Adnan Aslan - Dinler Ve Mutlak Hakikat Kavramı

7/21/2019 Adnan Aslan - Dinler Ve Mutlak Hakikat Kavramı

http://slidepdf.com/reader/full/adnan-aslan-dinler-ve-mutlak-hakikat-kavrami 1/14

islôm A r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi.

S a y ı

997

75 88

Dinler ve

Mutlak

Hakikat a v r a m ı

ohn Hick

ve Seyyid Hüseyin

Nasr la

BirMülakat

Adnan Aslan•

Religions and the Concept

o

he

Ultima

e

n

Interview w

i th John Hick and Seyyed

Hossein Nasr

This

paper consists of a conversation between John Hick

and Seyyed

Hossein Nasr on 25 October 994 while

Seyyed

Hossein Nasr was

delivering the Cadbury Lectures at Birmingham University. Also included

are their answers to a number

of

questions I asked. It is unique

not only

because two leading religious philosophers, a Muslim

and

a Christian, are

discussing religious pluralism,

but

also because their conversation touches

ona number of sensitive issues. Both are responding to today's circumstances

in which persons

of

different faiths do interact

and

listen to

each others

distinctive religious language, or in

other

words,

they

are respondingto

the

new

realities

of

religious pluralism. In general, Hick considers modifying

some religious claims while

Nasr supports each

religion

maintaining

its

own

terms and language while reinterpreting them. When discussing God

they use such terms as the Real and the Ultimate. Hick seeks a more

abstract and less divine person notion

of

God while Nasr points

out

that

the Ultima te or the Real manifests itself in a variety

of

ways

which means

that

different conceptions of

God

by the different religions are

to

be

expected. Both agree that the claims

of

different religions to be the one

and

only truth need to be gotten rid

of and

that

not

all

of

their views would be

accepted by other members

of

their

own

faiths. Finally, the interview

ends

with their views

on

salvation as well

as heaven and

hell.

Gelecek a s ı r d a , dinin

dünya

siyaseti ve ekonomisine hükmeden en önemli

güçlerden biri o l a c a ğ ı n a dair

ş a r e t l e r

iyice belirmeye

a ş l a d ı .

Bütün çabalara

men, sosyalizmin yerine

paravan

bir ideoloji kaim edernemenin

e t i r d i ğ i

entellek-

tüel a b ı r s ı z l ı k göz önüne l ı n ı r s a , bu tez

daha

da iyi a n l a ş ı l ı r . ğ e r y a l n ı z c a insan

a k l ı n ı n ürünü

olan ideolojilerin ı r a k t ı k l a r ı

b o ş l u k l a r ı

dolduracak yeni fikri bloklar

tesis etmek mümkün olmazsa,

İ s l a m ı n

b a ş ı n ı ç e k t i ğ i büyük dünya dinleri gelecek

Dr. Adnan Aslan Din Felsefesi), TDV İ s l a m A r a ş t ı r m a l a r ı Merkezi.

©

iSAM. istanbul 1997



islôm A r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi

nesillere kendi d e ğ e r ve

v i z y o n l a r ı n ı

telkin edebilmenin yepyeni bir

f ı r s a t ı n ı

ya-

k a l a y a c a k l a r d ı r . Global bir köy haline gelen modern dünyada bunu a ş a r a b i i m e -

nin ş a r t ı , fikir ve d e ğ e r a l ı ş v e r i ş i n i s a ğ l a y a c a k ve dünyada a r ı ş ve huzur içinde

y a ş a m a n ı n prensiplerine ş a r e t edecek dinler r a s ı diyalogun e l i ş t i r i l m e s i d i r . Dini

ç o ğ u l c u l u k hipotezinin en güçlü temsilcisi olan John Hick ve bu a ğ ı n önde gelen

müslüman d ü ş ü n ü d e r i n d e n Seyyid

Hüseyin

Nasr'la

y a p ı l a n

bu mülakat, dinler

a r a s ı diyalogun a r p ı c ı bir r n e ğ i o l m a s ı

b a k ı m ı n d a n

önemlidir.

ingiltere

ve

Amerika da son otuz ı l d ı r din felsefesi

ve

teoloji üzerine dersler

veren

Hick, H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n d i ğ e r dinleri e diyalog a ş l a t a b i l e c e k bir

konuma

gele-

bilmesi için kendi içinde yeniden bir doktriner

y a p ı l a n m a y a

gitmesi

g e r e k t i ğ i n i

teklif eder.

Hick in bu

konuda

birçok

a l ı ş m a s ı

v a r d ı r . Bunlardan en

önemlileri

ş u n l a r d ı r : An lnterpretation

of

Religion: Human Response to the Tanscendent

i-

nin Bir Yorumu, İ n s a n l ı ğ ı n A ş k ı n V a r l ı k l a i l i ş k i s i , London 1989; God

and

the Uni-

verse

of

Faiths

( T a n r ı

ve Dinlerin D ü n y a s ı ) , London 1973; Death and Eternal Life

(Ölüm ve Ebedi Hayat) London 1976; Eviland the God ofLove (Kötülük ve Sevgi

T a n r ı s ı ) London 1966 ve The Metaphor of God

Incarnate

(Hulül

E t m i ş

T a n r ı

Metaforu),

London

1993.

Seyyid Hüseyin Nasr, gelenek a v r a m ı n a istinaden dini

İ s l a m i )

ç o ğ u l c u l u ğ u

savunan

bir

ü ş ü n ü r

olarak, Hick'in o r u l a r ı n a cevap verebilecek müslüman en-

tellektüellerden biridir.

A y n ı

zamanda

Nasr,

y a y ı n l a d ı ğ ı

eserleriyle modern

dün-

yada dindar l a r n a m a n ı n g e t i r d i ğ i felaketiere ve dinin gelecek ç a ğ d a t o p l u m l a r ı

yönlendirmedeki

önemine ş a r e t

etmektedir.

N a s r ı n temel eseri olan Knowledge and the Sacred

Bilgi

ve Kutsal), Albany:

State University of New York Press, 1989, ç a ğ ı m ı z ı n entellektüel meselelerine fark-

bir y a k l a ş ı m teklif edebilecek güçtedir. The Need for Sacred Science Bir Kutsal

Bilim

i h t i y a c ı ) ,

London 1993;

Man

and Nature : The Spiritual Crises

of

Modern

Man ( İ n s a n

ve Tabiat) ,

2

London 1968; ldeals and Realities

of

slam ( İ s l a m : idealleri

ve Gerçekleri),

3

London 1994;

Sufi

Essays

( S ü f ı z m

üzerine Denemeler), Albany

1991

ve

lslamic

Art

and

Spirituality

( İ s l a m

S a n a t ı

ve

M a n e v i y a t ı )

,

4

London 198 7

gibi eserleri a s r ı n islam ümmetinin içinde u l u n d u ğ u problemlere cevaplar üre-

tebilecek bir

ü ş ü n c e

z e n g i n l i ğ i n e sahip l d u ğ u n u göstermektedir.

Seyyid Hüseyin Nasr, Cadbury K o n f e r a n s l a r ı (Ekim 1994) vesilesiyle

İ n g i l t e

re'nin Birmingham ş e h r i n e g e l d i ğ i zaman, Nasr ve Hick'le mülakat yapabilmenin

tarihi ı r s a t ı n ı d e ğ e r l e n d i r d i k . Hick, mülakata kendisiyle Nasr a r a s ı n d a k i f a r k l a r ı

izah ederek a ş l a d ı .

5

Hick:

Sizinle birçok

hususta

a y n ı

f ı k i r d e

o l m a m ı z a

r a ğ m e n ,

çok önemli bir

noktada a y r ı l ı y o r - u z . Bu

r ı 1 e s e l e l e r i

degerlendirmede a r a m ı z d a bir metot

a r k ı

var

Çev. Ş e h a b e t t i n Y a l ç ı n ,

nsan

a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l

1995.

2

Çev.

Nabi A v c ı ,

A ğ a ç Y a y ı n l a r ı ,

istanbul 1991.

3 Çev. Ahmet özel, Akabe

Y a y ı n l a r ı ,

istanbul 1985.

4

Çev.

Ahmet Demirhan, insan

a y ı n l a r ı ,

istanbul 1992.

5 john Hick'e

bize bu

m ü l a k a t ı Birmingham'daki kendi evinde yapma

f ı r s a t ı n ı t a n ı d ı ğ ı için t e ş e k k ü r

ederiz.

76



Dinler ve Mutlak Hakikat Kavramr

Sizin

dünya

ö r ü ş ü n ü z e gelenek daha o ğ r u s u Perennial Felsefe , benimkine

ise t ü m e v a r ı m s a l a k ı l yürütme (inductive reasoning) k a y n a k l ı k ediyor.

H ı r i s t i

y a n l ı k ' t a k i

dini tecrübenin,

T a n r ı

h a k k ı n d a

i n s a n l a r ı n

u y d u r d u ğ u

muhayyel

bir

projeksiyon

o l m a d ı ğ ı n a

ve Mutlak'a mukabele o l d u ğ u fikrine

bütün

kalbimle

i n a n ı y o r u m . Hatta, d i ğ e r büyük

dünya

dinlerinin ş k ı n V a r l ı ğ ı kendi tecrübi form-

l a r ı n d a naklettikleri, ve onun

insan h a y a t ı n a a y n ı

tarzda ahlaki ve dini etkileri

o l d u ğ u için, o dinlerin de

Mutlak'a sahih

cevap o l d u k l a r ı n a inanma mecburiyeri

hissediyorum. M a m a f ı h , bütün

bu

insani kavramlar örgüsünün ötesinde,

f a r k l ı

biçimde idrak d i l m i ş ve d o l a y ı s ı y l a f a r k l ı

tarzda

tecrübe e d i l m i ş

ve

bunun

sonu-

cu olarak

büyük

dini geleneklerin içinde f a r k l ı muhteva a z a n m ı ş , Nihai Kutsal

Hakikat'' v a r l ı ğ ı n a iman ediyorum. Dinler, f a r k l ı dini tecrübe ş e k i l l e r i , inançlar,

kutsal

kitaplar, ritüeller

ve

hayat

t a r z l a r ı y l a

çok boyutlu

bütüncül

doktrinlerdir.

