Baku Law Journalaaa.org.az/wp-content/uploads/2017/07/Baku Law Journal 6... · 2017-07-31 · №6 | aprel 2016 bakihuquq jurnali b a k u l a w j o u r n a l mЦvƏkkİl banklar tƏrƏfİndƏn

№6 | APREL 2016

BAKI JURNALIHUQUQB A K U L A W J O U R N A L

MЦVƏKKİL BANKLAR TƏRƏFİNDƏN UCP 600 VƏ YA ISP 98 QAYDALARI İLƏ

TƏNZİMLƏNƏN EHTİYAT AKKREDİTİVLƏRİNİN VERİLMƏSİ

VERGİLƏRƏ AЧIQ OLAN DЦNYABEYNƏLXALQ VERGİTUTMA SİSTEMİ ЦZRƏ

QLOBAL İSLAHATLAR NECƏ APARILIR?

MƏHKƏMƏLƏR ЦЧЦN HЦQUQİ ŞƏXSLƏRLƏ BAĞLI İŞLƏRƏ BAXAN ZAMAN BƏZİ

NƏZƏRİ MƏSƏLƏLƏRİN XЦLASƏSİ

LƏYAQƏTSİZ VƏRƏSƏ VƏ ONUN ƏLAMƏTLƏRİ

İŞƏ QƏBULLA BAĞLI YENİ TƏLƏBLƏR

ELEKTRON YAZIŞMA (E-MAIL) MƏHKƏMƏDƏ MЦMKЦN SЦBUT KİMİ

ALMANİYA VƏ AZƏRBAYCAN MЦLKİ HЦQUQUNDA VƏRƏSƏLİK HЦQUQU

ABŞ TƏHSİLLİ AZƏRBAYCAN MƏZUNLARI İCTİMAİ BİRLİYİ

№6 | APREL 2016HUQUQBAKI JURNALI

B A K U L A W J O U R N A L

Layihə rəhbəri

Vəli Hüseynov

Baş redaktor

Emin Kərimov

Koordinator

Sevinc Hüseynova

Korrektor

Rəna Kərimova

Art-dizayner

İman Hüseynov

Reklamların mətninə görə

redaksiya məsuliyyət daşımır.

Müəllifl ərlə redaksiyanın mövqeyi

üst-üstə düşməyə bilər.

Jurnaldakı istənilən

materialdan istifadə olunarkən

“Bakı Hüquq Jurnalı”na

istinad mütləqdir.

Ünvan: AZ1065, Azərbaycan,

Bakı şəhəri, C.Cabbarlı küç. 40,

Kaspian Biznes Mərkəzi,

“ABŞ Təhsilli Azərbaycan Məzunları”

İctimai Birliyi

Tel.: (+994 12) 437 13 46

(+994 12) 437 14 95

E-mail: [email protected]

Tiraj: 1000

Мцvяkkil banklar tяrяfindяn UCP 600 vя ya ISP 98 qaydalarы ilя tяnzimlяnяn ehtiyat akkreditivlяrinin verilmяsi........................................Цlviyyя Zeynalova-Bockin

Vergilяrя aчыq olan dцnyaBeynяlxalq vergitutma sistemi цzrя qlobal islahatlar necя aparыlыr?...........................................Чufarov İqor

Mяhkяmяlяr цчцn hцquqi шяxslяrlя baьlы iшlяrя baxan zaman bяzi nяzяri mяsяlяlяrin xцlasяsi..................................................Rяшid Яliyev, Emin Kяrimov

Lяyaqяtsiz vяrяsя vя onun яlamяtlяri................Paшa Sяfяrov

İшя qяbulla baьlы yeni tяlяblяr.............................Ruslan Mirzяzadя

Elektron yazышma (e-mail) mяhkяmяdя mцmkцn sцbut kimi..................................................Emin Kяrimov

Almaniya vя Azяrbaycan Mцlki hцququnda vяrяsяlik hцququ - 2-ci hissя..................................Elvin Cяbrayыlov

4

12

16

20

Jurnalın bu sayı “Dentons” və “PASHA Holding” şirkətlərinin dəstəyi ilə dərc edilib.

26

6

9

Əziz oxucular,

Bir müddət fasilədən sonra “Bakı Hüquq Jurnalı”nın növbəti buraxılışını təqdim edi-rik. Jurnalın nəşri sponsor şirkətlərin dəstəyi ilə reallaşdırıldığından, məhdud maliyyə imkanlarımız səbəbindən nəşrdə gecikmələr olur. Bu işdə sizlərdən dəstək xahiş edirik, Jurnalın davamlı olmasında mümkün qədər yardımçı olmağınızı rica edirik. Ümid edirik fəaliyyət dörvü ərzində qazandığımız peşəkarlar auditoriyası “Bakı Hüquq Jurnalı”nın gələcək buraxılışlarına dəstək ola biləcək.

Son vaxtlarda baş verən makro-iqtisadi hadisələr yeni başlanğıclara yol açıb və bu yollar dərin islahatlardan və dəyişikliklərdən keçir. Bu istiqamətdə atılan çevik addımların şahidi oluruq. Məlumdur ki, iqtisadi inkişafda və islahatlarda hüququn rolu çox əhəmiyyətlidir və biz hüquqşünaslar bu işdə öz dəstəyimizi əsirgəməməliyik.

Jurnalın konsepsiyasına uyğun olaraq, buraxılışda da kommersiya hüququna aid maraqlı və faydalı məqalələr dərc olunmuşdur. Tanınmış “Dentons” hüquq firmasının hüquqşünası Ülviyyə Zeynalova-Bockin öz məqaləsində xarici və yerli bank fəaliyyətində geniş istifadə olunan ehtiyyat akkreditivin xüsusiyyətlərindən bəhs edir. Elvin Cəbrayılov Azərbaycan və Almaniyanın vərəsəlik hüququnun müqaisəli təhlilini davam etdirir. Xatırladım ki, jurnalın öncəki buraxılışında məqalənin əvvəli nəşr olunmuşdu.

Buraxılışda digər maraqlı məqalələrlə də tanış ola bilərsiniz. Ümid edirik ki, bu sayımızda yerləşdirdiyimiz məqalələr Sizin üçün faydalı olacaqdır.

Həmişə olduğu kimi, Azərbaycan hüququ ilə maraqlanan hüquqşünasları “Bakı Hüquq Jurnalı” üçün məqalələr yazmağa dəvət edirik. Biz Jurnalı birlikdə hamı üçün faydalı edə bilərik!

Sonda “Bakı Hüquq Jurnalı”nın buraxılışı üçün dəstək göstərmiş sponsorlarımıza dərin minnətdarlığımızı bildiririk.

Hörmətlə,Emin Kərimov

Baş redaktor

2

Bakы HUQUQ Jurnalы

“Bakı Hüquq Jurnalı”-nın növbəti buraxılışında çap olunması üçün öz məqalələrini təqdim etmək ar-zusunda olan şəxslərdən məqalələrini - [email protected] - elektron poçt ünvanına göndərmələri xahiş edirik.

Məqalələri elektron versiyada Word fayl formasında təqdim etməyi xahiş edirik. Jurnalımızda aşağıdakı mövzular ətrafında olan məqalələrin çapına üstünlük veririk:

- Azərbaycan mülki, mülki-prossesual,arbitraj, korporativ, vergi, müqavilə və əmək hüququ sahələrinə aid məsələlər və mövcud çətinliklər haqqında.

- Aktual məsələni işıqlandıran məhkəmə qərarlarının təhlili.- Müxtəlif hüquqi konsepsiyaların və institutların tətbiqi.- Xarici ölkələrin hüquq təcrübələrinin işıqlandırılması.- Müxtəlif qanunvericilik normalarının yenilənməsi tələbatı haqqında.

Məqalələr Azərbaycan dilində təqdim edilməli və istifadə olunan ədəbiyyat barədə məlumat və müvafiq istinadlar verilməlidir. Xahiş edirik, çalışasınız ki, məqalələrin həcmi 4-5 səhifədən çox olmasın (standart Times New Roman şrifti, 12 font və sətirlərin arasında “1” məsafə).

Məqalələri 30 iyul 2016-cu ilədək təqdim etməyi xahiş edirik. Sual, müraciət və təkliflərinizi – [email protected] – elektron poçtuna göndərə bilərsiniz.

Xatırlatmaq istəyirik ki, “Bakı Hüquq Jurnalı”nda məqalə çap etdirmək üçün heç bir müəllifdən ödəniş tələb edilmir. Jurnal pulsuz yayılaraq, müxtəlif dövlət orqanlarına və özəl şirkətlərə göndərilir.

Jurnalın çap versiyasını əldə etmək istəyənlərin öz ofis və idarə ünvanlarını aşağıdakı e-poçta göndər-mələrini xahiş edirik. Jurnalın elektron versiyası AAA-nın internet səhifəsində yerləşdirilir.

“Bakı Hüquq Jurnalı”nda şirkətləri haqqında məlumat yerləşdirmək arzusunda olan şəxslər suallarını aşağıda göstərilən elektron poçta göndərə bilərlər.

© 2016 Dentons. Dentons is a global legal practiceproviding services worldwide through its member firmsand affiliates. Please see dentons.com for Legal Notices.

*Acritas Global Elite Law Firm Brand Index 2013-2015.

dentons.com

Banking your deals across the world.

Dentons. Now the world’s largest global elite law firm.*

4


Təəccüblü deyil ki, son illərdə Azərbaycan ilə müx-təlif ölkələrin işgüzar dairələri arasında əlaqələrin genişlənməsi ilə ehtiyat akkreditivlərinə olan tələbat və onlardan istifadə səviyyəsi də artıb. Həqiqətən də, İnternet məkanında sadə axtarış göstərir ki, Azərbaycanda bir çox müvəkkil banklar hal-hazırda həm ümumən akkreditivlərin, həmçinin də, ələlxüsus, Beynəlxalq Ticarət Palatasının “Sənədli Akkreditivlər üçün Unifikasiya Olunmuş Qayda və Prinsiplər”ə (Beynəlxalq Ticarət Palatasının 600 saylı nəşri (bun-dan sonra “UCP 600”)), yaxud “Ehtiyat Akkreditivləri üzrə Beynəlxalq Prinsiplər”ə (bundan sonra “ISP 98”) uyğun olaraq tənzimlənən ehtiyat akkreditivlərinin (standby letters of credit) verilməsini təklif edirlər.

Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan qanunvericiliyində bu cür akkreditivlərə dair xüsusi müddəalar mövcud deyil. Bu məqalədə Azərbaycanda ehtiyat akkreditivlərinin qanuni surətdə verilməsi və istifadəsi yolları təhlil edilib.

EHTİYAT AKKREDİTİVİ NЯDİR?Ehtiyat akkreditivi sifarişçinin özünün müqaviləyə

əsasən öhdəliklərini yerinə yetirə bilmədiyi və benefisiarın yazılı ödəniş tələbnaməsi təqdim et-diyi təqdirdə, bankın (emitent bank) sifarişçinin əvəzinə benefisiar şəxs qarşısında yazılı öhdəliyini təşkil edir1 və öhdəliklərin icra olunmasının təminatı üsullarından biri kimi qiymətləndirilə bilər. Bu alətlərin beynəlxalq ticarətin ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi, öz növbəsində, ehtiyat akkreditivlərinin istifadəsi və şərh edilməsində ardıcıllığı təmin etmək məqsədilə sözügedən akkreditivləri tənzimləyən qaydaların tərtib edilməsi zərurətini ortaya çıxarıb. Bu səylərin nəticəsi olaraq, hazırda dünya üzrə banklar tərəfindən geniş istifadə olunan UCP 600 və ISP 98 qaydaları işlənib hazırlanıb.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, Azərbaycan qanunvericiliyində belə akkreditivlərə dair xüsusi müddəalar yoxdur. Lakin qanunvericilik nöqteyi-nəzərindən və bu məqalədə qeyd edilən müəyyən xüsusiyyətlərin nəzərə alınması şərtilə, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən müvəkkil banklar tərəfindən UCP 600 və ya ISP 98 qaydaları ilə tənzimlənən etibarlı ehti-yat akkreditivlərinin verilməsi və icrası mümkündür.

TЯTBİQ OLUNAN QANUNVERİCİLİKAzərbaycan qanunvericiliyində ehtiyat akkre-

ditivlərinə dair konkret müddəaların nəzərdə tutulmamasına baxmayaraq, Mülki Məcəllədə fərqli kommersiya məqsədləri daşıyan akkreditivlərə və bank zəmanətlərinə dair müddəalar yer alıb2 (Mül-ki Məcəllədə akkreditivlər nağdsız hesablaşmanın forması,3 zəmanətlər isə öhdəliklərin icra olunmasının təminatı üsullardan biri kimi nəzərdə tutulur4).

Ümumilikdə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində müqavilə azadlığı anlayışı müəyyən edilib və tərəflərin Mülki Məcəllə və ya digər qanunvericilik aktları ilə nəzərdə tutu-lan müxtəlif müqavilələrin ünsürlərini əhatə edən müqavilə (qarışıq müqavilə) bağlamaq hüququ nəzərdə tutulub.5 Əlavə olaraq, Mülki Məcəllə öhdə liklərin icrasının təmin edilməsi üsullarını sa-dalayarkən, mülki hüquq subyektlərinə aralarındakı razılaşmaya əsasən müqavilənin icrasının təmin olunması üçün mülki qanunvericiliyin tələblərinə zidd olmayan iradə sərbəstliyi prinsipinə uyğun ola-raq digər üsulları müəyyən etməyə imkan yaradır ki, bu mövqe Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinin müvafiq qərarında da öz təsdiqini tapıb.6

Yuxarıda qeyd edilən müddəalardan görünür ki, ehtiyat akkreditivi tərəflərin razılığı ilə Azərbaycanda öhdəliklərin icrasının təminatı vasitəsi kimi də istifadə oluna bilər. Belə olan halda və qeyd edildi-yi kimi, Azərbaycan qanunvericiliyində ehtiyat akkreditivlərinə həsr edilmiş konkret müddəaların olmadığını nəzərə alaraq, ehtiyat akkreditivlərinə Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinin öhdə-liklərə və nağdsız hesablaşmalara dair ümumi prinsipləri ilə yanaşı, ehtiyat akkreditivlərin ma hiy-yətinə zidd olmayan dərəcədə bank zəmanətləri və sadə akkreditivlər üzrə ümumi normalar da analogi-ya üzrə tətbiq olunacaq.7

Nəhayət, tərəflərin UCP 600 və ya ISP 98 qaydalarını ehtiyat akkreditivlərinin tərkib hissəsinə çevirməsinə, həmçinin Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin kommersiya akkreditivlərinə qanunvericilik müddəaları, müvafiq bank qayda və təlimatları, habelə bank praktikasında tətbiq olunan

MЦVЯKKİL BANKLAR TЯRЯFİNDЯN UCP 600 VЯ YA ISP 98 QAYDALARI İLЯ TЯNZİMLЯNЯN EHTİYAT AKKREDİTİVLЯRİNİN VERİLMЯSİ Цlviyyя Zeynalova-Bockin

Dentons Europe (Central Asia) Limited Bakы ofisiHцquqшцnas

5

işgüzar dövriyyə adət və şərtlərinin tətbiqini nəzərdə tutan müddəalarına8 istinad və həmin müddəaların analogiya əsasında təfsiri vasitəsi ilə nail olmaq müm-kündür.

UCP 600 VЯ YA ISP 98 QAYDALARININ EHTİYAT AKKREDİTİVLЯRİNİN TЯRKİB HİSSЯSİNЯ ЧEVRİLMЯSİ

İstər UCP 600, istərsə də ISP 98 normativ-hüqu-qi akt deyil. Əksinə, UCP 600 və ISP 98 qaydaları ümumilikdə qəbul edilmiş şərt və müddəalar top-lusu olmaqla, yalnız tərəflər bu qaydalara akkredi-tiv mətnində istinad etməklə, onların istifadəsi ilə razılaşdıqda, tərəflərə münasibətdə mütləq qüvvə daşıyır.

Azərbaycan qanunvericiliyində ehtiyat akkredi-tivlərinin istifadəsini tənzimələyəcək hər hansı xüsu-si müddəaların olmaması səbəbindən, UCP 600 və ISP 98 qaydalarının etibarlı tərzdə akkreditivlərin tərkib hissəsinə çevrilməsini mümkün edə bilən analoji qanunvericilik müddəalarına yenidən diqqət verilməlidir – burada müqavilənin standart şərt və müddəalarının tərəflər arasında bağlanan müqaviləyə daxil edilməsi məsələsini tənzimləyən müddəalar nəzərdə tutulur.

Mülki Məcəlləyə əsasən müqavilənin standart müddəa və şərtləri əvvəlcədən ifadə edilən, dəfələrlə istifadə üçün nəzərdə tutulan elə şərtlərdir ki, bunları bir tərəf (təklif edən) digər tərəfə təqdim edir və əvvəlcədən müəyyənləşdirilən normalardan fərqlənən və bu normaları tamamlayan qaydalar onların vasitəsi ilə müəyyənləşdirilir. İstər UCP 600, istərsə də ISP 98 bu anlayışla əhatə olunur və bu səbəbdən də, qeyd edilən qaydaların ehtiyat akkreditivlərinin tərkib hissəsinə çevrilməsindən ötrü aşağıdakı qaydalara riayət olunmalıdır.9

Qanunvericilik müqavilənin standart şərtlərinin müqavilənin ayrılmaz hissəsinə çevrilməsi üçün iki tələbi müəyyən edir: (i) bu cür müqavilənin tərkibində standart şərtlərə istinad olmalıdır; və (ii) qəbul edən

tərəfin razılaşdırıldığı təqdirdə müqavilənin standart şərtlərini nəzərdən keçirmək və onları qəbul etmək imkanı olmalıdır.10

Qarşı tərəfin (misal üçün, müraciət edən şəxsin, benefisiarın və s.) məhz sahibkar (fiziki və ya hüquqi şəxs) olduğu halda, müqavilənin standart şərtlərinin müqavilənin tərkib hissəsinə çevrilməsi üçün meyar daha aşağı səviyyədə müəyyən edilib. Belə ki, əgər müqavilənin digər tərəfi sahibkardırsa, müqavilənin standart şərtləri bu şərtlə müqavilənin tərkib hissəsi olur ki, işgüzar münasibətlərdə zəruri olan ehtiyat göstərdiyi halda həmin sahibkar (qəbul edən şəxs) bunu nəzərdə tutmalı olsun.11 Bu halda, əvvəlki pa-raqrafda əks olunan ikinci tələbə riayət etmək, yəni qəbul edən tərəfin standart şərtlərlə tanış olması, razılaşması və onları qəbul etməsi imkanının olub-olmamasına əmin olmaq müddəasına riayət etmək tələb olunmur12 (hərçənd, hər ehtimala qarşı ikinci tələbə də əməl etmək məsləhətdir).

Müqavilənin standart şərtləri ehtiyat akkreditivi-nin tərkib hissəsinə çevrildikdə, bu cür standart şərtlər etimad və vicdanlılıq prinsiplərinə zidd olmamalı, zidd olduqları halda isə etibarsız sayılmalıdır.13 UPC 600 və ISP98 qaydalarını nəzərdən keçirərkən, hər hansı bir konkret müddəanın sözügedən əsaslar üzrə etibarsız hesab ediləcəyinə dair heç bir əsas müəyyən edilməyib.

YEKUNSon illər ehtiyat akkreditivlərinin istifadəsi

beynəlxalq sövdələşmələrin çox vacib aspektinə çevrilib. Azərbaycan qlobal bazara inteqrasiyasını davam etdirərkən, müvəkkil banklar tərəfindən Azərbaycan sahibkarlarının öhdəliklərinin xarici kontragentlərin qarşısında icra olunmasının təminatı üsulların biri kimi verilən ehtiyat akkreditivlərinin istifadəsi böyük ehtimalla artacaq. Belə olan halda ümid edirik ki, bu məqalə beynəlxalq sövdələşmənin vacib aləti olan ehtiyat akkreditivlərinin daha yaxşı dərk olunmasına kiçik də olsa, öz töhfəsini verəcək.

