T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Yayıriı

İRAN ŞEHİNŞAHLIGI 'NIN

2500. KURULUŞ YILq .öNÜMÜNE

ARMAGAN

M.E. B .

MiLLI EGiTtM BASIMEVİ - iSTANBUL 1971

GAZAN HAN TÜRBESİ HAKKINDA BİR MANZUME

Ord. Prof. Dr. Aydın SA YILI

Aşağıda metni ve tercümesi sunulan manzume Şemseddin-i Kaşani' -nin 1stanbul'da Türk ve tslam Eserleri Müzesinde bulunan Şehname adlı yazma eserinden alınmıştır.~ Sunulan resim yazmanın 20lb'inci sayfasında bulunmaktadır. Yazmada resim renklidir. Bu eser haklı;;ında Kemal Çığ'm bir makalesin.de2 ve Zeki Velidi Togan'da3 kısa bilgi mevcuttur.

Bildiğime göre bu manzume daha önce herhangi l.ıfr · yerde yayınlanmış değildir. Oysa, Gazan Han Türbesi hakkında başka kaynaklarda bulunmayan bazı bilgileri ihtiva ediyor. öte yandan, Gazan Han ile Re-şideddin'in Tebriz'de ve civarında inşa ettirdikieri binalar ve hayır mü-esseseleri muhtelif vesilelerle üzerinde durulmuş ilginç bir konudur.4 Bu sebeple, konuyla ilgilenen araştırıcılara faydalı olacağı kanısıyla, bu manzume tercümesi ile birlikte yayınlanmaktadır.

ı Türk ve İslam Eserleri Müzesi, envanter numarası 1953, sa. 200 b - 202 a. 2 Kemal Çığ, Tiirk ve lsldm Eserleri Müzesindeki, Kitapların Kataloğu, Şar

kiyat Mecmu.a8ı, cilt 3, 1959, sa. 73 - 74. s Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, İstanbul 1950, sa. 213. Bu Şehname'nin

Zeki Velidi Togan tarafından söz konusu edilen ikinci nüshası eldeki yazmanın ken-disidir. Yazma daha önce Lala İsmail Kitaplığın:daynı,ış v~ bu vesile ile o kitaplık defterinde 354 numaralı yazma olarak görülmektedir. Fakat yazısı ile resimleri ve tezhipleri bakımından müzelik · bir eser olduğundan Türk ve İslam Eserleri Mü-zesine nakledilerek orada 1953 envanter numarasını almıştır.

4 Bu konudaki neşriyat için bkz., örneğin, Servan Mecid · Vehram, Muarrifw. çand Asar-i TariM-i Tebriz, Berresiha-i Tarihi, qeşinci yıl, sayı 6, Şubat - Mart 1971, sa. 195 - 242. Birkaç başka misal için. bkz., Aydın Sayılı, The Observatory in lslam, Ankara 1960, sa. 226 - 232:

A It:.\i A G A N

SUL TAN'IN MAKBERİ tÇtN HOCA REŞIDEDDtN'!N BiR KUBBE !NŞA ETTiRMESt

Yapının Betimlenmesı ve Sultan'ın Kerametlerinin Zikri

Şimdi Hoca Reşideddin'in irşatlarına dayanarak Faydalı ve öğretici bir öyküyü dile getireceğim.

Bencillik ve zulüm törelerini sona erdiren Adalet ve cömertlik şahı Gazan Han

' Tebriz yöresindeki Şam mevkiinde, benzerini ne Kisra'nın Ve ne de Perviz'in yaptırmamış oldukları bir kubbe inşa ettirdi.

Bu yolda binlerce tümen altın harcandı. İhtişamlı görünüşü felekler için bir kıvanç kaynağı oldu.

Böyle bir kümbedin eşini daha önce kimse yaptırmamıştı. Onu neredeyse gök kubbeden ayırdetmek mümkün değildi.

Felekler yıldızların gözüyle şimdiye dek Yeryüzünde böyle bir yapı görmüş değillerdi.

inşaatın her tarafındaki ince işleriİı yapılışı sırasında Sağlam dayanak yerleri olarak kullanılmak üzere,

tşiri ehli ustalar · sayıları binlerce bini bulan Direkle kalası birbirlerine bağlayıp pekiştirdiler.