Fakat bütün dinler M u t l a k ' ı n insan h a y a t ı n a etkisiyle e ş e k k ü l e t m i ş l e r d i r . Lügavi

tercihimden o l a y ı , A ş k ı n

V a r l ı ğ a "

k a r ş ı l ı k olarak, el-Hakk kelimesine a ş a ğ ı

y u k a r ı tetabuk

eden

the Real terimini kullanmaya meyletmekteyim.

6

Nasr Ben de bazen bu kelimeyi büyük harfle b a ş l a m a s ı

k a y d ı y l a

k u l l a n ı y o -

rum.

Hick Evet, büyük harfle. Bu terim (the Real) Sanskiritce sat Çince zhen

kav-

r a m l a r ı n ı n k a r ş ı l ı ğ ı d ı r . Bu meseleyi ı r i s t i y a n topluma n l a t ı r k e n , teizmi ve teslisi

ç a ğ r ı ş t ı r d ı ğ ı için a n r ı

God)

kelimesinden uzak

dunnarn

e r e k t i ğ i n i hissettim. İ ş t e

bunun için, Hakk (the Real) terimini k u l l a n m a y ı

tercih ediyorum.

Söz konusu

Hakk'a a r k l ı

yollarla i n s a n i k a r ş ı l ı k l a r v e r i l m i ş t i r . Dinler r a s ı n d a k i insani ve tari-

hi faktörlerden d o ğ a n bu a r k l ı l ı k l a r , diniere hususi kimliklerini veren

e y d i r .

Bir

dinin i m l i ğ i n i o l u ş t u r a n ö ğ r e t i l e r i n e dokunmamak gerekir d e d i ğ i n i z noktada size

k a t ı l m ı y o r u m . E ğ e r

kendi inanç

ü n y a l a r ı m ı z d a y a ş a y ı p birbirimize a r ı ş m a s a y -

d ı k , belki sizinle y n ı

f ı k i r d e

olabilirdim.

Fakat

bu

a ğ d a

birbirimize a k ı n

y a ş ı y o r ,

birbirimizin d i n i l i s a n l a r ı n d a n etkileniyoruz. Bu fikri kabul etmemin, (özü t i b a r ı y

la sizin d ü ş ü n c e n i z e y a k ı n olan) benim h ı r i s t i y a n inanç biçimini benimsememde

negatif etkileri oldu. Çünkü geleneksel ı r i s t i y a n l ı k İ s a ' y ı T a n r ı kabul etmek sure-

tiyle, kutsal teslisin ikinci

ş a h s i y e r i

o l d u ğ u n a

i n a n m a k t a d ı r .

Buradan

u

sonuca

u l a ş ı l m a k t a d ı r :

Dünya dinleri

r a s ı n d a

H ı r i s t i y a n l ı k , semadan n s a n l ı ğ ı kurtarmak

için

yeryüzüne

i n m i ş mücessem bir a n r ı t a r a f ı n d a n

k u r u l m u ş yegane

dindir. Ge-

leneksel olarak dindar

h ı r i s t i y a n l a r bu

tezin

y a l n ı z

h ı r i s t i y a n inanç d ü n y a s ı için

d e ğ i l , bütün bir alem için d o ğ r u o l d u ğ u n a i n a n ı r l a r . Ş a y e t , d i ğ e r

insanlar

buna

i n a n m ı y o r l a r s a onlar a n ı l m a k t a d ı r . İ ş t e bu noktada

ben

dinlerin mutlak hakikat

i d d i a l a r ı n ı n yeniden formüle edilmesi e r e k t i ğ i n i

d ü ş ü n ü y o r u m .

Halbuki siz, Ha-

y ı r h a y ı r Biz dinlerin bu

ğ r e t i l e r i n e

d o k u n a m a y ı z diyorsunuz.

Nasr Bu rnütalaalarda iki nokt y ş a r e t edildi

İ l k i n d e

a : y n ı fikirdeyiz; di-

ğ e r i n d e

ise f a r k l ı d ü ş ü n ü y o r u z . Sizinle a y r ı l d ı ğ ı m ı z

nokta

sizin dini a k i k a t ı e r i n

f a r k l ı

dini atmosferlerde m ü ş a h h a s l a ş m a s ı n ı i n s a n ı n

İ l a h i

V a r l ı ğ a

c e v a b ı

olarak

6

Hick'in s ı k s ı k k u l l a n d ı ğ ı the eal k a v r a m ı n ı n Türkçe'de tam k a r ş ı l ı ğ ı n ı bulmak güç o l d u ğ u için biz

bunu Hakk terimiyle k a r ş ı l a m a y a ç a l ı ş t ı k .

77



islôm

A r a ş t ı r m a l a n

Dergisi

d e ğ e r l e n d i r m e n i z ; benim

ise

b u n l a r ı n i n s a n l a r ı n f a r k l ı ş a r t

ve

d u r u m l a r ı n ı d e ğ e r

lendiren İ l a h i iradenin neticesi

o l d u ğ u n a i n a n m a m d ı r .

Orta yerde i r l e ş t i ğ i m i z bir

alan l m a s ı n a

r a ğ m e n ,

bu noktada r a m ı z d a

ciddi bir fark söz konusudur.

H ı r i s t i -

yan

teolojisi

a k k ı n d a

biraz önce sizin

ö y l e d i ğ i n i z

gibi,

İ s l a m i

teolojinin her for

munun T h n r ı t a r a f ı n d a n v a h y e d i l d i ğ i n i ben de iddia

etmiyorum.

Bu

noktada

sizinle

a y n ı

fikirdeyim.

Fakat kutsal

ibadet

e k i l l e r i ,

kutsal kitaplar ve teolojinin

temel

n o k t a l a r ı ,

her dinde

T a n r ı

t a r a f ı n d a n v a z e d i l m i ş t i r . Benim

o n l a r ı n y a l n ı z c a

i n s a n o ğ l u n u n

Nihai

a r l ı ğ a

icabeti

o l d u ğ u n u söylemem

elbette

mümkün d e ğ i l .

Zannederim bizim bu meselede

a y r ı l d ı ğ ı m ı z en

ciddi nokta da budur. Fakat

u

hu-

sustasizinle y n ı fikirdeyim: Her dinin kendi içinde

h i s s e t t i ğ i

m u t l a k l ı k i d d i a s ı n ı n

-bu, tarihi olarak

her

dinin

a l n ı z

kendisinin

o ğ r u veya o ğ r u l a r ı n

içinde

en

o ğ

ru

o l d u ğ u

fikrinin

g e l i ş m e s i n e

sebep

o l m u ş t u r -

benim bu, sizin de

b a ş k a

bir

a ç ı -

dan ortaya

o y d u ğ u m u z

doktrin

ı ş ı ğ ı n d a yeniden

ele

a l ı n m a s ı

gerekmektedir. Bu

husustaki fikrim

ş u d u r :

Mutlak her

zaman ve mutlaka u t l a k t ı r , Hakk

mutlak

ola-

rak h a k i k a t t ı r . Bunun d ı ş ı n d a k i her e y ,

M u t l a k ' ı n

dini dünyadaki tezahürleridir

Bu tür bir fikri tashihin,

ancak l a h i y a t ç ı l a r ,

hakimler ve arifler

t a r a f ı n d a n y a p ı

l a b i l e c e ğ i n e i n a n ı y o r u m .

A v a ı n ı n birden çok dini

dünyada

a y n ı

anda y a ş a m a s ı

mümkün

e ğ i l d i r . S ı r a d a n bir ı r i s t i y a n , H ı r i s t i y a n l ı k izafidir, ve bunun için ben

Budizm'in

a k i k a t ı n ı

kabul ediyorum" bile diyemez. Bunu ancak

d a ğ ı n

zirvesine

kadar

ı r m a n a n

biri" söyleyebilir. Aksi takdirde böyle bir ifade, gerçekten hakika

t ı n

bir dini

dünya

içinde

m ü ş a h h a s l a ş m ı ş

formunu (ki onlar bu halleriyle

i z a f ı

m u t l a k t ı r l a r )

zedeler

ve d o l a y ı s ı y l a

dinin bizzat kendisinin tahribine sebep olur.

Vurgulamak s t e d i ğ i m

nokta ş t e

budur.

Hick

Burada bir tehlike

o l d u ğ u n u

seziyorum. Gerçekten ciddi bir tehlike Bir

h ı r i s t i y a n olarak H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n kendisinin tek hakikat

o l m a d ı ğ ı

ş u u r u

il y a ş a

m a n ı n

zor

o l d u ğ u n u kabul

ediyorum.

Fakat

mesele

bu

kadar

d e ğ i l

ve

b a ş k a

bir

ş e y daha bu

meseleyle a l a k a l ı d ı r . Thrihi bir d d i a n ı n timsali olan dinlerin

e ğ i ş m e

y e c e ğ i tezini kabul etmiyorum.

B i l d i ğ i n i z

gibi H ı r i s t i y a n l ı k ' t a , hudutsuz bir e l i ş m e ,

mezheplere

a y r ı l a r a k

daHanma

ve e ğ i ş m e

söz konusudur.

İ ş t e bundan o l a y ı

siz

gerçekten

Ş u

veya

bu

gerçek

ı r i s t i y a n i n a n c ı d ı r

diyemezsiniz.

Aslan

Zannederim

bu daha

çok "din diliyle" alakah bir meseledir.

