Upload
others
View
1
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
“The politics of a state lies on its geography”Napoleon Bonaparte
“saxelmwifos politika mis geografiaze gadis”napoleon bonaparte
geopolitikis cneba
geopolitika, rogorc mecniereba aRmocenda XIX-XX saukuneebis
mijnaze. termini "geopolitika" pirvelad gamoiyena Svedma mecnierma
rudolf Celenma, romelmac aRniSna, rom geopolitika aris doqtrina,
romelic saxelmwifos ganixilavs, rogorc geografiul organizms an
sivrciT fenomens (movlenas). misi ganmartebiT geopolitika saxelmwifos
geografiuli gonia.
geopolitikis mravali ganmarteba gvxvdeba. erT-erTis mixedviT
geopolitika aris mecniereba dedamiwisa da politikuri procesebisurTierTobebis Sesaxeb.
sxva ganmartebis mixedviT geopolitika aris mecniereba, romelic
swavlobs saxelmwifos sagareo politikis formirebaSi geografiuli,ekonomikuri da sxva faqtorebis gavlenas.
orive ganmartebidan Cans, rom geopolitika swavlobs saxelmwifos
gare samyarosTan mimarTebaSi da misi mTavari amocanaa gamoikvlios
saxelmwifos saerTaSoriso urTierTobebis sivrciTi aspeqtebi.
sxvagvarad, geopolitika aris saerTaSoriso sivrciT aRWurveli
Zalaufleba.
XIX s-is bolos da XX s-is dasawyisSi paralelurad mimdinareobda
ori erTmaneTisgan gansxvavebuli geopolitikuri skolis, kerZod
germanuli organicizmis da anglo-amerikuli geostrategiis
Camoyalibeba.
organicizmis skolis damaarsebeli da geografiuli determinizmis
mimdinareobis fuZemdebeli iyo germaneli geografi fridrix ratceli.1
is Tavisi msoflmxedvelobiT evoluciis darviniseuli Teoriis
mimdevari iyo. aqedan gamomdinare, msoflios istoriis ganxilvisas igi
emxroboda im ideas, rom ama Tu im xalxis xasiaTze da Tvisebebze
gadamwyvet rols geografiuli garemo TamaSobda.
1 fridrix ratceli (1844-1904). politikuri geografiis sulisCamdgeli. avtorimonografiebisa: “politikuri geografia”, "dedamiwa da sicocxle”, “SedarebiTidedamiwaTmcodneoba", "xalxTmcodneoba", "politikuri geografia", "antropogeografia".
2
fridrix ratceli dedamiwas ganixilavs, rogorc erTian cocxal
organizms, romelic mudmivad icvleba. msoflios istoria misi azriT
dasabams iRebs im momentidan, rodesac adamianma daiwyo zRvis aTviseba.
supersaxelmwifoebad is ganixilavda im qveynebs, romlebic zRvaze
batonobdnen, kerZod romi, espaneTi, inglisi. ratceli, aseve did
yuradRebas uTmobda msoflios klimatis zegavlenas xalxTa
ganviTarebaSi. man gamoyo adamianze klimatis zemoqmedebis sami ZiriTadi
faqtori:
adamianis sulier da fizikur mdgomareobaze gadamwyvetzegavlenas axdens sinaTle, siTbo, naleqebi, temperatura, qarebi.
igi Tvlida, teniani hava adunebs adamians, im dros rodesac
mSrali klimati nervul sistemas aRizianebs. amis gamo,
ratcelis azriT gansxvavebuli xasiaTi aqvT, frangebs,
romlebis cxovroben provansSi (xmelTaSuazRvispireTi) da
bretonels (atlantis okeanis sanapiro), Tundac texasels da
kaliforniels.
klimati, Tvlida ratceli ganapirobebs xalxTa gadasaxlebas.kontinenturi hava adamianebs momTabare cxovrebisaken ubiZgebs,
magram sakmarisia isini moxvdnen zRvis havis pirobebSi, rom Tavs
anebeben momTabareobas da iqve saxldebian.
klimatze damokidebulia meurneobis tipi. islandiaSi, sadacmemcenareoba ver ganviTardeba mosaxleobam xeli mihyo
mecxvareobas da meTevzeobas. amerikis samxreT StatebSi, sadac
modis Tambaqo da bamba ganviTarda monaTmflobeloba.
aucilebelia aRiniSnos, rom fridrix ratceli mniSvnelovan
dazustebas akeTebda zemoT aRniSnul wesis mimarT. igi miiCnevda, rom
rac ufro maRali ganviTarebis stadiaze imyofeboda xalxi, miT ufro
naklebi mniSvneloba eniWeboda klimatis zegavlenas meurneobis tipze an
gansaxlebis adgilze. temperaturuli cvalebadobebi dadebiT zegavlenas
axdens adamianTa organizmze, im dros, rodesac tropikuli klimati
(weliwadis nebismier dros aq erTnairi temperaturaa) adunebs da
amZimebs adamians.
naSromSi “xalxTmcodneoba" germaneli mecnieri aviTarebs Teziss
imis Sesaxeb, rom adamianebis cxovrebis umniSvnelovanesi aspeqtebi:
Sroma, qorwineba, gadaadgileba da sxva mniSvnelovanwilad aris
damokidebuli im klimatur-geografiul garemoze, sadac isini cxovroben.
cxovrebis wesis meore mniSvnelovan faqtorad ratceli asaxelebs
3
kulturas. igi Tvlis, rom sadac ufro maRalia sazogadoebrivi
warmoebis kultura, miT ufro maRalia mosaxleobis raodenoba da
simWidrove.
ratceli miiCnevda, rom veluri xalxebi ganwiruli arian
daRupvisaTvis ori mizezis gamo, kerZod TviTlikvidaciisa da ufro
maRali kulturis zemoqmedebis gamo. es orive faqtori erTdroulad
moqmedebs. misi azriT, rom kultura ufro Tavisufals xdis adamians,
ers. amasTan, igi dasZenda, rom adamianis, eris bunebis zemoqmedebisagan
mTliani ganTavisufleba arasdros moxdeba. rac ufro maRalia
kulturis done, miT ufro naklebad aris damokidebuli adamiani, eri
bunebriv procesebze da miT ufro harmoniul kavSirSia igi bunebasTan.
Zalze mniSvnelovania, imis aRniSvna, rom fridrix ratceli Zalze
frTxilad ekideboda geografiuli determinizmisa da organicizmis
Teoriuli debulebebis idealizacias. is mianiSnebda, rom saxelmwifos
cocxal organizmTan Sedareba mxolod analogiaa da sxva araferi.
albaT, amiT SeiZleba aixsnas is faqti, rom ratcels arasdros
SeumuSavebia politikuri rekomendaciebi (Glassner: 1993: 224).
rudolf Celeni2 (Rudolf Kjellén) Tavs ratcelis mimdevrad Tvlida.geopolitikas Celeni miiCnevda politologiis nawilad. Celens miaCnda,
rom geopolitika aris mecniereba saxelmwifos, rogorc sivrceSi
ganviTarebul geografiuli organizmis Sesaxeb.
Celenis mTavari Tezisi imis Sesaxeb, rom saxelmwifo cocxali
organizmia emTxveva ratcelis analogiur ganmartebas. Tavis naSromSi
"saxelmwifo, rogorc cxovrebis forma" Celeni aRniSnavda: “saxelmwifo
aris adamianis cxovrebis calkeuli mxareebis xelovnuri konglomerati,
romelic Sekowiwebulia kanonTa safuZvelze. mas istoriuli fesvebi
sakmaod Rrmad aqvs gadgmuli, xolo realobaSi misTvis, rogorc
adamianisaTvis damaxasiaTebelia tendencia zrdisaken”. (Source)Celenma wamoayena ekonomikuri ganviTarebis avtarqiulobis idea. is
amtkicebda, rom Zlieri saxelmwifo ekonomikuri TvalsazrisiT
maqsimalurad TviTuzrunvelyofili unda yofili. Tu, qveyana garkveuli
2 rudolf Celeni (1864-1922) - Svedi politologi, upsalas universitetis profesori.1899 w. erT-erT Sevedur JurnalSi gamoqveynebul statiaSi man pirvelma ixmara termini“geopolitika”. misi umniSvnelovanesi naSromebia “saxelmwifo, rogorc organizmi” (1916
w.) da “saxelmwifo, rogorc cxovrebis forma”.
4
nedleulis deficits ganicdida, am SemTxvevaSi, mas es danaklisi
koloniuri an vasaluri teritoriebis xarjze unda Seevso.
Celenma gaaanaliza ra kapitalizmis, kerZod saxelmwifo-
monopolisturi kapitalizmis ganviTarebis procesi da pirveli msoflio
omis Sedegebi ivarauda, rom germaniaSi adgili eqneboda
parlamentarizmis likvidacias da diqtaturis Camoyalibebas. gamodis,
rom germaniaSi nacizmis gamarjveba man didi xniT adre iwinaswarmetyela.
ratcelisgan gansxvavebiT, romelic saxelmwifos dabali
ganviTarebis biologiur organizmebs adarebda, Celens miaCnda, rom
saxelmwifo maRalganviTarebuli organizmia, romelic rogorc
nebismieri moazrovne biologiuri arseba ibrZvis arsebobisaTvis. am
brZolaSi, Celenis azriT moqmedebs bunebrivi gadarCevis principi, e.i. man
geopolitikaSi socialuri darvinizmis principi Semoitana. Celenis
azriT buneba mimdinareobs brZola arsebobisaTvis, xolo politikaSi –brZola sivrcisaTvis.
Celeni ratcelis msgavsad miiCnevda, rom saxelmwifos brZola
sivrcisaTvis aris gamowveuli bunebrivi motivaciiT. Tu saxelmwifom ar
gaifarTova sasicocxlo sivrce, maSin is aRmoCndeba sxva saxelmwifos
agresiis subieqti. ers, Celeni ganixilavda, rogorc saxelmwifos suls
da miuTiTebda, rom erovnuli homogenuroba xels uwyobda saerTo
kulturis, identobisa da faseulobebis Camoyalibebas (Chapman, 2011: 17).CelenisTvis saxelmwifos arsebobis umTavres pirobaa Zala. misi
azriT, Zala ufro mniSvnelovania vidre kanoni, radgan, Tu kanonis ukan
Zala ar dgas is ver aRsruldeba. saxelmwifo unda ganaxorcielebdes
aqtiur policiur funqcias. es idea disonansSi modioda im droisaTvis
sakmaod popularul liberal-demokratiul ideebTan. kerZod, liberali
demokratiis mixedviT saxelmwifo emsaxureba xalxis keTildReobis
ideas da ara piriqiT, ris gamoc saxelmwifos policiuri funqciebi
sakmaod SezRuduli unda iyos. sxvaTaSoris, Celenis idea saxelmwifos
gadametebuli policiuri uflebebis Sesaxeb mogvianebiT ganaxorcieles
bolSevikebma, rac saboloo jamSi imaSi gadaizarda, rom saxelmwifo ki
ar arsebobda xalxisaTvis, aramed piriqiT - xalxi saxelmwifosaTvis.
germaniis magaliTze, Celenma ganaviTara idea kontinenturi
saxelmwifos Sesaxeb. misi azriT, evropaSi RerZis funqcias germania
asrulebda. mas upirispirdebodnen safrangeTi (aseve kontinenturi tipis
saxelmwifo) da sazRvao supersaxelmwifo inglisi. amis mizezad, Celens
is faqti esaxeboda, rom germaneli (rusebis msgavsad) eri axalgazrdaa,
xolo ingliselebi da frangebi ki Zveli erebi arian.
5
pirveli msoflio omis dasrulebisa da versalis xelSekrulebis
dadebis Semdeg rudolf Celenma Camoayaliba globaluri geopolitikis
ganmsazRvreli sami geografiuli faqtori: teritoriuli zrda,
teritoriuli mdgradoba da gadaadgilebis Tavisufleba.
Celenis azriT, inglisisaTvis damaxasiaTebeli iyo gadaadgilebisa
(Zlieri flotis gamo) da teritoriuli zrdis SesaZlebloba (didi
raodenobis koloniebi), magram mis teritoriebs aklda mdgradoba,
radgan inglisis koloniebi gabneuli iyo mTel msoflioSi.
sapirispirod, ruseTs gaaCnda teritoriuli mdgradoba, radgan misi
koloniebi birTvis (metropolis) garSemo mdebareobdnen, garda amisa
ruseTi flobda uzarmazar teritorias, magram mas ar gaaCnda Tbil
zRvebze gasasvleli, Sesabamisad SezRuduli iyo gadaadgilebaSi.
1917 w. germanul enaze gamoica Celenis monografia “saxelmwifo,
rogorc organizmi”. am droisTvis ukve naTeli iyo, rom germania oms
agebda. miuxedavad amisa, Celenis ideebi saxelmZRvanelod iqca omis
Semdegomi periodis germaneli revanSistebisTvis. organicizmis,
Celeniseuli xedva popularuli gaxda 1920-30-iani wlebis iaponiasa da
italiaSic (Glassner: 1993: 224-225).
organicizmis Teoriis paralelurad, did britaneTsa da aSS-Si
viTardeboda geostrategiis samecniero-praqtikuli skola. misi
mamamTavri iyo amerikeli alfred meheni (Alfred Mahan)3. geograf-deterministebisgan gansxvavebiT mehenma yuradReba ara imdenad
saxelmwifos arsisa da ganviTarebis Seswavlas dauTmo, aramed
saerTaSoriso urTierTobebis Taviseburebebis kvlevas da amerikis
mTavrobisTvis Sesabamisi politikuri rekomendaciebis SemuSavebas.
meheni Tavis kvlevebSi mivida daskvnamde, rom msoflioSi
gadamwyveti gavlenis mopoveba mxolod sazRvao superZalisTvis aris
xelmisawvdomi. misi azriT, vaWrobis da biznesis ganviTarebisTvis
sakmarisi ar iyo mxolod satransporto flotis arseboba. aucilebeli
iyo Zlieri samxedro flotiliis Seqmna da misi meSveobiT msoflios
sxvadasxva kuTxeebSi samxedro placdarmebis daarseba. mehenma
Camoayaliba 6 faqtori, romelic gansazRvravs qveynis Talosokratiul
e.i. sazRvao siZlieres. es faqtorebia:
3 alfred meheni (1840-1914 ww.) iyo sazRvao istorikosi, mwerali da aSS-is sazRvaoZalebis admirali. man dawera 20-mde wigni, romelTa Soris umTavresia “sazRvao Zalisgavlena msoflios istoriaze: 1660-1783 ww.” da “sazRvao Zalis gavlena msofliosistoriaze: safrangeTis revolucia da imperia, 1793-1812 ww”.