Oç yüz bin parça işlenmemiş ağaç bu muazzam yapıya Makinalar aracılığıyla çekilip çıkarıldı.

Her bü~k başarı insan unsuruyla temellendiğine göre, Böyle bir iskelenin kuruluşunu bu Y.önden de manalandırmak mümkündüı:'.

Tepesine kolay çıkılabilsin diye bu iskele tki yüz tahta merdivenle donatıldı.

Mekanik biliminin ilkelerine dayanarak bir kılavuz Çesit çeşit aletleri bir teviye çatıya çıkar~yordu.

A R M A (; A N

Daha kubbenin yapımı tamamlanmadan önce Gazan Han ahret evine göç ettiğinden

Kümbedin iç kısmında ayrı bir kabir binası yaptılar Ve onu cennet gibi bezeyip donattılar.

Her köşesinde bir mum yakıp, gece gündüz Durmadan amber ve günlük tüttürdüler.

Binanın içine inci, yakut, ve değerli taşlarla Kakmalı altın kandiller asıldı.

Tac Sahiplerinin Efendisi için buraya Hint meşesinden dörtköşe bir lahit yerleştirildi.

üzeri altınla ve kakma incilerle süslenmiş Olan bu lahit görülmemiş güzellikteydi.

Türbe sırma işlemeli perdelerle donatılmış Yere ipek halı serilmişti.

Buraya kadar Gazan Hanın gömüldüğü yerden söz edildi. 'Şimdi de onun kerametlerinden bir tanesine değinelim.

Bu kubbeyi inşa etmekte olanlar Yapı işlerini tamama erdirince,

Bu işyerinde Gazan Hanın bir mucizesi olarak Kabul edilebilecek bir olayla karşılaşıldı.

Birbirlerine sağlamca bağlanmış olan Bu kiriş ve kalaslar gUnnn hirinne

Aşırı ağırlıkları yüzünden çatlayıp kırıldılar. Gerçekten de sayıları sınrısız denecek kadar çoktu.

tskele bütün bölmeleriyle öyle bir çöktü ki, Gümbürtüsü sanki evrenin feleklerini sardı.

385

Armağan - 25

386 AR.)fAÖAN

Kalkan muazzam toz yüzünden güpegündüz hava karardı. Şam'ın tümündeki ışıltı karanlığa dönüştü.

Şehrin her tarafı baştan aşağı sarsıldı. Ve şehir ahalisinden çığlıklar duyuldu.

!şçi ve eşek sayısı üç bini bulduğundan tn.5aat yeri her zaman için işlek ve hareketliydi.

Bundan ötürü birçok Gürcü işçi ve eşek Bu iskcleni.rı, çöküşü sırasında helak oldu.

Kendisini tanrısına adamış yaşlı bir kişi bu ara çıkageldi Ve türbenin şöyle seslendiğini gönlünün kulağında duydu:

"Benim dinlenme yerim temizlik ve şeref bakımından "Kabe'nin bir benzeri olan bu kubbedir.

"Pis Gürcü ile eşek Kabe'ye ayak basınca "Tepesi aşağı gitseler yeridir."

Fakat işin asıl hayret verici tarafı şu ki, İskele bütün ağırlığı ile çöküp pa):'çalandığında

Padişahın ebedi istirahat yerine bundan hiç bir zarar gelmedi. Onun yüce kapısı tozlanıp kirlenmedi bile.

Binanın üstüne tek bir tahta parçası düşmedi. Onda herhangi bir 'berelenme ya da çizik görülmedi.

!skelenin sadece türbenin üstüne raslayan bölümüne bir şey oh:ıamış, Bütün diğer kısımları baştan başa kırılıp dağılmıştı.

Sadece altında binanın bulunduğu iskele kısmı Olduğu gibi ve tümüyle ayakta ve sağlamdı.

İskelenin o ebedi uyku ve dinlenme yeri kadar Bir bölümünde hiç bir yıkılma ve çöküntü yoktu.

ARM.'\.GAN 387

O sırada türbe binasında bulunan görevlinin Bütün bu korku ve dehşetten haberi bile olmamıştı.

Tanrının takdiriyle binaya bir şey olmadı. Bu olayın zararlarından uzak ve masun kaldı.