T a n r ı ' y ı

bir,

yaratan her e y i

bilen, alim ve

her e y e gücü

yeten, kadir biri olarak takdim

eden geleneksel "din dilini"

n a s ı l

izah ediyorsunuz?

Hick

Bana öyle geliyor

ve

mesele

ş u d u r

ki

biz Nihai V a r l ı k h a k k ı n d a ko-

n u ş m k istiyoruz,

halbuki

biz ancak

Nihai

a r l ı ğ ı n belli bir

formda bize

gelen

tezahürleri

k k ı n d k o n u ş a b i l i r i z ,

bizzat

kendisi k k ı n d d e ğ i l .

Her formun

diii, b a ş k a formiara y a b a n c ı d ı r . Din dilinin

a z ı

u n s u r l a r ı gerçekten Mutlak'a uy-

gulanabilir. Mesela ben Nihai a r l ı ğ ı n sonsuz l d u ğ u n u

s ö y l e y e b i l d i ğ i m

halde

form

h a k k ı n d a

bunu

söylemem

mümkün

e ğ i l .

Mamafih, özellikle

h ı r i s t i y a n

Thn

a n l a y ı ş ı n ı n

-ki Mutlak'

kavramak a k ı m ı n d a n s ı n ı r l ı

olmak

o r u n d a d ı r -

bizzat

kendisinin

sonsuz nihai ve

ezeli

o l d u ğ u n u

söyleyemeyiz. Durum böyle olunca

biz

k a r ı ş ı k

bir durumla

k a r ş ı k a r ş ı y a y ı z :

Bir

ş e y h a k k ı n d a k o n u ş u r k e n , ona uy-

gun olmayan a ş k a

bir

e y h a k k ı n d a k o n u ş m u ş

olabiliyoruz.

78



Dinler ve Mutlak Hakikat K a v r a m ı

Aslan Böyle bir din dilinin

Mutlak a

uygulanamaz o l d u ğ u n u mu söylemek

istiyorsunuz?

Hick

B a z ı l a r ı n ı n uygulanabilir, b a z ı l a r ı n ı n ise

uygulanamaz l d u ğ u n u

söy-

lüyorum. S o n s u z l u ğ u n Mutlak a bir

ı f a t

o l a b i l e c e ğ i n i söyleyebilirim.

Aslan Fakat Kadir

ve

Alim s ı f a t l a r ı uygulanamaz diyorsunuz, öyle mi?

Hick

Bu güç

ve kuvvet

fikri,

ahlaki kavramlar olan

iyilik

ve

sevgi, T a n r ı n ı n

murat

ve

a k s a d ı n ı n o l m a s ı gibi ş e y l e r i n s a n l a r ı n ürettikleri a v r a m l a r d ı r . Bu kav-

ramlar u t l a k ı n bizzat kendisine ı t l a k edilemez.

Aslan Profesör Nasr, geleneksel din dilinin

T a n r ı ' y ı

v a s ı f l a r ı d ı r m a s ı husu-

sunda siz ne ü ş ü n ü y o r s u n u z ?

Nasr Her ne kadar bizatihi Hakk (the Real in itself) bütün dillerin, katego-

rilerin ötesinde ise de, H a k k ı n her dinde kendisini bildirmek için, kendisine ver-

d i ğ i

s ı f a t l a r

onu anlamaya bir r a ç t ı r . Mesela,

Kur an da

a n r ı

kendisini el Kadfr

diye tavsif eder. Ş i m d i biz, T a n r ı n ı n kadir l m a s ı n ı n i s t e n ı n e d i ğ i bir tarihi zaman-

da y a ş a d ı ğ ı m ı z için

bu s ı f a t ı

ilga edemeyiz. M u t l a k ı n

bu

tür s ı f a t l a r ı s ı r f insan

kaprislerinden

d o l a y ı d e ğ i ş t i r i l e m e z .

Bizim bu

husustaki konumumuz

ise

ancak

ve ancak kadir in ne demek l d u ğ u n u anlayabilmektiL Mesela, benimle Gazza-

li nin

bu

ı f a t ı a n l a m a s ı a y n ı d e ğ i l d i r . T a n r ı ' n ı n kendini tezahür a r z ı ( İ s l a m ' d a

T a n r ı n ı n isimlerinin tecellisi, H ı r i s t i y a n l ı k ve Yahudilik'te d i ğ e r yollarla tezahürü)

o dinin kutsal

ü n y a s ı n ı n

bir

a r ç a s ı d ı r .

İ n s a n

ş a r t l a r ı n a

göre

d e ğ i ş t i r i l e m e z ;

fakat

her zaman yeniden

yorumlanabilir.

Bu bizi,

a y k ı r ı d ü ş ü n d ü ğ ü m ü z

çok

önemli

bir noktaya getirdi:

D e ğ i ş i m

ve

dinin kendi içinde transformasyonu meselesi. Her dinin d e ğ i ş t i ğ i g e r ç e ğ i n i inkar et-

miyorum.

Fakat

ben bu e ğ i ş i m i bir e ş e

a ğ a c ı n ı n d e ğ i ş m e s i n e

benzetiyorum.

Ş u

m e ş e a ğ a c ı , elli y ı l önce böyle d e ğ i l d i

ve

bundan elli

y ı l sonra da yine

böyle kal-

mayacak.

D e ğ i ş i y o r

ve

fakat

her zaman

bir m ş e a ğ a c ı

olarak

a l ı y o r . Onun e k l i

ve sonraki

e l i ş m e l e r i , m e ş e

a ğ a c ı n ı n

platonik ide sine, yani kendini

mekanda

zuhur e t t i r d i ğ i idesi ve hakikatine veya modern bilim a ç ı s ı n d a n genetik

koduna

b a ğ l ı

olarak

vuku

buluyor.

e ş e

a ğ a c ı n ı n d e ğ i ş i k ülkelerde

d e ğ i ş i k

boylarda

o l m a s ı

ve

her zaman y n ı gözükmemesi, onun e ş e

a ğ a c ı o l m a d ı ğ ı a n l a m ı n a

gel-

mez. Bundan o l a y ı ,

ben

d e ğ i ş m e y i ve din içindeki transformasyonu bu misalin

ı ş ı ğ ı n d a d e ğ e r l e n d i r m e k suretiyle m e ş e a ğ a c ı n d a k i

d e ğ i ş i m l e

bir tutuyorum. Me-

sela, m e ş e a ğ a c ı hastalanabilir ve a z ı d a l l a r ı n ı kaybedebilir veya sen ona a ş k a

bir a ğ a ç a ş ı l a y a b i l i r s i n

bazan

tutar bazan

da

tutmaz. Din de böyledir.

B a ş k a

bir

dinin

a r ç a s ı olmaya zorlanan

bir din, ötekiyle b ü t ü n l e ş m i ş bir

durum l ı r

Bazan

bu

yürümez

ve din tümüyle

ortadan

kalkar.

Fakat

dinin sürekli a ş a y a n bir haki-

k a t ı

v a r d ı r . M a m a f ı h ,

ben bütün

bu dinlerin kendi içlerinde a z ı d e ğ i ş i m u n s u r l a r ı

t a ş ı d ı ğ ı n ı

inkar

edemem. Mesela, Hz.

İ s a

Benim

k r a l l ı ğ ı m

bu dünyada

d e ğ i l d i r

d e d i ğ i için

H ı r i s t i y a n l ı k ' t a d e ğ i ş m e z k a n u n l a r ı n

o l u ş t u r d u ğ u bir e r i a t yoktur. -

l a y ı s ı y l a ,

H ı r i s t i y a n l ı k

Roma hukukunu, daha o n r a l a r ı İ n g i l i z hukukunu, Alman

ve Amerikan hukukunu benimsernede hiçbir problemle k a r ş ı l a ş m a m ı ş t ı r .

Fakat

İ s l a m

ve Yahudilik'te, ilahi

a n u n l a r ı n o l m a s ı , d e ğ i ş m e z l i ğ e

i ş t i r a k olarak telakki

79




e d i l m i ş t i r .

T a n r ı

Levha da Öldürmeyin diye y a z d ı ğ ı için bu ilahi ve

e ğ i ş m e z

bir

kanundur ve d o l a y ı s ı y l a tekamül etmez. Bu noktai nazardan b a k ı l ı n c a , kanun

l a r ı n

t o p l u m l a r ı

n a s ı l

idare

e t t i ğ i

hususundaki

ı r i s t i y a n

a n l a y ı ş ı ,

islam ve

yahudi

a n l a y ı ş ı n d a n f a r k l ı d ı r . Hatta bunu bile, H a k k ı n kendisini a r k l ı yollarla, f a r k l ı dini

dünyalara izhar t t i ğ i fikri çerçevesinde e ğ e r l e n d i r m e k mümkündür.

Aslan S a y ı n Hick, bu

e ğ i ş m e z l i k ikri

hususunda yorum yapmak ister misiniz?

Hick

İ s l a m

ve Yahudilik' i bir tarafa,

H ı r i s t i y a n l ı ğ ı

da

d i ğ e r

tarafa koyarsak

bunlar r a s ı n d a bu ç ı d a n bir fark o l d u ğ u a ş i k a r d ı r , çünkü islam her ne kadar yo

r u m l a r ı d e ğ i ş s e de kendisi d e ğ i ş m e y e n Kur an a d a y a n m a k t a d ı r . Buna k a r ş ı ,

H ı r i s t i y a n l ı k , N s a r a l ı isa ya a y a n m a k t a d ı r . Ş i m d i size ş u soruyu sormak istiyo

rum:

İ s a ' n ı n

tarihi bir

a h s i y e t

ve birçok Yeni Ahid alimlerinin ifade e t t i ğ i gibi (ki

bu son

s ı r d a

ortaya ı k m ı ş bir

e l i ş m e d i r )

kendisini a n r ı ve teslisin tecessüm e t m i ş

ikinci a h s i y e t i olarak

ö r m e d i ğ i n i

kabul edelim. Aksine,

H ı r i s t i y a n l ı k İ s a ' y ı

T a n r ı

ve teslisin ikinci

a h s ı

olarak

i l i y o ı Ş i m d i , İ s a

kendisini öyle

b i l m e d i ğ i

halde

onun

T a n r ı

o l d u ğ u n a i n a n ı l m a s ı d e ğ i ş m e z hakikat yoksa

ileride terkedilmesi gere

ken sonradan ilave e d i l m i ş bir doktrin mi? Buna kim,

n a s ı l

karar verecek?