№6 | APREL 2016

1 Bu məqalənin tarixində Investopedia.com saytı tərəfindən təqdim olunan anlayışa əsasən (http://www.investopedia.com/terms/s/standbyletterofcredit.asp).2 Azərbaycan Respublikasının 28 dekabr 1999-cu il tarixli, 779-IQ nömrəli Qanunu ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi (bundan sonra “Mülki Məcəllə”), Maddələr 977-983.3 Mülki Məcəllə, Maddələr 972.1 və 977.1.4 Mülki Məcəllə, Maddə 460.1.5 Mülki Məcəllə, Maddələr 390.1 və 390.4.6 Mülki Məcəllə, Maddə 460.1.Azərbaycan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun “Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 460.1-ci maddəsinin bəzi müddəalarının şərh edilməsinə dair” 14 iyul 2015-ci il tarixli Qərarı.7 Mülki Məcəllə, Maddə 11.1, (müvafiq sahənin bilavasitə qanunvericiliklə tənzimlənməməsini, oxşar münasibətləri tənzimləyən qanunvericilik normalarının tətbiqinin sözügedən tənzimlənməyən sahənin mahiyyətinə zidd olmaması şərtilə həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü əks etdirən maddə);Mülki Məcəllə, Maddə 390.4.8 Mülki Məcəllə, Maddə 977.2;Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankın İdarə Heyətinin 17 Sentyabr 2013-cü il tarixli, 19/1 nömrəli Qərarı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikasında nağdsız hesablaşmalar və pul köçürmələri haqqında Təlimat”.9 Mülki Məcəllə, Maddə 417.1.10 Mülki Məcəllə, Maddə 418.1.11 Mülki Məcəllə, Maddə 418.2. 12 Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin şərhi, Bakı: Qanun (2004), səh. 127.13 Mülki Məcəllə, Maddə 420.2.

6


Dünya iqtisadi böhranı beynəlxalq ver-gi sisteminin təkmilləşdirilməsi işlərini xey-li sürətləndirdi. Demək olar ki, bütün dünya ölkələrinin hökumətləri büdcə kəsiri ilə qarşılaşdı və əlavə vergi daxilolmalarının mənbələrini araşdırmağa məcbur oldu. Bundan əlavə, vergi yükünün azaldılması məqsədilə aşağı vergili yuris-diksiyalardan və aqressiv vergi planlaşdırılması sxemlərindən istifadə edən iri beynəlxalq korpo-rasiyalar ətrafında yaranan qalmaqallar islahatların aparılması üçün bir növ təkan oldu. Bütün bunlar vergidən yayınma halları ilə mübarizəyə yönəlmiş beynəlxalq təşəbbüslərin formalaşmasına gətirib çıxardı. Bu məqalədə üzərində fəal iş aparılan əsas tədbirləri qısa şəkildə müzakirə edəcəyik.

BEPS (BASE EROSION AND PROFIT SHIFTING – VERGİTUTMA BAZASININ AШINMASI VЯ MЯNFЯЯTİN KЮЧЦRЦLMЯSİ) LAYİHЯSİ

BEPS layihəsi qlobal səviyyədə vergidən yayınma halları ilə mübarizə tədbirlərinin işlənilib hazırlanması üzrə “Böyük iyirmilik” ölkələrinin (G20) təşəbbüsüdür. “Böyük iyirmilik” ölkələrinin və İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) başçılığı altında işçi qrupu yaradılıb və 15 tövsiyədən ibarət təfsilatlı fəaliyyət planı həmin işçi qrupu tərəfindən işlənilib hazırlanıb. Tövsiyələrin hər biri beynəlxalq qanunvericiliyin hər hansı sahəsi və ya bölməsində mövcud olan boşluqların və çatışmazlıqların aradan qaldırılmasına yönəldilib. Məsələn, 1 saylı tövsiyə bütövlüklə ele-ktron ticarətə, 7 saylı tövsiyə daimi nümayəndəlik statusundan mümkün sui-istifadə hallarına həsr olunub. Bütün tövsiyələrin tam mətni İƏİT-nin saytında yerləşdirilib. (http://www.oecd.org/tax/beps-2015-final-reports.htm).

BEPS layihəsinin vacib xüsusiyyəti ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında qüvvədə olan sazişlərin dəyişdirilməsi üzrə çoxtərəfli razılaşma mexanizminin işlənilib hazırlanmasıdır. Hal-hazırda dünyada müxtəlif ölkələr arasında xarici iqtisadi və transsərhəd əməliyyatların vergiyə cəlb olunması məsələlərini tənzimləyən minlərlə ikitərəfli saziş mövcuddur. BEPS layihəsi üzrə tövsiyələrin icra edilməsi fak-tiki olaraq bütün belə sazişlərin dəyişdirilməsini nəzərdə tutur və bu da minlərlə belə sənədin hər birinə ikitərəfli səviyyədə dəyişikliklərin razılaşdırılması tələbini yarada bilər. Aydındır ki, bu cür proses uzun illər boyu davam edə bilər, buna görə də BEPS layihəsi çərçivəsində dünyanın demək olar ki, bütün ölkələri tərəfindən imzala-nacaq və ratifikasiya ediləcək çoxtərəfli sənədin (beynəlxalq konvensiyanın) işlənilib hazırlanması təklif edilib. Hal-hazırda 50 ölkənin iştirakı ilə bu cür çoxtərəfli konvensiyanın tərtib edilməsi üzrə iş aparılır.

TRANSFERT QİYMЯTQOYMASI Transfert qiymətqoyması qaydaları da beynəl-

xalq vergidən yayınma halları ilə mübarizənin mərkəzindədir. Bu qaydalar dünyanın 70-dən çox ölkəsində qüvvədədir və vergi ödəyicisinin üzərinə əlaqəli şəxslərlə əməliyyatlarda qiymət səviyyəsini əsaslandırmaq öhdəliyini qoyur. Vergi orqanları vergi ödəyicisinin hazırladığı əsaslandırmanı qey-ri-kafi hesab etdiyi halda, onlar adi qiymətlərin səviyyəsindən irəli gələrək vergi ödəyicisinin öhdəliklərini yenidən hesablaya bilər.

Beynəlxalq qruplar gəlirlərin aşağı vergi-li yurisdiksiyalara çıxarılması üçün transfert qiymətqoymasından tez-tez istifadə edir. Bu za-man malların və xidmətlərin qrupa daxil olan və müxtəlif ölkələrdə yerləşən şirkətlərin çoxsəviyyəli

VERGİLЯRЯ AЧIQ OLAN DЦNYABEYNЯLXALQ VERGİTUTMA SİSTEMİ ЦZRЯ QLOBAL İSLAHATLAR NECЯ APARILIR?

Чufarov İqorErnst & Young Holdings (CIS) B.V-nin

Kiyev (Ukrayna) ofisiVergi vя hцquq цzrя partnyoru

7

strukturu vasitəsilə realizə edildiyi mürəkkəb sxemlər yaradılır. Bunun nəticəsində, ayrı-ayrı ölkələrin vergi orqanları bir çox hallarda qrupun fəaliyyətinin tam mənzərəsini anlamaq və ayrı-ayrı əməliyyatlar üzrə qiymətlərin çoxaldılması və ya azaldılmasını müəyyən etməkdə çətinlik çəkir.

Vergi orqanlarına beynəlxalq qrup çərçivəsində qiymətlərin qoyulması haqqında tam məlumatın verilməsi üçün BEPS layihəsi yeni məcburi hesabatların hazırlanmasını nəzərdə tutur. İllik dövriyyəsi 750 milyon avrodan çox olan bütün beynəlxalq qruplar qrupun fəaliyyət göstərdiyi hər bir yurisdiksiyada fəaliyyətin nəticələrini, işçilərin sayını və aktivlərin dəyərini açıqlayan xüsusi hesabat hazırlamalıdır. Qrup, həmçinin qrup çərçivəsində bütün əməliyyatlar üzrə qiymətqoyma metodlarını təsvir edən xüsusi sənəd (“master-fayl”) hazırlamalıdır. Hər iki sənəd qrupun fəaliyyət göstərdiyi hər bir ölkənin vergi orqanları üçün əlçatan olacaq və əldə edilən məlumatlar əsasında vergi orqanları harada və hansı qrupda mənfəətin formalaşdığını və ölkədəki qiymətqoymanın həmin ölkənin qrup çərçivəsində oynadığı rola uyğun olub-olmadığını anlaya biləcək.

VERGİ MЯLUMATI İLЯ AVTOMATİK MЦBADİLЯ

Beynəlxalq vergi sisteminin islahatı ilə bağlı hazırda görülən işin digər mühüm məqsədi – vergi orqanlarının başqa ölkələrdə aidiyyəti vergi ödəyicilərinin əməliyyatları, gəlirləri və aktivləri haqqında maliyyə məlumatları ilə tanış ola bilməsinin köklü şəkildə asanlaşdırılmasıdır. Müəyyən edilmiş vergi normalarının sərtliyindən asılı olub-olmayaraq, vergi orqanları vergi ödəyicilərinin bütün, o cümlədən xaricdə aparılan əməliyyatları haqqında məlumat əldə etməsə, həmin normalar effektiv olmayacaq.

Vergi orqanları tərəfindən bu cür məlumatın əldə edilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə ver-gi məlumatının avtomatik mübadiləsini təmin edən beynəlxalq sistem yaradılır. Sistemə əsasən dünyanın hər bir ölkəsində bütün maliyyə idarələri (banklar, sığorta şirkətləri, qiymətli kağızlar bazarında brokerlər və s.) hesab və aktivlərin fak-tiki (benefisiar) sahiblərini eyniləşdirməli və öz vergi orqanlarına bu şəxslərin bütün əməliyyatları haqqında hesabatlar verməlidir. Hər bir ölkənin vergi orqanları öz növbəsində əldə etdikləri bütün məlumatları avtomatik olaraq faktiki (benefisiar) mülkiyyətçilərin yeri üzrə onlardan heç bir rəsmi

sorğu almadan vergi orqanlarına paylamalıdır. Aydındır ki, belə məlumat sistemi “bank sirri” və “əmanətlərin sirri” kimi anlayışları demək olar ki, tam yox edəcək. Hal-hazırda ehtimal edilir ki, maliyyə məlumatının ilk mübadiləsi artıq 2017-2018-ci illərdə 70-dən çox iri dövlət arasında aparılmağa başlanacaq. Sistemin tətbiqi haqqında daha ətraflı məlumat aşağıdakı səhifədə verilib: http://www.oecd.org/tax/automatic-exchange/

OFШOR YURİSDİKSİYALARDA MЯLUMATIN AЧIQLANMASI

Uzun müddət ərzində ofşor yurisdiksiyalar burada qeydiyyata alınmış şirkətlərin əmanətləri, əməliyyatları və aktivləri haqqında bütün sirlərin etibarlı mühafizəçisi olub. Bu, dünya ölkələrinin zəngin vətəndaşlarına öz kapitallarını milli vergi orqanlarından “gizlədib”, ofşor zonalar vasitəsilə əldə etdikləri gəlirləri bəyan etməmək imkanını yaradırdı. Lakin hal-hazırda ofşor zonaların qapalılığına tədricən son qoyulur. Nəhəng dövlətlərin təzyiqi altında ofşor zonalar vergi orqanlarının ofşor şirkətlər haqqında məlumatları əldə etmək imkanlarını asanlaşdıran qanunlar qəbul etməyə məcburdur. Məsələn, ən populyar ofşor zonalardanlardan biri olan Britaniya Virciniya adalarının (BVA) hökuməti ofşor şirkətlərin üzərinə bütün direktorlarının reyestrlərini hazırlayıb dövlət orqanlarına təqdim etmək öhdəliyini qoyan qanun qəbul etməyə məcbur olub. Həmçinin BVA-nın ofşor şirkətləri bütün maliyyə məlumatlarını qorumalı və səlahiyyətli orqanların sorğusu ilə təqdim etməli olacaq. Növbəti addım ofşor şirkətlərin benefisiar mülkiyyətçilərinin reyestri-nin hazırlanması tələbinin tətbiqidir – halbuki bu tələbə qarşı böyük müqavimət göstərilir.

İƏİT-in himayəsi altında xüsusi təşkilat - Qlo-bal Şəffaflıq Forumu yaradılıb. Forumun məqsədi hər bir ölkədə qeydiyyata alınmış şirkətlərin mülkiyyətçiləri və maliyyə əməliyyatları haqqında məlumatların toplanması baxımından qanunvericiliyi və qanunun tətbiqi təcrübəsini qiymətləndirməkdir. Bu cür məlumatın açıqlanmasından imtina və onun digər ölkələrin səlahiyyətli orqanlarına təqdim edilməsi həmin ölkəyə sanksiyaların tətbiq edilməsi ilə nəticələnə bilər. Qlobal forum müntəzəm olaraq bütün ölkələr tərəfindən məlumatların açıqlanması haqqında tələblərin yerinə yetirilməsinin reytinqlərini dərc edir (bax: http://www.oecd.org/tax/transparency/GFratings.pdf).

№6 | APREL 2016

8


NЯZARЯT EDİLЯN XARİCİ ШİRKЯTLЯRİN VERGİYЯ CЯLB OLUNMASI

Daha bir vergi yeniliyi nəzarət edilən xarici şirkətlərə aid olan qaydalardır. Əvvəllər belə qay-dalar yalnız dünyanın bir neçə ən nəhəng ölkəsində işlədilirdi, lakin son zamanlar onlar bir çox inkişaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən də tətbiq edi-lir (məsələn, Rusiya və Polşa). Bu qaydalar bir ölkənin vergi ödəyicilərinin üzərinə hər hansı xa-rici şirkətdə iştirakı bəyan etmək, habelə bu cür xa-rici şirkətlərin əldə etdiyi gəlirdən öz ölkələrində vergi ödəmək öhdəliyini qoyur. Məsələn, bu qayda Azərbaycanda işləsəydi və hər hansı Azərbaycan vətəndaşı BVA şirkətində iştirak paylarına sahib olsaydı (faktiki və ya hüquqi), həmin vətəndaş həmin şirkətin gəlirindən Azərbaycanda gəlir ver-gisini bəyan etməli və ödəməli olardı, baxmayaraq ki, o, fiziki şəxs olaraq, həmin gəliri hələ dividend formasında əldə etməyib.

İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə nəzarət edilən xarici şirkətlər haqqında qaydaların tətbiqini asanlaşdırmaq üçün BEPS layihəsi çərçivəsində model qaydalar işlənib hazırlanıb (http://www.oecd.org/tax/designing-effective-controlled-for-eign-company-rules-action-3-2015-final-report-9789264241152-en.htm). Gözlənildiyi kimi, bir çox ölkələr BEPS layihəsinin tövsiyələrini yerinə yetirəcək və müvafiq qanunvericilik tətbiq edəcək.

NЯYЯ HAZIR OLMALI?Ümumi nəticə olaraq qeyd edilməlidir ki, yer-

li biznesin rəhbərləri və sahibləri xarici şirkətlər haqqında məlumatın şəffaflığının daha yüksək səviyyədə olacağına hazır olmalıdır. Aydındır ki, bir çox ölkələrin hökumətləri, o cümlədən Azərbaycan BEPS planının nəzərdə tutduğu tədbirlərin həyata keçirilməsi haqqında hələ düşünməyib. Lakin xa-ricdə fəaliyyət göstərən yerli biznes digər ölkələrdə baş verən dəyişikliklərin təsirinə məruz qala bilər.

Bundan əlavə, Azərbaycan vergi məlumatlarının mübadiləsi haqqında beynəlxalq razılaşmalara qoşulmaq üçün müəyyən addımlar atır. Əvvəllər vergi orqanları Kipr, İsveçrə, Lixtenşteyn kimi ölkə lərdən öz sorğularına demək olar ki, cavab almırdısa, yaxın gələcəkdə vəziyyət qəti surətdə də-yişə bilər. Bu səbəbdən vəsaitlərin ofşor zona lar da yerləşdirilməsi və vergilərin belə yurisdiksiyaların iştirakı ilə planlaşdırılması sxemlərinin istifa də si olduqca təhlükəli bir işə çevrilə bilər.

9

№6 | APREL 2016

Azərbaycan məhkəmələrində hüquqi şəxslərlə1 bağlı məhkəmə işlərinə baxarkən qarşıya çıxan bir sıra əsas konseptual məsələlər barədə fikirlərimizi bu məqalədə bölüşmək istərdik. Hüquqi şəxslərlə bağlı məhkəmə işləri fərqli ola və bu işlərdə müxtəlif hüquqi suallar yarana bilər.

Sırf korporativ hüquq nöqteyi-nəzərindən sual-lar daha çox hüquqi şəxsin idarə edilməsi ilə bağlı olur – misal üçün, MMC-nin iştirakçısının biri bir cür qərarın, digəri isə bir başqa qərarın qəbul edilməsini istəyir və ya direktor bir cür hərəkət edir, şirkətin iştirakçısı və ya səhmdarı isə bir başqa cür və sair. Korporativ məsələlər, əlbəttə ki, sırf kor-porativ idarəetmə məsələləri ilə məhdudlaşmır – bir şirkətlə digər şirkət arasında bağlanan əqdlərlə əlaqədar yaranan suallarla yanaşı, başqa suallar da ortaya çıxa bilər. Bu məqalədə bizim məqsədimiz hüquqi şəxslərlə bağlı bir çox məhkəmə işlərində nəzərə alınmalı olan hüquqi amillər barədə yazmaqdır. Yəni elə amillər ki, böyük ehtimalla on-lar bir çox hüquqi şəxslərlə bağlı işlərdə meydana gələ bilər:

1. Hüquqi şəxsin özü və onun iştirakçısı (səhmdarı) başqa-başqa şəxslərdir: Hüquqi şəxs öncəliklə ayrıca bir şəxsdir. Burada “hüquqi” sözü bu şəxsin fiziki deyil, məhz kağız üzərində (və ya elektron formada) mövcud olduğunu bildirir.2 Yəni biz – Rəşid və Emin “REM” MMC təsis etdikdə, özümüzdən ayrı olan bir şəxs yaratmış olduq. Bu şəxs fiziki mövcud deyil – yəni heç kim bu şəxsə fiziki olaraq toxuna bilmir; o, yalnız kağız üzərində mövcuddur. Bununla belə, bu şəxs özü müxtəlif hərəkətlər edə bilir. O, müqavilə bağlayır, mallar və məhsullar alır, digər şəxslərlə əlaqə saxlayır və sair. Misal üçün, “REM” MMC bir şəxslə alış-veriş müqaviləsi bağladıqda, bu müqaviləni Rəşid və ya Emin deyil, “REM” MMC bağlamış olur.

Məhkəmə çox nadir hallarda (burada “çox” sözünü vurğulamaq istərdik) “korporativ pərdə”ni3 (termini ingilis hüquq ədəbiyyatından götürdük) aradan qaldıra bilər. Yəni hüquqi şəxsin etdiyini onun iştirakçısının (səhmdarının) əməli kimi qəbul edə bilər. Yenə də bu, çox nadir hal-larda edilə bilən bir şeydir. Əsasən, bunu etmək olar: hər hansı cinayətin törədilməsində və ya mül-ki münasibətlərdə digər şəxsləri aldatmaq məqsədi ilə bilə-bilə hüquqi şəxsdən yalnız bir mexanizm və ya metod kimi istifadə etdikdə. Əgər hüquqi şəxsin əvvəlcədən bilə-bilə mexanizm və ya metod kimi istifadə olunması barədə zərrəcə belə şübhə varsa, hesab edirik ki, bu şübhə hüquqi şəxsin sahibinin xeyrinə şərh olunmalıdır. “Korporativ pərdə”nin aradan qaldırılmasından geniş istifadə (o cümlədən vergi məsələlərində) sui-istifadəyə və hüquqi şəxsin əhəmiyyətinin azalmasına gətirib çıxaracaq.

2. İdarəçilik məsələlərində daxili sənədlər – xü su sən nizamnamə və iştirakçılar (səhmdarlar) arasında müqavilə əsasdır: hüquqi şəxsin hansı orqanı hansı qərarlar qəbul edə bilər və bilməz, bunun üçün kim məsuliyyət daşıyır və sair kimi çox sayda hüquqi suallar yaranır. İlk növbədə, hü quqi şəxsin nizamnaməsinə baxmaq lazımdır. Nizamnamə mühüm sənəddir. Mahiyyət etibarilə nizam namə hüquqi şəxsin iştirakçıları (səhmdar-ları) arasında “müqavilədir”. Bu müqavilə aspekti çox vacibdir. Əgər nizamnamədə nəzərdə tutu-lursa ki, hüquqi şəxslə digər hüquqi şəxs arasında olan və məbləği 100.000 manat olan müqaviləni yalnız direktor təsdiq etməlidir, deməli, iştirakçılar (səhmdarlar) bu cür razılaşıblar. Bəzi məsələlər nizamnamədə tənzimlənə bilmədiyi üçün – o da sırf həmin məsələlərin təbiətindən irəli gələrək və ona görə yox ki, nizamnamədə hansısa məsələlər nəzərdə tutula bilməz – iştirakçılar (səhmdarlar)

MЯHKЯMЯLЯR ЦЧЦN HЦQUQİ ШЯXSLЯRLЯ BAЬLI İШLЯRЯ BAXAN ZAMAN

BЯZİ NЯZЯRİ MЯSЯLЯLЯRİN XЦLASЯSİRяшid ЯliyevRemells hцquq шirkяtinin partyoru, LLM Pensilvaniya Universiteti (ABШ)

Emin KяrimovLLM Minnesota Universiteti (ABШ)

1 Burada “hüquqi şəxs” dedikdə tam ortaqlıq nəzərdə tutulmur. 2 Hüquqi şəxsin fiksiya nəzəriyyəsi3 İngiliscə “corporate veil” – yəni hüquqi şəxs pərdə rolunu oynayır və onun sahibi (təsisçisi) hüquqi şəxsin arxasında dayanır. Özü-özlüyündə pərdənin olması normaldır, sadəcə problem bu pərdədən sui-istifadədir.