Kubbenin bu durumunu müşahede eden herkks Padişahın kerametlerinin doğruluğuna· inancını pekiştirdi.

Gazan Hanın yaygın bir şekilde bilinen Bu gibi kerametleri:::ıin sayısı bir hayli kabarıktır.

Kendisinin ölümünden sonra ona böyle şevkle Bir övgü kaleme almam dcı. ona olan vefakarlığın bir göstergesidir.

Bi.r ölüm tehlikesi atlattıktan sonra,1 Gazan Han Rey sınır bölgesinden Kazvine dermansız bir halde dönünce,

Yatağının başucuna ölüm Perisi gelip dikildi. 2

Fakat Padişahın fersiz vücudu herhangi bir acı ve iztırap çekmedi.

Kendisi artık ömrünün hayat güneşinin ölüm dağında batmak üzere olduğunu bilmekteydi.

1 Bu ifade ile Gazan Hanın Tebrizden ayrılışı sırasında tutul

388 ARMAGAN

A POEM CONCERNING THE MA.USOLEUM OF GHAZAN KHAN

The Persian poem given below, together with its translation, is taken from the handwritten copy of the Shalınama of Shams al Din-i Kashani preserved in an Istanbul museum.ı The picture reproduced here in black and white is colored in its original and appeat·s on page 20lb of the manuscript. Brief information concerning this manuscript may be found in an article by Kemal Çığ2 and also in a book by Zeki Velidi Togan.8

To my knowledge this poem has not been published or translated before. The charitable foundations and monumental w0rks built in and around Tabriz by Ghazan Khan and Rashid al Diri have: been a subject investigated by severa1 scholars,• and the present poeın seems to contain information not to be found in other sources. My purpose in publishing it is to make a new ·source available to those interested in the subject;

1 Türk ve İslil.m Eserleri Müzesi, inventory number 1953, pp. 200b - 202a. 2 Kemal Çığ, Türk ve lslam Eserleı'i Müzesindeki Kitapların Katal.oğu, Şar

kiya.t Mecmuası, vol. 3, 1959, pp. 73 - 74. a Zeki Velidi Toğan, Tarihte Usuı, İstanbul 1950, p. 213. The "second copy"

of this manuscript mentioned by Togan turns out to be tbe same as the Museum copy used here; it belonged origi.nally to the Lala İsmail L~brary but \vas later transferred to the Museum.

4 See, e. g., Sarwan Majid Wahram, Muarı'ifi-i eh.ana Athar-i T arikhi-i Tabriz, Barrasihd.-i Tarikhi, fifth year, No 6, February-March 1971, pp. 195 - 242. For cer-talı1 other examples, see, Aydın Sayılı, The Observatory in Isıam, Ankara 1960, pp. n6-~2 ·

ARMA CAN

THE CONSTRUCTION OF· A DOME BY THE MASTER RASHiD FOR THE BURIAL PLACE OF THE SULTAN

The Description of that Edifice And the Mention of the Sultan's Miracles

Now, under the guidance of the Master Rashf d, I shall narrate a profitablc and wondrous story.

Ghazan Khan, the Jord of equity and munificence, Who put an end to the custom of avarice and injustice,

Had a dome constructed in the Sham of. Tabriz, of such splcndor That its like had not been built even by Kisra or Parwiz.

Thousands of gold tumans were spent for this edifice. Its imposing height became a glory to the firmament.

No one in the world has constru~ted such a dome, For it is hardly distinguishable from the vault of heaven.

The celestial spaces have never through their starry eyes Seen such an earthly foundation.

For its scaffolding the overseers had had tied together Thousands and thousands of· beams and planks,

To use that solid framework as their support When doing delicate work on all parts of the building.

Pieces of raw timber, three hundred thousand in nwnber, Were pulled up in that stately structure with the help of engines.

389

As the spiritlıal elevation of man is thc hasis of all great accomplishment,

One can make inferences from the magnitude of that wooden frame.

Pieces of timber were fastened to each other to form two hundred staircases

So that men could go to the top without difficulty.

390 ARMAGAN

With the guidance of the principles of the science· of mechanics· A pilot was continually pulHng up to the roof various kinds of

instruments.

As before the construction of the dome was completed Ghazan Khan departed from this world on his way to Heaven,

They built a house inside the building under the cupola And adorned it after the manner of Paradise.