6
geografiuli mdebareoba. gaaCnia, Tu ara qveyanas zRvaze(okeaneze) gasasvleli. rac ufro met zRvaze (okeaneze) gadis
miT ukeTesia. mniSvnelovania, rom qveyana mdebareobdes ZiriTad
sanaosno gzebTan, sxva SemTxvevaSi am gzebis siaxloves mas
samxedro bazebi unda gaaCndes.
sanapiros bunebriv-geografiuli xasiaTi. rogoria qveynissanapiro zolis konfiguracia? ramdeni mdinare Caedineba
zRvaSi? radmenad gamosadegia es mdinareebi sanaosnod?
sasurvelia, rom sanapiro zoli SeWril-SemoWrili iyos
ubeebiT, yureebiT, sruteebiT da is daqsaqsuli iyos
navigaciisTvis gamosadegi mdinareebiT. mniSvnelovania, rom
bunebrivi landSafti qmnides sanapiro zolis samxedro
Tavdacvis xelsayrel pirobebs.
sanapiro zolis sigrZe. grZeli sanapiro zoli kargiameTevzeobis da vaWrobis ganviTarebisTvis, magram is rTuli
dasacavia gareSe agresiis SemTxvevaSi.
mosaxleobis raodenoba. mosaxleobis ricxovnoba qveynissazRvao siZlieris pirdapirproporciulia.
erovnuli xasiaTi. xalxi mowodebuli unda iyos naosnobisganviTarebisTvis.
mTavrobis pozicia. qveynis mTavroba unda avlendes keTilnebas naosnobas ganviTarebis saqmeSi. qveynis xelisufleba
prioritets unda aniWebdes Talosokratiuli saxelmwifos
mSeneblobas (Glassner, 1993: 225).
meheni Zalze didi yuradRebas uTmobda aziaSi mimdinare movlenebis
analizs. jer kidev XIX s-is bolos is mivida daskvnamde, rom ruseTi
Seecdeboda CineTze da aqedan gamomdinare, wynari okeanis mTel
aRmosavleT sanapiroze kontrolis mopovebas. man, aseve
iwinaswarmetyvela, rom ruseTs am ideis xorcSesxmaSi did
winaaRmdegobas gauwevdnen didi britaneTi, germania, aSS da iaponia.
mehenma aRiareba moipova, aramarto, rogorc Teoretikosma, aramed,
rogorc praqtikosmac. misi politikuri rekomendaciebi moicavda Zalze
mniSvnelovan geostrategiul aspeqtebs. meheni daJinebiT urCevda amerikis
mTavrobas, rom SemoierTebina havais kunZulebi, gavlena moepovebina
karibis zRvis auzis qveynebze, gaeyvana srute, romelic daakavSirebda
atlantisa da wynar okeaneebs. prezident Teodor ruzveltis
administraciam gaiTvaliswina da ganaxrocila misi ramdenime
7
rekomendacia. alfred mehenis naSromebi didi popularobiT sargeblobda,
ara marto aSS-Si, aramed iaponiaSi, germaniaSi da did britaneTSi.
geostrategiis kidev erTi mniSvnelovani warmomadgeneli iyo
helford makinderi (Halford Mackinder)4. is mehenze gacilebiT axalgazrdaiyo da misi moRvaweobis wlebi sarkinigzo transportis bums daemTxva.
rkinigzis swrafma ganviTarebam mniSvnelovnad Secvala ZalTa balansi
sazRvao (Talosokratiul) da saxmeleTo (Telulokratiul) qveynebs
Soris am ukanasknelis sasargeblod. makinderi, mehenis msgavsad, sazRvao
siZlieris apologeti iyo, magram, rogorc Wkviani mecnieri, is droulad
mixvda, rom XIX saukune ukve istorias Cabarda da axal saukuneSi
sazRvao saxelmwifoebs upiratesobis SenarCunebisaTvis daWirdebodaT
Tvisebrivad axali geopolitikuri xedvisa da strategiis SemuSaveba.
makinderma, rogorc geografma yuradReba miaqcia im faqts, rom XX
saukuneSi, saxmeleTo, upirveles yovlisa sarkinigzo transporti
saSualebas miscemda mTel rig qveynebs, rom maqsimalurad aeTvisebinaT
maT xelT arsebuli mineraluri da sxva saxis resursebi. am mxriv,
makinderis azriT, yvelaze didi potenciali evrazias gaaCnda. garda
amisa, makinderi did mniSvnelobas aniWebda regionis (qveynis) mdebarobas.
is amtkicebda, rom centraluri mdebareoba aris yvelaze xelsayreli
geografiuli mdebareoba. cneba "centraluri mdebareoba" fardobiTia.
naSromSi "dedamiwis geografiuli RerZi" (1904 w.) makinderma dedamiwa
dayo geopolitikur zonebad (teritoriebad). misi azriT, dedamiwis
geografiul RerZs warmoadgenda evraziis kontinenti. mogvianebiT
makinderma gadasinja pirvandeli koncefcia, garkveuli cvlilebebi
Seitana masSi da rac mTavaria “geografiuli RerZis” nacvlad ixmaratermini “parTlendi”, romelic dRemde farTod gamoiyeneba. harTlendimakinderis mixedviT evraziis centrSi mdebarobs da am mdebareobis gamo
aris yvelaze xelsayreli teritoria, saidanac SesaZlebelia globaluri
gavlenis mopoveba.
4 helford makinderi (1861-1947 ww.) – ingliseli lordi. oqsforis universitetisgeografiis profesori da londonis ekonomikis skolis direqtori. 1920-1922 ww. -inglisis parlamentis wevri, xolo 1920-1945 ww. - didi britaneTis imperiuli sanaosnokomitetis Tavmjdomare. misi avtorobiT Seiqmna umniSvnelovanesi monografiebi, maTSoris: “istoriis geografiuli RerZi” (1904w.), "demokratiuli idealebi da realobebi"(1919 w.) da “sferosebri msoflio da mSvidobis mopoveba” (1943 w.).
8
makinders miaCnda, rom ukanaskneli ori aTaswleulis manZilze
harTlendi, rogorc geopolitikuri zona cvlilebas ganicdida.
feodalur epoqaSi harTlendi moicavda central azias, saidanac
xdeboda barbarosuli tomebis mier "civilizebuli" xalxebis dapyroba.
Tavdapirvelad amiT dakavebuli iyvnen alanebi da hunebi, xolo
mogvianebiT monRolebi. makinderi akeTebs daskvnas, rom evropuli
civilizaciis formireba moxda am barbarosuli tomebis winaaRmdeg
brZolis procesSi da, Sesabamisad evropis ganviTarebaze gadamwyveti
zegavlena swored aziam iTamaSa.
didi geografiuli aRmoCenebis Semdeg msoflioSi Seicvala ZalTa
balansi. wina planze gamovidnen sazRvao saxelmwifoebi: portugalia,
espaneTi, holandia, safrangeTi, inglisi. XX saukunis dasawyisidan kvlav
icvleba msoflios geopolitikuri balansi da mTavar rols politikur
procesebSi isev kontinenturi saxelmwifoebi TamaSobdnen. harTlendis
sazRvrebi gaizarda, radgan sazRvao saxelmwifoebs ar SeeZloT didi
kontinenturi teritoriebis kolonizacia. amis gamo harTlendis
teritoria izrdeba da vrceldeba aRmosavleT evropidan wynar okeanemde.
harTlendi, romelsac sxvanairad "centralur materiksac" uwodebdnen,moicavda aRmosavleT evropis nawils (ruseTis evropuli nawili),
kavkasias, centralur azias, cimbirs da aRmosavleT azias. harTlends
esazRvreboda teritoria, romelsac makinderma uwoda "Sida
naxevarmTvare" (dasavleT evropa, axlo aRmosavleTi, samxreT da samxreT-
aRmosavleT azia). da bolos, "gare naxevarmTvare" ("msoflio kunZuli"),
romelic moicavda orive amerikas, didi britaneTs, iaponias, afrikas da
okeaneTs.
XX saukunemde, zemoT naxsenebi samive zonis qveynebs Soris
erTgvari balansi arsebobda, radgan teqnologiis da gansakuTrebiT
satransporto saSualebebis ganviTarebis done jer ar iZleoda didi
teritoriebis dapyrobisa da maTi gakontrolebis saSualebas. magram XX
s. samrewvelo bumma, rac upirveles yovlisa axali tipis satransporto
saSualebebis Seqmnaze aisaxa, mniSvnelovani zegavlena iqonia msoflioSi
mimdinare politikur procesebze. makinderi miiCnevda, rom an situaciaSi
gaZlierdeboda ori kontinenturi saxelmwifo: ruseTi da germania. imis
gamo, rom ruseTi flobda did geografiul sivrces da bunebriv
resursebs misi perspeqtiva gansakuTrebuli iyo. makinderi fiqrobda, rom
momavali brZola msoflios batonobaze ruseTsa da ingliss Soris
warimarTeboda. es ideebi makinderma Camoayaliba mis axal naSromSi
9
"demokratiuli idealebi da realobebi", romelic 1919 wels Seiqmna. am
naSromSi vxvdebiT koncefcias, romelic mogvianebiT aforizmad iqca:
is vinc flobs aRmosavleT evropas, "centralur materiksac"daeufleba;
is vinc gabatonebulia centralur materikze, msofliokunZulzec gabatondeba;
is vinc marTavs msoflio kunZuls, mTel msofliosdaepatroneba.
1924 w. makinderma wamoayena hipoTeza, romlis mixedviTac
harTlends dabalanseba xelewifeboda mxolod Sua (midlendis) okeanes,
ase uwodebda is CrdiloeT atlantikas. mas miaCnda, rom dasavleT
evropelebi da amerikelebi warmoadgendnen erTa erTobas, xolo maTi
gansaxlebis areals (sabWoTa kavSiridan wynari okeanis dasavleT
sanapiromde) man uwoda dasavluri civilizaciis mTavari geografiuli
sacxovrisi (habitati).
1943 wels makinderi aqveynebs monografias, sadac asaxulia is
realobebi, romlebic meore msoflio omis mimdinareobisas gamoikveTa.
man harTlendis axali sazRvrebi daadgina, rolebic daemTxva sabWoTa
kavSiris sazRvrebs. misi azriT, uaxloes momavalSi msoflio
harTlendsa da gare naxevarmTvaris saxelmwifoebs Soris axali
dapirispirebis mowme gaxdeboda. am dapirispirebis beds mniSvnelovnad
gadawyvetda is, Tu vis miemxroboda "Sida naxevarmTvare" (Glassner, 1993:226-227).
makinderis Teoriis ZiriTadi Tezisebi SeiZleba Camoyalibdes
Semdegnairad:
geografiul faqtorebs uSualo zegavlena aqvT istoriismsvlelobaze;
geografiuli mdebareoba mniSvnelovanwilad ganapirobebssaxelmwifos siZlieresa Tu sisustes;
teqnikur progress koreqtivebi Seaqvs saxelmwifoTa"moqmedebis arealebis" geografiaSi; am progresis Sedegebi
gansxvavebulia qveynebis mixedviT.
evrazia warmoadgens globaluri politikuri procesebiscentrs.
makinderis naSromebma didi roli iTamaSa geopolitikuri azris
ganviTarebis mxriv. miuxedavad amisa, naTlad Cans maTi susti mxareebic.
10
ingliselma mecnierma jerovnad ver Seafasa aSS-is potenciali da ar
miiCnevda mas momaval msoflio liderad. globaluri Zalauflebis
msjelobisas is gansakuTrebul aqcents sazRvao Zalebze akeTebda,
amasTan, mxedvelobidan gamorCa sahaero siZlieris mniSvneloba.
makinderi, Tavisi epoqis pirmSo iyo da mis msoflmxedvelobaSi
geografiuli determinizmis ideebi dominirebs.
makinders sicocxleSive bevri kritikosi yavda. maT Soris
gamoirCeoda nikolas spiqmeni5 (Nicolas Spykman). iyo amerikeli mecnieri,romelic moRvaweobda am saukunis pirvel naxevarSi. spiqmenisaTvis
geopolitika iyo ara mecniereba, aramed efeqturi saerTaSoriso
politikis SemuSavebis analitikuri xerxi.
spiqmeni Tvlida, rom makinderna gadaafasa momTabare tomebis
zegavlena "Sida naxevarmTvaris" (Rimland) formirebaze. es ukanasknelispiqmenis azriT TavisTavad Camoyalibda. spiqmeni, aseve ar eTanxmeboda
makinders harTlendis sakiTxSic. is amtkicebda, rom harTlendi
Camoyalibda sazRvao zolidan wamosuli politikuri impulsebis
xarjze da ara piriqiT. spiqmeni makinderisagan gansxvavebiT Tvlida, rom
harTlends flobs is vinc flobs rimlends da ara piriqiT.
spiqmenma Camoayaliba saxelmwifos geopolitikuri siZlieris
gansazRvris 10 Semdegi kriteriumi:
teritoriis sidide; sazRvrebis xasiaTi; mosaxleobis raodenoba; finansuri siZliere; ekonomikuri ganviTarebis done; wiaRiseuli simdidreebi; eTnikuri erTgvaroba; socialuri integraciis done; politikuri stabiluroba; erovnuli xasiaTi.