10


arasında müqavilə ilə tənzimlənir. Məhkəmələrin nizamnamənin və iştirakçılar (səhmdarlar) arasın-da bağlanan müqavilənin müddəalarına maksimal olaraq hörmət etməsi olduqca zəruridir. Xüsusən, əgər qanunun müddəaları ilə nizamnamənin və ya iştirakçılar (səhmdarlar) müqaviləsinin arasında ziddiyyətlərin olub-olmaması barədə zərrə qədər də şübhə varsa, mütləq nizamnamə və ya müqavilə əsas götürülməlidir.

Hüquqi şəxs bazar münasibətlərini tənzimləmək üçündür. Hüquqi şəxs nəzarət mexanizmi deyil! Bazar mexanizmi də odur ki, tərəflər öz aralarında nə razılığa gəliblərsə, o da mümkün qədər çox tətbiq olunsun. Yalnız müstəsna hallar və açıq-aşkar qanunazidd hallarda nizamnamənin və ya müqavilənin müddəalarını nəzərə almamaq olar.

3. Vergilər Nazirliyinin əməkdaşından soruş mayın: “Filan şeyi niyə qeydiyyata almısınız”? Bu bənd yuxarıdakı 2-ci bənddə qeyd etdiyimiz məsələ ilə sıx bağlıdır. Vergilər Nazirli-yinin müvafiq idarəsi hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatını həyata keçirir. Buna baxmayaraq, bir çox hüquqi və praqmatik səbəblərə görə qeydiyyat orqanı korporativ hüquq sahəsində ekspert deyil və şəxslərə qeydiyyatla bağlı hər hansı bir xidmət göstərmir. Yəni onların fəaliyyətinə yanlış yanaşma sadəcə insanları səhv istiqamətdə aparır. Qeydiy-yatla bağlı bir çox məsələlərdə şəxslər qeydiyyat orqanlarının əməkdaşlarından hüquqi yardım tələb edirlər, həmin əməkdaşlar imkanları qədər dəstək göstərməyə çalışırlar, lakin bilmək lazımdır ki, bu, onların vəzifəsi deyil.

Hüquqi şəxsin qeydiyyata alınmasının yeganə səbəbi onun mövcud olmasını təsdiq etmək üçündür – sadəcə bu! Başqa heç bir səbəb yoxdur və özümüzdən də heç bir əlavə səbəb ixtira etməli deyilik. Qeydiyyat sənədlərində qanunvericiliklə tələb olunan məlumatlar əhatə olunduqdan sonra qeydiyyat sənədlərinin, nizamnamənin tərtibatına və mətninə, hüquqi şəxsdə idarəçiliyin necə təşkil olunmasına dair Vergilər Nazirliyi məsuliyyət daşıya bilməz. Buna görə məsul olan şəxslər hüquqi şəxsi təsis edənlərdir və onların nə qədər düzgün hərəkət edib-etməməsinə nəzarəti yalnız aralarında mübahisə yarandıqda (!) məhkəmələr həyata keçirir.

Yenə də: hüquqi şəxs bazar münasibətləri alətidir. Əgər bazar iştirakçıları – yəni hüquqi

şəxsin iştirakçıları (səhmdarlar) – hansısa bir məsələ barədə razılığa gəliblərsə və bundan razıdırlarsa, o zaman bu razılıqla yaşasınlar. Əgər onların razılığı açıq şəkildə qanuna ziddirsə, bu, yalnız onların günahıdır. Qeydiyyat orqanının burada heç bir günahı yoxdur. Onun vəzifəsi sadəcə bazar iştirakçılarının təqdim etdiyi məlumatlar və sənədlər əsasında hüquqi şəxsin mövcud olmasını qeydiyyata almaqdır.

Qeydiyyat orqanına nəzarət funksiyasının verilməsi bir sıra neqativ nəticələrə səbəb olur. On-lardan ikisini qeyd etmək istərdik və bunlar bir-biri ilə sıx bağlıdır: (1) nəzarətin mahiyyət etibarilə sen-zura rolunu oynaması və (2) qeydiyyat orqanına nəticə etibarilə məhkəmənin səlahiyyətlərinin verilməsi. Birinci məsələ ilə bağlı: misal üçün, qeydiyyat orqanı deyəndə ki, nizamnamədə filan maddəni qəbul etmir, o, mahiyyət etibarilə sen-zura rolunu oynayır. Bəlkə də bazar iştirakçıları (hüquqi şəxsin iştirakçıları və ya səhmdarlar) münasibətlərini məhz bu cür qurmaq istəyirlər. Müstəsna hallar istisna olmaqla – xüsusən üçüncü şəxslərin hüquqlarına təsir edən hallarda “yox, mən sizə deyirəm ki, siz öz münasibətlərinizi belə qurmayın” deməyə heç kimin ixtiyarı olmalı deyil.

İkinci məsələ: hüquqi şəxslərə dair qanunverici-lik yalnız bəzi mühüm məsələləri tənzimləyir. Bir çox məsələləri tərəflər öz aralarında tənzimləyirlər. Qeydiyyat orqanı çox vaxt məhkəmə qarşısında məsuliyyətini əsas gətirərək (biz bilmirik ki, bu əsas nə qədər ciddidir) qanunun əsasında sənədləri, o cümlədən hüquqi şəxsin nizamnaməsinin nə qədər qanuna uyğun olub-olmadığını yoxlayır. Ancaq qeydiyyat orqanının bunu etməsi üçün resursu və şəraiti yoxdur. Hər hansı bir məsələ barədə ədalətli qərarın qəbulu üçün ortada mübahisə olmalıdır, fərqli mövqelər olmalıdır və bu mövqeləri müdafiə edən tərəflər olmalıdır. Məhkəmə də bu mövqeləri dinləyib ədalətli qərar qəbul edir. Qeydiyyat orqanı deyəndə ki, filan müddəanı qanunazidd hesab edir, o məhkəmə rolunu oynamış olur. Bu da hüquqi şəxsin bazar mexanizmi təbiətinə ziddir!

4. Liberal korporativ hüquqa doğru: biz bu adlı məqaləni bir müddət əvvəl Bakı Hüquq Jurnalında dərc etmişik4. Bu məqalədəki mövqeyi-mizin əsaslarını məhz o məqalədə izah etmişik. Yekunda təcrübədə tez-tez rastlaşdığımız prob-lemlərdən birini misal çəkmək istərdik:

4 http://www.aaa.org.az/sites/default/files/Download%20Baku%20Law%20Journal%20I.pdf

11

№6 | APREL 2016

“REM” MMC kapitalını artırmaq istəyir və qey-diyyat orqanına iki sənəd təqdim edib: (i) bank-dan verilən 5 yanvar 2016-ci tarixli məktub – bu məktubda təsdiq edilir ki, “REM” MMC-nin (bun-dan sonra “Cəmiyyət”) iştirakçıları əlavə kapitalı banka ödəyiblər və (ii) Cəmiyyətin nizamnamə kapitalının artırılmasını təsdiq edən iştirakçıların 6 yanvar 2015-ci il tarixli qərarı.

Lakin qeydiyyat orqanı bu sənədləri qəbul etməkdən imtina edib və imtinanı bu cür əsaslandırıb: Mülki Məcəllənin 90.6-cı maddəsinə əsasən iştirakçılar əlavə payları ümumi yığıncaq qərar qəbul etdikdən sonra qoymalıdırlar. Yəni birinci qərar qəbul olunmalıdır, sonra isə pay qoyulmalıdır. Bu halda isə birinci əlavə pay qoyu-lub (05.01.2015), sonra iştirakçılar qərar qəbul ediblər (06.01.2015).

Biz bu mövqe ilə razı deyilik. Əvvəla 90.6-cı maddədə deyilmir ki, əlavə pay yalnız qərardan sonra qoyula bilər. Yəni qərardan əvvəl kapi-tal qoyulması istisna edilmir. 90.6-cı maddənin 5-ci cümləsinin məqsədi odur ki, əgər artıq qərar verilibsə, o zaman hökmən əlavə kapital qoyulmalıdır. Başqa cür desək, elə olmasın ki, qərar qəbul edilir, ancaq əlavə pay qoyulmur. Sual yaranır: nə üçün 90.6-cı maddəyə dair bizim şərhimiz deyil, məhz qeydiyyat orqanının şərhi əsas götürülməlidir?

İkincisi və ən əsası, hüquqi şəxs azad bazar alətidir. “REM” MMC-nin iştirakçıları qərar qəbul edib və bununla razılaşıblar. Nizamnamə kapitalı və kimin nə qədər paya malik olması onların arasında olan münasibətləri tənzimləyir. Əgər iştirakçılar buna razı olurlarsa, deməli, onlar bu cür şərtləri qəbul edir, münasibətlərini bu cür qurmaq istəyir və bu cür yaşamaq istəyirlər.

Yekunda qeyd etmək istəyirik ki, özü-özlüyündə qeydiyyat orqanının qanunu bildiyi kimi tətbiq etməsində heç bir problem yoxdur. Problem iki azad bazar iştirakçısının arasında olan münasibətlərə zəruri olmayan müdaxilənin edilməsindədir. Buna heç bir zərurət yoxdur. Ancaq bəri başdan qa-nunu məhdudlaşdıran kimi şərh etməklə, bazar iştirakçılarının imkanları məhdudlaşdırılmış olur.

Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin 1137-ci maddəsinə əsasən, miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmiş və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmiş, yaxud vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmiş şəxs (ləyaqətsiz vərəsə) nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilməz, bu şərtlə ki, həmin hallar məhkəmə tərəfindən təsdiq edilsin.

Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsinə görə ləyaqətsiz vərəsənin əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmiş və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmək;

2) Vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmək.

A. Miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmək və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmək

Ləyaqətsiz vərəsənin birinci əlaməti (miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmək və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmək) həm qa-nun üzrə vərəsələrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələrə şamil olunan əlamətdir.

Qanun üzrə vərəsələr bərabər pay hüquqlu vərəsələr sayılırlar. Eyni zamanda qanun üzrə vərəsələrin dairəsi Mülki Məcəllənin 1159-cu maddəsində nəzərdə tutulmuşdur. Qanunvericiliyə görə beş növbə vərəsə müəyyən edilmişdir ki, onlar mirasa ardıcıl olaraq iddialı şəxslər hesab olunurlar.

Vəsiyyət üzrə vərəsələr fiziki şəxsin ölməsi halı üçün öz əmlakını və ya onun bir hissəsini həm vərəsələr sırasından, həm də kənar adamlar sırasından bir və ya bir neçə şəxsə qoyması sayılır.

Miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətməsi şəxsin hüquqazidd hərəkətlər etməsi ilə tamamlanır. Həmin hərəkətlər isə ifadə oluna bilər: saxta vəsiyyətnamə tərtib etməkdə; əsl və həqiqi vəsiyyətnamənin gizlə-dilməsində; şəxsi konkret vətəndaşın xeyrinə və-siy yətnamə yazmağa məcbur etmədə; vəsiyyət üzrə vərəsələrdən kimsəni mirasdan imtina olunmasına vadar etmədə; şəxsi leqat (vəsiyyət tapşırığı) nəzərdə tutan vəsiyyətnamə yazmağa məcbur etmədə; leqa-tarini leqatdan imtina etməyə məcbur etmədə; leqat barədə məlumatı gizlətməkdə; başqa vərəsələrin olması barədə məlumatın gizlədilməsində; vəsiyyətnaməni saxtalaşdırmaqda və s.

Maddənin (Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsi) məzmunundan göründüyü kimi, ləyaqətsiz vərəsənin qanunsuz hərəkəti bir halda miras qoyanın hələ vəsiyyətnamədə ifadə edilməmiş son iradəsini həyata keçirməsinin əleyhinə, digər halda isə mi-ras qoyanın artıq vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı yönəlir. Ləyaqətsiz vərəsənin mi-ras qoyanın, ümumiyyətlə, son iradəsinin həyata keçirilməsinə qarşı hərəkəti, onun qəsdən törətdiyi maneə şəkilində özünü göstərir. Bu maneələrdən bir neçəsini yuxarıda sadaladıq.

Müəllif İ.Əsgərov hesab edir ki, maddənin belə redaksiyada verilməsi ləyaqətsiz vərəsənin, ümumiyyətlə, miras qoyanın son iradəsinin həyata keçirilməsinə mane olmağa cinayət etmə yolu ilə qəsdən nail olması halını istisna edir. Lakin fikrimizcə, ləyaqətsiz vərəsənin özünün və ya yaxın şəxslərinin vərəsəliyə çağırılmasına, yaxud miras payının artırılmasına nail olması üçün miras qoyanın və ya hansısa vərəsənin haqqında qəsdən cinayət edə bilməsini istisna etmək olmaz.1

Şəxs bu hüquqazidd hərəkətlər nəticəsində o hal-da ləyaqətsiz vərəsə hesab edilir ki, bu hərəkətlərin kulminasiya nöqtəsi olaraq özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasını təmin etmiş olsun.

T.Əsədovun işi üzrə Azərbaycan Respublikası Ali Məhkəməsi Mülki İşlər Üzrə Məhkəmə Kollegiyası 16 iyun 2009-cu il tarixli qərarında hesab etmişdir ki, “Qanunun mənasına görə (Mülki Məcəllənin 1137-ci maddəsi) ləyaqətsiz vərəsə dedikdə vərəsəlikdən

Paшa SяfяrovVяkil

Azяrbaycan Respublikasы Vяkillяr Kollegiyasыnыn, Beynяlxalq Hцquqшцnaslar Assosiasiyasыnыn vя

Beynяlxalq Demokratik Hцquqшцnaslar Assosiasiyasыnыn цzvц

LЯYAQЯTSİZ VЯRЯSЯ VЯ ONUN ЯLAMЯTLЯRİ

12


1 Bax: İ.Q.Əsgərov. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin Kommentariyası. IV kitab. Azərbaycan dilində. “Qanun” nəşriyyatı. Bakı, 2010. Səhifə 84.

13

kənarlaşdırılan və buna görə vərəsəlik hüququndan məhrum edilən şəxs başa düşülür ki, bu şəxslər özlərinin etdikləri hüquqa və ya əxlaqa zidd hərəkətlər nəticəsində vərəsə olmaq imkanından məhrum olurlar və bu zaman bütün qanunazidd əməllər deyil, yalnız qəsdən edilən elə hərəkətlər başa düşülür ki, bunun nəticəsində təqsirli şəxsin vərəsəliyə çağırıla bilməsi, miras payların artırılması üçün şərait yaranır və onun vərəsəliyə çağırılmasına imkan yaranır.”

Qanunsuz hərəkət nəticə etibarı ilə öz təsdiqini şəxsin özünü və özünə yaxın şəxsləri vərəsəliyə çağırmaqda və ya miras payının artırılmasında tapır. Bu hərəkətin nəticəsi olaraq, şəxsin özünün və özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çıxış yolu açılır, eyni za-manda onun və ona yaxın şəxslərin miras payının daha artıq əldə edilməsinə olduqca əlverişli şərait yaranır. Lakin bu hərəkətlərin müəyyən (aşkar) olunması şəxsi həm qanun üzrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsəlikdən məhrum edir.

Hesab edirik ki, miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmək və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmək halının mövcud olması üçün dörd əlamətin olması zəruridir.

Birinci əlamət qəsddən ibarətdir. Belə ki, ləyaqət-siz hesab olunmuş vərəsələrin hərəkətləri qəsdən qeyri-qanuni olmalıdır. Əgər onların hərəkətləri ehtiyatsızlıqdan baş veribsə, bu həmin şəxslərin mirasa hüququ olmayan kimi hesab edilməsinə əsas vermir. Məsələn, oğlu ehtiyatsızlıqdan atasının dərmanının dozasını artırır və nəticədə ata ölür.

İkinci əlamət qəsdin həm miras qoyana qarşı, həm də vərəsə olan digər şəxslərə qarşı yönəlməsindən ibarətdir. Belə ki, qəsdən olan qey-ri-qanuni hərəkətlər yalnız miras qoyana qarşı yox, həmçinin vərəsə olan digər şəxslərə qarşı da yönələ bilər. Baxmayaraq ki, Mülki Məcəllə bunun yalnız miras qoyana edilməsini nəzərdə tutur. Məsələn, vərəsələrdən birini döyərək və ya özünü öldürmək həddinə çatdıraraq həyatdan məhrumetmə.

Üçüncü əlamət qəsdən edilmiş qeyri-qanu-ni hərəkət nəticəsində həm şəxsin özünün, həm də digər şəxsin vərəsə hesab edilməsinə gətirib çıxarmalıdır. Belə ki, həmin hərəkətlər şəxsin özünün yox, digər üçüncü bir şəxsin vərəsə kimi sayılmasına gətirib çıxartdıqda, məsələn: miras qoyanın oğlu hədə-qorxu nəticəsində atasının bütün mülkiyyətinin öz qızına vəsiyyət edilməsinə nail olur. Halbuki atanın qanun üzrə digər vərəsələri var.

Dördüncü əlamət qəsdən edilmiş qeyri-qanuni

hərəkət məhkəmə qaydasında təsdiq edilməlidir. Belə ki, ləyaqətsiz vərəsənin qeyri-qanuni hərəkətləri məhkəmə qaydasında; ya cinayət icraatı zamanı (qa-nuni qüvvəyə minmiş hökmdə), ya da mülki icraat zamanı (məsələn, vəsiyyətnamənin etibarsız hesab edilməsinə dair məhkəmə qətnaməsi ilə) müəyyən olunmalıdır.

Göstərmək lazımdır ki, ləyaqətsiz vərəsələr həm qanun üzrə vərəsələr, həm vəsiyyət üzrə vərəsələr, o cümlədən vəsiyyətnamədə vərəsə kimi göstərilmiş kənar şəxslər ola bilərlər.

Mülki qanunvericilik şəxsin özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasını və ya miras paylarının artırılmasını nəzərdə tutsa da, yaxın şəxslərin əhatə dairəsini nəzərdə tutmur. Hesab edirik ki, “yaxın şəxs” termininin normanın məzmununda işlənməsi bir qədər mübahisə doğurur. Qanunvericilikdə “yaxın şəxs” termini nəzərdə tutulmasa da, “yaxın qohum” termini nəzərdə tutulub. Belə ki, Ailə Məcəlləsinin 12.0.1-ci maddəsinə (“Nikahın bağlanmasına mane olan hallar”) əsasən, yaxın qohumlar (valideynlər və uşaqlar, baba-nənə və nəvələr, doğma və ögey (ümu-mi ata və anası olan) qardaş və bacılar) hesab olu-nur.2 Həmçinin Mülki Prosessual Məcəllənin 19-cu maddəsinin (“Hakim tərəfindən işə baxılmasına yol verilməməsi və hakimə etiraz etmək üçün əsaslar”) “Qeyd” hissəsinə görə, yaxın qohumlara babalar, nənələr, valideynlər, övladlığa götürənlər, doğma və ögey qardaşlar və bacılar, ər-arvad, uşaqlar, övladlığa götürülənlər, nəvələr aiddir.3

Hesab edirik ki, “yaxın şəxs” termininin əhatə dairəsi “yaxın qohum” termininin əhatə dairəsindən genişdir. Belə ki, yaxın şəxs həm yaxın qohum, həm də qohum olmayan şəxs ola bilər.

Normanın mətnində nəzərdə tutulmuş “vərəsəliyə çağrılmasına kömək etmək” termini də mülki qanunvericilikdə izah edilməyib. Bununla bağlı bildiririk ki, burada “kömək etmə” dedikdə hər hansı şəxsin vərəsə ola bilməsi başa düşülür.

Vərəsəliyə çağrılmaya kömək etmədə şəxs qa-nun üzrə ya ümumiyyətlə, miras əmlaka vərəsə deyil, ya da ikinci və ya sonrakı növbə vərəsədir və o, ləyaqətsiz vərəsənin qəsdən edilmiş hərəkəti nəticəsində vərəsə statusu qazanır və gələcəkdə vərəsəliyə çağırılır. Misal üçün, ikinci növbə vərəsə A. miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törədərək ləyaqətsiz vərəsə hesab edilmiş birinci növbə vərəsə C.-ni miras qoyana vəsiyyətnamədə bağışlamasını qeyd etməyə məcbur edərək C.-nin vərəsəliyə çağırılmasına kömək edir.