At each corner they kindled a candle And ali day and night they kept ambergris burning in it.

Chandeliers of gold were ·suspended, and to ornament them, Pearls, rubies, and precious · stones of variotıs kinds were copiously used.

A rectangular grave made of teak Was made ready for the Lord of the Crown.

It was covercd with gold and studded with pearls. No one ever saw a tomb sw·passing it in elegance.

Silk rugs were laid down in it, And it was adorned with curtains .of brocade woven with gold.

Now that you have been informed concerning the foundations of Ghazan Khan,

Lend an ear to one of his astounding miracles.

An astonishing circumstance presented itself in that place Which may appropriately be regarded as one of Ghazan Khan's miracles.

When those people who were in charge of the construction öf the dome, Had almost brought to completion thcir work at the site,

One day those pieces of timber That had been tied together firmly

Became fractured and disturbed because of their huge weight. They were verily excessive beyond any bound or enwneration .

ARMAGAN

Ali those partitions came down with such a tremor That its reverberation filled the vault of heaven.

From its black dust day became night, And the brilliancy of Sham was cast into the shades of evening.

The environs of the city shook from end to; end, And shrieking sounds were heard from. the inhabitants of the city.

391

As hired workmen and donkeys were two or three thousand in number, There was always heavy traffic and lively activity going on.

A large number of Georgian servant boys · and donkeys Perished as a result of the collapse of the scaffolding.

A godly old man, who happened to make his appearance there, Heard a voice in his mind's ear from the tomb.

It said: "This dome is my resting place, "And in purity and rank it is like the Ka'ba.

"When the unclean Georgian and the donkey set foot on the precincts of the Ka'ba,

"It is befitting if he should topple and come heels o ver head."

But the wonder of it all is that when that wooden structure Ga ve way and collapscd in such a frightful manner.

The sepulchre of the King remained untouched in the havoc, And its lofty entrance was not even soiled.

The tomb suffered no damage from a single plank, It did not even receive a scar in that calamity and confusion

.All the wood in thc construction was broken to pieces ExceP.t those located on top of the tomb.

The only part of the scaffolding remaining intact \Vas that under which the burial place was located.

392 AR)fAGAN

Onı:-ı-· the portion which overarched that place of rest and eternal sleep Was not molested by the falling timber and wood at ali.

The janitor who was in the mausoleum of the King Was unaware of the dread and destruction.

By God's will the building remained in prosperity, And the afflictions of that event remained at a distance from it.

Whoever witnessed this circumstance at the dome Became confident of the veracity of the King's miracles.

Ghazan Khan has many miracles of such nature Which are widely diffused in the minds of the people.

And the fact that after his passing away I anı singing his praises With such fascination is a sign of the loyalty to that potentate.

When after barely escaping death, 1 Ghazan Khan came In a state of declining health from the borderland of Ray to Qazwin,

The Angel of Death came to his bed-side. 2

But his listless body did not suffer pains and discomfort in his hour of doom.

He knew that his luminary of life Was about to go down at the mount of death.

1 This statement seems to refer to Ghazan Khan's illness mentioned by Rashid al Din in his T ar'ikh-i Mubarak-t Ghazani, ed. Kari Jahn, pp. 150-151 (Gibb Me-moıiaZ New 8eries, vol. 14, 1940).

2 These details are in agreement with the statements of Rashid al Din (ibid., p. 159).

.. ü'.Q:.. .j\:tö :~ !;~J-'! u~ Jla:..

.:,~ )11. ı 1 • ..:.-1 JG.(' \J . .ıl\~ cı ~ .. t+:-. 'Jı.;... ~ jl .>,.:.t .J) : .. )fu:... SJ> ";,;/ JJ "'•:İJA )J u J "h.ı.. J ":' l:S J' ~i 0:' ~)~)J ı.S~ .. .s:~ • .....:. r-.J.;; o~ . .),_!.~ ..:.i~ -:--' (~.J..:.. ~~ .:r_,l'p ~)ı.:.. "-' (~'Cı;