Nasr Benim bu teolojik meseleye h ı r i s t i y a n l a r a d ı n a karar verme cüretim

elbette olamaz. Bir müslüman alim olarak

bana

o r d u ğ u n u z için

en

z ı n d a n ş u n u

söyleyebilirim: Son a m a n l a r ı n bu tesbitini, yani Mesih'in resul o l d u ğ u n u ve

T a n r ı ' n ı n o ğ l u o l m a d ı ğ ı n ı ,

Kur'an tasdik etmektedir. Meselenin bu

a n ı n ı

bir tarafa

b ı r a k ı r s a k ,

a s ı l soru u olmak

u r u m u n d a d ı r :

E ğ e r bu basit

bir hata ise, o sonsuz

hikmet ve adaletiyle

T a n r ı ,

milyonlarca

i n s a n ı n

kendisinde k u r t u l u ş u

a r a d ı ğ ı

ve

d ü n y a n ı n büyük

dinlerinden biri

olan ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

ve

ona n a n a n l a r ı n ı n

iki bin

y ı l d ı r

dalalette o l m a s ı n a n a s ı l müsaade edebilir? Bu basit bir

hata m ı y d ı ?

Bizim

mütalaa etmemiz gereken teolojik mesele i ş t e budur.

Hick H a k l ı s ı n ı z .

Nasr

Bu doktrini

(her ne kadar tarihi dokümanlar desteklemese dahi)

T a n r ı ' n ı n

h ı r i s t i y a n l a r için

(müslümanlar için

d e ğ i l ) murad t t i ğ i n e

i n a n ı y o r u m .

Fakat hadise

ş u d u r : Bana

göre

vahyin

ç e ş i t l i

yorum

htimalleri,

bu

ş e k i l d e

y o r u m l a n m a s ı n a

imkan

vermektedir. Kutsal bir

s a n a t ı n

ürünü olarak Durham Katedrali gibi bir

ş a h e s e r i n y a p ı l a b i l m e s i dahi H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

hakikatle

i r t i b a t ı o l d u ğ u n u

gösterir.

Mamafih, bir müslüman olarak bu doktrinin Mesih'in tek ve mutlak yorumu

o l m a d ı ğ ı n a i ş a r e t ederek

-çünkü ı r i s t i y a n l ı k ' t a n

b a ğ ı m s ı z olarak ü s l ü m a n l a r ı n

da

bir Mesih a n l a y ı ş ı var- geleneksel ı r i s t i y a n l ı k içindeki yorumunu savunabi

lirim. E ğ e r , (Allah korusun) bütün h ı r i s t i y a n l a r geleneksel h ı r i s t i y a n doktrinlere

i n a n ı n a y ı b ı r a k s a l a r ,

müslümanlar

hala Mesih e ve Hz. Meryem e inanmak

d u r u m u n d a d ı r l a r . Fakat,

Hz

s a ' y ı T a n r ı ' n ı n o ğ l u olarak

temsil

eden

yorum

Mesfh

"in

tek geçerli

yorumu

d e ğ i l d i r .

Bu yorum

T a n r ı

iradesinin,

H a k k ı n

tezahürierinin

y a l n ı z bir cihetini temsil

etmektedir.

E ğ e r

bir kimse, bu binlerce i n a n ı l a n korkunç

bir a t a d ı r derse, i ş t e

ben

bunu kabul edemem.

Hick Pratikte, kendisine bütün kiliselerde ibadet edilen a n r ı , İ s a ' n ı n kendi

sinden s ö z e t t i ğ i semavi baba

olan

T a n r ı ' d ı r . Teslis'e gelince, bunu daha sonra

18



inler ve Mutlak Hakikat

K a v r a m ı

i l a h i y a t ç ı l a r g e l i ş t i r d i . Fiiliyatta olan e y s e ,

h ı r i s t i y a n l a r ı n

semavi

baba

olan Tan-

r ı ' y a

i n a n d ı ğ ı d ı r .

Nasr Bu a s l ı n d a fiili durum olarak, h ı r i s t i y a n l a r müslümanlara çok

y a k ı n

demektir.

Hick Evet.

Nasr H ı r i s t i y a n l a r

üç

a n r ı ' y a

ibadet ediyor diyen

müslüman r k a d a ş l a r ı -

ma,

b a k ı n

kilisede ibadet için

o t u r d u ğ u n u z d a

(ki

ben

Amerika'da

ö ğ r e n c i y k e n

defalarca kiliseye gittim), kendinizi bir

olan T a n r ı ' n ı n huzurunda

ve

O na

ibadet

ediyor hissedersiniz diyordum.

Hick

Evet

ö y l e d i ğ i n i z d o ğ r u d u r .

Kutsal

inkarnasyon

fikrini metafor olarak

d ü ş ü n m e k , a s l ı n d a h ı r i s t i y a n ş u u r u n d a var

olan bir

e y i ortaya ı k a r m a k t a n b a ş -

ka bir e y

d e ğ i l d i r .

Antik dünyada, yani s a ' n ı n z a m a n ı n d a ,

T a n r ı ' n ı n o ğ l u

deyi-

mi çok

a y g ı n d ı

ve metaforik olarak

u l l a n ı l ı y o r d u .

u noktada benim yapmaya

ç a l ı ş t ı ğ ı m

ş e y ,

h ı r i s t i y a n din dilinin b e r r a k l a ş t ı r ı l m a s ı , yoksa bilf ii l mevcut h ı r i s t i

yan

i n n c ı n ı n d e ğ i ş t i r i l m e s i d e ğ i l .

Fakat, her

n a s ı l s a ,

h ı r i s t i y a n l a r ı n hala

büyük

bir ı s m ı için, İ s a ' n ı n T a n r ı

o l d u ğ u i d d a s ı n ı n

lafzf l ı n m a m a s ı kabul edilemez. Hat-

ta ı r i s t i y a n

fundamentalistler

bunun

bir hakikat

l d u ğ u n a i n a n ı r l a r .

Aslan

T a r t ı ş t ı ğ ı m ı z

bütün bu meseleler yine her dinin dilini

n a s ı l a n l a m a m ı z

g e r e k t i ğ i n d e

d ü ğ ü m l e n i y o r .

Benim sorum ş u : Dinlerin kendilerine has dilleri yo-

luyla ortaya

o y d u k l a r ı T a n r ı t a s a v v u r l a r ı

ne kadar sahihtir?

Nasr Burada

u n l a r ı

söylememe izin verin. Siz burada din dili terimini kul-

l a n ı y o r s u n u z .

B i l d i ğ i n i z

gibi ben, eserierirnde üç a y r ı dilden bahsederim: kutsal

dil

ibadet dili ve herkesin

u l l a n d ı ğ ı

dil.

Ş i m d i ,

Arapça, Sanskritçe ve

b r a n i c e

gibi

T a n r ı ' n ı n kendileri yoluyla

o n u ş t u ğ u kutsal

diller ve o dillerde

vahiy

d ı n a söy-

lenen her e y T a n r ı ' n ı n dilidir. İ ş t e o dillerde T a n r ı ben

d e m i ş t i r .

Sizin bu sorunuz

o n l a r ı fazla alakadar etmez. Bu diller söz konusu l d u ğ u n d a Ne kadar sahihtir?

sorusunu o r a m a z s ı n ı z ; bunun ı h h a t i n d e n ş ü p h e e t t i ğ i n i z zaman s l ı n d a T a n r ı '

n ı n

vahyinden

ü p h e e t m i ş

oluyorsunuz. Mamafih,

sorunuz

kutsal dilin temel bir

rol icra

e t m e d i ğ i H ı r i s t i y a n l ı k ve

Budizm'e tevcih edilebilir. Mesih'in

k o n u ş t u ğ u

dil,

İ n c i l l e r

için fazla önemli de olmayan -çünkü onlar Yunanca

y a z ı l m ı ş t ı -

Ara-

mfce'dir. Fakat

daha s o n r a l a r ı ,

Yunanca ve Latince

B a t ı H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n ı n ,

dinin

kurucusu

a r a f ı n d a n k u l l a n ı l m a d ı ğ ı

ve

a n r ı bu

dillerde

vahiy ö n d e r m e d i ğ i

halde,

n

önemli iki dili haline

e l m i ş t i r .

Hiçbir h ı r i s t i y a n , T a n r ı ' n ı n Latince v Yunanca

k o n u ş t u ğ u n u

söyleyemez. Zannederim, sorunuzu

insan

dillerinin rol

o y n a d ı ğ ı

diniere hasretmek gerekir.

Aslan

Kutsal dildeki Mutlak

a s a v v u r l a r ı n ı n

bütünüyle sahih l d u ğ u n u mu

söylemek istiyorsunuz?

Nasr

Elbette ...

Fakat

birçok seviyede

a n l a m l a r ı v a r d ı r .

Bu

a n l a m l a r ı n n a s ı l

y o r u m l a n a c a ğ ı

ise b a ş k a bir meseledir. Mesela, klasik s l a m i kaynaklarda bir aye-

tin lafzi

a n a s ı n d a n

b a ş k a

f a r k l ı a n l a m l a r ı o l d u ğ u

söylenir.