5 nikolas spiqmeni (1893-1943 ww.) – daibada niderlandebSi. daamTavra berklisuniveristeti. 1920 w. gaxda ielis universitetis saerTaSoriso urTierTobaTaprofesori. misi cnobili naSromebia: “amerikis strategia msoflio politikaSi” (1942 w.)da “mSvidobis geografia” (1944 w.)
11
garda amisa, spiqmenma geopolitikaSi Semoitana termini "Sidaokeane", rac igivea, rac Sida zRva. misi azriT atlantis okeane Sidaokeanes warmoadgenda im aliansisTvis, romelsac man atlantikuri
kontingenti uwoda. masSi Semaval qveynebs aerTianebdaT (da dResacaerTianebT) dasavleT evropul liberalur ideologiaze aRmocenebulisaerTo kultura da demokratiuli Rirebulebebi da, aqedan gamomdinare
saerTo samxedro-politikuri miznebi. spiqmenis mixedviT atlantikuri
kontingentis goni dasavleT evropa da amerikis aRmosavleT sanapiro
iyo, upirveles yovlisa, ki niu-iorki, xolo am aliansis mamoZravebeli
Zala ki - aSS. spiqmenma iwinaswarmetyvela, rom momavalSi evropis roli
msoflios politikaSi daknindeboda da igi amerikis samxedro-
politikuri da ekonomikuri danamati gaxdeboda.
spiqmeni politikaSi Zalis gamoyenebis momxre iyo da miiCnevda, rom
atlantikurma kontingentma CrdiloeT afrikisa da aziis sanapiro zoli
rkalSi unda moaqcios da is Tavisi gavlenis sferoSi moaqcios.
geopolitikaSi amas anakondas strategias (meTods) uwodeben (Rix, 2010:41).
“xalxTa TviTgamorkvevis” principis realizaciaSi mniSvnelovani
roli iTamaSa amerikelma geografma da diplomatma aizia boumenma6 (IsaiahBowman). makinderisgan gansxvavebiT mas sjeroda, rom “msoflio wesrigis”saukeTeso saSualebas mravalricxovan saxelmwifoTa Tanamegobroba
warmoadgenda. is mxars uWerda erTa ligis Seqmnas, radgan miaCnda, rom
swored supranacionalur organizacias xelewifeboda zogadad
saxelmwifoTa, maT Soris patara da ganviTarebadi qveynebis, aseve
eTnikuri umciresobebis uflebaTa dacva. versalis (parizis) 1918 wlis
kongresze boumeni mniSvneloavn figuras warmoadgenda, radgan is iyo
prezident vudrou vilsonis mTavari mrCeveli teritoriul sakiTxebSi.
parizis saboloo dokumentSi amerikis delegaciis poziciam
mniSvnelovani asaxva hpova, raSic lomis wili aizia boumens miuZRoda.
XX saukunis 20-ian wlebSi safuZveli Caeyara germaniis
geopolitikur skolas. am skolis damaarsebeli da ideuri xelmZRvaneli
6 aizia boumeni (1878-1950 ww.) – kanadaSi dabadebuli amerikeli mecnieri da saxelmwifomoRvawe. amerikis geografiuli sazogadoebis direqtiri. 1918 w. parizis kongreszeamerikis delegaciis wamyvani specialisti teritoriul sakiTxebSi. II msoflio omisdros aSS-is saxelmwifo departamentis mrCeveli teritoriul sakiTxebSi. misi yvelazemniSvnelovani naSromia “axali msoflio-problemebi politikur geografiaSi” (1921 w.).
12
iyo geografi da generali karl haushoferi (Karl Haushofer). samecnieroliteraturaSi es skola dRemde germanuli transkrifciiT, kerZod
“Geopolitik” moixsenieba. amas ZiriTadi mizezi imaSi mdgomareobs, romhaushoferis da misi mimdevrebis TanamSromlobam germaniis nacistur
mTavrobasTan uaRresad uaryofiTi daRi daasva am skolas. ufro metic,
meore msoflio omis Semdeg geopolitika crumecnierebad gamocxadda da
amaSi “damsaxureba” swored germanuli “Geopolitik” warmomadgenelbmiuZRviT.
1924 w. haushoferma daarsa yovelTviuri Jurnali “Zeitschrift furGeopolitik”, sadac ibeWdeboda pronacisturi publikaciebi, reportaJebi,rukebic ki. “Geopolitik” warmoadgenda skolas, romlis ZiriTadidaniSnuleba iyo nacionalur-socialisturi ideebis da germaniis mier
warmoebuli dapyrobiTi omebis mecnieruli argumentacia. sinamdvileSi am
skolas bevri araferi akavSirebda samecniero saqmianobasTan. is ufro
saagitiacio-propagandistul centrs SeiZleba SevadaroT. haushoferma
Tavis naSromebSi gamoiyena, erTi mxriv, ratcelisa da Celenis
organicizmis, meroe mxriv, mehenisa da makinderis geostrategiis
koncefciebi da isini nacistur-Sovinisturi ideebiT gaazava (Glassner, 1993:228). “Geopolitik”-is skolis warmomadgenelTa naSromebsa da publikaciebSigansakuTrebuli yuradReba eTmoboda ratcelis sasicocxlo sivrcis da
Celenis avtarqiulobis konceftebs.
karl haushoferma ganavrco "rkinis kaizeris" oto bismarkis ideebi.
haushoferi, rogorc bismarki Tvlida, rom germaniis kavSirs iaponiasa da
ruseTTan gadamwyveti mniSvneloba eqneboda sazRvao saxelmwifoebTan
dapirispirebaSi. haushoferma da misi skolis warmomadgenlebma
SeimuSaves "didi sivrcis" Teoria. am Teoriis Tanaxmad, msoflioSi
arsebobda ori dapirispirebuli Zala: anglo-amerikuli da kontinenturi
(ruseTi, iaponia, germania). pirveli Zala cdilobda gafarToebuliyo
geografiuli paralelebis mimarTulebiT - dasavleTidan
aRmosavleTisaken. xolo meore Zala Seecdeboda gafarToebas
CrdiloeTidan samxreTisaken. haushoferi varaudobda, rom amerika
Seecdeboda aRmosavleT naxevarsferoSi eqspansias da germaneli
mecnieris azriT kontinenturi saxelmwifoebi amas win unda aRdgomodnen.
germanias, kerZod unda gaevrcelebina Tavisi gavlena afrikaze, ruseTs -
axlo aRmosavleTsa da centralur aziaze, xolo samxreT-aRmosavleT
aziaSi iaponiis mecadineobiT unda Camoyalibebuliyo usafrTxoebis
zona. aSS-s geopolitikuri gavlena gavrceldeboda centralur da
samxreT amerikaze.. haushofers miaCnda, rom aRniSnuli ideebis
13
raliazaciisTvis aucilebeli iyo moskovi-berlini-tokios kontinenturi
blokis Seqmna.
“Geopolitik” germaniis garda mxolod iaponiaSi iyo popularuli. sxvaqveynebSi misdami damokidebuleba, ukeTes SemTxvevaSi indeferentuli,
umetesad ki mkacrad uaryofiTi iyo. “Geopolitik”-is skola daiSalanacisturi germaniis dacemaTan erTad.
XX saukunis meore naxevarSi geopolitikuri Teoriebisa da
koncefciebis SemuSavebaSi imZlavres anglo-amerikuli skolis
warmomadgenlebma, romlebmac ganaviTares makinderisa da spiqmenis ideebi.
germanuli geopolitikuri skolis warmomadgenlebi meore msoflio omSi
germaniis damarcxebis gamo CrdilSi moeqcnen. aman gamoiwvia
kontinenturi evropis geopolitikuri azris dasusteba. aRsaniSnavia, rom
wina saukunis 50-iani wlebis Suamde evropaSi adgili ar hqonia
ramdenadme Rirebuli geopolitikuri koncefciis an doqtrinis
SemuSaveba-realizacias. amiT SesaniSnavad isargebla amerikam da evropas
Tavs moaxvia Tavisi geopolitikuri kursi. amis naTeli dadasturebaa
Crdilo-atlantikuri aliansis (nato) Seqmna.
meore msoflio omis Semdeg amerikis geostrategiis samecniero
skolam gansakuTrebuli aqcenti sahaero siZliereze gaakeTa. am
mimarTulebis pionerad miCneulia cnobili amerikeli mfrinavi,
gamomgonebeli, biznesmeni da moazrovne aleqsander de severski (Alexanderde Seversky).7 jer kidev 1940-ian wlebSi de severski gamovida sahaerobazebis masobrivi mSeneblobis ideiT. mas miaCnda, rom amerikas da
kanadas sahaero Tavdacvis ZiriTadi xazi unda gadiodes ara atlantis an
wynari okeaneebis sanapiroebze, aramed Crdilo yinulovani okeanis
sanapirosTan. aseTi daskvnis argumenti efuZneboda im geografiul faqts,
rom ruseTidan aSS-mde umoklesi gza CrdiloeT polusze gadis. am
rekomendaciis safuZvelze aSS-ma da kanadam alaskisa da CrdiloeT
kanadis teritoriaze Seqmnes haersawinaaRmdego saradaro da saaviacio
bazebis sameSeloniani sakmaod ZviradRirebuli sistema (Glassner, 1993: 250).
7 aleqsander de severski (1894-1974 ww.) – diabada ruseTSi. mfrinavad msaxurobdaruseTis flotSi. 1917 wlis ruseTi socialisturi revoluciis Semdeg sacxovrebladamerikaSi gadavida. 1927 w. gamoigona bombdamSenis pirveli avtomaturi samizne. rogorcmfrinavs, damyarebuli aqvs araerTi sahaero rekordi. iyo aviokompania “Republican AviationCorporation” damaarsebeli da mflobeli. mis kalams ekuTvnis monografiebi: “gamarjvebismiRweva sahaero Zalis meSveobiT” (1942 w.) da “sahaero siZliere: gadarCenis mTavarisaSualeba” (1950 w.).
14
de severski amtkicebda, rom sahaero Zalebis zrdasTan erTad aSS-s
aRar dasWirdeboda mcire omebis warmoeba da ucxoeTSi ganlagebuli
ZvradRirebuli samxedro bazebis SenarCuneba. misi azriT amerikas unda
ezruna ufro TavdacviTi, vidre Semtevi samxedro sistemis Seqmnaze.
Tumca, misi “amerikuli cixesimagris” koncefciam amerikeli
politikosebis da samxedroebis mxardaWera ver moipova (iqve: 251).“civi omis” pirobebSi evropam TandaTanobiT auRo alRo axal
realobebs da mivida im daskvnamde, rom dadga kardinaluri
gadawyvetilebebis miRebis dro, radgan sxva SemTxvevaSi is msoflio
politikuri arenis periferiaze aRmoCndeboda. axali evropuli ideebi
germaniasa da safrangeTSi aRmocenda. 1951 w. Seiqmna qvanaxSirisa da
foladis evropuli gaerTianeba (qfeg) (ECSC – European Coal and SteelCommunity). masSi gawevriandnen germaniis federaciuli respublika (gfr),belgia, niderlandebi, luqsemburgi, safrangeTi da italia. 1954 w.
germaniis kanclerma konrad adenauerma wamoayena erTiani evropis idea.
is miuTiTebda, rom evropas mxolod am gziT SeeZlo SeenarCunebina
Tavisufleba da usafrTxoeba. ukve 1957 w. qfeg-is qveynebma daarses
evropis ekonomikuri Tanamegobroba (EEC – European Economic Community). amiTsafuZveli Caeyara evrokavSiris Seqmnis ideas. safrangeTSi evropuli
integraciis ideis ganviTarebasTan izrdeboda anti-amerikuli ganwyobebi.
prezident Sarl de golis iniciativiT safrangeTi nato-dan gamovida
(de-faqto 1959 w., de-iure 1966 w.) da daiwyo damoukidebeligeopolitikuri kursis realizacia. safrangeTma gaaZliera urTierTobebi
sabWoTa kavSirTan da germaniasTan. de gols miaCnda, rom momavalSi
atlantikidan uralamde unda Camoyalibebuliyo erTiani evropuli
sivrce. ase Caisaxa “evropuli kontinentalizmis” koncefcia.paralelurad viTardeboda amerikuli geopolitikuri skola. “civi
omis” warmoeba moiTxovda axali geostrategiis SemuSavebas. 1960-ian
wlebSi amerikeli geopolitikosebi pirobiTad or jgufad gaiyvnen. maTi
erTi nawili miiCnevda, rom aRmosavleTze (igulisxmeboda
“socialisturi banaki” da gansakuTrebiT sabWoTa kavSiri) gamarjveba
SesaZlebeli iqneboda masTan radikaluri dapirispirebis (samxedro
dapirispirebis CaTvliT) gziT. mecnierTa meore nawili ki gamodioda am
ori ideologiuri sistemis daaxlovebis anu konvergenciis ideiT.
amukanasknelis momxreebma Seqmnes axali doqtrina, romelic cnobilia
“geopolitikuri mondializmis” anu “axali msoflio wesrigis”saxelwodebiT. imavdroulad, evropaSi prioritetuli gaxda
“kontinentalizmis” da “axalma memarjveneobis” ideologia.