Normadakı “miras paylarının artılmasına kömək göstərmək” termini isə onu nəzərdə tutur ki, burada

№6 | APREL 2016

2 Bax: Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi. “Qanun” nəşriyyatı. Bakı, 2011. Səhifə 27.3 Bax: Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsi. Azərbaycan Respublikasının İnzibati Prosessual Məcəlləsi. “Digesta” nəşriyyatı. Bakı, 2011. Səhifə 43.

miras payı artırılan şəxs mirasa əvvəlcədən vərəsədir və o, miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmək və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmiş şəxsin hüquqazidd hərəkətləri nəticəsində mi-ras payının bölünməsi zamanı öz payını artırmaq imkanına malik olur. Misal üçün, vərəsə A. miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törədərək onun vəsiyyətnamə qoymasına im-kan yaratmayaraq həm özünün, həm də digər vərəsə C.-nin payının artırılmasına nail olur. Belə ki, miras qoyan vəsiyyətnamə qoyardısa, o zaman A. və C. qa-nunla onlara çatası payın yarısını almalı idilər.

Bəzən şəxsə yaxın olan şəxs şəxsin əməlindən məlumatlı olub və şəxsin hərəkətinin qarşısını almaq iqtidarına malik olsa da, bunu şüurlu surətdə etmir.

Maraqlı bir hal ondan ibarətdir ki, Mülki Məcəllə bu kateqoriya şəxslərin məsuliyyətinə dair heç bir müddəa nəzərdə tutmur. Misal üçün, vərəsə A. mi-ras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törədərək özünün və vərəsələrdən D.-nin miras payının artırılmasına nail olur. O, bilavasitə A ilə əlbir olmasa da, onun hərəkətlərindən xəbəri olur. Belə bir halda sonradan A.-nın hərəkətləri aşkar edilərsə və o, ləyaqətsiz vərəsə hesab edilərsə, qanunvericiliyə görə D.-nin ləyaqətsiz vərəsə hes-ab edilməsinə zərurət yaranmır. Lakin unutmaq lazım deyil ki, D-nin vaxtında A.-nın qanunsuz hərəkətlərinin qarşısını almaq imkanı olub.

Ümid edirik ki, gələcəkdə mülki qanunvericilik bu halı nəzərə alacaq.

Ləyaqətsiz vərəsənin birinci əlaməti bəzi xarici ölkələrin (Gürcüstan Respublikasının, Qazaxıstan Respublikasının, Özbəkistan Respublikasının, Belarus Respublikasının, Rusiya Federasiyasının və s.) mülki qanunvericiliyində ləyaqətsiz vərəsənin əlaməti kimi, bəzi xarici ölkələrin (Çin Xalq Respublikasının, Ukrayna Respublikasının və s.) mülki qanunvericiliyində isə vərəsə ola bilməyən şəxslərin əlaməti kimi nəzərdə tutulub.

B. Vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmək

İkinci əlamət olan vəsiyyət edənin vəsiyyətnamə-də ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmək həm qanun üzrə vərəsələrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələrə şamil edilir.

İkinci əlamət əslində konkret əlamətləri özündə cəmləşdirir: “vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəyə qarşı”, “qəsdən cinayət”, “digər əxlaqsız hərəkət törətmək”.

Bəzən nəzəriyyədə və təcrübədə “vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı cinayət törətmək” əlaməti ayrı-ayrı aspektlərdə işlənir. Bəzi müəlliflər yalnız cinayətin vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı törədilməsini ləyaqətsiz vərəsə əlaməti kimi hesab edir, lakin bəzi müəlliflər, ümumiyyətlə, şəxsin vəsiyyət edənə qarşı qəsdən və ya ehtiyatsızlıqla cinayət etməsini də ləyaqətsiz vərəsə əlaməti kimi qiymətləndirirlər.

Ləyaqətsiz vərəsənin miras qoyanın vəsiyyət-namədə göstərilmiş son iradəsinin həyata keçiril-məsinə qarşı yönəlmiş hərəkətləri onun qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkətlər törətməsində özünü göstərir.

Vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən “cinayət” dedikdə həm mülki hüquq nəzəriyyəsində, həm də təcrübədə müəyyən bir fərq meydana gəlir ki, bu fərq bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, bəzi müəlliflər belə hesab edirlər ki, sözügedən normada nəzərdə tutulan “cinayət” dedikdə yalnız vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı edilən hər hansı bir hüquqazidd əməl nəzərdə tutu-lur. Misal üçün M.V.Qureviç göstərir ki, şəxs yalnız özünün vərəsəliyə çağırılmasına imkan yaratmaq və kömək etmək niyyətilə miras qoyanı öldürdükdə ləyaqətsiz vərəsə kimi tanına bilər.4

İkinci qrup müəlliflər isə hesab edirlər ki, nəinki vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı edilən hər hansı bir hüquqazidd əməl, eyni zamanda vəsiyyət edən şəxsə qarşı edilən hər hansı bir cinayət bu normanın tərkibini yaradır və hüquq pozuntusu törədən şəxs mirası qoyanın ölümündən sonra vərəsələr sırasından kənarlaşdırılmalıdır. Misal üçün, Z.Q.Krılova hesab edir ki, qanunazidd əməl törədən şəxsi vərəsələr sırasından çıxarmaq üçün onun öz qarşısına miras almaq kimi məqsəd qoymasının əhəmiyyəti yox-dur.5 Həmçinin P.S.Nikityuk belə bir qənaətə gəlir ki, miras qoyanın hansı məqsədlə öldürülməsinin cinayət edən şəxsin ləyaqətsiz vərəsə kimi tanınması üçün əhəmiyyəti yoxdur. Müəllifin fikrincə, qəsdin hansı istiqamətə yönəldilməsindən asılı olmaya-raq, həmin şəxs vərəsəlik hüququndan məhrum edilir.6 Y.N.Vlasov isə hesab edir ki, cinayət əməli törətmiş şəxsin ləyaqətsiz vərəsə hesab edilməsi

14


4 Bax: Гуревич М.Г. Некоторые вопросы наследственного права. Ученые записки Пермского университета. № 164. Перм, 1969. Cтраница 100-101.5 Bax: Крылова З. Наследники по закону. Советская юстиция. Москва, 1965. № 23, Cтраница 15.6 Bax: Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев, 1973. Cтраница 55-56.

15

üçün qəsdin hansı istiqamətə yönəlməsinin (şəxsin qəsdi onun özünün vərəsəliyə çağırılmasına imkan yaratmağa yönəlməyə də bilər) əhəmiyyəti yox-dur.7 Bu əlamət bəzi xarici ölkələrin (Gürcüstan Respublikasının, Belarus Respublikasının, Ameri-ka Birləşmiş Ştatlarının Luiziana ştatının və s.) mülki qanunvericiliklərində nəzərdə tutulub.

Üçüncü qrup müəlliflərin fikrincə, cinayət əməli vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı, yaxud vəsiyyət edən şəxsə qarşı edilən hər hansı bir hərəkət kimi başa düşülməməlidir, ümumiyyətlə, vəsiyyət edən şəxsə və onun ailə üzvlərinə (digər vərəsələrə) qarşı edilən hər hansı bir cinayət əməli bu normada nəzərdə tutulan “cinayət” anlamının təsir dairəsinə düşür. Mülki Məcəllədə bu-nunla bağlı konkret bir norma olmasa da, Məcəllə bu cinayətin məhz “vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı” olmasını diqqətə çatdırır. Bu əlamət bəzi xarici ölkələrin (Meksika Respublikasının, Türkiyə Respublikasının, Rusiya Federasiyasının, Çin Xalq Respublikasının, Ukray-na Respublikasının, Özbəkistan Respublikasının, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Luiziana ştatının və s.) mülki qanunvericiliklərində nəzərdə tutulub.

Hesab edirik ki, üçüncü qrup müəlliflərin fikri daha önəmlidir. Qanun nəinki miras qoyana, hətta onun ailə üzvlərinə, digər vərəsələrə qarşı edilən hüquqazidd əməli (hərəkət və hərəkətsizliyi) ləyaqətsiz vərəsənin əlaməti hesab etməklə ədalətlilik prinsipinin daha geniş şəkildə tətbiqini nəzərdə tu-tur.

Müqayisə üçün Rusiya Federasiyasının əvvəlki Mülki Məcəlləsini təhlil edə bilərik. Belə ki, Rusi-ya Federasiyasının Mülki Məcəlləsinin 1162-ci maddəsinə (ləyaqətsiz vərəsələr) əsasən, miras qoyanın həyatına qəsd edən və ya onu həyatdan məhrum edən şəxslər həm vəsiyyətnamə, həm də qa-nun üzrə vərəsəlikdən kənarlaşdırılırlar.8

Göründüyü kimi, norma açıq-aşkar “miras qoyanın həyatına qəsd edən və ya onu həyatdan məhrum edən şəxslər”i nəzərdə tutur. Buradan da aydın olur ki, miras qoyana cinayət edilməsi yalnız onun son iradəsinə qarşı deyil, ümumiyyətlə, ona qarşı nəzərdə tutulan bir əməldir.

Meksika Respublikasının Mülki Məcəlləsinin 1316-cı maddəsinin 1-ci hissəsinə əsasən, miras qoyanın özünü, uşaqlarını, ərini (arvadını), qardaşını (bacısını) öldürən və ya öldürməyə qəsd edən şəxs vərəsəlikdən məhrum edilir.9

Bununla bağlı maraqlı bir fikir də Türkiyə Respublikasının Mülki Məcəlləsində öz əksini tapıb. Belə ki, Türkiyə Respublikasının əvvəlki Mül-ki Məcəlləsinin 520-ci maddəsinə əsasən, qəsdən və günahsız yerə vərəsə qoyanı öldürən və ya öldürməyə təşəbbüs edənlər vərəsə olmayacaqları kimi, ölümlə bağlı vəsiyyətlə də vərəsə və ya vəsiyyət edilən şəxs ola bilməzlər.10

Əxlaqsız hərəkəti miras qoyanın ölümündən sonra da törətmək mümkündür. Belə ki, vərəsə mi-ras qoyanın ölümündən sonra onun dəfn mərasimini keçirmir və s. Bu halda digər vərəsələr, onlar olmadıqda isə maraqlı şəxslər həmin şəxsin ləyaqətsiz hesab edilməsi iddiası ilə məhkəməyə müraciət edə bilərlər.

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, əslində qanunvericilikdə ləyaqətsiz vərəsənin vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmək əlamətində şəxsin nəinki vəsiyyət edənə qarşı, hətta onun vərəsələrinə qarşı vəsiyyətnamə ilə bağlı cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətməsi də nəzərdə tutulsaydı, daha əhəmiyyətli olardı.

Ləyaqətsiz vərəsənin ikinci əlaməti bəzi xarici ölkələrin (Gürcüstan Respublikasının, Qazaxıstan Respublikasının, Özbəkistan Respublikasının, Belarus Respublikasının, Rusiya Federasiyasının və s.) mülki qanunvericiliyində ləyaqətsiz vərəsənin əlaməti kimi, bəzi xarici ölkələrin (Çin Xalq Respublikasının, Ukrayna Respublikasının və s.) mülki qanunvericiliyində isə vərəsə ola bilməyən şəxslərin əlaməti kimi nəzərdə tutulub.

İstifadə olunmuş ədəbiyyat1. Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право Российское Федерации. Учебно – методическое пособие. Москва, 2002.2. Грудцына Л.Ю. Наследование (в вопросах и ответах). Москва, 2002.3. Советское гражданское право. Учебник. Том 2. Под ред. О.А.Красавчикова. Москва, 1985. 4. Cevdet Yavuz, Türk Medeni Hukuku ve Borçlar Hukuku Mevzuatı, Medeni Kanun, Borçlar Kanunu ve diger mevzuat, “Beta” Basım, yayım, dağıtım A.Ş. İstanbul, 1993.5. M.Kemal Oguzman, Miras Hukuku. Gözden geçirilmiş 6. bası. “Filiz” kitab evi. İstanbul, 1995.6. Türk Medeni Kanunu, İçtihadı Birleştirme Karaları ve Madde Atıfları ile Birlikte, “Seçkin Yayınevi”, Ankara-2009.7. Azərbaycan Respublikası Ailə Məcəlləsinin yozumu. “Digesta” nəşriyyatı. Bakı, 2012.8. İ.Q.Əsgərov. Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsinin Kommentariyası. IV kitab. Azərbaycan dilində. “Qanun” nəşriyyatı. Bakı, 2010. 9. Civil Code of Mexican Republic, October 11, 2013, www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?lc=7941

№6 | APREL 2016

7 Bax: Власов Ю.Н., Калинин В.В. Наследственное право Российское Федерации. Учебно – методическое пособие. Москва, 2002. Cтраница 20.8 Bax: Власов Ю. Н. Наследственное право Российской Федерации. Mосква, 1998. Cтраница 106.9 Bax: www.wipo.int/wipolex/en/details.jsp?lc=794110 Bax: Prof. Dr. Cevdet Yavuz, Türk Medeni Hukuku ve Borçlar Hukuku Mevzuatı, Medeni Kanun, Borçlar Kanunu ve diger mevzuat, “Beta” Basım, yayım, dağıtım A.Ş., İstanbul, 1993. Səhifə 350.

Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 35-ci maddəsinə əsasən əmək fərdi və ictimai rifahın əsasıdır. Hər kəsin əməyə olan qabiliyyəti əsasında sərbəst surətdə özünə fəaliyyət növü, peşə, məşğuliyyət və iş yeri seçmək hüququ vardır.1

Son zamanlar işəgötürənlər tərəfindən iş yerlərinin rəsmiləşdirilməməsi hallarının qarşısının alınması istiqamətində aparılan təsirli tədbirlər nəticəsində işəgötürənlər arasında so-sial məsuliyyətin güclənməsinə baxmayaraq, bəzi işəgötürənlər tərəfindən qanunla müəyyən edilmiş vergi və ödənişlərdən yayınmaq məqsədilə qanun-vericiliyin tələblərinin pozulması halları hələ də davam edir. Dəfələrlə edilmiş xəbərdarlıqlara bax-mayaraq, işəgötürənlər işçilərlə əmək müqavilələri bağlamadan və iş yerlərini rəsmiləşdirmədən vətəndaşları müxtəlif işlərin görülməsinə cəlb edir, nəticə etibarilə qeyri-qanuni məşğulluğu təmin etməyə çalışırlar. Təbii ki, bu məsələnin ictimaiyyətə çatdırılmasında və bununla əlaqə dar vətəndaşların maarifləndirilməsində hüquqşü nas-ların üzərinə böyük məsuliyyət düşür.

Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi işçilərlə işəgötürənlər arasında yaranan əmək münasibətlərini, habelə onlarla müvafiq dövlət hakimiyyəti orqanları, hüquqi şəxslər arasında həmin münasibətlərdən törəyən digər hüquq münasibətlərini tənzim edir və fiziki şəxslərin əmək hüquqlarının və bu hüquqların həyata keçirilməsini təmin edən qaydaların minimum normalarını müəyyən edir.2

Məlumdur ki, 27.12.2013-cü il tarixli Azərbaycan Respublikasının “Əmək Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu qüvvəyə minmədən əvvəl Əmək Məcəlləsinə əsasən, sadəcə yazılı formada əmək müqaviləsi bağlandıqda əmək

münasibətləri yaranmış hesab edilirdi. Belə ki, əvvəllər əmək münasibətinə daxil olmaq üçün işəgötürənlə işçi arasında fərdi qaydada bağlanan əmək münasibətlərinin əsas şərtlərini, tərəflərin hüquq və vəzifələrini əks etdirən yazılı müqavilə, yəni əmək müqaviləsi bağlamaq kifayət edirdi və bu müqavilənin bağlandığı andan tərəflər “işçi” və “işəgötürən” hesab olunurdular. Lakin sözügedən Qanunun qüvvəyə minməsi ilə Əmək Məcəlləsində bir sıra dəyişikliklər edildi. Bunlardan biri də məhz əmək münasibətlərinin yaranması zamanı həyata keçirilən hüquqi hərəkətlərə dair edilən dəyişikliklərdir.

27.12.2013-cü il tarixli Azərbaycan Respub-likasının “Əmək Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən3, əmək münasibətləri elektron informasiya sisteminə gücləndirilmiş elektron imza vasitəsi ilə daxil edilmiş əmək müqaviləsi bildirişinin qeydiyyata alınmasından və bu barədə işəgötürənə elektron qaydada məlumat gön-dərilməsindən sonra yaranır.4 Yəni bu dəyişikliyə əsasən, əmək müqaviləsinin təkcə kağız üzərində yazılı formada bağlanması hələ tərəflər arasında əmək münasibətlərinin yaranmasını göstərmir. Qanunvericilik bu məsələnin mütləq qaydada, bütün işəgötürənlər tərəfindən elektron formada yerinə yetirilməsini tələb edir. Əks halda, heç kim kağız üzərində bağlanmış yazılı müqavilə ilə işə qəbul oluna bilməz. İstisna olaraq, yalnız siyahısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş dövlət orqanlarında müvafiq vəzifələrə (peşələrə) qəbul edilən (götürülən) əmək münasibətləri yalnız əmək müqaviləsi kağız üzərində yazılı formada bağlandıqda yaranır.5

Digər bütün hallarda işəgötürənlər məcburdurlar ki, Əmək Məcəlləsində əks olunan normaya

Ruslan Mirzяzadя“Azem vя Partnyorlarы” MMC

Hцquqшцnas

İШЯ QЯBULLA BAЬLI YENİ TЯLЯBLЯR

16


1 Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Maddə 35 (I və II).2 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 2.3 27.12.2013-cü il tarixli Azərbaycan Respublikasının “Əmək Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi” haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu, Maddə 3.4 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 7 (7.2).5 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 7 (7.2-1).

17

uyğun hərəkət etsinlər. Əks halda, Azərbaycan Respublikası İnzibati Xətalar Məcəlləsinə görə, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən işəgötürən tərəfindən fiziki şəxslərin hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsinə görə, işəgötürən fiziki şəxslər min manatdan üç min manatadək miqdarda, vəzifəli şəxslər üç min manatdan beş min manatadək miqdarda, hüqu-qi şəxslər iyirmi min manatdan iyirmi beş min manatadək miqdarda cərimə edilir6, bundan əlavə, Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsinə əsasən, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmuş qaydada əmək müqaviləsi (kontraktı) hüquqi qüvvəyə minmədən xeyli sayda işçilərin (on nəfər və ondan çox olan işçilərin) işəgötürən tərəfindən hər hansı işlərin (xidmətlərin) yerinə yetirilməsinə cəlb edilməsi yeddi min manatdan on min manatadək miq-darda cərimə və ya üç ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır. Həmçinin bu əməllər təkrar törədildikdə, işəgötürən üç ildən yeddi ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə ilə cəzalandırılır.7

Əmək müqaviləsi bildirişi əmək müqaviləsinin bağlanılmasının, ona dəyişiklik edilməsinin və ya xitam verilməsinin müvafiq icra hakimiyyəti orqanının elektron informasiya sistemində elek-tron qaydada qeydiyyata alınması məqsədi ilə işəgötürən tərəfindən həmin elektron informasiya sisteminə gücləndirilmiş elektron imza vasitəsi ilə daxil edilən elektron sənəddir.8 (bax: Şəkil 1)

Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsinə əsasən, əmək müqaviləsinin bağlanılması, ona dəyişiklik edilməsi və ya xi-tam verilməsi bununla bağlı elektron informasiya sisteminə gücləndirilmiş elektron imza vasitəsi ilə daxil edilmiş əmək müqaviləsi bildirişinin həmin elektron informasiya sistemində qeydiy-yata alınmasından və bu barədə işəgötürənə elek-tron qaydada məlumat göndərilməsindən sonra hüquqi qüvvəyə minir. Elektron informasiya sisteminə gücləndirilmiş elektron imza vasitəsi ilə daxil edilmiş əmək müqaviləsi bildirişinin qey-

diyyata alınması barədə 1 iş günündən gec olma-yaraq işəgötürənə sistem vasitəsilə elektron qay-dada məlumat göndərilir. Bununla belə, siyahısı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş dövlət orqanlarında müvafiq vəzifələrə (peşələrə) qəbul edilən (götürülən) işçilərlə işəgötürənlər arasında bağlanılmış əmək müqaviləsində başqa hal nəzərdə tutulmayıbsa, o, tərəflərin imzaladığı gündən hüquqi qüvvəyə minir.9 Çünki həmin əmək müqaviləsinin hər hansı dövlət orqanında və ya digər qurumlarda qeydiy-yata alınması, təsdiq edilməsi yolverilməzdir. Bun-dan əlavə, əmək müqaviləsi on beş yaşına çatmış fiziki şəxslərlə bağlanıla bilər. 15 yaşına çatmamış şəxslərlə bağlanılan əmək müqaviləsi etibarsız sayılır və belə müqaviləni bağlayan işəgötürən in-zibati məsuliyyətə cəlb edilir. On beş yaşından on səkkiz yaşınadək olan şəxslərlə əmək müqaviləsi bağlanarkən onların valideynlərindən və ya övladlığa götürənlərdən (qəyyumlarından) birinin və yaxud qanunla onları əvəz edən şəxslərin yazılı razılığı alınmalıdır.10

Əmək müqaviləsi bağlanarkən işçi əmək kitab-çası, habelə şəxsiyyətini təsdiq edən sənədi və döv-lət sosial sığorta şəhadətnaməsini (ilk dəfə əmək fə-aliy yətinə başlayanlar istisna olmaqla) təqdim edir. Ancaq məcburi köçkün, onlara bərabər tutu lan şəxs və ya qaçqın statusu olan, habelə Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə əmək fəaliyyətinə başlayan işçilərlə, əcnəbilərlə və vətəndaşlığı ol-mayan şəxslərlə əmək kitabçası təqdim edilmədən əmək müqaviləsi bağlanıla bilər. Bununla belə, əmək müqaviləsinin bağlanması işçinin müvafiq yaşayış məntəqəsində qeydiyyatının olub-olmaması ilə şərtləndirilə bilməz. Həmçinin əmək müqaviləsi bağlanılarkən işçinin əmək funksiyasının xüsusiyyətlərinə uyğun olan peşə hazırlığının və ya təhsilinin olması zəruri sayılan hallarda işəgötürənə işçinin təhsili barədə müvafiq sənəd (attestat, diplom, sertifikat, şəhadətnamə və s.) təqdim edilir. Eyni zamanda işçinin səhhətinə, sağlamlığına mənfi təsir göstərən amillər olan ağır, zərərli və təhlükəli əmək şəraitli iş yerlərində, habelə əhalinin sağlamlığının mühafizəsi məqsədi ilə yeyinti sənayesi, ictimai iaşə, səhiyyə, ticarət

6 Azərbaycan Respublikasının İnzibati Xətalar Məcəlləsi, Maddə 53.7 Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi, Maddə 162-1.8 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 3 (3.5-1).9 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 49.10 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 46.4.11 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 48.12 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 51.13 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 53.

