A History of the Modern World

hoofdstuk 2 - 12

R.R. Palmer Joel Colton

Lloyd Kramer

A HISTORY OF THE MODERN WORLD.......................................................................... 1

HOOFDSTUK 2: OPHEF IN HET CHRISTENDOM (1300 – 1560) ................................. 6 CHRONOLOGIE ........................................................................................................................ 6 PROBLEMEN VAN DE 14DE EEUW .............................................................................................. 8

Zwarte Dood....................................................................................................................... 8 Honderdjarige Oorlog........................................................................................................ 8 Problemen van de Kerk ...................................................................................................... 8

RENAISSANCE IN ITALIË ........................................................................................................ 10 Humanisme....................................................................................................................... 10 Politiek ............................................................................................................................. 11

RENAISSANCE BUITEN ITALIË................................................................................................ 11 Mystiek en Religie ............................................................................................................ 11

DE NIEUWE MONARCHIE ...................................................................................................... 12 Engeland........................................................................................................................... 12 Frankrijk........................................................................................................................... 12 Spanje: Unie van Aragon en Castille............................................................................... 12 Duitsland: Het Heilige Roomse Rijk ................................................................................ 12

DE PROTESTANTSE REFORMATIE .......................................................................................... 13 Maarten Luther (1483 – 1546)......................................................................................... 13 Jean Calvin....................................................................................................................... 15 Reformatie in Engeland.................................................................................................... 15 Consolidatie van het protestantisme rond 1560............................................................... 16 Contra-reformatie ............................................................................................................ 16 St. Ignatius Loyola en de Jezuïeten .................................................................................. 17

HOOFDSTUK 3: .................................................................................................................... 19

ECONOM. VERNIEUWING EN GODSDIENSTOORLOGEN (1560-1648) ................. 19 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 19 DE ONTSLUITING VAN DE ATLANTISCHE OCEAAN ................................................................ 21

Portugal en het Oosten..................................................................................................... 21 Amerika ............................................................................................................................ 21 Stichting Spaanse Rijk...................................................................................................... 22

DE COMMERCIËLE REVOLUTIE.............................................................................................. 22 Mercantilisme................................................................................................................... 23

WIJZIGINGEN IN DE SOCIALE STRUCTUUR.............................................................................. 23 Oost Europa ..................................................................................................................... 24

DE GODSDIENST OORLOGEN.................................................................................................. 24 Filips II ............................................................................................................................. 24 De Nederlanden................................................................................................................ 25 Engelse betrokkenheid in de Spaanse oorlogen............................................................... 26 Frankrijk........................................................................................................................... 26 Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648).................................................................................. 28 De Boheemse Fase (1618-1625) ...................................................................................... 29 De Deense Fase (1625-1629)........................................................................................... 30 Zweedse Fase (1630-1635) .............................................................................................. 30 Zweeds/Franse Fase (1635-1648).................................................................................... 30

Vrede van Westfalen: Verdrag van Münster & Verdrag van Osnabrück ........................ 31

HOOFDSTUK 4: VESTIGING VAN WEST EUROPEES LEIDERSCHAP.................. 32 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 32 DE UNIVERSELE MONARCHIE EN DE MACHTSBALANS........................................................... 34 DE REPUBLIEK DER NEDERLANDEN ...................................................................................... 34 ENGELAND, SCHOTLAND EN HET VERENIGD KONINKRIJK..................................................... 36

Burgeroorlog: Parlement en de Stuarts ........................................................................... 36 De Glorious Revolution.................................................................................................... 38

FRANKRIJK: DE TRIOMF VAN HET ABSOLUTISME.................................................................... 39 De oorlogen van Louis XIV.............................................................................................. 40

HOOFDSTUK 5: VERANDERINGEN IN OOST-EUROPA (1648-1740) ...................... 42 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 42 DRIE OUDE RIJKEN ............................................................................................................... 44

Het Heilige Roomse Rijk .................................................................................................. 44 Republiek Polen................................................................................................................ 45 Ottomaanse Rijk ............................................................................................................... 46

DE FORMATIE VAN HET OOSTENRIJKSE KONINKRIJK ............................................................ 46 ZWEDEN ................................................................................................................................ 47 BRANDENBURG-PRUISEN ...................................................................................................... 48 RUSLAND .............................................................................................................................. 48

HOOFDSTUK 6: CONFLICT OM RIJK EN RIJKDOM (1713-1763)............................ 52

CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 52 ELITE EN VOLKSCULTUUR..................................................................................................... 53 WERELDECONOMIE ............................................................................................................... 53 WEST EUROPA NA DE VREDE VAN UTRECHT (1713 – 1740).................................................. 53

Het Verenigd Koninkrijk .................................................................................................. 54 De Bubbels ....................................................................................................................... 55

DE GROTE OORLOGEN VAN DE MID-18DE EEUW...................................................................... 56 Oostenrijkse Successieoorlog (1740 – 1748) .................................................................. 56 Diplomatieke Revolutie: de vredesjaren 1748 – 1756 ..................................................... 57 De Zevenjarige Oorlog (1756 – 1763)............................................................................. 58 Vrede van Parijs van 1763 ............................................................................................... 59

HOOFDSTUK 7: .................................................................................................................... 60

WETENSCHAPPELIJKE ONTWIKKELING IN DE 17DE EEUW ................................ 60

CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 60 WETENSCHAPPELIJKE BESCHAVING...................................................................................... 61

Periode voor de 17de eeuw ............................................................................................... 61 Bacon & Descartes........................................................................................................... 61

DE WEG NAAR NEWTON’S WET VAN DE UNIVERSELE ZWAARTEKRACHT ............................. 62 Copernicus en Galileo...................................................................................................... 62 Isaac Newton (1642 – 1727) ............................................................................................ 63

NIEUWE KENNIS EN DE MAATSCHAPPIJ .................................................................................. 63 POLITIEKE THEORIE EN NATUURLIJK RECHT .......................................................................... 63

Thomas Hobbes (1588 – 1679) ........................................................................................ 64 John Locke (1632 – 1704)................................................................................................ 64

HOOFDSTUK 8: DE VERLICHTING................................................................................ 65

CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 65 DE ‘PHILOSOPHES’: VOORUITGANG EN VERBETERING .......................................................... 67

Montesqieu (1689 – 1755)................................................................................................ 67 Voltaire (1694 – 1778) ..................................................................................................... 67 Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) ............................................................................ 68 De Politiek Economen...................................................................................................... 68 Gedachten van de Verlichting .......................................................................................... 68

VERLICHT DESPOTISME......................................................................................................... 68 Frankrijk........................................................................................................................... 69 Oostenrijk-Hongarije ....................................................................................................... 69 Pruisen ............................................................................................................................. 70 Rusland............................................................................................................................. 70

ATLANTISCHE REVOLUTIES/DEMOCRATISCHE REVOLUTIES (1760 – 1848) .......................... 71 Britse Rijk en Parlement .................................................................................................. 71 Amerikaanse Revolutie..................................................................................................... 72

HOOFDSTUK 9: DE FRANSE REVOLUTIE ................................................................... 75 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 75 ACHTERGRONDEN ................................................................................................................. 77

De Kerk ............................................................................................................................ 77 Adel................................................................................................................................... 77 Derde Stand...................................................................................................................... 77 Boeren en het agrarisch systeem...................................................................................... 77 Publieke Cultuur en Opinie.............................................................................................. 78

DE REVOLUTIE ...................................................................................................................... 78 Van Staaten-Generaal naar Nationale Vergadering ....................................................... 78

REVOLUTIE EN EUROPA: OORLOG EN DE TWEEDE REVOLUTIE VAN 1792 ............................. 82 DE ‘NOOD REPUBLIEK’ (1792 – 1795) EN DE TERREUR ........................................................ 83 THERMIDORISCHE REACTIE................................................................................................... 84 DE CONSTITUTIONELE REPUBLIEK (1795 – 1799)................................................................. 85 NAPOLEON BONAPARTE........................................................................................................ 85

HOOFDSTUK 10: NAPOLEONTISCH EUROPA............................................................ 88 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 88 ONTWIKKELING VAN HET FRANSE KEIZERRIJK ..................................................................... 90

De eerste en tweede alliantie ........................................................................................... 90 De derde coalitie .............................................................................................................. 90 Het continentaal systeem.................................................................................................. 91 De Oostenrijkse bevrijdingsoorlog .................................................................................. 92

HET GROTE KEIZERRIJK: VERSPREIDING VAN DE REVOLUTIE ............................................... 92 Nationalisme..................................................................................................................... 93

DE ONDERGANG VAN NAPOLEON EN HET CONGRES VAN WENEN......................................... 94

HOOFDSTUK 11: REACTIE VERSUS ONTWIKKELING (1815 – 1848) .................... 96 CHRONOLOGIE ...................................................................................................................... 96 DE INDUSTRIËLE REVOLUTIE ................................................................................................ 98

Agrarische Revolutie ........................................................................................................ 98 Industrialisme in het UK .................................................................................................. 98

NIEUWE DENKBEELDEN EN STROMINGEN .............................................................................. 99 De Romantiek ................................................................................................................... 99 Klassiek Liberalisme ........................................................................................................ 99

Radicalisme ...................................................................................................................... 99 Republikeinen ................................................................................................................... 99 Socialisme......................................................................................................................... 99 Feminisme ...................................................................................................................... 100 Nationalisme................................................................................................................... 100 Conservatisme ................................................................................................................ 100 Monarchisme/Royalisme ................................................................................................ 100 Humanitarisme ............................................................................................................... 100

REACTIONAIRE BINNENLANDSE POLITIEK 1815 – 1820 ....................................................... 100 Frankrijk......................................................................................................................... 100 Polen............................................................................................................................... 101 Duitse Staten .................................................................................................................. 101 Het UK............................................................................................................................ 101

REACTIONAIRE BUITENLANDSE POLITIEK 1815 – 1822........................................................ 102 Congres van Aken 1818.................................................................................................. 102 Congres van Troppau 1820............................................................................................ 102 Congres van Verona 1822.............................................................................................. 102 Onafhankelijkheid van Zuid-Amerika ............................................................................ 103 Einde van Congressen.................................................................................................... 103

DOORBRAAK VAN HET LIBERALISME .................................................................................. 103 Liberalisme in Frankrijk ................................................................................................ 104 België.............................................................................................................................. 104 Polen............................................................................................................................... 104 Het UK............................................................................................................................ 105

HOOFDSTUK 12: REVOLUTIE EN HERSTEL VAN ORDE (1848 – 1870)............... 106 CHRONOLOGIE .................................................................................................................... 106 DE OPSTAND VAN 1848....................................................................................................... 107

Frankrijk......................................................................................................................... 107 Het UK............................................................................................................................ 108 Oostenrijk, centraal Europa en Italië ............................................................................ 108

LIBERAAL DUITS VRAAGSTUK ............................................................................................ 109 Pruisen ........................................................................................................................... 109 Duitse Assemblee in Frankfurt ....................................................................................... 110

REALISME, POSITIVISME EN MARXISME.............................................................................. 111 Marxisme........................................................................................................................ 111

HET TWEEDE FRANSE KEIZERRIJK ...................................................................................... 112

Hoofdstuk 2: Ophef in het Christendom (1300 – 1560)

Chronologie 1240 AD Onderwerping van Rusland door de Mongolen 1290 AD Pogingen van Engeland en Frankrijk de kerkgrond te belasten 13-14de eeuw Onderwerping van Byzantium door de Ottomaanse Turken 1302 AD Bul van Bonifatius VIII: “Unam Sanctam” 1337 AD Begin 100 jarige oorlog tussen Engeland en Frankrijk 1348 AD Eerste uitbraak van de Pest 1358 AD Opstand van de Jacqueries in Frankrijk 1360 AD Priester William Langland schrijft ‘Piers Plowland’ 1374 AD Stichting Moderne Devotie door Gerard Groote 1378 AD Engeland en het HRR wijzen een tweede Paus aan 1381 AD Watt Tyler’s Rebellion in Engeland 1389 AD Slag om Kosovo, val van Servië voor de Turken 1399 AD Engelse koning Richard II door de adel afgezet 1409 AD Concilie van Pisa 1414 AD Concilie van Konstanz 1431 AD Verbranding van Jeanne D’Arc in Rouen 1438 AD Pragmatische Sanctie: Oprichting Gallische Kerk 1449 AD Concilie van Basel 1450 AD Jack Cade’s Opstand in Engeland: begin Rozenoorlogen Grand Jubilee Ontwikkeling drukpers van Guttenberg 1453 AD Val Constantinopel 1480 AD Oprichting Spaanse Inquisitie 1485 AD Einde van de Engelse Rozenoorlogen. 1492 AD Einde reconquista in Spanje: verovering van Grenada 1494 AD Fransen vallen Italiaans schiereiland binnen 1516 AD Concordaat van Bologna, franse troon mag zelf bisschoppen aanwijzen 1517 AD Maarten Luther nagelt 95 stellingen aan de kerkdeur van Wittenberg 1519 AD Karel V gekozen als Keizer van het Heilige Roomse Rijk 1520 AD Boerenopstand in het Heilige Roomse Rijk 1521 AD Luther moet zich verantwoorden voor de Rijksdag te Worms 1524 AD Volksopstand in het HRR. 1526 AD Slag bij Mohacs. Ottomaanse Turken verslaan Hongarije. 1527 AD Spaanse en Duitse huurlingen in Spaanse dienst veroveren en plunderen Rome. 1534 AD Vestiging van de Heerschappij der Heiligen in Münster Act of Supremacy van Henry VIII in Engeland. 1537 AD Oproep tot algemeen katholiek concilie. 1536 AD Calvijn schrijft: Onderricht in het Christendom. Stichting calvinistisch Geneve. Katholieke opstand in Engeland neergeslagen 1539 AD 6 Artikelen overwegend katholieke grondslagen in Engeland 1540 AD Erkenning door paus Paulus II van de Jezuïeten orde 1545 AD Eerste Concilie van Trente (tot 1547) 1546 AD Schmalkadische Oorlog in het HRR 1547 AD Henry VIII van Engeland sterft. Edward VI (10 jaar) wordt koning.

1551 AD Tweede Concilie van Trente (tot 1552) 1553 AD Edward VI van Engeland sterft. Mary wordt koningin 1554 AD Koningin Mary van Engeland trouwt met Koning Filips II van Spanje 1555 AD Vrede van Augsburg 1558 AD Koningin Mary van Engeland overlijdt. Elisabeth I wordt koningin. 1562 AD Derde Concilie van Trente (tot 1563) 1563 AD 39 Artikelen vormen de grondslag van de Anglicaanse kerk

Problemen van de 14de eeuw De 14de eeuw betekend het begin van de secularisatie van Europa. Secularisatie: “Het ontwikkelen van activiteiten buiten de invloed van religie”

- Natuurwetenschappen - Industriële technologie - Militaire\economische macht

Zwarte Dood Door de grote aantallen slachtoffers begint het volk de leiding van de paus en de Kerk in twijfel te trekken. Door de schaarste aan arbeid eisen de overlevenden meer loon. De aristocratie begint pogingen te doen om de prijzen te beheersen. Hierdoor breken er opstanden uit in Frankrijk (de Jacqueries 1358) en Engeland (Wat Tyler’s Rebellion 1381). Deze opstanden worden neergeslagen. De bevolking kan echter wel enkele eisen stellen waardoor de horigheid in Frankrijk en Engeland afneemt en er boeren ontstaan die eigen land hebben. Daarnaast zien de koningen van de getroffen gebieden hun belastinginkomsten dalen door de afname aan bevolking en begint men munten bij te slaan. Door de toename van muntgeld treedt er geldontwaarding en inflatie op. Een andere manier om aan geld te komen is pogingen van de koningen om kerkgrond te gaan belasten.

Honderdjarige Oorlog In 1337 breekt de 100jarige oorlog tussen Frankrijk en Engeland uit door een claim van het engelse koningshuis op de franse troon. De oorlog speelt zich af in Frankrijk wat zwaar wordt getroffen. In Engeland ontstaat door de overwinningen een vroeg soort patriottisme. De oorlog kost de Engelse koningen veel geld waardoor het parlement zijn macht kan vergroten. Toch komt de adel uiteindelijk tegen de Engelse koning in opstand. In 1399 ontdoen de edelen zich van Koning Richard II en breekt een periode aan van privé-legers, Schotse invasie en opstand in Wales. In 1431 wordt Jeanne D’Arc door de kerk op aanzet van de Engelsen tot de brandstapel veroordeelt wegens hekserij. Ze is een focus voor Frans verzet tegen de Engelsen. In 1450 komt het engelse volk in opstand tegen de oorlogvoerende edelen en proberen in de Jack Cade Opstand meer macht naar het volk en parlement te trekken. Deze opstand mislukt en is het begin van de Rozenoorlogen die Engeland tot 1485 teisteren.

Problemen van de Kerk Aan het begin van de 14de eeuw stond de kerk aan het toppunt van zijn macht. Het werd daarna echter corrupt door de toename van bureaucratie en zelfverrijking.

Vanaf 1290 poogden de engelse en franse koningen de bezittingen (grond) van de kerk te belasten. In 1302 verbood Paus Bonifatius VIII dit in zijn bul: “Unam Sanctam”. Hierin verklaarde hij dat men alleen binnen de katholieke kerk redding kan vinden en ieder mens ondergeschikt is aan de Paus. De franse koning tolereerde dit niet en liet Bonifatius VIII door soldaten gevangen zetten. Hij stierf niet lang daarna. De franse troon wijst daarna een nieuwe franse Paus aan die resideert in Avignon. De Engelsen en de leden van het Heilige Roomse Rijk (HRR) accepteren de franse paus niet en onder druk van hen wordt in 1378 een nieuwe (tweede) paus in Rome aangewezen. Door de twee pauselijke lijnen verliest het volk het vertrouwen in de kerk. Gecombineerd met de pest zijn er stromingen die bang zijn voor de “Gesel Gods” en hierdoor ontstaan de Flagellanten. Processies van mensen die door middel van zelfkastijding boete doen. Het idee dat de kerk niet de enige manier tot redding is wordt ook door sommige priesters verkondigt. Ondermeer William Langland die “Piers Plowman” schrijft. Een boek tegen kerkelijke hypocrisie en corruptie. Deze beweging wordt de ‘Lollards’ genoemd. Een andere Lollard is de priester John Wycliff die in 1380 stelt dat de kerk ook zonder rijkdom kan en dat redding ook mogelijk is door zelf de bijbel te lezen. Dit leidt tot de eerste bijbelvertaling naar het engels. Vergelijkbare ideeën worden geuit in Bohemen door Johannes Huss en de Hussieten. Beide bewegingen (Hussieten en Lollards) worden als ketterij bestempeld De rijken en adel gingen niet tot deze ketterijen over maar riepen op tot een groot concilie binnen de kerk om de eenheid te herstellen. In 1409 volgt dan het Concilie van Pisa. Beide pauzen worden hier afgezet en een nieuwe paus aangewezen. De twee pauzen weigeren echter te vertrekken waardoor er nu 3 pauzen zijn. In 1414 is er een nieuwe concilie. Het Concilie van Konstanz (Zwitserland) waarin het Schisma wordt beëindigt en er hervorming van de kerk wordt voorgesteld. De ketterijen van de Lollards en Hussieten worden verboden en Johannes Huss wordt tot de brandstapel veroordeelt. Alle drie de pauzen treden af en een nieuwe paus Martin V wordt aangewezen. Tot slot wordt er onder druk van de bisdommen afgesproken dat er meer concilies plaats zullen vinden zodat de pauselijke macht beperkt wordt. Martin V vernietigd echter de besluiten van het Concilie van Konstanz. Hij wil de pauselijke macht niet aan laten tasten door bisschoppen. Vervolgens volgt een periode van twist tussen de opvolgende pausen en de conciliaire beweging. De conciliaire beweging verliest macht doordat de franse steun wordt ingetrokken in 1438. De paus stemt dan in met de Pragmatische Sanctie waarin er tot oprichting van de Gallische kerk wordt besloten. De kerk is administratief onafhankelijk van Rome. In het Concilie van Basel in 1449 verliest de conciliaire beweging definitief van de paus die in 1450 een Grand Jubilee afkondigt. Opvolgende renaissance pausen zijn allemaal generaals, adel etc.

Renaissance in Italië In Italië ontstaan uit de industrie de kunsten: schilder, beeldhouwer etc. Door de handel en de rijke handelslieden die geld uitlenen ontstaat daarnaast een rudimentair bankwezen. Florence wordt geregeerd door de Medici. Giovanni de’Medici is de grondlegger van deze machtige familie. Zijn zoon, Cosimo de’Medici wordt de eerste heerser. In Italië ontwikkelt een seculier denken waardoor het middeleeuwse denken verdwijnt. Het middeleeuwse denken wordt gekenmerkt door de invloed van de kerk, de mens is zondig van zijn hoofdhaar tot zijn voetzolen en hij leeft slechts om te sterven. Het nieuwe denken richt zich daarentegen meer op het mens/man zijn (virtú). Het leven is het waard om geleefd te worden. Hieruit volgt de ruimte voor persoonlijke ontwikkeling. Persoonlijke ontwikkeling en het individualisme ligt aan de bron van het nieuwe Humanisme dat in Italië als literaire stroming opkomt. In 1433 schrijft Leonardo Bruni “The whole glory of man lies in activity”. De renaissance geeft ruimte voor meer (seculiere) kunst. De Gotische stroming komt ten einde en door de nieuwe ontwikkeling in drie dimensionaal denken en de vergrote kennis van de menselijke anatomie kan men veel realistischer schilderijen maken. De seculiere kunst kiest vaak klassiek/mythologische thema’s terwijl de anatomie wordt onderzocht in naakt thema’s.

Humanisme Het humanisme als literaire stroming levert voor het eerst professionele schrijvers op. Schrijvers die zowel in het Latijn als in de eigen taal schrijven. Hieronder vallen ondermeer Dante met de ‘Divine Comedy’, Francesco Petrarca de eerste voltijd dichter/schrijver en Boccaccio’s Decameron. Ook hier is de secularisatie zichtbaar met het uitwerken van de verhalen van Koning Artur en Ridder Roland. Het humanisme wordt in Florence gebruikt als prestige middel. Salutati wordt kanselier van de stad terwijl Bruni de Geschiedenis van Florence opstelt. Dit prestige en de eensgezindheid komt van pas tegenover de agressie van het prinsdom Milaan onder de Visconti familie. De ontwikkeling van het humanisme gaf aanzet tot moderne kritische methoden, een terugkeer naar het Latijn van de oudheid, opkomst van het Grieks in het onderwijs en een afzet tegen de middeleeuwse scholastische wetenschapsbeoefening. Het onderwijs maakte een grote vlucht door en scholen ontwikkelden zich van theologische instellingen tot seculiere opleidingen voor jongens. Waar kinderen ingedeeld naar leeftijd en niveau werden begeleid door een leraar. De nieuwe rijken en de adel richtten zich op nieuwe omgangsvormen die eerst aan de koninklijke hoven en later overal werden gestimuleerd (‘de hoffelijkheid’). Uit deze hoffelijkheid ontstond een heel set van richtlijnen (de etiquette). Die waren vastgelegd door de schrijver Castiglione in het ‘Book of the Courtier’ (1528).

Politiek De Italiaanse stadstaten zetten huurlingenlegers in tegen elkaar: de Condottieri. Niccolò Machiavelli in zijn boek ‘Il Principe’ (de prins/de heerser) schrijft het eerste seculiere boek over macht en politiek. Hij stelt dat een heerser niet regeert door Gods wil. In zijn boek observeert hij slechts wat machthebbers doen om de macht te behouden zonder daar een waarde oordeel aan te hangen. Hij schrijft dit boek ter lering van de Medici. De stadstaten zijn verdeelt en daardoor erg zwak. In 1494 trekken de fransen over de Alpen in een conflict tussen Spanje en Frankrijk over invloed op het Italiaanse schiereiland. In 1527 veroveren en plunderen Duitse en Spaanse huurlingen Rome.

Renaissance buiten Italië De renaissance buiten Italië is minder seculier dan in Italië. De Engelsman Thomas Moore, de Nederlander Erasmus en de Fransen François Rabelais en Jean Calvin richten zich meer op de Kerk en kerkhervormingen dan op seculiere zaken. Er wordt dan ook onderscheid gemaakt tussen “heidens” Humanisme in Italië en Christelijk Humanisme in het noorden van Europa. Het noorden ziet de menselijke kracht als drijfveer om de wereld te begrijpen, het zuiden richt zich puur op individualistische persoonlijke ontwikkeling. In Italië werden universiteiten afgedaan als theologische, scholastische plaatsen voor monniken terwijl in het noorden veel nieuwe universiteiten ontstonden. Aan de universiteit van Wittenberg begint Maarten Luther in 1502 de protestantse reformatie. Het HRR is verdeelt maar is wel de industriële en kunstzinnige grootmacht van Europa. Veel wetenschappers komen uit het Rijk waaronder veel wiskundigen, chemici, cartografen, medici, astronomen en mystici.

Mystiek en Religie Noord Europa is sober en richt zich op mystiek. Het zuiden richt zich op kunst ter verdere glorie Gods. Mystiek is een geloof dat poogt om de menselijke ziel in perfecte balans te krijgen waardoor het in staat is God aan te roepen. In de mystieke leer is er geen reden voor een kerk, voor priesters of rituelen. Typische mystici zijn: Meister Eckhart en Thomas à Kempis die de ‘Imitation of Christ’ schreef. Andere vormen van religie bedrijven ontstaan naast het mysticisme waaronder bij-religie. De Nederlander Gerard Groote sticht in 1374 de “Zusters en Broeders van het Algemeene Leven”. Een communie/scholengemeenschap van mensen die samenleven maar geen kloosterbeloften aflegden. Dit soort “moderne devotie” was populair in de Nederlanden en het HRR.

Erasmus van Rotterdam (1466 - 1536) was adviseur van pausen, koningen, adel etc. Hij schreef ondermeer “Lof der Zotheid” een satire over de wereldlijke macht en de ambitie van de kerk hierin.

De Nieuwe Monarchie In heel Europa was een groei naar centralisatie van macht waardoor de monarchie een garantie werd voor orde, stabiliteit en wet. De centralisatie ging ten koste van het feodale stelsel en stuitte op weerstand van de adel. Veel feodale wetten en rechten werden op het continent vervangen door “Romeins recht”.

Engeland De nieuwe monarchie ontstaat met Henry VII en de Tudor-dynastie die na de Rozenoorlogen (1485) aan de macht kwam. Hij maakte een einde aan het recht op privé-legers en legde grenzen vast. Hij sprak recht vanuit de Star Chamber en vestigde daarmee een nieuwe autoriteit. Henry VII hield het parlement in ere.

Frankrijk De nieuwe monarchie ontstaat met Louis XI (Valois-dynastie). Hij ontwikkeld een koninklijk leger en legt de grenzen van Frankrijk vast. Hij is meer zelfstandig dan Henry VII en geeft minder aandacht aan het parlement. In 1516 breidt de franse troon zijn macht uit over de kerk. Koning Francois I maakt in het Concordaat van Bologna een afspraak met paus Leo X waarbij de Pragmatische Sanctie en de Gallische Kerk komt te vervallen. In ruil voor pauselijk inkomen uit de franse kerk kreeg de franse troon de macht om zelf de bisschoppen aan te wijzen. Dit was tijdens de reformatie reden voor de franse staat om niet over te gaan op het protestantisme.

Spanje: Unie van Aragon en Castille De nieuwe monarchie ontstond letterlijk met het huwelijk van Ferdinand van Aragon en Isabella van Castille. Uit dit huwelijk kwam Spanje voort. Spanje is dan nog geen echte unie want er is een verschil in taal etc. Het enige wat de twee koninkrijken samenbindt is de strijd tegen de Islam in het zuiden van Iberisch schiereiland. De reconquista wordt in 1492 afgesloten met de verovering van Grenada. Het land wordt tot een eenheid gemaakt door de kerk en de inquisitie tegen niet christenen. Morisco’s christenen van moorse afkomst en Marrano’s christenen van joodse afkomst. Beide bevolkingsgroepen worden niet vertrouwd en de Spaanse inquisitie gaat functioneren als een vorm van Spaans patriottisme. Het verspreid zich van hier naar Amerika, Afrika en over Europa.

Duitsland: Het Heilige Roomse Rijk De natie bestaat uit zelfstandige staten (prinsdommen, hertogdommen, graafschappen etc.), de Kerkelijke staat (Bisdommen), vrije steden en vrije landen van keizerlijke ridders. Allen staan onder nominaal gezag van de Keizer. De Keizer van het Heilige Roomse Rijk wordt gekozen door 7 electors.

- Graaf van Palatinate (de Pfalz) - Hertog van Saksen - Markgraaf van Brandenburg - Koning van Bohemen - Aartsbisschop van Mainz - Aartsbisschop van Trier - Aartsbisschop van Keulen

Vanaf 1452 tot 1806 wordt de katholieke aartshertog van Oostenrijk (Huis Habsburg) met 1 uitzondering altijd tot Keizer gekozen. De keizer doet pogingen om net als in de andere staten de macht te centraliseren. Keizer Maximiliaan I is getrouwd met Maria van Bourgondië waardoor de Habsburgse macht over de Nederlanden en Bourgondië wordt uitgebreid. Hun zoon Filips trouwt met Joanna, de dochter van Ferdinand en Isabella van Spanje. De zoon van Filips en Joanna, Karel erft alle gebiedsdelen van zijn beide grootouders. Karel V erft:

- Oostenrijk van Maximiliaan - Nederlanden en Bourgondië van Maria van Bourgondië - Castille en Amerika van Isabella - Aragon en Middellandse Zee van Ferdinand.

Als aartshertog van Oostenrijk wordt Karel V in 1519 tot Keizer van het Heilige Roomse Rijk gekozen. In 1526 verslaan de Ottomaanse turken Hongarije in de Slag bij Mohacs. Als daarna de broer van Karel V, Ferdinand, wordt gekozen tot Keizer van Hongarije en Bohemen heeft het Habsburgse Huis zeggenschap over het grootste deel van Europa.

De Protestantse Reformatie In de reformatie zijn er drie stromingen in opstand. Het volk is in opstand tegen de kerk omdat het de kerk als een onderdeel van de rijke elite ziet die oorzaak zijn van de onderdrukking. Deze opstand is gericht tegen zowel de bestaande orde als de kerk. Voorbeelden zijn de Boerenopstand in het HRR in 1520 en de opkomst van de Anabaptisten. Onder de middenstand en de stedelingen ontstaat er opstand omdat men gelooft dat religie, net als de handel en bestuur, zelf geregeld kan worden. Daarnaast zit de kerk te diep in het standen systeem. Uit deze opstand komen de Calvinisten voort. De heersende klasse komt in opstand tegen de kerk omdat de nieuwe monarchieën uit zijn op totale heerschappij en centralisatie van hun macht. Een tweede macht als die van de paus is daarbij niet acceptabel.

Maarten Luther (1483 – 1546) Maarten Luther is een monnik en professor aan de Universiteit van Wittenberg. In zijn studie richt hij zich op de bijbelfrase “De rechtvaardige zal uit geloof leven” (Romeinen 1:17).

Hieruit ontwikkelt hij het idee dat rechtvaardigheid voortkomt uit de daden van de mens. Deze kunnen niet met aflaten worden afgekocht. Hij stelt dat de mens niet de hemel verdient door goed te doen maar dat de mens goed doet omdat hij geloof heeft. In 1517 als reactie op de verkoop van aflaten door de priester Tetzel spijkert Luther 95 stellingen op de kerkdeur van Wittenberg. Hij schrijft daarna paus Leo X maar deze onderneemt geen actie. Vervolgens roept Luther op tot een concilie. Uiteindelijk beseft Luther dat ook een concilie fout kan handelen en hij stelt dan dat geen enkele autoriteit op aarde onfeilbaar is en dat alleen het zelfstandig bestuderen van de bijbel tot redding kan leiden. Hierin ligt de basis van de Lutherse leer. In deze leer zijn slechts 2 sacramenten: de doop en de communie. Daarnaast mogen priesters trouwen, wordt het kloosterleven afgeschaft en beëindigt hij de verrijking van de kerk. In zijn leer wordt hij gesteund door diverse vorsten uit de Duitse prinsdommen. Hij stelt namelijk dat de staat het beheer neemt over de kerk. Door zijn ideeën wordt Luther geëxcommuniceerd. Hij wordt door Keizer Karel V opgeroepen zich te verantwoorden voor de Rijksdag van Worms in 1521. Na zijn proces wordt hij verbannen uit het rijk. Een elector, de Hertog van Saksen, neemt hem echter in bescherming en Luther schrijft in Saksen zijn Duitse bijbelvertaling. Andere predikers gaan verder dan Luther en stellen dat iedereen zelf kan zien wat goed of fout is. Met de nieuwe lutherse leer (of eigenlijk een anti-katholieke leer) komt in 1524 het volk massaal in opstand tegen de economische en sociale misstanden in het Rijk (te hoge pacht, onderdrukking, willekeur, feodale lasten etc.). De rijksridders voegden zich bij deze opstand in een poging om hun eigen gebieden te vergroten met de verovering/confiscatie van kerkgrond. Uit de opstand komen allerlei hervormers voort die collectief de Anabaptisten worden genoemd (de wederdopers). Maarten Luther verafschuwt de hele opstand. In 1534 wordt Münster bezet door duizenden wederdopers die de “heerschappij der heiligen” vestigen. Een anarchistisch christelijk bewind geleid door de Nederlander Jan van Leyden. Onder zijn bewind wordt een einde gemaakt aan persoonlijk bezit en polygamie toegestaan. Na een belegering van de stad wordt in 1535 Münster ontzet en sterft Jan van Leyden onder marteling. Zowel de Katholieke Kerk als Maarten Luther steunden de belegering. Na deze opstanden neemt Luther een meer conservatieve houding aan. Hij stelt dat de Kerk ondergeschikt is aan de staat en dat door de kerk geaccepteerde en opgeleidde priesters als leermeesters voor het volk gelden. Steeds meer steden en gebiedsdelen in het HRR eisen de ‘Ius Reformandi’, het recht om te reformeren. De keuze voor religie ligt bij de lidstaten en niet bij de Keizer. “Cuius Regio Eius Religio” “Wiens land, diens leer”. De groep van Lutheraanse steden en prinsdommen vormt samen de Schmalkadische Liga die openlijk gesteund wordt door het katholieke Frankrijk. Frankrijk sluit bondgenootschappen met alle vijanden van de Habsburgers. Het Habsburgse territorium omringt Frankrijk en dreigt een universele monarchie over heel Europa te vestigen.

Om de kerkelijke problemen in zijn rijk en Europa op te lossen roept Karel V op tot een Europees Concilie. Frankrijk wil geen concilie want de opstanden en problemen dwarsbomen de Habsburgers. Onder franse druk stellen diverse pausen het concilie steeds uit. In 1546 breekt de Schmalkadische Oorlog uit. Het Heilige Rooms Rijk vervalt volledig in anarchie. De oorlog wordt uitgevochten tussen de Keizer en zijn katholieke bondgenoten tegen de Lutheraanse liga. In 1555 wordt de oorlog met de Vrede van Augsburg beëindigt met een overwinning voor de Lutheranen. In deze vrede krijgen alle staten in het HRR het recht op Ius Reformandi. De Lutherse leer was al in de jaren 20 van de 16de eeuw als staatsgodsdienst ingesteld in Scandinavië: Denemarken & Noorwegen, Zweden & Finland en de Baltische Staten.

Jean Calvin In 1536 schrijft Calvijn het boek ‘Onderricht in het Christendom’. Een schrift waarin iedereen die problemen heeft met of tegen de paus zich in kan vinden. Dit in tegenstelling tot Luther die zich puur op Duitse sentimenten richt. Calvijn gelooft in het vaststaan van het lot. Slechts een paar door God gekozen mensen zouden in de hemel komen. De kerk is niet ondergeschikt aan de staat. Christenen die voelen/weten dat ze tot Gods gekozenen behoren moeten een eigen staat stichten. In 1536 sticht Calvijn de calvinistische stadstaat Geneve. Van hieruit verspreidt het calvinisme zich over Europa. Met name in Hongarije, Bohemen, de Franse Hugenoten, de Nederlanden en de Presbyters in Schotland (onder John Knox).

Reformatie in Engeland Henry VIII (1509 – 1547) was van oorsprong een katholiek mens. Hij schreef ondermeer ‘Defense of the 7 sacraments’. Hij ontvangt van de paus daarvoor de titel ‘Fidei Defensor’. Henry VIII heeft echter geen mannelijke erfgenamen en vraagt de paus zijn huwelijk met Catherina van Aragon te annuleren. Catherina van Aragon protesteert en is de tante van de machtige Keizer Karel V. Het vaticaan kan de steun van de keizer niet missen en weigert. Henry VIII stelt daarop een nieuwe aartsbisschop van Canterbury aan en beëindigt de relatie met Rome. Hij huwt vervolgens met Anne Boleyn. Zij krijgt drie jaar later de doodstraf en Henry VIII trouwt daarna nog 4 keer. In 1534 voert Henry VIII de ‘Act of Supremacy’ door waarin hij met het parlement stelt dat de Koning de beschermer en enige leider van de kerk en priesters in Engeland is. Alle onderdanen moeten indien gevraagd een eed zweren waarin de Koning erkent wordt als hoofd van de kerk. Sir Thomas More (schrijver ‘Utopia’) weigert de eed en wordt veroordeelt tot de doodstraf. Als gevolg van de wet vallen alle kerk en kloosterlanderijen aan de staat. In 1536 komen de katholieken in opstand maar deze wordt door Henry VIII neergeslagen. Om toch de katholieken tegemoet te komen stelt de koning in 1539 de zes artikelen samen. Deze baseren de anglicaanse kerk op overwegend katholieke grondslagen. De katholieke standpunten zijn

echter niet vol te houden door de sterke groei van de protestantse beweging door de hervorming op het continent. Henry VIII sterft in 1547 en wordt opgevolgd door Edward VI die dan 10 jaar oud is. Onder Edward VI groeit de protestantse beweging in Engeland nog verder. Hij komt echter op 16 jarige leeftijd in 1553 te overlijden. Zijn zus Mary, de dochter van Catherina van Aragon en overtuigd katholiek, volgt hem op. Zij doet een poging om Engeland weer katholiek te maken. Koningin Mary trouwt in 1554 met Koning Filips II van Spanje. Ze voeren in Engeland een vervolging door gebaseerd op Spaanse grondslagen. Zo worden er 300 ketters massaal terechtgesteld. In 1558 sterft echter (Bloody) Mary op haar beurt en wordt de dochter van Anne Boleyn, Elisabeth de nieuwe koningin. Elisabeth is een halfzus van Mary. Zij kan niet katholiek zijn want volgens de kerk kan zij als onwettige dochter onmogelijk de troon bestijgen. Elisabeth maakt van Engeland een protestantse staat. Ze voert een echte staatskerk in (de Anglicaanse Kerk) waarvan alle Engelsen lid zijn. De kerk mag zijn eigen bezittingen behouden en de bisschoppen krijgen een zetel in House of Lords. Elisabeth accepteert de kerkelijke rechtspraak en de kerkelijke universiteiten in Oxford en Cambridge. Zoals in alle protestantse kerken vervangt ook zij de Latijnse kerktaal voor de eigen engelse taal. Er wordt een einde gemaakt aan de heiligen verering en priesters wordt toegestaan te huwen. De kerkordening wordt ook toegepast op de Ierse Kerk. Uit protest tegen de engels/anglicaanse overheersing blijven de Ieren massaal katholiek. In 1563 wordt de leer van de anglicaanse kerk vastgelegd in 39 artikelen.

Consolidatie van het protestantisme rond 1560 Er bestaan verschillende stromingen binnen de protestantse leer. Allen zijn echter overtuigd anti-paus. Kloosterorden worden in alle stromingen afgeschaft. De kerktaal Latijn wordt vervangen door de eigen taal. Van de sacramenten (doop, avondmaal, vormsel, laatste sacrament, biecht en priesterwijding) wordt het grootste deel afgeschaft. In de meeste protestantse kerken blijft in ieder geval de doop bestaan en vaak ook het avondmaal. Daarnaast worden ook de aflaat en de heiligen/Maria verering afgeschaft. De bijbel wordt in het algemeen gezien als de enige bron van geloof. De katholieke traditie en pauselijke decreten zijn geen onderdeel meer. De protestantse waarden liggen in het huwelijk, het nageslacht en het gezinsleven. De afschaffing van nonnenkloosters en het bijna verplichte huwelijk betekend dat er weinig aandacht is voor de rol van vrouwen. Europa in 1560 consolideert zich fysiek in een protestants deel en katholiek deel. Engeland, de Nederlanden, Scandinavië en ongeveer de helft van het Heilige Roomse Rijk zijn protestants. Spanje/Portugal, Frankrijk, Oostenrijk en de helft van het Heilige Roomse Rijk zijn katholiek.