15
zemT aRniSnul periodSi nikolas spiqmenis mimdevrebma ganavrces
maTi maswavleblis naazrevi da masSi garkveuli koreqtivebi Seitanes.
amerikelma politologma sol koenma (Saul Cohen)8 msoflio dayo oTxSemdeg geopolitikur regionad:
zRvispira regionebi, mkveTrad gamoxatuli sazRvao orientaciiTda, romlebsac gaaCniaT floti da portebi;
kontinenturi birTvi, romelic daSorebulia sazRvaoregionebisagan;
uwyveti sartyeli zRvispira regionebisa, romlebsac ar gaaCniaTCamoyalibebuli sazRvao orientacia;
sxva, geopolitikuri TvalsazrisiT damoukidebeli regionebi.
henri kisinjerma (Henry Kissinger),9 cnobilma amerikelma diplomatmada mecnierma, gamoiyena koenis idea, romlis mixedviTac evraziaSi
arsebobs “uwyveti sartyeli sazRvao regionebisa, romlebsac ar gaaCniaT
Camoyalibebuli sazRvao orientacia” da Camoayaliba axali koncefcia.
misi azriT, amerikis sagareopolitikuri strategia mowodebuli unda
yofiliyo, rom gaerTianebina evraziis danawevrebuli sazRvao zoli da
igi sakuTari kontrolisaTvis daeqvemdebarebina. amerikas
gansakuTrebuli yuradReba unda mieqcia im saxelmwifoebisaTvis,
romlebic harTlendisaken ixrebodnen an neitralur politikas
ganaxorcielebdnen. es rTuli amocana iyo, radgan civi omis periodSi
amerikis administracia sagareo politikaSi ZiriTadad “Sekavebis
politikis” principebiT xelmZRvanelobda, romelsac yovelTvis dadebiTi
Sedegebi ver mohqonda, gansakuTrebiT ganviTarebad qveynebTan
mimarTebaSi. kisinjeris rCeviT prezidentma riCard niqsonma ufro
moqnili gaxada amerikis sagareopolitikuri meTodebi. kerZod, man
mimarTa “maTraxisa da Taflakveris” politikas. es imas niSnavda, romerTi qveynis winaaRmdeg amerikas SeeZlo ganexorcielebina saomari
moqmedebebi, magram sxvasTan (mag., CineTTan) ganaviTarebda ekonomikur
8 sol koeni – amerikeli geografi. harvardis, Semdeg hanter kolejis profesori. quinzkolejis moqmedi sapatio prezidenti. geopolitikis sferoSi misi cnobili naSromebia:“geografia da politika danawevrebul msoflioSi” (1974 w), “msoflio sistemisgeopolitika” (2002 w.) da “geopolitika: saerTaSoriso urTierTobaTa geografia” (2008w.).9 henri kisinjeri – amerikeli mecnieri da diplomati. daibada germaniaSi 1923 w.nobelis premiis laureati (1973 w.). aSS-is prezidentebis niqsonisa da fordisadministraciaSi msaxurobda saxelmwifo mdivnis erovnuli uSiSroebis mrCevlispostze. misi yvelaze cnobili naSromia: “diplomatia” (1994 w).
16
TanamSromlobas. Teoriuli TvalsazrisiT kisinjerma gamoiyena
“realuri politikis” (“Realpolitik”)10 anu “politikuri realizmis”midgomebi, romelsic aSS-is sagareo politikaSi manamade naklebi
yuradReba eqceoda. “Realpolitik”-is Zlieri mxare imaSi mdgomareobs, rommisi ganxorcielebis dros naklebi yuradReba eqceva politikur moralsa
da ideologiur faseulobebs. “politikuri realizmis” mTavari amocanaamiRweul iqnas qveynis erovnuli interesebidan gamomdinare konkretuli
mizani, Tundac es ewinaaRmdegebodes qveynis ZiriTad ideologiur
principebs. amgvari politika SeiZleba gamoyenebul iqnas moklevadian
perspeqtivaSi romelime miznis miRwevis TvalsazrisiT. “realuri
politikis” grZelvadian perspeqtivaSi gamoyeneba safrTxes uqmnis qveynisfaseulobaTa sistemas (realuri politikis erT-erTi istoriuli
magaliTi aRwerilia # CanarTSi, ix. gv.).
amasTan, kisinjeri ar iviwyebda birTvuli Sekavebis politikasac.
kerZod, misi rekomendaciiT, msoflios sxvadasxva regionSi amerikis
samxedro bazebis, maT Soris atomuri iaraRis ganlagebisas
mxedvelobaSi unda yofiliyo miRebuli am saxelmwifoebis geografiuli
da geopolitikuri Taviseburebani.
mniSvnelovania, rom “civi omis” periodSi atlantizmis mimdevrebmaswrafad auRes alRo samecniero-teqnikuri revoluciis axal miRwevebs,
rac aisaxa kosmosuri da saaviacio teqnikis ganviTarebaze. am dargebis
miRwevebma kiTxvis niSnis qveS daayena zRvaze dominirebis aucileblobis
idea, radgan Sor manZilze moqmedi axali balistikuri raketebis
gamoyenebis pirobebSi mravalricxovani flotiliis arseboba azrs
kargavda. “atlantistTa” sasaxelod unda iTqvas, rom maT SesaniSnavadgamoiyenes teqnikis axali miRwevebi da isini Talosokratiuli ideebis
samsaxurSi Caayenes. im dros, rodesac Telurokratiuli sabWoTa kavSiri
pasiuri samxedro Tavdacvis mSeneblobiT iyo dakavebuli, aSS-m Seqmna
kosmosuri lazeruli samxedro sistema, romlis meSveobiTac gadamwyvet
samxedro upiratesobas miaRwia. am upiratesobam ganapiroba amerikis “civ
omSi” warmateba, rasac moyva jer “perestroika”, xolo mogvianebiTsabWoTa kavSiris teritoriuli daSlac.
1990-ian wlebSi atlantizmis Teoriam amerikaSi axali ganviTareba
miiRo “neoatlantizmis” Teoriis saxiT. am samecniero mimarTulebis
10 termini “Realpolitik” XIX s.-is SuaSi samecniero xmarebaSi Semoitana germanelmamecnierma ludvig fon roSem (Ludwig von Rochau). am mimarTulebis didi motrfiale iyonikolas makiaveli. realuri politikis praqtikuli gamoyenebis didostatad miiCnevagaerTianebuli germaniis pirveli kancleri oto fon bismarki.
17
mamamTavrad iTvleba cnobili amerikeli mecnieri samuel hantingtoni
(Samuel Hantington).11 naSromSi “civilizaciaTa Sejaxeba” man gaanaliza,erTi mxriv, dasavleT-aRmosavleTisa da, meore mxriv, sazRvao da
kontinenturi saxelmwifoebis urTierTobebi. hantingtoni mivida im
daskvanmde, rom “atlantistebis” da “evrazielebis” dapirispireba
civilizaciuri xasiaTisaa. misi azriT, dasavleTsa da aRmosavleTs
Soris arsebobs mniSvnelovani kulturuli gansxvavebebi. kerZod, is
aRniSnavda, rom dasavluri civilizaciisaTvis damaxasiaTebelia
liberaluri demokratia, sabazro ekonomika, individualizmi, adamianis
uflebebis primati, im dros, rodesac aRmosavleTisTvis niSandoblivia
koleqtivizmi, tradicionalizmi, paternalizmi da a.S. hantingtonis
azriT, dasavleTsa da aRmosavleTs Soris dapirispireba momavalSi kidev
ufro gamwvavdeba, radgan am ukanasknelSi gaizrdeba religiuri da
civilizaciuri faqtorebis roli.
aRniSnuli situaciis gaTvaliswinebiT, hantingtonis rekomendaciiT,
dasavleTma unda gaataros rigi RonisZiebebisa, rac uzrunvelyofs mis
dominirebas, kerZod:
gaafarTovos TanamSromloba amerikasa da dasavleT evropasSoris;
ar dauSvas sxvadasxva geopolitikuri centrebs Soris iseTiTanamSromloba, romelic mimarTuli iqneba dasavleTis
winaaRmdeg;
mxardaWera aRmouCinos dasavlur civilizaciasTan im erebisintegrirebas, romlebic masTan axlos arian kulturuli
orientaciiT;
win aRudges lokaluri konfliqtebis globalur omebSigadazrdas;
xeli Seuwyos dasavluri institutebis gaZlierebas msofliosmasStabiT;
11 samuel hantingtoni (1927-2008 ww.). 18 wlis asakSi warCinebiT daamTavra ielisuniversiteti. doqtoris xarisxi moipova harvardis universitetSi. akademiuri saqmianobadaiwyo kolumbiis universitetSi, xolo 1963 wlidan sicocxlis bolomde muSaobdaharvardis universitetis profesorad. misi cnobili naSromebia: “mesame talRa:demokratizacia XX saukunis bolos” (1991 w.), “civilizaciaTa Sejaxeba” (1991 w.),“kultura moqmedebaSi: rogor ayalibeben Rirebulebebi sazogadoebriv progress” (2000w.).
18
SezRudos islamuri da konfuciuri saxelmwifoebis samxedroeqspansia sxva regionebSi.
atlantizmis paralelurad viTardeboda mondializmis koncefciebi.
kacobriobis gaerTianebis idea didi xania arsebobda, Tumca koncefciis
saxe am ideam XX saukuneSi miiRo. daaxloebiT 150 wlis win frangma
mecnierma kontma wamoayena kacobriobis sruli integraciis idea.
kontamde 4 wliT adre marqsma da engelsma daaxloebiT aseTive azri
Camoayalibes “komunistur manifestSi”, im gansxvavebiT, rom isini
gaerTianebas sTavazobdnen mxolod muSaTa klass: "proletarebo yvela
qveynisa SeerTdiT" – ase JRerda maTi lozungi. axali globaluri
civilizaciis formireba araordinaruli idea iyo, romelic
gulisxmobda msoflio xalxebis gaerTianebas saxelmwifoTa
teritoriuli sazRvrebis moSlisa da erTiani saerTaSoriso mTavrobis
Camoyalibebis gziT.
meore msoflio omis Semdeg mondialisturi ideebis SemuSaveba
amerikis SeerTebul StatebSic daiwyo. am koncefciis ganxorcielebaze
muSaoben sxvadasxva mondialisturi organizaciebi, upirveles yovlisa
“bildelburgis jgufi”. 1973 w. am jgufis liderebma Camoayalibes
“sammxrivi komisia”. orive organizacias cnobili amerikeli bankiri
devid rokfeleri xelmZRvanelobda. mondializmis proeqtis finansur
centrebs, araoficialuri informaciiT, warmoadgenen msoflio banki da
saerTaSoriso savaluto fondi. yvela am organizaciis mizani iyo
mondializmis ideebis ganviTareba da ganxorcielebisaTvis xelSewyoba.
komisiis inteleqtualurma centrma, romelsac zbignev bJeJinski (ZbigniewBrzezinski),12 xelmZRvanelobda Camoayaliba ramdenime varianti erTianmsoflio sistemaze gadasvlisa da am sistemaSi amerikis wamyvani rolis
Sesaxeb. erT-erTi varianti iTvaliswinebda konvergencias, e.i. Serwymas,
SeerTebas. konvergenciis Teoriis fuZemdeblad iTvleba rusuli
warmoSobis amerikeli sociologi pitirim sorokini. 1970-ian wlebSi es
Teoria gadaamuSaves kisinjerma da bJeJinskim. axali midgomis mixedviT
12 zbignev bJeJinski – amerikeli mecnieri da sazogado moRvawe. daibada 1928 w.poloneTSi. jons hofkinsis univeristetis profesori. 1977-81 ww. aSS-is prezidentisjimi karteris administraciaSi msaxurobda saxelmwifo mdivnis erovnuli uSiSroebismrCevlia postze. avtori mravali cnobili naSromisa, maT Soris: “didi Cavardna: XXsaukuneSi sabWoTa kavSiris dabadeba da sikvdili” (1989 w.), “didi saWadrako dafa:amerikis batonoba da misi geostrategiuli imperativebi” (1997 w.), “arCevani: msofliobatonoba an globaluri lideroba” (2004 w.).