№6 | APREL 2016

18


Şəkil 1. Əmək Müqaviləsinin bağlanılması ilə bağlı Əmək Müqaviləsi Bildirişi nümunəsi

ƏMƏK MÜQAVİLƏSİNİN BAĞLANILMASI İLƏ BAĞLI ƏMƏK MÜQAVİLƏSİ

B İ L D İ R İ Ş İ №__________ Tarix___________

Hüquqi şəxs olan işəgötürən barədə məlumatlar Hüquqi şəxsin tam ad: SUN: VÖEN: Hüquqi ünvan: Faktiki ünvan: Əlaqə telefonlar: İşəgötürənin səlahiyyətlərini yerinə yetirən şəxs barədə məlumat Vəzifəsi: Soyad: Ad: Atasnn ad: FİN: Şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin ad: Seriyas və nömrəsi: Verildiyi tarix: Sənədi verən orqann ad: İşçi barədə məlumat

Şəkil

Soyad: Ad: Atasnn ad: Vətəndaşlğ: Cinsi: Şəxsiyyətini təsdiq edən sənədin ad: Seriyas və nömrəsi: Verildiyi tarix: Sənədi verən orqann ad: SSN: FİN: Doğum tarixi: Qeydiyyatda olduğu ünvan: Yaşadğ ünvan: Əlaqə telefonlar:

İş yeri barədə məlumatlar İş yerinin ad: İş yerinin əsas və ya əlavə olmas barədə qeyd: İşçinin vəzifəsinin (peşəsinin) ad: Digər məlumatlar Əmək müqaviləsinin bağlandğ tarix: Əmək müqaviləsinin növü: Müddətli əmək müqaviləsinin müddətinin qurtardğ tarix: Əməyin ödənilməsi formasnn işəmuzd və ya vaxtamuzd olmas barədə qeyd: İşçinin aylq əməkhaqqnn məbləği (manatla):

Çap tarixi: dd.mm.yyyy hh:mm

və bu qəbildən olan digər iş yerlərində əmək müqaviləsi bağlanılarkən işçilər sağlamlığı haqqında tibbi arayış təqdim etməlidirlər. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə əmək şəraitli peşələrin (vəzifələrin), iş yerlərinin siyahısı Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir. Lakin əmək münasibətlərinə girən işçidən Azərbaycan Respublikası Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmamış, habelə işin (vəzifənin) xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməyən əlavə sənədlərin tələb edilməsi qadağandır.11

Əlavə olaraq vurğulamaq lazımdır ki, işçinin əmək müqaviləsində onun peşəkarlıq səviyyəsini, müvafiq əmək funksiyasını icra etmək bacarığını yoxlamaq məqsədi ilə sınaq müddəti müəyyən edilməklə bağlanıla bilər. Lakin hər bir hal-da bu müddət 3 aydan artıq olmamaq şərti ilə müəyyən edilə bilər.12 Bu müddət ərzində isə özünü doğrultmamış işçinin əmək müqaviləsinə işəgötürənin əsaslandırılmış əmri ilə xitam verilə bilər.13

Praktiki tövsiyələr: İşə qəbul olunan zaman işçinin əmək

müqaviləsinin əslinin bir nüsxəsini və Şəkil 1-də göstərilən formada elektron əmək müqaviləsi bildirişinin təsdiqi barədə məlumatın bir nəşr edilmiş surətini işəgötürəndən tələb edərək əldə etməsi onun üçün gələcəkdə yarana biləcək bir çox problemlərin qarşısını ala bilər. İşçi yalnız kağız formasında bağlanan əmək

müqaviləsi ilə kifayətlənməməlidir. Çünki yalnız elektron qeydiyyat barədə məlumatı əldə etdikdən sonra o, rəsmi işçi hesab olunacaq (istisna hallar bura daxil deyil). Əmək müqaviləsində qeyd olunan şərtlər

diqqətlə gözdən keçirilməli və sual yarandıqda vaxtında digər tərəfə məlumat verilməlidir. İşçi işə qəbul zamanı müəssisəyə təqdim etdi-

yi əmək kitabçasını işdən çıxdıqda işəgötürəndən geri tələb etməyi unutmamalıdır. Çünki yeni işə qəbul zamanı ondan əmək kitabçası tələb oluna-caq və işçi bilməlidir ki, bu, onun rəsmi təcrübəsini göstərə bildiyi bir sənəddir. İşəgötürən işçidən Azərbaycan Respublikası

Əmək Məcəlləsində nəzərdə tutulmamış, habelə işin (vəzifənin) xüsusiyyətlərinə uyğun gəlməyən əlavə sənədləri tələb edə bilməz.

İlk dəfə işə başlayan şəxslər isə bilməlidirlər ki, ilk iş yerində onlara əmək kitabçası doldurulmalı və onların Dövlət Sosial Sığorta Şəhadətnamələri alınması təmin olunmalıdır. İşçi işdən çıxdıqda isə həmin sənədləri mütləq tələb etməlidir. Vətəndaşların https://reg.e-gov.az/register/

linki vasitəsi ilə “Elektron Hökumət Portalı”nda qeydiyyatdan keçərək, öz əmək pensiyaları və digər zəruri məlumatlar barədə birbaşa məlumat sahibi olmaları və onlara şəxsən nəzarət etmələri işçiləri onlara qarşı tətbiq oluna biləcək bir çox qey-ri-qanuni davranışlar barədə vaxtında xəbərdar edə bilər. Əmək hüquqlarının pozulduğunu düşünən

işçi və ya işçilər kollektiv və ya fərdi qaydada bu barədə Azərbaycan Respublikası Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi yanında Dövlət Əmək Müfəttişliyi Xidmətinə məlumat verə və ya işçi öz hüququnun pozulduğunu aşkar etdiyi gündən etibarən 1 təqvim ayı ərzində məhkəməyə müraciət edə bilər (qanunvericilikdə bundan əlavə ayrı-ayrı hallarda xüsusi müddətlər də nəzərdə tutulmuşdur).

19

№6 | APREL 2016

11 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 48.12 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 51.13 Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi, Maddə 53.

20

Elektron cihazlar müasir həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Özəl və işgüzar həyatımızda elek-tron kommunikasiya əvəzedilməz yer tutur. Artıq internet şəbəkəsi həyatımızda zərurət hesab olunur. Təbii ki, bu inkişaf biznes dövriyyəsindən də yan keçməyib. Elektron kommunikasiya vasitəsilə kom-mersiya münasibətləri də sürətlənib. Şirkətdaxili və şirkətxarici əlaqələrdə e-mail yazışmalar, elek-tron sənəd dövriyyəsi və video danışıqlar biznes ahənginin zəruri hissəsinə çevrilib.

Texnoloji inkişafın gətirdiyi yeniliklər bəzən hüquqi qeyri-müəyyənliklərə də səbəb olur və bunların həlli hüquqşünasların üzərinə düşür. Bunlardan biri elektron yazışmanın (sənədin) məhkəmədə sübut kimi qəbul edilməsi məsələsidir. Hüquqdan fərqli olaraq, biznes yenilikləri daha tez qəbul və tətbiq edir. Sonradan problemlər və mübahisələr yarandıqda hüquqşünaslara müraciət edilir, hüquqşünaslarda isə bəzi hallarda sadə ca-vab olmur.

Korporativ həyatda elektron yazışma əsas kommunikasiya alətidir. Əksər hallarda biz-nes danışıqları elektron poçt (bundan sonra mətndə e-mail) vasitəsilə aparılır, kontragentlə müzakirələr və razılaşmalar e-mail ilə həyata keçirilir. Sənədlər elektron formada göndərilir.

Bütün bu proseslər çərçivəsində mübahisələr is-tisna deyil və tərəflər məhkəməyə getdikdə bir sual ortaya çıxır – məhkəmə məsələ üzrə danışıqları əks etdirən elektron yazışmanı sübut kimi qəbul edəcəkmi?

Elektron yazışmanın (sənədlərin) sübut kimi istifadəsinin qarşısında duran əsas problemlərdən biri elektron sənədin (məktubun) konkret şəxs tərəfindən göndərildiyini/alındığını müəyyən etməkdən ibarətdir.

Hazırda bəzən məhkəmələr müəyyən dərəcədə konservativ mövqeyə üstünlük verir və tələb olu-nan formata sahib olmayan elektron yazışmanı (sənədi) sübut kimi işə əlavə etməkdən imtina

edirlər. Bu da anlaşılandır.Elektron yazışma ilə kontragentlər bizne-

sin və əməkdaşlığın müxtəlif hüquqi və təşkilati məsələlərini müzakirə edirlər. Tərəflər e-mail ilə əqdlərin vacib şərtlərini müəyyənləşdirir, əlavə və dəyişikliklər haqqında razılaşırlar. Bir çox hallarda çeviklik və sürət baxımından çatdırılma, ödəniş və sair vacib şərtlər e-mail ilə razılaşdırılaraq, dərhal icra mərhələsinə addım atılır. Əqdin ikitərəfli imza-möhürlə rəsmiləşdirilməsi sonra həyata keçirilir və ya ümumiyyətlə, unudulur.1

Kontragentlər bir-birinə qarşı etibarlı və vicdanlıdırlarsa, mümkün mənfi hallar tərəfləri çox da rahatsız etmir. Lakin vəziyyət və hallar dəyişir. Əksər hallarda tərəflərin münasibətlərinin keyfiyyəti məhz mübahisə əmələ gələndə müəyyən olunur.

Mübahisə məhkəməyə getdikdə haqlı tərəf öz mövqeyini tərəflər arasında mövcud olan elektron yazışma ilə sübut etməyə çalışacaq. Fəqət məhkəmə həmin sübutları qəbul edəcəkmi?2

Elektron yazışmanın (sənədlərin) hüquqi qüvvəsi haqqında mövqe hüquqşünaslar arasında belə fərqlidir. Lakin elektron kommunikasiyanın biznes münasibətlərinə dərin nüfuz etdiyini nəzərə alaraq, məhkəmələr da daxil olmaqla hüquqi cəmiyyət elektron sənədlərlə bağlı problemlərə göz yuma və inkar edə bilməz.

Əslində mübahisə əmələ gələn anadək kontragentlər öz aralarında istifadə etdikləri elek-tron yazışmaya (sənədlərə) əsasən uğurla fəaliyyət göstərirdilər. Hüquq və öhdəliklər yaradan işlər və xidmətlər görürdülər. Mübahisə çıxdıqda isə tərəflərdən biri dərhal bir müddət əvvəl həqiqiliyini mübahisələndirmədiyi elektron yazışmaları və sənədləri mübahisələndirir, sübut kimi tanınmasına etiraz edir. Mülki dövriyyənin stabilliyini qorumaq məqsədilə və iştirakçıların vicdanlı hərəkət etməli olduğunu nəzərə alaraq, məhkəmələrin belə hal-lara xüsusi diqqət və şübhə ilə baxması vacibdir.

Emin KяrimovKapital Bank ASC-nin

Hцquq departamentinin direktoru

ELEKTRON YAZIШMA (E-MAIL) MЯHKЯMЯDЯ MЦMKЦN SЦBUT KİMİ


1 Hərdən olur ki, tərəflər e-mail ilə razılaşdırıb icraya keçirlər, lakin əqd kağız formatında rəsmiləşdirilənədək artıq aralarında mübahisə çıxır.2 Xüsusi cihaz və ya sistemlə nizamlanan və qorunan elektron imza ilə təsdiqlənən əməliyyatları bura aid etmirəm. Elektron imza ilə təsdiqlənən əməliyyatlar xüsusi normalarla tənzimləndiyindən onların sonrakı istifadəsi o qədər də sual doğurmur.

21

Mülki münasibətlərin iştirakçılarının vicdanlılıq öhdəliyinin özündə məntiqlilik, ardıcıllıq və sabit-lik kimi amilləri əhatə etdiyini düşünürük. Hesab olunur ki, vicdanlı kontragent elektron yazışmanın (sənədlərin) mövcud əqd və münasibətlər çərçivəsində hüquqi qüvvəsinə və həqiqiliyinə dair mövqeyini əvvəlcədən aydın bildirməlidir. Elek-tron yazışma onu qane etmədikdə, öz hərəkətləri ilə önəmli razılaşmaları və faktları kağız yazışma formatına çıxarmalıdır.

Elektron yazışmanın (sənədin) məhkəmə mübahisələrində tam hüquqlu sübut kimi qiymətləndirilməsinin qarşısında duran ən önəmli amil onu göndərənin və alanın düzgün identifi-kasiya məsələsidir. Lakin, eyni zamanda hesab edirik mövcud normaların əhatəli tətbiqi və təfsiri yolu ilə qeyd olunan problemin həllini tapmaq mümkündür.

Digər önəmli sual: Elektron formada tərtib olu-nan və göndərilən yazışmanı (sənədi) məhkəməyə necə təqdim etmək lazımdır – çap edilmiş for-matda (çıxarışını), yoxsa elektron formatda (CD və digər daşıyıcılar)?

Məhkəmə prosesində mübahisə edən tərəflər təqdim edilən elektron sənəd və yazışmanın hə-qiqiliyini inkar etmirsə, zənnimcə, məhkəmə rahat-lıqla həmin sənədləri qəbul edib iş materiallarına əlavə edə bilər.

Bir məhkəmə işində tərəflər göndərilməli olan malın miqdarını və ödənişini mübahisələndirdilər. Aralarında olan müqaviləyə əsasən tərəflər hər rüb göndərilən malların miqdarını və qiymətini razılaşdırmalı idilər. Alıcı və satıcı arasında bir neçə e-mail yazışması oldu və mal göndərildi. Sonradan mübahisəyə səbəb o oldu ki, Alıcı 10 000 manat məbləği 1000kq çəkidə mal üçün ödəməyə razılaşdığını söylədi. Satıcı isə ödənişin 1000lbs (fut) çəkidə mal üçün nəzərdə tutulduğunu id-dia etdi. Satıcı bu məsələ ilə bağlı bütün e-mail yazışmalarının çap versiyasını öz möhürü və imzası ilə təsdiqləyərək məhkəməyə təqdim etdi. Məhkəmə əlavə yoxlama suallarından sonra (e-mail ünvanlarının tərəflərə aid olduğunu, korpo-rativ domenin həqiqiliyini, yazışmada göstərilən şəxslərin səlahiyyətini və e-mail hesabına xüsusi şifrə və parolla daxil olunmasını və s.) və tərəflərin etirazlarının olmadığını nəzərə alaraq təqdim

edilən yazışmanı sübut kimi qəbul edərək, pro-tokolla iş materiallarına əlavə etdi.

Lakin bir çox hallarda tərəflər elektron yazışma-ların (sənəd lərin) mümkün, mötəbər sübut kimi qəbul edil məsinə etiraz bildirirlər. Tərəflərdən biri elek tron yazışmanın həqiqiliyini mübahisələndirir və ya ona ümumiyyətlə, elə bir məlumatın (elek-tron məktubun) gəlmədiyini, saxta olduğunu iddia edir. Bu halda məhkəmə təqdim edilmiş elektron yazışmanı asanlıqla sübut kimi qəbul etməyə bilər. Belə vəziyyətdə maraqlı tərəfin sübutetmə yükü artır və o, məhkəməni inandırmalıdır ki, həmin elek tron yazışma həqiqidir və sübut kimi tanına bilər.

Tərəflərin etirazlarına baxmayaraq, məhkəmə təqdim edilən elektron yazışmalara (sənədlərə) mülki prosessual qanunvericiliyə uyğun baxdıqdan sonra qiymət verməlidir.3 Yəni məhkəmə sadəcə elektron formada olduğundan sənədi sübut kimi qiy mət ləndirməkdən imtina etməməlidir. Əlbəttə, bu halda maraqlı tərəfin hüquqşünası məhkəməyə öz mövqelərini əsaslandıran izahatları, faktları və inandıra biləcək mülahizələrini təqdim etməlidir. Eyni zamanda işin halları və elektron yazışmada qeyd olunan hallar arasında əlaqənin göstərilmə-sində, digər sübutlarla qarşılıqlı əlaqəliliyin aşkar olun masında məhkəməyə zəruri dəstəyi vermək lazımdır.4 Elektron yazışmanın mümkün sübut kimi qiymətləndirilməsi üçün əlaqəli aydınlaşdırıcı sualların cavablandırılmasının təmin edilməsini məhkəmədən xahiş etmək lazımdır.

Mülki Prosessual Məcəlləyə əsasən iş üçün əhəmiyyətli hallar barədə məlumat verən işgüzar yazışmalar və digər sənəd və materiallar yazılı sübut hesab edilir.5 Elektron və sair üsulla əldə edilmiş materiallar məhkəmə tərəfindən o şərtlə yazılı sübut kimi qəbul edilə bilər ki, həmin sənədlərin həqiqiliyini müəyyən etmək mümkün olsun.6 Yazılı sübutun həqiqiliyinin müəyyənləşdirilməsi, yəni ilk növbədə müəllifinin, onun səlahiyyətinin və sənədin mətninin düzgünlüyünün təyin edilməsi məhkəmə qarşısında duran əsas prob-lemdir. Bu problem yalnız elektron sənədlərə aid deyil. Ənənəvi kağız formasında olan sənədlərin də saxtalaşdırılması mümkündür. Təcrübədə kommersiya münasibətlərinin iştirakçıları kağız və elek tron yazışmalarda zəruri məlumatları

№6 | APREL 2016

3 Mülki Prosessual Məcəllənin 88-ci maddəsinə əsasən4 MPM 106.15 MPM 89.16 MPM 89.2

22


(müəllifi, səlahiyyəti (vəzifəsi), məz munu və s.) düzgün müəyyən edə bilirlər. Bunu sənədin (yazışmanın) formal atributlarını, formalaşmış işgüzar təcrübəni nəzərdən keçirməklə və faktiki halların məcmusundan irəli gələrək ayırd etmək mümkün olur.

Kağız sənədin (yazışmanın, məktubun) müəllifinin və həqiqiliyinin müəyyən edilməsinə imkan verən ənənəvi atributlar imza, möhür (müəyyən hallarda) və firma blankı hesab edilir. Sənədin tam həqiqiliyinə zəmanət olmasa da, həmin atributlar əksər iştirakçılara sənədi göndərənin (müəllifin) identifikasiya edilməsi üçün yetərli göstəricilərdir. Digər yardımçı amillər də (məsələn, poçt zərfi və ştamplar, göndərilən yer, ünvan, ta-rix) göndərənin və alıcının müəyyən edilməsində kömək ola bilər.