Contra-reformatie

Binnen de katholieke kerk is ook een roep op hervorming. Enerzijds wil men maatregelen om de protestantse leer tegen te gaan of zelfs te vernietigen. Anderzijds ziet ook de kerk in dat hervorming noodzakelijk is. Honderd jaar na de overwinning van het pauselijk gezag wint de conciliaire beweging weer aan terrein. Een groep van kardinalen acht de noodzaak voor hervormingen echter zo groot dat zij een Concilie niet langer uit de weg gaan. De franse koning weet een tijd lang de paus te steunen tegen een concilie. De katholieke franse troon heeft namelijk geen baat bij een oplossing tussen katholieken en protestanten. Het steunt de protestantse bewegingen in het Heilige Roomse Rijk om de bijna universele macht van Keizer Karel V (die alle Frankrijk omringende landen beheerst) aan te tasten. In 1537 roept de Paus uiteindelijk een concilie bijeen maar deze wordt afgelast door de oorlogen tussen Frankrijk en het Heilige Roomse Rijk. In 1545 wordt opnieuw een oproep gedaan voor een concilie. Het Concilie van Trente (1545-1547, 1551-1552, 1562-1563). Door de vele onrusten is er echter een lage opkomst van bisschoppen. Tijdens het concilie bloeien de tegenstellingen tussen paus en de conciliaire beweging weer op. Ook ditmaal wint de Paus: geen enkele maatregel van een concilie is geldig indien deze niet is goedgekeurd door de paus. Dit betekend een centralisatie van de kerk rondom de pauselijke macht en een stelling tegen de vorming van nationale staatskerken (zoals de koningen van de nieuwe monarchieën die graag zien). Op het Concilie van Trente wordt de katholieke leer opnieuw bekeken en herbevestigt:

- rechtvaardigheid door goede werken (wie goed doet komt in de hemel) - erkenning van alle 7 sacramenten - bijbel én traditie - één kerktaal en bijbelvertaling in Latijn - erkenning van de kloosterorden

Enkele hervormingen worden wel doorgevoerd. Een reorganisatie van de kloosterorden en er worden maatregelen genomen tegen het misbruik van de aflaat.

St. Ignatius Loyola en de Jezuïeten Het Concilie van Trente leidde tot een opbloei van het katholieke geloof en een strijdbaarder kerk. Er ontstond een actieve missie om naast bekeringswerk in de koloniën ook de protestantse landen opnieuw te bekeren. Ignatius Loyola was een soldaat die net als Luther en Calvijn tot spirituele inkeer gekomen, dit had bij hem geleid tot een onvoorwaardelijke trouw aan de paus. Loyola richtte de Jezuïeten op die als militante soldaten alleen trouw zworen aan de heilige stoel. De Jezuïeten waren intellectueel en fungeerden vaak als adviseurs binnen de hofhouding van katholieke landen. In veel plaatsen werden jezuïeten scholen opgericht die gericht werden op de educatie van de elite en de verering van de Kerk als instituut. Jezuïeten werden getraind volgens de ‘Exercitia Spiritualia’. Paus Paulus III erkende hen in 1540. Door verschillende gerechtshoven in Europa werd getracht de kerk bijeen te houden (katholiek en protestants). Onder deze hoven vallen de Spaanse Inquisitie en de Pauselijke Inquisitie.

De Spaanse Inquisitie werd opgericht in 1480 in de reconquista. Het had tot doel om ketterij te ontdekken onder de Morisco’s (christenen van moorse afkomst) en Marrano’s (christenen van joodse afkomst). De Spaanse Inquisitie werd daarna verspreid over de Spaanse Nederlanden en de Amerikaanse koloniën. De Pauselijke inquisitie streefde naar de centralisatie van de pauselijke macht en was milder dan de Spaanse Inquisitie. De pauselijke inquisitie werd echter niet in heel Europa toegelaten.

Hoofdstuk 3:

Econom. vernieuwing en Godsdienstoorlogen (1560-1648)

Chronologie 1450 AD Portugal koloniseert de Azoren. 1498 AD De Portugees Vasco da Gama zeilt om Afrika en komt in het Arabisch/Indische

gebied 1492 AD Columbus ontdekt het Caraïbische gebied 1494 AD Verdrag van Tordesillas 1497 AD De engelse broers Cabot varen naar Labrador, Newfoundland en Virginia 1502 AD Tweede reis van da Gama en oorlog tussen Portugal en de Arabieren 1520 AD Magelhaen ontdekt Kaap Hoorn en zeilt de wereld rond 1545 AD Spanjaarden ontdekken de zilvermijnen van Potosí 1551 AD Stichting van de Universiteit van Lima (Peru) 1553 AD Engelsen ontdekken de noordelijke passage naar de Witte Zee Stichting van de Universiteit van Mexico 1555 AD Vrede van Augsburg 1556 AD Keizer Karel V treedt af. Ferdinand wordt Keizer van HHR en Aartshertog van

Oostenrijk, Filips II Koning van Spanje. 1559 AD Koning Henry II van Frankrijk komt om bij een toernooi 1560 AD Koning Francois II van Frankrijk (15 jaar) sterft 1563 AD Koningin Elisabeth I van Engeland voert Statute of Artificers in 1566 AD Weigering van Filips II aan de Nederlanden om niet de inquisitie in te voeren. Beeldenstorm in de Nederlanden. 1567 AD Hertog Alva valt met 20.000 man de Nederlanden binnen: invoering Bloedraad 1569 AD Opstand van Morisco’s in Spanje wordt neergeslagen

Opstand van de katholieken onder de Hertog van Norfolk in Engeland wordt neergeslagen

1570 AD Koningin Elisabeth van Engeland wordt geëxcommuniceerd 1571 AD Spanje wint de zeeslag tegen de Turken bij Lepanto 1572 AD St. Bartholomeusdag: Massale slachting van 3000 hugenoten in Parijs door katholieken 1574 AD Koning Charles IX van Frankrijk sterft 1576 AD Pacificatie van Ghent Nederlandse gouverneur Don Juan sterft, Prins van Parma opvolger 1579 AD Unie van Utrecht 1580 AD Unie tussen Spanje en Portugal 1581 AD Onafhankelijkheids verklaring van de Nederlanden 1585 AD Engelse troepen onder Earl of Leicester arriveren in de Nederlanden ter

ondersteuning van de opstand tegen Spanje 1587 AD Koningin Elisabeth van Engeland laat Mary of Stuart executeren 1588 AD Sir Francis Drake verslaat de Spaanse Armada 1589 AD Koning Henry III van Frankrijk vermoord begin Hugenotenopstand

Koning Filips II van Spanje claimt de Franse troon. 1598 AD Koning Filips II van Spanje sterft

Edict van Nantes 1600 AD Oprichting van de Engelse VOC 1601 AD Koningin Elisabeth I van Engeland voert de Poor Law in 1602 AD Oprichting van de Nederlandse VOC 1608 AD Vorming protestantse Unie in HRR 1609 AD Begin 12-jarig bestand tussen de Nederlanden en Spanje Vorming van Liga van Katholieke Staten in HRR 1610 AD Koning Henry IV Navarra van Frankrijk vermoord. Louis XIII koning van

Frankrijk. 1618 AD Begin 30 jarige oorlog in HRR: Boheemse Fase tot 1625 Hervatting 80 jarige oorlog 1621 AD Einde van de Protestantse Unie in HRR 1625 AD Begin Deense Fase in 30 jarige Oorlog tot 1630 1627 AD Franse Hertog van Rohan begint nieuwe Hugenotenopstand 1629 AD Hugenotenopstand in Frankrijk neergeslagen: Vrede van Alais

Beperking macht van de Hugenoten in Frankrijk Restitutie Edict 1630 AD Begin Zweedse Fase in 30 jarige Oorlog tot 1635 1631 AD Slag bij Breitenfeld 1632 AD Slag bij Lützen. Koning Gustav Adolphus van Zweden sneuvelt 1635 AD Vrede van Praag: Protestantse prinsdommen sluiten vrede met Keizer van HRR Annulering Restitutie Edict Begin Zweeds-Franse Fase in 30 jarige oorlog tot 1648 1644 AD Begin vredesonderhandelingen in Westfalen 1648 AD Vrede van Westfalen. Einde 30 jarige oorlog en 80 jarige oorlog

De Ontsluiting van de Atlantische Oceaan

Portugal en het Oosten Gedurende de gehele 15de eeuw worden er verbeteringen aangebracht in de bestaande scheepstechnologie. Door deze verbeteringen is men in staat zeewaardiger schepen te bouwen, verder uit de kust te varen en beter te navigeren. Ongeveer in 1450 ontdekken de Protugezen de eilandengroep de Azoren. In dezelfde tijd domineert Venetië de handel met Azië. Handelscentra in Alexandrië, Beirut en Constantinopel zorgen voor een landverbinding met de orient. In 1498 zeilt de Portugees Vasco da Gama om Afrika heen en komt in het Arabisch/Indische kustgebied. Tijdens zijn tweede reis in 1502 breekt er oorlog tussen de Portugezen en de Arabieren uit. De Arabieren worden gesteund door Egypte, Turkije en Venetië die hun handelsbelangen bedreigt zien. Ondanks de oorlog kan Portugal een handelsimperium opbouwen met nederzettingen in Goa, Aden, Hormuz, Malacca, China en Amboina. De handelaren worden gevolgd door de Jezuïeten. Lissabon wordt het nieuwe handelscentrum dat oosterse luxe producten aan kan bieden tegen sterk gereduceerde prijzen. Dit zorgt direct voor een sterke stijging in de vraag.

Amerika In 1492 ontdekt Christopher Columbus het Caraïbische gebied wat hij West Indië noemt. Hij vaart onder Spaanse vlag en wordt gesponsord door Koningin Isabella van Castille. Na Columbus ontdekt men dat Amerika een heel nieuw continent is en worden de oude conquistadores uit de reconquista naar Amerika gestuurd om het land voor Spanje te veroveren. Cortéz vernietigd het rijk van de Azteken en brengt midden-amerika onder Spaans bewind. Pizarro vernietigd het rijk van de Inca in Peru en Bolivia en brengt het noorden van Zuid-Amerika onder Spaans bewind. In het nieuwe rijk wordt een begin gemaakt met de mijnbouw van kostbare metalen als zilver en goud. In 1545 worden de zilvermijnen van Potosí ontdekt. Het overgrote deel van de indiaanse bevolking bezwijkt aan Europese ziektes en er treedt een massale ontvolking van het continent op. De overlevenden worden door de Jezuïeten bekeerd en vallen daarmee onder bescherming van de katholieke kerk. Voor de nieuwe mijnbouw wordt daarom gebruik gemaakt van Afrikaanse slaven die daarvoor uit Afrika worden overgebracht. Deze koloniale expansie brengt Portugal en Spanje in een confrontatie die wordt opgelost door de paus. In het verdrag van Tordesillas trekt de paus een lijn over de wereldkaart alles ten oosten van de lijn die van noord naar zuid door de Atlantische Oceaan loopt (Brazilië, Afrika, Azië) is voor de Portugezen en alles ten westen (Amerika, Pacifisch gebied maar ook de Filipijnen) wordt Spaans. In 1500 ontdekt en claimt Pedro Cabral Brazilië voor Portugal. In 1520 ontdekt Magelhaen Kaap Hoorn en zeilt om de zuidpunt van Zuid Amerika. Hij kruist de Pacifische Oceaan en kont dan in het Portugese handelsrijk. Magelhaen overleeft de reis niet maar zijn expeditie is de eerste die rondom de wereld zeilt.

In 1497 varen de Cabots onder Engelse vlag naar de nieuwe wereld. Ze ontdekken Labrador, Newfoundland en Virginia. De Fransman Jacques Cartier trekt langs de St. Lawrence en ontdekt Mont Real voor Frankrijk. De Engelsen zoeken naar een noordwest passage naar de orient en ontdekken in 1553 de Witte Zee en ontsluiten het Russische Archangelsk voor handel.

Stichting Spaanse Rijk In tegenstelling tot de Portugezen zien de Spanjaarden een koloniaal niet als een puur handelsimperium maar echt als territoriale uitbreiding ter meerdere glorie van Spanje. De koloniën worden bevolkt door Spanjaarden en ondersteunt vanuit het moederland. In 1544 wordt de eerste drukpers in Mexico ingevoerd en wordt het rijk ingedeeld in 2 onderkoninkrijken (Mexico en Peru). Daarna wordt in 1551 de Universiteit van Lima gesticht en in 1553 de universiteit van Mexico. Als bescherming van de nu katholieke indianen wordt de ecomienda ingevoerd. Hierin wordt het aantal dagen dat de inheemse bevolking verplicht werk dient uit te voeren voor de blanken beperkt en krijgen ze ruimte om een aantal dagen voor zichzelf te werken. Naast de van origine Spaanse bevolking ontstaan de Creolen en de Mestizo’s. Creolen zijn blanken die in Amerika geboren zijn. Mestizo’s hebben een blanke vader en een inheemse moeder. Beide groepen nemen massaal de Spaanse cultuur over. De ontdekking van de zilvermijnen van Potosí geeft de Spaanse troon een vaste stroom met inkomsten. Het goud en zilver worden gespendeerd aan de continue oorlogen die Spanje in Europa voert.

De Commerciële Revolutie Naast de ontwikkeling van de handelsroutes over zee spelen in de commerciële revolutie nog andere factoren. De snelle bevolkingsgroei in Europa waardoor er meer land ontgonnen werd. Dit land was over het algemeen minder vruchtbaar wat tot gevolg had dat er meer moeite moest worden gedaan voor minder opbrengst. Hierdoor begonnen de prijzen voor landbouwproducten te stijgen. Daarnaast zorgde de continue stroom van goud uit Amerika voor een vergroting van de hoeveelheid geld die in omloop was waardoor de inflatie nog verder toenam. De toename van inflatie en de stijging van beschikbaar kapitaal betekende het einde van de gilden. De gilden die van stad tot stad de productie van ambachten reguleerden werden langzaam vervangen door een middenstand met eigen kapitaal. Zij zetten leverden de boerenbevolking thuis spinapparaten of weefgetouwen die eigendom van de handelaar bleven. De boeren gebruikten deze apparaten voor productie die dan weer door de handelaar verkocht werd. Dit “putting out” systeem zorgde voor de eerste duidelijke splitsing van kapitaal/eigendom en arbeid. Daarnaast specialiseren de handelaren zich in handel waardoor de tariefheffing en protectie van de gilden verder onder druk kwam te staan. Handel werd nationaal en zelfs internationaal in plaats van het oude lokale of regionale systeem. Uit deze rijkere middenklasse ontstonden nieuwe beroepen zoals geldleners die zich ontwikkelden tot bankiers. Zoals de Medici in Italië en de Fugger familie in het HRR.

Renteheffing wordt een geaccepteerde vorm van geld verdienen. Ook al ging dit zeer tegen de wens van de protestantse kerk in. Gierigheid is immers een zonde. Daarnaast ontwikkelden zich kapitaal intensieve industrieën als de drukkerijen, boekbinderijen, mijnbouw, wapenindustrie, industrie voor luxe artikelen en de scheepsbouw. Door dit nieuwe commercieel kapitalistisch denken begon voor het eerst een globale economie vorm te krijgen.

Mercantilisme Het mercantilisme is de poging van de nieuwe monarchieën om een centrale staat te stichten met een centrale economie. Dit in tegenstelling tot de lokale economie uit de middeleeuwen die op lokaal en regionaal niveau beschermd werd door importheffingen, tarieven en andere belastingen die de plaatselijke ambachten en gilden beschermden tegen concurrentie van buiten de stad. De nieuwe monarchen zien in dat de voorraad zilver/goud de rijkdom van een land bepaalt. Ze streven naar het exporteren van zoveel mogelijk gereed product en de inkoop van grondstoffen. In deze zienswijze moeten zoveel mogelijk armen aan het werk. Deze centrale aanpak leidt tot tegenstand van de lokale gilden. In Engeland kondigde Koningin Elisabeth I in 1563 het ‘Statute of Artificers’ af. Dit reguleerde op nationaal niveau lonen en bepaalde de scholing van nieuw personeel. In 1601 werd dit gevolgd door de ‘Poor Law’ waarin armen werden gedwongen te werken maar waarin ook een stuk armenzorg geregeld was. Alle Europese naties deden hun best om industrieel specialisten naar zich toe te trekken en het vertrek van deze mensen en hun kennis zoveel mogelijk te beperken. De internationale handel wordt door de staat ondersteund met diplomatie en de oorlogsvloot. Er werden pogingen gedaan om tot een nationale vrij handelszone te komen. In Engeland lukt dit, in Frankrijk niet. In Engeland in 1600 en in de Nederlanden in 1602 werden speciale maatschappijen opgericht die het monopolie op de handel met bepaalde gebiedsdelen kregen. De VOC voor de Aziatische handel en de WIC voor de West-Indische/Amerikaanse handel. Koloniën mogen alleen handeldrijven met deze maatschappijen uit het moederland.

Wijzigingen in de sociale structuur De groei van de bevolking en de toenemende inflatie zorgen voor sociale veranderingen. De traditionele standen structuur verandert. Naast de aristocratie (landbezitters) en de boeren (landbewerkers) komt een rijkere middenstand op in de steden. In de steden ontwikkelt ook een groep arme stedelingen. Boeren met eigen land of zij die dat voor een vast bedrag hebben gehuurd varen wel bij de stijgende prijzen. Hun productie neemt in waarde toe terwijl hun kosten hetzelfde blijven. Uit deze rijke boeren ontwikkelen zich in Engeland de herenboeren (yeomanry/gentry). Boeren zonder eigen land of die hun huur in natura betalen worden juist getroffen door de stijgende prijzen.

De aristocratie gaat in plaats van militaire functies steeds meer civiele functies vervullen binnen de staat en de kerk. Bepaalde ambten zijn alleen toegankelijk voor de adel. De stand differentieert echter door de veranderingen. Er ontstaat arme en rijke, nieuwe en oude adel. De stamboom, of de afstamming van een belangrijk persoon, wordt binnen de adel steeds belangrijker om zich te onderscheiden van de anderen. De middenklasse, de bourgeoisie, komt vooral op in het westen van Europa. De stand is niet afhankelijk van loon en wordt niet onderhouden door (eigen) land. Ze verkopen hun kennis als handelslieden, bankiers, jurist etc. Door de wijzigingen treden er steeds grotere verschillen op in rijkdom. Door de reformatie en contra-reformatie komen steeds meer scholen op en wordt scholing belangrijker. Ook dit is een belangrijke impuls voor de opkomst van de middenstand. In gereformeerde godsdiensten is het vaak verplicht om bij de communie een stuk uit de bijbel te lezen. Dit heeft tot gevolg dat het grootste deel van de bevolking op een laag niveau leert lezen. Zowel de reformatie als de katholieke contra-reformatie hebben tot gevolg dat er eisen aan de scholing van priesters en dominees worden gesteld. Hieruit ontwikkelen zich nieuwe scholen en universiteiten. De groei van commerciële activiteiten zorgt ook voor een grotere vraag naar geschoold personeel (juristen, boekhouders). De scholen zijn over het algemeen open voor alle lagen van de bevolking.

Oost Europa In Oost-Europa profiteren de armen en de boeren juist niet van de economische opleving. De rijke toplaag van aristocratie (de Junkers) maken grote winsten in de houthandel aan de Oostzee en dwingen de boeren tot horigheid. Dit is mede gevolg van het feit dat in het oosten geen centrale nieuwe monarchieën opkomen. Het HHR is te sterk verdeelt, de Balkan wordt beheerst door de Ottomaanse turken en ook Rusland bestaat uit verschillende staten (Novgorod, Moskou etc.). Aristocraten zijn de hoogste instantie van beroep, rechtspraak en wetgeving. In Hongarije en Bohemen wordt de “Robot” ingevoerd. Mensen worden verplicht om een aantal dagen voor “hun” aristocraat te werken.

De Godsdienst oorlogen

Filips II Na de Vrede van Augsburg in 1555 waar de Keizer van het HRR een nederlaag leidt (de Lutherse staten winnen de Ius Reformandi) treedt Karel V in 1556 af als Keizer en Koning van Spanje en trekt zich terug in een klooster. Het HRR met het Oostenrijks/Habsburgse aartshertogdom wordt nagelaten aan zijn broer Ferdinand, die Keizer wordt. Spanje, de Nederlands-Bourgondische gebiedsdelen en de Amerikaanse koloniën gaan naar zijn zoon Filips II. Filips II is een uitermate sober maar fanatiek gelovig man. Spanje verandert langzaam in een staat van edelen en geestelijken en (te) weinig boeren en arbeiders. Het Escorial, het paleis van Filips II is in feite een spartaans klooster even buiten Madrid. De combinatie van Filips II

en het Katholieke geloof, dat een machtige plaats in Spanje heeft verworven tijdens de reconquista, leidt tot een fanatieke kruistocht tegen de reformatie. Het katholicisme wordt in de jaren 1560 aan alle kanten aangevallen. In de Nederlanden breekt opstand uit. In Engeland komt de katholieke Mary op een protestantse troon. In 1567 wordt de Hertog Alva naar de opstandige en protestantse Nederlanden gezonden om daar de religieuze en politieke tegenstanders te onderdrukken. Filips II huwt Mary in een poging het katholieke geloof en de Spaanse macht over Engeland uit te breiden. De poging mislukt met het sterven van Mary en de protestantse Elisabeth I komt op de troon. In 1569 volgt een katholieke opstand in Engeland georganiseerd door de Duke of Norfolk met de steun van Filips II. Deze opstand wordt neergeslagen en Elisabeth wordt in 1570 geëxcommuniceerd. In eigen land wordt Filips II geconfronteerd met een opstand van de voormalig moorse Morisco’s die hij hard laat neerslaan. In de Middenlandse Zee in 1571 wint de vloot bij Lepanto een grote zeeslag tegen de Turken. Frankrijk vervalt in de jaren 1570 in de Hugenotenoorlogen. In 1572 laten de katholieken 3.000 hugenoten in straten van Parijs op St. Bartholomeusdag ombrengen. De oorlogen duren voort en als in 1589 de laatste Franse koning sterft claimt Filips II de troon voor zijn dochter. Filips II raakt op deze manier in (teveel) verschillende oorlogen die hij betaald met het goud en zilver uit de koloniën. De Spaanse val aan het begin van de 17de eeuw is mede het gevolg van het feit dat de nieuwe moderne monarchie teniet wordt gedaan door het overwicht van de katholieke contra-reformatie. Daarnaast leidt de massale deportatie en verbanning van de Moriscos in grote delen van het land tot een ware ontvolking.

De Nederlanden De Nederlanden bestaan uit 17 losse provincies in België, Nederland en het Groothertogdom Luxemburg die geen unie vormen. De Vlaamse havensteden, Holland en Zeeland vormen de kernlanden. Door de graven van Bourgondië was het gebied onder één heerser gekomen. In 1556 werd dat Filips II die gezien werd als een buitenlander (in tegenstelling tot zijn vader Karel V die in Gent geboren was). De open handelseconomie in de Nederlanden en de vroege conversie naar het protestantisme zorgden er voor dat de landen veel religieuze vluchtelingen opvingen. Vooral in de jaren 1570 toen in Frankrijk de Hugenotenoorlogen woedden. In 1566 verzochten de Nederlandse edelen onder leiding van Willem van Oranje de Spaanse koning om niet de inquisitie naar de Nederlanden te sturen. Dit om problemen in de provincies te voorkomen. De petitie werd door Filips II afgewezen en het gevolg was de massale beeldenstorm van 1566. Als wraak werd in 1567 de Hertog Alva naar de Nederlanden gestuurd die met 20.000 troepen de orde moest herstellen. Hij zette ondermeer de Spaanse Inquisitie, de Bloedraad op. Deze vreemde troepen en de harde maatregelen zorgen voor het consolideren van de opstand

rondom Willem van Oranje. Deze claimt als Stadhouder voor de Staten Generaal het recht om te breken met de koning en dus de onafhankelijkheid. Een periode van opstand, burgeroorlog, anarchie en revolutie leidde in 1576 tot de Pacificatie van Gent. Hierin overheerste het anti-Spaanse idee en vormden de 17 provincies een unie. De unie werd ondersteunt door Koningin Elisabeth I van Engeland.

Engelse betrokkenheid in de Spaanse oorlogen Engeland zit zonder troonopvolger, Elisabeth I is niet getrouwd. De directe opvolger is Mary Stuart, Koningin van Schotland en overtuigd katholiek. Elisabeth I laat haar gevangen zetten in de Tower om te voorkomen dat zij een opstand tegen het gezag van Elisabeth en de anglicaanse kerk gaat leiden. In 1576 wordt Don Juan gouverneur van de Nederlanden. Hij is niet in de eerste plaats bezig met de herovering van de provincies maar het creëren van een stabiele uitvalsbasis om daarvandaan Engeland binnen te vallen. Om dit te voorkomen sluit Koningin Elisabeth I een verdrag met de opstand. Don Juan sterft in 1578 en wordt vervangen door de Prins van Parma. Hij weet de zuidelijke provincies te verenigen voor Spanje. De resterende noordelijke 7 provincies sluiten in 1578 de Unie van Utrecht waarin de basis wordt gelegd voor de nieuwe Nederlandse staat. Dit resulteert in 1581 in de daadwerkelijke onafhankelijkheidsverklaring. De grote Vlaamse handelssteden (Antwerpen, Brugge en Gent) steunen de Unie maar liggen in Spaans gebied. De Prins van Parma trekt naar Antwerpen om hier een uitvalsbasis te creëren naar Engeland. In 1585 landen Engelse troepen onder bevel van de Earl of Leicester in de Nederlanden als steun voor de opstand. Filips II trekt dan een enorme vloot samen om Koningin Elizabeth I te onttronen. “De Nederlanden winnen door verovering van Engeland”. Koningin Elisabeth I laat daarop in 1587 Mary Stuart executeren en Sir Francis Drake vaart met de engelse vloot de haven van Cádiz binnen en steekt de verzamelde schepen in brand. In 1588 vaart de Armada uit naar de Nederlanden om het leger van de Prins van Parma in te laden en over te zetten naar Engeland. De vloot wordt in het kanaal onderschept door de Engels/Nederlandse vloot van Drake en verslagen. De restanten komen in een storm terecht en varen langs de kust van Engeland om Schotland terug en drijven af. Grote aantallen schepen lopen op de kust van Ierland in een poging terug te keren naar Spanje. Filips II sterft in 1598. De Spaanse zeemacht is gebroken en dit geeft de Engelsen en Nederlanders de ruimte voor een eigen handelsvloot. In 1600 wordt de engelse VOC opgericht en in 1602 de Nederlandse. De oorlog in de Nederlanden loopt door tot 1609 wanneer er tussen de 7 provincies en de Spanjaarden een 12-jarig bestand wordt gesloten. De Nederlanden worden gedeeld in een onafhankelijk Nederlands deel en de Spaanse Nederlanden. Veel Vlamingen en protestanten uit het zuiden vluchten naar het noorden en vormen gemeenschappen in Amsterdam en Haarlem. Tijdens het bestand richt de Nederlandse vloot een blokkade in van de haven van Antwerpen. Hiermee wordt de economische macht van de handelsstad gebroken en wordt de handel naar Amsterdam verplaatst.

Frankrijk Ongeveer de helft van de franse adel bestond rond 1560 uit calvinistische protestanten: Hugenoten. Zij geloven in de Ius Reformandi en willen, net als in het HRR, zelf kiezen welke

godsdienst in hun landerijen heerst. De koningen die de nieuwe monarchie in Frankrijk invoerden (Francois I en Henry II) waren echter anti-protestants. Francois I maakte in 1516 tenslotte met de paus de afspraak dat de troon de franse bisschoppen aanwijst. Daarmee werd de franse kerk min of meer ondergeschikt gemaakt aan de staat en verviel de drang voor hervorming. In tegendeel, het conflict dat de nieuwe monarchie met zich meebrengt: de centralisatie van macht betekend een aanvaring tussen monarch en aristocratie. In 1559 komt de franse Koning Henry II om bij een ongeluk op een toernooi. Hij was getrouwd met Catherine d’Medici en had 3 zoons. De oudste zoon wordt Koning Francois II en sterft in 1560 op 15 jarige leeftijd. Zijn jongere broer Charles IX wordt koning en sterft in 1574. De laatste zoon Henry III wordt dan koning maar wordt in 1589 vermoord. Met de dood van Henry II en de problemen in de centrale monarchie valt Frankrijk uiteen in een burgeroorlog tussen Hugenoten en Katholieken. De Hugenoten worden aangevoerd door Admiraal de Coligny en Henry de Bourbon, Koning van Navarre, een onafhankelijk koninkrijk in de Pyreneeën tussen Frankrijk en Spanje. De Katholieken worden geleidt door de Hertog van Guise en de Kardinaal van Lorraine. Catherine d’Medici kiest eerst een neutrale politiek. Ze is via haar jonge zoons in feite de heersende macht in Frankrijk. Hoewel ze katholiek is, is ze zeer huiverig voor de machtige katholieke familie de Guise. Die aanspraak willen maken op de Franse troon. Admiraal de Coligny krijgt daardoor de ruimte om in Parijs een steeds grotere invloed uit te oefenen over de jonge koningen. In 1572 op de bruiloft van Henry de Navarre op St. Bartholomeusdag zijn alle kopstukken van de Hugenoten in Parijs. Catherine d’Medici doet dan een poging om in één keer de hele top uit te schakelen. 3000 mensen worden vermoord waaronder Admiraal de Coligny. Henry de Navarre weet te vluchten door tijdelijk te verklaren dat hij niet langer Calvinist is maar overtuigd Katholiek. De moordpartij in Parijs intensiveert de burgeroorlog waarbij gewapende benden door het franse platteland zwierven. Steeds meer protestantse Duitse huurlingen worden ingeschakeld. De katholieke familie de Guise vragen daarop steun van Koning Filips II van Spanje die acuut Spaanse troepen Frankrijk binnen stuurt. Koningin Elizabeth I van Engeland negeert echter de vraag van de Hugenoten in steden als Rouen en La Rochelle om Engelse troepen te sturen. Engeland heeft op dat moment teveel eigen problemen. In de burgeroorlog is geen van beide partijen echt in staat om een overwinning op de ander te behalen. De oorlog sleept zich voort van wapenstilstand tot wapenstilstand. In deze eindeloze situatie ontwikkeld zich aan de katholieke zijde een nieuwe partij die ook gesteund wordt door enkele gematigde protestanten. Zij stellen dat de staat belangrijker is dan religie en dat religie in feite ondergeschikt is aan het staatsbelang. Deze groep wordt de politiques genoemd en bestaat ondermeer uit Jean Bodin en Henry de Navarre. De laatste is op dat moment weer Hugenoot. In 1589 wordt Koning Henry III als laatste zoon van de middeleeuwse Valois dynastie vermoord door een katholieke aanhanger van de Hertog de Guise. Datzelfde jaar wordt de Hertog Henry de Guise vermoord door een aanhanger van de franse troon. Hoewel Filips II direct een claim legt op de Franse troon voor zijn dochter is de troonopvolger de Koning van Navarre Henry de Bourbon. Hij wordt echter niet geaccepteerd door de katholieken die nog steeds in Parijs en Frankrijk een meerderheid vormen. Daarop stelt Henry IV dat “Parijs hem wel een mis waard is”, wisselt opnieuw van religie en wordt Katholiek vorst van Frankrijk.

Met hem wordt de Bourbon dynastie gesticht die afgezien van een korte opleving in 1815, met de Franse Revolutie in 1789 ten einde kwam. In 1589 vaardigt Henry IV het Edict van Nantes uit waarin hij de Hugenoten toestaat hun eigen gebieden te fortificeren en er een staand leger op na te houden. Hoewel hij een soort staat binnen de staat creëert legt hij in feite Frankrijk een compromis op voor tolerantie. De fransen hebben dit slechts te accepteren. Het Edict van Nantes wordt ook wel gezien als de geboorte van het absolutisme waarin de vorst zonder tegenstand en debat besluiten aan het land oplegt. Na het Edict van Nantes komt de burgeroorlog ten einde en begint Henry IV aan de wederopbouw van zijn land. Onder zijn bewind krijgen de Hugenoten ook rechten op ambten als de magistratuur en officiersposities. In 1610 wordt Henry IV vermoord door een katholiek die hem zag als een bedreiging voor de Kerk. Onder het bewind van zijn weduwe Marie d’Medici en de jonge zoon Louis XIII ontstaan er opnieuw onrusten onder de geestelijkheid en aristocratie die hen dwingen de Staten Generaal bijeen te roepen. Deze parlementszitting is echter zo hopeloos verdeelt dat het iedereen goed uitkomt als Marie d’Medici de bijeenkomst in 1615 weer ontbind. Daarna kent Frankrijk tot de revolutie van 1789 geen parlementszittingen meer. Tijdens de regentschap van Marie d’Medici weet Kardinaal de Richelieu als adviseur de feitelijke macht over Frankrijk uit te oefenen. Hoewel Richelieu katholiek is, gelooft hij in de beginselen van de Politiques en versterkt de centrale staat. Hij voorkomt een hernieuwde burgeroorlog door een verbod uit te vaardigen op (aristocratische) privé legers en fortificaties. Dit tastte de rechten van de Hugenoten uit het Edict van Nantes aan en leidde in 1627 opnieuw tot een Hugenoten opstand onder de Hertog van Rohan in La Rochelle. Deze opstand wordt in 1629 door Richelieu neergeslagen en bij de Vrede van Alais wordt het Edict van Nantes aangepast. De Hugenoten verliezen hun recht op eigen gebied, eigen legers en eigen fortificaties maar mogen hun godsdienst en burgerrechten behouden. Na het verslaan van de Hugenoten en de definitieve vestiging van de Bourbon dynastie keert ook de oude Franse buitenlandse politiek weer terug. Frankrijk is nog steeds omringd door Habsburgse landen: Spanje, de Spaanse Nederlanden en Oostenrijk. De Aartshertog van Oostenrijk, de Keizer van het Heilige Roomse Rijk is in het begin van de 17de eeuw bezig met de opbouw van een centraler en vaster bewind in het HRR. In 1618 mond dit uit in de dertigjarige oorlog waarbij het katholieke Frankrijk onder Kardinaal de Richelieu de partij kiest van de Luthers/protestantse opstandelingen tegen de katholieke Oostenrijkse Habsburgers.

Dertigjarige Oorlog (1618 – 1648) Het Heilige Roomse Rijk was het economische zwaartepunt in de Middeleeuwen. Na de opbloei van de scheepvaart verschuift dit zwaartepunt in de loop van de 16de eeuw naar West Europa, met name Engeland en de Spaanse Nederlanden/Nederlandse Republiek. Met deze economische veranderingen en de in 1555 getekende Vrede van Augsburg raakt het Rijk in verval. De Ius Reformandi betekend een groei van het aantal Lutherse staten die in 1608 een protestantse unie gaan vormen binnen het HRR. De unie wordt aangevoerd door een Elector, de Graaf van Palatinate (de Pfalz). Deze unie krijgt steun van de Nederlanden, Engeland en Frankrijk. Als antwoord wordt in 1609 de Liga van Katholieke Staten opgericht onder leiding van Beieren. De Keizer van het Heilige Roomse Rijk wordt gekozen op de bondsdag. De 7 kiesgerechtigden zijn:

- Graaf van Palatinate (de Pfalz) – Luthers

- Hertog van Saksen – Luthers - Markgraaf van Brandenburg – Luthers - Koning van Bohemen – Katholiek - Aartsbisschop van Mainz – Katholiek - Aartsbisschop van Trier – Katholiek - Aartsbisschop van Keulen – Katholiek

Door de katholieke meerderheid werd de katholieke Aartshertog van Oostenrijk (een Habsburger) als machtigste vorst steeds ook vrijwel automatisch Keizer. In 1618-1619 kwam deze balans in gevaar toen een protestant Koning van Bohemen dreigde te worden. Naast deze deling in twee vijandelijke partijen komt de dreigende hernieuwing van de Spaanse oorlog tegen de Nederlanden waarbij de Spanjaarden sterke troepen hebben opgebouwd in de zuidelijke Spaanse Nederlanden en de aangrenzende katholieke staatjes. De oorlog breekt uit als in 1618 het twaalfjarig bestand tussen de Nederlanden en Spanje teneinde loopt. De dertigjarige oorlog werd een complex conflict. Een drijfveer was religie: Katholiek versus Protestants. Daarnaast speelde de centralisatie van de het Rijk rondom aartshertogdom Oostenrijk. De centrale keizerlijke macht van de Habsburgers kwam in conflict met de autonome rechten van de prinsdommen van het HRR Tot slot was het ook nog een internationaal conflict waarbij Frankrijk zich schaarde tegen de Habsburgers. De Spaanse Habsburgers de Oostenrijkse Habsburgers te hulp kwamen. De Spanjaarden waren daarnaast in oorlog met de Nederlanden waarvan de provincies officieel nog deel uitmaakten van het HRR. Ook de Luthers/Protestantse staten Denemarken, Zweden en Transylvanië werden in de oorlog betrokken. Enerzijds uit expansieve drang, anderzijds ter bescherming van het Lutherse geloof. De dertigjarige oorlog wordt daarom opgedeeld in 4 fasen. De Boheemse fase (1618-1625), de Deense fase (1625-1629), de Zweedse fase (1630-1635) en de Zweeds/Franse fase (1635-1648).

De Boheemse Fase (1618-1625) De dertigjarige oorlog breekt fysiek uit als de protestantse meerderheid in het Koninkrijk Bohemen in opstand komt tegen de Katholieke overheersing. Bohemen wordt geregeerd door de Habsburgse Koning Ferdinand II die als eerste in de lijn van volgende Keizer staat. Een groep relschoppers dringt het Koninklijk paleis binnen en grijpt twee afgezanten van de Keizer, Matthias, die uit het raam worden gegooid (de Defenestratie van Praag). Beiden overleven de val. De Graaf van Palatinate, de protestantse Frederik V, wordt door Bohemen uitgeroepen tot nieuwe Koning. Hierdoor verandert de kiesverdeling tussen de electors en krijgen de protestanten een meerderheid wat de Oostenrijks Habsburgse dynastie in gevaar brengt. Palatinate accepteert de troon en valt als leider van de protestantse unie Bohemen binnen. Hiermee is de dertigjarige oorlog een feit. In 1619 wordt Ferdinand II Keizer van het Heilige Roomse Rijk. Frederik V “De Winterkoning” wordt in 1620 in de Slag bij de Witte Berg verslagen door de nieuwe Keizer met steun van Spaanse troepen uit Milaan, troepen uit Beieren en geld van de Paus. Hij verliest zijn graafschap Palatinate aan Spanje en Bohemen blijft Katholiek. De nederlaag leidt tot opheffing van de protestantse unie in 1621. Hierdoor wordt de Lutherse Koning van Denemarken, die ook Hertog is van Holstein, dat tot het HRR behoort, de nieuwe aanvoerder van de protestantse beweging.

De Deense Fase (1625-1629) De Deense koning met beloofde steun van kardinaal Richelieu van Frankrijk, Engeland en de Nederlanden verklaard de oorlog aan de Keizer en valt het HRR binnen. Keizer Ferdinand II geeft Generaal Albert von Wallenstein de opdracht om een privéleger van huurlingen op te zetten om de Denen te verslaan. Wallenstein’s mannen leefden van plundering maar slagen er wel in om de Denen terug te drijven. Denemarken geeft zich over nadat Wallenstein de invasie van Jutland begint. De generaal begint daarna zijn eigen macht uit te breiden en is onbeheersbaar voor de Keizer. In 1629 volgt de Duitse contra-reformatie. Door middel van het Restitutie Edict worden alle landen die na 1552, de peildatum voor de Ius Reformandi uit de Vrede van Augsburg, Luthers zijn geworden weer verplicht Katholiek. Door deze overwinningen dreigde de hele protestantse reformatie van Duitsland ongedaan gemaakt te worden. De Habsburgse overwinningen en de zware verliezen die het protestantisme leed leidde tot grote bezorgdheid bij de Nederlandse Republiek, Frankrijk als Zweden. De Nederlanden hadden echter hun eigen conflict met Spanje en Kardinaal de Richelieu van Frankrijk was nog druk met het uitschakelen van de Hugenoten. De laatste slaagde er in Zweden als bondgenoot te krijgen en zorgde dat Koning Gustav Adolphus de oorlog met Polen beëindigde zodat hij gelegenheid had om het HRR binnen te vallen. Gustav Adolphus voerde een sterk expansieve politiek en was erin geslaagd Finland, de Baltische staten (Estland, Letland, Litouwen) onder zijn gezag te brengen. Zowel de Nederlandse Republiek als Frankrijk betaalden de Zweedse koning enorme bedragen om legers op te kunnen zetten. Kardinaal Richelieu begint daarnaast onrust te zaaien binnen de katholieke staten van het HRR tegen de centralistische politiek van de Keizer.

Zweedse Fase (1630-1635) De Zweedse Koning Gustav Adolphus valt in 1630 het Heilige Roomse Rijk binnen en krijgt steun van het Lutherse Hertogdom Saksen. Adolphus boekt grote overwinningen op de troepen van de Keizer bij Breitenfeld (1631) en Lützen (1632). Tijdens de laatst slag sneuvelt de Koning echter zelf maar zijn kanselier Oxenstierna neemt het commando over. Onder zijn gezag opereren de Zweden diep in het rijk, in Bohemen en langs de Donau. Generaal Wallenstein was sterk tegen de invloed van de Spaanse Habsburgers in het rijk en staakte de strijd tegen de Zweden en de Saksen. Wallenstein begint zelfs onderhandelingen met beiden in een poging een eigen grondgebied te creëren. Hij wordt echter ontmaskert door de Keizer en vermoord door één van zijn stafleden. Aan de kant van het Zweeds/Saksische bondgenootschap sluit Saksen in 1635 zelfstandig vrede met de Keizer van het Heilige Roomse Rijk. De Keizer draait grote delen van het Restitutie Edict terug en zorgt daarmee dat veel protestantse prinsdommen de wapens neerleggen. De vredesbesprekingen van 1635 leken de dertigjarige oorlog te beëindigen maar zowel Frankrijk als Spanje waren geen voorstander van vrede in het HRR.