• .:.-ı _,C; ~,, ..:.-' ~i J'.ı ..:...:.~ ,. . , ~ ... ! .ı._,._v~)\~ ,;,.. ~_JI~; J .Jljlö ı.>L.I:.: l..._,...;.. )_;Ç ~~-Jı; ı.>l· l:~. c,'ı ~-,,,_ .ı,;.t. ~~ .,C::_ı t.S'.J. r l)'.ı .;_,:- r • .:.._., •'JI. Jl.J.:...!.ib jl J ... u. ""..'.! rl.iil 4.Jl A , .:.-1 • .J..!.i _r!.i:~ .;ı_,.:..l'lı" rJ'' c_'>lJ.1 4f"ı,fl ~-, ..:.-!.ı: .. . r-~ • .,,_; JJ ... ı>-11.~ ~ .c.:.S: .. .,:;# J°lj\ö t.>lA t.: ~A J' ~L) ı.> ıJ. ~-0\ .r::, ;r .,,_,,; ~~ J.-1.V"" .Jy~· ....) .,,;ı_, ı.S.1(_, ..:...1::1 ;l....:.ı J'.I \ il:-·->

. .ı.>f fa ._j..r"

~lb.L ı:} Aa .Jf'. j\ ~) ~ \_,> J._;. l- d ~lkı.... .:.,t .. ı ... L:.. )~ ~· ..; ,:.S .J...i.... r" ı,;... .::..i.5" .,)\:.-\.> s::

r.f , J~ ..ı;,ı-l~ ..:ıı.. ..;ı_; f- ' .>it: Ü!:.T .:....:.1.> .J. (S

J.f ::_-":'· rl..!. J' ~ ~ -> f j_n. ... ı.> .rS' ~ ..:ıt.. .:ı• .:,..>

• ;\..! ' J r.l:.-1 ;_, Türk ve Jsıam Eserleri Müzesi • JU- ~ - ' • .J) '!' • '!' - ~t ,. • • ....,;..... 6 \ °' c ~

t->lr. .. ; J. • J • .J':' < ~·l=-~) ·o.j~-)v ı~·ı ~!" ·.J...-.. ~ ~ı..> , ..ı.::ı:- .;,ı_,_,.... - "

' . Jl ~ ı· tS .:t. • r t 'f' - \ a, • ~ , \ 'f' t '\ ..ı.!ô-1 - ;.rr_ • "\ .) •. :. ' r·f. - ' ~-J' ,,.

Aydın Sayılı, Thc Observatory in Islam, : ~ .,,,.!.. ~iv- ;:;_.,, .:,!}.! .. ;;! .;.&.! • 'I' 't 'I' - 'I' '!'' 4 .. ...,_ ' \ '\'. .J...:\

'• ...

ARMAÖAN

ol.!. [..}- JI~ ;j .:i ı)l)IJA .lt. ı c } ı..rw ı "· .-ı ı ~

.:,;.Li ~ ..)l+~ ,;.) ı.>..ı.-:f J~ ..;..,:..l:..!. .)lj:: tr. 4 jl d'

..;ı,..:i' ~..ı; •)\:.. ~. ı.Jl.;- ;J~t ... ı .J. 0j ..SJf,

, ;l;a .jl ;IJA a· J ':'~ J;.) ;"6 ..;,b\:..J1 .ı;.J,, ~ . ..

;"6 J.;j ..:ıı)~ l$.1b _;l:;.;.>

;ı.,;'j\ ~ • .)J, t,:J.l.1~

IJ"t...\ ı.>-ı.;~ .)WI .J., .);b J'~

v-Y ~.c-: "':">·:- .,:,ı.;ı -, .. /- ı,;, ı ,.·

ı.J~J/ ·.w ,, ~. a· J ı.Jly0 ,jl..İ ~; ._;.;_ .1. L" J'

.;;;' ~f' ..:..ıT J:.; ?. .;; ,.:... ) J 1 ...;;: J. J .J. ..,.,.

('!.& • .)Jf' '-:; Jıt' ~ . .)lj )':'

(')W\ ;I~ ~ .:,IJ) ..;,\o. .:,ı_;

.ı.:.:;. L.. J ..:ı.. .:ı J ) J ~~ .ı:;.;..ı.)J~ ı.J-l!.r. ..)\-!

.ı.:.:;.,)t .J. J' •. :. .cF Jr' • .ı.~ _,_ ..s"' ~ ... -);; ' "':"'.:.