Ənənəvi kağız sənəd və məktubların sa-hib olduğu atributların analoqları elektron yazışmalarda da mövcuddur.

Peşəkar və vicdanlı kontragentlər arasında elek-tron sənəd və məlumat dövriyyəsi müasir işgüzar təcrübənin tələblərinə uyğun aparılır. Hər bir kon-tragentin korporativ domen adı və elektron poçt hesabı, yazışmada iştirak edən şəxslərin kimliyini və vəzifələrini müəyyən etmək üçün tələb olu-nan formal atributlar var. Bu formal atributlarla yanaşı, elektron yazışmanın (sənədin) həqiqiliyini digər əlaqəli halların və faktların məcmusunun analizindən müəyyən etmək olar. Misal üçün, işlərin və xidmətlərin (tam və ya bir qisminin) elektron yazışmada razılaşdırılmış qaydada icra olunması, digər kağız yazışmalarında elektron yazışmalara istinad və ya məlumat və tərəflərin digər əlaqəli hərəkətləri mübahisələndirilən elek-tron yazışmanın həqiqiliyinin təsdiqi kimi qəbul oluna bilər.

Əlbəttə, elektron və kağız yazışmasının vi-zual atributları saxtalaşdırıla bilər. Yəni ehtimal və mümkünlüyü qiymətləndirsək, görərik ki, hər iki format (elektron və kağız) eyni qaydada saxtalaşdırılma riskini daşıyır. Lakin normal kom-mersiya münasibətlərində çox nadir hallarda kimsə yazışma sənədlərinin həqiqiliyini şübhə altına salır. Mülki dövriyyə iştirakçılarının vicdanlılıq prezumpsiyasına əsaslanaraq hesab edirik ki, müa-sir dövrdə məhkəmələrə təqdim edilən elektron sənədlərin (yazışmaların) daha çox “mümkünlük” prizmasında dəyərləndirilməsinə obyektiv zərurət yaranıb.

Peşəkar və idraklı (reasonable) şəxsdə elektron

yazışmalar zamanı onların həqiqiliyi, müəlliflərin kimliyi, səlahiyyətləri və göstərilən ifadələrin cid-diliyi əsaslı şübhə doğurmursa, o zaman həmin yazışmalar münasibətlərin həqiqiliyinin sübutu kimi çıxış edə bilər.

Beləliklə, MPM-nin 89.2-ci maddəsinin “həqiqilik” tələbi ilə elektron sənədin (məktubun), həqiqətən, müəyyən şəxs tərəfindən göndərilməsinin nəzərdə tutulduğu qənaətinə gəlmək olar. Sivil nöqteyi-nəzərdən elektron yazışmalar öz hüquqi qüvvəsi ilə ənənəvi kağız sənədlərdən az fərqlənir. Sadə yazılı əqdlər kağız sənədlərin göndərilməsi ilə, həm də elektron yazışmalar vasitəsilə bağlana bilər. Hər iki halda hüquq/qanun münasibətlərin əmələ gəlməsi faktını məlumatı (sənədi) göndərənin və alanın dəqiq müəyyən edilməsi imkanı ilə əlaqələndirir. Bunu isə təcrübədə (hər iki formatda) əqdin bağlanılması məqsədi üçün yetərli dərəcədə dəqiq müəyyən etmək mümkündür. Bu halda həqiqilik əlaqəsi və göndərənin identifikasiyası üçün sənədin öz atributları ilə yanaşı, həm də yazışma ilə əlaqəli olan faktiki halların toplusu (məcmusu) istifadə oluna bilər. MPM-nin 76-cı və 106-cı maddələri məhz bu kimi halların və faktların analizini və qiymətləndirilməsini məhkəmələrin üzərinə qo-yur. Yazılı sübut isə o zaman həqiqi hesab edilir ki, onun tərkibində (məzmununda) olan məlumatlar həqiqətə uyğundur.

Bir kommersiya mübahisəsində tərəflərdən biri elektron yazışma vasitəsilə razılaşdırılmış faktları inkar edir, həmçinin korporativ e-mailin ona məxsus olduğunu qəbul etmir. Belə ki, iki şirkət müəyyən işlərin və xidmətlərin görülməsi haqqında uzunmüddətli müqavilə bağlamışdı (kağız formatda). Müqavilə münasibətləri çər-çi vəsində tərəflər mütəmadi şəkildə göstərilən xidmətlərin (işlərin) həcmini və ödəniş şərtlərini elektron yazışmalarla dəyişərək münasibətlərini davam etdirirdilər. Müəyyən müddət işgüzar münasibətdən sonra göstərilən bir xidmətlə bağlı mübahisə yaranır. Xidmətin icraçısı sifarişçini məhkəməyə verir və kağız formatda bağlanan müqavilədə göstərilən daha yüksək xidmət haqqının ödənilməsini tələb edir. Sifarişçi elek-tron yazışmaların çapını məhkəməyə təqdim edir və daha aşağı qiymətin razılaşdırıldığını sübut etməyə çalışır.İcraçı məhkəməyə təqdim olunan elektron yazışmanın mümkün/mötəbər sübut kimi qəbul

23

edilməsinə etiraz edir və elektron yazışmanın həqiqi olmadığını, onun heç bir hüquqi qüvvəyə malik olmadığını, elektron poçt hesabının İcraçının səlahiyyətli şəxsinə aid olmadığını (kor-porativ domen adının ona aid olmasına baxmaya-raq) iddia edir.Sifarişçinin hüquqşünasları qarşısında aşağıdakı məsələlər dururdu:- Elektron yazışmanın həqiqiliyini sübut etmək;- Elektron yazışmanın hüquqi qüvvəyə malik olduğunu sübut etmək;- Elektron yazışmanın İcraçının səlahiyyətli şəxsi tərəfindən aparıldığını və ya razılaşmaların şirkətin rəhbərliyi tərəfindən bəyənildiyini sübut etmək;- Korporativ e-mail hesabının İcraçıya məxsus olduğunu sübut etmək.

Sifarişçinin hüquqşünasları müdafiə strategiyasını bu sistemlə təşkil etdilər:- İcraçının korporativ domeninin və e-mail ünvanının eyni şirkətə məxsus olduğu haqqında müstəqil İT üzrə ekspert rəyi təqdim edildi (məhkəmə ekspertizası ilə bu fakt bir daha təsdiq olun du).- Mübahisədən əvvəl elektron yazışmalarda razı-laşdırılmış şərtlərin həmin ərəfədə görülən işlərə və ödənişlərə uyğun gəldiyi (üst-üstə düşməsi) faktlar məhkəməyə təqdim edildi. Kağız formatda müqavilənin bir neçə ay əvvəl müəyyən məbləğlə bağlandığına baxmayaraq, sonrakı müddətdə edilən ödənişlərin əvvəlki e-mail yazışmalarında qeyd edilən (razılaşdırılan) məbləğlərlə eyni olması faktları məhkəməyə nümayiş olundu. MPM 106.1-ci maddəsinə əsasən tərəflər arasında mövcud olan işgüzar münasibətlərin və faktların məcmusunun qiymətləndirilməsi təmin edildi.- Əvvəlki işgüzar təcrübədən irəli gələrək İcraçı tərəfindən e-mail yazışmanı aparan şəxsin səlahiyyətli olduğu öncəki işlər və xidmətlərin uğurla yekunlaşması və İcraçının rəhbərliyi tərəfindən bəyənilməsi faktları ilə əsaslandırıldı.- Elektron yazışma ilə razılaşdırılan hərəkətlərin sadə yazılı əqdin tələblərinə cavab verdiyi, tərəflərin iradəsini aydın ifadə etdikləri və qəbul etdikləri, e-mail yazışmanın tərəflərin işgüzar təcrübəsində geniş istifadə olunduğu və şübhələndirilmədiyi irəli sürülərək, tam hüquqi qüvvəyə malik olan əqd he sab olunduğu əsaslandırıldı.- Mübahisəyə aid faktların və halların məcmusu qiymətləndirilərək, e-mailin işgüzar dövriyyədə

geniş istifadə olunduğu nəzərə alınaraq, elektron yazışmanın həqiqiliyinin şübhə doğurmadığı barədə izahat verildi.

Məhkəməyə təqdim edilən izah və əsaslan dır-malardan sonra növbəti prosesdə İcraçının təşəbbüsü ilə tərəflər barışıq sazişinin bağlanması haqqında razılığa gəldilər.

Təcrübədə, həmçinin bir sıra əmək mübahisələrində keçmiş işçi tərəfindən müəyyən faktların təsdiq edilməsi məqsədilə e-mail yazışmaların çıxarışlarının təqdim edilməsi və hakimlərin həmin yazışmaları iş materiallarına əlavə etmələri hallarına rast gəlinir.

Eyni zamanda təcrübədə əsas problem tərəflərin onları qane etməyən elektron yazışmaların mövcudluğunu belə danmasından ibarətdir. Elek-tron yazışmanın (məlumatın) həqiqiliyi ilə bağlı mübahisələr yarandıqda bu məsələ yekunda məhkəmə tərəfindən həll olunmalıdır.

Elektron məlumatın həqiqiliyinin müəyyən edilməsi üçün məhkəmə yazışmanın formal atributları və yazışma ilə əlaqəli olan bütün halların məcmusunu nəzərdən keçirir. Həmin atribut-lar və hallar (hadisələr) tərəflərə məlum olsa da, məhkəməyə o məlumatlar müəyyən olunmuş pro-sessual formatda təqdim edilməlidir.

Ancaq digər bir vacib sual da var. Elek-tron yazışma (e-mail) məhkəməyə necə təqdim olunmalıdır? Kompyuterin ekranında nümayiş olunmalı, yoxsa CD və başqa daşıyıcıda və ya çap olunmuş formatda verilməlidir?

Bu suala birmənalı cavab vermək çətindir. Hesab edirəm ki, hər iki format mümkündür. Yekunda önəmli nəticə elektron yazışmanın (sənədin) həqiqiliyini sübut etməkdir. Məhkəmələr tərəfindən kəskin mübahisələndirilməyən elektron yazışmaların şirkətin möhürü ilə “əsli ilə düzdür” şəklində təsdiq edilmiş çıxarışlarının qəbul olunması hallarına da rast gəlmək olar.

Hesab edirik ki, gələcəkdə elektron yazışmanın sübut kimi istifadəsini təmin etmək məqsədilə tərəfl ər bu haqda müvafiq qeydin öz kağız müqa-vilələ rin də əks olunmasına çalışmalıdırlar. Yəni müqavilənin icrası prosesində yazışmaların e-mail ilə aparılacağını və müxtəlif məlumat, hesabat və əlavələrin elektron poçtla mübadiləsinin təşkil olunacağını müəyyən etmək mümkündür. Əlavə olaraq, şəxsi təcrübədən irəli gələrək tövsiyə edirik ki, müqavilədə konkret e-mail ünvanları, onların

№6 | APREL 2016

24


kimə aid olduğu qeyd edilsin. Həmçinin hansı hüquqi hərəkətlərin elektron yazışma ilə həyata keçiriləcəyinin qeyd edilməsi də ağlabatandır.

Mütəxəssis və ya ekspert rəyi elektron yazışmanın həqiqiliyinin sübutu üçün güclü üsuldur. Ekspertiza məhkəmə prosesi zamanı (məhkəmə ekspertizası) və ya tərəflərin özlərinin təşəbbüsü ilə müstəqil olaraq mütəxəssisin (eks-pertin) cəlb olunması ilə keçirilə bilər.

Elektron yazışmada bir sıra texniki məlumatlar var ki, onların vasitəsilə elektron məlumatın çıxdığı serverləri (və İP ünvanlarını) dəqiq müəyyən etmək olar. Misal üçün, e-mail başlıqları (email headers) adlanan texniki məlumatlar buna xidmət edir. Bu məlumatları saxtalaşdırmaq çox çətindir, nəinki digər formal atributları. Mütəxəssis elek-tron yazışmanın müəyyən şirkətin serverindən göndərildiyini müəyyən edə bilər.

Müvafiq ekspertizanın keçirilməsi tərəflər üçün xərc tələb edən prosesdir. Ancaq bəzi hallarda məhkəməni inandırmaq üçün bu, əhəmiyyətli addım ola bilər.

Notarius vasitəsilə də elektron yazışmaları məhkəməyə təqdim etmək mümkündür. Bildiyi-niz kimi, notariuslar zəruri sübutları təmin etmək səlahiyyətinə (məhkəmə prosesindən öncə) malik-dir. Notariat haqqında qanuna əsasən notariuslar yazılı və maddi sübutları müayinə edə bilərlər. Yazılı sübutların müayinə proseduru Notariat hərəkətlərinin aparılması haqqında təlimatın 196-cı maddəsində göstərilib.

Maraqlı şəxs notariusun e-mail yazışmasına çıxışını təmin etməlidir (kompyuter və elektron poçt serverinə, hesabına). Notarius yazışmanın həqiqiliyini yoxlayır, məzmununu nəzərdən keçirir, tərəflərdən çıxıb-çıxmadığını müəyyən edir (əgər hər iki tərəf müayinədə iştirak edirsə). Bütün edilən hərəkətlər və nəticələr haqqında protokol tərtib olunur və imzalanır. Yekunda bu protokol onu sübut edir ki, müəyyən tarixdə yoxlanılan e-mail hesabında müəyyən e-mail ünvanlarından daxil olan/göndərilən elektron yazılar mövcud idi.

Çox nadir hallarda notariuslarda bu kimi xidmətlərin göstərilməsinə rast gəlmək olar. Bir sıra MDB ölkələrində bu normanın təcrübəyə çevrilməsinə baxmayaraq, bizim ölkəmizdə nota-riuslar buna konservativ yanaşırlar.

Əlbəttə, qeyd edilən üsulların (ekspertiza və notarius protokolunun) elektron yazışmanın həqiqiliyinin sübutu çərçivəsində digər əlaqəli və vacib hallarla (faktlar, şahidlər və digər sübut-

lar) birgə təqdim edilməsi onların həqiqiliyinin məhkəmə tərəfindən tanınmasının mümkün-lüyünü artırır.

Unutmayaq ki, məhkəmələr prosessual qanun-vericiliyə uyğun şəkildə mübahisə ilə əlaqəli olan müxtəlif əhəmiyyətli faktların və halların məcmusunu qiymətləndirməlidir.

Gələcəkdə elektron yazışmada əks olu-nan faktların sübut olunmasını asanlaşdırmaq üçün maraqlı tərəf kağız məktubunda elektron yazışmaya istinad verə bilər. Misal üçün, kontr-agentin müəyyən öhdəliklərinin təsdiqi yalnız elektron yazışmada etiraf olunubsa, qarşı tərəf borclu kontragentə kağız formatında məktub(lar) yaza, həmin məktub(lar)da tərəflər arasında olan konkret elektron yazışmalara (e-mail) istinad edə bilər. Kontragentin cavablarında həmin faktları mübahisələndirməməsi və ya etiraz etməməsi im-kan verir ki, gələcəkdə həmin kağız sənədlər sübut kimi istifadə olunsun.

ABŞ TƏHSİLLİ AZƏRBAYCAN MƏZUNLARI İCTİMAİ BİRLİYİ

TƏHSİL SİYASƏTİ VƏ TƏDQİQATI FORUMU

Yerli və Beynəlxalq Təhsil Təcrübələrinin yaxınlaşması

18 Mart 2016-cı il

26


Vəsiyyət üzrə vərəsəlik daha çox istifadə olunan vərəsəlik formasıdır. Bunun başlıca səbəblərindən bir ondan ibarətdir ki, vəsiyyət edən şəxs, ailə üzvləri və qohumlar arasında sonradan mirasın bölüşdürülməsi ilə bağlı hər hansı bir problemin yaranmasının (bu hal təəssüf olsun ki, heç də nadir hallarda baş vermir) qarşısını almaq və özündən geriyə qalan bu insanların əvvəlki kimi bir-birilə mehriban münasibətdə qalmasını təmin etmək istəyir.

I. VЯSİYYЯT EDİLЯN MİRAS, ШЯXSLЯR VЯ PAYLARIN BЮLЦШDЦRЦLMЯSİ

1. Ümumi müddəalarVəsiyyət edən şəxs, öz miras əmlakına

kimlərin yiyələnəcəyini seçməkdə azaddır. O, mi-ras əmlakını (qanuni) vərəsələri ilə yanaşı, bu qrupa daxil olmayan digər şəxslərə də vəsiyyət edə bilər. Miras əmlakının tam şəkildə vəsiyyəti məcburi deyil, yalnız bir hissəsi vəsiyyət edilə bilər, ARMM1-nin 1166-cı maddəsi2; AMM3-nin 2087 və sonrakı maddələri. Geri qalan miras hissələrinə münasibətdə qanuni vərəsəlik tətbiq edilir, ARMM-nin 1172-ci, AMM-nin 2088.1-ci maddəsi.

Vəsiyyət edən şəxs təyin etdiyi vərəsələrin miras paylarını müəyyənləşdirmək və ya hansı vərəsəyə hansı əmlakın verildiyini dəqiq göstərmək hüququ-na malikdir. Belə bir göstərişin olmaması halında miras təyin edilən vərəsələr arasında bərabər bölüşdürülür; ARMM-nin 1170-ci, AMM-nin 2066 və daha sonrakı maddələri. Əgər vəsiyyət edən şəxs hansı vərəsənin hansı əmlaka yiyələnməsini müəyyən edibsə və lakin həmin müəyyən edilən əmlaklar bütün mirası əhatə etmirsə, geri qalan mi-rasa qanun üzrə vərəsəlik tətbiq edilir.

Məsələn: Vəsiyyət edəndən geriyə sadəcə iki övladı qalmışdır. Vəsiyyət edənin mirasına bir həyət evi, bir bağ evi və hər hansı bir bankda bank hesabı, və həmin hesabda 5000 manat pul daxildir. Əgər

vəsiyyət edən şəxs həyət evini bacısına, bağ evini qardaşına vəsiyyət edirsə, bank hesabında olan pul məbləği barədə heç bir sərəncam verməyibsə, həmin məbləğ onun qanuni vərəsələri olan hər iki övladı arasında bərabər bölünür (hər biri 2500 manat əldə edir), ARMM-nin 1159.1.1-ci, AMM-nin 1924.1-ci maddəsi.

Vəsiyyət edən şəxs AMM-nin 2065-ci maddəsinə əsasən tərtib etdiyi vəsiyyətnamənin başqa bir şəxs tərəfi ndən etibarlı sayılıb-sayılmayacağının müəyyən edilməsinə sərəncam verə bilməz. Məsələn, vəsiyyət edən ata vəsiyyətnamə tərtib edib və orada qeyd edə bilməz ki, bu vəsiyyətnamənin etibarlı olub-olmamasını mənim böyük oğlum müəyyən edəcək və ya edə bilər. Belə bir müddəa ARMM-də verilməmişdir. Həmin maddənin ik-inci bəndinə əsasən vəsiyyət edən şəxs mirasdan kimin və hansı pay alacağını üçüncü şəxsə tapşıra bilməz. Eyni mətnli müddəa ARMM-nin 1174-cü maddəsində öz əksini tapmışdır.

Əgər vəsiyyətnamə ilə bir neçə vərəsə təyin edilmiş, vəsiyyətnamədə isə yalnız bir vərəsəyə çata caq vərəsə payı göstərilmişdirsə, digər vərəsələr qalan əmlakı öz aralarında bərabər bölürlər; ARMM-nin 1170.2-ci maddəsi. Vəsiyyət edən şəxs öz vəsiyyətnaməsində bundan əlavə bir neçə vərəsə göstərib, mirasının hamısını isə yalnız bir vərəsəyə vəsiyyət edə bilməz. Belə olan halda da miras vəsiyyətnamədə göstərilən bütün vərəsələr arasında məcburi qaydada bərabər bölünür; ARMM-nin 1171-ci maddəsi.

Bəzi hallarda vəsiyyət edən şəxsin hansı şəxsi öz vərəsəsi kimi təyin etməsini müəyyənləşdirmək çox çətin və ya qeyri-mümkün olur. Buna səbəb vəsiyyət edən şəxs tərəfi ndən vərəsə təyin edilən şəxsin şəxsiyyətini xarakterizə edən əlamətlərin bir deyil, bir neçə şəxsə uyğun gəlməsidir. Belə olan halda müəyyən etmək olmur ki, vəsiyyətnamədə dəqiq hansı şəxs vərəsə kimi göstərilib. Belə prob-lemli halların həlli yolunu hər iki ölkənin qanun-

Elvin CяbrayыlovLL.M. Eur.; LL.B.