Zweeds/Franse Fase (1635-1648) Frankrijk betaald opnieuw grote sommen geld aan Zweden, de Nederlanden en richt zelfs een Duits legerkorps onder bevel van Bernard von Saksen-Weimar onder Franse vlag op. De Franse troepen vielen daarop het Heilige Roomse Rijk binnen en ook de Zweden trokken

opnieuw op. Spanje verklaarde daarop de oorlog aan Frankrijk en viel vanuit de Spaanse Nederlanden, het oude Bourgondische Franche-Comté en Palatinate Frankrijk binnen. Als tenslotte Catalonië en Portugal tegen de Spaanse Koning Filips IV in opstand komen begint Frankrijk de invasie van Spanje. Het zelfstandige Portugal wordt diplomatiek direct erkent door alle protestantse staten (de Nederlanden, Engeland, Zweden). Frankrijk erkent zelfs de zelfstandige Catalaanse Republiek. De laatste fase van de dertigjarige oorlog is meer een internationaal conflict dat op het grondgebied van het Heilige Roomse Rijk wordt uitgevochten.

Vrede van Westfalen: Verdrag van Münster & Verdrag van Osnabrück In 1644 beginnen de Europese staten met grootschalige vredesbesprekingen in Westfalen. Er zijn delegaties uit Frankrijk, de Nederlanden, Zwitserland, Spanje, Portugal, namens de Paus, de Italiaanse staten, de Keizer van het Heilige Roomse Rijk, Zweden, Denemarken etc. Tijdens de vredesbesprekingen werd de Paus grotendeels genegeerd en de Heilige Stoel ondertekende dan ook geen enkel document. Frankrijk en Zweden eisten in 1644 zelfstandige onderhandelingsdelegaties voor iedere staat in het Heilige Roomse Rijk. Hierdoor werd de centrale macht van de Keizer enorm aangetast. De vredesbesprekingen duren vier jaar waarin de oorlog voortduurde, na iedere militaire overwinning werden de besprekingen opnieuw bekeken. In 1648 leidden de besprekingen tot het einde van de dertigjarige oorlog en de opstand in de Nederlanden die al in 1566 begonnen was. In twee verdragen (Verdrag van Münster en Verdrag van Osnabrück) werden de volgende afspraken gemaakt. Een hernieuwing van de afspraken die bij de Vrede van Augsburg waren gemaakt in 1555. Hierdoor werd de Ius Reformandi opnieuw erkend en naast een keuze voor de Lutherse kerk en de Katholieke kerk werd de keuze voor de Calvinistische leer toegevoegd. De kerk verliest claims op kerklanden die na 1555 protestants zijn geworden. Door deze afspraken werd de katholieke contra-reformatie volledig tenietgedaan. Daarnaast werd de macht van de Keizer van het Heilige Roomse Rijk totaal beperkt. Iedere lidstaat mocht zelf een eigen buitenlandsbeleid voeren en zelf verdragen met andere naties sluiten. Beslissingen van de keizer moesten unaniem worden geratificeerd door alle meer dan 300 leden. Dit leidde tot de volledige fragmentatie van het Rijk en het einde van pogingen van de Keizer om van het HRR een centrale staat te maken. De Republiek der Nederlanden en de Confederatie Zwitserland werden internationaal geaccepteerd als zelfstandige staten die niet langer tot het Heilige Roomse Rijk behoorden. Frankrijk ontving enkele bisdommen in Lorraine en aanspraken op de Elzas en Zweden verkreeg de Duits/Poolse Baltische kustprovincies waardoor het de controle kreeg over de hele kust rondom de Oostzee. Tot slot werd bij de Vrede van Westfalen voor het eerst internationale diplomatie bedreven. Er kwam een einde aan de middeleeuwse feodale structuren en onderhandelingen werden door en tussen soevereine staten gevoerd waar de kerk bijzonder weinig in te mengen had. Door de totale vernietiging die het Heilige Roomse Rijk dertigjaar lang had ondergaan en de overwinning van de West Europese staten werd naast het economische zwaartepunt nu ook het politiek/militaire zwaartepunt naar het westen verschoven.

Hoofdstuk 4: Vestiging van West Europees leiderschap

Chronologie 1600 AD Oprichting Engelse VOC 1603 AD Koningin Elizabeth I van Engeland sterft

Schotse Koning James VI: Koning James I van Engeland (begin Stuart dynastie)

1618 AD Synode van Dordrecht: Splitsing van de calvinistische kerk in de Nederlanden 1625 AD Koning James I van Engeland sterft. Zoon Charles I Koning van Engeland 1629 AD Invoering van ‘Ship money’ in Engeland. Conflict tussen Koning en Parlement 1637 AD Schotse opstand tegen de Engelse overheersing 1638 AD Louis XIV geboren 1640 AD Oproep en ontbinding van het Engelse parlement door Charles I

Begin “Long Parliament” in Engeland 1641 AD Ierse katholieken vermoorden massaal engelse protestanten in Ierland 1643 AD Koning Louis XIII van Frankrijk sterft 1642 AD Begin Engelse burgeroorlog Begin regentschap van Kardinaal Mazarin over Frankrijk voor Louis XIV 1648 AD Vrede van Westfalen Fronde: Opstand van franse adel tegen regentschap van Mazarin 1649 AD Executie Charles I door de Engelse republiek onder Cromwell Hernieuwde opstand in royalistisch Schotland tegen de Engelse republiek 1650 AD Begin stadhouderloze tijdperk in de Nederlanden Geboorte van Willem III van Oranje Lord Protector Cromwell van Engeland onderdrukt Schotse opstand Begin Protestantse furie in Ierland 1651 AD Lord Protector Cromwell voert in Engeland de ‘Act of Navigation’ in 1653 AD Lord Protector Cromwell schaft het Engelse parlement af 1658 AD Lord Protector Cromwell sterft. Zoon Richard Cromwell Lord Protector van

Engeland 1660 AD Restoratie van Koning Charles II van Engeland. Einde republiek en “Long Parliament” 1661 AD Kardinaal Mazarin sterft: einde regentschap over Frankrijk Begin heerschappij Koning Louis XIV over Frankrijk 1662 AD Charles II voert de ‘Act of Settlement’ in Engeland in 1665 AD Begin heerschappij Koning Karel II van Spanje 1667 AD Bezetting van de Spaanse bourgondische landen door Frankrijk: Franche

Comté en Spaanse Nederlanden Willem III van Oranje vormt de Triple Alliance tegen Frankrijk 1670 AD Geheime verdrag van Dover: Engeland en Frankrijk tegen de Nederlanden 1672 AD Frankrijk en Engeland verklaren de Nederlanden de oorlog

Einde Stadhouderloze tijdperk in de Nederlanden: Stadhouder Willem III 1673 AD Functie van Stadhouder wordt in 6 van de 7 Nederlandse provincies erfelijk Engelse parlement voert de ‘Test Act’ in 1678 AD Vrede van Nijmegen: tussen de Nederlanden en Frankrijk 1681 AD Franse bezetting van Strassbourg en bedreiging van Lorraine en de Alsace 1683 AD Turkse belegering van Wenen 1685 AD Koning Charles II sterft. Broer James II wordt Koning van Engeland

Koning Louis XIV van Frankrijk trekt ‘Edict van Nantes’ in Begin vervolging franse Hugenoten. 1686 AD Stadhouder Willem III vormt Liga van Augsburg tegen Frankrijk 1688 AD Geboorte kroonprins in Engeland. Koning James II laat hem katholiek do Oorlog tussen Frankrijk en de Liga van Augsburg 1689 AD Glorious Revolution in Engeland

Engelse parlement laat Koning James II vallen. De anglicaanse dochter van James II, Mary Koningin van Engeland Stadhouder Willem III der Nederlanden wordt Koning van Engeland Invoering Bill of Rights Toetreding van Engeland tot de Liga van Augsburg

1690 AD Slag bij de Boyne: James II door Willem III verslagen in Ierland 1697 AD Vrede van Rijswijk: Frankrijk verslagen door Liga van Augsburg 1700 AD Koning Karel II van Spanje sterft zonder troonopvolgers Koning Louis XIV en de Keizer van het HRR claimen Spaanse troon 1701 AD Engelse parlement voert de ‘Act of Settlement’ in. Stadhouder Willem III vormt “Grand Alliance” tegen Frankrijk 1702 AD Stadhouder Willem III van de Nederlanden sterft Begin Spaanse Successie Oorlog tussen Frankrijk en Grand Alliance 1704 AD Slag bij Blenheim: Fransen verslagen door Grand Alliance 1706 AD Slag bij Ramillies: Fransen verslagen door Grand Alliance 1708 AD Slag bij Oudenaerde: Fransen verslagen door Grand Alliance 1709 AD Slag bij Malplaquet: Fransen verslagen door Grand Alliance 1707 AD Unie tussen Engeland en Schotland ontstaan Verenigd Koninkrijk 1713 AD Vrede van Utrecht 1714 AD Vrede van Rastadt

De Universele Monarchie en de machtsbalans De heerschappij van Louis XIV van Frankrijk is een streven naar de “universele monarchie” binnen Frankrijk en over Europa. Hier getuigen zijn vele oorlogen tegen de Nederlanden, Oostenrijk en het HRR en de claim op de Spaanse troon van. Pogingen om een universele monarchie over Europa te krijgen waren eerder gedaan onder de Habsburgers. Alleen de Habsburgse Keizer Karel V was hier bijna in geslaagd. In de oorlogen tegen de vorming van de universele monarchie ontwikkelde zich de “machtsbalans”. Een machtsverdeling tussen de vrijheden (de staten) van Europa zodanig dat niet één alle anderen overheerst. De andere naties verenigen zich in bondgenootschappen tegen de universele monarchie omdat een bondgenootschap met de universele monarch het land reduceert tot een ondergeschikte vazal. Daarnaast is de bijdrage in de alliantie tegen de universele monarch noodzakelijker waardoor de andere staten het land meer concessies zullen doen. Het effect van deze allianties is niet zozeer het behouden van vrede maar het behoud van de soevereiniteit van alle Europese landen. Tegenover Koning Louis XIV kwam Willem III te staan, de stadhouder der Nederlanden en later Koning van Engeland.

De Republiek der Nederlanden De 17de eeuw was de “Gouden Eeuw”. De Nederlanden brachten veel wetenschappers (van Leeuwenhoek, Huygens), dichters/schrijvers (Vondel, Hugo de Groot), filosofen (Spinoza) en schilders (Rembrandt, Vermeer). Binnen de calvinistische leer komen de Arminianen op die niet langer geloven in de absolute predestinatie. In 1618 wordt de ketterij voor de Synode van Dordrecht gebracht en veroordeelt. Johan van Oldenbarneveld wordt ter dood gebracht en Hugo de Groot vlucht. De dood van Oldenbarneveld paste echter goed binnen de politiek van Prins Maurits van Oranje, zoon en opvolger van Willem de Zwijger. De Arminianen, die later Remonstranten worden genoemd, worden vanaf 1632 gedoogt. De Gouden Eeuw kenmerkt zich daarna door een religieus gedoogbeleid. Katholieken verwerven weer enige rechten, Joden worden gestimuleerd zich in de Nederlanden te vestigen en naast de franse Hugenoten vluchten talloze aanhangers van christelijk sekten naar de Nederlanden. Deze toevlucht zorgde voor wetenschappelijke en commerciële ontwikkeling waardoor een enorme handelsexpansie plaatsvond. Het vrachtvervoer langs alle Europese kusten was in Nederlandse handen en wereldwijd werd een handelsimperium opgebouwd. Nederlands Oost-Indië, Japan en Zuid-Amerika met veel grote overslagplaatsen in Sri Lanka en Zuid-Afrika. De VOC, opgericht in 1602, vormde het hart van deze expansie met de handel op Oost Azië. Deze handelsexpansie zorgde voor een snelle groei van de rijkdom en welvaart in de Republiek. De Nederlanden werden de grootste economische macht van West Europa. De Bank van Amsterdam (opgericht in 1609) werd internationaal financier en de Nederlandse Florijn was de betrouwbaarste munt op het continent.

De politieke macht in de Nederlanden was in handen van de calvinisten. Iedere provincie had een eigen parlement (de Staten-Generaal) en een eigen stadhouder. Er bestond geen Stadhouder van de Republiek maar in het algemeen kozen alle 7 provincies dezelfde persoon als stadhouder. Door de republiek kennen de Nederlanden weinig adel naast de Prins van Oranje die verantwoordelijk is voor het leger. Er treed een verdeling van macht op tussen de Staten-Generaal aan de ene kant en de Prins van Oranje aan de andere kant op. In tijden van voorspoed is die stevig in handen van de Staten-Generaal en kent de Republiek ook tijden zonder Stadhouder (Stadhouderloze tijdperk 1650-1672). In tijden van oorlog wordt de Prins van Oranje weer “van stal” gehaald en gekozen tot Stadhouder. In 1650, aan het begin van het Stadhouderloze tijdperk, wordt Prins Willem III van Oranje geboren. Hij ontwikkelt zich als een ingetogen calvinist maar fel tegenstander van Koning Louis XIV van Frankrijk. In 1651 wordt in Engeland door de Lord Protector Cromwell de ‘Act of Navigation’ aangenomen. Deze wet regelt het goederen vervoer van en naar Engeland. Goederen mogen alleen door schepen van het land van herkomst of door Engelse schepen worden vervoerd. Daarnaast stelt de wet dat ieder buitenlands schip in het Kanaal en op de Noordzee de Engelse vlag moet groeten. Deze wet is een rechtstreekse aanval op de Nederlandse transporthegemonie. De Republiek produceert weinig maar vervoert alles. De ‘Act of Navigation’ leidt dan ook tot drie Engels-Nederlandse zeeoorlogen tussen 1650 en 1674. De Franse Koning Louis XIV bezet in 1667 de oude Bourgondische landen (Franche Comté en de Spaanse Nederlanden) die nu in Spaanse handen zijn. Spanje is na de dood van Koning Filips II ernstig in verval geraakt.Als antwoord op deze Franse bedreiging vormt de Prins van Oranje Willem III dat jaar de Triple Alliance. De Republiek legt de geschillen met Engeland tijdelijk bij en vormt samen met Zweden een alliantie tegen Frankrijk. Deze alliantie dwingt Louis XIV de Spaanse Nederlanden te verlaten. De Fransen en Engelsen sluiten in 1670 een geheim verdrag (Verdrag van Dover) tegen de Nederlanden en vallen de Republiek in 1672 gezamenlijk aan. Louis XIV weet drie van de zeven provincies te bezetten. De Prins van Oranje, Willem III wordt dan op 22 jarige leeftijd tot stadhouder gekozen in zes van de zeven provincies (allen behalve Friesland). In 1673 weet Willem III de positie van Stadhouder erfelijk te maken voor het Huis van Oranje en begint hij met het centraliseren van de macht in de Nederlanden. De stadhouder sluit met Denemarken, Brandenburg, Oostenrijk en de Spaanse Habsburgers een nieuw bondgenootschap tegen Louis XIV. De oorlog komt in 1678 ten einde met de Vrede van Nijmegen, de Spaanse Franche Comté wordt door Spanje afgestaan aan Frankrijk maar hierdoor blijven de Nederlanden volledig intact. In 1689 wordt Willem III met zijn vrouw Mary door het Engelse parlement uitgenodigd voor de Engelse troon. Hij land met een leger en trekt naar Londen waar het paar dat jaar tot Koning en Koningin van Engeland worden gekroond.

Engeland, Schotland en het Verenigd Koninkrijk Na het verslaan van de Spaanse Armada en het einde van de steeds dreigende Spaanse invasie aan het begin van de 17de eeuw trekt Engeland zich terug van het continent. Het is het enige grote land wat geen rol speelt in de dertigjarige oorlog en de Vrede van Westfalen. Het land wordt (bijna) niet getroffen door de Godsdienstoorlogen. Economische recessie en onderdrukking van andere godsdiensten dan de Anglicaanse kerk leiden tot een drietal grote emigratie stromen naar de nieuwe koloniën in de periode 1630-1640. De eerste groep (vooral Engelse Puriteinen) trekt naar Nieuw-Engeland (Virginia) daarnaast krijgen Engelse katholieken toestemming om zich in Maryland te vestigen. Een tweede groep, ook grotendeels Puriteinen, gaat naar Barbados en het Caribische gebied. De laatste groep, bestaande uit Schotse Presbyters, vertrekt naar Noord-Ierland en vestigt zich in de “Ulster Plantation”. Net als de Nederlandse Republiek maakt ook Engeland in de 17de eeuw een Gouden Eeuw door. Het land brengt veel dichter/schrijvers (Shakespeare, Milton), componisten (Campion, Purcell) en architecten (Wren) voort. De economische macht van Engeland werd aan het begin van de 17de eeuw nog overschaduwt door de Nederlandse. De Engelse economie was echter veelzijdiger dan de Nederlandse en bestond naast scheepvaart uit wol en koolproductie.

Burgeroorlog: Parlement en de Stuarts In 1603 sterft Koningin Elizabeth I. Zij heeft geen kinderen waardoor de engelse troon overgaat op Koning James VI van Schotland. Hij is de zoon van Mary Stuart, die Koningin Elisabeth in 1587 heeft laten executeren vanwege haar katholieke geloof en mogelijke claim op de troon. Met James VI of Stuart begint de engelse Stuart dynastie. Hij wordt gekroond als Koning James (Jacobus) I van Engeland. Zijn heerschappij neigt al snel naar absolutisme en de schotse Koning is niet populair in Engeland. Een groot probleem van hem en de latere Stuarts is dat ze nooit voor genoeg persoonlijk inkomen kunnen zorgen. In 1625 sterft James I en wordt hij opgevolgd door Charles I. Charles wordt geconfronteerd met dezelfde problemen als zijn vader. Het engelse parlement, in een gebrek aan vertrouwen in de koning, weigert zijn staatsinkomen te vergroten. Veel parlementariërs zijn ook jurist en zij vrezen het verlies van de rechtspraak als de Stuarts hun absolutistische ideeën door kunnen zetten. Daarnaast zijn bijna alle parlementariërs landeigenaren (squires/gentry) die door de willekeurige belastingen van een absoluut getroffen zullen worden. Het parlement in 1625 wordt beheerst door calvinistische puriteinen. Voor hen is de Anglicaanse kerk niet strikt genoeg. Waar de pragmatische Elizabeth probeerde boven de verschillende religies te staan dreigden de eerste Stuarts de puriteinen het land uit te jagen. Charles I wordt daarin gesteund door de Anglicaanse kerk. In 1629 ontstaat een typerend conflict tussen Parlement en Stuarts door de ‘Ship Money Act’. Traditioneel betalen alleen de kustprovincies voor het onderhoud van de marine. Charles I wil deze belasting uitbreiden over het hele land en daarmee de marine versterken. Parlement weigert dit echter omdat de landeigenaren de grootste last zouden moeten dragen en zij van mening zijn dat belasting alleen geldig is bij goedkeuring van het parlement. Parlementaire

beslissingen zijn echter alleen rechtsgeldig als de Koning het parlement bijeen heeft geroepen en dit gebeurt niet. Het parlement werd weer bijeen geroepen in 1640. Charles I kon de financiering niet rond krijgen van een leger dat ingezet moest worden tegen de opstand in Schotland van 1637. Het parlement kwam bijeen maar stond vijandig tegenover de Koning die het vervolgens ontbond en nieuwe verkiezingen uitschreef. Na de verkiezingen kwamen dezelfde parlementariërs terug. Dit parlement zou tot na de burgeroorlog en restauratie in 1660 blijven zitten en wordt daarom het ‘Long Parliament’ genoemd. Het parlement gebruikt de opstand om de eigen eisen door te drukken. De puriteinen willen de afschaffing van de Anglicaanse bisdommen en het ontslag en executie van de koninklijke adviseurs. Dit leidt uiteindelijk in 1642 tot de uitbarsting van de burgeroorlog tussen Parlement (de puriteinse Roundheads) en Stuarts. Als leider van het parlement kwam de puritein Oliver Cromwell op die Charles I verslaat en in 1649 wil laten executeren. Van het Long Parliament zijn dan nog slechts een kleine groep opstandelingen over die verdeelt zijn over deze executie. Cromwell laat door Kolonel Pride het grootste deel van de parlementariërs die het oneens zijn met de executie, verjagen (Pride’s Purge). Van de 500 parlementariërs zijn er dan nog slechts 50 over die ook wel het Rump Parliament genoemd worden. Het Rump Parliament veroordeelt Charles I tot hoogverraad en executeert hem in 1649. Daarna laat Cromwell Engeland en Schotland tot een republiek uitroepen (het Commonwealth). De executie van de schotse Charles I leidt direct tot een oplaaing van de Schotse opstand die Cromwell in 1650 onderwerpt. De puriteinse/protestantse furie trekt daarna over het katholieke Ierland. Alle rechten van katholieken worden ingetrokken en de bevolking wordt in horigheid gedwongen van engelse edelen. Cromwell stelt in 1651 de ‘Act of Navigation’op wat leidde tot verschillende Engels – Nederlandse oorlogen waarin de Engelsen Nieuw-Amsterdam veroveren (New York). Daarnaast komt het onder Cromwell tot oorlog met Spanje wat de verovering en annexatie van het eiland Jamaica oplevert. De puriteinse opstand leidde tot diverse radicale sociale en religieuze groepen. De ‘Levellers’ onder John Lilburne zijn uiterst parlementair en eisen algemeen stemrecht voor mannen. De ‘Quakers’ onder George Fox verwerpen alle religieuze structuren en hiërarchie en zij stellen vrouwelijke predikanten aan. In 1653 schaft Cromwell het restant parlement af en stelt Engeland onder militairbewind. Hij claimt de titel ‘Lord Protector’ en laat ‘Major Generals’ door Engeland trekken om de conservatieve puriteinse geboden na te doen leven. Religieuze verboden op taveernes, bier, hanengevechten etc. De Lord Protector sterft in 1658 en poogt een puriteinse dynastie te stichten door zijn zoon Richard Cromwell aan te wijzen als de nieuwe Lord Protector. Deze weet met moeite het bewind te houden tot 1660 als de Engelse bevolking bijna unaniem besluit om het bewind van de Stuarts te herstellen. Charles II, de zoon van Koning Charles I, wordt tot Koning van Engeland en Schotland gekroond. Naast de troon wordt ook de Anglicaanse kerk die door de puriteinen verboden was hersteld. De puriteinen worden na 1660 ‘Dissenters’ genoemd en uitgesloten van stadsbestuur en het parlement. Met de restauratie van de troon wordt de engelse situatie van voor 1640 hersteld. Maar ontwikkelt zich tevens weer hetzelfde conflict: Koning vs. Parlement. In pogingen om tot een oplossing te komen geeft men Charles II het recht om belasting te heffen maar bepaald het

parlement de hoogte. De katholieke contra-reformatie leidde echter tot meer problemen tussen parlement en Koning Charles II. Het parlement en het grootste deel van de bevolking was overtuigd anti-katholiek. Charles II daarentegen begint een steeds grotere bewondering te krijgen voor de Franse katholieke Koning Louis XIV en zijn absolute bewind in Frankrijk. De twee Koningen sluiten in 1670 een geheim verbond in Dover tegen de Nederlandse Republiek. Waarbij Charles II steun belooft aan de Fransen in hun komende oorlog tegen de Nederlanden (die van 1672). Naast de katholieke sympathieën van Charles II bekeerd de engelse kroonprins James II de Duke of York, zich tot het katholicisme. Ter verdere bevordering van het katholicisme gaat de Koning over tot een beleid van religieuze tolerantie en heft de burgerlijke beperkingen voor Dissenters en Katholieken op. Het parlement reageert met de ‘Test Act’ van 1673 waarin alle overheidsambtenaren moeten bewijzen dat ze Anglicaans zijn. In het parlement ontstaat een grote groep parlementariërs (de Whigs) die willen voorkomen dat James II later katholiek koning zal worden van Engeland. De whigs zijn voornamelijk hogere edelen en de Londense middenklasse. De parlementaire bondgenoten van de Koning (de Tories) zijn lagere landadel (gentry) die overtuigd loyaal zijn aan Koning en Kerk (dat is dus de Anglicaanse Kerk). In 1685 wordt James II toch Koning van Engeland. Hij draait de Test Act terug en geeft de Dissenters en katholieken weer de ruimte. Hierdoor verliezen ook de Anglicaanse Tories het vertrouwen in het koningshuis. De situatie wordt onhoudbaar als James II zijn eerste zoon katholiek laat dopen. Hiermee ontstaat de dreiging dat de Engelse troon weer voorgoed Katholiek wordt. De Whigs en Tories laten daarop de Koning vallen en kiezen Mary, de volwassen dochter van James als nieuwe Koningin. Mary werd geboren toen James II nog Anglicaans was en is zelf nog steeds protestant en getrouwd met de Nederlandse Stadhouder Willem III.

De Glorious Revolution Willem III sluit een verbond met de Whigs en Tories en trekt met een leger Engeland in. James II vlucht naar Ierland. Willem en Mary worden in 1689 als Koning en Koningin van Engeland gekroond. Datzelfde jaar nog treedt Engeland toe tot de Liga van Augsburg, het bondgenootschap tegen de Franse Louis XIV. In 1690 verslaat Willem III in Ierland bij de Slag bij de Boyne Rivier James II die naar Parijs vlucht. Koning Louis XIV van Frankrijk ontvangt hem en behandelt hem daarna als koning in ballingschap. In ruil voor de troon accepteert Willem III de ‘Bill of Rights’ waarin de verhouding tussen Koning en Parlement in Engeland wordt vastgelegd. Het parlement legt de rechten vast om als enige in Engeland een leger te onderhouden, de belastingen te bepalen en een verbod voor de Koning om wetten van het Parlement in te trekken. In 1701 wordt de ‘Act of Settlement’ aangenomen die stelt dat een Koning(in) van Engeland niet katholiek mag zijn. Om te voorkomen dat de schotse James II of Stuart via Schotland opnieuw een poging doet om de Engelse troon te heroveren komt het in 1707 tot een unie tussen Schotland en Engeland. De schotse adel verkrijgt grote rechten in Engeland in ruil voor de erkenning van

Willem III als Koning. In 1707 ontstaat daarmee het Verenigd Koninkrijk: twee parlementen met één Koning. Het katholieke Ierland wordt volledig onderdrukt uit angst dat hier een Frans-katholiek bolwerk ontstaat.

Frankrijk: de triomf van het absolutisme Frankrijk maakt net als Engeland en de Nederlandse Republiek in de 17de eeuw een gouden tijd door voor Franse kunst en literatuur. Frankrijk en Parijs groeien uit tot centrum van de wereld van waaruit het Frans zich als wereldtaal over Europa verspreidt. Koning Louis XIV steunt veel artiesten die tot het classicisme behoren. Zij promoten de orde en harmonie uit de oudheid en worden ‘Anciens’ genoemd. Daartegen ontstaan de ‘Modernes’ die juist stellen dat de huidige tijd veel beter is. In Parijs ontstaan de zogenaamde ‘Salons’ van de Franse bovenklasse waarin dames van adel een gezelschap ontvangen van intellectuelen en artiesten. Aan het begin van de heerschappij van Louis XIV was Frankrijk sterk gedecentraliseerd en had het een inactief parlement. In 1648 breekt een opstand (de Fronde) van de franse adel uit tegen het regentschap van Kardinaal Mazarin. De franse adel roept de steun in van Spaanse troepen in deze opstand wat zorgt dat de middenklasse (de Bourgeoisie) de steun voor de opstand in trekt. Kardinaal Mazarin slaat de opstand neer en sterft uiteindelijk in 1661. Na zijn doodt wordt Louis XIV koning van Frankrijk. Hij richt zich op een sterk centraal gezag (“L’etat, c’est moi”) met vrede in Frankrijk en oorlog in het buitenland. De stelling van de Franse bisschop Bossuet dat de macht van de Koning door God gegeven is wordt centraal in het bewind van Louis XIV. Het absolutisme is het Goddelijke Recht van de Koning en de Koning hoeft alleen aan God verantwoording af te leggen. Louis XIV creëert een Frans staatsleger en ontneemt de adel het recht op privé legers. Dit staatsleger is gedisciplineerd, wordt bevoorraad en in uniform gestoken. Hiermee breekt de Koning met het begin van de 17de eeuw toen de nadruk lag op huurlingenlegers die moesten plunderen om te overleven. Louis XIV maakt oorlog een activiteit tussen staten en niet tussen edelen. Louis XIV laat het jachtslot Versailles uitbouwen tot centraal paleis en richt daar een uitgebreid en gestructureerd hofleven in. Dit heeft een verlammende werking op de opstandige adel die met het centrale hof steeds in Versailles, dicht bij de koning, verblijft en niet in het land. De belastingen onder Louis XIV worden gecentraliseerd en niet langer uitbesteedt. Het blijft echter moeilijk om de adel belastingen op te leggen zonder afhankelijk van de aristocratie te worden. Economisch ontwikkelt minister Colbert een tariefunie (de vijf grote boerderijen) en voert een aantal sterk mercantilistische wetten in. In 1685 trekt Louis XIV het Edict van Nantes volledig in. Dit edict regelde de rechten van de Hugenoten en leidt tot nieuwe vervolging. Louis XIV streeft religieuze eenheid in Frankrijk na. De honderden goed opgeleidde Hugenoten die vluchten (met name naar de Nederlandse Republiek) zorgen voor een economische klap.

De oorlogen van Louis XIV Louis XIV probeert de Franse grenzen te consolideren (met name in het Rijngebied, Elzas-Lotharingen) en uit te breiden (controle over de Spaanse Nederlanden). Na de Vrede van Westfalen bleven Frankrijk en Spanje in oorlog tot in 1659 de Vrede van de Pyreneeën getekend werd. Spanje was na de Godsdienstoorlogen echter sterk verzwakt en Louis XIV verklaard het land in 1667 opnieuw de oorlog in een poging de Spaanse Nederlanden en Spaans Bourgondische alpen (Franche Comte) in handen te krijgen. Hij wordt door de Tripple Alliance tussen de Nederlanden, Engeland en Zweden verslagen en trekt zich terug. De veranderende politieke situatie in Engeland leidt in 1670 tot het geheime verdrag van Dover tussen Louis XIV en Charles II. In 1672 begint Louis XIV de Nederlandse oorlog wat leidt tot een invasie van de Nederlandse Republiek. Grote delen van het land worden bezet. De oorlog breidt zich uit tegen Spanje met de verovering van Franche Comte. Onder leiding van Stadhouder Willem III wordt een nieuwe alliantie gesloten tussen de Nederlanden, Oostenrijkse en Spaanse Habsburgers, Brandenburg en Denemarken dat de Fransen in 1678 weet te verslaan. Louis XIV wordt gedwongen de vrede van Nijmegen te tekenen waarin Spanje de Franche Comte aan Frankrijk afstaat maar de Fransen zich uit geheel Nederland terugtrekken. Louis XIV doet in 1681 een poging om Lorraine en de Alsace te beheersen door Franse troepen Strassbourg te laten bezetten. De Keizer van het HRR kan hier weinig tegen doen omdat het rijk vanuit de Balkan bedreigt wordt door het Ottomaanse Rijk. In 1683 wordt door de Turken Wenen belegerd. De dreiging die Frankrijk voor de rest van de katholieke wereld vormt zorgt dat de staten (Spanje, HRR, Oostenrijk) een bondgenootschap sluiten. Als daar de intrekking van het Edict van Nantes bij komen vormt zich een grote bond rondom Stadhouder Willem III tegen Frankrijk. In 1686 sluit hij de Liga van Augsburg waar alle vijanden van Louis XIV zich in verenigen. De Keizer van het Heilige Roomse Rijk, Spanje, Zweden, Beieren, Saksen, de Palatinate (Pfalz) en de Nederlandse Republiek. Als Willem III in 1689 Koning van Engeland wordt sluit ook dit land zich bij de Liga aan. De Oorlog van de Liga van Augsburg breekt in 1688 uit. Hoewel het Franse leger succesvol is, is het niet in staat zoveel vijanden te verslaan en de Franse vloot maakt geen kans tegen de gecombineerde Hollandse en Engelse vloot. In 1697 wordt de Vrede van Rijswijk gesloten. Louis XIV begint de enorme belastingdruk te voelen van al zijn oorlogen en de partijen komen overeen de situatie van voor 1688 te herstellen. In Rijswijk komt men niet tot oplossing van de Spaanse kwestie. Koning Karel II van Spanje is geestelijk gehandicapt en heeft geen troonopvolgers. Mocht hij sterven dan hebben zowel Frankrijk als de Keizer van het HRR een claim op de Spaanse troon. In 1700 overlijdt Karel II en hij wijst bij testament de kleinzoon van Louis XIV, Filips V aan als Koning van Spanje. Louis XIV dreigt daarmee opnieuw universeel monarch te worden. De Europese vijanden van Frankrijk sluiten in 1701 rondom Stadhouder Willem III een laatste groot bondgenootschap: “The Grand Alliance”. De alliantie wordt gevormd door Engeland, de Nederlandse Republiek, HRR, Brandenburg, Portugal en Savoy. Willem III sterft in 1702 maar het bondgenootschap blijft bestaan. Frankrijk wordt gesteund door Spanje en Beieren. In 1702 breekt de Spaanse Successieoorlog uit. Leiders van de Grand Alliance zijn de engelse Duke of Marlborough Lord John Churchill (voorvader van Sir Winston Churchill) en de Oostenrijkse Prins Eugene van Savoy. In een serie van veldslagen worden de Fransen

verslagen (1704 Blenheim, 1706 Ramillies, 1708 Oudenaarde, 1709 Malplaquet). Vanuit zee doen de Engelsen een invasie in Spanje en veroveren Gibraltar terwijl de Oostenrijkers bij Barcelona landen waardoor in Catalonië opstand tegen de Frans-Spaanse troon uitbreekt. Uiteindelijk geeft Frankrijk zich gewonnen en worden in 1713 de Vrede van utrecht en in 1714 de Vrede van Rastadt getekend. Het nieuwe Verenigd Koninkrijk (UK) annexeert in de Middellandse Zee Gibraltar en Minorca op Spanje en in de Amerikaanse koloniën Newfoundland en Nova Scotia op Frankrijk. Het Koninkrijk Savoy tussen Frankrijk en het Milaan krijgt het eiland Sardinië van Spanje. Oostenrijk krijgt de Spaans Habsburgse bezittingen in Italië en Nederland (Milaan, Napels, Sicilië en België). In ruil blijft Filips V Koning van Spanje met de garantie dat de Franse en Spaanse troon nooit verenigt mogen worden in één persoon. De Nederlanden krijgen van Oostenrijk het recht om in de Oostenrijkse Nederlanden een verdedigingslinie aan te leggen tegen Frankrijk. De oorlogen tegen Frankrijk hebben de Republiek echter sterk verarmt en het land verliest de leidende economische positie aan het UK. Het UK weet de slavenhandel op de Spaanse koloniën open te breken (de Asiento). Frankrijk is sterk verarmt door alle oorlogen en verliest veel macht. De bejaarde Louis XIV trekt zijn steun voor James II als Koning van Engeland in. Louis XIV sterft uiteindelijk in 1715 en wordt opgevolgd door zijn kleinzoon Koning Louis XV van Frankrijk.

Hoofdstuk 5: Veranderingen in Oost-Europa (1648-1740)

Chronologie 1529 AD Ottomaanse aanval op Wenen 1533 AD Ivan de Verschrikkelijke eerste Tsaar van Rusland 1553 AD Ontsluiting Archangelsk als Russische zeehaven 1584 AD Ivan de Verschikkelijke sterft. Begin “Tijd van de Grote Verwarring” in Rusland 1589 AD Russisch Orthodoxe Kerk maakt zich los van de Grieks Orthodoxe Kerk 1613 AD Russische Nationale Vergadering kiest Michael Romanov als Tsaar Begin Romanov dynastie 1614 AD Elector van Brandenburg erft Kleef 1618 AD Elector van Brandenburg erft Hertogdom Pruisen 1625 AD Rusland: begin uitholling rechten van horigen.

Eigenaar moet schadeloos worden gesteld na moord op een horige 1640 AD Frederik Willem I (de Grote Keurvorst) Elector van Pruisen-Brandenburg 1646 AD Rusland: horigen wordt de vrijheid van beweging afgenomen 1648 AD Vrede van Westfalen: Einde 30-jarige oorlog 1650 AD Onrust in Rusland na nieuwe Bijbelvertaling 1660 AD Onafhankelijkheid Hertogdom Pruisen 1664 AD Begin twintigjarig bestand Oostenrijk - Ottomaanse Rijk 1667 AD Moskou veroverd Smolensk en Kiev op Polen Stephen Razin Opstand in het Wolga gebied 1671 AD Executie van Stephen Razin in Rusland 1675 AD Rusland staat de verkoop van Horigen zonder de verkoop van land toe 1682 AD Tsaar Peter de Grote van Rusland 1683 AD Einde twintigjarig bestand Oostenrijk - Ottomaanse Rijk Ottomaanse belegering Wenen 1696 AD Rusland verovert Azon-an-Don op Ottomaanse Rijk 1697 AD Slag bij Zenta Oostenrijk verslaat Ottomaanse Rijk in Hongarije Peter de Grote reist door West-Europa (Zaandam, Nederlandse Republiek) Stichting bondgenootschap tegen Zweden: Rusland, Polen, Denemarken 1698 AD Opstand van Streltsi in Moskou 1699 AD Vrede van Karlowitz tussen Oostenrijk - Ottomaanse Rijk 1700 AD Russisch Orthodoxe Kerk onder staatstoezicht geplaatst Begin Noordse Oorlog tussen Rusland en Zweden Slag bij Narva: Koning Karel XII van Zweden verslaat Rusland 1709 AD Invasie van Rusland door Koning Karel XII van Zweden Slag bij Poltova: Tsaar Peter de Grote verslaat Zweden 1711 AD Karel VI Koning-Aartshertog van Oostenrijk, Bohemen en Hongarije 1713 AD Elector Frederik Willem II wordt Koning Frederik Willem I van Pruisen 1714 AD Vrede van Rastadt: Oostenrijk – Frankrijk 1721 AD Vrede van Nystadt: Einde Noordse Oorlog. Zweden door Rusland verslagen 1725 AD Tsaar Peter de Grote van Rusland sterft 1733 AD Begin Poolse Successie Oorlog 1739 AD Vrede van Belgrado: Oostenrijk – Ottomaanse Rijk 1740 AD Koning-Aartshertog Karel VI van Oostenrijk sterft: Pragmatieke Sanctie Maria Theresa van Oostenrijk

Koning Frederik Willem I van Pruisen sterft Koning Frederik (de Grote) Willem II van Pruisen 1742 AD Enige niet Habsburgse Keizer van het HRR (Hertog van Beieren) 1762 AD Tsarina Katherina II van Rusland 1763 AD Verkiezing van Koning Stanislas Poniatowski van Polen 1772 AD Oorlog Rusland – Turkije Eerste Pools deling 1788 AD Opkomst hernieuwd Pools patriotisme 1791 AD Nieuwe Poolse grondwet vernietigd door Katherina II van Rusland 1793 AD Tweede Poolse deling Poolse opstand van Thaddeus Koscinszko 1795 AD Derde Poolse deling: einde Poolse staat.

Drie Oude Rijken Na de Vrede van Westfalen in 1648 zijn er drie oude rijken in Oost Europa. Het Heilige Roomse Rijk, Polen en het Ottomaanse Rijk. Alle drie zijn zeer zwak en hebben geen centraal gezag maar worden lokaal bestuurd door de aristocratie. Alle drie de landen bestaan uit diverse volken.

Het Heilige Roomse Rijk Na de dertigjarige oorlog volgt een moeizame wederopbouw. De middenstand en burgers verdwijnen door de beperkingen die de machtige aristocratie in het gehele rijk oplegde aan de handel. De zelfstandige staten zijn sterk gedifferentieerd op gebied van munt, wetten, import en export tarieven en zelfs kalender. Het rijk maakt weinig culturele en wetenschappelijke ontwikkeling door naast de wiskundige Leibniz en de componist J.S. Bach. Er zijn ruim 300 Duitse staten en meer dan 2000 onafhankelijke keizerlijke ridders met hun eigen landgoed. De Duitse vrijheden garanderen dat allen het recht hebben om hun eigen diplomatie te bedrijven en onafhankelijk verdragen te sluiten zonder controle van de Keizer. Na de Vrede van Westfalen is het aantal Electors uitgebreid van 7 naar 9:

- Graaf van Palatinate (de Pfalz) - Hertog van Saksen - Markgraaf van Brandenburg - Koning van Bohemen - Aartsbisschop van Mainz - Aartsbisschop van Trier - Aartsbisschop van Keulen + Hertog van Beieren + Hannover

Iedere Keizer moet zelf zijn macht op zien te bouwen. Centrale macht die een voorgaande Keizer op wist te bouwen werd bij de verkiezingen de inzet en sterk gereduceerd. Hoewel de Keizertitel niet erfelijk is komen vanaf 1438 alle Keizers voort uit het Habsburgse en later Oostenrijks-Habsburgse huis. De Duitse staat Beieren en het bisdom Keulen zijn pro-Frans en anti-Oostenrijks. Alleen in 1742 weten zij een meerderheid voor hun kandidaat te verkrijgen en wordt de Hertog van Beieren de nieuwe Keizer. Op de Rijksdag komen alle staten samen, deze vergadering heeft de macht om troepen op te zetten en om belasting te heffen. Van deze macht wordt echter heel beperkt gebruik gemaakt uit angst voor het verlies van de eigen autonomie. Na de Vrede van Westfalen van 1648 beginnen de Duitse staatjes en families zich te consolideren door politiek en huwelijk. De grote Duitse families:

- Wittelsbach van Beieren - Guelph van Hannover - Hohenzollern van Brandenburg/Pruisen - Habsburg van Oostenrijk

Na 1700 ontstaat het Duits dualisme waarin twee staten de Duitstalige wereld domineren. Oostenrijk-Hongarije onder Huis Habsburg en Brandenburg/Pruisen onder de Huis Hohenzollern.