~J i ;J ı:;_;j JtJ t;; ~-) _,ı )J .,,11f' j .rı J ;::ı

200b 20ıi

• (JT

• .J:.:.S';"6· - "f l

ARMAÖAN

t:.L ~ J!' jl .ıJ~ ~ C::~ flı• .ı;,1.ı.,,:. ~\J. eJl,.:

J:t. t~ J ;.ı.., c:-~ -":»· .;ı j ..;. J) J .:.-..ı.~ .ı:

c;..ı...;I ("''!>..J. ı jl J-) .t ;J ~:>.ı ,~ •lJ • .;f.ıJ j

,ı .:.l.'~ jl ~~ ......ii'ı ~ ,ı .:.t.ıJ'" jl v-r. ~~

.ı.::~ ı- 1.1 ~ .; T .f tr T »: ~ı_,~ .:..ıV J'('j

.:.1.~ J ı.. .) \:i ' el',.. .:ı' ;.> 'l'" ..:..tf ~L:. .;,\..!} ... jl ..:ıi o'"

~;.> t,S~I- .jl ) J; ~

~ J,, :> ' · C-! .r .s... .f: 0 )~ Jıf jl .ı:.ı..:. ...:,_b:-~ ..:ı~_.>J ı.r'ı. J' .ıl:il J

.ı...:. r" ':'""..:. ;,; ":- .>fj .c. rl.:. ..:ıJ:- r~ ..;ı,;.ı:ı r~

~ Jl, .. _,...ç ~)} .,.,..:. Jl•I jl ,_._; .ı...T .J.

) 'j• ·~ J.> J ,__,;. J JJJ,/' J':" )~ , )'(' ' .ı.:. .ı.:r J ' ~ ...

• ıC:_ ~ ..J 1 ;J .)- J J:) .s-! • t.: .. .:. ı,.. J!" .:;r ._.._r J• . . . . . ~) tf°'T • ..ib ~. ~

.,ı,,;..:. ıji J.;,,,; jt JJ v-/C.

201a 2')lb

• .;,;) .ı..ı..:. - T

39$

ARMAÔA.N

..::..-1 ~· c:r.ı ir olC'.:ı;i ~r .:.-1 ~ .:ı,:- O~J s ~ ).) 4l

J;.. J .!l\ ~· ıf.) ~ )J ~ r' j ~ .J . ... ) .) :,... ~ ""~ 201b

"=' .r. J T .r- ._si J tj" .J. 1 .:.•.G 20'2a ..:;.._(!. ;:> ('t". s ~~ .:ıı-1. • .. ı:\.. ~~ .J. • ~ ..ö.,..- .;,ı j l

..ı:ı... .!l~ .} ;:> Jb .!l~ jl ,{''

dl:" J . .r. ~-' 4.j,, J) .;-..:.;\: .J. ,( ':'~\ J ;,.:. ;,)lj,

.~ lr.r. .;,T .A.:. (;~ ·~ .r- J. ~ ~ .Q:::';T JC L ı.>.x.. · ...., .. ;..ı.;; T ..ı:t.c ... . . ,,,,. .

1,. .>f. I; 4jJJ .)l .J) ;J O,

':"IJ,:. J l"ıjİ '5~ ..;T )-A.i~ ':"1.f- d J ' ~; .:ıı jl ~ .... .:;

.>, ol.!. ~.j )l ~l)J~ -? .r. .l(\ o .J

0

.;:..)r' j , (':· .;,ı;ı

..ı:t.. )~ •\;..1.ı.;.. ("~ .lıt .. ; J:> ..;ı, .;,T t_; ,ı ; 1

~.) J~ ,jl (..t ;.> o l..r"(;\ ....... ..\...J.1C. c .:.L.lf J~ ..... !

.:.-!·'· 0 L~.JI _..:. t.. ı ).... l .;\;.f ..:..~ ....... )oto. .J. ;_,:;...

ARMAÔAN

~J ı.!.S',,... jl ..\ .. T j~ ),i-ı -'!" ı..SJ ~.? j ~.:r J:l .J.J/.

,J~I ..JJr ..\.ol ~il:-: ı-1 • . •• J ........:. • .r.- IJ' J ?' ı.r-,,, . -':

.:.l~ .