Hцquqшцnas, Almaniya

ALMANİYA VЯ AZЯRBAYCAN MЦLKİ HЦQUQUNDA VЯRЯSЯLİK HЦQUQU - 2-ci hissя(əvvəli öncəki sayımızda)

1 Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsi2 Burada “vərəsələri” əvəzinə “qanuni vərəsələri” yazılması daha düzgün olardı. Belə ki, vəsiyyətnamə ilə təyin edilən şəxslər də vəsiyyət edənin vərəsələri sayılırlar.3 Alman Mülki Məcəlləsi

27

№6 | APREL 2016

vericiliyi göstərmişdir. Belə ki, vəsiyyətnamədə göstərilən vərəsinin əlamətləri bir neçə şəxsə uyğun gələrsə, bu zaman ARMM-nin 1175-ci və AMM-nin 2073-cü maddəsinə əsasən miras həmin şəxslər arasında bərabər bölünür.

2. Payların artırılması və azaldılmasıDigər problem doğuracaq məsələ ondan ibarətdir

ki, bəzən vəsiyyət edən şəxs səhvən vəsiyyətnamədə miras əmlakına daxil olan əmlakdan daha çox və ya az əmlak vəsiyyət edir. Belə olan halda, artıq qalan əmlakın itmək təhlükəsi, çox vəsiyyət edilən əmlakın isə kimin hesabına miras əmlakına əlavə edilməsi problemi yaranır.

Belə halların qarşısını almaq üçün ARMM-nin 1173-cü və AMM-nin 2089-cu maddəsinə əsasən, vərəsələrə vəsiyyət edilən payların bütün əmlakı əhatə etməməsi halında vərəsələrin payları mütənasib surətdə artırılır. ARMM-si buna o za-man icazə verir ki, yalnız vəsiyyətnamə ilə təyin edilmiş vərəsələr mövcud olsunlar, yəni heç bir qa-nuni vərəsə həmin zamanda mövcud olmasın və ya müəyyən edilə bilməsin. AMM-də isə bu hal qanuni vərəsənin olub-olmaması halından asılı olmayaraq da tənzimlənir.

Payın mütənasib azaldılması AMM-nin 2090-cı maddəsində, birbaşa olaraq payın mütənasib artırılmasını tənzimləyən 2089-cu maddədən sonra verildiyi halda, ARMM-də belə bir müddəa mirasın bölüşdürlüməsi bölümündə, 1290-cı maddədə öz əksini tapmışdır. Bir-birilə sıx bağlı olan iki hüquq normasının belə dağınıq halda verilməsinin izahı ol-madığı kimi, məqsədə uyğun da görsənmir. Həmin mad dələrə əsasən vəsiyyət edilən vərəsə payları nın cə minin bütün mirasdan çox olduğu aşkara çıxar sa, vərəsələrin hər birinin payı mütənasib azaldılır.

II. ETİBARLI VЯSİYYЯTNAMЯ Vəsiyyət üzrə vərəsəlik şəxsin etibarlı

vəsiyyətnamə tərtib etmiş olması halında tətbiq edilir. Vəsiyyətnamənin etibarlı olması üçün hər iki ölkənin qanunvericiliyində müəyyən (və demək olar ki, oxşar) şərtlər nəzərdə tutulmuşdur. Həmin şərtləri izah etməyə çalışaq:

1. Vəsiyyətnamə tərtib etmək hüququARMM-nin 1167-ci maddəsinə əsasən vəsiy yət-

naməni, vəsiyyətnamənin tərtib edildiyi məqamda öz hərəkətləri barəsində şüurlu mühakimə yürüdə bilən və öz iradəsini aydın ifadə edə bilən yetkin-lik yaşına çatmış fəaliyyət qabiliyyətli şəxs tərtib etmək hüququna malikdir. Yetkinlik yaşı dedikdə ARMM-nin 28.2-ci maddəsinə əsasən 18 yaşına çat-

maq nəzərdə tutulur.AMM-nin eyni mətnli hüquq norması 2229-cu

maddədə yer almışdır. Həmin maddəyə əsasən, Azərbaycandan fərqli olaraq, yetkinlik yaşına çat-maq zəruri deyildir. 16 yaşa çatmaq bu hüquqdan istifadə etmək üçün yetərli sayılır və hətta qanuni nümayəndələrin razılığı belə tələb olunmur (1-ci hissədəki 3-cü kazusa nəzər yetirin).

2. Vəsiyyətnamənin şəxsən tərtibiVəsiyyət edə bilmək hüququ insana verilən

ən yüksək şəxsi hüquqlardan biri sayılır. Bu, o deməkdir ki, vəsiyyətnaməni vəsiyyət edən şəxs özü şəxsən tərtib etməlidir. Vəsiyyətnamənin nümayəndə vasitəsilə tərtibinə yol verilmir (ARMM-nin 1168-ci maddəsi; AMM-nin 2247.1 və 2231 Nr. 2 maddələri). Məsələn: Necə ki, nikaha dax-il olan zaman bəy və gəlinin şəxsən iştirakı və şəxsi imzaları məcburidir və bəy, misal üçün, öz dostun olan onun nümayəndəsi kimi nikah sənədinə imza atmasını xahiş edə bilməz, eləcə də vəsiyyət edən şəxs, digər şəxsi vəsiyyətnamənin tərtib edilməsi ilə təlimatlandıra və ya belə bir tapşırıq verə bilməz. Vərəsəlik hüququnda isə, nikah hüququndan fərqli olaraq, bəzi istisna hallar mövcuddur. Bu barədə aşağıda ətraflı məlumat veriləcək. Amma burada misal kimi ARMM-nin 1182-ci maddəsini göstərmək olar. Bu maddəyə əsasən vəsiyyətnaməni, vəsiyyət edən şəxsin əvəzinə onun xahişi ilə başqa bir şəxs imzalaya bilər və bu zaman vəsiyyət edənin vəsiyyətnaməni şəxsən imzalamamaq səbəbi göstərilməlidir. Bu hüquq normasının özü də bir sıra problemlər doğura bilər. Həmin problemlər aşağıda işıqlandırılacaq.

3. Vəsiyyətnamənin formasıARMM-də vəsiyyətnamənin bir neçə forması

nəzərdə tutulmuşdur. Bura, əsasən, daxildir:- notariat formasında vəsiyyətnamə,- ev vəsiyyətnaməsi və- texniki vasitələr ilə tərtib olunan vəsiyyətnamə.Notariat formasında vəsiyyətnamə ARMM-

nin 1179-cü maddəsində öz əksini tapmışdır. Həmin maddənin ikinci bəndinə əsasən notariat formasında vəsiyyətnamə o zaman etibarlı sayılır ki, vəsiyyətnaməni vəsiyyət edən tərtib etsin və imzalasın, notarius (notariusun olmadığı yerlərdə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı) təsdiqləsin. Həmin maddənin birinci bəndinin bu maddənin tərkibində verilməsi, fikrimcə, uğursuz alınmışdır. Belə ki, 1179-cu maddənin birinci bəndi sadəcə ola-raq ümumi olaraq vəsiyyətnamənin formalarını

28


müəyyən edir: “Vəsiyyətnamə yazılı formada tərtib edilməlidir. Həm də notariat formasında və ya bun-suz yazılı vəsiyyətnaməyə yol verilir.”. Fikrimcə, bu bəndin 1179-cu maddədə yalnız saxlanılması və “Vəsiyyətnamənin ümumi forması” başlığı altında verilməsi, yeni 1180-ci maddəyə isə “Notariat for-ması” başlığı altında yuxarıda göstərilən ikinci bən-din daxil edilməsi daha məqsədə uyğun olardı.

Vəsiyyətnamənin notarius tərəfindən vəsiyyət edənin sözlərindən yazmasına icazə o halda ve-rilir ki, tərtib və imzalama anında vəsiyyət edənlə yanaşı, bu prosesə iki şahid daha cəlb edilmiş olsun; ARMM-nin 1180.1-ci maddəsi. Notariusun yazdığı vəsiyyətnaməni vəsiyyət edən (yüksək səslə) oxumalı və notariusun, şahidlərin yanında imzalamalıdır. Şahidlərin notariusla bərabər vəsiyyətnaməni imzalamaları tələb olunmur. No-tariusa bərabər tutulan şəxslərin siyahısı ARMM-nin 1181-ci maddəsində göstərilmişdir.

ARMM-nin 1186-cı maddəsi ev vəsiyyətnaməsi formasını nəzərdə tutur. Bu maddəyə əsasən vəsiyyət edən şəxs vəsiyyətnaməni öz əli ilə yazıb imzalaya bilər. Burada “bilər” ifadəsi əslində yalnış anlaşıla bilər və vəsiyyət edən şəxsin bu hüquq normasında göstərilən şərtləri yerinə yetirmədən də ev vəsiyyətnaməsi tərtib etmək imkanının olması kimi qavranıla bilər. Lakin, fikrimcə, qanunverici orqan qanunda bir neçə vəsiyyətnamə formasını göstərməklə ona işarə etmək istəmişdir ki, vəsiyyət etmək istəyən şəxs yalnız vəsiyyətnamənin formasına münasibətdə seçmək hüququna ma-likdir. Seçdiyi formada göstərilən şərtləri yerinə yetirməyə isə o, borcludur.

Vəsiyyət edən vəsiyyətnamənin bütün mətnini özü tərtib etməlidir. Vəsiyyətnamənin tərtibinin “öz əli” ilə yazılması anlayışı çaşqınlıq yarada bilər və vəsiyyətnamənin vəsiyyət edən şəxsin yalnız əli ilə yazılmasının zəruriliyi kimi anlaşıla bilər. Fikrimcə, burada bu hüquq normasını teleoloji (“telos” = məqsəd) təhlil edərək qanunverici orqanın bu hüquq norması ilə hansı məqsəd güdməsini araşdırmaq lazımdır. Vəsiyyətnamənin vəsiyyət edən tərəfindən yazılmasını sübut edən ən birinci faktor onun əl yazı formasıdır. Hər bir insanın müxtəlif əl yazı formasına sahib olması (barmaq izi kimi) vəsiyyətnamənin vəsiyyət edən tərəfindən yazılmasının və bununla da etibarlı olmasının müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayır. Bu səbəbdən vəsiyyətnamənin vəsiyyət edən şəxs tərəfindən ayaq, ağız və ya protez bədən hissələri ilə yazılması əl ilə yazılmağa bərabər tutulmalıdır və vəsiyyətnamənin etibarsızlığına səbəb olmamalıdır,

çünki bu zaman da yazı formasının vəsiyyət edən şəxsə aid olub-olmamasını müəyyən etmək prob-lem yaratmayacaq.

Vəsiyyətnamə vəsiyyət edən tərəfindən imzalanmalıdır. Yazılan vəsiyyətnamənin qarala-ma olmaması (və üzərində yenidən dəyişikliklərin edilməyəcəyini) və vəsiyyətnamədə yazılanların vəsiyyət edən şəxsin son istəyi olmasını təsdiq edən faktor kimi vəsiyyətnamənin imzalanması məcburidir. İmza bir qayda olaraq mətninin sonun-da atılmalıdır. Bununla vəsiyyətnaməyə, imzadan öncə və ya sonradan əlavələrin edilməsinin qarşısı alınmış olur. Əgər vəsiyyətnaməyə, imza atdıqdan sonra vəsiyyət edən şəxs bəzi cümlələrin üzərindən xətt çəkərsə, zənnimcə, bu vəsiyyətnamənin etibarlılığına o zaman xələl gətirməz ki, geriyə qa-lan vəsiyyətnamənin mətni hər hansı bir hüquqi məna versin. İmzalandıqdan sonra vəsiyyətnaməyə əlavə və dəyişikliklərin edilməsi halında isə hər bir əlavə edilən və ya dəyişdirilən hissə vəsiyyət edən tərəfindən yenidən imzalanmalıdır. Əks halda bu vəsiyyətnamənin etibarsızlığına səbəb ola bilər (bu hal Almaniyada vəsiyyətnaməni etibarsız edir). Bir neçə səhifədən ibarət vəsiyyətnamələrdə ən son səhifənin imzalanması o zaman yetərli sayılmalıdır ki, bütün səhifələrin bir birlik təşkil etdiyi şübhə doğurmasın. Bunun üçün səhifələrin nömrələnməsi və ya bir-birinə yapışdırılması / tikilməsi yetərli sayıla bilər və məsləhət görülür.

Vəsiyyətnamənin texniki vasitələrin köməkliyi ilə tərtib edilməsi ARMM-nin 1188-ci maddəsində göstərilmişdir. Bu maddəyə əsasən vəsiyyətnamə-nin mətni hamılıqla qəbul edilən texniki vasitələrin köməkliyi ilə ifadə edilə bilər, vəsiyyət edən şəxs isə sadəcə sonda lazımi imzanı qoymalıdır. Hamılıqla qəbul edilən texniki vasitələrə hansı vasitələrin aid olduğu isə göstərilməmişdir. Zənnimcə, bu qru-pa əsasən klassik yazı aparatı (rənglə işləyən) və kompüter (bilgisayar) daxildir. Vəsiyyət edən bu vasitələrdən istifadə edərkən, yəni vəsiyyətnaməni tərtib edərkən yanında iki şahid olmalıdır və o, mətni şəxsən özü imzalamalıdır. Sonda isə şahidlər bunu təsdiq etməli və vəsiyyətnaməni öz şəxsi məlumatlarını göstərməklə imzalamalıdırlar. Şahid qismində yetkinlik yaşına çatmayanlar, fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslər, yaxın qohumlar və vəsiyyət üzrə vərəsələr çıxış edə bilməzlər; ARMM-nin 1184-cü maddəsi. Bu maddə ilə şahidlərin dairəsi kifayət qədər daraldılsa da, texniki vasitələrdən istifadə edərək vəsiyyətnamənin tərtib edilməsi bu institutdan sui-istifadələrə gətirib çıxarda bilər. Belə ki, ilk öncə anlaşılmalıdır ki, ev vəsiyyətnaməsindən

29

№6 | APREL 2016

fərqli olaraq, burada yalnız imzalamaq vəsiyyət edən şəxsin üzərinə düşür. Vəsiyyət edən şəxsin imzasını saxtalaşdırma çox asan olduğu kimi, vəsiyyətnamənin bütün mətnini saxtalaşdırmaq bir o qədər çətindir. Çox sayda var-dövlətə malik olan və vəsiyyət etmək hüququndan istifadə etmədən ölən şəxsin var-dövlətinə yiyələnmək üçün 1184-cü maddədə göstərilən iki şahidin (onlara yüksək məbləğdə mükafat verilməsi qarşılığında) tapılması heç də çətin olmayacaq. Məsələn: var-dövlətə yiyələnmək istəyən şəxs öz iki dostunu şahid kimi bu işə cəlb edə bilər. Həmin şəxslər 1184-cü maddədə göstərilməmişdir.

Yuxarıda göstərilən səbəbləri nəzərə ala-raq texniki vasitələrin köməkliyi ilə tərtib edilən vəsiyyətnamə formasının nə qədər düzgün və effektiv bir forma olması şübhəli görünür. No-tariat qaydada və ev vəsiyyətnaməsi formasında vəsiyyətnamə formalarının mövcud olduğu hal-da, şəxsin (sonradan hüquq əminliyinə təhlükə doğuracaq) texniki vasitələrdən istifadə edərək vəsiyyətnamə tərtib etmək imkanını məqsədə uyğun hesab etmək, zənnimcə, düzgün olmazdı.

Elə buradaca yuxarıda göstərdiyimiz ARMM-nin 1182-ci maddəsini təhlil etmək yerinə düşərdi. Bu maddə, texniki vasitələrdən istifadə edərək vəsiyyətnamə tərtib etməyin bir növ əks formasını özündə ehtiva edir. Belə ki, burada vəsiyyət edən şəxsin əvəzinə digər bir şəxsin vəsiyyətnaməni imzalamaq imkanı göstərilmişdir. İlk öncə sual yaranır ki, bəs vəsiyyətnaməni kim tərtib etməlidir? Əgər vəsiyyət edən şəxs vəsiyyətnaməni özü tərtib edə bilirsə, normal hallarda onun imza atmaq məhdudiyyəti olmamalıdır. Yox əgər o, lal-kar və ya kordursa, bu hallar ARMM-nin 1183-cü maddəsi ilə tənzimlənir. İki əli olmayan şəxsin də nəzərdə tutulması qeyri-mümkündür, çünki bu halda o, vəsiyyətnamənin mətnini heç yazmaq iqtidarında deyil. Ağız, ayaq və protez bədən hissələri ilə yaza bilən adam imza atmağı da bacarmalıdır. Zənnimcə, Mülki Məcəllədə bu qeyri-dəqiqlik problemini həll etmək üçün 1182-ci maddəni 1180-ci maddənin davamı kimi qəbul etmək lazımdır (yəqin ki, qanunverici orqan da bunu nəzərdə tu-tur). Yalnız bu halda 1182-ci maddə anlam qazanır. Bu səbəbdən qanunverici orqan 1182-ci maddənin adında dəyişiklik etməlidir, məsələn, “Notarit formasında vəsiyyətnamənin başqa şəxs tərəfindən imzalanması”. Mətndə isə “... onun xahişi ilə no-tariusun yanında başqa fiziki şəxs imzalaya bilər” dəyişiklik edilməsi məqsədəuyğundur. “Başqa fiziki şəxs” dedikdə 1180-ci maddədə göstərilən

iki şahiddən biri və ya başqa üçüncü bir şəxs anlaşılmalıdır. Üçüncü bir şəxs olduğu zaman 1184-cü maddədə şahidlər üçün nəzərdə tutulan məhdudiyyətlər nəzərə alınmalıdır, yəni, məsələn, şəxsin vərəsəsi və ya övladı vəsiyyətnaməni vəsiyyət edənin əvəzinə imzalamamalıdır. Bu halda həmin vəsiyyətnamə etibarsızdır.

Alman mülki hüquq sistemində çox fərqliliklər nəzərə çarpmır. AMM-nin 2231-ci maddəsinə əsasən notariat (2232-ci maddə) və şəxsin öz əli ilə yazdığı vəsiyyətnamə (2247-ci maddə) fərqləndirilir ki, sonuncu ARMM-nin 1186-cı maddəsində göstə-rilən ev vəsiyyətnaməsinə uyğun gəlir. Notari at formasında vəsiyyətnamə vəsiyyət edən şəxsin həm özü tərəfindən hazırlanmış və imzalanmış vəsiyyətnaməni notariusa təqdim etməsi və sonun-cu tərəfindən təqdiqlənməsi, həm də notariusun vəsiyyət edənin sözlərindən vəsiyyətnaməni tərtib etməsi formasında həyata keçirilir. ARMM-nin 1180-ci maddəsindən fərqli olaraq, vəsiyyətnamə-nin notarius tərəfindən yazılması zamanı iki şahidin iştirakı zəruri deyil.

AMM-nin 2233-cü maddəsinə əsasən şəxsin öz əli ilə yazdığı vəsiyyətnamə formasından lal-kar və korlarla yanaşı, yetkinlik yaşına çatmamış şəxslər də istifadə edə bilməzlər. Yəni 16 yaşdan 18 yaşadək olan şəxslər yalnız notariat formasında vəsiyyətnamə tərtib edə bilərlər (1-ci hissədəki 3-cü kazusa və bu hissədə 1 nömrəli sətir başına bax). Bundan əlavə, AMM-də texniki vasitələrdən istifadə ilə (kompüter, faks, email və s.) vəsiyyətnamənin tərtib olunmasına icazə verilmir və vəsiyyət edənin imzalaması halında belə etibarsız sayılır.

Alman mülki hüquq sistemi, həmçinin təcili vəsiyyətnamə formasını nəzərdə tutur; AMM-nin 2249 - 2252-ci maddələri. 2249-cu maddəyə əsasən vəsiyyət edən şəxsin tez bir zamanda ölmək təhlükəsi və bu səbəbdən notariat formasında vəsiyyətnamə tərtib etmək imkanının olmaması halında o, bunu yaşadığı ərazinin bələdiyyə sədrinin (icra hakiminin) yanında tərtib edə bilər. Bələdiyyə sədri (icra hakimi) vəsiyyətnaməni təsdiqləmək üçün iki şahid cəlb etməlidir. Şahid qismində yaxın qohumlar, vərəsələr və digər yaxın qohumlar iştirak edə bilməz (ARMM-nin 1184-cü maddəsinə bənzər bir müddəa). Vəsiyyətnamənin tərtib edilməsi üçün vəsiyyət edən şəxs ilk öncə bütün iştirakçıların qarşısında öz son istəyini ya şifahi formada bildirir və dedikləri bələdiyyə sədri (icra hakimi) tərəfindən qeyd edilir və yaxud vəsiyyət edən şəxs özü tərəfindən tərtib edilmiş vəsiyyətnamə yazısını bələdiyyə sədrinə (icra

30


hakiminə) verərək bunun onun son istəyi olduğunu vurğulayır. Yazılmış vəsiyyətnamə hamının qarşısında yüksək səslə oxunur və vəsiyyət edən şəxs bununla razı olduğunu bildirir. Bundan sonra bütün vəsiyyətnamə bələdiyyə sədri (icra hakimi), iki şahid və vəsiyyət edən tərəfindən imzalanır. Vəsiyyət edən şəxsin imzalamaq imkanı olmadığı halda, bu halın vəsiyyətnamədə qeyd olunması yetərli sayılır, yəni imzalaması tələb olunmur.