Republiek Polen De republiek Polen heeft een grondwet en op de Rijksdag wordt de Koning gekozen. Door dit losse systeem en het gebrek aan centralisatie rust er maar weinig macht bij de Koning. De adel heeft veel eigen vrijheden en is in de meeste gevallen ook de rechterlijke macht. Het rijk bestaat uit Koninkrijk Polen, Groothertogdom Litouwen en Hertogdom Pruisen. De bevolking bestaat uit Polen, Litouwers, Duitsers, Wit-Russen, Oekraïners en Joden. De Joodse en Duitse bevolking domineert de kleine middenklasse in de steden. Het overgrote deel van de bevolking woont op het land waar de Wit-Russische en Oekraïense bevolking horig is aan de Poolse en Litouwse aristocratie (de Szlachta). De aristocratie is groter dan in ieder ander Europees land en houdt angstvallig vast aan de Poolse vrijheden. Dit zijn met name het recht op het houden van een privé leger en het recht op belastingheffing. De aristocratie heeft op de rijksdag het liberum veto. Voorstellen worden niet uitgevoerd als een lid tegen is en het op deze wijze laten exploderen van de Rijksdag is gebruikelijk. De keuze van een Pools koning wordt een speelbal van de internationale diplomatie. Pro-Franse, Pro-Russische en Pro-Zweedse facties zorgen voor veel buitenlandse koningen. Uitzondering is Jan Sobieski die als enige Pool een redelijk centraal gezag weet te vestigen. In praktijk is Polen een machtsvacuüm tussen de grote Europese landen waar steeds meer gebiedsdelen van af breken. In 1660 maakt het Hertogdom Pruisen zich onafhankelijk, in 1667 herovert Moskou de steden Smolensk en Kiev en begint de feitelijke opdeling van het land tussen Pruisen, Oostenrijk en Rusland. Het deel over de opdeling van Polen wordt behandelt aan het einde van dit hoofdstuk en gaat over de periode 1733 – 1795. In het uittreksel is het hier beter op zijn plaats. In 1733 leidt de keuze van een nieuwe vorst tot de Poolse Successieoorlog. Na deze oorlog komt een hervormingsbeweging op die wordt tegengewerkt door buitenlandse belangen. Met name Rusland, Pruisen en Oostenrijk. Vooral de Russische Tsarina Katherina II (1762 – 1796) wil een Polen waar ze naar eigen inzicht kan ingrijpen. De keuze van een nieuwe vorst in 1763 leidt voor het eerst weer tot een Pool, Stanislas Poniatowiski. Poniakowski is echter de minnaar van de Tsarina. De Russische overwinningen op de Turken leiden in 1772 tot een situatie waarin het machtsevenwicht in Oost-Europa in gevaar dreigt te lopen. Pruisen wil dan al heel lang een landbrug realiseren tussen Brandenburg en Oost-Pommeren. Het land stelt aan Rusland en Oostenrijk voor om de machtsbalans te herstellen door Polen op te delen. Bij de eerste deling van Polen krijgt Rusland het gebied Vitelbsk, ten oosten van Smolensk. Pruisen verwerft de landbrug tussen Oost-Pommeren en Brandenburg en Oostenrijk ontvangt Galizië in het zuiden van Polen. De deling leidt in 1788 tot een nieuwe opbloei van Pools patriottisme onder leiding van koning Stanislas Poniatowski. Deze opbloei wordt echter niet diep gesteund omdat het overgrote deel van de bevolking uit niet-Poolse horigen bestaat. Poniatowski brengt in 1791 een nieuwe grondwet naar voren waarbij de Poolse troon niet langer gekozen wordt maar erfelijk wordt. De grondwet werd zeer gewantrouwd door de Europese landen die op dat

moment te maken hebben met de Franse Revolutie. In overleg met Pruisen besluit de Tsarina Katherina de grondwet en de “Poolse Jacobins” te vernietigen. Ze valt Polen binnen wat leidt tot de tweede deling van Polen in 1793 tussen Rusland en Pruisen. Pruisen verwerft het gebied ten zuiden van Oost-Pommeren waardoor Warschau op de grens tussen beide landen komt te liggen. Rusland annexeert een groot deel van het oosten van Polen. Deze verdeling leidt tot de Poolse opstand van 1793 onder Thaddeus Koscinszko. Hij stelt de afschaffing van de horigheid voor. De opstand wordt neergeslagen door Rusland en Pruisen en leidt in 1795 tot het einde van de Poolse staat. Uit angst voor een Oostenrijkse dreiging wordt ook Oostenrijk weer in deze derde deling betrokken. De Russische grens schuift op naar ongeveer de huidige grens tussen Polen en Wit-Rusland. Pruisen annexeert het gebied rondom Warschau en Oostenrijk verwerft een gebiedsdeel ten noorden van Galizië.

Ottomaanse Rijk Al sinds de middeleeuwen bedreigen de Turken Europa. Het rijk strekt zich uit van Hongarije en heel Zuid-Rusland naar Algerije, de Nijl\Egypte en tot de Perzische Golf. In 1529 doen de Turken een aanval op Wenen. Het Ottomaanse Rijk heeft een centraal leger (de Jannisaren) dat bestaat uit christelijke kinderen die als Moslim zijn opgevoed voor het leger. Vanaf halverwege de 17de eeuw begint het Ottomaanse Rijk op zowel technisch als militair gebied achter te lopen bij Europa. Overwonnen volken worden door de Turken niet geassimileerd. Ze mogen hun eigen cultuur en taal behouden en krijgen vergeleken Europese veroveringen een relatief grote vrijheid. Katholieke en Orthodoxe Christenen, en Joden houden hun eigen machthebbers en volgen de eigen wetten. De islamitische wet geldt alleen voor moslims. Ook westerse kooplieden hoeven zich niet aan de Turkse wet te houden. Voor hen geldt de rechtspraak van het thuis land. Naarmate de 17de eeuw verstrijkt beginnen Oost-Europese gebieden als Hongarije en de Balkan het strijdtoneel te vormen tussen de nieuw opkomende macht Oostenrijk en het Ottomaanse Rijk.

De Formatie van het Oostenrijkse Koninkrijk Binnen het HRR vormt Oostenrijk een Aartshertogdom rond Wenen. De Habsburgse Oostenrijkers zijn familie van de Spaanse Habsburgers en hebben als Keizers van het HRR een grote macht in midden-Europa. Zowel de Spaanse macht als het HRR verdwijnen echter midden 17de eeuw. De Oostenrijkse Habsburgers beginnen dan met de opbouw van een nieuw rijk dat tot 1918 standhoud. Dit rijk bestaat uit de erflanden: Oostenrijk, Tirol, de Steiermark, Karintië en Carniola. Daarnaast verwerft men de troon van Bohemen (St. Wenceslas kroon) waar Bohemen, Moravië en Silezië onder vallen. Tot slot worden de Habsburgers Koning van Hongarije (St. Stephen kroon) met als gebiedsdelen Hongarije, Transsylvanië en Kroatië.

Het laatste deel wordt veroverd op het Ottomaanse Rijk. Tussen 1664 en 1683 sluiten de twee rijken een bestand (het twintigjarig bestand). Koning Louis XIV die pogingen doet om de Rijnvallei in handen te krijgen (Elzas, Lotharingen, Ardennen) zorgt er voor dat in 1683 het Ottomaanse Rijk opnieuw de aanval op Oostenrijk inzet zodat deze als Keizer van het Heilige Roomse Rijk te druk is om actie te ondernemen tegen de Franse agressie. De Ottomaanse troepen rukken op en belegeren in 1683 Wenen. De Paus wordt ingeschakeld tegen de moslimagressie die een verbond sluit met Polen, Rusland en Venetië. Poolse troepen onder Koning Jan Sobielski ontzetten Wenen. Daarna trekt het bondgenootschap de Balkan op naar Griekenland waar het in Athene het Parthenon vernietigt wat dienst doet als munitiemagazijn van de Turken. De Habsburgers weten de diensten van de onafhankelijke Franse veldheer Prins Eugene van Savoy te verkrijgen die in 1697 de Slag bij Zenta wint en de Turken definitief uit Hongarije verdrijft. In 1699 sluiten Oostenrijk en het Ottomaanse Rijk de Vrede van Karlowitz waarbij Oostenrijk Hongarije, Transsylvanië en Kroatië verwerft. In Kroatië wordt de Oostenrijkse haven Trieste geopend. In 1714 bij de Vrede van Rastadt, na de Spaanse Successieoorlog tegen Frankrijk, verkrijgen de Oostenrijkers de Spaanse Nederlanden, en Italië (Milaan, Venetië en Napels). Waarna Prins Eugene van Savoy zich weer richt op het Ottomaanse Rijk. Hij verovert Wallachië en Belgrado maar moet zich in 1739 bij de Vrede van Belgrado tevreden stellen met een herbevestiging van de grens bij Kroatië. In feite is Prins Eugene van Savoye de stichter van het nieuwe Oostenrijk. De Habsburgse monarchie is internationaal georiënteerd door de vele verschillende nationaliteiten in het rijk. Het bestaat uit een sterke monarchie en een horige boerenstand. Binnen het nieuwe rijk ontstaat een verdeling van de macht, de centrale Habsburgse regering beheerst de steden en de aristocratie de landerijen. Binnen de drie koninkrijken (Bohemen, Hongarije en Oostenrijk) blijven de eigen Rijksdagen bestaan die alledrie de Habsburgers erkennen als vorst. Er komt geen centrale rijksdag. Koning Karel VI (1711-1740) van Oostenrijk stelt de Pragmatieke Sanctie op (1713). De Pragmatieke Sanctie is een serie verdragen met edelen, prinsen in binnen en buitenland wat het voortbestaan van de staat moet garanderen. De Pragmatieke Sanctie erkent de dochter van de Koning, Maria Theresa, als vrouwelijke troonopvolger en stelt dat de eigendommen van de Habsburgers niet deelbaar zijn.

Zweden Zweden beheerst na 1648 kortstondig een rijk rondom de Oostzee. Het gekozen Koningschap wordt erfelijk en er ontstaat een sterke verwesterlijking door de vele specialisten die de Zweden uit vooral de Nederlandse Republiek naar Zweden halen. Na de Vrede van Westfalen breekt er een oorlog uit tussen Zweden en Polen waarin Zweden ook de Poolse kuststrook verwerft. Koning Karel XII van Zweden wordt dan geconfronteerd met een bondgenootschap tussen Denemarken, Polen en Rusland. In 1700 begint de Noordse Oorlog waarin Zweden in eerste instantie verschillende veldslagen (bij Narva 1700) wint. De invasie van Rusland in 1709 door Karel XII eindigt in een fiasco. De Russen passen de tactiek van de verschroeide aarde toe en de Zweedse Koning wordt bij Poltava definitief door de Russen verslagen. Hij vlucht daarop naar het Ottomaanse Rijk. Bij de Vrede van Nystadt in

1721 verliest Zweden onder andere de Baltische staten, Lijfland en Karelië aan Rusland. Zweden wordt dan teruggebracht tot het huidige Zweden en Finland.

Brandenburg-Pruisen Het land is een militaristische staat geregeerd door de Hohenzollern familie. Het Pruisische hartland ligt in Oost-Pommeren (Königsburg, het huidige Kaliningrad). De duitstalige volken hebben langzaam de slavische volken vanaf de Elbe oostwaards gedreven. De beruchte “Drang nach Osten”. De markgraaf van Brandenburg erft in 1614 de duitse staat Kleef, aan de Rijn, en in 1618 het Hertogdom Pruisen wat dan onderdeel is van het Koninkrijk Polen. In 1640 wordt Frederik Willem I, de Grote Keurvorst, Markgraaf van Brandenburg. Hij richt een staand Pruisisch leger op. Politiek gezien steunt hij Frankrijk tegen de Habsburgers en Zweden tegen de Polen. Bij de Vrede van Westfalen ontvangt Frederik Willem I Oost-Pommeren wat door Polen van Brandenburg wordt gescheiden. Vanaf 1648 hebben de Brandenburgse Markgraven het doel Hertogdom Pruisen/Oost-Pommeren met een landbrug met Brandenburg te verbinden ten koste van Polen. Daarnaast ontvangt hij het Bisdom Halberstadt en het Aartsbisdom Maagdenburg. In 1701 sterft Frederik Willem I en wordt hij opgevolgd door Frederik Willem II. Deze ontvangt in ruil voor zijn steun aan de Habsburgse Keizer van het HRR in de Spaanse Successieoorlog tegen Frankrijk de titel Koning van Pruisen. Frederik Willem II begint dan zijn regering als Koning Frederik I van Pruisen. Het staande leger in Pruisen is disproportioneel ten opzichte van de inkomsten. De Pruisische staat wordt gepland rondom het leger, economie, wetten etc. staan allemaal in het kader om het leger in stand te houden. Als nieuwe natie is het leger overkoepelend en het enige “Pruisische” binding die de inwoners hebben.Het Pruisische inkomen komt voor de helft voort uit de eigendommen van de Hohenzollern (de kroondomeinen) en voor de helft uit belastingen. De Hohenzollern familie gebruikt slechts een klein deel voor eigen gebruik en staat de rest van het inkomen af aan de staat. De economie is geheel in handen van de overheid. Het land kent van oudsher een groep aristocratie (de Junkers) maar geen middenklasse en initiatief op industrieel en handelsgebied moet dus uit de staat komen. Frederik I opent de grenzen en verwelkomt Friezen, Zwitsers, Joden en Hugenoten. De aristocratische Junkers gehoorzamen de koning in ruil voor de horigheid van de landelijke bevolking. Alleen Junkers mogen officier in het Pruisische leger worden en zijn plichtsgetrouw, gehoorzaam, dienstbaar en opofferingsgezind aan de staat. Koning Frederik Willem I hervormt Pruisen naar een militaristische staat en laat een grote schatkist na aan zijn zoon Koning Frederik Willem II (Frederik de Grote) die in 1740 zijn vader opvolgt. Deze valt dat jaar acuut Oostenrijk binnen en trekt zich niets aan van de Pragmatieke Sanctie die Karel VI met zijn vader had gesloten. Pruisen verwerft de industrierijke provincie Silezië en vestigt zich daarmee als grote Europese mogendheid.

Rusland

Er is enige twijfel om Rusland als Europees land te beschouwen. De Grieks-Orthodoxe religie, de heerschappij van Aziatische nomaden waar het land zich pas in 1480 van heeft losgemaakt en het gebrek aan ijsvrije havens. Naarmate de 17de en de 18de eeuw verstrijkt begint Rusland bewust zich op het westen te richten en verwestelijkt het land. Doel van deze verwesterlijking is het verkrijgen van wetenschap, techniek en militaire kennis om verovering door Europese landen te voorkomen. Het centrum van Ruslan ligt rond Moskou. De Groot-Russen/Moskovieten trekken langs de Wolga en assimileren de aziatische Tartaren. In het grensgebied tussen de Russen en Tartaren wonen de Kozakken, terwijl de Zwarte Zee kust geheel beheerst wordt door aziatische Khans die vazal zijn van het Ottomaanse Rijk. Ten westen van Moskou wonen de Byelo-Russen (Wit-Russen) en ten Zuid-Westen van Moskou wonen de Klein-Russen (Oekraïners). In de late middeleeuwen heeft Rusland de aandacht gevestigd op het oosten. De eerste Tsaar Ivan de Verschrikkelijke sticht uit de losse staten rondom Moskou het huidige Rusland. In 1553 wordt door de Engelsen de haven van Archangelsk vanuit de Witte Zee ontsloten en ontstaat er een handel tussen de Russen en West-Europa. In deze periode is het land echter niet-Europees en in de ogen van het westen verdacht. Na de dood van Ivan de Verschikkelijke in 1584 volgt een tijd waarin veel Tsaren elkaar snel opvolgen. Deze “Tijd van Grote Verwarring” van 1604 tot 1613 levert uiteindelijk in een Nationale Vergadering op waarin de 17 jarige Michael Romanov wordt gekozen tot Tsaar. Hij is familie van Ivan de Verschrikkelijke en stichter van de Romanov Dynastie. De eerste Romanov Tsaren onderkenden het lot van Polen en onderdrukten de volksvertegen-woordigingen en wisten de positie van Tsaar erfelijk te maken. Het gebrek aan arbeid in Rusland zorgt voor beperking van de rechten van boeren. De aristocratie bind hen in totale horigheid aan het land. In 1625 wordt een wet ingevoerd die moordenaars van horigen verplicht om de eigenaar schadeloos te stellen, desnoods in de vorm van een nieuwe horige. Gevolgd in 1646 met een wet die de naam van een horige via registers bind aan de grond waardoor de vrijheid van beweging sterk beperkt werd. Aristocraten werden tot slot in 1675 in staat gesteld horigen te verkopen zonder afstand te doen van het land waar de horige op werkzaam was. De horige bevolking in Rusland komt daarmee op vergelijkbar niveau als de negerslaven in de Amerikaanse koloniën. Deze beperking van rechten leidde in veel gevallen tot moord op edelen, het vluchten naar Siberië of door de Kozakken beheerste gebieden etc. De regering organiseert daarom regelmatig “mensenjachten” waarin gevluchte horigen terug gehaald worden. In 1667 komen horigen, kozakken en criminelen in opstand onder leiding van Stephen Razin. Razin zet een vloot op en plundert Russische en Ottomaanse nederzetting op de Kaspische Zee. Hij vaart plunderend de Wolga op. Het regeringsleger wat gezonden is om hem te verslaan loopt over, steden geven zich vrijwillig over in deze oorlog tegen de aristocratie, kerk en landeigenaren. Razin wordt in 1671 gevangengenomen en in Moskou geëxecuteerd. De Russisch Orthodoxe kerk ontstaat na de val van Constantinopel voor de Turken. De Griekse Patriarch van de Orthodoxe Kerk wordt onder toezicht van de Islamitische Kalief gesteld. De Russen kiezen daarop in 1589 een eigen patriarch, de Patriarch van de Russisch Orthodoxe Kerk.

In 1650 volgen binnen de Russisch Orthodoxe Kerk hervormingen waaronder een nieuwe Bijbelvertaling. Dit stuit op felle weerstand vanuit het sterk bijgelovige volk en de lagere priesters. De patriarch zet met steun van het leger en Tsaar de hervormingen door. Hiermee ontstaat er een splitsing binnen de Kerk tussen “Oude Gelovigen” en de hervormers. De oude gelovigen steunen openlijk de opstand van Razin en de hervorming schept een zwaar wantrouwen in de Kerk. In 1667 herovert Rusland de steden en gebieden Smolensk en Kiev op Polen. In 1682 wordt Peter de Grote Tsaar van Rusland. Hij reist tijdens zijn regering door West-Europa om specialisten in ambachten en kennis te werven en zelf de technieken te leren kennen. Tussen 1697 en 1698 verblijft hij in Engeland en de Nederlandse Republiek (Zaandam) en keert met honderden mensen terug naar Rusland. De Tsaar is niet bijzonder geïnteresseerd in de cultuur van Europa maar meer in militaire ontwikkelingen en technieken. Peter realiseert zich dat het Russische leger vergeleken met de Europese landen uiterst zwak is. Alleen tegen de net zo zwakke Turken weet Rusland dan ook overwinningen te boeken. Zoals de verovering van Azon-an-Don in 1696 maar de Russen zijn niet in staat om deze veroveringen te behouden. In 1697 sluit Peter de Grote een bondgenootschap met Polen en Denemarken tegen de expansie van Zweden. Het jaar daarop, in 1698, volgt de Opstand van de Streltsi. De speciale Moskou Garde die uit edelen bestaat. Peter de Grote weet de opstand te onderdrukken en laat een groot aantal officieren en edelen vermoorden. Hiermee krijgt hij de ruimte om het leger te hervormen. Drie jaar later in 1700 breekt de Noordse Oorlog uit tussen Rusland en zijn bondgenoten en Zweden. De Zweedse koning Karel XII verslaat de Russen bij Narva. Dit leidt tot een nog grotere hervorming van het leger en de officieren. Na de hervormingen en veranderingen in het leger vallen de Zweden in 1709 Rusland binnen. Peter de Grote past de tactiek van de verschroeide aarde toe en lokt de Zweden steeds verder Rusland binnen tot het bij Poltava tot een slag komt. De Zweden worden verslagen en Koning Karel XII vlucht naar het Ottomaanse Rijk, de dichtstbijzijnde bondgenoot. In 1721 wordt er vrede gesloten (Vrede van Nystadt) waarin Zweden de Baltische staten en Livland aan Rusland afstaat. Hiermee is de ambitie van Peter de Grote om ijsvrije havens te bemachtigen gelukt. In de veroverde gebieden begint hij vervolgens het ambitieuze project om St. Petersburg te bouwen. Een nieuwe moderne en Europese stad genoemd naar zijn beschermheilige. St. Petersburg moet het Russische Versailles worden. De kosten van deze politiek worden afgewenteld op het volk door middel van extreme belastingen en de invoering van het mercantilisme in Rusland. Net als in Pruisen kent Rusland bijna geen vermogende middenklasse waardoor industrie niet op komt. De regering van Peter de Grote stimuleert deze ontwikkeling daarom zelf door het schenken van kapitaal of horigen. Peter hervormd ook het oude regeringssysteem naar Europees/Frans model. Het parlement van adel wordt afgeschaft (de Duma) en vervangen door tien regionale regeringen (de Gubernii). De centrale overheid wordt een specialistisch orgaan waarin mensen met kennis uit alle lagen van de bevolking en uit het buitenland vertegenwoordigt zijn. Dit heeft tot gevolg dat er een sociale revolutie in het land optreedt waardoor een geheel nieuwe elite opkomt. Peter de Grote ondervindt in Rusland veel tegenstand tegen deze radicale en snelle verwesterlijking. Zijn zoon Alexis stelt zich steeds meer antiwesters op en sluit bondgenootschappen met de (antihervormingsgezinde) oude adel en de kerk. Peter schaft daarop het erfrecht van de troon af en geeft de Tsaar de macht zelf bij leven zijn opvolger aan te wijzen. Als dat niet voldoende blijkt te zijn laat hij Alexis executeren. Ook de Orthodoxe

Kerk komt, in 1700, in opstand. Peter de Grote staat daarop niet toe dat er een nieuwe Patriarch wordt gekozen en plaatst naar Engels voorbeeld de kerk onder toezicht van de Tsaar. In 1725 sterft Peter de Grote zonder dat hij een opvolger heeft aangewezen.

Hoofdstuk 6: Conflict om Rijk en Rijkdom (1713-1763)

Chronologie 1689 AD Glorious Revolution in Engeland Koning Willem III en Koningin Mary van Engeland 1694 AD Koningin Mary van Engeland sterft 1702 AD Koning Willem III van Engeland/Stadhouder Nederlandse Republiek sterft. Koningin Anne van Engeland 1707 AD Unie tussen Schotland en Engeland: ontstaan Verenigd Koninkrijk 1713 AD Vrede van Utrecht, Einde Spaanse Successieoorlog 1714 AD Koningin Anne van het UK sterft. Einde van de Stuart dynastie Koning George I Koning van het UK, Elector van Hannover

Begin Hannover dynastie in het UK 1715 AD Koning Louis XIV van Frankrijk sterft.

Regentschap van de Hertog van Orleans over Frankrijk voor Louis XV Schots Jacobijnse opstand van James III van Huis Stuart “The Pretender”

1716 AD John Law: oprichting centrale Franse bank 1720 AD Engelse Zuidzee Bubble Franse Mississippi Bubble 1723 AD Regentschap van de Hertog van Orleans valt. Regentschap van de Kardinaal de Fleury in Frankrijk 1733 AD Franse interventie in de Poolse Successieoorlog 1740 AD Begin Oostenrijkse Successieoorlog Pruisische invasie van Silezië Frankrijk – Pruisen versus UK – Oostenrijk 1742 AD Vrede tussen Oostenrijk en Pruisen Beieren met Franse steun Keizer van HRR 1745 AD Schots Jacobijnse opstand van Bonnie Prince Charlie “The Young Pretender”

Slag bij Fontenoy: Frankrijk verslaat Oostenrijk in Oostenrijkse Nederlanden Francis I van Oostenrijk Keizer van HRR

1748 AD Vrede van Aken: einde Oostenrijkse Successieoorlog 1755 AD Verovering Fort Duquesne (Pittsburg) door Britse kolonisten op Frankrijk 1756 AD Diplomatieke revolutie: wisseling bondgenootschappen

Begin Zevenjarige Oorlog UK – Pruisen versus Frankrijk – Oostenrijk – Rusland Franse kroonprins Louis XVI trouwt Oostenrijkse Marie Antoinette Britse Robert Clive probeert Fransen uit India te drijven

1757 AD Slag om Plassey in India tussen Robert Clive en een lokale vorst 1758 AD Britten veroveren opnieuw Fort Duqeusne 1759 AD Britse Gen. Wolfe verovert Quebec op Frankrijk 1761 AD Frankrijk verliest controle over de koloniën door de Britse marinemacht 1763 AD Vrede van Hubertusburg tussen Oostenrijk en Pruisen Vrede van Parijs tussen UK en Frankrijk: Einde Zevenjarige Oorlog

Elite en Volkscultuur In de 17de en 18de eeuw ontwikkelt zich in Europa een drang naar vooruitgang in de zin van kennis, rijkdom en technologie. Deze vooruitgang is niet voor iedereen toegankelijk. Er ontstaat een kloof tussen de elitaire cultuur van de aristocratie en de volkscultuur. De elite cultuur is plechtig, deftig en voldoet aan allerlei etiquette. De volkscultuur is open, informeel en spontaan. Daarnaast ontstaat er een verschil door taal. De elite cultuur stimuleert van één nationale taal in tegenstelling tot de tientallen volksdialecten. Dit komt met name omdat de elite cultuur overgedragen wordt op schrift terwijl de volkscultuur een mondelinge cultuur is. Door de toenemende welvaart en rijkdom groeit de bevolking in Europa zeer snel. Dit leidt tot een daling van de levensstandaard van de lagere klassen ten opzichte van de Middeleeuwen. Rondom 1700 begint de secularisatie en rationalisering van de maatschappij door te dringen door de waarde die men begint te hechten aan wetenschap. Dit betekend ondermeer dat er vanaf die tijd, eerst in de elite cultuur, een einde begint te komen aan bijgeloof in magie, de heksentribunen en vervolging.

Wereldeconomie De expansie van de wereldhandel in de 18de eeuw zorgt voor ongekende rijkdom in Europa. Alle opbrengsten uit de wereldhandel die niet noodzakelijk zijn voor de dekking van kosten (dus gewoon alle winst) vloeit terug naar West Europa: het UK, Frankrijk en de Nederlandse Republiek. Hoewel de 18de eeuw een periode is van handelskapitalisme, huiselijke industrie en mercantilistische politiek blijft de agrarische sector nog steeds de grootste industrie. Kapitaal dat de Nederlandse Republiek in de 17de eeuw verworven heeft wordt in de 18de eeuw via de Bank van Amsterdam in heel Europa belegd. De Republiek wordt de bankier en investeerder van Europa en daarmee de wereld. Veel landen en stadstaten (Brandenburg, Denemarken etc.) richten naar Hollands, Brits of Frans voorbeeld Oost Indië Compagnieën op. Deze missen echter kapitaal, diplomatieke en militaire steun en zijn daardoor gedoemd te mislukken. Er is een grote koloniale en handelsrivaliteit tussen Frankrijk en het UK. In de Amerikaanse koloniën vestigen zij grote suikerplantages waar enorme hoeveelheden zwarte slaven voor nodig zijn. De slavenhandel is voor zowel Britten als Nederlandse handelaren een grote bron van inkomsten. Het Britse koloniale rijk en daarmee de Britse thuiseconomie is volledig afhankelijk van de inkomsten uit de suikereilanden en is dus geheel afhankelijk van slavenarbeid. De winst uit de koloniën wordt in de thuislanden privé-bezit. De regeringen worden afhankelijk van deze nieuwe rijken want hun steun levert belastinggeld op. Door het huwelijk mengt deze nieuwe bourgeoisie zich met de oude adel en gaat samen de elite cultuur vormen.

West Europa na de Vrede van Utrecht (1713 – 1740)

Spanje, na de Spaanse Successieoorlog, volgt onder de Bourbon regering van Filips V het Franse staatsmodel. Alle statenvergaderingen en parlementen worden afgeschaft en Filips V voert een absolutistisch bewind. In Frankrijk sterft in 1715 Koning Louis XIV. Hij heeft zijn oudste zoon (de Dauphin) overleeft en zijn kleinzoon, de nieuwe kroonprins Louis XV, is dan pas vijf jaar. De Hertog van Orleans wordt de nieuwe regent maar hij mist de macht en enorme invloed van Louis XIV. Dit zorgt voor een wederopkomst van de onder Louis XIV machteloze aristocratie en een afbraak van het absolutisme. Er wordt een poging gedaan de parlementen te herstellen.

Het Verenigd Koninkrijk Na de unie van Schotland en Engeland in 1707 wordt het UK een enorme marinemacht die ondersteunt wordt door bases op Minorca en Gibraltar (die beiden na de vrede van Utrecht door Spanje aan het UK worden afgestaan). Het UK ontwikkeld in deze periode het vreemde regeringsmodel van de parlementaire monarchie verder uit. Het Engelse parlement bestaat uit twee kamers. House of Lords waarvan lidmaatschap, met uitzondering van de bisschopszetels, erfelijk is en het House of Commons. In de Commons hebben alle belangengroepen in het UK een vertegenwoordiging. Het systeem is duur, totaal corrupt maar zeer effectief. De Britse Koningin Mary, echtgenote van Koning Willem III (de Stadhouder van de Nederlandse Republiek) sterft in 1694. Koning Willem III regeert alleen door tot zijn dood in 1702. Hij wordt opgevolgd door de laatste niet-katholieke Stuart Koningin Anne. Zij komt in 1714 te overlijden. Door de ‘Act of Settlement’ van 1701 die stelde dat een Koning van het UK niet katholiek mag zijn, wordt er gezocht naar een protestantse familierelatie. Deze wordt gevonden in de Elector van Hannover George I. De Stuart dynastie komt ten einde en de dynastie van Huis Hannover begint. De Duitse George spreekt geen engels en heeft weinig te vertellen in het UK. Hij verblijft meer in Hannover dan in Londen en is dan ook niet bijzonder populair. Maar het land heeft een koning nodig die zich niet teveel met regeren bemoeit en daaraan voldoet George prima. In het parlement hebben de Whigs (hogere adel, de bisschoppen en de rijken die dicht bij de centrale regering zitten) een minderheid op de Tories (lagere landadel, de Gentry, die wars zijn van centraal bewind). De whigs beheersen het House of Lords, de Tories het House of Commons. De Whigs zijn over het algemeen een stuk oorlogszuchtiger dan de Tories. De laatsten hebben ook lang geprobeerd de inmenging in de Spaanse Successieoorlog te staken. De Schotse Stuarts gecombineerd met de Tories die sterk tegen het centrale bewind zijn en de lagere priesters vormen begin 18de eeuw een soort counterrevolutionair bondgenootschap waarin men grote delen van de Glorious Revolution wil terugdraaien. In 1715 keert James III “The Pretender”, de zoon van de afgezette en in Parijs gestorven James II, terug in Schotland. Hij trekt met een Schots leger naar het zuiden. De whigs en de rijke stedelijke adel blijven echter de onpopulaire George I steunen. Zij hebben tenslotte hun geld belegd in de Bank of England en die staatsschulden zullen door een nieuwe vorst vernietigd worden. De opstand van 1715 (“The Fifteen”) loopt dan ook op niets uit als steeds meer adel de steun intrekt. In 1745 (“The Fortyfive”) breekt er tijdens de Oostenrijkse Successieoorlog tegen Frankrijk opnieuw een Jacobijnse opstand uit. De zoon van James III, Charles, keert terug naar Schotland en verzameld daar opnieuw een leger dat wel met succes Engeland binnentrekt.

Bonnie Prince Charlie, ook wel de “Young Pretender”, rukt op tot binnen 80 mijl van Londen als hij tenslotte wordt verslagen door Duitse troepen uit Hannover. Na de opstand van 1745 ontwikkeld zich een politiek die de pacificatie van de Highlands wil bewerkstelligen en de vernietiging van het Jacobisme. Het Schotse sociale clansysteem wordt met militair ingrijpen opgebroken.

De Bubbels Met de opkomst van kapitaal en bankwezen vindt ook voor het eerst de organisatie van publieke schulden plaats. Regeringen lenen geld van banken of rechtstreeks van de rijke middenstand en aristocratie. Daarmee werden deze groepen aan de staat gebonden en kan de staat op grotere schaal dan vroeger beschikken over middelen. De grootste kostenpost voor Europese naties is het onderhoud en opbouw van marine en leger. Naast rechtstreeks investeren in de overheid beginnen burgers ook met het zoeken van bedrijven, ondernemingen en projecten om geld in te beleggen. Vaak worden de twee gecombineerd. Regeringen zetten dan bedrijven op die de schulden van de overheid bezitten. Het bedrijf krijgt van de overheid recht op een (handels)monopolie. Burgers kopen aandelen in deze bedrijven en dit geld wordt dan uitgeleend aan de overheid. Dit soort constructies wordt gedragen door het vertrouwen van de aandeelhouder in de waarde van het monopolie. In het UK is het grootste deel van de overheidsschulden in bezit van de Ban of England, de VOC en de Zuidzee Compagnie. Deze laatste ondernemingen heeft het monopolierecht gekregen op de handel met Spaans Amerika (de Asiento). In Frankrijk neemt de regent, de Hertog van Orleans, de Schot John Law aan om een vergelijkbaar systeem te ontwikkelen. Frankrijk loopt wat betreft financiering namelijk ver achter bij het UK. Law zet een centrale Franse bank op (1716) en schenkt het monopolie op de handel met Louisiana en de nieuwe kolonies langs de Mississippi aan de Compagnie d’Occident. Speciaal voor deze onderneming wordt een vestiging gesticht aan de monding van de rivier: Nouveau Orleans. De Compagnie d’Occident neemt in ruil voor dit recht alle schulden van de overheid over. Naast dit bedrijf heeft Law structurele plannen om de ingewikkelde en moeizame Franse belastinginning grondig te herzien. In 1720 breekt er een ware run op de aandelen van zowel de Britse Zuidzee Compagnie als de Franse Compagnie d’Occident uit. De waarde van de aandelen schiet omhoog terwijl beide bedrijven nog niets gepresteerd hebben. De gekte slaat daarop om in een massaal verlies aan vertrouwen waardoor de aandelenkoersen weer kelderen. Grote groepen participanten uit de middenstand en de aristocratie gaan failliet en verliezen hun vermogens. In Frankrijk moet John Law vluchten naar Brussel en de Hertog van Orleans verliest in 1723 de macht. De Kardinaal de Fleury neemt daarop het regentschap over. De Franse centrale bank wordt opgeheven en het belastingstelsel niet herzien. In Frankrijk gaat men de staatsschuld zien als de persoonlijke schuld van de Koning. Na deze ontwikkeling zijn de Bourbons van Frankrijk nooit meer in staat om effectief belasting te heffen of staatsobligaties uit te schrijven. Dit met als gevolg het faillissement van 1789 en de daarop volgende Franse Revolutie. In het UK is er een wisseling van ministers en komt Robert Walpole aan de macht. Het parlement neemt de “Bubble Act” aan. Alleen door de overheid goedgekeurde bedrijven

mogen aandelen uitgeven. Walpole slaagt erin de Bank of England en de VOC te sparen. Walpole weet het vertrouwen in de Britse staatsobligaties te herstellen en in het UK ontstaat het bewustzijn dat de staatsschuld een nationale schuld is van de overheid aan het volk. In veel opzichten is Robert Walpole de eerste echte Britse Prime-Minister. Hij zet een staf van ministers rondom hem heen op met ieder hun eigen terrein. Het is steeds het beleid van deze groep ministers om een meerderheid te hebben in de Commons. Zijn belangrijkste taak is het winnen van de Tory steun, en daarmee de lagere landadel (de gentry), voor het regeringsbeleid en daarmee de steun voor het Huis Hannover in plaats van het steeds oplaaiende Jacobisme. Walpole doet dit door de belastingen bewust laag te houden een voorwaarde hiervan is wel dat er geen oorlog uitbreekt. Dezelfde politiek wordt door de Fleury gehanteerd. Ook hij wordt geconfronteerd met slechte overheidsfinanciën en is gedwongen de belastingen laag te houden. Het resultaat is dat Frankrijk en het UK tussen 1720 en 1733 geen oorlogen (tegen elkaar) uit vechten. In 1733 wordt Frankrijk echter betrokken in de Poolse Successieoorlog wat de Fransen opnieuw enorme sommen geld kost. In 1739 breekt tussen het UK en Spanje de “War of Jenkin’s Ear” wat slechts een proloog is voor de grote oorlogen van het midden van de 18de eeuw.

De grote oorlogen van de mid-18de eeuw Deze oorlog bestaat uit een serie losse oorlogen die van 1740 tot 1763 in Europa en de wereld woeden. De oorlogen hebben in verschillende landen dan ook een andere naam. In het UK was het de ‘War of Jenkin’s Ear’, voor Pruisen de ‘Drie Silezische Oorlogen’ en in de Brits Amerikaanse koloniën ‘King George’s War’ of de ‘Frans-Indiaanse Oorlogen’. Slechts tussen 1748 en 1756 was er een korte vrede die eigenlijk meer een wapenstilstand was dan een echte vrede. In het algemeen wordt het eerste deel (1740 – 1748) de ‘Oostenrijkse Successieoorlog’ genoemd en het tweede (1756 – 1763) de ‘Zevenjarige Oorlog’. In feite is het echter dezelfde oorlog die uitgevochten werd om dezelfde redenen. Een wereldomvattend conflict tussen Frankrijk en het UK om koloniën, handel en de macht op zee. Daarnaast speelde het Europese conflict tussen Pruisen en Oostenrijk om territorium en de militaire macht in midden Europa. In de 18de eeuw is oorlog een belangenconflict tussen nationale overheden. Van nationalisme is weinig sprake. Slechts in het UK begint een patriottisme te ontwikkelen wat resulteert in het volkslied “God Save the King” en de beroemde hymne “Rule Britannia”.

Oostenrijkse Successieoorlog (1740 – 1748) Frederik Willem II (Frederik de Grote) wordt in 1740 Koning van Pruisen. Op 16 december valt hij Silezië binnen. Silezië is dichtbevolkt en sterk geïndustrialiseerd en maakt onderdeel uit van het tot het Habsburgse Rijk behorende Bohemen. Naast Bohemen maken Oostenrijk en Hongarije ook deel uit van dit rijk. De Habsburgse Keizer Karel VI is datzelfde jaar overleden en heeft gedurende zijn leven door middel van de Pragmatische Sanctie het grondgebied van het rijk willen beschermen om het intact over te dragen aan zijn dochter Maria Theresa. De Pragmatische Sanctie wordt met de Pruisische inval vernietigd en Maria Theresa ziet zich geconfronteerd met claims op grondgebied door Beieren en Saksen. Spanje claimt de Italiaanse landen die het na de Spaanse Successieoorlog verloor. Uit traditie wordt Frankrijk onder de Fleury ook gedwongen met Spanje de oorlog te verklaren aan de Oostenrijkse aartsvijand. Frankrijk is er alles bij gebaat om de verdeling binnen het HRR in

stand te houden op basis van de oude Vrede van Westfalen. Iedere opbouw van centrale macht aan Frankrijks oostgrens is tenslotte een bedreiging voor Parijs. Binnen het Habsburgse Rijk weet Maria Theresa door doortastend optreden te voorkomen dat Hongarije en Bohemen zich los maken van Oostenrijk. In 1742 sluit ze vrede met Pruisen en staat ze Silezië af. Datzelfde jaar weten Fransen het voor elkaar te krijgen dat er gebroken wordt met de Habsburgse Keizerstraditie en verliest het Huis de titel Keizer van het Heilige Roomse Rijk aan de Franse bondgenoot Beieren. De oorlog tussen Oostenrijk en Frankrijk leidt in 1745 tot de Slag bij Fontenoy waarbij Frankrijk de Oostenrijkers in België verslaat. Frankrijk beheerst daarmee de Oostenrijkse Nederlanden. De Franse successen in de Europeese veldslagen worden echter teniet gedaan door de verliezen in de koloniën. Het Franse fort Louisburg op Cap Breton wordt overwonnen door het leger van de Brits-Amerikanen met ondersteuning van de Britse marine. De Franse en Spaanse handel wordt door de Britse overmacht op zee volledig stilgelegd en de Franse suikereilanden in het Caraïbisch gebied worden geblokkeerd. Hierdoor loopt Frankrijk grote inkomsten mis. Het Habsburgse Huis verwerft in 1745 weer het Keizersschap over het HRR. De broer van Maria Theresa, Francis I wordt Keizer. In 1748 wordt tussen het UK en Frankrijk de Vrede van Aken getekend. In dit verdrag wordt ‘Status Quo ante Bellum’ afgesproken. Terugkeer naar de oorspronkelijke situatie van voor de oorlog. Bij de Vrede van Aken accepteren beide landen, tot teleurstelling van de Oostenrijkse Maria Theresa, de annexatie van Silezië door Pruisen. Zij had liever de Oostenrijkse Nederlanden aan Frankrijk afgestaan en Silezië terug verworven. Het UK wil echter niet dat Frankrijk de potentiële Belgische industriële en handelsmacht verwerft. Deze politiek zal in de eeuwen daarna (tot en met de eerste wereldoorlog) leiden tot de Britse bescherming van de zuidelijke Nederlanden. Het probleem van Frankrijk is dat het een enorm en sterk landleger nodig heeft voor de belangen in Europa. Er zijn daardoor weinig middelen ter ontwikkeling van een grote vloot. Met de kwetsbaarheid op zee en in de koloniën kan Frankrijk geen overwinningen in Europa behouden. Met de verovering van het geïndustrialiseerde Silezië wordt Pruisen naast Oostenrijk dé grootmacht in midden Europa en wordt het Duitse Dualisme gevormd. Pruisen versus Oostenrijk. Daarmee wordt de Vrede van Aken slechts een wapenstilstand want Oostenrijk streeft naar de herovering van Silezië.