19
unda Seqmniliyo axali kulturul-ideologiuri civilizacia, romelic
SeiTvisebda kapitalizmisa da socializmis ideebs. Tumca, komunisturi
blokis da sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg konvergenciis Teoriamac
dakarga Tavisi aqtualoba.
komunisturi blokisa da sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg
msoflioSi situacia radikalurad Seicvala. specialistebi da
politikosebi iZulebulni gaxdnen gadaexedaT mondializmis jer kidev
ganuxorcielebeli ideebisTvis. Sedegad, axali mondialisturi
konceptebi praqtikulad erTdroulad iSva, rogorc amerikaSi, aseve
evropaSi.
aSS-Si popularuli gaxda axali mondialisturi koncefcia
“samyaros dasasrulis” Sesaxeb, romlis avtoria amerikeli politologifrensis fukuiama. misi azriT, XX s.-is bolos msoflioSi damyarda
amerikuli wesrigi, romelic efuZneba Tavisufal sabazro ekonomikas da
liberalur-demokratiul Rirebulebebs. fukuiamas azriT, sabWoTa
kavSiris da socialisturi sistemis arseboba kapitalisturi samyaros
ganviTarebas racionalur marcvals aniWebda. komunisturi ideologiis
damarcxebis Semdeg ki msoflio ganviTareba iracionalur relsebze
gadavida. kerZod, daiwyo axali etapi msoflios Tanamegobrobis
ganviTarebaSi, rac gulisxmobda mis srul integracias Tavisufali
bazrisa da demokratiis garSemo. fukuiama amtkicebs, rom msoflio
mravalpolaruli gaxdeba da mis marTvaSi wamyvan rols iTamaSebs
saerTaSoriso organizaciebi, romlebic msoflio mTavrobis rols
Seasrulebs.
zogierTma evropelma mecnierma gaiziara fukuiamas ideebi da
ganavrco isini. frangma mecnierma Jak atalim, romelic prezident
fransua miteranis mrCeveli iyo, Camoayaliba “geoekonomikis” koncefcia.
am koncefciis mixedviT msoflioSi Camoyalibdeba sami mZlavri
ekonomikuri centri: amerikuli (moicavs orive amerikas), evropuli
(evrokavSiris teritoria) da wynari okeanis (iaponia, CineTi, singapuri,
taivani da a.S.). es centrebi gadainawileben msoflios ekonomikuri
gavlenis mxriv da maT Soris adgili ar eqneba aSkara dapirispirebas.
atalis azriT, swored geoekonomika da ara geopolitika gaxdeba axali
msoflio wesrigis ganmsazRvreli faqtori.
atalis ideebi ganaviTara italielma mecnierma karlo santorom.
fukuiamasagan gansxvavebiT is miiCnevs, rom msoflio mravalpolaruli
ar iqneba. orpolaruli msoflios dangreva, santoros azriT, msoflios
civilizaciur kataklizmebamde miiyvans, kerZod gaizrdeba erovnuli
20
TviTSegneba da gabatondeba nacionalizmi, gansakuTrebiT aRmosavleT
evropaSi, ruseTSi, “mesame samyaros” qveynebSi. amas Sedegad moyveba didi
qveynebis rRveva, lokaluri da regionuli omebi da amis Sedegad
msoflio miva erTiani mTavrobis Seqmnis ideamde. aRsaniSnavia, rom
santoro erTdoulad iziarebs, rogorc hantingtonis, aseve fukuiamas
ideebs.
mTlianobaSi, SeiZleba iTqvas, rom neomondializmisa da
neoatlantizmis msoflmxedvelobebi, miuxedavad bevri gansxvavebebisa,
erTnairad ganixilavs msoflios momavals, sadac centraluri adgili
ukavia msoflio mmarTvelobis Semnis sakiTxs. XVIII s.-Si aRmocenebuli
es idea jer kidev Camoyalibebis procesSia. misi mTavari mamoZravebeli
Zalaa globalizacia, xolo xelSemSleli – eri-saxelmwifoebi.
1990-iani wlebidan moyolebuli geografiul da sxva socialur
mecnierebebSi mtkiced moikida fexi amerikuli poststruqturalizmis
pirmSom - kritikulma geopolitikam.
kritikuli geopolitika gamodis im sabaziso konceftidan, romadamianebs droTa ganmavlobaSi uyalibdebaT garkveuli codna,
warmodgenebi, ideebi geografiuli adgilebis Sesaxeb. es ideebi
zegavlenas axdens da ganapirobebs kidec maT qcevas da arCevans.
kritikuli geopolitika amtkicebs, rom adgilebTan mimarTebaSi
politikuri gadawyvetilebebis miReba aris ara marto politikosebis da
saxelmwifo moRvaweebis prerogrativa, aramed Cveulebrivi adamianebis
uflebac. geopolitikis kritikuli frTis warmomadgenlebi miuTiTeben,
rom moqalaqeebi da maTi gaerTianebebi sul ufro da ufro intensiurad
axdenen aRniSnuli uflebis realizacias.
zogadad, kritikuli geopolitikis warmomadgenlebi akritikeben
klasikuri geopolitikis Teoretikosebs imis gamo, rom am ukanasknelebs
politikuri movlenebis ganmsazRvrel Zalad bunebriv–geografiuli
faqtorebi miaCndaT. “klasikosebis” mixedviT politikuri procesebi
viTardeba bunebis kanonebis, e.i. geografiuli determinizmis logikis
safuZvelze. saxelmwifo ganixileba, rogorc socialuri organizmi,
romelic ibadeba, viTardeba, e.i. ierTebs axal teritoriebs an piriqiT,
sxva saxelmwifos nawili xdeba, iSleba, “kvdeba” (wyvets arsebobas).
klasikuri geopolitikis mixedviT gamodis, rom nebismieri politikuri
movlena, mag. omi gamowveulia bunebriv-geografiuli kanonebiT da ara
politikuri liderebis gadawyvetilebebiT. sxva sityvebiT, rom vTqvaT
21
klasikuri geopolitika praqtikulad ugulvebelyofs sivrcis socialur
warmoSobasa da Sinaars.
wina TavebSi aRiniSna (ix. gv. ##), rom dRevandeli geopolitika
gamoirCeva, rogorc saxelmwifo, aseve arasamTavrobo aqtorebis
simravliT. bevr SemTxvevaSi imis dadgenac ki Znelia, Tu romeli aqtori
ra rols TamaSobs. ufro metic, Zneli gansasazRvria ama Tu im
geopolitikur procesSi visi rolia ufro mniSvnelovani, samTavrobo Tu
arasamTavrobo organizaciebis. amis gamo, amerikeli mecnieri kolin
flinti Tanamedrove geopolitikuri procesebis daxasiaTebisas iyenebs
termins “uwesrigo (areuli) geopolitika” (“Mess Geopolitics”) (Flint, 2006:208).
kritikuli geopolitikis warmomadgenlebi akritikeben klasikur
geopolitikas, imis gamo, rom es ukanaskneli cdilobda daexata
gaubraloeburi suraTi saerTaSoriso sistemis funqcionirebis Sesaxeb.
gavixsenoT, rom XIX s.-is bolos da XX s.-is daswyisSi gamoCnda bevri
Teoria, romelic aRwerda, Tu rogor unda waremarTa politika ama Tu im
qveyanas saerTaSoriso sistemaSi misi adgilisa da rolis damkvidrebis
mizniT. kritikuli geopolitikosebi cdiloben xazi gausvan amgvari
midgomas sisustes. isini amtkiceben, rom mcdeloba dainaxo msoflios
politikis ganviTarebis modeli mxolod Seqmnili situaciebis aRweris
safuZvelze, e.i. situaciuri codnis (Situated knowledge) gamoyenebiTaraswori daskvnebis gamotanamde migviyvans.
postmodernistebi aRniSnaven, rom Tanamedrove geopolitikis
amocanaa im resursebis, qmedebebis da reprezentaciebis identificireba,
romlebic ganapirobeben teritoriis kontrols. isini xazs usvamen, rom
teritoriis gakontroleba ufro farTo movlenaa, vidre saxelmwifos
mier ganxorcielebuli praqtikuli qmedeba, Tundac omi.
kritikuli geopolitika dResdReobiT warmoadgenilia ramdenime
mimarTulebiT:
- formaluri geopolitika ganixilavs akademiur da saeqsperto
seqtorebSi SemuSavebul Teoriebsa da midgomebs;
- praqtikuli geopolitika dakavebulia samTavrobo institutebisda misi calkeuli warmomadgenlebis moRvaweobisa da maTi
gancxadebebis analiziT;
- popularuli geopolitika swavlobs masobrivi kulturis
(masmedia, literatura, xelovneba da sxva) im produqcias,
romelic dakavSirebulia sazogadoebrivi azris formirebasTan
22
saerTaSoriso arenaze an sxva qveynebSi mimdinare politikuri
procesebTan mimarTebaSi;
- struqturuli geopolitika ikvlevs globalizaciis calkeuli
procesebis zegavlenas Tanamedrove geopolitikuri
koncefciebis SemuSavebaze.
garda amisa, Tanamedrove geopolitikaSi (zogadad politikaSi)
gansakuTrebuli adgili ukavia reprezentacias (Representations). is undagavigoT, rogorc geopolitikuri an sagareopolitikuri miznebisa da
amocanebis sajaro warmodgena da maTi “pi-ari”. xSirad, reprezentacia
gansxvavebulad warimarTeba qveynis SigniT da sagareo mimarTulebiT.
saxelmwifos marTvis xelovnebis (Statemanship) kuTxiT erTmaneTisgan undaganvasxvavoT qmedeba da reprezentacia. mag., am saukunis dasawayisSi aSS-
is da misi mokavSireebis samxedro operacia eraysa da avRaneTSi aris
qmedeba, xolo brZola “globaluri terorizmis” anu “borotebis RerZis”
winaaRmdeg aris reprezentacia (Flint, 2006: 16). qvemoT mocemuliareprezentaciis erT-erTi magaliTi erayis Tanamedrove istoriidan.
CanarTi #
erayis xelisuflebis mier mier kuveitis okupaciis da aneqsiis
reprezentacia
msoflioSi dResdReobiT 21 arabuli qveyanaa. maT Sorisaa
respublikebi da monarqiebi, federaciebi da unitaruli qveynebi,
sekularuli da Teokratiuli reJimebi. miuxedavad, aseTi daqsaqsulobisa
arabTa erTobisa da solidarobis sakiTxi yovelTvis iyo zogadarabuli
ideologiis erT-erTi centraluri sakiTxi.
Tanamedrove arabuli nacionalizmi orgvaria. pirveli efuZneba
arabTa politikur gaerTianebas. am ideologiis sulieri mamamTavari iyo
egviptis prezidentis gamal abdel naseris (1954-70 ww.), romelic
cdilobda praqtikuli nabijebi gadaedga am mimarTulebiT. naseri
miiCnevda, rom arabTa erToba aucilebelia amerikuli, franguli da
britanuli agresiis Sekavebis da isrelis winaaRmdeg brZolaSi, aseve
arabTa miwaze mSvidobisa da keTildReobis damkvidrebisTvis. naseris
azriT, arabuli erTianoba unda ganxorcielebuliyo samoqalaqo
faseulobebis da ara tradiciuli islamis safuZvelze. am procesis
nawilad unda ganvixiloT egviptisa da siriis gaerTianeba, romelic
mxolod sami weli gagrZelda.
23
arabuli nacionalizmis meore mimarTuleba asaxavs dRevandel
realobas. arabTa dayofa or aTeul saxelmwifod ganpirobebuli iyo
istoriuli garemoebebiT. arabebi didi xnis ganmavlobaSi iyvnen
osmaleTis imperiis nawili, Semdeg maTze gabatondnen britanelebi,
frangebi da italielebic ki. arabul samyaroSi erovnul-
ganmanTavisuflebeli moZraoba sxvadasxvagvarad mimdinareobda, amdenad
gasakviri ar unda iyos is faqti, rom arabTa calkeul jgufebs
sakuTari, rig SemTxvevebSi gansxvavebuli interesebic ki CamouyalibdaT.
arabuli kulturuli identobis katalizatorad iqca israelis
saxelmwifos Seqmna da Semdgomi periodis ebraul-arabuli omebi. 1967 da
1973 wlebis israelis samxedro warmatebebis Sedegad rigma arabulma
saxelmwifoebma israelTan samSvidobo xelSekrulebebi gaaforma. am
faqtebma, garda imisa, rom Selaxa arabTa Tavmoyvareoba, aseve uaryofiTi
zegavlena iqonia arabul erTianobaze.
zemoT aRniSnul periodSi ori aTeulidan mxolod ori arabuli
qveyana – erayi da siria - avlenda Riad mtrul damokidebulebas aSS-sa
da israelis mimarT. orive qveyanaSi gabatonebuli iyo “baasis”13
ideologia. is warmoadgenda nacionalizmisa da socializmis sinTezs.
baasistebi mxars uWerdnen sekularuli, modernistuli saxelmwifos
Camoyalibebas da uaryofdnen islamuri fundamentalis gzas. anti-
amerikuli ritorika iqca erayis ZiriTad geopolitikur kodad,
gansakuTrebiT sadam huseinis xelisuflebis saTaveSi mosvlis Semdeg. es
ukanaskneli Seecada erayi eqcia arabuli samyaros liderad. 1980 w.
erayma omi daiwyo iranTan, romelic 8 weli gagrZelda. aRsaniSnavia, rom
am omSi amerikelTa simpaTiebi erayis mxareze iyo, radgan erTi wliT
adre iranelma islamistebma daamxes Sah mohamed reza fehlevis pro-
amerikuli reJimi. erayma am omSi ver miaRwia ramdenadme mniSvnelovan
warmatebas da sadamma gadawyvita, rom aucilebeli iyo STambeWdavi
geopolitikuri Sedegis momtani qmedebis ganexorcieleba.
erayi da kuveiti osmaleTis imperiis nawili iyo, sanam me-19
saukunis bolos didma britaneTma kuveitze de faqto proteqtorati ardaawesa. am regionSi britanelTa politikis mTavar prioritets
sparseTis yuris kontroli warmoadgenda, im mizniT, rom aq ar
gabatonebuliyo germania, romelic pirvel msoflio omSi osmaleTis
samxedro-politikuri mokavSire iyo. germanias Cafiqrebuli qonda
13 “baas” – arabuli socialisturi aRorZinebis partiis Semoklebuli saxelwodeba.