K u r ' a n ' ı n

dili

söz

konusu

l d u ğ u n d a ,

kontekse zarar

vermeden

sembolik a n a l a r ı n d a n

bahsetmek

8




mümkündür. T a n r ı

Kur'an'da

el-Kadir diye

v a s ı f l a n d ı r ı l ı r .

S ı h h a t meselesi, İ s l a m söz

konusu l d u ğ u n d a a n l a m s ı z d ı r .

Aslan Bu noktai nazardan K i t a b - ı

Mukaddes

i n a s ı l görüyorsunuz?

Nasr K i t a b - ı Mukaddes meselesi f a r k l ı bir meseledir. Yahudiler Eski

Ahid in

bin gibi, uzun bir

tarih

sürecinde f a r k l ı peygamberlere v a h y e d i l d i ğ i n e

i n a n ı r

lar. eni Ah

d

e gelince, o, havariler a r a f ı n d a n Hz. İ s a ' n ı n ölümünden

ı r k veya

elli y ı l sonra, İ s a ' n ı n sözlerinin t o p l a n d ı ğ ı bir ü l l i y a t t ı r . Bunun

havariler

tara-

f ı n d a n u y d u r u l d u ğ u n u söylemek a n l ı ş t ı r . E ğ e r , Yeni Ahid'in

ne

a d a r ı T a n r ı '

n ı n vahyidir diye bir soru s a n ı y o r s a n ı z

bu

bizi tamamen f a r k l ı bir konuya götü-

rür. Ben

a y n ı

zamanda ş u n u da ifade edebilirim ki, Mesih, K e l a m ı n (Logos) bir

tezahürü

o l d u ğ u

için,

onun

s a r f e t t i ğ i

sözler

T a n r ı

t a r a f ı n d a n ilham

e d i l m i ş t i r .

Bundan

o l a y ı

Kur'an,

İ n c i l ' d e n

T a n r ı ' n ı n

k i t a b ı olarak

bahseder. Mamafih, Yeni

Ahid'in dört

f a r k l ı

versiyonu olan Matta

ve

Markos, Luka, Yuhanna, dört f a r k l ı

kuran veya dört f a r k l ı tevrat olarak görülemez. Onlar K e l a m ı n (Logos)

bu

mucizevi a y a t ı n ı n dört a r k l ı versiyonudur.

Aslan Profesör Hick, bu vahiy

ve

kutsal dil hususunu siz n a s ı l

d e ğ e r l e n d i

riyorsunuz?

Hick T a n r ı insan a r t l a r ı n ı göz önünde bulundurarak ilahi

e l a m ı n ı

vahye-

der" ifadesi

a n r ı ' y ı

tarihte,

f a r k l ı

zamanlarda faal olan ve k a s t ı n ı g e r ç e k l e ş t i r e n

bir

a h s i y e t olarak

telakki etmemizi gerektirmektedir. Böyle bir dili

Mutlak'a uy-

g u l a m a m ı z mümkün mü?

Nasr Mutlak sadece söz konusu edilen din dilinin m a n a s ı n ı n g e r e ğ i n e in

hisar edilemez.

Fakat

bundan tamamen hali de d e ğ i l d i r . Mesela Mutlak,

d ü n y a m ı z a

ı ş ı k

veren bir ü n e ş gibi

a n l a ş ı l a b i l e c e ğ i

gibi, kendisini izhar eden Tao veya ilah

prensiplerden tezahür t t i ğ i e ş y a n ı n t a b i a t ı n ı t e ş e k k ü l ettiren

kanunlar ve

pren

sipler olarak da n l a ş ı l a b i l i r . Buradan hareketle, mesela Taoizm gibi bir dinde, fiziki

d ü n y a n ı n

zaman ve

mekan t a r z ı n d a k i f o r m l a r ı n ı n

tezahür

e t t i ğ i ilahi prensipler

fikrinin o l m a d ı ğ ı n ı söyleyemeyiz.

Hick Ş i m d i bana ş u n u söyleyiniz. M u t l a k ı bir ş a h s i y e t , vahyeden,

k a s d ı

olan ve tarih olarak faal bir ş a h ı s ş e k l i n d e tavsif etmek sizce gerçekten d o ğ r u

mudur?

Nasr

H a y ı r .

Her zaman d e ğ i l . Burada iki f a r k l ı

husus

var H a k k ı n kendisini

y a l n ı z c a sizin söz konusu e t t i ğ i n i z s ı f a t ı a r a m ü n h a s ı r k ı l a c a ğ ı n a i n a n m ı y o r u m .

A y n ı

zamanda,

bu s ı f a t ı a r ı n s ı r f H a k k ı n bir

veehesini

göstermek için insanlar

t a r a f ı n d a n u y d u r u l d u ğ u n u da iddia etmiyorum. imdi, Hakk sonsuzdur ve o l a y ı

s ı y l a

kendisini, gayri a h s i (non-personal) tarzda tezahürü de dahil olmak üzere,

f a r k l ı

formlarda

izhar etme

i m k a n ı n a

sahiptir. Bu

a y n ı

zamanda O'nun

kendisini

sizin b a h s e t t i ğ i n i z kategorilerle de

izhar

etmesinin mümkün o l d u ğ u n u kabul et

mektir.

Hick Bu kategorileri H a k k ı n tezahürlerine uygulamak

mümkün,

yoksa

H a k k ı n bizzat kendisine e ğ i l ?

82



Dinler ve Mutlak Hakikat

K a v r a m ı

Nasr

Evet

a k l ı s ı n ı z .

Mutlak

Hakikat bütün bu

kategorilerin ötesindedir.

Hick i ş t e

benim de söylemek

s t e d i ğ i m

budur. Emin

e ğ i l i m ama u

noktada

zannederim

r a m ı z d a

büyük

bir fark var.

H a k k ' ı n

her

e z a l ı ü r ü n ü

insan

ü ş ü n c e

sinin

ve ş a r t l a r ı n

nisbeten

t k i l e d i ğ i n e i n a n ı y o r u m .

Nasr Evet, a r a m ı z d a k i büyük fark

ş t e

burada Bense, insan, ancak

a n r ı ' n ı n

vahiy için

f a r k l ı

h a v z a l a r ı , ilahi n e k t a r ı d ö k t ü ğ ü

d e ğ i ş i k

kap

ş e k i l l e r i n i

dikkate

a l d ı ğ ı

ölçüde, T a n r ı ' n ı n kendisini izhar etmesine

k a t k ı d a

bulunur diye

d ü ş ü n ü y o r u m .

Hick

"Dikkate l d ı ğ ı diye bahsetmeniz, bana hala sizin tezahür eden ve bir

ş a h ı s olan a n r ı ' y ı

ç a ğ r ı ş ı m

y a p t ı r ı y o r ,

M u t l a k ' ı d e ğ i l .

Nasr

Budizm'de ve

d i ğ e r

b a z ı dinlerde

o l d u ğ u

gibi, Hakk Sonsuz

a k i k a t ' ı n

daha

ş a ğ ı

bir seviyedeki

tezahürü

e k l i n d e

vuku

bulabilir. Kendisini

tezahür

se

viyesinde

bu unsurlar ortaya ı k m a k t a d ı r

Hick

Fakat zat olan h n r ı a n l a y ı ş ı n ı M u t l a k ' ı n a l a n ı n a t a ş ı y a b i l i r

misiniz?

M u t l a k ' ı n ş a h s i y e t i var ı ? E ğ e r

durum böyleyse, siz

" ş a h ı s "

ve "irade" yi esas

alan

din dilini,

M u t l a k ' ı n b a z ı

tezahürlerine

d e ğ i l

de

M u t l a k ' ı n

bizzat kendisine

uyguluyorsunuz demektir.

Nasr H a y ı r ,

her

zaman d e ğ i l . A ç ı k l a d ı ğ ı m üzere, ben " T a n r ı ' n ı n k e l a m ı "

veya

T a n r ı ' n ı n iradesi" derken, i n s a n o ğ l u n u n bu tür

a v r a m l a r ı

u y d u r d u ğ u için

d e ğ i l

de, bilakis

ilahi

düzen in

yani H a k k ' ı n

o belli

din a l a n ı

çerçevesinde

söz

konusu t t i ğ i m i z

kategorilerin

n l a m ı

olacak

e k i l d e

kendisini izhar

t t i ğ i

için,

bu

ifadelerin a z ı dinlerde bir n l a m ı

o l d u ğ u n u

söylüyorum.

Aslan Ç a ğ d a ş

dini

ü ş ü n c e n i n

en

önemli meselelerinden biri dinlerin birbir

leriyle

ç e l i ş e n hakikat d d i a l a r ı d ı r

Bu noktada, islam ve

ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

Hz.

İ s a ' n ı n

konumu

a k k ı n d a

birbirleriyle ç e l i ş e n hakikat d d i a l a r ı n ı

u z l a ş t ı r m a k n a s ı l

müm

kün

olur?

Nasr ş u ana

kadarki

ü t a l a a l a r ı m ı z

sizin

sorunuza ı s m e n

cevap vermek

tedir.

Her din M u t l a k ' ı n kendisini

o

dinde izhar t t i ğ j

tarza -ki

bu d i ğ e r

dinlerden

f a r k l ı

olma

d u r u m u n d a d ı r -

b a ğ l ı

olarak

bir

hakikat

i d d i a s ı n d a

bulunur

Hakikat

i d d i a s ı n ı n her

dinde

a y n ı o l m a s ı

için hiç bir sebeb yoktur. Fakat iki

a y r ı

din

a y n ı

ilahi

hakikatten b a h s e t t i ğ i zaman

problem

zuhur

etmektedir. Mesela, bu tür bir

problemi Budizm le Yahudilik

a r a s ı n d a görmek mümkün d e ğ i l .

Mesel e

İ s l a m ve

Yahudilik veya islam ve ı r i s t i y a n l ı k a y n ı hakikate i ş a r e t ettiklerini a v u n d u k l a r ı

zaman ortaya ı k m a k t a d ı r .