Diplomatieke Revolutie: de vredesjaren 1748 – 1756 In de jaren na 1748 wordt er druk onderhandelt tussen de vier grote Europese machten. Het UK, Frankrijk, Oostenrijk en Pruisen. De Oostenrijkse Graaf Kaunitz, de minister van buitenlandse zaken van Maria Theresa stelt het radicale idee voor om een bondgenootschap aan te gaan met de aartsvijand Frankrijk tegen Pruisen. Hij biedt Frankrijk daarvoor de Oostenrijkse Nederlanden aan. De Britten die de toenadering tussen Oostenrijk en Frankrijk zien verbreken daarop hun alliantie met Oostenrijk en gaan in gesprek met Pruisen.

In 1756 volgt de diplomatieke revolutie. Oostenrijk en Frankrijk sluiten een bondgenootschap en de het UK en Pruisen sluiten een verdrag. Graaf Kaunitz weet als bevestiging van het verdrag het huwelijk te bewerkstelligen tussen de Franse kroonprins Louis XVI en de Oostenrijkse prinses Marie Antoinette. Het bondgenootschap is in Frankrijk bijzonder onpopulair. Rusland sluit zich bij Frankrijk en Oostenrijk aan om de vernietiging van het nu sterke Pruisen te bewerkstelligen.

De Zevenjarige Oorlog (1756 – 1763) De Zevenjarige oorlog bestaat uit een Europees deel, een Amerikaans deel en een Indisch deel. In Europa draait de zevenjarige oorlog om een poging Pruisen te verdelen onder Rusland, Oostenrijk en Frankrijk. Pruisen wordt financieel gesteund door Hannover en het UK. Met deze enorme inkomsten weet Frederik de Grote capabele legers op te bouwen en dankzij zijn militaire genie weet hij snel grote overwinningen te boeken op de bondgenoten (1757 Slag bij Rossbach). Zweden en verschillende Duitse staten sluiten een bondgenootschap met Oostenrijk, Frankrijk en Rusland wat voor Pruisen leidt tot een onhoudbare situatie. Het bondgenootschap van Oostenrijk en Frankrijk blijkt echter niet werkbaar. Oostenrijk doet geen duidelijke toezeggingen aan Frankrijk over de Oostenrijkse Nederlanden en Frankrijk richt zich in de oorlog steeds meer op het UK in plaats van op Pruisen. Daarnaast worden de Oostenrijkers steeds angstiger voor de Russische legers die steeds verder naar het westen oprukken en de Franse legers die steeds verder naar oosten komen. Hierdoor kon Frederik de Grote zijn aandacht richten op alleen Oostenrijk. In 1763 werd voor dit conflict de Vrede van Hubertusburg gesloten waarin Pruisen geen grond verloor en zelfs Silezië kon behouden. In Amerika botsen de Franse en Britse belangen in Quebec aan de St. Lawrence en in Ohio. Bij het huidige Pittsburg bouwen de Fransen het Fort Duquesne wat in juli 1755 al door Brits-Amerikaanse troepen wordt aangevallen en veroverd. De Britten doen een poging om de Amerikaanse belangen te consolideren en de kolonisten te bewegen een grotere rol te spelen in de komende oorlog. In 1754 wordt in Albany, New York, een congres gehouden waar de Amerikaanse intellectueel Benjamin Franklin het “Albany Plan of Union” voorstelt. De verschillende koloniën weigeren echter dit plan te accepteren. Als de zevenjarige oorlog uitbreekt zijn de Britten toch vooral op hun eigen mariniers aangewezen en ontvangt men weinig steun van de kolonisten. In 1758 veroveren de Britten opnieuw Fort Duquesne. Het jaar daarop vaart Generaal Wolfe met Britse mariniers de St. Lawrence op en verslaat de Fransen in Quebec. Hiermee verliest Frankrijk alle invloed op het Amerikaanse continent. De Britse vloot bezet daarna ook de Franse suikereilanden Guadeloupe en Martinique. In India ligt de situatie anders en complexer dan in Amerika. Hier hebben de Britten geen territoriale ambities en wordt het land geregeerd door talloze inheemse vorsten en prinsen die sterk verdeelt zijn. Moslim vorsten bestrijden Hindu vorsten. Deze continue staat van burgeroorlog in India verzwakt de macht tot een niveau waarin de kleine Europese handelsposten een doorslaggevende factor kunnen spelen. Britse en Franse agenten bouwen forten langs de kust, onderhouden Europese troepen en sluiten bondgenootschappen met de verschillende vorsten.. In 1756 poogt de Britse agent Robert Clive de Fransen uit Bengalen te drijven. De lokale vorst (Suraja Dowla) is het daar niet mee eens, verovert Calcutta en sluit de 146 Britten op in een kleine kamer zonder ramen (de “Black Hole of Calcutta”). Robert Clive vernietigt Dowla in de Slag bij Plassey in 1757. Clive valt echter uit de gratie in Londen

omdat zijn toedoen niet de handelsbelangen steunt en zijn eigen territoriale aspiraties niet overeen komen met de Britse politiek. De zeemacht is wat dat betreft doorslaggevender voor de Britse overwinning in India dan Robert Clive. In 1763 zijn alle Franse koloniën en belangen overgeleverd aan de Britse marine.

Vrede van Parijs van 1763 De enorme overwinning van de Britten op de Fransen werd voor een deel tenietgedaan door binnenlandse politieke omstandigheden. De regering van de Britse minister-president Pitt is vlak voor de vredesonderhandelingen gevallen en een verwarde onderhandelaars staan tegenover een capabele Franse onderhandelaar. De Franse invloed op het Amerikaanse komt ten einde. Alle bezittingen ten oosten van de Mississippi (Ohio, Quebec) worden afgestaan aan het UK en alle bezittingen ten westen van de Mississippi aan Spanje. Belangrijker voor Frankrijk is de terugkeer van de suikereilanden Guadeloupe en Martinique onder Frans bewind en het behoudt van de handelsposten in India. De Fransen worden daar echter wel gedwongen een verbod te accepteren op het bouwen van fortificaties en het sluiten van verdragen met inheemse vorsten. Dit is echter nooit de Franse politiek geweest en stelt in dat opzicht niet veel voor.

Hoofdstuk 7:

Wetenschappelijke Ontwikkeling in de 17de Eeuw

Chronologie 1452 AD Leonardo da Vinci (uitvinder/artiest) 1533 AD Montaigne (filosoof: scepticisme) 1543 AD Copernicus toont aan dat de Aarde rond de Zon draait 1561 AD Bacon (filosoof: empiricisme) 1596 AD Descartes (filosoof/wiskundige) 1609 AD Galileo bewijst Copernicus stelling: Einde Ptolemaeisch Systeem 1625 AD Hugo Grotius: Wet van Oorlog en Vrede 1672 AD Samuel Pufendorf: Wet van Natuur en Naties 1687 AD Newton: Universele Leer van de Zwaartekracht

Wetenschappelijke Beschaving Wetenschap, filosofie, literatuur en kunst wordt in de 17de en 18de eeuw steeds meer gezien als het toppunt van de menselijke beschaving. Ontwikkelingen hebben een praktische invloed op de gezondheid, de rijkdom en het geluk van mensen.

Periode voor de 17de eeuw Leonardo da Vinci (1452 – 1519) ontwikkelt zich als artiest, ingenieur en wetenschapper. Hij doorgrond de menselijke anatomie en beschrijft de bloedcirculatie. Hij realiseert zich dat de aarde rond de zon draait en ontwerpt tekeningen van onderzeeërs, vliegtuigen, parachutes en gifgas. Da Vinci heeft echter zijn werk nooit gepubliceerd en daardoor hebben op basis van zijn ontdekkingen geen andere wetenschappers kunnen voortbouwen. In feite moesten alle ontdekkingen die da Vinci deed later opnieuw worden gedaan. Da Vinci staat daarmee dan ook buiten de wetenschappelijke ontwikkeling. Montaigne (1533 – 1592) ontwikkelt het scepticisme. Alle geloof en kennis is irrelevant en eigenlijk slechts een “gebruik”. Deze gebruiken veranderen met de tijd en plaats. Dit schept voor het eerst een open kijk op de wereld en een zeer tolerant wereldbeeld in een tijd van Godsdienstige oorlogen. In de periode voor de 17de eeuw had men een sterk geloof in het occulte en in de mystiek en heerste er een grote angst voor hekserij. Er is geen duidelijke scheiding aan te brengen tussen wetenschap en occultisme. Voor wetenschappers is er geen verschil tussen de chemie en de alchemie of tussen de astronomie en de astrologie. Naast de mensen die wij nu als wetenschapper aanduiden werkten mensen als Nostradamus in de astrologie en Paracelsus in de alchemie.

Bacon & Descartes Zowel de engelsman Francis Bacon (1561 – 1626) als de fransman René Descartes (1596 – 1650) zoeken naar een manier om zekerheid te krijgen over kennis. Hoe bepaal je of iets “waar” is? Er wordt geen geloof meer gehecht aan de middeleeuwse methoden van de scholastici of Aristoteles. Deze methoden stellen eerst de waarheid vast en zoeken dan uit waar de kaders liggen en hoe men tot die waarheid komt. In de optiek van Bacon en Descartes ligt de waarheid echter aan het einde van een proces van onderzoek, experiment of gedachtengang. Francis Bacon ontwikkelt het empiricisme. Hierin wordt kennis opgedaan door observatie en ervaring. Hij “ontdekt” de vooruitgang en stelt dat praktische toepassingen van kennis in bijvoorbeeld oorlog een ontwikkeling in gang zetten. Kennis is macht. Bacon mist echter wiskundig inzicht en is een wetenschappelijk theoreticus. Descartes daarentegen is een groot Wiskundige. Hij ontwikkelt de coördinatenleer en daaruit de stelling dat alles, de gehele schepping, omgezet kan worden naar wiskundige berekeningen. Hij leert mensen systematisch twijfelen en daardoor alle bestaande/vaststaande feiten opzij te zetten. Uiteindelijk komt Descartes tot het punt waarin hij alleen slechts aan zijn eigen bestaan niet klan twijfelen: “Cognito Ergo Sum”, “Ik denk dus ik besta”.

Daarnaast toonde Descartes op basis van logische redenatie het bestaan van God aan en ontwikkelde hij het Cartesisch Dualisme. Er zijn twee soorten fundamentele realiteit in het universum. De “gedachtenwereld” (thinking substance) waarin de geest, de ziel, het bewustzijn en onbewuste ervaringen thuis zijn. Daarnaast de “buitenwereld” waarin alles dat buiten de geest is bestaat. De laatste wereld is objectief en tastbaar, alles buiten de gedachtenwereld beslaat een fysieke ruimte. Ruimte is oneindig en geometrisch.

De weg naar Newton’s Wet van de Universele Zwaartekracht De wiskunde maakt ten tijde van Descartes een hele snelle ontwikkeling door. Napier ontdekt in 1614 logarithmen, Descartes ontwikkelt de coördinatenleer en Pascal kansberekening. Ontwikkelingen in andere wetenschappen zijn afhankelijk van de toepasbaarheid van Wiskunde. Astronomie en natuurkunde maken met de wiskundige ontwikkeling een enorme vlucht door. Naast wiskunde ontwikkeld zich de botanica (door de vele ontdekkingsreizen), anatomie en fysiologie. Met de komst van de wetenschappelijke beschaving kan men door middel van sectie het menselijk lichaam gaan onderzoeken. Vesalius doet de eerste moderne beschrijving van de anatomie, Harvey ontdekt de bloedsomloop, van Leeuwenhoek ontwikkelt de microscoop en de Graaf ontdekt het functioneren van de menselijke voortplanting en de veel grotere rol die vrouwen daarin spelen dan men tot dan toe meende.

Copernicus en Galileo In de Griekse oudheid heeft men in Alexandrië, in het Egypte onder de Ptolemaeën een systeem ontwikkeld dat de kosmos en de positie van de aarde en de mens daarin beschreef. In ongeveer 1500 jaar is dit systeem door ondermeer Pythagoras en Plato gehanteerd en uitgewerkt tot een wiskundig kloppend geheel. In het Ptolemaeïsche Systeem bestaat de kosmos uit bollen die in elkaar draaien en in harmonie met elkaar zijn: “de Harmonie der Kristallen Sferen”. De aarde vormt het middelpunt van deze bollen. De eerste sfeer daarom heen bevat de maan, de tweede sfeer Mercurius, de derde sfeer Venus, de vierde sfeer de Zon, de vijfde sfeer Mars, de zesde sfeer Jupiter, de zevende sfeer Jupiter en de laatste schil alle sterren. Volgens de kerk ligt buiten de laatste sfeer de Hemel waar de God en de engelen verblijven. In 1530 stelt Copernicus echter dat de Zon niet om de aarde draait maar de aarde om de Zon. Hij levert hier de mathematische bewijsvoering bij en bouwt het ptolemaeïsche systeem om tot het weer klopt. Hij voert daarvoor ingewikkelde cycli en epicycli in. De astronoom Keppler gaat verder dan Copernicus’ theorie. Hij stelt dat de baan van de planeten geen cirkel vormt (en dat de planeet dus niet in een bol is gevat). Hij toont wiskundig aan dat de planeten een ellipsvormige baan volgen. In 1609 rekent Galileo af met het ptolemaeïsche systeem. Hij ontwikkeld de telescoop en kan nu waarnemen dat de planeten niet lichtpunten zijn maar net als de aarde een massa hebben. Rondom Jupiter neemt hij manen waar. Hij bewijst dat onze maan niet zelf licht geeft maar dat dit een weerkaatsing van het zonlicht is. Ook voor hem blijven de sterren slechts lichtpunten waaruit hij concludeert dat ze eindeloos ver weg staan. Met deze ontdekkingen begint het verschil tussen aarde en universum te verdwijnen. Mensen realiseren zich dat de

aarde niet een geborgen thuis is omringd door schillen en daarbuiten het domein van God maar dat het een bol is in een eindeloze ruimte. De Kerk dwingt Galileo dan ook om afstand te doen van zijn verklaringen.

Isaac Newton (1642 – 1727) Naast astronomie houdt Galileo zich ook bezig met natuurkunde. Hij toont aan dat vallende objecten met ongelijke massa (afgezien van luchtweerstand) op hetzelfde moment op de grond landen. Deze verklaring van beweging op aarde en de beweging tussen hemellichamen, die Keppler ontdekte, vormen de basis van het werk van Newton. Newton toont in 1687 aan dat Galileo’s beweging op aarde en Keppler’s elliptische beweging in de ruimte veroorzaakt worden door dezelfde kracht en dat al deze bewegingen met dezelfde wiskundige berekening te verklaren zijn. Alle massa beweegt alsof het wordt aangetrokken door andere massa. Deze aantrekkingskracht is de universele zwaartekracht.

Nieuwe kennis en de maatschappij De wetenschappelijke revolutie, met als hoogtepunt de ontdekkingen van Newton, zorgt voor een brede kloof tussen de traditionele kerk en de rationele wetenschap. Het idee dat wetenschap ontwikkeling stimuleert en dat er sprake is van progressie in de geschiedenis zorgt voor een groeiend vertrouwen in de wetenschap en daarmee een toenemende secularisatie van Europa. Door reisverslagen en missiewerk maakt Europa kennis met de wereld erbuiten. Hierdoor groeit langzaam een ontwikkeling van tolerantie en respect voor andere culturen. Montaigne’s twijfel aan alle kennis biedt echter geen lange termijn ondersteuning voor wetenschappers. Het empirisch onderzoek dat “bewijslast” vereist doet dat wel en doet ook zijn intrede buiten de wetenschap. In de engelse rechtspraak wordt in 1650 een bewijslast op basis “van horen zeggen” niet langer toegestaan. Vanaf 1696 hebben alle beschuldigden volgens Engels recht het recht op een advocaat en wordt bewijslast verkregen door martelling niet langer in de rechtszaal geaccepteerd. Het nieuwe verlangen naar goede bewijslast zorgt ook voor een nieuwe kijk op de geschiedschrijving waar men tot bijvoorbeeld tot één dateringsysteem komt. In de theologie leidt het tot twijfel aan de correctheid en authenticiteit van de Bijbel (Richard Simon 1678). De Nederlandse filosoof Baruch Spinoza (1632 – 1677) stelt dat God een allesomvattend principe is. De gehele schepping inclusief de mens is een aspect van God. Spinoza neemt afstand van de Bijbel en de Thora en gelooft niet in het bestaan van wonderen. In plaats daarvan schrijft hij het boek ‘Ethica’ dat een set van ethische leefregels geeft.

Politieke theorie en natuurlijk recht In tegenstelling tot geschiedenis, astronomie of anatomie is de politiek geen wetenschap. Politiek houdt zich niet bezig met hoe dingen zijn, maar hoe dingen zouden moeten zijn. Toch wordt in de 17de eeuw ook gezocht naar de waarheid in politiek. Er wordt gesteld dat door de geordendheid van de wereld er een wet is die goed en fout van elkaar scheidt. Goed in dat

idee is iets natuurlijks en niet een menselijke uitvinding. Uit dit ‘natuurlijke goed’ of ‘natuurlijk recht’ komen daarna de democratische principes en de mensenrechten voort. Hugo de Groot (Hugo Grotius) schrijft over deze natuurlijke wet in 1625 het boek ‘Wet van Oorlog en Vrede’. In 1672 schrijft Samuel Pufendorf de ‘Wet van de Natuur en Naties’.

Thomas Hobbes (1588 – 1679) De engelse filosoof Thomas Hobbes zoekt een verklaring voor het absolutisme in zijn tijd zonder het eenvoudigweg op de wil van God te staven. Hij is gevormd in de engelse burgeroorlog waar Hobbes de kant koos van Koning Charles I. De anarchie en geweldadigheden deden hem stellen dat mensen niet in staat zijn zichzelf te regeren. Dit leidt slechts tot conflicten, turbulentie en een algemene gebrek aan stabiliteit. Het volk levert vrijwillig een deel van de eigen vrijheid in aan een absoluut monarch die de orde handhaaft.

John Locke (1632 – 1704) In tegenstelling tot Hobbes gelooft de Engelsman Locke wel dat mensen zichzelf kunnen regeren. De groep heeft een moreel plichtsbesef. Mensen in zijn opinie zijn redelijk en zullen altijd pogingen doen om het met elkaar te kunnen vinden. Het individu heeft eigen unieke rechten die geen staat hem af kan nemen. Hieronder vallen het recht om te leven, het recht op vrijheid en het recht op bezit. Volgens Locke stelt een volk een “contract” op met de overheid op basis waarvan het mag en kan regeren. Het volk heeft het recht om in opstand te komen als het contract gebroken wordt. De ideeën van Locke waren met name populair bij de intellectuelen in de Brits-Amerikaanse koloniën. Met name Benjamin Franklin en Thomas Jefferson hebben zich laten inspireren door de werken van Locke.

Hoofdstuk 8: De Verlichting

Chronologie 1715 AD Koning Louis XV van Frankrijk Jacobisten opstand van James III in het UK 1725 AD Tsaar Peter de Grote van Rusland sterft 1740 AD Koning Frederik Willem II (de Grote) van Pruisen

Koning Maria Theresa van Oostenrijk Begin Oostenrijkse Successieoorlog 1741 AD Tsarina Elisabeth van Rusland 1745 AD Jacobisten opstand van Bonnie Prince Charlie in het UK Onderdrukking van de Schotse Highlandclans in het UK 1748 AD Montesqieu schrijft “De Geest der Wet” 1760 AD Koning George II van het UK sterft Koning George III van het UK: “The Patriot King” 1762 AD Rousseau schrijft “Het Sociaal Contract” Tsarina Elisabeth van Rusland sterft Tsaar Peter III van Rusland Tsaar Peter III vermoord (door zijn vrouw Catherina?) Tsarina Catherina II (de Grote) van Rusland 1763 AD Vrede van Parijs, einde zevenjarige oorlog 1764 AD ‘Revenue Act’ (Sugar Act) van toepassing op Brits Amerikaanse koloniën 1765 AD ‘Stamp Act’ van toepassing op Brits Amerikaanse koloniën 1766 AD Intrekking ‘Stamp Act’ in de Brits Amerikaanse koloniën 1767 AD Instelling Wetgevende Commissie in Rusland Invoering ‘Townshend Duties’ in de Brits Amerikaanse koloniën 1769 AD Oprichting parlementaire hervormingsbeweging van Wilkes in het UK 1772 AD Turks-Russische oorlog

Eerste deling van Polen 1773 AD Boerenopstand van Pugachev in Rusland ‘Regulating Act’ voor de Brits Indische handelsposten ‘Regulating Act’ voor Brits Indische handel op Amerikaanse koloniën ‘Boston Tea Party’ in de Brits Amerikaanse koloniën 1774 AD Boerenopstand van Pugachev in Rusland mislukt door hongersnood Rusland verwerft noordkust van Zwarte Zee op de Turken Bouw van havenstad Odessa

Koning Louis XV van Frankrijk sterft, Koning Louis XVI van Frankrijk ‘Quebec Act’ van toepassing op de vml Franse, Brits Amerikaanse koloniën Eerste Amerikaanse congres in Philadelphia

1775 AD Tweede Amerikaanse congres in Philadelphia Begin Vrijheidsoorlog VS – UK: Slag bij Lexington 1776 AD Adam Smith schrijft “Wealth of Nations” Aftreden Franse minister van financiën Turgot Thomas Paine publiceert “Common Sense” in Brits Amerikaanse koloniën 4 juli Derde Amerikaanse congres in Philadelphia “Declaration of Independence” door Benjamin Franklin en Thomas Jefferson 1778 AD Frans-Engelse Oorlog Slag bij Saratoga: VS verslaat UK

Oprichting bondgenootschap “Armed Neutrality” 1780 AD Koningin Maria Theresa sterft, Koning Joseph II van Oostenrijk 1782 AD Economische hervormingen van PM Edmund Burke in het UK 1783 AD Vredesverdrag VS en UK. Erkenning van onafhankelijke VS door UK 1786 AD Koning Frederik Willem II van Pruisen sterft 1787 AD VS: Unie van 13 onafhankelijk republieken Congres van Philadelphia neemt Grondwet aan 1789 AD Franse Revolutie Omvorming van de losse VS tot een federale republiek 1790 AD Koning Joseph II van Oostenrijk sterft Koning Leopold II van Oostenrijk 1792 AD Koning Leopold II van Oostenrijk sterft Koning Francis II van Oostenrijk 1793 AD Tweede deling van Polen Oorlog tussen UK en revolutionair Frankrijk 1795 AD Derde en opdeling van Polen 1798 AD Ierse Opstand 1801 AD Act of Union: Unie tussen Ierland en het UK

De ‘Philosophes’: Vooruitgang en verbetering De verlichting ontwikkelde zich na de wetenschappelijke revolutie eind 17de eeuw en domineerde het denken gedurende de gehele 18de eeuw. Centraal in de verlichting staat het rationele geloof in vooruitgang en ontwikkeling. Aan het eind van de 17de eeuw ontstaat er een conflict tussen de ‘Ancients’ en de ‘Modernes’. De ‘Ancients’ zien het toppunt van de menselijk beschaving in de antieke oudheid terwijl de ‘Modernes’ het toppunt altijd in het heden zien. De opkomst van de ‘Modernes’ is een onderdeel van de ontwikkeling van de moderne mens. Het bijgeloof, de hekserij en de (middeleeuwse) angst voor de Duivel en voor God beginnen te verdwijnen. Het concept van God verandert, men gaat minder geloven in ‘God de Vader’ en de ‘God van Liefde’ en meer in God als ‘de eerste reden’. Ondanks dat is er sprake van een religieuze bloei. G.F. Händel schrijft de Messiah en J.S. Bach de verschillende passionen. John Wesley te prediken buiten de (structuur) beperkingen van de Anglicaanse Kerk. Zijn werk leidt tot de opkomst van de Methodisten gemeenten. Daarnaast ontstaat de Vrijmetselarij. In de verlichting ontwikkeld zich voor het eerst een ‘publieke opinie’. Steeds meer mensen kunnen lezen en schrijven en boeken bereiken een steeds groter publiek. De Philosophes in Frankrijk zijn intellectuelen met kritiek op de sociale verhoudingen. Ze zijn literair, onderzoekend en om de censuur te ontwijken schrijven ze in voorbeelden en komedie. De, vaak door dames van adel georganiseerde salons van Parijs bieden een vruchtbare bodem. Schrijvers als Diderot, Voltaire, Montesqieu en Rousseau zijn typisch verlichte schrijvers. Daarnaast vallen ook de Britse David Hume en Edward Gibbon onder deze groep en de Amerikaanse intellectueel Benjamin Franklin.

Montesqieu (1689 – 1755) Montesqieu is een schrijver uit het aristocratische milieu. In 1748 schrijft hij het boek “De Geest van het Recht” en stelt dat regeringsvormen wisselen met klimaat en geografische omstandigheden. Daarnaast is zijn belangrijkste stelling dat macht gesplitst moet worden. De scheiding der machten (Trias Politicas) in een uitvoerende macht, wetgevende macht en rechterlijke macht.

Voltaire (1694 – 1778) Voltaire geeft weinig om politieke vrijheid. Vrijheid van meningsuiting, vrijheid van denken en vrijheid van religie zijn voor hem belangrijker dan de staatsvorm. Voltaire is een groot voorstander van de “verlicht despotisme”. Een despoot die actie onderneemt tegen luiheid en domheid, die religie uitschakelt in het staatsbestel en die mensen vrij laat te denken en geloven wat men zelf wil. Bij leven was Voltaire een goede vriend van Frederik de Grote van Pruisen en hij heeft ook een tijdlang aan het hof in Berlijn doorgebracht.

Jean-Jacques Rousseau (1712 – 1778) Rousseau is in veel opzichten een buitenbeentje in de Franse kring van verlicht denkers. Rousseau is een Zwitser uit Geneve die opgegroeid is tussen in lagere klasse. Rousseau stelt dat in de maatschappij een goed mens niet gelukkig kan zijn. De maatschappij is namelijk gemaakt en corrupt. Hij ziet de beschaving als bron van het kwaad en prefereert een leven in een staat van “natuur”. “Natuurlijk” in zijn optiek zijn de goede eigenschappen van de mens. In 1762 verschijnt “Sociaal Contract” wat hij schrijft op basis van de ideeën van Hobbes en Locke. Het door de Locke geopperde contract tussen overheid en volk ziet Rousseau meer als een contract tussen het volk. De nadruk ligt volgens Rousseau op de sociale aspecten in plaats van de politieke. Volgens hem ontwikkeld het volk zo een ‘algemene wil’ wat leidt tot de eenwording van een volk. Rousseau’s ideeën staan het begin van de democratie en het nationalisme.

De Politiek Economen De fysiocraten zijn economen die in tegenstelling tot de ‘philosophes’ dicht bij de bestaande overheid staan als adviseurs. Zij ontwikkelen het liberaal economische idee “Laisez-faire” waarin de economie losgelaten wordt en haar gang kan gaan zonder overheidsregulering. Adam Smith is de belangrijkste fysiocraat en is tegen overheidsbemoeienis en tegen de mercantilistische protectie van de eigen markt. In zijn optiek dienen alle handelsbelemmeringen opgeheven te worden en een land zal moeten produceren wat het het beste en goedkoopste kan. Hij heeft zijn ideeën vastgelegd in 1776 in “Enquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations” (verkort: “Wealth of Nations”).

Gedachten van de Verlichting De verlichting heeft een aantal basis principes in onze wereld gebracht. Hiervan is het geloof in gelijkheid de belangrijkste. Gelijke rechten voor mensen van verschillende religies, het terugdringen van de privileges van de adel, gelijkheid voor de wet en de belasting ongeacht stand en meer kansen voor de bourgeoisie. Er is een geloof in de eenheid van de mens onder de natuurlijke (goede) wet van recht en reden. Naast het gelijkheidsprincipe wordt de staat erkent als het belangrijkste orgaan voor de vooruitgang. En het hele volk zal moeten delen in die vooruitgang en niet slechts een beperkte elite klasse.

Verlicht Despotisme Koning Frederik Willem II de Grote van Pruisen, Tsarina Catherina II de Grote van Rusland en Louis XV van Frankrijk zijn drie voorbeelden van verlicht despoten. ten opzichte van vroegere heersers verschillen zijn in houding en snelheid waarmee zijn actie ondernemen. Ze zien niet langer dat ze een goddelijk recht op de troon hebben maar treden op als de “eerste dienaar van de staat”. De staat verandert daarmee van een door God gegeven persoonlijk domein van het staatshoofd naar een nieuwe overheid van publieke ambtenaren waarvan de

Koning de hoogste is. Alledrie streven een bepaalde mate van religieuze tolerantie na, zijn rationeel en hervormingsgezind.

Frankrijk Frankrijk is minst succesvol ion het verlicht despotisme. Louis XV regeert van 1715 tot 1774 en is zelf weinig geïnteresseerd in verlichte ideeën. “Après moi, le déluge” (Na mij de zondvloed). Grootste probleem in Frankrijk is nog steeds de belastinginning. Binnen de adel heerst de overtuiging dat alleen het volk en ondergeschikten belastingschuldig zijn. Belasting betalen is ‘onder hun stand’. Frankrijk heeft na de zevenjarige oorlog in 1763 enorme oorlogsschulden en doet dan ook een hernieuwde poging om het belastingrecht te hervormen. De door de adel gedomineerde parlementen zijn de grootste tegenstander van de hervormers en keuren plan na plan af. De Franse Kanselier Maupeou schaft dan ook de parlementen af en vervangt ze zoor nieuwe parlementen (de Maupeou parlementen). In deze parlementen ontvangen de magistraten een salaris en ze zijn niet bevoegd om overheidswetten af te keuren. Maupeou stelt daarnaast dat de hervormingen voor heel Frankrijk gelden en dat de adel en andere uitgezonderde groepen ook onder de belastingplicht vallen. Voordat de hervormingen echter afgerond zijn sterft Koning Louis XV in 1774. Zijn zoon, Koning Louis XVI is zijn opvolger en is bang zijn regering als despoot te beginnen. Hijdraait de hervormingen van Maupeou weer terug en stelt de oude parlementen weer in. Om toch een gebaar te maken stelt hij het nieuwe Ministerie van Hervormingen in. En latere minister van financiën Turgot stelt voor de corvee af te schaffen. De laagste standen zijn in de corvee verplicht een aantal dagen per jaar de wegen te onderhouden. Turgot wordt echter zo tegengewerkt door de oude parlementen dat hervormingen totaal onmogelijk zijn geworden. In 1776 treedt hij af. In 1778 breekt er opnieuw oorlog uit tussen het UK en Frankrijk. De Fransen steunen openlijk de koloniale opstand in de VS en leveren wapens en troepen. Dit leidt tot nieuwe schulden, nieuwe belastingen en nieuwe tegenstand van de parlementen. In 1789 gaat de Franse staat uiteindelijk failliet en breekt er opstand uit (zie hoofdstuk 9).

Oostenrijk-Hongarije Maria Theresa is een gematigd hervormer. Ze realiseert zich dat de horigheid tot enorm misbruik leidt en begint geleidelijk met de afschaffing ervan. Maria Theresa voert wetten tegen dit misbruik in en beperkt het aantal dagen dat een horige verplicht moet werken voor een heer tot maximaal drie. De Oostenrijkse Successieoorlog en de zevenjarige oorlog leiden tot interne consolidatie van het Habsburgse rijk achter Maria Theresa. Haar belangrijkste adviseur is Graaf Kaunitz die succesvol diplomaat is.

Als Maria Theresa komt te overlijden volgt Joseph II haar op. Hij radicaal revolutionair en stelt dat de staat er is om het grootste goed te bewerkstelligen voor het grootste deel van het volk. Hij schaft de horigheid volledig af en stelt alle standen gelijk voor belasting en wet. Daarnaast voert hij een beleid van religieuze tolerantie en geeft gelijke rechten aan Joden. Zijn standpunten leiden tot een conflict met de Paus over de kerk in Oostenrijk. Joseph II werkt druk aan de centralisatie van de staat en voert één taal in (het Duits). Ter controle van de ambtenaren organiseert hij tenslotte een geheime politie. De hervormingen van Joseph II mislukken uiteindelijk omdat hij draagvlak mist bij zijn directe medewerkers (de adel). Hij kan niet alles zelf en alleen organiseren. In 1790 komt Joseph II te overlijden en neemt zijn broer Leopold II de macht over. Zijn zus Marie Antionette, de Koningin van Frankrijk roept zijn hulp in tegen de opstand in Frankrijk maar Leopold kan daar niet op in gaan door de grote onrust die de hervormingen van zijn broer hebben achtergelaten. Uiteindelijk weet hij de orde te herstellen door de gedeeltelijke terugdraaiing van de wetten van Joseph II. Als Leopold II komt te overlijden in 1792 volgt zijn zoon Francis II hem op. Onder zijn bewind herwind de adel veel oude rechten en breekt de eerste oorlog tegen het revolutionaire Frankrijk uit.

Pruisen Na de zevenjarige oorlog voert Frederik de Grote (1740 – 1786) een vredelievend bewind. Zijn beleid herstellen het land en de economie en integreert eerst Silezië, en daarna een deel van Polen (1772) met Pruisen. Zijn hervormingen versimpelen de rechtspraak en leggen wetten beter vast waardoor de rechtspraak in het algemeen eerlijker wordt. Frederik de Grote voert een beleid van religieuze tolerantie maar verder wil hij de Junkers niet te veel dwarszitten. De scheiding tussen Junkers en Burghers blijft intact maar de horigheid in de kroondomeinen wordt wel afgeschaft. Het effect van het beleid is de centralisatie van alle macht bij de Koning.

Rusland Na de dood van Peter de Grote in 1725 volgt een periode van onrust en machtswisselingen.De overname van de westerse/franse cultuur gaat echter onverminderd door. In 1741 komt Elizabeth, de dochter van Peter de Grote aan de macht. Zij breidt de militaire macht van Rusland flink uiten begint met de deelname aan de Europese diplomatie en de zevenjarige oorlog. In 1762 sterft Elizabeth en haar neef Peter III wordt de nieuwe Tsaar. Hij wordt datzelfde jaar afgezet en vermoedelijk door zijn vrouw Catherina vermoord. Zij wordt daarmee Tsarina Catherina II (Catherina de Grote). Aangezien ze van Duitse afkomst is wil ze een beter beeld krijgen van wat er in Rusland leeft. Ze stelt daarvoor in 1767 de Wetgevende Commissie in die haar wetsvoorstellen doet. Op basis van deze voorstellen begint ze met hervormingen. Het vastleggen van wetten, een beperking van het martellen en een beperkte religieuze tolerantie. In 1773 breekt in Rusland de boerenopstand van Pugachev uit. Hij claimt Tsaar Peter III te zijn en werft horigen, tartaren, kirgizen, kozakken, vissers en mijnwerkers. Hij plundert Oost-Rusland en vermoord priesters en adel. Dan volgt in 1774 een enorme hongersnood waardoor de opstand van Pugachev mislukt. Hij wordt verraden, naar Moskou afgevoerd en terechtgesteld.

Dit dempt de hervormingszin van Catherina de Grote die de adel en landbezitters vervolgens nog meer rechten geeft om op te treden. Het staatsbestel draait daarna op een stilzwijgende afspraak tussen de adel en de Tsarina. De adel is bijna autonoom in de eigen gebieden en steunt in ruil daarvoor Catherina de Grote. De horigen vervallen dan in bijna totale slavernij. Het buitenland beleid van de Tsarina richt zich op expansie in Poolse en Turkse richting. Ze wenst de barrière die Rusland van Europa scheidt te breken. In 1772 komt het tot oorlog met het Ottomaanse Rijk en de overwinningen zijn zo groot dat Rusland de grootste macht in het oosten dreigt te worden en daarmee de machtsbalans verstoord. Hierop neemt Frederik de Grote van Pruisen het initiatief en in plaats van het tot oorlog aan te laten komen stelt hij de eerste deling van Polen voor. In 1774 verliest het Ottomaanse Rijk de controle over de noordkust van de Zwarte Zee en kan Rusland zeehaven stichten die Odessa wordt genoemd. Na deze overwinningen streeft Catherina de Grote naar oorlog tussen Pruisen, Oostenrijk en Frankrijk en het neerslaan van het Pools nationalisme. Ze grijpt in Polen in als haar ex-minnaar een grondwetswijziging voorstelt die haar niet bevalt. De Russische inval leidt tot de tweede deling van Polen tussen Rusland en Pruisen.

Atlantische Revoluties/Democratische Revoluties (1760 – 1848) In de periode 1760 tot 1848 volgen een serie revoluties die uiteindelijk een democratisch karakter krijgen. In de beginperiode is dit nog niet het geval. Er is geen eis voor algemeen stemrecht en geen beweging tegen de monarchie. De democratische beweging streeft naar vrijheid en gelijkheid, verklaringen van rechten, een geschreven grondwet, nationaal burgerschap en is primair een middenstandsbeweging.

Britse Rijk en Parlement Het Britse Rijk is gedecentraliseerd en bestaat uit 31 overheden die ondergeschikt zijn aan Londen. Hieronder vallen ondermeer het Koninkrijk Ierland, de Kroonkoloniën, de VOC domeinen etc. Binnen het UK heerst een redelijke tevredenheid met de bereikte status na de revolutie van 1688 en de Bill of Rights. Het Britse Parlement heeft de totale macht en is meer soeverein dan de Koningen op het continent. Door de ontwikkeling van het parlement kent het UK minder restanten van feodale adellijke privileges en heerst er dan ook geen verlicht despotisme. De tevredenheid met het parlement betekend niet dat er geen onrust bestaat. De dissenters (de protestanten buiten de Anglicaanse Kerk) bestaan nog steeds. Daarnaast zijn er ook Commonwealthmen, puriteinen die aanhanger zijn van Cromwell’s revolutie. Veel van deze groeperingen zijn naar de Britse koloniën vertrokken maar deze gebieden hebben weinig rechten. In 1760 sterft Koning George II en komt zijn zoon George III aan de macht. George III wordt ook wel de “Patriot King” genoemd. Hij doet een poging de koninklijke macht uit te breiden door in het parlement een meerderheidssteun te verwerven. Het parlement is door en door corrupt en een meerderheid is eenvoudigweg “te koop”. Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door het systeem van de ‘Boroughs’ dat is ingesteld in 1688. Het gehele land is opgedeeld in boroughs die elk afgevaardigden naar het parlement sturen. Er bestaan heel wat ‘Rotten Boroughs’ die niet meer bewoond zijn, door erosie in zee terecht zijn gekomen maar die nog wel een afgevaardigde sturen. Aan de andere kant hebben nieuwe steden als Manchester en Birmingham nog steeds slechts een klein aantal afgevaardigden terwijl ze zich ontwikkelen tot belangrijke bevolkingscentra naast Londen.