“Üç şahid vəsiyyətnaməsi” adlandırılan təcili vəsiyyətnamə AMM-nin 2250-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Bu növ vəsiyyətnamənin tərtibinə yalnız o hallarda icazə verilir ki, vəsiyyət edən şəxs elə bir yerdə bağlı və ya sıxışıq vəziyyətdə qalsın ki, onun notariat formasında vəsiyyətnamə tərtib etməsi qeyri-mümkün və ya həddindən artıq çətin olsun. Adından da göründüyü kimi belə hallarda vəsiyyətnamə üç şahidin qarşısında vəsiyyət edən şəxsin şifahi formada öz son istəyini bildirməsi ilə tərtib edilir, yüksək səslə oxunur (kar olan şəxsə göstərilir) və sonda hər üç şahid və vəsiyyət edən şəxs tərəfindən imzalanır.

“Üç şahid vəsiyyətnaməsi”, həmçinin dəniz səyahəti çəçivəsində Almaniyaya məxsus gəminin göyərtəsində olan şəxs tərəfindən üç şahidin iştirakı ilə vəsiyyət edən şəxsin şifahi formada on-lara qarşı öz son istəyini bildirməsi ilə tərtib edilir. Dəniz səyahətinə qısa müddətli idman və əyləncə səyahətləri daxil deyil.

Təcili vəsiyyətnamənin yuxarıda göstərilən hər üç forması vəsiyyət edən şəxsin vəsiyyətnamə tərtib edildikdən sonra üç ay keçməsinə baxma-yaraq, hələ də həyatda olması halında etibarsız hesab edilir (AMM-nin 2252-ci maddəsi). Bu onun üçün zəruridir ki, həmin şəxslərə digər şəxslərə münasibətdə üstülük verilməsin və onlar qanu-nun yaratdığı belə istisna hallardan sui-istifadə etməsinlər. Üç ay müddətində hər bir şəxsin imkanı və yetərli zamanı var ki, qanunla göstərilən ümumi vəsiyyətnamə formalarından istifadə etsin.

ARMM-də Almaniyadakı təcili vəsiyyətnamə-lərə oxşar vəsiyyətnamə tərtib etmək imkanı 1181-ci maddədə verilmişdir. Həmin maddəyə əsasən dəniz və ya hava gəmisinin kapitanı, əgər vəsiyyət edən dəniz və ya hava gəmisindədirsə; azadlıqdan məhrum etmə yerinin rəisi, əgər vəsiyyət edən azadlıqdan məhrumetmə yerindədirsə, və s. şəxslər notariusa bərabər şəxs hesab edilirlər. Bu, o deməkdir ki, belə hallarda ARMM-ə əsasən şahidlərin iştirakına ehtiyac yoxdur, təbii ki, 1180 və

1183-cü maddədə göstərilən hallar istisna olmaqla.

4. Vəsiyyətnamənin tərtib edildiyi tarix və yerARMM-nin 1190-cı maddəsinə əsasən vəsiyyət

edən şəxs normal hallarda vəsiyyətnamədə vəsiy-yətnaməni tərib etdiyi tarixi göstərməlidir. Əgər bu, vəsiyyət edən şəxs tərəfindən unudulmuşdursa və ya oxunmaz haldadırsa, vəsiyyətnamə heç də etibarsız sayılmır. Vəsiyyətnamənin etibarsız sayılmasına yalnız tərtib edilmə tarixinin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyi hallarda qanunla icazə veri-lir. Tarix 1190-cı maddədəyə əsasən iki halda müh-üm əhəmiyyət kəsb edir:

- vəsiyyətnaməni tərtib edən, dəyişdirən və ya ləğv edən zaman vəsiyyət edən şəxsin fəaliyyət qabiliyyətli olub-olmaması şübhə doğurur və ya

- vəsiyyət edən şəxs bir deyil, bir neçə vəsiyyətnamə tərtib etmişdir (və heç birində və ya yalnız bir neçəsində tərtib edilmə tarixini göstərmişdir).

Zənnimcə, tarix deyildiyi zaman gün, ay və ilin göstərilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Əks hal-da, sadəcə günün və ya gün və ayın göstərilməsi şübhələri aradan qaldırmayacaq.

AMM-nin 2247-ci maddəsinin ikinci bəndin də isə vəsiy yət edən şəxsdən tərtib etmə tarixi ilə bir lik də tərtib etmə yerinin qeyd olunması tələb edilir. La-kin ARMM-də olduğu kimi, onların çatışmamazlığı mütləq qaydada vəsiyyətnamənin etibarsızlığına səbəb olmur. Vəsiyyətnamənin etibarsız sayılması üçün ARMM-nin 1190-cı maddəsində göstərildiyi kimi, müəyyən şübhəli məqamlar, məs., tərtib edilmiş iki vəsiyyətnamədən hansının sonuncu olmasının müəyyən edilə bilməməsi halı mövcud olmalıdır. Ümumiyyətlə, belə halların qarşısının alınması üçün vəsiyyətnamələrdə tərtib edilmə tarix və yerinin göstərilməsi xüsusilə məsləhət görülür. Vəsiyyətnamənin üzərində bir neçə tarix göstərilmişdirsə, üzərinə imza atılmış və ya imzanın bir hissəsi düşən tarix əsas götürülür. Tarixin oxu-nulan halda olmaması zamanı, vəsiyyətnamədə tarix qeyd olunmamış kimi sayılır.4

5. Problem doğuran digər hallarXarici dildə vəsiyyətnamənin yazılması heç bir

ölkənin qanunvericiliyində qeyd edilmir. Lakin, Almaniyada buna icazə verilir.5 Azərbaycanda buna icazə verilməsində problem olmamalıdır. Xa-rici dildə yazılan vəsiyyətnamə məhkəmənin təyin elədiyi tərcüməçi tərəfindən tərcümə edilə bilər ki,

4 Palandt, Alman Mülki Məcəlləsinin kommentariyası, 2247-ci maddə, 13-cü sətirbaşı, 74-cü buraxılış, 2015-ci il.5 Almaniyanın Zweibrüken (Çvaybrüken) şəhər Yüksək Əyalət Məhkəməsinin (bundan sonra YƏM) 28.10.1991-ci il tarixli, 3 W 34/91 nömrəli qərarı.

31

№6 | APREL 2016

bu, nə çox xərc, nə də zaman tələb edir.Digər sual doğuran məqam ondan ibarətdir

ki, vəsiyyət edən şəxs öz vəsiyyətini yalnız bir sənəddə bildirməlidirmi, yoxsa o, bir neçə vəsiyyətnamə tərtib etmək hüququna malikdirmi və o, bu sənədlərin hamısını eyni vaxtda və ya müəyyən zaman fərqi ilə yaza bilərmi, Almaniyada vəsiyyətnamənin bir neçə sənəddə ayrı-ayrılıqda yazılmasına icazə verilir. Vəsiyyət edən şəxs, vəsiyyətnaməni müəyyən zaman fərqi ilə tərtib edə, tərtib etdikdən uzun müddət keçdikdən sonra im-zalaya bilər. Bu prosesin eyni zamanda baş tutması zəruri deyil. Bir neçə vəsiyyətnamənin tərtib edildi yi halda, yalnız müəyyən edilməlidir ki, vəsiyyət edən şəxs bütün sənədləri vəhdət halında görürdü və həmin sənədlərdə göstərilənlər onun son istəyidir. Belə olduğu halda, bütün vəsiyyətnamələr onların bir-birinə zidd olmaması halında etibarlı sayılır. Məsələn, vəsiyyət edən şəxs bir vəsiyyətnamədə öz qızını, digər bir vəsiyyətnamədə öz qardaşını vərəsəsi kimi təyin edə bilməz. Bir neçə vəsiyyətnamənin tərtibi imkanı ARMM-nin 1222-ci maddəsində öz əksini tapmışdır. Burada isə, alman qanunvericiliyindən fərqli olaraq, notariat formada olan vəsiyyətnaməyə üstünlük verilir, ARMM-nin 1223-cü maddəsi.

Karlsruhe YƏM6 vəsiyyət edən şəxsin öz yazdığı əvvəlki vəsiyyətnaməsinin surəti üzərində əlavələr edərək vəsiyyətnamə tərtib edib imzalamasını etibarlı bir vəsiyyətnamə kimi qəbul etmişdir.

Bavariya YƏM-nin 7 aprel 1989-cu il qəra-rına əsasən vəsiyyət edən şəxs tərtib etdiyi vəsiyyətnaməni “vəsiyyətnamə” və ya “son istək” kimi adlandırmağa məcbur deyil. Habelə vəsiyyətnamənin adlandırılmaması, yəni birbaşa mətnlə başlaması onun etibarlılığına xələl gətirmir.

Bir qayda olaraq vəsiyyətnamənin birgə tərtibi qadağandır, ARMM-nin 1169-cu maddəsinin 1-ci cümləsi; AMM-nin 2265-ci maddəsi. Ər və arvadın birgə vəsiyyətnamə tərtib etmək imkanları isə hər iki ölkənin qanunvericiliyində göstərilmişdir, ARMM-nin 1169-cu maddəsinin 2-ci cümləsi; AMM-nin 2265-ci maddəsi. Birgə vəsiyyətnamə ərin və ya arvadın tələbi ilə yalnız onların hər ikisinin sağlığında ləğv edilə bilər. Nikahın pozulması və ya etibarsız elan edilməsi halında birgə vəsiyyətnamə etibarsız sayılır; AMM-nin 2268.1-ci, ARMM-nin 1163-cü maddəsi.

Mirasa daxil olmayan əmlak və ya pul məbləğini nəzərdə tutan vəsiyyət sərəncamı, həmçinin

etibarsız hesab edilir; ARMM-nin 1226-cı maddəsi; AMM-nin 2169-cu maddəsi. Burada bir az dəqiqlik və vəsiyyət sərəncamının hüquqi təhlili tələb olu-nur. Belə ki, vəsiyyət edən şəxs bu sərəncamı ilə vəsiyyət tapşırığı vermiş ola bilər ki, burada vəsiyyət tapşırığı ilə nəzərdə tutulan əşya heç də mütləq qaydada miras əmlakına daxil olmalı deyil. Vəsiyyət tapşırığı ilə həmin (miras əmlakına daxil olmayan) əmlakın miras əmalkı hesabına başqa yerdən əldə edilərək tapşırıq alana (leqatariyə) verilməsi mümkündür; ARMM-nin 1206-cı, AMM-nin 2170-ci maddələri.

III. (ETIBARLI) VЯSİYYЯTNAMЯNİN DЯYİШDİRİLMЯSİ VЯ YA LЯЬV EDİLMЯSİ

Vəsiyyətnamə etibarlı olmaqla bərabər, sonradan vəsiyyət edən tərəfindən ləğv edilmiş olmamalıdır. Belə ki, əgər vəsiyyət edən yazdığı öncəki etibarnaməni ləğv edirsə, onun əsas götürülməsi vəsiyyət edən şəxsin son istəyinin nəzərə alınmamasına və hər iki ölkənin konstitusiyasında təminat verilən vərəsəlik hüququnun pozulmasına səbəb olardı (AR Konstitusiyasının 29.5-ci maddəsi; AFR Konstitusiyasının 14.1-ci maddəsi).

Vəsiyyətnamə aşağıdakı üsullarla dəyişdirilə və ya ləğv edilə və ya qüvvədən düşmüş sayıla bilər:

- yeni bir vəsiyyətnamə tərtib etməklə; ARMM-nin 1220.0.1-ci, AMM-nin 2254-cü maddəsi,

- vəsiyyətnamənin məhv edilməsi ilə; ARMM-nin 1220.0.3-cü, AMM-nin 2255-ci maddəsi,

- (yeganə) vərəsə vəsiyyət edən şəxsdən öncə öldükdə; ARMM-nin 1224.0.-cı maddəsi;

- və digər hallarda (ARMM-nin 1224 və 1225-ci maddələrinə bax).

Ləğv edilmiş və ya qüvvədən düşmüş vəsiyyətnamə sanki heç yazılmamış kimi qəbul edilir.

IV. VЯSİYYЯTNAMЯNİN ETİBARLILIЬI İLЯ BAЬLI MЦBAHİSЯ

Vəsiyyətnamənin etibarlılığı ilə bağlı şübhə olarsa, o, mübahisələndirilə bilər; ARMM-nin 1230-cu, AMM-nin 2078-ci maddəsi. Mübahisələndirmə ilə bağlı iddia sürmək hüququ olan şəxslərə vəsiyyətnamənin etibarsız sayılması halında miras-dan pay alacaq şəxslər (qanun üzrə vərəsələr və ya digər şəxslər) daxildir; ARMM-nin 1230-cu, AMM-nin 2080.1-ci maddəsi.

Mübahisələndirmə ilə bağlı iddia vəsiyyət edən şəxsin yaşadığı ərazi üzrə səlahiyyətli məhkəmə

6 Yüksək Əyalət Məhkəməsi, 15.01.2002-ci il tarixli, 14 Wx 114/01 nömrəli qərarı.

32


qarşısında irəli sürülməlidir. İddia vermə müddəti ARMM-nin 1231.1-ci maddəsinə əsasən miras açıldığı gündən iki il, AMM-nin 2082-ci maddəsinə əsasən iddia irəli sürən şəxsin vəsiyyətnamənin etibarsızlığı ilə bağlı informasiya aldığı gündən bir il təşkil edir.

V. EHTİYAT VЯRЯSЯVəsiyyət edən şəxs özünün təyin etdiyi vərəsənin

və ya vərəsələrin miras açılanadək ölməsi və ya mirası qəbul etməkdən imtina etməsi və yaxud vərəsəlik hüququndan məhrum edilməsi halı üçün vəsiyyətnamədə başqa vərəsənin adını göstərə bilər ki, həmin şəxs ehtiyat vərəsə adlanır, ARMM-nin 1192-ci, AMM-nin 2096-cı maddəsi.

VI. VЯRЯSЯLİK HЦQUQUNDAN MЯHRUM ETMЯ

1. Vəsiyyət üzrə məhrum etməVəsiyyət edən vəsiyyətnamə ilə istədiyi müəyyən,

heç də qanuni vərəsələr sırasına daxil olmayan şəxsləri öz vərəsəsi kimi təyin etmək hüququna ma-lik olduğu kimi, istədiyi qanuni vərəsələrin hamısını və ya bir neçəsini öz mirasına yiyələnməkdən məhrum etməkdə azaddır və bunu əsaslandırmağa borclu deyil; ARMM-nin 1176-cı, AMM-nin 1938-ci maddəsi. Bu zaman vəsiyyət edən başqa bir şəxsi öz vərəsəsi təyin etməyə də borclu deyil. Yəni o, vəsiyyətnaməni yalnız bəzi şəxsləri onun qanuni vərəsələri olmaqdan məhrum etmək üçün tərtib edə bilər. Əsasən, qanuni vərəsələrin vəsiyyət edən şəxsə qarşı hörmətsizliyi və məsuliyyətsizliyi halında bu institutdan istifadə edilir.

2. Qanun üzrə vərəsəlikdən məhrum etməBəzi hallarda qanunverici orqan vərəsə olan

insanların dairəsinə haqlı olaraq təsir göstərir və bəzi şəxslərin vəsiyyət edən şəxsin vərəsəsi kimi tanınmasına qadağa qoyur. Belə hallar ARMM-nin 1137-ci maddəsi ilə tənzim olunur və vərəsəlikdən uzaqlaşdırılan şəxs ləyaqətsiz vərəsə adlandırılır. Bu, o hallarda tətbiq edilir ki, şəxs (ləyaqətsiz vərəsə):

- miras qoyanın son iradəsini həyata keçirməsinə qəsdən maneə törətmiş olsun və bununla da özünün və ya özünə yaxın şəxslərin vərəsəliyə çağırılmasına və ya miras paylarının artırılmasına kömək göstərmiş olsun,

- vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə ifadə edilmiş son iradəsinə qarşı qəsdən cinayət və ya digər əxlaqsız hərəkət törətmiş olsun.

Eyni halları nəzərdə tutan AMM-nin 2339-cu maddəsində şəxsin ləyaqətsiz vərəsə olmasına səbəb

olan halların dairəsi daha geniş göstərilmişdir. Bura yuxarıdakılarla bərabər, həmçinin daxildir:

- şəxsin miras qoyanı qəsdən öldürməsi və ya öldürməsinə cəhd göstərməsi,

- şəxsin miras qoyan şəxsi sonradan onun vəsiyyətnamə tərtib edəcək qabiliyyətdə olmamasına səbəb olacaq vəziyyətə salması (məs. iflic olması),

- vəsiyyət edən şəxsi alçaqcasına aldadaraq və ya hədələyərək vəsiyyətnamə tərtib etməyə və ya yazılmış vəsiyyətnaməni ləğv etməyə məcbur etmək,

- Almaniya Cinayət Məcəlləsində göstərilən bəzi cinayətləri törətməsi, məsələn, saxta vəsiyyətnamə hazırlamaq, tərtib edilmiş vəsiyyətnaməni saxtalaşdırmaq və s.

Ləyaqətsiz vərəsənin əməlləri məhkəmə tərəfindən təsdiq edilməlidir. Ləyaqətsiz vərəsə nə qanun üzrə, nə də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilər. Vəsiyyət edən şəxsin ləyaqətsiz vərəsəni etdiyi əməlinə görə bağışlaması və bu qərarını vəsiyyətnamədə qeyd etməsi halında ləyaqətsiz vərəsə bir növ “ləyaqətli” vərəsəyə çevrilir və vərəsəliyə buraxılır; ARMM-nin 1140-cı, AMM-nin 2343-cü maddəsi.

Ləyaqətsiz vərəsəlik məhkəmə qaydasında mübahisələndirildikdən sonra məhkəmə tərəfindən müəyyən edilir. Ləyaqətsiz vərəsə məhkəmə qərarına qədər artıq mirasa sahiblik edirsə, o, vərəsəlik üzrə aldıqlarının hamısını bəhərlər və gəlirlər ilə birlikdə qaytarmağa borcludur; ARMM-nin 1142-ci, AMM-nin 2344-cü maddəsi. Şəxsin ləyaqətsiz vərəsə elan edilməsi üçün verilən iddianın irəli sürülmə müddəti ARMM-nin 1143-cü maddəsinə əsasən beş il, AMM-nin 2340.3, 2082-ci maddələrinə əsasən isə bir ildir. Hər iki ölkənin qanunvericiliyində müddətin axmağa başladığı müddət də fərqlidir. Belə ki, AMM-nin 2082.2-ci maddəsinə əsasən müddət yalnız iddia irəli sürən şəxsin ləyaqətsiz vərəsəlik halından xəbər tutduğu andan hesablanır. ARMM-nin 1143-cü maddəsinə əsasən isə iddia müddəti ləyaqətsiz vərəsənin mi-rasa sahibliyə başladığı andan axmağa başlayır. Bu, alman qanunvericiliyinə münasibətdə iddia irəli sürən şəxs üçün daha pisdir. Belə ki, o, əgər bu haldan yalnız beş il altı ay sonra xəbər tutur-sa, artıq iddia vermə müddəti bitdiyindən iddiası qəbul edilməyəcək. Almaniyada isə iddia müddəti onun xəbər tutduğu andan hesablandığından iddia qəbul ediləcək. Unutmamaq lazımdır ki, Almaniya-da iddia ən gec miras açıldıqdan 30 il ərzində irəli sürülməlidir.

(ardı var)

dentons.com

© 2016 Dentons. Dentons is a global legal practice providing client services worldwide through its member firms and affiliates. Please see dentons.com for Legal Notices.

Dentons. Now the world’s largest global elite law firm.**Acritas Global Elite Law Firm Brand Index 2013-2015.

Documents

Baku Law Journalaaa.org.az/wp-content/uploads/2017/07/Baku Law Journal 6... · 2017-07-31 · №6 | aprel 2016 bakihuquq jurnali b a k u l a w j o u r n a l mЦvƏkkİl banklar tƏrƏfİndƏn