24
rkinigzis mSenebloba baRdadidan basramde, rac mas saSualebas miscemda
erayis navTobi sparseTis yuris gavliT evropaSi gaetana. amis sapasuxod,
britanelebma ganaxorcieles kuveitis sazRvrebis imgvari demarkacia,
rom basras satransporto mdebareoba naklebad mniSvnelovani da
mimzidveli gaxda. ase Seiqmna kuveitis Tanamedrove saxelmwifo.
sadam huseins kuveitis istoriis Sesaxeb sxva miTi qonda
momzadebuli. is Seecada msoflio Tanamegobroba daerwmunebina, rom
kuveiti istoriuli erayis Semadgeneli nawili iyo, romlis centric iyo
qalaqi basra. es sinamdviles ar Seesabameboda, magram istoriis
falsificireba erayis mmarTvelisTvis saWiro iyo kuveitSi SeWris
dasabuTebisTvis.
realurad ki, erayis mier kuveitis okupacias da aneqsias
geopolitikuri da geoekonomikuri mizezebi qonda. kuveiti msoflioSi
navTobis erT-erTi msxvili mwarmoebelia. misi navTobis sabadoebis
xelSi Cagdeba iranTan omiT dasustebu;l erays didi ekonomikur mogebas
moutanda. garda amisa, erayi daepatroneboda sparseTis ubis im nawils,
saidanac xdeba navTobis transportireba msoflios sxvadasxva kuTxeSi,
rac aamaRlebda mis geopolitikur mniSvnelobas. da bolos, sadami
pirvel realur nabijs gadadgamda arabuli samyaros liderobis
mosapoveblad.
aRniSnuli mizezebi, cxadia Riad ar gacxadebula. piriqiT, sadam
huseinma kuveitis okupaciis erT-erT mizezad daasaxela palestinis
sakiTxis mogvarebis survili. misi gancxadebiT, palestinelebi
msoflioSi yvelaze daCagrul ers warmoadgendnen, romelTa miwebi da
suvereniteti sionistebma miiTvises. sadamma wamoayena ultimatumi,
romlis mixedviTac erayi manmade ar datovebda kuveits, sanam ar
aRdgeboda palestinuri saxelmwifo da israeli ar daubrunebda mas
warTmeul teritoriebs. am moTxovnis gasamyareblad, erayelebma
israelis teritoriis ramdenime saraketo ieriSic ki ganaxorcieles.
miuxedavad imisa, rom erayma am konfliqtSi sastiki marcxi iwvnia,
zemoT aRniSnulma reprezentaciam Tavis saqme gaakeTa da sadam huseinis
avtoriteti arabTa Soris mniSvnelovnad amaRlda. bevrma is gmiradac ki
Seracxa, romelmac, maTi azriT didi vaJkacoba gamoavlina imiT, rom
amerikul da sionistur Zalebs daupirispirda.
warmodgenili magaliTi imis naTeli ilustraciaa, Tu rogor
SeiZleba erovnuli an religiuri ideebiT manipulireba geopolitikuri
da ekonomikuri miznebis miRwevisTvis. samwuxarod, msoflios
politikuri istoria reprezentaciis araerT aseT magaliTs icnobs.
25
wyaro: Flint, 2006: 94-99
mocemuli magaliTi sagulisxmoa ramdenime TvalsazrisiT.
upirveles yovlisa, aSS-is administraciam ver gaiTvaliswina
kulturuli (religiuri, eTnikuri) Rirebulebebis Zlieri roli
erovnuli (am SemTxvevaSi civilizaciuri) mobilizaciis saqmeSi. Tumca,
es ar mTavari. mniSvelovania is, rom amerikelma politikosebis
geopolitikuri xedva ver gascda “klasikuri geopolitikis” naazrevs.
mTlianobaSi, kritikuli geopolitikis warmomadgenlebi miiCneven, rom
amerikis gadauWreli problema imaSi mdgomareobs, rom is rCeba
klasikuri tipis imperiad da ar surs sakuTari Tavis gardaqmna.
msoflio ki swrafad icvleba da moiTxovs axlebur da kritikul
azrovnebas.
26
geopolitikuri epoqebi
kacobriobis ganviTarebis istoria SeiZleba ganvixiloT, rogorc
geopolitikur epoqaTa Tanmimdevruli cvla. yovel geopolitikur epoqas
gaaCnia misTvis damaxasiaTebeli ZalTa balansi, gavlenaTa sferoebi,
sagareopolitikuri interesebi, sazRvrebis cvlileba da a.S.
Tanamedrove geopolitikuri epoqebi saTaves XVII s.-dan, kerZod
vestfaliis xelSekrulebidan Caeyara. 1648 w. dadebulma samSvidobo
xelSekrulebam14 wertili dausva kaTolikeebsa da protestantebs Soris
30-wlian omebs saRvTo romis imperiaSi. yvelaze mniSvnelovania, rom am
xelSekrulebam biZgi misca evropaSi axali samarTlebriv-politikuri
wesrigis damyarebas, ramac, Tavis mxriv ganapiroba Tanamedrove
saerTaSoriso urTierTobaTa sistemis formireba. vestfaliis sistemam
daakanona saerTaSoriso urTierTobebis axali samarTlebrivi principebi,
maT Soris:
- gaaTanabra kaTolikeebisa da protestantebis religiuri
statusi. Sesabamisad, gauqmda evropaSi adre moqmedi principi
“religiur aRmsareblobas gansazRvravs xelisufleba”.
- gauqmda germaniis imperatoris uzenaesobis statusi saRvTo
romis imperiis teritoriaze. amieridan, am imperiaSi Semavali
yvela qveynis monarqi Tanaswori uflebebiT sargeblobda.
- Seicvala saerTaSoriso samarTlis subieqtebis cneba. Tu,
manmade aseTad monarqi iTvleboda, amieridan evropuli
samarTlis subieqti suverenuli saxelmwifo gaxda.
- xazgasmuli iyo, rom saxelmwifo misdami rwmunebul
teritoriaze srulad ganaxorcielebda sakuTar iurisdiqcias,
rac niSnavda saxelmwifo suverenitetis principis saerTaSoriso
aRiarebas.
- Seicvala damokidebuleba aliansebisa da koaliciebis Seqmnas an
gauqmebasTan dakavSirebiT. saxelmwifoTaSorisi urTierTobebSi
manamade arsebuli sixiste warsuls Cabarda. axal pirobebSi
evropul saxelmwifoebs saSualeba miecaT mokavSireebi SeerCiaT
14 vestfaliis samSvidobo xelSekruleba moicavda or dokuments, romlebicoficialurad gaformda 1648 wlis 15 maiss da 24 oqtombers, Sesabamisad osnabriuksa damiunsterSi. orive SemTxvevaSi kaTolikur qveynebs warmoadgenda saRvTo romis imperia,xolo, protestantul qveynebs, Sesabamisad SvedeTis samefo da safrangeTi.
27
maTi erovnuli interesebidan gamomdinare (Peace of Westphalia.http://en.wikipedia.org/wiki/Peace_of_ Westphalia).
“vestfaliis principebi” WeSmaritad revoluciuri iyo. rogorc,
wina TavSi aRiniSna misma praqtikulma ganxorcilebam mniSvnelovnad
ganapiroba Tanamedrove eri-saxelmwifoebis Camoyalibeba. garda amisa,
saerTaSoriso praqtikaSi damkvidrda ZalTa balansis principi, romlismizani iyo, rom romelime qveynas (an qveynebis gaerTianebas) ar miscemoda
saSualeba gamxdariyo dominanti Zala saerTaSoriso urTierTobebSi
saerTaSoriso urTierTobebSi sxvasasxva saxis sistemebi arsebobs.
danarTSi #? mocemulia saerTaSoriso sistemebis tipologiis erT-erTi
magaliTi.
vestfaliis geopolitikuri epoqa erTob sicocxlisunariani
aRmoCnda. evropaSi ZalTa balansi praqtikulad ar darRveula Semdgomi
150 wlis ganmavlobaSi.
danarTi #
ZalTa balansi
ZalTa balansi politikuri realizmisa da neorealizmis sakvanZo
cnebaa. saerTaSoriso urTierTobebis erT-erTma gamoCenilma
Teoretikosma morton kaplanma (Morton Kaplan) Seqmna saerTaSorisosistemaTa tipologia, romelSic warmodgenilia eqvsi Semdegi saxis
sistema:
ZalTa balansis sistema. am SemTxvevaSi, kaplanis azriT,warmodgenili unda iyos minimum xuTi supersaxelmwifo, sxva
SemTxvevaSi moxdeba misi transformacia bipolarul sistemad.
xisti bipolaruli sistema, romelSic moqmedebs oriurTierTdapirispirebuli koalicia (bloki). aseTi sistemis
pirobebSi saerTaSoriso politikur arenaze neitraluri an
miumxrobeli saxelmwifoebis da, rac mTavaria saerTaSoriso
organizaciebis roli praqtikulad minimumamdea dayvanili.
moqnili bipolaruli sistema, romelic warmodgenilia aramarto saxelmwifoebiT, aramed, aseve blokebiTa an koaliciebiT.
es sistema SeiZleba orgvari iyos, kerZod ierarqiuli, sadac
koaliciaSi gamokveTilia erTi lideri-saxelmwifos roli da
araierarqiuli, sadac koalicias ar yavs aSkara lideri.
28
universaluri sistema. saerTaSoriso urTierTobebSi wamyvanrols TamaSobs saerTaSoriso organizacia (dRevandeli
situaciiT - gaero). dadgenilia da mkacrad aris daculi
saerTaSoriso sistemis wesebi.
saerTaSoriso ierarqiuli sistema. am SemTxvevaSi igulisxmeba,rom aRar arseboben eri-saxelmwifoebi da iqmneba erTiani
msoflio marTveloba (mondialisturi proeqti).
vetos sistema iTvaliswinebs, rom saerTaSoriso sistemisnebismier aqtors ufleba aqvs gamoiyenos vetos ufleba da
dablokos gadawyvetilebis miReba. aseTi sistema gamoiyeneba mag.,
gaeros uSiSroebis sabWoSi da euToSi (Kaplan, 1965: 21-50).
zemoT mocemuli tipologiidan saerTaSoriso urTierTobebis
istoria kargad icnobs pirvel ori sistemas. pirveli maTgani moqmedebda
mag., msoflio omebs Soris periodSi, xolo mere - “civi omis” epoqaSi.
danarCeni sistemebi Teoriuli xasiaTisaa.
napoleonis omebis (1792-1815 ww.) Semdeg saerTaSoriso
urTierTobebis sistemaSi mniSvnelovani cvlilebebi moxda, rac
dafiqsirda venis kongresze (1814-15 ww.). aRsaniSnavia, rom venis kongress
sxvagvarad “evropul koncerts” uwodeben, rac mianiSnebs mis
mniSvnelobaze konkretulad evropis da zogadad msoflios politikur
istoriaSi.
venis kongresSi monawileoba miiRo yvela evropis yvela
mniSvnelovanma politikurma aqtorma, garda osmaleTis imperiisa.
pirvelad saerTaSoriso sistemis farglebSi Camoyalibda Zlieri
saxelmwifos anu supersaxelmwifos (Superpower) cneba. aseTebadaRiarebuli iyo is oTxi saxelmwifo, romelmac monawileoba miiRo
napoleon bonapartis damarcxebaSi, kerZod avstria, ruseTi, prusia da
didi britaneTi da, aseve safrangeTi, romlis saTaveSi burbonTa
dinastia dabrunda. sabolood gaformda mravalmxrivi diplomatia, ramac
saTave daudo evropis koleqtiur usafrTxoebas. SemdgomSi am
subkontinentze arsebuli mniSvnelovani problemebi ganixileboda da
SeZlebisdagvarad wydeboda saerTaSoriso konferenciebze, mag., parizis
(1856 w.), londonis (1871 w.), berlinis (1878 w.). amgvarma midgomam
saSualeba misca evropelebs ZalTa balansi I msoflio omamde
SeenarCunebinaT, Tumca XIX saukunis SuaSi ruseTs qonda mcdeloba es
29
balansi daerRvia. CanarTi # saSualebas gvaZlevs gavecnoT, Tu rogor
moxerxda aRniSnul periodSi evropaSi ZalTa Tanafardobis SenarCuneba.
venis kongresma SemoiRo diplomatiuri rangebi (elCi, konsuli da
a.S.). saerTaSoriso praqtikaSi dRemde moqmedebs am kongresis mier
miRebuli konvencia diplomatiuri xelSeuxeblobis Sesaxeb.
vestfaliisagan gansxvavebiT venis forumma dauSva, rom saerTaSoriso
urTierTobebis subieqti gamxdariyo ara marto saxelmwifo, aramed
saxelmwifoTa gaerTianeba (koalicia).
geopolitikuri TvalsazrisiT Zalze didi mniSvneloba qonda im
faqts, rom venis kongresma daafiqsira msoflioSi Seqmnili axali
teritoriuli realobebi, sxva sityvebiT Seiqmna evropul saxelmwifoebs
Soris koloniebis danawilebis axali nusxa. venis kongresidan I
msoflio omamde periodi istoriul-politikur kvlevebSi ganxilulia,
rogorc venis geopolitikuri epoqa.