Musa, Sina

a ğ ı n d a n n a s ı l

indi? Veya

Mesih in a h s i -

yeti meselesi?

Bu

meseleleri rasyonalist

a k ı ş a ç ı s ı n d a n anlamak

gerçekten zordur.

Mesih'in

bu dünyadaki

(tarihi, tarih ötesi)

h a k i k a t ı n ı

a n l a m a y ı ,

onun y a l n ı z

bir

tarzda

n l a ş ı l ı n a s ı n a m ü n h a s ı r k ı l a m a y ı z . D o l a y ı s ı y l a

Mesih'in İ s l a m ve

H ı r i s t i -

y a n l ı k ' t a k i

iki

d e ğ i ş i k

tasvirinin ikisi de

d o ğ r u d u r .

Aslan B u n l a r ı n birbirleriyle ç e l i ş i k görünmelerine r a ğ m e n de mi?

Nasr Evet, birbirleriyle

ç e l i ş i k o l m a l a r ı n a

r a ğ m e n de. Bu meseleyi çok basit

bir seviyede dahi anlamak mümkündür. Modern ü ş ü n c e d e

ş ö y l e

denilir: Mesela

83



islôm A r a ş t i r m a l a r i Dergisi

m a s a n ı n üzerinde A

denen

bir objenin ve B denen bir süjenin o l d u ğ u n u

d ü ş ü n e -

lim. A y ı B ye a ğ l a y a n y a l n ı z bir çizgidir,

veya a l n ı z

bir tip bilgi a r d ı r ki onun

yoluyla

B

A . y ı

anlayabilir.

Fakat bu

zorunlu olarak

o ğ r u

d e ğ i l d i r .

Bu tezin müzik

gibi bir

insan

tecrübesi ç e ş i d i n e u y g u l a n d ı ğ ı zaman daha iyi

a n l a ş ı l a c a ğ ı kanaa-

tindeyim.

E ğ e r buraya

bir

ş a h ı s gelse

de bir Bach

P a r t i t a s ı çalsa

bizlerin

onu

a n l a m a s ı , bir ses

sistemi d u y m m ı z

r a ğ m e n , gerçekten f a r k l ı olur. Mamafih,

Mes h'in

a y a t ı

gibi istisnai

e n g i n l i ğ i

olan tarih

hakikat

ve hakikatler dizisinin,

iki

f a r k l ı vahiy ü n y a s ı n d a

iki

f a r k l ı

tarzda ve ikisinin de

d o ğ r u

a n l a ş ı l a c a ğ ı ş e k i l -

de ifade edilmesi

mümkündür

diyebiliriz.

Aslan

Bu iki

a y r ı vahiy ü n y a s ı n ı n

doktrinlerinin a n l a m l ı

g e l e b i l e c e ğ i f a r k l ı

bir epistemoloji mi teklif ediyorsunuz?

Nasr

Elbette

Hem a r k l ı

bir epistemoloji,

hem

de f a r k l ı bir metafizik. Mese-

la, ş u r a d a g ö r d ü ğ ü n ü z a ğ a ç , f ı z i ğ i n ve o t a n i ğ i n tarif

t t i ğ i

a ğ a ç o l m a n ı n ötesinde

o h a k i k a t ı n daha yüksek tabakatanna ş t i r a k eden bir ğ a ç t ı r . Evet, bilen sujenin

de bilme dereceleri

ve

bilme usulleri v a r d ı r . Mamafih,

f a r k l ı

bilme

y o l l a r ı ,

bilen

kimsede söz

konusu

olan

v a r l ı ğ ı n ç e ş i t l i

derecelerini temsil eder. Bu,

günlük ya-

ş a n t ı m ı z d a her zaman tezahür etmeyebilir. Mesela, sizin kendi ş i n i z i bilmenizle,

k o m ş u n u z u n

sizin

ş i n i z i

bilmesi

r a s ı n d a büyük

bir derece

f a r k ı v a r d ı r .

Bu fark,

yatay

düzeyde bir bilgiden

d e ğ i l , daha

çok dikey düzeyde bir bilgiden

kaynaklan-

m a k t a d ı r .

Daha derin bir bilgiyi kastediyorum. Bu

tür

bilgiler

günlük hayatta

pek

fazla

vuku

bulmaz. Vahiy gibi

büyük

bir hadise söz

konusu l d u ğ u n d a ,

özellikle

Mesih gibi kendisi a n r ı

K e l a m ı n ı n

(Logos) bir tezahürü olan bir

a h s i y e t

söz ko-

nusu

o l d u ğ u n d a , bu

olgunun iki dini illernde iki a y r ı tarzda görülmesinin bütün

imkanlan

mevcuttur. Mamafih, gerek rasyonel ve gerekse entellektüel olarak ben

İ s a n ı n son durumu

h a k k ı n d a hem İ s l a m ı n hem

de

H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

bu husustaki

b e y a n ı n ı kabul etmekte hiçbir mahzur görmüyorum.

Aslan

Anlamada bu tür bir derece f a r k l ı l ı ğ ı bahis mevzuu ise, bu seviyeye

u l a ş m a k

s ı n ı r ı

bir kesime

mahsus

ur.

İ n s a n l a r d a n

çok

az

bir

ı s m ı günlük

n l a y ı -

ş ı n

ötesine

l a ş a b i l i r .

Nasr

Evet,

i ş t e ben bunu

iddia ediyorum. Ciddi ve düzeyli bir ökümenizm

ve

bu tür

doktrinlerin

n l a ş ı l d ı ğ ı alan olan sahih B a t ı n i l i k

(Esoterism)

ancak

pek

az kimseye hitap eder.

Hatta bu

a k i k a t ı n

daha ş a ğ ı

katmanlan da mümkündür.

Mesela,

basit

seviyedeki bir astronomi bilgisiyle bile

sabahleyin

k a l k ı p caddede

yürJrken, saniyede binlerce mil

h ı z l a havada

d ö n d ü ğ ü m ü z e ş u u r l u ve ü ş a h h a s

olarak

n a n m a m ı z

neredeyse mümkün

e ğ i l d i r .

Ancak bir kaç astronom böyle bir

dünyada a ş a d ı ğ ı n a i n a n ı r . Evet a k i ı s ı n ı z ancak birkaç insan

a t ı n i

ökümenizmi

anlayabilir; fakat

bunlar y n ı zamanda

d i ğ e r insanlar için meseleyi vuzuha ka-

v u ş t u r u r l a r .

Aslan

Bu noktada

ş ö y l e

bir

soru akla

gelmektedir.

T a n r ı neden

Mesih'i iki

a y r ı dinde iki a y r ı hatta e l i ş i k ş a h s i y e t t e takdim etti ve

o l a y ı s ı y l a

müslüman ve

h ı r i s t i y a n l a r f a r k l ı inanmak

zorunda

a l d ı l a r ?

84



inler ve Mutlak Hakikat Kavrami

Hick ... o l a y ı s ı y l a bu

iki toplumun

a v a ş m a s ı n a bu f a r k l ı l ı k l a r

sebep oldu.

Nasr A s l ı n d a bu

soru,

d i ğ e r

bir

d e y i ş l e

bize,

neden

birden fazla dinin mev-

cut

l d u ğ u n u

sorar. Evet, bir kere siz dinlerin

ç o k l u ğ u n u

kabul ederseniz,

bu

çok-

luk ancak

dinler

r a s ı n d a

bir

f a r k l ı l ı ğ ı n

o l m a s ı y l a mümkün

olur.

E ğ e r bütün

dinler

birbirleriyle

a y n ı

olsalar, bu durumda dinlerin ç o k l u ğ u elbette söz konusu olamaz.

Bir dini

d i ğ e r i n d e n

f a r k l ı k ı l a n bir

y ı r a c ı n

o l m a s ı gerekir. Bu

ı r i s t i y a n l ı ğ a

ve is-

lam a y g u l a n d ı ğ ı zaman,

ş u

husus ç ı k l ı ğ a

k a v u ş m a k t a d ı r

ki, bu da dinlerin d e ğ i -

ş i k

f o n k s i y o n l a r ı

icra etmek için

g e l m i ş o l m a l a r ı d ı r .

H ı r i s t i y a n l ı k rasyonalizm ve

naturalizmden s t ı r a p çeken bir dünyaya gönderildi. D o l a y ı s ı y l a , kendisini yüzler-

ce y ı l

T a n r ı ' n ı n ı ş ı ğ ı n a

engel olan sofist ve ş ü p h e c i felsefeye

k a r ş ı

bir sevgi ve

kurban olarak takdim etmek durumunda idi.

islam a

gelince, o tamamen b a ş k a

bir dünyada

o ğ d u .

Mekke'de sofistle ve rasyonalistle

k a r ş ı l a ş m a d ı .

O

s l ı n d a k e n -

disinde

Mesih in

de

önemli

bir rol

o y n a d ı ğ ı

ibrahimi

din

fikrini

yeniden

ikame

etmek

için geldi. Bu demektir ki, Mesih

bu

iki din

d ü n y a s ı n d a

iki a y r ı rol oyna-

m a k t a d ı r .

Birinci rol, islam

Peygamberi nden

önce

İ b r a h i m i

peygamberler ailesi-

nin

son

peygamberi,

d i ğ e r i

ise b a ş k a bir yolla kurtulamayacak bir

ü n y a n ı n

yegane

k u r t a r ı c ı s ı

Hick

Kendisini

f a r k l ı

yollarla izhar eden Mutlak, tezahürlerine

i n s a n l a r ı

bir-

birleriyle

s a v a ş m a l a r ı n a

sebep olacak n s u r l a r ı dahil edebilir mi?

Nasr Evet edebilir. Fakat bu öyle bir e y d i r ki, arifler, hakimler kendi tasav-

v u r l a r ı n ı

insanlara

sunarak

buna

engel olabilirler.