Uit deze situatie komt in 1769 de eerste parlementaire hervormingsbeweging voort onder leiding van John Wilkes. “De Supporters of the Bill of Rights” bestrijden vooral de tactiek van George III om een meerderheid in het House Commons te krijgen. Wilkes wordt uiteindelijk gearresteerd en uit de Commons gezet. Een rechter stelt daarna echter dat deze actie niet rechtsgeldig is. Wilkes ontpopt zich als ware volksheld nadat hij geweigerd wordt door het parlement. De Whigs die jarenlang het parlement hadden gedomineerd door manipulatie van de boroughs verliezen de meerderheid aan de aanhangers van George III. De whigs beginnen dan ook ineens deze praktijken als corrupt te beschouwen. Hun leider Edmund Burke ontwikkeld dan het filosofisch conservatisme. Hij is tegen de ideeën van andere hervormers zoals jaarlijkse verkiezing van het parlement en algemeen mannelijk stemrecht. Wel wil hij de ontwikkeling van een onafhankelijk en verantwoordelijk parlement. In feite wil hij de scheiding bereiken tussen regering en parlement. In 1782 komt hij met ‘Economische Hervorming’ waarin hij een verbod bewerkstelligt op diverse vormen van corruptie (met name die vormen die George III veelvuldig gebruikt). In de Amerikaanse koloniën ziet men in Koning George III een despoot en in het parlement een corrupte groep die niet het Britse volk en de koloniën vertegenwoordigt. Hierdoor groeit een wantrouwen tegen alle Britse wetten. De parlementaire hervormers zijn de Amerikaanse koloniën gunstig gezind. In 1775 poogt Burke de eenheid en de verhoudingen tussen koloniën en moederland te verbeteren. Hij doet dit door de schuld van de diverse problemen neer te leggen bij George III. In de andere regio’s van het rijk spelen verschillende zaken. In Schotland wordt na de opstand van 1745 door Bonnie Prince Charlie het Highland clan systeem met harde hand afgebroken. Op deze wijze wordt het Jacobisme onderdrukt. Ierland is verdeelt tussen Britse protestanten en Ierse katholieken. De emigratie vanuit Ierland komt vooral voort uit de Protestantse hoek. De katholieke kant is zeer anti-Brits en steunen Frankrijk. Op het moment dat de Amerikaanse Vrijheidsoorlog uitbreekt vrezen de Britten in Ierland een Franse invasie. De protestanten steunen namelijk hun Amerikaanse vijand en de katholieken de Franse vijand. Londen geeft daarop het Ierse parlement in Dublin veel macht terug. De katholieken krijgen echter nog steeds geen toegang tot het Britse parlement in Londen. In 1793 is het oorlog tussen het UK en revolutionair Frankrijk. De Ieren, katholiek en protestants steunen de Fransen en komen in 1798 in opstand. De opstand wordt door de Britten met harde hand onderdrukt en het Koninkrijk Ierland en het Ierse parlement worden weer afgeschaft. In 1801 wordt door Londen de ‘Act of Union’ aangenomen waarmee het tot een dwangmatige unie komt tussen de koninkrijken Engeland, Schotland en Ierland. Het land heet dan tot 1922 het Verenigd Koninkrijk van Groot Britannië en Ierland. In India leidt de pure handelspolitiek van de VOC tot afpersing, intrige etc. tegen en met de lokale vorsten. In 1773 voert Londen de ‘Regulating Act’ in waardoor alle Britten in India komen te vallen onder één gouverneur in Calcutta. Hiermee treedt een centralisatie op binnen het Britse Rijk.

Amerikaanse Revolutie

Na de zevenjarige oorlog van 1756 – 1763 zijn het vooral Britse troepen die voor orde zorgen. De Amerikanen willen dit niet zelf regelen. In de indiaanse opstand onder Pontiac tegen de kolonisten zijn het dan ook vooral Britse soldaten die ingezet moeten worden. Daarnaast hebben de Amerikaanse kolonisten veel privileges binnen het Britse Rijk. Zo zijn ze uitgezonderd van belasting. Het parlement in Londen wil dat ook de Amerikanen mee gaan betalen aan het onderhoud van troepen etc. en voert in 1764 de Revenue Act in (ook wel de Sugar Act genoemd). Deze wet liberaliseert de invoerrechten in de Amerikaanse koloniën en maakt tegelijkertijd systematische belastinginning mogelijk. Eén van die belastingen is de ‘Stamp Act’ van 1765 die in Europa en het UK algemeen aanvaard werd als een rechtvaardige belasting op papier, kranten en juridische documenten. De Stamp Act leidde in de koloniën tot rellen en onrust. De Britse overheid trok daarom in 1766 de Stamp Act weer in en gaat op zoek naar een belasting die voor beide partijen acceptabel is. Het resultaat is in 1767 de “Townshend Duties”, een belasting op koloniale import van papier, verf, lood en thee. Ook hier wordt luidkeels tegen geprotesteerd en alle heffingen behalve die op thee worden ingetrokken. De Amerikanen stellen dan dat het parlement in Londen geen recht heeft om hen belastingen op te leggen omdat zij niet vertegenwoordigt zijn. In 1773 volgt dan de Revenue Act wat niet alleen de Indische koloniale structuur centraliseert maar ook tegemoet komt aan de problemen van de VOC. Deze heeft grote overschotten Chinese thee en verkrijgt van het parlement het recht om deze zelfstandig in Amerika te verhandelen. Hiermee wordt de Amerikaanse tussenhandel gepasseerd. Dit leidt in Amerika tot grote onrust en in datzelfde jaar in Boston worden VOC schepen bestormd en de theelading overboord gegooit (de ‘Boston Tea Party’). De Britten reageren daar bijzonder heftig op door Boston als economisch belangrijkste Amerikaanse haven te sluiten en een verbod uit te vaardigen op lokale verkiezingen. Met de Quebec Act van 1774 wordt het conflict tussen de Amerikaanse kolonisten en de Britse regering nog groter door de instelling van een eigen regering in de voormalig Franse koloniën. Hierdoor worden deze gebiedsdelen apart gesteld van de oude Engelse koloniën. Bij Quebec en de Franse gebiedsdelen wordt logischerwijs ook de regio Ohio gerekend waar de Fransen Fort Duqeusne hebben gebouwd. De Amerikanen zien dit als een pro-Franse, pro-katholieke daad. Datzelfde jaar sturen de koloniën gedelegeerden naar Philadelphia waar het eerste Amerikaanse Congres gehouden wordt. Op dit congres wordt actie ondernomen tegen de “Intolerable Acts” door een algemene boycot van Britse producten. In 1775 breekt er uiteindelijk oorlog uit. Amerikaanse kolonisten en Britse troepen nemen elkaar onder vuur bij Lexington. De koloniën komen daarop opnieuw bijeen in een tweede congres in Philadelphia. Op dit congres wordt besloten de werving van een Amerikaans leger te starten onder bevel van Generaal George Washington. Men doet een poging Quebec te onderwerpen en begint onderhandelingen met Frankrijk. In 1776 publiceert de pro-Amerikaanse Brit Thomas Paine “Common Sense” waarin hij voor onafhankelijkheid pleit en voor vrijheid van tirannie. Daarna komt het congres voor een derde keer bijeen in Philadelphia waar het op 4 juli de Onafhankelijkheidsverklaring van de Verenigde Staten van Amerika tekent. Een document geschreven door ondermeer Thomas Jefferson en Benjamin Franklin. De Fransen beginnen de VS dan wapens en munitie te leveren waarmee de Britten in 1778 bij Saratoga worden verslagen. Vanaf deze overwinning durft Frankrijk openlijk de VS te steunen en doet een oorlogsverklaring aan het UK. Spanje volgt kort daarna met een oorlogsverklaring en ook de Nederlandse Republiek wordt in de

oorlog betrokken door de handel die het land drijft met de VS. De landen Rusland, Zweden, Denemarken, Pruisen, Portugal en het Ottomaanse Rijk vormen een bondgenootschap van gewapende neutraliteit tegen de Britse zeeblokkade. Frankrijk stuurt troepen naar de VS die samen met het leger van Washington de Britten verslaan. In 1783 tekenen de VS en het UK een vredesverdrag waarin de UK de onafhankelijkheid van de 13 koloniën erkent. Canada blijft echter Brits. In de VS begint men daarna te experimenteren met democratie. Deze wordt wel sterk beperkt tot blanken en mannen. De slavernij vormt ook grote problemen tussen de 13 staten onderling. In de staat Massachusetts wordt het afgeschaft. De staten ten noorden van Maryland willen een geleidelijke afschaffing terwijl de zuidelijke staten economisch afhankelijk zijn van de slavernij. Daarnaast stelt men dat iedere volksvertegenwoordiger in het parlement een deel van de bevolking moet voorstellen. Geïnspireerd door de ideeën van Montesqieu en John Locke komen alle 13 staten tot een eigen “contract” met de bevolking. Iedere staat krijgt zo zijn eigen grondwet. Dit blijkt echter maar moeilijk te werken en tot 1787 is de Verenigde Staten een unie van 13 onafhankelijke republieken. Dat jaar komt het congres weer bijeen in Philadelphia en volgt de opstelling van de Amerikaanse Grondwet. In 1789 wordt de confederatie een federale republiek waarvan de wetten bepalend zijn voor burgers en niet voor staten. Inwoners worden daarme burger van de VS en niet van een staat. De VS en de grondwet bewijzen aan veel verlichte denkers in Europa dat een rationele staat mogelijk is. De VS neemt de rol van het UK over als “voorbeeldstaat” voor veel intellectuelen.

Hoofdstuk 9: De Franse Revolutie

Chronologie 1614 AD Laatste vergadering Franse Staaten-Generaal 1769 AD Napoleon Bonaparte geboren 1774 AD Koning Louis XV van Frankrijk sterft,

Koning Louis XVI van Frankrijk 1776 AD Aftreden Franse minister van financiën Turgot Onafhankelijkheidsverklaring VS 1778 AD Frans-Engelse Oorlog 1786 AD Franse Parlementen eisen bijeenkomt Staaten-Generaal 1788 AD Oogst in Frankrijk mislukt 5 juli Koning Louis XVI accepteert bijeenkomst Staaten Generaal 1789 AD mei Vergadering van de Franse Staaten-Generaal in Versailles Vergadering van SG loopt vast door standen conflict 13 juni Leden van de geestelijkheid voegen zich bij de bourgeoisie in de SG 17 juni De bourgeoisie afdeling in de SG verklaart zichzelf de ‘Nationale Vergadering’ Koning Louis XVI verbiedt de samenkomst 20 juni Nationale Vergadering komt samen op de Kaatsbaan van Versailles Nationale vergadering eist de soevereine macht van Frankrijk op eind juni Koning Louis XVI trekt Frans leger samen rondom Versailles juli Broodprijs bereikt een recordhoogte 14 juli Bestorming van de Bastille in Parijs 26 aug Verklaring van de Rechten van Mens en Burger sept Nationale Vergadering begint met plannen van nieuwe regering 4 okt Militante revolutionairen belegeren Versailles Louis XVI en Marie Antoinette gevangengezet in Parijs 1790 AD Burgerlijke wet op de geestelijkheid 1791 AD Nationale Vergadering leggen nieuwe grondwet af: constitutionele monarchie juni Louis XVI en Marie Antoinette vluchten uit Parijs Louis XVI en Marie Antoinette worden bij Varennes gearresteerd 1792 AD Verklaring van Pillnitz 20 apr Frankrijk verklaard oorlog aan Oostenrijk 25 jul Brunswick Manifest 10 aug Arbeidersopstand in Parijs sept Septembermoordpartij in Parijs: anarchie, hysterie en tereur. 20 sept Vorming van de Franse Nationale Conventie onder Robespierre Begin van de Tereur dec Berechting Louis XVI 1793 AD Napoleon Bonaparte wordt officier in Frans leger Bonaparte verslaat de Britten bij Toulon 15 jan Unanieme veroordeling Louis XVI 16 jan Executie van Louis XVI 1 feb Frankrijk verklaard de oorlog aan het UK en de Nederlandse Republiek apr Franse Generaal Dumomiez loopt over naar Oostenrijk 31 mei Revolutionaire militanten (Sans-Culottes) arresteren leiders van de Girondins Radicalen beheersen de Nationale Conventie onder Robbespiere jun Invoering algemeen mannelijk stemrecht in Frankrijk

1794 AD jun Franse overwinning bij Fleurus in België 27 jul Robbespiere wordt buiten de wet gezet 28 jul Executie Robbespiere Einde van de Tereur dec Fransen veroveren Amsterdam, stichting Bataafse Republiek 1795 AD Invoering van de Grondwet van 1793 Begin Constitutionele Republiek mei Nieuwe opstanden in Parijs door oplopende inflatie

Nationale Conventie roept Franse troepen olv Napoleon naar Parijs Arrestatie en deportatie van ruim 10.000 opstandelingen uit Parijs

Nationale Conventie afhankelijk van Napoleon 1796 AD Samenzwering van Babeuf Executie Babeuf Gen. Napoleon drijft Oostenrijk uit noord Italië Stichting Cisalpine, Italiaanse republiek op de Po-vlakte 1797 AD Eerste vrije Franse verkiezingen Pogingen voor vredesonderhandelingen 4 sep Staatsgreep door het Franse directoraat Napoleon levert steun sep Zwitserse republikeinen vestigen staat op Frans model 1798 AD Napoleon: invasie van Egypte om de Britse handel met India te bedreigen Vorming van de Tweede Coalitie: UK, Rusland, Oostenrijk aug Britse vloot snijdt Franse troepen in Egypte af Slag bij Aboukir: Britse overwinning bij de Nijl 1799 AD Rusland rukt met troepen op door Zwitserland, vernietiging Cisalpine 9 nov Staatsgreep van Napoleon en Sieyès: vorming van Consulaat 1800 AD Rusland trekt zich terug jun Slag bij Marengo: Napoleon verslaat Oostenrijk 1801 AD Oostenrijk sluit verdrag van Lunéville Napoleon sluit Concordaat met de Paus 1802 AD Napoleontisch Frankrijk sluit vrede met UK Napoleon Bonaparte uitgeroepen tot consul voor het leven 1804 AD Referendum: Franse Consulaat geregeerd door een Keizer Vestiging Eerste Franse Keizerrijk onder Keizer Napoleon I Bonaparte

Achtergronden Onder het ‘ancient regime’ van de Bourbons werd krampachtig de drie standen maatschappij in stand gehouden. De eerste stand is de geestelijkheid, tweede stand de adel en de derde stand wordt gevormd door de rest van het volk. De derde stand bestaat uit een groep variërend van arme boeren tot rijke handelslieden. De standen bepalen de juridische rechten van een persoon en zijn prestige. Sociaal en politiek zijn de drie standen echter volledig achterhaald. De rijke burgers (de bourgeoisie) kopen grond en de adellijke titels. De drie standen komen ook naar voren in de Staaten-Generaal die voor het laatst in 1614 bijeen is gekomen. Iedere stand vormt een kamer waarin de stem van de kamer van de adel zwaarder telt dan die van de derde stand.

De Kerk Wat betreft rijkdom en politieke invloed heeft de Franse Kerk sinds middelleeuwen flink aan macht ingeboet. De kerk is in Frankrijk ongeveer even machtig als de Anglicaanse Kerk in het UK. Er is een sterke afname in het aantal geestelijke, in 1789 zijn dat er ongeveer 100.000. De kerk is echter wel de grootste landeigenaar. 5 tot 10% van het land is in bezit van de Kerk. In plaats van belasting over dit bezit te betalen doet de Kerk een jaarlijkse gift. Deze is veel lager dan de wat eigenlijk uit belasting opgebracht moet worden.

Adel Na de dood van Louis XIV in 1715 heeft de adel zijn macht aanzienlijk vergroot. Hun invloed wordt gevormd door het grote aantal ambtelijke posten waar zij recht op hebben. In 1789 bestaat de adel uit ongeveer 400.000 personen. Men is in staat om via de parlementen de koninklijke voorstellen te blokkeren. Vooral op het gebied van financieel beleid en belastingheffing ligt de adel dan ook regelmatig dwars. De nieuwe rijken uit de bourgeoisie hebben wel hetzelfde kapitaal, en vaak meer, maar bij lange na niet dezelfde rechten. De bourgeoisie en de adel liggen regelmatig overhoop over de belastingontheffing waar de adel recht op heeft, het superioriteitsgevoel van de adel en het gebrek aan toegang tot ambten en overheidsposities voor de derde stand.

Derde Stand De derde stand is heel divers. De Franse revolutie komt in beginsel voort uit een conflict tussen de rijke toplaag van de derde stand en de adel. Het volk onder deze rijke bourgeoisie is in Frankrijk echter niet veel slechter af dan in andere Europese landen, hoewel de rechten die zij hebben verbleken bij de rechten van de adel. De derde stand betaald het grootste deel van de belastingen. Door de hoge inflatie hebben vooral mensen in loondienst het zwaar. De lonen stijgen tussen 1730 en 1780 met 22% terwijl de prijzen in die tijd met 65% omhoog gingen.

Boeren en het agrarisch systeem In Frankrijk is er geen horigheid meer. Wel heeft de adel veel overgebleven feodale rechten die in veel gevallen nog stammen uit de middelleeuwen. Deze rechten bestaan vaak uit een

mix van jachtrecht op het land, een monopolie op de dorpsmolen, bakkerij of wijnpers, rechtsspraak op de feodale de grond en het eminent eigendom. Dit laatste betekend dat de adel nominaal eigenaar is van alle grond in het domein. Zelfs als deze al jarenlang bewerkt wordt door een familie uit de derde stand. Bij koop en verkoop van de grond moeten de gebruikers (die verder wel de fysieke eigenaar zijn) de adel een vergoeding betalen. Daarnaast zijn de fysieke eigenaren de adel een jaarlijkse betaling over de grond verschuldigd. De adellijke heer heeft verder geen economische functie op zijn domein Hij leeft puur van deze rechten. De stijging van de kosten voor levensonderhoud en prestige in de eerste helft van de 18de eeuw leveren een feodale reactie op. Naast verhoging van de jaarlijks af te dragen feodale belastingen worden ook oude rechten die in de middelleeuwen buiten gebruik zijn geraakt weer ingevoerd om de inkomsten te verhogen. De derde stand die dus al getroffen wordt door de hoge inflatie wordt op deze wijze dus extra geraakt.

Publieke Cultuur en Opinie De verlichting schept een cultuur waarin een publieke opinie ontstaat. Mensen beginnen kritiek te leveren op het bestaande sociale systeem. Toch is de verlichting niet verantwoordelijk voor de Franse Revolutie. De meeste schrijvers pleiten niet voor politieke rechten van de derde stand. Daarnaast is de adel juist de grootste lezer van de boeken uit de verlichting en zijn romans veel populairder dan politieke kritieken. Wel van invloed zijn de vele politieke pamfletten over het koningshuis, de corruptie en de schandalen.

De Revolutie De Franse staat gaat in 1788 failliet aan de oorlogskosten van Louis XIV en XV. De uitgaven bestaan voor 5% uit kosten voor het onderhoud van het Koninklijk hof, 25% voor het staande leger en 50% voor de aflossing van schulden. Deze verdeling is ongeveer vergelijkbaar met het uitgaven patroon van de Nederlandse Republiek en het UK. Het grote verschil is echter dat in Frankrijk de inkomsten enorm achterblijven. Het fiscale systeem is al decennia lang aan hervorming toe maar dit wordt telkens weer geblokkeerd door de parlementen die in handen zijn van de adel. Een reeks financiële adviseurs wordt door de Bourbons ingeschakeld en allen treden kort daarna weer af wegens de zware tegenwerking. Uiteindelijk begint in 1786 de roep vanuit de parlementen tot een vergadering van de Staaten-Generaal die toestemming moet geven voor de hervorming van het belastingsysteem. Deze vergadering die sinds 1614 niet meer is samengekomen wordt in eerste instantie door Koning Louis XVI geweigerd omdat deze vergadering toch gedomineerd wordt door de adel. In 1788 komt de regering daadwerkelijk tot stilstand. Officieren weigeren dienst en lopende kosten kunnen niet meer betaald worden door het chronische gebrek aan geld. Op 5 juli 1788 geeft Louis XVI toestemming voor de vergadering die gepland wordt voor mei 1789.

Van Staaten-Generaal naar Nationale Vergadering Na de oproep tot vergadering brandt er een publieke discussie los rondom de vraag hoe de Staaten-Generaal dienen samen te komen. In 1614 was dat nog rondom de drie standen. De derde stand wil echter een hervorming van de vergadering in één kamer met gelijk stemrecht. Uiteindelijk wordt de beslissing afgedwongen door het door de adel gedomineerde parlement

van Parijs dat van de Koning eist dat de Staaten-Generaal vergadert zoals in 1614. Louis XVI geeft hieraan gehoor. De Adel heeft een zeer liberaal programma voor de Staaten-Generaal. De stand wil een einde maken aan het absolutisme van de Bourbons door een vastlegging van de grondrechten van de mens en de vestiging van een vast parlement zoals in het UK. Dit parlement zou weer uit 3 kamers moeten bestaan waarin de adel een centrale en dominante rol vervult. De derde stand is juist zeer fel gekant tegen deze dominante positie en wil één parlement met één kamer. In mei 1789 komt de vergadering van de Staaten-Generaal bijeen in Versailles. De derde kamer eist direct van de koning dat eerst de Staaten-Generaal hervormd wordt tot één kamer. Hierop volgt een blokkade van de adel waardoor de vergadering tot in juni tot stilstand komt. Op 13 juni sluiten groepen uit de eerste kamer (de geestelijkheid) zich aan bij de derde stand en nemen in hun kamer plaats. Op 17 juni verklaard de derde kamer zich daarop de ‘Nationale Vergadering’. Waarop Koning Louis XVI onder druk van de adel de bijeenkomst verbiedt en de kamer laat sluiten. De derde stand komt dan op 20 juni 1789 samen in de kaatsbaan van het Versailles waar men de Eed van de Kaatsbaan aflegt. De derde stand verklaard daar ‘het parlement’ te zijn en stelt zich ten doel een grondwet te schrijven. Met deze eed eist de Nationale Vergadering de soevereine macht over Frankrijk op. Louis XVI komt na deze eed weer samen met de drie standen en stelt een programma van hervormingen voor. Deze zijn echter voor de derde stand niet afdoende. De Koning twijfelt en laat de Nationale Vergadering bestaan. Eind juni laat Louis XVI dan 18.000 soldaten samentrekken rondom Versailles. In het conflict tussen bourgeoisie en adel kiest Louis XVI de kant van de adel. De Staaten-Generaal wordt met militair geweld opgeheven. De derde stand vreest niet zozeer een terugkeer naar het absolutisme van de Bourbons maar meer een constitutionele monarchie gedomineerd door de adel. De keuze van Louis XVI voor de kant van de adel geeft de derde stand dan ook de reden voor openlijke revolutie. Naast deze politieke problemen valt Frankrijk in 1789 ook als land uit elkaar. De oogst van 1788 mislukt en in juli 1789 bereikt de prijs van brood een recordhoogte. Door de zware economische crisis beginnen de lonen dan ook nog eens te dalen. Normaal gesproken kan de staat maatregelen nemen bij zware hongersnood door voedsel centraal in te kopen en te laten distribueren. Door de financiële crisis is dit niet mogelijk. Er breken stakingen, rellen en opstanden uit en boeren weigeren grootschalig de feodale rechten te betalen. Veel mensen verliezen hun inkomen en vertrekken op zoek naar betere plekken of belanden inde criminaliteit. Door deze rondtrekkende armen en plunderaars beginnen steden en dorpen zich te bewapenen tegen deze opstandelingen. In Parijs speelt naast deze angst ook de vrees voor het koninklijke leger bij Versailles. Het volk wil zich bewapenen en eist van de gouverneur van Parijs wapens uit de Bastille. Deze weigert echter. Parijs komt daarop in opstand de gouverneur wordt vermoord en de Bastille geplunderd en vernield. De opstandelingen roepen zichzelf uit tot volkscomité van Parijs en deze nieuwe situatie wordt door Louis XVI geaccepteerd. De koning trekt de troepen bij Versailles terug. Markies de Lafayette (die ook in de Amerikaanse Revolutie heeft gevochten) de bevelhebber van de Nationale Garde. Zijn vlag wordt de nieuwe vlag van het revolutionaire Frankrijk (de huidige Franse vlag). In steeds meer steden wordt een nationale garde opgericht om het volk te bewaken tegen de rondtrekkende plunderaars. Deze roep van bewapening verandert langzaam in hysterie die de “Grote Angst” genoemd wordt. men vreest

een heel boerenleger dat plunderend door het land zou trekken. De woedde van het nu bewapende volk richt zich met name op de adellijke domeinen die in brand worden gestoken en waarvan de archieven met feodale rechten worden vernietigd. Louis XVI ziet als enige oplossing dan het intrekken van de afschaffing van de feodale rechten en verlangt van de geestelijkheid en de adel dat zij in de Nationale Vergadering plaats nemen. Dit betekend zowel een verlies aan inkomen als macht voor de Franse adel. Het grootste deel van de adel is dan ook faliekant tegen. Er wordt dan besloten tot een geheime vergadering s’avonds waarop alleen de voorstanders zijn uitgenodigd. In de nacht van 4 augustus worden met grote meerderheid van stemmen de feodale rechten afgeschaft. De derde stand wordt wel gedwongen de inkomsten uit de nominale rechten af te lossen maar de voorkeursbehandeling van de adel komt teneinde. Op 26 augustus 1789 doet de Nationale Vergadering de ‘Verklaring van de Rechten van Mens en Burger’. Dit is een vastlegging van de Revolutie. Hierin worden gelijke rechten en vrijheden vastgesteld waaronder het recht op vrijheid, eigendom, veiligheid en het verzet tegen onderdrukking. Daarnaast heeft ieder mens het recht op de eigen mening en religie en is rechterlijke willekeur verboden. Volgens de verklaring is de enige soevereine macht de staat en de ambtenaren zijn in dienst van de staat. In september 1789 begint de Nationale Vergadering dan met het plannen van een nieuwe regering. In de Nationale Vergadering ontstaat twee groepen. Conservatieven en Patriotten. De conservatieven willen een parlement dat uit twee kamers bestaat en waar de Koning een vetorecht heeft. De Patriotten daarentegen zijn bang dat de Koning opnieuw de kant van de adel kiest en willen een parlement met één kamer en alleen een vertragend vetorecht voor de Koning. Louis XVI twijfelt dan nog aan de acceptatie van de Verklaring van de Rechten van Mens en Burger. Zijn broer de Graaf van Artois is dan al gevlucht naar het buitenland en begint met het organiseren van de antirevolutie. Voordat de Nationale Vergadering tot overeenstemming komt over de regering breekt in Parijs opnieuw onrust uit. Op 4 oktober 1789 belegeren marktvrouwen, militanten en de nationale garde het Paleis van Versailles en dwingen Koning Louis XVI en Koningin Marie Antoinette zich in het Paleis de Tuilleries in Parijs te vestigen zodat het volk hun beter in de gaten kan houden. De Nationale Vergadering verhuist daarop ook naar Parijs waar het radicaliseert. De patriotten winnen de stemming over de regeringsvorm en de conservatieven verlaten, teleurgesteld in de revolutie, het parlement. Aanhangers van de meer radicale revolutie organiseren zich in clubs die periodiek samenkomen. De belangrijkste club vergadert in een oud Jacobijnenklooster en wordt dan de “Jacobins” genoemd. Vanaf oktober 1789 tot september 1791 breekt de Nationale Vergadering het oude Frankrijk af en wordt de nieuwe staat gevestigd. De oude provincies verdwijnen en het land wordt in 83 nieuwe departementen gedeeld. Oude bevoegdheden van stadsbesturen worden ingetrokken en nieuwe stadsraden worden ingesteld. Nieuwe ministers en ambtenaren worden lokaal gekozen. De algemene macht in Frankrijk wordt sterk gedecentraliseerd. Stadsraden worden lokaal verantwoordelijk voor het naleven en uitvoeren van de nationale wetten.

In 1791 wordt de nieuwe grondwet ingesteld. Een parlement met één kamer die de Wetgevende Vergadering wordt genoemd. De Koning met zijn ministers is een hele zwakke uitvoerende macht met slechts een vertragend veto. Het volk wordt door de Nationale Vergadering in twee delen gedeeld. Passieve burgers en actieve burgers. Het grootste deel van het volk zijn de passieve burgers die analfabeet zijn en die geen mening of politieke ideeën worden geacht te hebben. De actieve burgers zijn de rijkere bourgeoisie die de “electors” worden genoemd en beschikbaar zijn voor ambtelijke functies. In juni 1791 ontvluchten Koning Louis XVI en Koningin Marie Antoinette Parijs in een poging Frankrijk te verlaten. Ze worden bij Varennes opgepakt en teruggevoerd naar Parijs. Daar wordt Koning Louis XVI gedwongen een constitutioneel monarch te worden. De Nationale Vergadering erkent de schulden van het ‘Ancient Regime’. Dit gebeurd vooral omdat de schuldeisers grotendeels uit de rijke bourgeoisie komen. Om deze schulden te kunnen betalen worden alle kerkgrond en eigendommen in beslag genomen. De rechten op deze kerkgrond worden vastgelegd op de zogenaamde ‘Assignats’ die als papiergeld in omloop worden gebracht. Bij de economische hervormingen laat de Nationale Vergadering zich vooral leiden door de vrijhandel zoals die door Adam Smith beoogd wordt. Alle gilden in Frankrijk worden afgeschaft en na de stakingen van 1791 worden alle arbeidersverenigingen verboden. Naast politieke en economische hervormingen voert de Nationale Vergadering ook culturele hervormingen door. Feestdagen, rituelen, uniformen en symbolen van het oude regime worden afgeschaft en vervangen door nieuwe. Zo wordt 14 juli de nationale feestdag van Frankrijk. De Kerk wordt ook hervormd. Er treedt uiteraard een conflict op na de confiscatie van de kerkgrond. De lagere geestelijkheid steunde in eerste instantie de revolutie maar wordt nu onteigend. Dit heeft een zeer negatief effect op ziekenhuizen, armenzorg en scholing. In 1790 wordt de Burgerlijke wet op de Geestelijkheid aangenomen. Hierin stelt de staat zich verantwoordelijk voor het onderhoud van de kerk. De kerk is ondergeschikt aan de staat en de geestelijkheid dient net als andere ambtenaren gekozen te worden. Posities in de kerk zijn vrij toegankelijk voor alle burgers (dus ook Joden en Protestanten!). De aartsbisdommen worden afgeschaft, de bisdommen worden opnieuw ingedeeld en de pauselijke autoriteit wordt verboden. De Gallische Kerk wil hierin voor grote delen wel meegaan mits de hervormingen het initiatief mogen zijn van de Kerk en niet opgelegd worden door de staat. De Nationale Vergadering wil ook die macht niet aan de Kerk geven en roept de Paus op om de voorstellen goed te keuren om deze op deze wijze aan de Gallische Kerk op te leggen. Het pauselijke antwoord is niet echt verrassend. Hij erkent de revolutie niet en stelt dat de machtshebbers in Frankrijk geen autoriteit hebben over de kerk. De Nationale Vergadering eist dan van de Franse geestelijkheid een eed op trouw aan de staat af te leggen. Met deze eed dient men de autoriteit van de Paus af te zweren. De helft van de geestelijkheid gaat akkoord waardoor er een splitsing van de kerk optreedt. De staatskerk tegenover de clandestiene kerk die antirevolutionair wordt. Louis XVI blijft aan het hof van de Tuilleries gebruik maken van geestelijken uit de clandestiene kerk.

Revolutie en Europa: Oorlog en de tweede Revolutie van 1792 In heel Europa ontstaan pro-Franse en pro-revolutionaire groepen. Opstanden en radicalisme volgen na de Franse Revolutie van 1789 in de Oostenrijkse Nederlanden, Hamburg en Silezië. Naast deze revolutionairen komt ook een sterke antirevolutionaire beweging op onder leiding van de conservatieve Britse premier Edmund Burke. Burke pleit voor een ideologische oorlog tegen Frankrijk. Koning Gustavus III van Zweden stelt zich beschikbaar om een royalistische kruistocht tegen Frankrijk te voeren. De gevluchte Franse adel (de émigrés) staan onder leiding van de Graaf van Artois die zelfs een soort heilige oorlog willen voeren. De Russische Tsarina Catherina de Grote wil eigenlijk alleen maar een oorlog ontketenen tussen Frankrijke en haar vijanden Oostenrijk en Pruisen. Tot 1792 blijft de oorlog tegen Frankrijk echter uit. Burke verliest de macht over het UK aan William Pitt die economische hervormingen belangrijker acht dan oorlog. Koning Leopold II van Oostenrijk en Keizer van het HRR accepteert in eerst instantie de nieuwe situatie in Frankrijk. Hij wijzigt echter zijn positie nadat de Franse revolutionairen het pauselijke domein Avignon annexeren, er plaatselijke opstanden uitbreken in het HRR en de Fransen claims leggen op de Elzas. Leopold II ontmoet de koning van Pruisen in augustus 1791 in Pillnitz waar beiden de Verklaring van Pillnitz afleggen. Hierin legt Leopold II zich vast dat ALS alle naties hem steunen Oostenrijk en het HRR Frankrijk de oorlog zal verklaren. Leopold doet dit in de wetenschap dat het UK hem toch niet zal steunen. De Franse émigrés steunen massaal de verklaring en gebruiken het om de revolutionairen mee te bedreigen. Deze voelen zich daadwerkelijk bedreigt en daarnaast groeit in de radicale Nationale Vergadering het besef dat de revolutie alleen veilig is als deze over de wereld wordt verspreid. Men denkt zelfs dat als de revolutionaire Fransen een land de oorlog verklaren het volk van dat land in opstand uitbreekt en zelf de machthebbers afzet. Leopold II sterft op 20 april 1792 en wordt opgevolgd door de antirevolutionaire Francis II. Frankrijk verklaard daarop Oostenrijk de oorlog. Deze oorlog wordt door de Markies de Lafayette gesteund om zo het volk weer achter Louis XVI te krijgen. In zijn optiek versterkt dit de constitutionele monarchie. De oorlog van 1792 loopt niet voorspoedig. Er treed geldontwaarding op en mensen beginnen levensmiddelen op te potten. In de zomer van 1792 staan Pruisen en Oostenrijk op het punt Frankrijk binnen te vallen. Op 25 juli 1792 publiceren ze het Brunswick Manifest waarin Frankrijk opgeroepen wordt vooral Koning Louis XVI en Koningin Marie Antoinette met rust te laten ander wreken Pruisen en Oostenrijk zich op de stad Parijs. De derde stand steunt nog steeds de revolutie maar is tegen de constitutionele monarchie. De Jacobins onder leiding van Robespierre, Danton en Marat gaan de straat op en eisen de patriottische republiek. Ze krijgen steun uit het hele land. Op 10 augustus 1792 komen de arbeiders van Parijs in opstand en bestormen de Tuilleries, de Zwitserse garde wordt vermoord en Louis XVI en Marie Antoinette gevangen gezet. De nieuwe Parijse stadsraad neemt de macht over van de Nationale Vergadering en begint met het werken aan verbetering (radicalisering) van de democratie. Parijs zelf beland in anarchie, hysterie en tereur. In september volgt de ‘September Slachting’ waarbij ruim 1100 mensen als antirevolutionair of clandestien priester worden vermoord.

De ‘Nood Republiek’ (1792 – 1795) en de Terreur De Nationale Vergadering wordt vervangen door een Nationale Conventie onder leiding van Robespierre. De eerste samenkomst volgt op 20 september 1792. In diezelfde periode wint het Franse leger een artillerie duel bij Valmy en voorkomt daarmee de Pruisische opmars naar Parijs. De Oostenrijkse Nederlanden, Savoy, Mainz en de westoever van de Rijn worden door Frankrijk bezet. In al deze gebieden wordt de adel afgeschaft. De Britse premier William Pitt verklaard dat de UK geen Franse bezetting van de Oostenrijkse Nederlanden accepteert. Het UK en de Nederlandse Republiek beginnen onderhandelingen over een bondgenootschap tegen Frankrijk. Op 1 februari 1793 verklaard Frankrijk daarop de oorlog aan de Republiek en het UK. Zowel de Nederlandse Republiek als het UK hebben slechts een klein landleger. In Polen worden hervormingen van de grondwet ingevoerd die niet door de Russische Tsarina Catherina de Grote worden geaccepteerd. Onder het mom een Jacobijnse opstand in Polen neer te slaan valt ze Polen binnen en draait de grondwet terug. Pruisen voelt zich bedreigt en bereikt met Rusland de overeenkomst om Polen voor de tweede keer te delen. Oostenrijk voelt zich daardoor weer achtergesteld en wantrouwig ten opzichte van de Pruisische bondgenoot en houdt het grootste deel van de troepen in Polen om een eventuele Pruisisch – Russische aanval af te kunnen slaan. In Frankrijk splitsen de Jacobijnse Nationale Conventie zich in de Girondins en de Montaignards. De girondins zijn voornamelijk afkomstig uit de Franse provincies. De montaignards worden gevormd door de radicale Parijse milities. De montaignards krijgen veel steun van de radicale arbeiders (sans-culottes). De laatsten beschuldigen Koning Louis XVI en Marie Antoinette (terecht) van samenzwering met de vijand. De girondins zien de sans-culottes als niets meer dan militante anarchisten. De montaignards steunen het idee. In december 1792 wordt Koning Louis XVI door Franse revolutionairen berecht. Op 15 januari 1793 wordt hij schuldig bevonden en unaniem veroordeelt. Dan breekt echter een conflict uit tussen de girondins en de montaignards over de strafmaat. 361 mensen (montaignards) in de Nationale Conventie stemmen voor de doodstraf en 360 leden (de girondins) stemmen tegen. Op 16 januari 1793 wordt Louis XVI geëxecuteerd onder de guillotine. De 361 montaignards worden daarna de ‘regicides’ genoemd die niet meer kunnen onderhandelen met de vijanden van de revolutie. In april loopt de succesvolle Franse generaal Dumouriez die overwinningen in de Oostenrijkse Nederlanden heeft behaald, over naar de Oostenrijkers. Dit verraad drijft de sans-culottes uitzinnig. Zij keren zich tegen de bourgeoisie en eisen prijscontrole en herverdeling van goederen. De sans-culottes krijgen de steun van de montaignards. Op 31 mei 1793 worden de leiders van de girondins gearresteerd en veelal geëxecuteerd. De Nationale Conventie wordt nu beheerst door de radicale regicides. Vijandelijke troepen staan langs de Franse grenzen en binnen Frankrijk breken nieuwe opstanden tegen de Parijse montaignards uit (in Lyons, Marseilles, Bordeaux en de Vendee). Deze opstanden eisen meer decentralisatie. De Nationale Conventie geeft daarop grote bevoegdheden aan het ‘Comité van Veiligheid’. Dit bestaat uit 12 mannen die iedere maand herkozen worden onder voorzitterschap van Robespierre. Terwijl de Conventie werkt aan algemeen kiesrecht, een totale democratische

staat van goede en eerlijke burgers, voert het comité een beleid van onderdrukking van anarchie, twist en antirevolutie. De algemene mobilisatie van het volk (levee en masse) wordt ingevoerd om de oorlog te winnen. Het comité zet de “terreur” op om de antirevolutie tegen te gaan. Revolutionaire gerechtshoven worden ingesteld om herhaling van de ‘September Slachting’ te voorkomen en een politieke politie wordt opgericht. De slachtoffers van de terreur komen onder guillotine waaronder: Marie Antoinette en royalisten, de girondins en jacobins en opstandelingen uit de provincie. Het comité functioneert als dictatuur en oorlogskabinet en stelt prijsbeperkingen in, bewaakt de koopkracht en verbied oppotting. Men is succesvol in het tot staan brengen van de inflatie. Naast deze economische wetten wordt in alle koloniën de slavernij afgeschaft. In Haïti is 1791 een massale slavenopstand uitgebroken die burgerrechten voor zwarten eist. In juni 1793 wordt het algemeen mannelijk stemrecht ingevoerd. De grondwet wordt echter voor onbepaalde tijd opgeschort. Het comité bepaald dat de overheid “revolutionair” is tot de vrede. Het comité wil alle recht op revolutionaire praktijken bij zichzelf houden en legt een verbod op democratische clubs op. Naast het comité zijn er nog extremere revolutionairen. Jacques Hébert is daar één van. Hij wil een ultra revolutie met extreme terreur. Hij stelt dat alle religie antirevolutionair is en stelt een ontchristelijking van Frankrijk voor. Hij bepaald een nieuwe republikeinse kalender en vervangt de katholieke leer door een ‘Cultus van Reden’. Robespierre is tegen de extreme revolutie en acht religie noodzakelijk voor het volk en de relatie met het buitenland. Hij tolereert vredelievende (pro-revolutionaire) katholieken. De Hébertisten gaan te ver en ook zij verdwijnen onder de guillotine. De lokale overheden in Parijs worden verboden en opnieuw samengesteld met handlangers van Robespierre. Hierdoor beginnen burgers van Parijs het vertrouwen in de revolutie te verliezen. Naast de extreem revolutionaire Hébertisten worden ook de extreem rechtse Dantonisten op de guilloitine geëxecuteerd. De oorlog loopt met de massale inzet van de Franse levee en masse voorspoedig. Oostenrijk en Pruisen zijn drukker bezig met Polen dan met Frankrijk. In juni 1794 boeken de Franse de overwinning op Oostenrijk bij Fleurus in de Oostenrijkse Nederlanden. België valt daarmee volledig onder Franse controle. De weg naar de Nederlandse Republiek ligt dan open en in december 1794 veroveren de Fransen Amsterdam. De Nederlandse Republiek wordt opgeheven en de nieuwe Bataafse Republiek opgericht. Ondanks de militaire successen roept Robespierre veel tegenstand op. Vooral na de executie van Danton wordt de conventie bang van het eigen comité. Op 27 juli 1794 (9 Thermidor volgens de republikeinse kalender) wordt Robespierre buiten de wet geplaatst en de volgende dag wordt hij onder de guillotine geëxecuteerd.

Thermidorische Reactie Na de executie van Robespierre komt de terreur teneinde. De macht van het comité wordt beperkt en de strenge prijscontroles opgeheven. Dit laatste zorgt direct weer voor inflatie waardoor de arbeiders weer in grote problemen komen. In mei 1795 breken er dan ook nieuwe opstanden uit. De relschoppers jagen de conventie uiteen. De conventie roept dan voor het eerst sinds 1789 troepen naar Parijs waarna de arrestatie en deportatie van meer dan 10.000 mensen volgt.