CanarTi #
yirimis omi: ZalTa balansis principi moqmedebaSi
venis kongresidan daaxleobiT samiode aTwleulis Semdeg ruseTi
Seecada daerRvia evropaSi arsebuli ZalTa balansi. ruseTis imperiam,
romelmac Tavisi sazRvrebi aRmosavleTiT wynar okeanemde gaafarTova,
moindoma dasavleTis mimarTulebiTac analogiuri manevri Caetarebina.
ruseTi gansakuTrebul mniSvenlobas aniWebda mis teritoriul eqspansias
Savi zRvis auzSi. dasustebuli osmaleTis imperiis damarcxebiT da
konstantinopolis aRebiT ruseTi moipovebda dardanelisa da bosforis
sruteebze kontrols. amis Sedegadadc Savi zRva gadaiqceoda ruseTis
Sida zRvad, rac mas saSualebas miscemda srulad gaekontrolebina
istoriuli “abreSumis gza”. ruseTs ufro Sors mimavali gegmebic qonda.
is, aseve lamobda balkaneTze fexis mokidebasac, sadac mis mokavSireebad
moiazrebodnen marTlmadidebeli slavi xalxebi – montenegroelebi,
serbebi da makedonielebi. garda amisa, mis gegmebSi Sedioda
teritoriebis gafarToeba samxreT kavkasiaSi, dunaispireTSi, baltis
zRvis auzSi da Soreul aRmosavleTSic (kamCatka). am Canafiqrebis
nawilis aRsrulebac ki, gansakuTrebiT Sav zRvasTan mimarTebaSi,
ruseTs aqcevda evropis, Sesabamisad msoflio hegemonad (Зайончковский,2002: 23-35).
ruseTis aRniSnuli geostrategiuli Canafiqri, cxadia, srul
winaaRmdegobaSi modioda didi britaneTisa da safrangeTis interesebTan,
30
romlebmac 1953 w. oqtomberSi osmaleTTan erTad ruseTs omi
gamoucxades, mas Semdeg, rac rusulma jarma daikava osmaleTis
daqvemdebarebaSi myofi moldaveTi da valaxia. ruseTs imedi qonda, rom
mis mier provocirebul omSi mas mxars dauWerdnen misi erTguli
mekavSireebi avstria da prusia. magram, es ukanasknelebi, iseve, rogorc
sxva evropeli erebi ruseTis evropaSi gabatonebis kategiriuli
winaaRmdegebi aRmoCndnen. avstriam da prusiam Tavidan neitraliteti
gamoacxades, xolo mogvianebiT britanelebTan da frangebTan
gaerTiandnen ruseTis winaaRmdeg omSi. TiTqos logikas iyo moklebuli
iyo imgvari aliansis Camoyalibeba, romelic gaaerTianebda tradilciul
mtrebs, erTi mxriv, frangebs, xolo, meore mxriv, germanelebs da
avstrielebs, magram am SemTxvevaSi amoqmedda realuri politikis
principebi. aRniSnuli gaerTianeba Sedga, radgan am saxelmwifoebma maTi
erovnuli interesebisTvis ufro did safrTxed miiCnies evropaSi ZalTa
balansis radikaluri cvlileba, kerZod ruseTis saxiT axali hegemonis
gamoCena (iqve: 134).
yirimis omi dasavleT evropelebisa da osmaleTis sruli
gamarjvebiT dasrulda. ruseTma dakarga garkveuli teritoriebi
kavkasiaSi, gasasvleli mdinare dunaize, proteqtorati moldovasa da
valaxiaze. rac mTavaria, parizis 1956 w. xelSekrulebiT ruseTs
CamoerTva Sav zRvaze samxedro flotis yolis ufleba.
amerikis SeerTebuli Statebi bunebrivia ar monawileobda venis
kongresSi, magram, miuxedavad amisa Taviseburad gamoexmaura napoleonis
omebis dasasruls. amerika respublika iyo da is imperializmis, ufro
zustad kolonializmis winaaRmdeg gamodioda. is yovelTvis cdilobda
daesustebina evropuli imperializmi. amerikelebma isargebles evropaSi
omebiT gamowveuli politikuri qaosiT da mxari dauWires laTinuri
amerikis xalxebis erovnul-ganmanTavisuflebel moZraobebs. 1922 w. aSS-ma
aRiara argentinis, Ciles, kolumbiisa da meqsikis damoukidebloba
(Blacksell, 2006: 156).1823 w. ivlisSi aSS-is saxelmwifo mdivanma jon quinsi adamsma (John
Quincy Adams) gaakeTa gancxadeba, rom amerika (igulisxmeba, rogorcCrdiloeT, aseve samxreT amerika) Caketili iyo evropuli
kolonizaciisTvis. “amerika amerikelebisaTvis” aseTi iyo am gancxadebis
suliskveTeba. adamsis es idea leitmotivad daedo amerikis prezidentis
jeims monros (James Monroe) 1923 w. 2 dekemebris yovelwliursaprezidento moxsenebas “amerikis mdgomareobs Sesaxeb” (“State of Union”)
31
kongresis winaSe. Tavis moxsenebaSi monrom xazgasmiT aRiniSna, rom
evropelTa nebismieri mcdeloba aRadginon an daarson koloniuri
mmarTveloba amerikaSi, amerikis SeerTebuli Statebis administraciis
mier Sefasdeba, rogorc mis winaaRmdeg mimarTuli agresiis aqti, rac
gamoiwvevs Sesabamis reagirebas. Tavis mxriv, aSS valdebulebas iRebda
ar Careuliyo evropis saxelmwifoebis da arc maTi araamerikuli
koloniebis saqmeebSi. es gamosvla mogvianebiT moinaTla, rogorc
“monros doqtrina”.aRsaniSnavia, rom prezident monros agresiuli toni gamyarebuli
ar iyo amerikis samxedro potecialiT, radgan imdorisTvis qveyanas ar
gaaCnda ramdenamde angariSgasawevi sazRvao floti. magram, saqme imaSi
iyo, rom aSS-is zurgs ukan idga im droisTvis WeSmaritad uZlieresi
Talosokratiuli saxelmwifo – didi britaneTi. am ukanasknels
praqtikulad ar gaaCnda koloniebi samxreT amerikaSi da cdilobda am
regionSi espaneTisa da portugaliis poziciebis Sesustebas. amasTan,
venis kongresis SeTanxmebidan gamomdinare did britaneTs ar SeeZlo
dasaxelebuli qveynebis politikis winaaRmdeg aSkara galaSqreba.
samagierod, am mizniT is aqezebda da zurgs umagrebda aSS-s. unda
aRiniSnos, rom “monros doqtrinis” gaJRerebidan Semdgomi daaxloebiT
erTi saukunis ganmavlobaSi didi britaneTi realur samxedro
daxmarebas uwevda aSS-s (iqve: 157-158). samxreT amerikaSi espaneTisa da
portugaliis hegemoniis dasasruli moaswavebda am kontinentze “ZalTa
balansis“ damyarebas, rac mTlianad Seesabameboda britaneTis da aSS-is
erovnul interesebs.
mTlianobaSi, “monros doqtrinis” realizaciam mniSvnelovnad
Seuwyo xeli jer laTinur amerikaSi, Semdgom ki mTels msoflioSi
erovnul-ganmanTavisuflebeli moZraobebis gafarToebas da axali
damoukidebeli saxelmwifoebis aRmocenebas. saerTaSoriso sistemis
aqtorebad nel-nela mogvevlinen samxedro da socialur-eknomikuri
TvalsazrisiT sustad ganviTarebuli qveynebi. miuxedavad imisa, rom
isini gadamwyvet zegavlenas ver axdendnen msoflio politikaze, aSkaraa,
rom maTi gamoCeniT saerTaSoriso sistemam gacilebiT mravalferovani
xasiaTi SeiZina. XIX s.-is ganamvlobaSi es tendencia sul ufro da ufro
met Zalas ikrebda, xolo I msoflio omis dasrulebis Semdeg man
gansakuTrebuli ganviTareba miiRo.
pirveli msoflio omi (28 ivlisi, 1914 w. – 11 noemberi, 1918 w.)
manamade arsebuli omebisgan gamoirCeoda msxverplis, geografiuli
32
gavrcelebis, teqnikuri da finansuri resursebis gamoyenebis uzarmazari
masStabebiT. am omSi daiRupa 12 mil. da daSavda 55 mil. adamiani
(http://www.gazeta.ru/news/lenta/2008/11/11/n_1294259.shtml). sabrZolo moqmedebebisTaetri gavrcelda evropaze, axlo aRmosavleTze, afrikaze, CineTze da
okeaneTis kunZulebze. samxedro operaciebSi monawileobda 30-ze meti
saxelmwifos sajariso formirebebi.
I msoflio omis ZiriTadi monawileebi iyvnen, erTi mxriv, germania,
avstro-ungreTi, osmaleTis imperia da bulgareTi, xolo, meore mxriv,
“antanta”: didi britaneTi, ruseTi da safrangeTi.globalur omis warmoSobas mravalmxrivi mizezebi aqvs. I msoflio
omis mizezebidan SeiZleba gamovyoT teritoriuli, ekonomikuri da
savaWro interesebi, militariziacia da avtokratia, ZalTa balansis
darRveva. es ukanaskneli faqtoris mniSvneloba gadamwyveti aRmoCnda.
XX saukunis dasawyisisTvis safrangeTma da didma britaneTma
moaxerxes TavianTi zRvisiqiTa teritoriebis maqsimalurad gafarToeba
ZiriTadad afrikisa da aziis koloniebis xarjze. analogiuri situacia
Seiqmna ruseTTan mimarTebaSi, oRond im gansxvavebiT, rom ruseTis
imperias kontinenturi gavrcelebis gamo kompaqturi xasiaTi qonda.
koloniebis arseboba am imperiebis mniSvnelovan ekonomikur da savaWro
potencials warmoadgenda, rac saboloo jamSi dadebiTad aisaxeboda
metropoliebis mosaxleobis keTildReobaze. germania da avstro-ungreTi
koloniebis anu klasikuri geopolitikis poziciidan “sasicocxli
sivrcis” deficits ganicdidnen. dasustebuli da daSlis piras myofi
osmaleTis imperiis monawileoba I msoflio omSi ki SeiZleba aixsnas,
rogorc mcdeloba Seekavebina britanuli, franguli da rusuli eqspansia
axlo aRmosavleTSi.
I msoflio omis bolo fazaSi, kerZod 1917 w. TebervalSi ruseTSi
adgili qonda jer burJuaziul revolucias, romlis Sedegadac daemxo
monarqiuli mmarTveloba, xolo imave wlis oqtomberSi (axali stiliT
noemberSi) socialistur revolucias. ruseTis saTaveSi movida ruseTissocial-demokratiuli muSaTa partia (ssrk komunisturi partiis
winamorbedi) vladimer leninis meTaurobiT. axladSeqmnili bolSevikuri
mTavrobis gadawyvetilebiT ruseTma SeaCera misi monawileoba omSi. am
gadawyvetilebidan gamomdinare “socialisturi ruseTi” iZulebuli iyo
misTvis damamcirebeli xelSekruleba (“brestis zavi”) gaeformebinagermaniasTan. omis dasrulebis Semdeg parizis xelSekrulebiT brestis
zavi gauqmebulad gamocxadda.
33
I msoflio omis Sedegad daiSala oTxi imperia, kerZod osmaleTis,
avstro-ungreTis, ruseTis da germaniis. amiT mniSvnelovani impulsa mieca
evropis erTa TviTgamorkvevis process (ix. ruka #). Seiqmna avstriis da
germaniis respublikebi. ZiriTadad samxreT slavebiT dasaxlebuli
teritoriebi, maT Soris slovenia, montenegro, xorvatia SeuerTda
serbiis samefos, romelic mogvianebiT iugoslaviad gardaiqmna.
damoukidebloba gamoacxades belorusiam, ukrainam, ungreTma, dancigma
(dRevandeli polonuri qalaqi gdanski da mimdebare teritoriebi),
CexoslovakeTma, poloneTma, ungreTma, latviam, estoneTma, litvam,
fineTma, saqarTvelom, azerbaijanma da somxeTma (1920-21 ww.-Si moxda am
ukanaskneli sami saxelmwifos okupacia da aneqsia socialisturi
ruseTis mier).
safrangeTma germaniisgan daibruna elzasi da lotaringia da
moaxdina saaris mxaris okupacia. italias ergo samxreT tiroli da
istria. rumineTma SemoierTa yofili ungruli teritoriebi transilvania
da samxreT dobruja. saberZneTis mflobelobaSi gadavida aRmosavleT
Trakia. germaniis kuTvnili samxreT Slezvigi gadaeca daniis samefos,
xolo zemo silezia - poloneTs. teritoriuli cvlilebebis
paralelurad mniSvnelovani yuradReba daeTmo evropis satransporto-
ekonomikur usafrTxoebas. am mxriv umniSvnelovanesi iyo Savi zRvis
sruteebis demilitarizaciis faqti.
paralelurad, omSi gamarjvebulma didma britaneTma da
safrangeTma gaagrZeles koloniuri teritoriebis gafarToeba. mag.,
safrangeTma daikava siria, kamerunisa da togos garkveuli nawilebi,
xolo didma britaneTma erayi, palestina, tanzania da samxerT-dasavleT
afrika.
versalis xelSekrulebis ZaliT omSi damarcxebul germanias
mniSvnelovani sanqciebi dauwesda: ganxorcielda rainis olqis
demilitarizacia; mas aekrZala 100 aTasze ufro didi armiis Seqmna, aseve
javSanteqnikis, samxedro gemebisa da TviTmfrinavebis warmoeba. germaniis
samxedro sazRvao flotis didi nawili gamarjvebulma qveynebma
dainawiles (http:// en.wikipedia.org/wiki/World_ War_I).zemoT aRniSnuli yvela geopolitikuri da sxva mniSvnelovani
cvlilebebi gaformda versalis (parizis) 1918 wlis 28 ivnisis
xelSekrulebiT, romelic ZalaSi 1920 wlis 10 ianvars Sevida. parizis
forumis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani miRweva imaSi mdgomareobda,
34
rom man dasabami misca erTa ligis15 Seqmnas, romelic 1920 wels Seudga
saqmianobas. amiT, msoflios istoriaSi dasrulda venis da daiwyo
“versalis geopolitikuri epoqa”.
erTa ligam ver miaRwia did warmatebebs. man ver SeZlo SeeCerebina
sabWoTa kavSiris da nacisturi germaniis mier evropis mTeli rigi
damoukidebeli qveynebis okupacia-aneqsia da, zogadad – Tavidan
aecilebina meore msoflio omi. liga garkveul periodSi 58 wevrs
iTvlida, magram misi daSlis momentSi masSi mxolod 23 organizacia iyo
darCenili. erTa ligis mTavari sisuste imaSi mdgomareobda, rom masSi
arasdros ar gawevrianebula aSS, xolo sabWoTa kavSiris moRvaweobam am
organizaciis farglebSi mxolod xuTi weli (1934_1939 ww.) gastana.
saerTaSoriso sistemis uzenaes organoSi am saxelmwifoebis
armonawileoba imis ZiriTadi mizezi gaxda, rom 1930-iani wlebis
miwuruls evropaSi ZalTa balansi dairRva. gasaTvaliswinebelia, rom
struqtura (sistema) srulfasovnad ver ifunqcionirebs, Tu is ganicdis
mniSvnelovani elementebis deficits. aqedan, SeiZleba davaskvnaT, rom
imdroindeli saerTaSoriso sistema jer kidev ar iyo iseTi pragmatuli
da realisturi, rogoric dResaa.