İ n s a n l a r a r a s ı n d a k i s a v a ş l a r ı n

dinlerden

daha

çok

n s a n l a r ı n d o ğ a l y a p ı s ı n d a n

kaynaklanan bölünmelerin sonu-

cu l d u ğ u n u zannediyorum. Bu tür bölünmelerde din ciddi bir unsurdur ve o se-

bepden

o l a y ı s a v a ş l a r

dini bir özellik

a z a n m ı ş l a r d ı r . İ ş t e bunun

için biz yirminci

y ü z y ı l d a

dinin herhangi bir rol o y n a m a d ı ğ ı s a v a ş l a r a ş a h i t olduk. Mesela, Hitler

B i r m i n g h a m ' ı H ı r i s t i y a n l ı k ' t a n d o l a y ı b o m b a l a m a d ı .

Ruslar Çinliler'le dini sebep-

lerden o l a y ı

s a v a ş m a d ı l a r .

Bu

s ı r d a

birçok seküler a v a ş oldu. Araplar, Filistin-

liler ve İ r l a n d a meselesi

i s t i s n a d ı r . B a ş k a n

Bush yüzbinlerce

I r a k l ı ' n ı n

ölmesine

sebep olan

s a v a ş a

dini sebeplerden

d o l a y ı

emir vermedi. Bütün bunlar, i n s a n ı n

a y r ı l ı k ç ı

ve

isyankar

a p ı s ı n d a n d o ğ m a k t a d ı r .

Hick

A y n ı fikirdeyim.

Fakat bu a y r ı l ı k ç ı unsur

dinlerin

mutlak d o ğ r u

iddi-

a l a r ı y l a

geçerlilik

a z a n m a k t a d ı r d e ğ i l

mi?

Nasr

Ş u

temel bir hakikatt ir ki,

i n s a n l ı ğ ı kurtarma

fikri hemen hemen bütün

dinlerin temel

k o n u l a r ı n d a n

biridir.

E ğ e r tek

bir insanlik olsaydi,

tek

bir dinden

b a ş k a bir dine ihtiyaç o l m a z d ı . Dinler d e ğ i ş i k diller kullanarak kendilerini ifade

ederler. Bu f a r k l ı dil hadisesinin bizzat kendisi, f a r k l ı kültürel h a v z a l a r ı n ve mil-

lederin

l m a s ı g e r e k t i ğ i n i tasdik

etmektedir. Çinliler, Hintliler ve Kuzey

v r u p a l ı -

lar Akdeniziiler'den

a r k l ı d ı r l a r . Ş i m d i

belki de siz,

T a n r ı

tek

bir millet

yaratacak

güçte

d e ğ i l

mi? diye bir soru o r a c a k s ı n ı z . Bunun

e v a b ı

da var, fakat ben o mese-

leye

i r m e y e c e ğ i m . F a r k l ı

dinlerin

f a r k l ı insan

birlikteliklerini teyit

t t i ğ i n e i n a n ı -

yorum. Mamafih, Hindular ü s l ü m a n l a r ı öldürürken, Hinduizm' e

d a y a n d ı k l a r ı n ı

d ü ş ü n ü y o r l a r . İ s l a m i

a l a n ı ve ü s l ü m a n l a r ı n h a y a t ı n ı

tahrip ederek, Hindu

a j ' ı n ı

85



islôm

A r o ş t 1 r m a l a r 1

Dergisi

tesis etme

e ş e b b ü s ü n ü n

trajik

o n u ç l a r ı İ s l a m ' d a n

ve Hinduizm'den

o l a y ı d e ğ i l ,

i n s a n l a r ı n d e ğ i ş i k insan

birlikteliklerine ait olma

u y g u l a r ı n ı n

istismar edilmesin-

den

k a y n a k l a n m a k t a d ı r .

Evrensel

b a r ı ş

m e s a j ı

bütün

dinlerde mevcut

o l m a s ı n a

r a ğ m e n , bu tür f a r k l ı l ı k l a r

dinlerin

f a r k l ı o l m a s ı y l a

da teyit edilmektedir. Bu

i ş e

ehil olanlar t a r a f ı n d a n

ş u

dünyada dinler ve toplumlar a r a s ı köprü kurmak,

i ş t e

bu

sebepten o l a y ı

fevkalade önemlidir.

Aslan

Profesör Hick, siz dinlerin mutlak

h a k i k a t ı

temsil ettikleri

i d d a l a r ı n ı

terketmeleri

e r e k t i ğ i n i

mi söylemek istiyorsunuz?

Hick H a y ı r , o n l a r ı n mutlak hakikat i d d i a l a r ı n ı d e ğ i l

de

h a k i k a t ı y a l n ı z ve

y a l n ı z

kendilerinin temsil

t t i ğ i i d d i a l a r ı n ı b ı r a k m a l a r ı g e r e k t i ğ i n i

söylüyorum.

Nasr

Bu

noktada

size

yüzde

yüz

k a t ı l ı y o r u m .

Hick

Dördüncü

İ n c i l d e İ s a

"Kimse

Baba ya

benim yolumun

d ı ş ı n d a k i

bir

yolla

l a ş a m a z "

der. Resullerin İ ş l e r i n d e Saint Peter ö y l e diyor: "Gök l t ı n d a dam-

lar r a s ı n d a v e r i l m i ş İ s a n ı n isminden a ş k a bir isim yoktur k onunla kurtulabile-

lim." Modern

a l ı ş m a l a r g ö s t e r m i ş t i r

ki (ispat

t m i ş t i r

diyemeyiz çünkü bu alanlarda

hiçbir

ş e y

ispat edilemez)

İ s a ,

tarihi

a h s i y e t olarak bu

sözleri

sarf t m e m i ş t i r .

Bu

sözler elli

veya

a l t m ı ş

y ı l sonra, yani

birinci

y ü z y ı l ı n

sonuna d o ğ r u o

zamanki

kilisenin teolojisini ifade etmek üzere

s ö y l e n m i ş

İ n c i l

y a z a r l a r ı n d a n

birinin sözü-

dür.

Ş i m d i

e ğ e r biz i s a . n ı n s ö y l e m e d i ğ i bu sözü isa söyledi diye a l ı r s a k ve hatta

bunu a k k ' ı n

bir

tezahürü

kabul edersek

bu durumda

ı r i s t i y a n l ı ğ ı n

tek mükem-

mel din

o l d u ğ u n u

iddia

e t m i ş

oluruz.

Nasr H a y ı r

Bizde

ş ö y l e

bir hadis rivayet edilir: men

re anf

fekad

re al-Hakk

(Beni gören

H a k k ' ı

g ö r m ü ş olur). Böyle bir hakikat i d d i a s ı n ı n a s ı l izah e d e c e ğ i z ?

Gerçekten,

bu

tür sözler

a l n ı z

o millete hitap eder ki o din için

y a l n ı z c a

o millet

v a r d ı r .

İ ş t e ben meseleye böyle b a k ı y o r u m . Mesih'in bu sözleri ı r i s t i y a n l a r a mün-

h a s ı r d ı r . A s l ı n d a bu sözün

gayesi, bir

h ı r i s t i y a n ı n

Mesih'i inkar ederek

a n r ı ' y a

u l a ş ı n a y a

ç a l ı ş m a s ı n ı

veya

modern

dünyada

i n s a n l a r ı n kendi dinlerini kendileri

icat ederek ve Hz. İ s a d a n bir a r d ı m dilemeden T a n r ı y a

u l a ş ı n a y a

ç a l ı ş m a l a r ı n ı

engellemektiL

İ s l a m

için de

a y n ı s ı

d o ğ r u d u r .

İ s l a m ' d a

Hz. Peygamber'in

ı l a v u z -

l u ğ u olmadan

kimse

T a n r ı ' y a

u l a ş a m a z .

Aslan

Bugün global bir

köy olarak

tarif edilen

dünyada

dini

ç o ğ u l c u l u ğ u

n a s ı l a l g ı l ı y o r s u n u z ?

Nasr Global köy Bu metafora

i n a n m ı y o r u m

ama yine de

ş u n u

söylemek

isterim:

M u t l a k ' ı n

her tezahürü, bir

insani

kültürel havzada zuhur etti ki onun için

bu havza bütün bir n s a n l ı ğ ı temsil etmekteydi. Konfüçyüs için Çin, var olan tek

dünya ve

tek

n s a n l ı k

idi. Hind'inmaharishilerinin

e b l i ğ d e b u l u n d u k l a r ı zaman-

larda Hindistan

onlar

için

tek

dünya

idi.

Ben

ş i m d i

bir

müslüman

olarak,

hiç

bir

h ı r i s t i y a n ı n

T a n r ı

ya

İ s a

n ı n yolundan b a ş k a

bir yolla

u l a ş a b i l e c e ğ i n e i n a n m ı y o -

rum.

Bu ifadeyi kimin

a z d ı ğ ı

benim için önemli

e ğ i l . Ş i m d i ,

Yeni Ahid alimi ol-

m a d ı ğ ı m için bunun

ı h h a t i h a k k ı n d a

bir

a r t ı ş m a y a

girmek istemiyorum. Fakat,

h ı r i s t i y a n l a r ı n y u k a r ı d a z i k r e t t i ğ i m

Hz. Peygamber'in hadisinin müslümanlariçin

86



Dinler ve Mutlak Hakikat

K a v r a m ı

d o ğ r u o l d u ğ u n u kabul etmeleri

e r e k t i ğ i n e

i n a n ı y o r u m . islam'da

i m d i

b a z ı moder-

nist ü s l ü m a n l a r ı n d e d i ğ i gibi Ben Peygamber'i dinlemem ve i m r ı ' y a

d o ğ r u d a n

d o ğ r u y a

u l a ş ı r ı m

diyemezsiniz. Böyle bir

a p ı k l ı k

hiçbir

zaman

yaramaz

Hick Ben teolojinin d e ğ i ş t i r i l m e s i veya düzeltilmesi derken, bir h ı r i s t i y a n

olarak ı r i s t i y a n d ü ş ü n c e s i n i n d e ğ i ş m e s i n o k t a s ı n d a bir

o r u m l u l u ğ u m u n

olabi-

l e c e ğ i n i

kastediyorum. Benim ı r i s t i y a n d ü ş ü n c e s i n d e yapmak s t e d i ğ i m tashih,

Kimse T a n r ı ' y a benim yolumun haricinde bir yolla l a ş a m a z ifadesinin sadece

h ı r i s t i y a n l a r için d o ğ r u o l d u ğ u n u ve fakat bütün bir alem için d o ğ r u

o l m a d ı ğ ı n ı

söylemektir.