De Thermidorianen nemen de revolutie over. Ze bestaan voornamelijk uit rijkere burgers uit de bourgeoisie, de oud-adel en bureaucraten uit het oude regime. Zij beginnen de ‘witte tereur’ waarin veel oud-jacobins vermoord worden. Onder bewind van de Thermidorianen wordt er vrede met Pruisen en Spanje gesloten (wat nog steeds geregeerd wordt door de Bourbons). In 1795 voert men de grondwet van 1793 in.

De Constitutionele Republiek (1795 – 1799) Met de grondwet wordt de constitutionele republiek een feit. In deze Franse staat worden de Oostenrijkse Nederlanden geannexeerd en een volwaardig deel. Inde republiek is bijna algemeen kiesrecht voor mannen die electors kiezen. De electors zijn de rijke burgers en zij kiezen uit hun midden ambtenaren in de overheid. Daarnaast kiezen de electors het parlement wat uit twee kamers bestaat. Het lagerhuis wordt gevormd door de Raad van 500 en het hogerhuis door de Raad van Ouden (veertig plussers). De twee kamers kiezen de uitvoerende macht, de regering, die het Directoraat genoemd wordt. In het directoraat zitten 5 directeurs. De republiek heeft een zwakke basis bij alleen de rijke burgers. Het grootste deel van het Franse volk ziet een mogelijkheid om de monarchie te herstellen. Om dit te voorkomen en de machtsbasis van het nieuwe directoraat te beschermen bepaald men dat tweederde van het lagerhuis uit de oude Nationale Conventie afkomstig moet zijn. Deze bepaling leidt opnieuw tot opstand in Parijs. Het directoraat roept de hulp in van het leger dat onder bevel van Generaal Napoleon Bonaparte de orde hersteld. Hiermee maakt het directoraat zich al vanaf het begin afhankelijk van het leger. Tegenstanders van het directoraat zijn vooral de royalisten rondom Louis XVIII. Deze heeft echter de intentie om het oude (absolutistische) regime van voor 1789 te herstellen en de revolutionairen te straffen. Naast de royalisten zijn er ook linkse tegenstander die het directoraat niet democratisch genoeg vinden. In 1796 vindt de ‘Samenzwering van Gelijken’ onder leiding van Babeuf plaats. De samenzwering mislukt en Babeuf wordt in datzelfde jaar geëxecuteerd. In 1797 volgen de eerste vrije verkiezingen Frankrijk ooit. Deze worden gewonnen door de royalisten en constitutioneel royalisten. Deze uitslag is niet acceptabel voor het Directoraat waar nog veel regicides deel van uitmaken. Ook Napoleon Bonaparte vindt deze uitslag niet acceptabel omdat de royalisten in de mogelijke vredesbesprekingen van 1797 mogelijk afstand zullen doen van de door Napoleon veroverde grond.

Napoleon Bonaparte Napoleon Bonaparte is geboren in 1769 op Corsica en wordt officier in het Franse koninklijke leger. In 1793 wordt hij opnieuw officier in het revolutionaire leger en verdrijft ondermeer de Britten uit Toulon. In 1795 wordt hij door het Directoraat ingeschakeld om de orde in Parijs te herstellen en in 1796 krijgt hij het bevel over twee legers. Napoleon weet de Oostenrijkers uit Noord-Italië te verdrijven en hij steunt actief de lokale opstanden in de Italiaanse ministaatjes. Uit deze staten sticht hij op de Povlakte de Republiek Cisalpine met als hoofdstad Milaan dat gebaseerd is op het Franse staatssysteem. In 1797 ontstaan er met de verkiezingen mogelijkheden voor vrede.Oostenrijk is verslagen door Napoleon. Het UK zit in grote financiële problemen na een slechte oogst, geldnood,

opstand in Ierland en zelfs muiterij in de vloot. Napoleon wil de veroverde landen in Italië en België voor Frankrijk behouden terwijl het nieuwe parlement de landen terug wil geven in ruil voor vrede. Op 4 september 1797 wordt een staatsgreep gedaan en het Directoraat vraagt de hulp van Napoleon Bonaparte. Deze stuurt een generaal met troepen waarna het directoraat de uitslag van de verkiezingen ongeldig verklaard. Men stelt dat de revolutie beschermd moet worden tegen de terugkeer van Louis XVIII. Het directoraat breekt daarmee met de eigen grondwet en vernietigd de eerste vrije verkiezingen. Daarnaast bevestigd het de totale afhankelijkheid van het leger. De vredesbesprekingen met het UK worden beëindigt en met Oostenrijk wordt de Verdrag van Campo Formio (17 oktober 1797) getekend. Daarin wordt de annexatie van de Oostenrijkse Nederlanden en de Franse rechten op de rechteroever van Rijn door Oostenrijk geaccepteerd. Na 1797 zetten in Zwitserland republikeinen met Franse hulp een nieuwe staat op en de resterende Italiaanse staten (Rome, Napels en Genua) worden geheel afhankelijk van Frankrijk. Het directoraat geeft de vrije grondwettelijke staat op wat leidt tot een ineffectief bestuur, veel opstanden, een guerrilla in west Frankrijk en een katholieke opstand onder leiding van de clandestiene kerk. Frankrijk begint met de herindeling van het HRR (zie hoofdstuk 10) wat leidt tot protesten van Oostenrijk. Napoleon Bonaparte krijgt het bevel over het invasie leger voor het UK maar deze oordeelt dat het daarvoor te vroeg is. In plaats daarvan wil hij de Britse handel met India treffen door via het middenoosten en de rode zee India te bedreigen. In 1798 volgt de invasie van Egypte. Rusland heeft echter eigen ideeën met het middenoosten en in 1798 vormt zich de tweede coalitie tegen Frankrijk. Het UK sluit een verdrag met de Russen en met Oostenrijk. Pruisen blijft neutraal. In augustus 1798 komt het in de Nijlmonding bij Aboukir tot een zeeslag en veldslag tussen de Britten en de Fransen waarbij het UK de overwinning behaald. De Russen rukken in 1799 op tot in Zwitserland en vernietigen Cisalpine van Napoleon. Bonaparte is na de invasie in het geheim teruggekeerd in Parijs. Enkele leden, waaronder Sieyès, van het directoraat willen een sterk centraal gezag en gehoorzaamheid van het volk. Zij zijn op zoek naar een Generaal die hen daarin wil steunen. Op 9 november doen Napoleon en Sieyès een staatsgreep en vormen het Consulaat bestaande uit drie consuls. Napoleon Bonaparte wordt de eerste consul. Frankrijk krijgt daarmee een staatsvorm die nog het meest lijkt op het verlicht despotisme van voor de revolutie van 1789. Napoleon wil de steun van het volk verwerven en zet een nieuwe grondwet op. Door middel van een algemeen referendumkan Frankrijk kiezen tussen de Napoleontische grondwet of niets. Massaal kiest men voor de grondwet. Hierin wordt de illusie van een parlement opgezet en een algemeen stemrecht voor mannen. Het volk kan notabelen kiezen die door de regering zijn geselecteerd. Zij krijgen zitting in het parlement waar geen ruimte is voor discussie of kritiek op de consuls. De Russen trekken zich terug en Bonaparte verslaat de Oostenrijkers opnieuw in juni 1800 in de slag bij Marengo. In 1801 sluiten de Oostenrijkers opnieuw vrede met de Fransen in het verdrag van Lunéville. Hierin accepteren ze het verdrag van Campo Formio. In 1802 sluit Napoleon vrede met het UK en volgt een korte periode van vrede in Europa. In die periode stelt Bonaparte de geheime politie in en schept hij orde in Frankrijk. Hij kondigt een algemeen pardon af en nodigt de émigrés terug te keren naar Frankrijk. In zijn bewind werkt hij samen met royalisten, dantonisten, jacobins en hébertisten. hij sluit vrede met de clandestiene kerk door in 1801 het concordaat met de Paus te sluiten. In dit concordaat wordt

het katholicisme in Frankrijk weer toegestaan, erkent de Paus de republiek, het verlies van de kerkgrond en de annexatie van Avignon. Napoleon accepteert het katholieke geloof als meerderheidsgodsdienst en legt zich vast de geestelijkheid vanuit de staat te betalen. Napoleon begint daarnaast met de hervorming van de overheid, ambtenaren en lokale overheid. Hervormd het belastingsysteem, het burgerlijkrecht en het strafrecht. In 1802 is Napoleon zo populair dat hij uitgeroepen wordt tot Consul voor het leven. In 1804 wordt dit gevolgd door een algemeen referendum waarin de Fransen kiezen voor een, door een Keizer geregeerde, consulaat. Napoleon wordt dan Napoleon I Bonapart Keizer van Frankrijk.

Hoofdstuk 10: Napoleontisch Europa

Chronologie 1789 AD Franse Revolutie 1791 AD Verklaring van Pillnitz 1795 AD Einde eerste alliantie 1797 AD Vrede van Campo Formio 1799 AD Oprichting tweede alliantie: Rusland, UK, Oostenrijk Franse invasie van Egypte Slag bij Aboukir, Fransen door Britten verslagen 1801 AD Vrede van Lunéville tussen Frankrijk en Oostenrijk 1802 AD Vrede van Amiens tussen Frankrijk en het UK 1803 AD Verkoop van Louisiana door Frankrijk aan VS 1804 AD Napoleon I Bonaparte Keizer van Frankijk Francis II koning van Oostenrijk, keizer van het HRR 1805 AD Oprichting derde coalitie: Rusland, het UK, Oostenrijk 21 okt Zeeslag bij Trafalgar: Britse Admiraal Nelson verslaat Spaans-Franse vloot 21 dec Slag bij Austerlitz: Frankrijk verslaat Rusland en Oostenrijk 1806 AD Vrede van Pressburg: capitulatie van Oostenrijk Opheffing Heilige Roomse Rijk door Frankrijk Stichting Rijnconfederatie door Frankrijk

Pruisen verklaard alleen de oorlog aan Frankrijk okt Slag bij Jena en Slag bij Auerstädt Pruisen door Frankrijk verslagen

Invoering continentaal systeem door Frankrijk in Berlijn 1807 AD Slag bij Eylan en Slag bij Friedland Rusland door Frankrijk verslagen Verdrag van Tilsit: Alliantie Frankrijk en Rusland Franse invasie van Portugal Begin Britse zeeblokkade van Europa Belsuit van Milaan: Franse reactie op zeeblokkade 1808 AD Joseph Bonaparte wordt Koning van Spanje Begin Spaans-Franse guerrilla oorlog Britse Generaal Wellington verslaat Frankrijk in Portugal Frankrijk richt Aartshertogdom Warschau op 1809 AD Oostenrijkse bevrijdingsoorlog Frankrijk verslaat Oostenrijk Oprichting Ilyrische Provincies Oostenrijkse Metternich sluit bondgenootschap met Frankrijk Rusland annexeert Finland 1810 AD Napoleon Bonaparte trouwt met de Oostenrijkse Marie Louise 31 dec Rusland beëindigt alliantie met Frankrijk 1811 AD Napoleon krijg een zoon. Napoleon II Koning van Rome 1812 AD Oorlog van 1812 tussen VS en UK Franse invasie van Rusland Slag bij Borodino: Frankrijk verslaat Rusland met grote verliezen Winter vernietigd Napoleons leger 1813 AD Rusland rukt op in Europa Oostenrijk en Pruisen zeggen gedwongen alliantie met Frankrijk op Duits patriottische oorlog tegen Frankrijk

Grote alliantie tegen Frankrijk: het UK, Spanje, Rusland, Oostenrijk en Pruisen

Slag bij Leipzig: Fransen verslagen door bondgenoten Frankfurt voorstellen van Oostenrijkse Metternich aan Frankrijk

1814 AD Frankrijk geeft zich over Verbanning van Napoleon naar Elba 30 mei Eerste verdrag van Parijs: Frankrijk teruggebracht naar grenzen van 1792 sep Congres van Wenen Restoratie van de Bourbons: Louis XVIII.

Begin witte terreur tegen de revolutionairen 1815 AD 1 mrt Napoleon ontsnapt Elba 100 dagen van Napoleon Slag bij Waterloo: Britse Wellington verslaat Napoleon Verbanning van Napoleon naar St. Helena

Ontwikkeling van het Franse Keizerrijk

De eerste en tweede alliantie De eerste alliantie tegen Frankrijk wordt in de oorlog van 1792 gevormd door Oostenrijk, Pruisen en het UK. De oorlog volgt na de Verklaring van Pillnitz in 1791 waarin Leopold II als Koning van Oostenrijk en Keizer van het HRR verklaard dat ALS de overige naties hem steunen hij de oorlog aan Frankrijk zal verklaren. De Fransen wachten hier niet op en verklaren het HRR, Oostenrijk, Pruisen en het UK zelf de oorlog. In de oorlog van 1792 maken Oostenrijk, Pruisen en Rusland zich meer druk om elkaar dan om Frankrijk. Oostenrijk houdt zijn legers in het oosten om een eventuele Russische of Pruisische dreiging af te kunnen weren. Het land voelt zich gepasseerd door de tweede deling van Polen waar het geen deel aan heeft kunnen nemen. In 1795 wordt de eerste alliantie door Frankrijk opgebroken. Het UK trekt zich terug van het continent, Pruisen sluit zijn eigen vrede met Frankrijk en wordt erkent als protector van het HRR. Spanje sluit zelfstandig vrede met Frankrijk hoewel Spanje nog steeds geregeerd wordt door de Bourbons. Het traditionele Spaans-Britse conflict blijkt echter overheersend zodat het tot een bondgenootschap komt tussen royalistisch Spanje en revolutionair Frankrijk. In 1797 wordt het, op het continent, alleen overgebleven Oostenrijk door de Franse troepen onder Generaal Napoleon in noord Italië verslagen. De capitulatie volgt met het Verdrag van Campo Formio waarin Oostenrijk de Povlakte en de Oostenrijkse Nederlande verliest. De laatste wordt geannexeerd door Frankrijk en in de Povlakte wordt de Republiek Cisalpine opgericht. Na 1797 zijn alleen de Britten en de Fransen nog in oorlog. Dit is vooral een maritiem conflict. De Tweede Alliantie wordt in 1799 getekend tussen Rusland, het UK en Oostenrijk. Oostenrijk en Rusland verklaren Frankrijk de oorlog.. De Britse marine verslaat de Fransen aan de monding van de Nijl in de slag om Aboukir. De ambitie van het UK in de middenlandse zee en het middenoosten komt dan in conflict met de Russische belangen in dit gebied waarop de Russen hun troepen terugtrekken uit west Europa. De Oostenrijkers staan er dan op het continent wederom alleen voor en zij worden opnieuw tot vrede gedwongen. In 1801 wordt de Vrede van Lunéville getekend waarin Oostenrijk zich opnieuw overgeeft en de voorwaarden van het Verdrag van Campo Formio accepteerd. De Britten hebben dan nog weinig in te brengen en hebben grote interne economische problemen. In 1802 sluiten Frankrijk en het UK de Vrede van Amiens waardoor het tot 1803 vrede is in Europa. In deze interim-vrede doen de Fransen opnieuw pogingen om een koloniaal rijk op te bouwen. Daarnaast worden Zwitserland en Cisalpine door het Franse Directoraat gereorganiseerd en wordt de Rijn vallei in het HRR geannexeerd. De Duitse vorsten strijden om de Franse gunst en veel kleine staatjes verdwijnen. Het sterk gedifferentieerde rijk wordt geconsolideerd in enkele grotere staten die op Franse steun rusten. Naast Pruisen zijn er Beieren, Württemberg en Baden. In 1803 worden deze wijzigingen door de rijksdag van het HRR geratificeerd.

De derde coalitie In 1803 breekt dan in de koloniën opnieuw oorlog uit tussen Frankrijke en het UK. De herkolonisatie pogingen van het Franse consulaat onder Napoleon zijn niet erg succesvol en

uiteindelijk wordt Louisiana aan de Verenigde Staten verkocht. In 1804 wordt het consulaat opgeheven en het Franse Keizerrijk opgericht onder Keizer Napoleon I Bonaparte. In Oostenrijk wordt Francis II Koning en Keizer van het HRR. De Britten weten in 1805 de Derde Alliantie op te richten. Oostenrijk en Rusland verklaren opnieuw de oorlog aan Frankrijk. Napoleon begint dan de voorbereiding voor de invasie van het UK en gedurende een half jaar verzamelen Franse legers zich aan de westkust. De invasie wordt uiteindelijk afgelast door de enorme vloot die de Britten samentrekken. Daarnaast wordt de druk op het Oostenrijkse front steeds verder opgevoerd. De invasielegers worden uiteindelijk door Napoleon teruggetrokken en aan het oostfront ingezet. De Britse vloot zeilt onder bevel van Admiraal Lord Horatio Nelson de middenlandse zee op en ontmoet de gecombineerde Franse – Spaanse vloot bij Trafalgar. Op 21 oktober 1805 verslaat Nelson de Franse vloot en vernietigd hij Napoleons zeemacht. Hiermee verkrijgt het UK de totale dominantie op zee. Napoleon weet de totale dominantie van het Europese continent twee maanden later te bemachtigen door op 2 december 1805 Rusland en Oostenrijk te verslaan. In 1806 geeft Oostenrijk zich voor de derde keer aan Frankrijk over. Bij de Vrede van Pressburg verliest het Venetië en Triëst aan de Italiaanse republiek Deze satelliet van Frankrijk begint direct met de wederopbouw van de Franse oorlogsvloot. Daarnaast heft Napoleon definitief het door Oostenrijk bestuurde Heilige Roomse Rijk op. De staten Beieren en Württemberg worden koninkrijken en Baden een aartshertogdom. Napoleon sticht tussen deze satellietstaten de Rijn Confederatie (Rijn Bond). Pruisen, hoewel het door Napoleon erkent werd als protector van de Duitse landen, voelt zich nu bedreigt door Frankrijk en verklaard in 1806 eenzijdig de oorlog aan Frankrijk. Napoleon verslaat de Pruisen in oktober bij Jena en Auerstädt. De Pruisische regering vlucht naar Rusland en de Fransen bezetten Berlijn. In Rusland is in 1801 de Tsaar Alexander I aan de macht gekomen. De Fransen verslaan hem in 1807 in de Slagen bij Eylan en Friedland. Napoleon biedt daarna de Tsaar ruimte voor onderhandelingen die resulteren in het Verdrag van Tilsit. Frankrijk en Rusland worden bondgenoten tegen het UK. De Pruisische regering heeft zich te schikken naar het verdrag wat dicteert dat Pruisen grondgebied afstaan voor het Koninkrijk Westfalen wat Napoleon lid maakt van de Rijn Bond.

Het continentaal systeem In Berlijn dicteerd Napoleon aan al zijn bondgenoten en satellietstaten het verbod op alle handel met het UK. Hij begint daarmee de economische oorlogsvoering tussen de twee landen. In het zogenoemde continentale systeem worden Franse douaniers in bijna alle continentale havens gestationeerd. Het neutrale Denemarken wordt door de Britse vloot uit voorzorg aangevallen, na vier dagen van marinebeschietingen op Kopenhagen wordt de Deense vloot door de Britten gestolen. Denemarken sluit zich daarop vrijwillig bij het continentale systeem aan. De Portugezen (bondgenoten van de Britten) weigeren mee te werken aan het systeem waarop een Franse invasie volgt. In 1808 vallen alleen de Spaanse havens niet onder het continentale systeem. Napoleon weet dat jaar de Spaanse koning tot aftreden te dwingen en benoemt zijn broer Joseph tot Koning van Spanje. In Spanje breekt daarop een guerrilla uit tegen de Fransen. Een Brits expeditie leger onder bevel van de Duke of Wellington valt Portugal binnen ter ondersteuning van de oorlog. In deze oorlog worden de Fransen in 1808 in Portugal voor het eerst verslagen. In datzelfde jaar richt Napoleon in oost Europa het Groothertogdom Warshauw op in een poging tegemoed te komen aan de Poolse patriotten (en aan zijn Poolse minnares). Dit naast

de gebrekkige Franse steun voor Russische pogingen om de Balkan te veroveren zorgt ervoor dat Tsaar Alexander I steeds minder heil ziet in het Franse bondgenootschap.

De Oostenrijkse bevrijdingsoorlog In 1809 beginnen de Oostenrijkers een oorlog tegen de Franse dominantie van hun land. Ze krijgen hierbij echter geen steun van Rusland of de Duitse staten en Frankrijk verslaat de Oostenrijkers voor de vierde keer. Ter afstraffing verliest Oostenrijk delen van het oude Polen wat opnieuw wordt toegevoegd aan het Groothertogdom Warshauw. Daarnaast worden de gebiedsdelen Dalmatië, Slovenië en Kroatië onafhankelijk als de Franse satellietstaat ‘de Illyrische Provincies’. In Oostenrijk komt de invloedrijke minister van Buitenlandse zaken Clemens Metternich aan de macht. Hij ziet Rusland als de echte bedreiging van Oostenrijk en sluit een bondgenootschap met Napoleon. De laatste is kort daarvoor van zijn vrouw Josephine gescheiden omdat het tweetal maar geen kinderen (troonopvolgers) krijgt. In 1810 huwt Napoleon de Oostenrijkse Marie Louise die dochter van de Oostenrijkse Keizer is. Door dit huwlijk wordt Napoleon Bonaparte een aangetrouwde neef van de in de revolutie geëxecuteerde Marie Antoinette en haar man Louis XVI.. In 1811 krijgt Napoleon een zoon die hij Napoleon II Bonaparte noemt, Koning van Rome. Bonaparte verliest steeds meer van de revolutionaire idealen en omringd zich als vorst met een nieuwe adel die steeds meer op het oude regime begint te lijken.

Het Grote Keizerrijk: Verspreiding van de revolutie Frankrijk als soevereine staat in 1810 bestaat uit het oude Frankrijk, België, Luxemburg en de linker Rijnoever. Later worden ook de Baltisch-duitse kust, de Bataafse Republiek en de Italiaanse kust tot en met Rome onderdeel van de Franse kernstaat. De departementen worden dan uitgebreid tot 130. Om de Franse staat heen liggen de afhankelijke satellietstaten. De Zwitserse federatie, de Illyrische provinscies, Groothertogdom Warshauw, de Rijn Confederatie en het Italiaanse koninkrijk Napels. Buiten deze grenzen liggen de (gedwongen) Franse bondgenoten Pruisen, Oostenrijk, Rusland, Denemariken en Zweden. Alleen in Spanje en Portugal woedt de guerrilla onverminderd verder. De Franse overheersing in Europa leidt tot de verspreiding van de revolutionaire ideeën. De eerste fase is één van militaire verovering. Daarna wordt een pro-Franse regering in geïnstalleerd waarna de overheid zichzelf gaat heorganiseren en nieuwe wetten invoert op basis van het Frans revolutionaire model. Deze Napoleontische wetten hervormen Europa. Er worden grondwetten ingevoerd, het burgerlijk wetboek wordt opnieuw vastgelegd, anti-feodale (anti-arristocratische) en anti-kerkelijke maatregelen worden genomen en de invloed van het verlicht rationalisme groeit. Deze hervormingen genieten veel steun van progressief liberalen over het hele continent. Napoleon steunt naar een eenheid op het Europese continent en de vernietiging van de Britse staat. Als antwoord op het continentale systeem wordt door de Britse marine een zeeblokkade ingesteld van alle continentale havens. Hierdoor worden zeehandelsroutes onbruikbaar voor de Fransen en worden schepen van neutralen naar Britse havens gedirigeerd. Hiermee verliezen de Fransen belastinginkomsten en verzwakt het de positie in de wereldhandel. Deze maatregelen, naast de toch al jaloerse houding op de Britse economische superioriteit, leiden tot grote anti-Britse sentimenten op het continent.

In 1807 besluit de Britse regering dat ieder schip dat naar een Europese haven reist éérst in een Britse haven moet zijn geweest. Als antwoord volgt het Besluit van Milaan waarin Napoleon bepaald dat ieder schip dat afkomstig is uit een Britse haven wordt geconfisceert. De Verenigde Staten zijn de enige neutrale handelspartner van formaat en worden op deze wijze getroffen door óf Britse óf Franse maatregelen. President Jefferson stelt trekt de VS daarom in een handelsisolationisme om oorlog te voorkomen. Dit handelsgebrek ruïneert de VS en daarop stelt het land dat een nieuwe relatie wordt aangegaan met de eerste die de handelsbeperkingen opheft. Frankrijk doet dit onder voorwaarde da de VS zichzelf tegen de Britse zeeblokkade verdedigt. In Washington is op dat moment een grote partij actief die voor expansie is en de Amerikaanse Revolutie wil afronden met de annexatie van Brits Canada. In 1812 breekt er oorlog uit tussen het UK en de VS. Deze oorlog verloopt desastreus voor de Amerikanen. Washington wordt door een Brits leger geplunderd en in brand gestoken. In 1813 sluit men vrede. De oorlog levert geen grenswijzigingen op. Het Franse continentale systeem is in feite Napoleons poging om tot één integrale Europese economie te komen. Deze politiek mislukt door de Britse zeeblokkade, deze dwingt de handel over land. Door de import en export heffingen van alle tussenliggende landen stijgen de prijzen enorm. Daarnaast treedt er een gebrek op aan luxe goederen uit de Britse koloniën zoals tabak, koffie, thee en suiker. In deze producten ontstaat een enorme smokkelhandel (vooral vanuit de oude Nederlandse Republiek) met het UK. Iedere poging van Napoleon om tot een vrijhandelszone te komen worden door de Europese staten gezien als inbreuk op de soevereine macht. Langzaam begint het continentale systeem anti-Franse gevoelens op te roepen.

Nationalisme Het internationalisme van Napoleon roept het nationalisme als tegenbeweging op. Deze beweging is anti-Frans en verschilt per land. In het UK zorgt de Napoleontische dreiging voor een samenwerking tussen alle standen en gezinten tegen “Boney”. Verschillen over macht, parlement, engelse vrijheden etc. worden opzij gezet. In Spanje en Portugal voeren royalisten en katholieken een felle anti-franse guerrilla. In de Groothertogdom Warschauw leiden de nationalistische gevoelens juist tot een pro-Franse houding. In Duitsland ontwikkelt zich zelfs een hele nationalistische culturele stroming. De romantiek als tegencultuur van het Franse rationalisme en de verlichting. De duitse cultuur begint men te zien als een alternatief voor de franse cultuur. Herder’s romantisch cultureel nationalisme erkent het bestaan van de ‘Volksgeist’ waarmee hij stelt dat er niet één waarheid en één natuurlijke wet voor iedereen bestaan maar dat een volk zich ontwikkeld naar de eigen geest. De waarheid en het goede voor het ene volk hoeven niet noodzakelijk van toepassing te zijn op andere volken. Met de ideeën van Herder begint de ontwikkeling van de Duitse nationale identiteit. Pruisen vormt de hoofdbasis van het Duits nationalisme omdat dit land het minst gebukt gaat onder de Franse overheersing. De andere Duitse staten zijn slechts satellieten van Frankrijk. Pruisen begint na de nederlaag van 1806 en het gedwongen bondgenootschap met Frankrijk met hervormingen. De feodale rechten van de Junkers worden beperkt en er worden grondrechten voor de hele bevolking ingevoerd. Baron Stein en zijn opvolger Hardenberg beginnen met de hervorming van het leger. In Pruisen wordt de basis gelegd voor de moderne economie waarin het volk arbeider wordt in dienst van veelal Junkers. Hoewel de laatsten hun feodale rechten inleveren betekend dit in feite een groei van hun macht.

De Ondergang van Napoleon en het Congres van Wenen In 1811 is Europa grotendeels in vrede. Nationalistische anti-Franse sentimenten spelen in het grootste deel van het continent maar slechts in Spanje en tussen Rusland en het Ottomaanse Rijk op de Balkan is er oorlog. Het Continentale Systeem faalt door de enorme kracht van de Britse economie. Door de dominantie op zee hebben de Britten de handel op de Zuid-Amerikaanse koloniën in handen gekregen waardoor het UK alleen maar rijker wordt. Napoleon’s macht is puur militair en alleen de russische Tsaar Alexander I heeft enige kans om deze macht te breken. De Tsaar is niet tevreden met het Franse bondgenootschap. Het heeft hem slechts de annexatie van Finland in 1809 opgeleverd. Hij ontvangt geen enkele steun van de Fransen op de Balkan, is gedwongen een Poolse staat te tolereren en de russische economie wordt hard getroffen door het gebrek aan de Britse handel. Op 31 december 1810 zegt Rusland het bondgenootschap met Frankrijk op en stapt het uit het continentale systeem. Napoleon verzameld daarop een enorm leger in Pruisen om Rusland binnen te vallen. Pas in 1812 is alles gereed voor de invasie van Rusland. De Russen volgen hun oude strategie van de “Verschroeide Aarde” die Peter de Grote met succes tegen de Zweden hanteerde. Ze trekken zich steeds verder terug terwijl Napoleon juist met één veldslag de Russen definitief wil verslaan. De aanvoerslijnen worden steeds langer, het Franse leger steeds kleiner en uiteindelijk komt het bij Borodino tot een veldslag. Napoleon weet de Russen maar amper te verslaan en de laatsten kunnen zich geordend terugtrekken en hergroeperen. Na de slag trekt Napoleon Moskou binnen waarop de Russen de hoofdstad in brand steken. Napoleon is dan in de minderheid en verklaard zich bereid met de Tsaar te onderhandelen. Deze weigert echter en onder dwang van de invallende winter moet Napoleon zijn troepen terugtrekken. Het grote leger gaat grotendeels tenonder aan de strenge russische winter. In 1813 rukt Rusland op Europa in. Oostenrijke en Pruisen steunen de Russen en verlaten de gedwongen alliantie met Frankrijk. In Duitsland breekt oorlog uit tussen de duitse nationalisten en de Fransen. Het UK, Spanje, Rusland, Oostenrijk en Pruisen sluiten een grote alliantie tegen Frankrijk. Napoleon heeft zijn Russische leger achtergelaten en snelt naar Parijs waar hij een nieuw maar ongetraint leger opricht. Hij rukt hiermee op naar Leipzig waar hij opnieuw wordt verslagen. Naarmate de bondgenoten dichter bij de Franse grens komen begint men onderling te twisten. Rusland wil de Zweedse kroonprins, de Fransman Bernadotte op de Franse troon waarme Frankrijk een satelliet wordt van Rusland. Oostenrijk wil Napoleon of nogliever zijn zoon houden want die is half-Oostenrijks waardoor Frankrijk afhankelijk wordt van Oostenrijk. Pruisen is verdeelt tussen de Oostenrijkers en de Russen terwijl de Britten de Fransen uit België willen hebben en hen daarna hun eigen regering wil laten kiezen onder het herstelde koningsschap van de Bourbons (Louis XVIII). De Oostenrijkse Metternich doet Napoleon in Frankfurt een voorstel (de ‘Frankrfurt Voorstellen’ waarin Napoleon keizer blijft en de Rijn als grens wordt aangenomen. De Britten zijn hier vel tegenstander van in de angst dat het continent wéér vrede sluit met Napoleon en dat het land opnieuw alleen achter blijft. Het is dan ook vooral de Britse diplomaat en ambassadeur Castlereagh die de alliantie bij elkaar weet te houden. In het Verdrag van Chaumond verbinden Pruisen, Oostenrijk, Rusland en het UK zich om de komende 20 jaar lid te blijven van de Viervoudige Alliantie tegen Frankrijk.

In 1814 geeft Frankrijk zich over en treedt Napoleon af. Hij wordt de overwinnaar verbannen naar Elba in de Middellandse Zee. Op 20 mei 1814 wordt het eerste verdrag van Parijs getekend waarmee Frankrijk terug wordt gebracht naar de grenzen van 1792. De franse minister van buitenlandse zaken Talleyrand stelt daar de restauratie van de Bourbons voor. In september 1814 komen de vier grootmachten bijeen in Wenen voor het Weens Congres. Dit congres duurt het hele jaar en heeft verstrekkende gevolgen voor Europa. De Britse ambassadeur Castlereagh weet de vergadering te domineren. Frankrijk wordt omringd door “sterke” landen. De oude Nederlandse Republiek wordt vergroot met de Oostenrijkse Nederlanden en de stadhouder wordt Willem I Koning der Nederlanden. Aan de Franse zuidgrens worden Sardinië en Genua samengevoegd tot het Koninkrijk Piedmont. De Elzas en de linker Rijnoever vallen aan Pruisen. De Italiaanse Povlakte wordt weer toegekend aan Oostenrijk en de Pauselijk macht in Rome wordt weer hersteld. Het congres van Wenen erkent de opheffing van het Heilige Roomse Rijk en consolidatie van de Duitse staten Baden, Württemberg en Beieren. De Russische Tsaar Alexander I wil de opdelingen van Polen ongedaan maken en van het land een constitutionele monarchie maken met hemzelf als vorst. Hij krijgt hiervoor steun van Pruisen als Rusland toestaat dat Pruisen Saksen annexeert (dit land heeft als laatste met de Fransen gebroken). Dit probleem wordt de Pools-Saksische kwestie waarin het UK en Oostenrijk de Russische overmacht beginnen te vrezen. De twee landen sluiten een geheim verbond met Frankrijk waarin ze verklaren de oorlog tegen Pruisen en Rusland te beginnen als deze niet van hun plannen afstappen. De geheime afspraak lekt uit waarop Alexander I een compromis aanbiedt. Een verkleind Polen dat Congres Polen wordt genoemd met de Tsaar als koning. Slechts een deel van Saksen wordt geannexeert door Pruisen en het restant kan zelfstandig blijven. Hiermee gaan het UK en Oostenrijk wel akkoord. In Frankrijk is intussen de ‘Witte Tereur’ losgebarsten. Hoewel Louis XVIII een politiek van verzoening nastreeft worden revolutionairen door de royalisten vervolgd, vermoord en bedreigt. Op 1 maart 1815 ontsnapt Napoleon van Elba beginnen de ‘Honderd Dagen’. Hij trekt door Frankrijk naar Parijs. Zijn aanhang groeit enorm waarna Louis XVIII opnieuw vlucht en Napoleon opnieuw leider van Frankrijk wordt. De Britse Hertog Wellington met Britse en Nederlandse troepen en de Pruisen trekken België binnen. Bij de Slag Bij Waterloo wordt Napoleon dan definitief verslagen en verbannen naar het atlantische eiland St. Helena. Het Congres van Wenen besluit daarop om een bezettingsmacht in Frankrijk te stationeren.

Hoofdstuk 11: Reactie versus Ontwikkeling (1815 – 1848)

Chronologie 1688 AD Engelse Glorious Revolution: begin agrarische revolutie 1780 AD Introductie stoommachine in het UK 1789 AD Franse Revolutie 1802 AD ‘Factory Act’ van Robert Peel in het UK 1804 AD Frans Keizerrijk onder Napoleon I Bonaparte 1808 AD Opstand in Spaans Amerikaanse koloniën 1813 AD Vorming Viervoudige Alliantie: UK, Rusland, Oostenrijk en Pruisen 1814 AD Frankrijk capituleert: Napoleon verbannen naar Elba Louis XVIII van Bourbon hersteld Koning van Frankrijk

Congres van Wenen Terugkeer van Napoleon

1815 AD Slag bij Waterloo: Napoleon definitief verslagen door Viervoudige Alliantie Napoleon verbannen naar St. Helena Invoering ‘Corn Law’ in het UK 1816 AD Rellen in Londen over de Corn Law 1817 AD De Britse Prins-Regent aangevallen in zijn koets 1818 AD Congres van Aken: UK, Rusland, Oostenrijk en Pruisen 1819 AD Duitse schrijver/informant Kotzebue vermoord Conferentie van Karlsbad onder leiding van Oostenrijkse Metternich Demonstratie in Manchester, St. Petersfield neergeslagen: Peterloo Invoering ‘Six Acts’ in UK Revolutie in Spanje en Italië 1820 AD Congres van Troppau: UK, Rusland, Oostenrijk en Pruisen

Franse Hertog van Berry vermoord Cato Street Samenzwering ontmanteld in Londen Oostenrijkse invasie van Napels en herstel van de orde 1821 AD Alexander Ypsilantie opstand in Griekenland 1822 AD Congres van Verona: UK, Rusland, Oostenrijk en Pruisen Onafhankelijkheidsverklaringen in Zuid-Amerika VS komt met de Monroe doctrine 1823 AD Franse invasie van Spanje en herstel van de orde 1824 AD Koning Louis XVIII sterft: Broer Koning Charles X koning van Frankrijk 1825 AD Tsaar Alexander I sterft December opstand in Rusland 1827 AD Zeeslag in de Baai van Navarino: Britse marine verslaat de Ottomaanse vloot 1829 AD Erkenning van de onafhankelijke Griekse staat, Prinsdommen Servië,

Wallachië, Moldavië en het autonome gebied Egypte 1830 AD Koning Charles X van Frankrijk ontbind het parlement 26 juli Vier koninklijke besluiten van Charles X tegen het parlement 27 juli Juli Opstand in Parijs Koning Charles X van Frankrijk treedt af en vlucht naar het UK Einde Bourbons dynastie Markies de Lafayette stelt Hertog van Orleans voor als nieuwe vorst Koning Louis Philipe van Orleans Koning van Frankrijk aug Opstand in Brussel tegen Nederlandse overheersing Parlementaire hervormingen in het UK

1831 AD België onafhankelijke neutrale staat Koning Leopold van Saxe-Coburg Koning van België 1832 AD ‘Reform Bill’: uitbreiding stemrecht in het UK 1833 AD Afschaffing van Slavernij in UK en Brits Empire ‘Factory Act’: in het UK 1834 AD ‘Poor Law’: verbetering van armenzorg in het UK 1835 AD ‘Municipal Corporations Act’: hervorming stadsbesturen in het UK 1836 AD Openbare publieke stemmingen in het House of Commons 1838 AD Oprichting Anti-Corn Law League in het UK Chartistisch Verbond in Londen 1842 AD ‘Mines Act’: Verbod werk van vrouwen en kinderen in kolenmijnen in UK 1846 AD Afschaffing van de ‘Corn Law’ in het UK 1847 AD ‘Ten Hours Act’: beperking werkdag in het UK

De Industriële Revolutie Eind 18de en begin 19de eeuw heerst een politieke en sociale revolutie in Frankrijk en ondergaat het UK een industriële revolutie. Er is een verschil tussen industrialisme en kapitalisme. Industrialisme gebruikt een kapitaal wat niet geconsumeerd wordt maar aangewend voor investering in de productie. Het eigendom van het kapitaal lan per land en systeem verschillen. Als kapitaal privé eigendom is spreken we van kapitalisme, is kapitaal publiek (staats) eigendom dan spreken we van socialisme. West Europa en met name het UK industrialiseert zich op basis van particulier initiatief en met privé eigendom. Het is dus overwegend kapitalistisch en het particuliere eigendom wordt beschermd door de Franse revolutie en de liberale principes uit de verlichting. Vanaf 1815 is Frankrijk echter verslagen en overwinnen de conservatieve elementen in Europa van het liberalisme. Europa wordt reactionair en poogt alle vormen van revolutie, verandering en progressie uit te schakelen.

Agrarische Revolutie Het UK wordt beheerst door rijke landheren. Zij hebben kapitaal om de agrarische methoden te verbeteren en zetten vanaf de glorious revolutie van 1688 de agrarische revolutie in gang. Nieuwe vormen van bemesting en praktische uitvindingen als het hoefuizer doen hun intrede. Om effectieve landbouw te kunnen bedrijven is er de noodzaak van volledige controle over het land. Hiervoor worden de ‘Enclosure Acts’ingevoerd die door het samenvoegen en afbakenen van stukken grond het einde betekenen van de open rechten van kleine boeren die in de ‘common law’ genoemd worden. Het gevolg van de agrarische revolutie in het UK is een grote verhoging van de voedselproductie terwijl er minder arbeidskrachten nodig zijn. Hierdoor komen er mensen vrij voor de industrie en neemt het aantal arbeiders in loondienst toe.

Industrialisme in het UK Voor de industrie is er veel ruimte op de markt. Door de Napoleontische oorlogen heeft het UK bijna een monopolie op de Zuid-Amerikaanse markt verworven waardoor men veel meer kan verkopen dan dat er geproduceerd wordt. Binnen de katoen en textielproductie worden de eerste industriële toepassingen ingevoerd om het aantal arbeiders te verminderen en de productie te verhogen. Dit krijgt een grote impuls door de invoering van de stoommachine van James Watt en Matthew Boulton in 1780. Die sinds 1763 bezig zijn met het verbeteren van de machine die Thomas Newcomen in 1702 uitgevonden heeft. De machine wordt in het begin van de 19de eeuw steeds betrouwbaarder en qua formaat verder verkleind. Hierdoor krijgt het steeds meer toepassingen in de scheepvaart, treinen en de industrie. De industriële revolutie heeft vooral invloed op de sociale samenstelling van het land. Er vindt een grote bevolkingsgroei plaats in nieuwe bevolkingscentra met nieuwe steden (de Midlands met steden als Manchester en Birmingham). De lage lonen en lange dagen voor ongeschoold personeel zijn niet bijzonder slechter dan de omstandigheden op het platte land in de tijd daarvoor. De massale fabriekssteden maken de problemen alleen wel veel meer zichtbaar waaruit pogingen ontstaan om er wat aan te doen. De eerste industriëlen, de zogenaamde “Cotton Lords” proberen via filantropische instellingen en nieuwe wetten de levensomstandigheden voor hun personeel te verbeteren. Eén van hen,

Robert Peel sr., voert in 1802 de eerste ‘Factory Act’ in in een poging arbeidstijden van kinderen te reguleren. De overheid beschikt echter niet over goede controle middelen en ambtenaren en de wet wordt dan ook amper nagestreeft. Latere industriëlen willen überhaupt geen overheids bemoeienis. Zij vormen de “Manchester School” en volgen het liberaal economische “Laisez-faire” idee en worden de klassieke economen genoemd. In de klassieke economie staat het rationalistische verlicht denken centraal. De economie wordt de ‘dismal science’ genoemd omdat volgens de klassieke economen geregeerd wordt door de ‘ijzeren wet der lonen’. Hierin wordt gesteld dat arbeiders rond het bestaansminimum moeten verdienen. Bij een hoger inkomen komen er meer kindern die ook weer gevoedt moeten worden waardoor de arbeiders als groep toch weer onder het bestaansinkomen terecht komen.