Tanamedrove mecnier-geografebi sinanuliT aRniSnaven, rom
versalis saboloo dokumentis SemuSavebSi aSkarad SeimCneoda
geografiuli midgomebis deficiti, riTac ase mdidari iyo venis
xelSekruleba. es kidev ufro dasanania, Tuki gavixsenebT, rom parizis
kongresis muSaobaSi sakmaod aqtiuri monawileoba miiRo amerikelma
geografma aizia boumenma (ix. gv. ##). evropis axali politikuri rukis
formireba warimarTa calkeuli qveynebis politikuri ambiciebis da ara
sistemuri midgomis safuZvelze (amis erT-erTi magaliTi warmodgenilia
# CanarTSi). mTel rig SemTxvevebSi, gansakuTrebiT ki sazRvrebis
delimitaciis dros ar iyo gaTvaliswinebuli calkeuli teritoriebis
mniSvnelovani istoriuli, eTno-demografiuli da geografiuli
Taviseburebebi.
CanarTi #
15 erTa liga iyo gaeros winamorbedi saerTaSoriso organizacia. misi mTavar funqciebSiSedioda ganiaraRebis procesis warmarTva, konfliqtebis prevencia, koleqtiuriusafrTxoebis uzrunvelyofa, qveynebs Soris davebis gadawyveta, msoflioSikeTildReobis zrdis xelSewyoba da sxva. 1946 w. erTa ligam TviTlikvidaciiTdaasrula Tavisi moRvaweoba.
35
“kerzonis xazi”
I msoflio omis bolos antantis wevrebma miaRwies SeTanxmebas
poloneTis saxelmwifos aRdgenis Sesaxeb. amave SeTanxmebis safuZvelze
poloneTis SemdagenlobaSi unda Sesuliyo teritoriebi, romelsac
omamde flobdnen ruseTi, germania da avstro-ungreTi. versalis
xelSekrulebaSi poloneTis dasavleT sazRvari mkafiod iyo dadgenili.
samagierod, ver moxerxda da gadaido aRmosavleT sazRvris delimitacia.
amis ZiriTadi problema imaSi mdgomareobda, rom es regioni, sadac
cxovrobdnen polonelebi, litvelebi, ukrainelebi, belorusebi,
ebraelebi, Tavisi mravaleTnikuri SemadgenlobiT gamoirCeoda.
aRmosavleT sazRvris ararseboba 1919 w. poloneTisa da ruseTs
Soris samxedro konfliqtis mizezi gaxda. imave wels saqme Caerien
evropuli saxelmwifoebi da ganaaxles diplomatiuri molaparakebebi. am
process evropelTa mxridan xelmZRvanelobda didi britaneTis sagareo
saqmeTa ministri, lordi jorj kerzoni (George Curzon). britanelmadiplomatma oficialuri nota gaugzavna ruseTs, sadac misgan moiTxovda
saomari moqmedebebis Sewyvetas da rusuli jarebis daxevas im
warmosaxviT xazamde, romelic gadioda grodnos, brest-litovskssa da
lvovs Soris. rTuli aRmoCnda am ukanasknelTan sazRvris dadgena.
Tavdapirvel variantSi lvovi ruseTis teritoraze aRmoCnda, Tumca
gegma “b”-s mixedviT is ukve poloneTs miakuTvnes.
sazRvris delimitaciis ganxiluli gegma diplomatiis istoriaSi
cnobilia, rogorc “kerzonis xazi”. es gegma praqtikulad srulyofilad
asaxavda regionis eTno-demografiul situacias. sazRvris dadgenisas
maqsimalurad iyo gaTvaliswinebuli eTnikuri ukrainelebis, litvelebis,
polonelebis da belorusebis gansaxlebis Taviseburebebi.
aRsaniSnavia, rom ruseTma ar miiRo evropelTa SemoTavazeba
sakiTxis mSvidobiani gadawyvetis Sesaxeb da gaagrZela saomari
moqmedebebi. es militaristuli kampania ruseTisTvis savalalod
dasrulda. man dakarga ara marto is rasac sTavazobdnen, aramed sxva
teritoriebic, romlebic mogvianebiT poloneTis SemadgenlobaSi
gadavida.
II msoflio omis dasrulebis Semdeg “kerzonis xazi” kvlav
aqtualur sakiTxad iqca. 1945 w. sabWoTa kavSirsa da poloneTs Soris
axali saxelmwifo sazRvari umniSvnelo cvlilebebiT kerzonis xazze
(Tavdapirveli varianti) gavida da aRarasdros Secvlila.
wyaro: Blacksell, 2010: 163-164.
36
evropaSi I msoflio omis Semdeg Seqmnili ZalTa myife balansi
ociode weliwadSi dairRva. evropeli politikosebis uniaTobam da
upasuxismgeblobam msoflio im katastrofis winaSe daayena, romelic II
msoflio omis saxelwodebiTaa cnobili.
II msoflio omi, romelic eqvsi wlis ganmavlobaSi mimdinareobda (1
seqtemberi, 1939 w. – 2 seqtemberi, 1945 w.). es omi uprecedento iyo yvela
im kritiriumiT, romliTac SesaZlebelia omis Sefaseba. II msoflio omSi
CarTuli iyo 72 saxelmwifo; saomari moqmedebebi mimdinareobda
msoflios sam kontinentze da oTxive okeaneze; omi Seexo Cveni planetis
mosaxleobis 80%-s. es iyo pirveli da sabednierod, ukanaskneli
SemTxvevaSi, rodesac gamoiyenebul iqna atomuri iaraRi. omma Seiwira 60-
65 mil. adamianis sicocxle. daRupulTa naxevarze meti samoqalaqo piri
iyo (http://en.wikipedia.org/wiki/World_War_II).mecnierebi mravlad asaxeleben im mizezebs, romelTa gamo
SesaZlebeli gaxda globaluri omis gaCaReba. Tumca, yvela Tanxmdeba,
rom ZiriTadi germaniis saTaveSi antihumanuri nacional-socialisturi
partiis gamoCena iyo. meore mxriv, isic aRsaniSnavia, rom evropa didi
xani ukmevda gundruks adolf hitlers da mis partias. mTeli
civilizebuli msoflio, gansakuTrebiT ki evropa Tvals xuWavda im
terorze, rac nacistebma germaniaSi ebraelTa mimarT ganaxorcieles.
evropelebma aranairi yuradReba ar miaqcies adolf hitleris mier jer
kidev 1925 wels gakeTebul gancxadebas imis Taobaze, rom germanias
sWirdeba “sasicocxlo sivrcis” gafarToeba aRmosavleTiT. ufro metic,
1938 wels didi britaneTis, safrangeTis, germaniisa da italiis
liderebma xeli moaweres miunxenis SeTanxmebas, romlis ZaliTac
CexoslovakeTis erT-erTi regioni – sudetebi germanias gadaeca. 1940 w.
germaniam da sabWoTa kavSirma gaaformes paqti Tavdausxmelobis Sesaxeb,
romelsac Tan erTvoda saidumlo oqmi. es saidumlo dokumenti
safuZvlad daedo xelmomwer saxelmwifoebs Soris aRmosavleT evropaSi
gavlenis sferoebis danawilebas. kerZod, Crdilo-aRmosavleT evropaSi
maTi gavlenis zonebs Soris gamyof xazad miiCnies litvis CrdiloeT
sazRvari. rac niSnavda, rom germania pretenzias acxadebda fineTze,
estoneTsa da latviaze, xolo sabWoTa interesis sferod cxaddeboda
litva. nacistebi da bolSevikebi SeTanxmdnen, aseve poloneTis
teritoriis gayofaze. garda amisa, germaniam besarabia (dRevandeli
moldovas nawili) sabWoTa kavSiris gavlenis sferod aRiara.
37
diplomatiur arenaze miRweulma warmatebebma germanias xel-fexi
gauxsna samxedro agresiis ganxorcielebisTvis. ironiulia, rom
nacisturma germaniam Tavisi saomari manqana mimarTa aramarto evropis
mcire saxelmwifoebis, aramed safrangeTis, didi britaneTisa da sabWoTa
kavSiris winaaRmdegac.
II msoflio omSi “RerZul bloks” warmoadgendnen germania, iaponia,italia, TurqeTi, ungreTi, bulgareTi, fineTi, slovakeTi, erayi da
formalurad kidev ramdenime saxelmwifo. “antihitlerul koaliciaSi”gaerTiandnen didi britaneTi (yvela Tavisi dominioniT), aSS, sabWoTa
kavSiri, safrangeTi, iugoslavia, CineTi, dania, norvegia, belgia,
nidelandebi da sxvebi.
germaniam da misma mokavSireebma am omSi sastiki damarcxeba
ganicades. 1945 w. germaniis qalaq niurnbergSi daiwyo procesi, sadac
asamarTlebdnen nacist liderebs da hitleris droindel germanul
samTavrobo da ideologiur organizaciebs. es. sasamarTlo procesi
TiTqmis erTi weli gagrZelda. saerTaSoriso samxedro tribunalis
ganaCeniT nacisturi germaniis 12 liders (maT Soris martin bormans
dauswreblad) miesaja sikvdiliT dasja (CamoxrCobiT), xolo danarCenebs
– sxvadasxva vadiT Tavisuflebis aRkveTa. ufro mniSvneloavni iyo is
faqti, rom nacisturi ideologia kanongareSed gamocxadda.
1946 w. germaniis qalaq pocdamSi gaiamarTa omSi gamarjvebuli sami
mTavari saxelmwifos – sabWoTa kavSiris, aSS-is da didi britaneTis
liderTa saerTaSoriso konferencia, romelmac imsjela evropis
mowyobis gzebze. gamarjvebuli triumviratis gadawyvetilebiT germanias
CamoerTva teritoriebi, romelsac is flobda 1937 wlis mdgomareobiT da
isini daukanondaT safrangeTs, sabWoTa kavSirs (dRevandeli
kaliningradis olqi) da poloneTs. mTlianobaSi germaniis
teritoriulma danakargma omamdelTan SedarebiT 25% Seadgina. rac
mTavaria, germania gaiyo or saxelmwifod. Tavis mxriv, poloneTma
sabWoTa kavSiris sasargeblod daTmo garkveuli teritoriebi, romlebic
1940 wlamde mis SemadgenlobaSi Sedioda. Tumca, poloneTi mainc
mogebaSi darCa, radgan mierTebuli yofili germanuli teritoriebi
infrastruqturiT da ekonomikurad gacilebiT ufro ganviTarebuli iyo,
vidre is rac man ssrk-s dauTmo.
II msoflio omiT dasrulda versalis da daiwyo pocdamisgeopolitikuri epoqa. am omis ZiriTadi Sedegi imaSi mdgomareobda, rom
jer evropa, Semdeg ki mTeli msoflio or dapirispirebul ideologiur,
ekonomikur da samxedro-politikur nawilad gaiyo. sabWoTa kavSirma
38
komunisturi reJimebi Seqmna praqtikulad yvela qveyanaSi, romelic
germanuli okupaciisagan gaaTavisufla. poloneTi, CexoslovakeTi,
ungreTi, rumineTi, germaniis demokratiuli respublika, bulgareTi da
iugoslavia (es ukanaskneli ramdenime wlis Semdeg ganudga ssrk-s)
sabWoTa kavSiris bunebriv mokavSireebad iqcnen. demokratiuli
dasavleTisTvis es iyo arsebuli, magram miuRebeli realoba. jer natos
(1949 w.), xolo oriode weliwadSi “varSavis paqtis” SeqmniT “gaformda”
orpolaruli msoflio wesrigi. morton kaplanis klasifikaciis mixedviT
es iyo xisti bipolaruli sistema, romelSic moqmedebda ori erTmaneTismimarT mkveTrad dapirispirebuli koalicia. maT Soris daZabuloba
aTwleulebis ganmavlobaSi omis zRvarze balansirebda, Tumca
sabednierod ar gadasula cxel fazaSi. politikis istoriis
specialistebi 1945-91 wlebs samarTlianad uwodeben “civi omis” epoqas.
CanarTi #
“rkinis farda”
termini “rkinis farda” jer kidev XIX s.-Si gamoiyeneboda, magram
misi damkvidreba sayovelTaod miRebuli mniSvnelobiT dakavSirebulia
didi britaneTis premier ministris uinston CerCilis saxelTan.
1946 w. 5 marts CerCili q. fultonSi (misuri, aSS) sityviT gamovida
vestminsteris kolejSi, sadac man aRniSna Semdegi:“evropis kontinentze Stetinidan triestamde, baltiis zRvidan adriatikis
zRvamde ‘rkinis farda’ daeSva, ris miRmac aRmoCnda centraluri da
aRmosavleT evropis yvela uZvelesi qveynis dedaqalaqi: varSava, berlini,praRa, vena16, budapeSti, belgradi, buqaresti da sofia. es Cinebuli
qalaqebi Tavisi mosaxleobiT aRmoCnda iq, rasac me vuwodeb “sabWoTa
gavlenis sferos”. yoveli maTgani ama Tu im formiT sabWoeTis mxridanganicdis ara marto zegavlenas, aramed moskovis Zalze da zog
SemTxvevaSi usazRvrod mzard kontrols eqmemdebareba” (Wilde, 2012).
“rkinis farda” evropis aramarto politikur, aramed
mniSvnelovan geografiul barierad iqca. am barierma ramdenime
aTwleuli iarseba, r