Nasr Ben bunun y n ı s ı n ı İ s l a m için söyleyebilirim.

Hick

Evet

bu

birçok

müslüman

için bir tashihdir

e ğ i l

mi?

Nasr İ s l a m kendisinden önceki bütün peygamberleri kabul eder. Müslüman-

lar, k u r t u l u ş u n evrensel l d u ğ u n a

i n a n ı r l a r .

Fakat

u r a s ı

da o ğ r u d u r ki e ğ e r ben

Birmingham Camii'ne gider, müslümanlar gibi

ı r i s t i y a n

ve yahudilerin de kurtu-

l a c a ğ ı n ı söylersem, b a z ı müslümanlar bundan pek memmun a l m a y a c a k l a r d ı r . Fakat

tarih boyunca, benim

yukanda

s v u n d u ğ u m

tezi birçok k e l a m c ı

ve s ü f ı

savun-

m u ş t u r .

Bu noktada

z ı

kimselerin a n l a y ı ş l a r ı biraz

ı t t ı r

Anlayamazlar. n l a d ı -

ğ ı m k a d a r ı y l a , bu hususta

ı r i s t i y a n l a r ı n

daha büyük

d ı m l a r

a t m a l a r ı gerekmek-

tedir.

Aslan Dini noktai

nazardan

u r t u l u ş u (salvation) n a s ı l izah ediyorsunuz?

Hick Bir cümleyle izah edilecek olursa, o, i n s a n ı n kendi

netsinden

kurtulup,

T a n r ı y a , Mutlak a a ç ı l m a s ı demektir.

Aslan

Bu

a l n ı z c a

dünyada vuku

bulan

bir u r t u l u ş mudur?

Hick Burada a ş l a r , fakat burayla

ı n ı r l ı

d e ğ i l d i r . Gelecek hayatta

da

devam

eder.

Aslan Profesör Nasr, dini ç ı d a n k u r t u l u ş u

n a s ı l

a n l ı y o r s u n u z ?

Nasr

Klasik

İ s l a m i a n l a y ı ş t a n

hareketle

ş ö y l e

denilebilir: Kendi içimizde ölüm-

süz olan ve ölümle yok olmayan ruh denen bir öz var. Tesadüfi olmayan bu dünya

h a y a t ı ruh için çok önemlidir. Buradaki hayat onun e l e c e ğ i n i de etkiler. K u r t u l u ş

demek,

i n s a n ı n

T a n r ı ' y a , d i ğ e r insanlara ve o ğ a y a k a r ş ı

s o r u m l u l u k l a r ı n ı

yerine

getirerek a ş a y ı p ölüm a n ı n d a da ruhunun ceza yeri olan cehenneme d e ğ i l de

cennet yurduna gitmesidir.

İ ş t e bu

anlamda ben u r t u l u ş u n

y a l n ı z

müslümanlar

için d e ğ i l , b a ş k a dinlerin mürninleri için de mümkün l a c a ğ ı n ı d ü ş ü n ü y o r u m .

Aslan Bu durumda hangi dinin k u r t u l u ş , cennet

veya

cehennem tasavvu-

n ı n u daha

o ğ n ı

s a y a c a k s ı m z ?

Nasr Çok güzel bir soru. Ölümden sonra

ruhun

b a ş ı n a gelecek e y l e r söz

konusu olan dini ü n y a n ı n bir a r ç a s ı d ı r . Eskatolojiyle alakah

bütün

söylemler

i ş t e o alem içinde a n l a m l ı d ı r . İ s l a m ı n ve H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n b a h s e t t i ğ i cennet söz

konusu olunca, bir kere sen o makama l a ş t ı ğ ı n zaman

zaten

kurtuldun demektir.

187



islôm r a ş t ı r m a l a r ı Dergisi

Hinduizm de ise senin iyi

Karma

n sona r d i ğ i

zaman

cennetten ı k a r ı l ı r s ı n . Bi

zimki d o ğ r u , o n l a r ı n k i y a n l ı ş

veya

o n l a r ı n k i d o ğ r u bizimki y a n l ı ş demek müm

kün

d e ğ i l .

T a n r ı y l a

bir

olma

a n ı n d a

-ki

ona

moksha,

k u r t u l u ş

derler-

bütün

ina

nanlar bir araya gelirler. Bu iki

dünya

r a s ı n d a , yani

bu

orta dünyada neler

l a c a ğ ı

daha çok kutsal ayinlere ve ölünün gömülme biçimine a ğ l ı d ı r . D o l a y ı s ı y l a ben, bu

geleneklerden a z ı l a n n ı n eskatolojik a s a v v u r l a r ı n ı n

d o ğ r u ,

b a z ı l a n n ı n iseyan

l ı ş

o l d u ğ U n u söyleyernern. Bilakis onlar kendi ruh alemleri içinde d o ğ r u d u r .

Aslan: Bu tarz bir u r t u l u ş fikrini kabul ediyor musunuz?

Hick:

Özü itibariyle evet.

Ne

o l m a s ı n ı bekliyorsak bu dünyada l a c a k t ı r , bu

d ü n y a n ı n ötesinde olacak

e y l e r

bizim

t a s a v v u r l a n r n ı z ı n

ötesindedir.

Aslan:

A ç ı k ç a

sorrnam gerekirse,

cennet

ve cehenneme n a n ı y o r musunuz?

Hick:

Efendim bundan ne a s t e t t i ğ i n i z e b a ğ l ı . Nihai halimizin ferdi ş a h s i y e -

timizin tamamen ötesinde l d u ğ U n a i n a n ı y o r u m . Bir yok olma söz konusu olabi

lir fakat sonsuz bir

e z a n ı n

o l a c a ğ ı n a da

n a n m ı y o r u m .

Aslan: Profesör Nasr, siz cennete ve cehenneme i n a n ı y o r musunuz?

Nasr:

Evet cennet ve

cehenneme n a n ı y o r u m .

Fakat

bu konu

bütün tasvirle

rin lafzi

yorumunu

ve kendisi sebebiyle

i n s a n l a r ı n günah

i ş l e m e s i n e engel olan

insan ruhu üzerindeki gücünü tahrip etmeden sembolik olarak d e ğ e r l e n d i r i l m e -

lidir. Cennet ve cehennemingücü Kur'an'daki u h t e ş e m tasvirlerden gelmektedir.

John Hick ve a z ı müslüman e l a m c ı l a r ce hennemin t e ş i n i söndürmek istiyorlar ..

Kendi a d ı m a bu tür bir

e z a l a n d ı r m a ,

sonsuz (eternal) d e ğ i l , sürekli (perpetual)dir.

Bunlar çok e ğ i ş i k ş e y l e r d i r ve a n r ı , merhametiyle u n l a r ı b a ğ ı ş l a y a b i l i r . Cenne

te gelince, onun da birçok dereceleri a r d ı r ;

en

yüksek derecesi cennetü z-zatger

çekten

bütün k a v r a m l a r ı n

ve tasavvurlann ötesindedir. i ş t e

bu

sebepten ben

Kur an ve

d i ğ e r

kutsal kitaplardaki cennet ve cehennem tasvirlerini çok ciddiye

a l ı n m .

Aslan:

Size göre bilim

hangi noktadan

teolojiye

k ı l a v u z

olabilir?

Nasr: Bilimin T a n r ı

ve

hakikat h a k k ı n d a hiç b i r ş e y ö ğ r e t e b i l e c e ğ i n i

kabul

etmiyorum. Son birkaç a s ı r d a n beri bilirnde çok önemli e l i ş m e l e r oldu. Bu

o ğ r u .

Bundan k ı s a zaman önce,

Amerika da

b a z ı bilim adamlan ve i l a h i y a t ç ı l a r bu

soruyu gündeme getirdiler. Fakat hiç kimse bir bilimsel

i c a d ı n

T a n r ı n ı n yani

M u t l a k ı n

t a b i a t ı

h a k k ı n d a pozitifbir

e y s ö y l e y e b i l e c e ğ i h a k k ı n d a

müsbet cevap

veremedi. Mamafih,

modern

bilim,

kainat

ve

insan ö r ü ş ü m ü z e g e t i r d i ğ i k a t k ı -

larla teolojiye çok önemli sorular

sormaya

a ş l a m ı ş t ı r . İ k i n c i olarak, bilim teolojik

d ü ş ü n c e

için yillarca

( y a l n ı z

modern dünyada

d e ğ i l ) , gün emi

tesbit e t m i ş t i r ~

islam

ve

ı r i s t i y a n k e l a r n ı

o

ç a ğ l a r ı n

felsefesinin tabiat ilimleri, kozmoloji ve ma

tematik gibi bilimlerin tesbit

e t t i ğ i

gündeme cevap vermek suretiyle g e l i ş m i ş t i r .

Fakat

bilirnin teolojiye

k ı l a v u z l u k y a p a b i l e c e ğ i n e i n a n m ı y o r u m .

Hick: Ben de

a y n ı

f ı k i r d e y i r n .

Documents

Adnan Aslan - Dinler Ve Mutlak Hakikat Kavramı