevi Bogdanovi

Udruga za inerdisciplinarna i

inerkuluralna israivanja (UIII) /

Associaion for Inerdisciplinary &

Inerculural Research (AIIR)

Glipoeka HAZU / Glypoheque

Croaian Academy of Sciences & Ar

Vera Grimmer

Spomen-podruje Jasenovac /

Jasenovac Memorial Sie

Mnemosyne Kazalie sjeanja /

Mnemosyne Theare of Memories

htp://www.heareofmemories.org

aRs PUBLICAe /1%zaumjetnost

htp://1posozaumjenos.wordpress.com

Friedrich Achleitner Duan Bogdanovi

Robert Janovsky Petar Milat Dean

Mileta Aneta Mudronja Pletenac Ronald Panza Vjeran Pavlakovi

Monika Platzer Manja Risti Andrija

Rusan Dietmar Steiner Saa impraga

Ale Vodopivec Nikola Zelmanovi

Ksenija Anastasijevi Bogdanovi Vera

Grimmer Damil Kalogjera Ariana Kralj Sarita Matijevi Milorad Mladenovi

Josip Uaj Jadranka Vinterhalter Andrija

Zelmanovi elimir ilnik

Ausrijski kulurni forum

Minisarsvo kulure RH

Hrvatska akademijaznanosti i umjetnosti

Gliptoteka

Documents

Bogdan Bogdanović -Ukleti neimar