Nieuwe denkbeelden en stromingen

De Romantiek De tegenreactie op de rationalistische verlichting. Een liefde voor het onverklaarbare op basis van (middeleeuwse) tradities en stijlen (neo-gothiek etc.). Men stelt dat er niet één waarheid is voor alle mensen maar dat de eigen identiteit en creativiteit ongebonden de eigen wetten en regels samen kan stellen. Datzelfde geldt voor landen en volken die volgens Herder over een “Volkgeist” beschikken.

Klassiek Liberalisme Tot de klassiek liberalen horen voornamelijk de rijken, industriëlen en de middenklasse. Men gelooft in een modern, rationeel, verlicht, redelijk, efficient en eerlijk leven. In het UK zijn het over het algemeen de aanhangers van het parlement als wetgevende en controlerende macht. Ze zijn sterk antirevolutionair en willen veranderingen doorvoeren bij parlementaire meerderheid.

Radicalisme In het UK zijn de filosofisch radicalen de opvolgers van Britse Jacobijnen als Thomas Paine. In hun optiek dient politiek niet op basis van gebruik, historie en traditie te worden bedreven. Zij streven een radicale hervorming en herordening van de wet na.

Republikeinen De republikeinen zijn de radicalen van het continent. Ze vormen een minderheid van veteranen en andere oud-aanhangers van de Franse Revolutie. Zij willen opnieuw, eventueel door revolutie, een parlementaire staat vestigen op basis van de gelijkheids principes. De meeste republikeinen zijn ook fel anti-kerkelijk en worden dan ook door de meerderheid van het volk gewantrouwd. Republikeinen organiseren zich in geheime organisaties, genootschappen en secten en worden gezien als anarchisten en terroristen.

Socialisme

De socialisten zijn van oorsprong republikeinen. Zij zien het bestaande economische systeem als verkeerd. In hun optiek is het niet goed dat een beperkte groep alle middelen bezit. Concurrentie is een verkeerd uitgangspunt als het overheidshandelen betreft. Onder de vroege socialisten zijn Robert Owen een cottonlord die de arbeidsomstandigheden wil verbeteren, Saint-Simon die voor het eerst denkt over een geplande maatschappij en een geplande economie en Fourier die een maatschappelijke herindeling nastreeft van groepen van 1620 mensen. Het communisme is tot in de jaren 1840 synoniem met socialisme.

Feminisme Vanaf ongeveer 1792 ontstaat een stroming van mannen en vrouwen die stellen dat de rechten van de mens ook op vrouwen van toepassing zijn. Dit op basis van het gelijkheidsbeginsel uit de Franse revolutie.

Nationalisme Het nationalisme bestaat uit een mix van romantische, republikeinse en liberale ideeën dat in verschillende landen op verschillende manieren naar voren komt. Herder’s “volksgeist” wordt overgenomen door de geheime nationalistische organisaties in Italië (onder leiding van Mazzini) en de slavische landen. In dit laatste gebied (ondermeer in Tsjechië en Servië) volgt een opleving van de volkscultuur de eigen taal en de eigen geschiedenis.

Conservatisme Het conservatisme volgt de ideeën van de oude Britse premier Edmund Burke waarin men stelt dat veranderingen langzaam moeten worden doorgevoerd op basis van het bestaande systeem. Conservatieven geloven dat het niet mogelijk is nu vrijheden te nemen die niet in het verleden zijn opgebouwd.

Monarchisme/Royalisme Monarchisten en royalisten zijn over het algemeen conservatief en ractionair. Het conflict dat opkwam in de nieuwe monarchieën (eind 16de begin 17de eeuw) tussen Koning en aristocratie is voorbij. De twee gaan nu volledig samen in groep tegen de nieuwe stromingen.

Humanitarisme Als resultaat van de verlichting beginnen sommige mensen de wreedheden te beseffen die andere mensen worden aangedaan. Deze stroming zorgt ondermeer voor de afschaffing van martelling, verbetering van de leefomstandigheden in gevangenissen, ziekenhuizen, inrichtingen, weeshuizen etc. Daarnaast pleit deze stroming voor menselijker behandeling van onderdrukten zoals de amerikaanse slaven en de russische horigen.

Reactionaire binnenlandse politiek 1815 – 1820

Frankrijk In 1814 keert de Bourbon dynastie terug op de troon van Frankrijk. Louis XVIII is een broer van Louis XVI. De zoon van Louis XVI (Louis XVII) is omgekomen in de revolutie. De koning geeft amnestie aan de regicides en probeert een zo verzoenend mogelijke politiek te

voeren. De royalisten en antirevolutionairen beginnen zonder zijn steun de ‘witte tereur’ tegen aanhangers van de revolutie. Ze worden ‘royalistischer dan de koning’ genoemd. Louis XVIII verliest de controle over hen aan zijn broer Charles. In 1820 wordt de zoon van Charles, de Hertog van Berry door een een revolutionair vermoord. Als Louis XVIII komt te overlijden in 1824 volgt zijn broer Charles X hem op. Hij is leider van de royalistische beweging en probeert het oude absolutistische regime weer in te voeren. Zijn politiek is één van felle uitroeing van liberalisme en republikeinen.

Polen Tsaar Alexander I is Koning van Polen en leeft in de veronderstelling dat de Polen hem dankbaar zijn voor de terugave van hun land. De Poolse beweging is absoluut niet tevreden en wil heel het oude Polen terug. Alexander I accepteerd een constitutionele monarchie in Polen waarin hij als vorst gecontroleerd wordt door een parlement. Hij is voorstander van vrijheid maar dult niet dat men het niet met hem eens is. De Polen beginnen zich te groeperen in geheime genootschappen tegen de Tsaar waar uiteindelijk Russische repressie op volgt.

Duitse Staten De Duitsers zijn zeer teleurgesteld over het Congres van Wenen warain zij geen eenheidsstaat hebben gekregen. Studentenverenigingen in het hele rijk worden fel politiek bewust en nationalistisch. In 1819 wordt de schrijver en Russische informant Kotzebue door een theologie student vermoord. De reactionaire Metternich van Oostenrijk tolereert deze toestanden niet aan zijn noordgrens en ziet iedere oproep tot centralisatie en eenheid in Duitsland als een bedreiging van Oostenrijk. In 1819 belegt hij een conferentie in Karlsbad in Bohemen waar alle Duitse staten voor zijn uitgenodigt. Metternich boezemt de duitse leiders angst voor revolutie in en stelt de Karlsbad decreten voor. Waarin onderandere studentenverenigingen verboden worden.

Het UK In 1815 na de slag bij Waterloo is het UK gehecht aan de traditie en heeft het conservatisme gewonnen van de revolutie. Hoewel het UK de meest geavanceerde technisch/economische staat is heeft het ook de daarbij behorende sociale problemen. De landheren (de gentry) zijn na de oorlog bang voor een enorme stroom aan geïmporteerde graanproducten die hen uit de markt zullen prijzen. In het House of Commons nemen zij daarom de ‘Corn Law’ aan die importtarieven op graan zo hoog stelt dat import bijna onmogelijk is geworden. De inkomsten van de gentry zijn gered maar de broodprijzen stijgen enorm. Dit leidt tot radicalisering van de Britse maatschappij. In 1816 breken er rellen uit in Londen en in 1817 wordt de Prins-Regent in zijn koets aangevallen. Manchester en Birmingham zijn grote bevolkingscentra maar zij hebben bijna geen stem in het parlement door het systeem van de rotten boroughs. In 1819 in Manchester, St. Petersfield wordt een demonstratie van ruim 80.000 mensen gehouden. Zij eisen universeel stemrecht voor mannen en intrekking van de ‘Corn Law’. Soldaten openen het vuur waardoor er 11 doden en ruim 400 gewonden vallen. Deze repressie is uniek in het UK en wordt het “Peterloo” genoemd van de reactionaire, conservatieve regering. Het parlement dankt de troepen en voert de ‘Six Acts’ door. Deze wet verbied revolutionaire en godslasterlijke literatuur en legt hoge belastingen op aan kranten etc.

In 1820 wordt in Londen aan de Cato Street een samenzwering opgerold die plande om het hele kabinet te vermoorden.

Reactionaire buitenlandse politiek 1815 – 1822

Congres van Aken 1818 Na het congres van Wenen spreken de vier grootmachten af om regelmatig samenkomsten te organiseren en de internationale situatie te bespreken. In 1818 vond het eerste congres plaats in Aken (Aix-la-Chapelle). Hierin wordt ondermeer de terugtrekking van de geallieerde legers uit Frankrijk goedgekeurd. Op deze wijze willen het UK, Pruisen, Rusland en Oostenrijk de macht van Louis XVIII in Frankrijk steunen. Tsaar Alexander I ontpopt zich als een internationalist en stelt en soort Europese Unie voor waarin internationale troepen de lidstaten tegen (revolutionair) geweld beschermen. Vooral de Britten zijn hierop tegen. Castlereagh is welwillend om de huidige problemen gesamenlijk op te lossen maar hij wil zich niet nu al vastleggen voor toekomstige toestanden. Eén van deze problemen is de piraterij langs de Barbarijse kust (Algerije). Alleen de Britse vloot kan dit oplossen en de continentale staten zijn bereid het UK hierin verregaande bevoegdheden te geven. Het UK wil de eigen vloot alleen niet onder internationaal bevel hebben en als gevolg gebeurd er niets.

Congres van Troppau 1820 Na het congres van Aken breken er in zuid Europa revoluties uit. In Spanje, in het Koninkrijk Napels onder het absolute bewind van Ferdinand I en in diverse plaatsen in het Ottomaanse Rijk. De Oostenrijkse Metternich wil Europa beschermen tegen verdere revoluties en vindt dat Italië binnen de Oostenrijkse invloedsfeer valt. Frankrijk en het UK zijn niet pro-Oostenrijks en alleen de Russische Tsaar kan door Metternich ingepalmd worden tot acceptatie van zijn reactionaire ideeën. Metternich stelt een protocol voor waarin de Europese landen beschermd worden door collectieve internationale samenwerking om stabiliteit en vrede te behouden. Pruisen, Rusland en Oostenrijk tekenen het protocol. Het UK en Frankrijk weigeren waardoor er een gat ontstaat tussen oost en west. Metternich stuurt het Oostenrijkse leger naar Napels en hersteld daar de orde van Koning Ferdinand.

Congres van Verona 1822 Het laatste congres wordt in 1822 in Verona georganiseerd. Veel revolutionaire italianen zijn na de Oostenrijkse inval naar revolutionair Spanje gevlucht. In 1821 breekt er in het Ottomaanse Rijk in Griekenland een opstand uit geleid door Alexander Ypsilanti. Ypsilanti rekent op Russisch orthodoxe steun in de revolutie tegen de Turken. De Grieken worden zwaar teleurgesteld door het uitblijven van deze steun. Tsaar Alexander I is onder invloed van Metternich in Troppau consequent reactionair geworden en gelooft in internationale samenwerking boven de eigen belangen. De Griekse opstand wordt door de Turken neergeslagen.

De Fransen stellen voor in te grijpen in revolutionair Spanje. De grootmachten gaan akoord en in 1823 volgt de Franse invasie van Spanje. De revolutionairen blijken een kleine minderheid te zijn en het Spaanse volk verwelkomt massaal de Franse bevrijders.

Onafhankelijkheid van Zuid-Amerika Na de oorlog van 1812 annexeert de VS het Spaanse Florida. Onder Napoleon vlucht de Portugeze koninklijke familie naar Brazilië. Na de terugkeer in Portugal wordt Brazilië een onafhankelijk rijk onder de Portugeze kroon. In 1889 maakt het land zich los van Portugal. In de Spaanse koloniën zijn de hoogste en machtigste posten in handen van geboren Spanjaarden. Dit zorgt voor veel wrevel bij met name de rijkere middenstand. De handel met het UK groeit enorm onder het continentale systeem en uiteindelijk breken er vanaf 1808 opstanden uit in de Spaanse koloniën. Deze opstanden worden niet breedt gedragen; de bevolking van veelal indiaanse afkomst leeft onder het bestaansminimum. Simón Bólivar is afkomstig uit de koloniën en opgeleid in Europa waar hij kennismaakte met het liberalisme. Hij steunt de diverse opstanden en wordt de “Bevrijder van Zuid Amerika” genoemd. Het Rijk is namelijk veel te groot voor één centrale opstand en in plaats daarvan breken losse delen apart van Spanje af. In 1822 volgen de onafhankelijkheidsverklaringen. Tsaar Alexander I pleit voor militair ingrijpen tegen deze revoluties. De Britten zijn daarop tegen omdat handel met onafhankelijke Zuid-Amerikaanse landen veel gunstiger is dan met een koloniale authoriteit. Zonder steun van de Britse vloot kan Europa niet ingrijpen. Het UK stelt aan de VS een bondgenootschap voor ter bescherming van de Zuid Amerikaanse landen. Dit wordt door President Monroe genegeerd en hij stelt zelfstandig de Monroe-doctrine op. In de Monroedoctrine wordt gesteld dat iedere inmenging in Zuid Amerika van welk Europees land dan ook (dus ook van het UK) gezien zal worden als een daad van agressie tegen de VS.

Einde van Congressen Metternich en Tsaar Alexander’s conservatisme staan veranderingen in Europa in de weg. De eigen belangen van de verschillende landen voeren nog steeds de boventoon. Zoals het Oostenrijkse ingrijpen in Italië en het Franse ingrijpen in Spanje. Het UK ziet überhaupt niks in een internationaal overleg orgaan of internationaal mandaat en ook Frankrijk trekt zich steeds meer terug uit het overleg. In 1825 komt Tsaar Alexander te overlijden. Zijn broer liberalere broer Constantijn die de steun van het leger krijgt, heeft al afstand gedaan van de troon ten gunste van zijn broer Nicolaas. Het leger komt in December in opstand maar wordt hard neergeslagen door Tsaar Nicolaas. In Rusland wordt het bewind nog oppresiever.

Doorbraak van het Liberalisme Na de Ypsilanti-opstand van 1821 in Griekenland ontstaat er een hernieuwde Griekse opstand tegen de Ottomaanse overheersing. Deze opstand krijgt wel de ondersteuning van het UK, Frankrijk en Rusland. In 1827 komt het tot een zeeslag tussen de Turken en de Britten in de Baai van Navarino. Het UK vernietigd hier de Turkse vloot. In 1829 erkennen de landen de nieuwe Griekse staat en ook de onafhankelijke Balkan prinsdommen Servië, Wallachië en Moldavië. Ook Egypte maakt zich als autonoom gebied los van het Turkse Rijk wat door deze grote verliezen een zware klap krijgt.

Liberalisme in Frankrijk In 1824 wordt de reactionair Charles X Koning van Frankrijk. Hij doet pogingen om het oude absolute regime te herstellen. Hierop dienen linkse parlementariërs in 1830 een motie van wantrouwen in tegen zijn regering. Koning Charles X onbindt daarop het parlement en schrijft nieuwe verkiezingen uit. Deze verkiezingen worden door de progressieve linkse partijen gewonnen. Voordat het parlement in nieuwe zitting bijeen kan komen doet Charles X op 26 juli vier koninklijke besluiten uitgaan. Het eerste besluit ontbindt het nieuwe parlement. Het tweede censureert de pers. Het derde past het stemrecht van de bourgeoisie aan zodat er minder steun is voor links en het laatste decreet schrijft nieuwe verkiezingen uit op basis van de nieuwe situatie. De dag daarna op 27 juli 1830 komt Parijs in opstand. Barricades worden opgericht en het Franse leger weigert in te grijpen. Koning Charles X ziet zich genoodzaakt af te treden en vlucht naar het UK. De oude markies de Lafayette doet nu voor het laatst voor zijn dood pogingen om de constitutionele monarchie te bewaren. Hij stelt de Hertog van Orleans Louis-Philipe voor als vorst. Deze aristocraat die de revolutie steunde is acceptabel voor alle partijen en wordt gekroond tot Koning Louis-Philipe van Frankrijk. Hiermee komt de Bourbons dynastie in Frankrijk ten einde en vervangt de Franse tricolor het Fleur-de-Lys van de Bourbons. Koning Louis Philipe breidt het stemrecht uit en beperkt door opheffing van het erfelijke lidmaatschap de invloed van de aristocratie in de eerste kamer van het parlement.

België Het belgische onderdeel van het Koninkrijk der Nederlanden is het eerste land in Europa wat na Engeland de Industriële Revolutie doormaakt. De Belgische industriesteden zijn een waardevolle aanvulling voor de Nederlandse commercie en het land maakt een grote economische bloei door. Toch broeien er diverse conflicten tussen onderandere de katholieke belgen en protestantse Hollanders en de Franse taal versus de Nederlandse. Na de juliopstand in Parijs breekt in augustus 1830 een opstand in Brussel uit. De Russische Tsaar Nicolaas als reactionaire vorst stuurt direct troepen naar België om de opstand neer te slaan. Deze troepen worden echter in Congres Polen opgehouden door de Poolse opstand. Onder dwang van het UK doet Nederland afstand van België dat als neutrale staat onder bescherming komt te staan van de Britse grootmacht. Veel belgen willen een herstel van de unie met Frankrijk en Koning Louis Philipe wordt als Koning van België gekozen. Frankrijk weigert dit echter onder de Britse dreiging. In 1831 wordt Leopold van Saxe-Coburg Koning van België.

Polen Na de juliopstand in Frankrijk breken in Polen massale stakingen uit. Als er dan Russische troepen door het land trekken op weg naar België breekt in Polen opstand uit. De Pools rijksdag eist het aftreden van de Koning, Tsaar Nicolaas van Rusland. De Polen zijn interne sterk verdeelt en kunnen daardoor geen effectieve opstand voeren. Daarnaast krijgen ze totaal geen internationale steun. De opstand wordt neergeslagen door de Russen en het Congres Polen wordt opgeheven. Polen als staat wordt geannexeerd door Rusland.

Het UK Na de franse juliopstand ziet ook de Britse bourgeoisie mogelijkheden voor hervormingen, maar dan zonder massale opstand. De liberale tories als George Canning en Robert Peel jr. weten de vrijhandel te stimuleren door importtarieven te verlagen. Daarnaast versoepelen ze de oude ‘Navigation Act’ wat de koloniën toestaat om zelfstandig met andere landen te handelen. De Britse staat wordt meer seculier door afschaffing van de ‘Test Act’. Dit betekend dat ook niet Anglicanen ambtelijke posities kunnen bekleden wat de positie van de Anglicaanse Kerk ondermijnt. De liberalen schaffen de doodstraf voor veel misdrijven af en om een herhaling van de moordpartij in Manchester te voorkomen wordt een professionele politie opgeleid (de ‘Bobbies’ van Robert Peel jr.). De liberale tories zijn niet in staat de ‘Corn Laws’ af te schaffen en de stemverdeling binnen het House of Commons te hervormen. Het parlement, dat nog steeds gedomineerd wordt door de Gentry is nu volledig onrepresentatief voor het door de industrialisering sterk veranderde UK. In 1830 wordt de aartsconservatieve premier de Duke of Wellington tot aftreden gedwongen. Zijn whig partij stelde parlementaire hervomingen voor maar deze worden door het House of Commons afgewezen. De Tories zijn bang voor opstanden in het land en weigeren daarop een kabinet te vormen. De whigs komen dan weer in de regering en doen opnieuw dezelfde voorstellen. Ditmaal weet de partij ze door het House of Commons te loodsen maar wordt het door de Lords afgewezen. Daarop breken rellen uit in Londen, Bristol, Nottingham en alleen verregaande hervorming van het parlement kan een opstand vermijden. Koning George IV grijpt dan in 1832 in en dreigt dat hij net zoveel nieuwe Lords aan zal wijzen totdat er een meerderheid in het House of Lords voor de hervormingen is. Het House of Lords gaat daarop overstag en stemt in met parlementaire hervormingen. De ‘Reform Bill’ van 1832 breidt het stemrecht uit in het UK, schaft de rotten boroughs af en maakt het House of Commons representatiever voor de Britse bevolking. In 1833 volgt de afschaffing van de slavernij in het hele Britse rijk en in 1834 de ‘Poor Law’ die de armenzorg verbeterd. De hervormingen van de stadsbesturen worden in 1835 gerealiseerd in de ‘Municipal Corporations Act’ en in 1836 worden de stemmingen in het parlement openbaar en krijgen de Britten inzicht in de standpunten en de stemwijze van parlementariërs. De hervormingsgezinde Whigs vormen samen met de liberale Tories en de nieuwe industriëlen een nieuwe Liberale Partij. De resterende Tories vormen de nieuwe conservatieve Tory partij die de arbeiders beginnen te steunen tegen de industriële liberalen. De tories voeren de ‘Factory Act’ van 1833 in waarin kinderarbeid en de lange werktijden voor vrouwen verboden worden. Daarnaast stellen de Tories een betaalde arbeidsinspectie in die naleving van deze wet controleerd. In 1842 volgt de ‘Mine Act’ die het vrouwen en kinderen onder de tien jaar verbiedt om in de kolenmijnen te werken. De ‘10 Hours Act’ beperkt in 1847 de wekrdag tot 10 uur. In 1838 wordt de Anti-Corn-Law League opgericht. Deze organisatie functioneert als eerste moderne politieke partij en publiceert pamfletten, organiseert samenkomsten om de Corn Law af te schaffen. In 1846 weet men dit te realiseren mede in verband met de enorme hongersnood die het Ierse deel van het Britse koninkrijk teisterd. Deze hervormingen maken de Britse arbeiders veel bewuster van hun rechten met als gevolg een opkomend socialisme in het UK en de vorming van vakbonden. In 1838 wordt een socialistische petitie ‘Charter of 1888’ massaal getekend door het Britse volk In deze petitie wordt opgeroepen tot jaarlijkse verkiezingen van het House of Commons, algemeen stemrecht voor mannen op basis van anonimiteit, gelijke kiesdistricten, afschaffing van eisen op een minimaal inkomen voor parlementariërs en het hen uitbetalen van een publiek salaris. Het Britse parlement wijst deze petitie af en de Chartistische begint langzaam uit te doven.

Hoofdstuk 12: Revolutie en herstel van orde (1848 – 1870)

Chronologie 1830 AD Juliopstand in Frankrijk val Koning Charles X Koning Louis Philipe van Frankrijk 1840 AD Frederik Willem III van Pruisen sterft

Frederik Willem IV nieuwe Koning van Pruisen 1844 AD Eerste ontmoeting Karl Marx en Friedrich Engels 1847 AD Marx en Engels lid van de Communistische Liga 1848 AD Liberaal revolutiejaar in heel Europa Tweede Chartistische petitie in UK 21 feb Liberale manifestatie door Koning Louis Philipe in Frankrijk verboden 22 feb Opstand in Parijs 24 feb Koning Louis Philipe van Frankrijk treedt af en vlucht naar het UK maart Hongaarse rijksdag plei voor onafhankelijkheid van Oostenrijk Eerste Opstand in Wenen mei Tweede Franse Republiek Samenkomst van Algemene Duitse Assemblee 12 juni Opstand in Praag 24 – 26 juni Socialistische opstand in Parijs Marx en Engels publiceren “Communistisch Manifest” 25 juli Slag bij Custozza: Oostenrijk onderdrukt Italiaanse opstand okt Tweede opstand in Wenen Keizer Ferdinand van Oostenrijk treedt af Keizer Franz Joseph van Oostenrijk eind Verklaring van de Rechten van het Duitse Volk 1849 AD Mislukte republikeins-socialistische opstand in Frankrijk Republikeinse rellen in Duitsland apr Presentatie Duitse Grondwet door Duits Assemblee mei Opheffing Algemene Duitse Assemblee Moord op minister van Paus Pius IX Vestiging van Romeinse Republiek onder Mazzini Oostenrijk nodigt Rusland uit de orde te herstellen in Hongarije 1850 AD Invoering Pruisische grondwet 1851 AD Coup d’Etat van Napoleon III Bonaparte Tweede Franse Keizerrijk 1852 AD Russisch-Franse oorlog 1857 AD Economische depressie in Europa 1859 AD Frans-Oostenrijkse oorlog in Italië 1862 AD Begin Mexicaanse oorlog van Frankrijk 1867 AD Publicatie ‘Das Kapital’ van Marx Einde Mexicaanse oorlog 1870 AD Frans-Pruisische oorlog Pruisen bezet Parijs

Val Napoleon III en einde Tweede Keizerrijk

De Opstand van 1848

Frankrijk Koning Louis Philipe van Frankrijk heeft de macht sinds de juliopstand van 1830. Zijn regering is corrrupt, het parlement is een slechte vertegenwoordiging van het volk. IN Frankrijk willen de liberalen een uitbreiding van het stemrecht terwijl de radicalen een algemeen stemrecht voor mannen eisen. Louis Philipe is echter een tegenstander van iedere vorm van verandering. Op 21 februari 1848 wordt een liberale manifestatie door de Franse Koning verboden. De dag daarop breekt er opstand uit in Parijs. De Nationale Garde weigert de opstand neer te slaan en op 24 februari 1848 treedt Koning Louis Philipe af en ook hij vlucht naar het UK. De liberalen willen daarna verder met de kleinzoon van Louis Philipe als nieuwe monarch. De republikeinen en radicalen bestormen daarop het parlemen en vestigen de Tweede Franse Republiek onder leiding van onder andere Lamartine en Louis Blanc. De socialistische Louis Blanc voert de nationale werkplaatsen in Parijs om werk te bieden aan de duizenden werklozen. De werkplaatsen worden in 1848 overspoeld door arbeiders. In mei 1848 wordt een nieuwe vaste regering gevormd en breekt het conflict tussen de liberalen en de socialisten uit. De Franse assemblee is met algemeen stemrecht gekozen en in meerderheid liberaal. De liberalen blokkeren daarna alle socialistische ideeën waarop de socialisten met de werklozen uit de werkplaatsen het parlement bestormen. De nationale orde wordt door de liberalen ingezet om de orde te herstellen. De liberale assemblee probeert dan in juni 1848 de socialisten te vernietigen. Daarop breekt er in Parijs de socialistische opstand uit. Van 24 tot en met 26 juni wordt er oorlog gevoerd in de nauwe straten van Parijs. Bij deze opstand vallen tienduizenden doden en wordt de socialistische beweging verslagen door Generaal Cavaignac. De socialistische opstand wordt gezien als de nieuwe klassenstrijd tussen arbeiders en bourgeoisie. De assemblee ontwerpt een nieuwe grondwet waarin een president functioneerd die gekozen wordt op basis van algemeen mannelijk stemrecht. Voor de verkiezingen zijn vier kandidaten, de liberale Lamartine, Generaal Cavaignac, Ledru-Rollin en Louis Napoleon Bonaparte. Hij is een neef van Napoleon I Bonaparte, een populist en wint met grote meerderheid de verkiezingen. De nieuwe assemblee bestaat na de verkiezingen voor tweederde uit royalisten die zich splitsen in twee elkaar bestrijdende kampen. Enerzijds zijn er pro-Bourbon royalisten en anderzijds de pro-Orleans royalisten. De resterende één derde in de assemblee bestaat uit socialisten en republiekeinen. In 1849 volgt opnieuw een republikeins/socialistische opstand die mislukt. 33 parlementariërs worden daarop ontslagen en het armste (socialistische) deel van de bevolking verliest het stemrecht. Een katholiek schoolsysteem wordt ingevoerd om het socialisme tegen te gaan. President Napoleon voert in 1851, tegen de wil van de assemblee, het algemene stemrecht opnieuw in wat hij zelf in 1849 hielp afbreken. Deze populistische actie levert hem de onvoorwaardelijke steun van het volk op. In 1852 pleegt Napoleon een coup d’Etat en schaft de assemblee af. Hij voert het tweede Keizerrijk in. Hij ziet de overleden zoon van Napoleon I Bonaparte als Napoleon II en regeert als Keizer Napoleon III Bonaparte.

Het UK Door de succesvolle en snelle opstand in Frankrijk laait de Chartistische beweging opnieuw op. Een tweede petitie wordt opgesteld die door een overweldigende meerderheid van het Britse volk getekend wordt. Opnieuw wordt deze afgewezen door het parlement. De radicalen binnen de chartisten beginnen dan de voorbereidingen voor de opstand in Londen. Ze hebben slechts de steun van een klein deel van de Chartisten en één van de radicale agenten blijkt een spion te zijn voor de regering. Op de dag van de opstand wordt de hele partijtop gearresteerd en daarmee ontsnapt het UK als het enige Europese land naast Rusland aan de opstanden van 1848.

Oostenrijk, centraal Europa en Italië Oostenrijk is het machtigste rijk in centraal Europa. Pruisen is in zichzelf gekeerd en verliest in het begin van de 19de eeuw een grootdeel van zijn rol als grootmacht. Het land heeft een groot ontzag voor het Habsburgse Hof in Wenen. Oostenrijk heeft de controle over de Duitse staten, Lombardije (rondom Milaan), Venetië, Toscane, Koninkrijk Napels en de Pauselijke Staten. Sardinië en Genua als het Koninkrijk Piedmont is als enige Italiaanse staat onafhankelijk van Oostenrijk. Het Oostenrijkse keizerrijk bestaat dan uit Duitsers, Slaven, Italianen, Hongaren en Roemenen. De Hongaarse bevolking (de Magyaren) zijn sterk nationalistisch. De Oostenrijkse minister Metternich is sterk antinationalistisch uit angst voor opstand en revolutie. Hij ziet het nationalisme als de oorlog van iedereen tegen iedereen. In maart 1848 op de Rijksdag van Hongarije houdt Louis Kossuth een vurig pleidooi voor vrijheid. Deze wordt gedrukt en verspreidt in Wenen waarop de stad in navolging van Parijs in opstand komt. De macht van Metternich breekt en deze vlucht naar het UK. De opstand verspreidt zich over het Oostenrijkse Rijk naar Italië en Duitsland. In het Pruisische Berlijn komt de bevolking opstand waarop de Pruisische Koning een grondwet beloofd. De verschillende zelfstandige Duitse staten (Beieren, Baden etc.) vallen en er klinkt een oproep voor een algemeen Nationale Duitse Assemblee. Kossuth streeft daarop naar de onafhankelijkheid van Hongarije maar met de erkenning van de Habsburgse Keizer als vorst. Deze status wordt hen door Keizer Ferdinand verstrekt en kort daarop krijgt ook het Koninkrijk Bohemen dezelfde status. In Lombardije, Venetië en Toscane breken anti-Oostenrijkse opstanden uit. De Koning van Piedmont voert een grondwet in en verklaard daarop de oorlog aan Oostenrijk om het Italiaanse Lombardije te bevrijden. In maart 1848 stort het gehele Oostenrijkse bestel in elkaar en worden verregaande wetten aangenomen als de afschaffing van de horigheid. DeHabsburgse vorst blijft wel in het zadel en herwint het initiatief in juni. De opstand begint dan te fragmenteren. De liberale middenklasse en de bourgeoisie krijgen net als in Frankrijk problemen met de socialistische arbeiders en tussen de nationaliteiten onderling werkt het ook niet goed. Het Oostenrijkse leger is daarnaast redelijk immuun voor de klassenstrijd. De officieren zijn van adel en steunen de Habsburgse vorst en de troepen worden gewerft uit de boerenklasse die dan nog niet echt bewust is van nationaliteit. De boeren zijn tevreden na de afschaffing van de horigheid. Koninkrijk Bohemen wordt door de Duitse Assemblee uitgenodigd deel te nemen. De slavische meerderheid in dit gemengde land slaat deze uitnodiging af en nodigt de slavische volken uit voor een Pan-Slavisch Congres. De duitse bevolking van Bohemen (de Sudeten Duitsers) zijn hier niet tevreden mee en worden angstig voor het slavische nationalisme. Op 12 juni 1848 breekt er opstand uit in Praag. Generaal Windischgrätz

overwint de stad en hersteld de Habsburgse orde. Het slavische congres wordt door hem opgeheven. In noord Italië, Lombardije en Venetië, breekt met hulp van de troepen van Piedmont een onafhankelijkheidsoorlog tegen Oostenrijk uit. In tegenstelling tot wat Piedmont verwacht komt er geen steun uit Frankrijk. Het land heeft zelf genoeg revolutionaire problemen. De Oostenrijkse Generaal Radetsky verslaat de gecombineerde Italiaanse legers in de Slag bij Custozza op 25 juli 1848. Hiermee vallen Lombardije en Venetië terug onder Oostenrijks bewind. In Koninkrijk Hongarije wordt ondertussen een sterk hongaars nationalistisch bewind gevoerd. Magyar wordt de officiële taal, de hoofdstad verhuist van het duitse Pressburg naar Budapest en er worden pogingen ondernomen om alle bevolkingsgroepen in Hongarije Hongaars te maken. De Kroaten onder leiding van Graaf Jellachich komen tegen de Hongaarse overheersing in opstand. De graaf krijgt direct de steun van de Habsburgse regering. De revolutionairen in Wenen zijn bang dat Jellachich hen komt onderdrukken en in oktober 1848 breekt een tweede opstand in de hoofdstad van het rijk uit. Generaal Windischgrätz rukt vanuit Bohemen op en slaat de opstand neer. Hij hersteld de Habsburgse orde. Keizer Ferdinand treedt af omdat hij teveel toegegeven heeft aan de opstandelingen en zijn zoon Franz Josef wordt Keizer van Oostenrijk. Hij behoudt de macht tot het einde van het Keizerrijk in 1918. In 1849 wordt de eerste minister van de liberaalgezinde Paus Pius IX vermoord door een radicaal. Mazzini vestigd daarna de radicaal Romeinse Republiek. Koninkrijk Piedmont valt opnieuw Lombardije binnen in een hernieuwde poging om de Oostenrijkers te verdrijven. Wederom wordt Piedmont door Oostenrijk verslagen en kort daarna vallen Franse troepen de Romeinse Republiek binnen en herstellen de Pauselijk macht. De Oostenrijkse Keizer nodigt daarna de Russische Tsaar, uit oogpunt van de Viervoudige Alliantie, uit om de orde in Hongarije te komen herstellen. Tsaar Nicolaas valt daarop Hongarije binnen en hersteld de Habsburgse Orde. Onder de Prins Schwarzenberg voert Oostenrijk vanaf dat moment weer een reactionaire antirevolutionaire politiek. Schwarzenberg is tegen grondwetten, tegen nationalisme en tegen zelfexpressie van bevolkingsgroepen. Onder minister Alexander Bach wordt het Bachsysteem ingevoerd waarin geprobeerd wordt door een goed functionerende en efficiënte overheid het volk de vrijheden te laten vergeten. Het Oostenrijkse Rijk wordt sterk gecentraliseerd en de vrijheden die Hongarije en Bohemen hadden worden ingetrokken.

Liberaal Duits Vraagstuk Vanaf mei 1848 tot mei 1849 vergadert in Frankfurt de Algemene Duitse Assemblee. Alle duitstalige landen zijn hiervoor uitgenodigt. Het grootste obstakel naar een liberale eenheidsstaat is het feit dat er 39 losse staten op het Congres van Wenen in 1815 erkent zijn. Van het grootste deel van die staten is de regering gevallen door de opstanden van 1848. Daarnaast staat het Duitse Dualisme de Duitse eenwording in de weg. Onherroepelijk komt het dan tot een conflict tussen Pruisen en Oostenrijk.

Pruisen

In Pruisen heeft bij zijn leven Koning Frederik Willem III een grondwet beloofd. Deze komt die belofte steeds niet na en sterft in 1840. Zijn zoon Koning Frederik Willen IV wil de macht ook niet delen maar voert wel een moderne staat in. Onder zijn bewind wordt een zeer efficiente overheid actief en krijgt Pruisen een heel goed scholingssysteem. Binnen Pruisen wordt één tariefzone gecreëerd ter bevordering van de vrijhandel (het Zollverein). Met de opstand van 1848 zet Koning Frederik Willem IV geen soldaten in maar laat hij een wetgevend pruisisch parlement kiezen. Op deze manier weet hij de opstand onder controle van de vorst te brengen. De assemblee blijkt dan radicaal anti-Junker te worden en geeft zelfbestuur aan het Poolse deel van Pruisen. De duitsers in die rijksdelen zijn niet blij en worden beschermd door het Pruisische leger dat de Poolse instituties tegen de wens van het Pruisische parlement in onder andere Pilsen (Poznan) neerslaat. Het leger staat onder controle van Frederik Willem IV die daarop de verkiezingen weer intrekt en de opstand beëindigt.

Duitse Assemblee in Frankfurt Naast de fragmentatie van het Duitse rijk en het Duitse Dualisme heeft de assemblee in Frankfurt geen echte eigen macht. Het heeft geen controle over een leger, staat of volk en bestaat slechts uit een groep liberalen die samen overleggen over de toekomst van Duitsland. Als er in 1848 rellen uitbreken in Frankfurt roept de Assemblee de hulp in van Pruisen wat de rellen neerslaat. De Duitse Assemblee komt daarmee onder de bescherming van Pruisen te vallen. In het Assemblee is het grote vraagstuk wat Duitsland eigenlijk is. De Groot-Duitsers zien het als alle duitstalige landen van Limburg tot Oostenrijk maar zonder Hongarije. In hun optiek valt de Keizerstroon dan aan de Oostenrijkse Habsburgers. De Klein-Duitsers daarentegen zagen Duitsland als de Duitse staten, geheel Pruisen maar zonder Oostenrijk. In hun optiek viel de troon dan aan Pruisen. In 1848 breekt er oorlog uit om Schleswig-Hollstein. De duitsers in deze Deense gebiedsdelen komen in opstand tegen de Deense kroon. De Assemblee vraagt Pruisische troepen ter interventie. Rusland en het UK maken hierop groot bezwaar wat de Pruisen doet besluiten zich terug te trekken. Deze vernedering van het Duitse Assemblee tekent de ineffectieviteit. Eind 1848 komt de Duitse Assemblee met de ‘Verklaring van de Rechten van het Duitse Volk’. Dit zeer liberale document is vergelijkbaar met de amerikaanse grondwet met het grote bezwaar dat er overal gesproken wordt over het Duitse Volk en niet het volk. In april 1849 presenteerd de Duitse Assemblee dan eindelijk de nieuwe grondwet. In deze grondwet hebben de Klein-Duitsers gewonnen want de herstelde Oostenrijkse regering wil niet inde Duitse Federatie. De Assemblee vraagt daarop Frederik Willem IV van pruisen als Keizer van de Federale Duitse Unie. Frederik Willem IV weigert echter. De kleine duitse staten accepteren de grondwet niet waardoor de Keizer zijn macht militair zal moeten veroveren. Deze eenwording van Duitsland zal daarnaast ook onherroepelijk oorlog met Oostenrijk met zich meebrengen omdat deze een sterke noorderbuur niet zal tolereren. Daarnaast wordt Frederik Willem IV dan gebonden aan een grondwet terwijl hij nu in Pruisen zonder grondwet zijn gang kan gaan. De Pruisische koning stelt daarom dat niet de assemblee hem moet vragen Keizer te worden maar de

verzamelde duitse vorsten en prinsen. Met dit laatste verlies heft de Duitse assemblee zichzelf op en komt een einde aan het pacifistische duitse nationalisme. In 1850 krijgt Pruisen dan toch een parlement met twee kamers en algemeen mannelijk stemrecht. Stemmen worden gewogen op basis van bezit waardoor de grote belastingbetalers meer inbreng hebben dan de kleine. Voor 1850 is dit een zeer democratisch systeem.

Realisme, Positivisme en Marxisme Slechts in een beperkt aantal landen wordt in 1848 een grondwet ingevoerd. Dit zijn Denemarken, Nederland, België, Zwitserland en Piedmont. Het grootste effect van de opstanden is de verharding van ideeën. Het idealistische romantische wereldbeeld verdwijnt en wordt vervangen door het realisme van de industrialisering. In de europese continentale grootmachten ontstaat er weer de neiging tot repressie. Nieuwe stromingen ontstaan waaronder het materialisme. Hierin wordt gesteld dat al het mentale, spirituele en ideale voortkomt uit iets fysieks of uit fysieke krachten. Hierdoor wordt het geloof in de wetenschap nog verder versterkt en stelt men dat religie iets onwetenschappelijks is. Auguste Comte ontwikkeld het positivisme. Hierin volgt de menselijke ontwikkeling drie stadia. De theologische, de metafysische en de wetenschappelijke. Uit het positivisme ontwikkeld de sociologie als aparte wetenschap Het realisme komt voornamelijk tot uiting in de politiek. De nieuwe realpolitik komt op waarin een einde wordt gemaakt aan de utopisch socialistische ideeën. De realpolitik is een politiek zonder ideologie. Waarbij natuurlijke bondgenoten en natuurlijke vijanden niet bestaan. Op basis van praktische voordelen en zonder ethiek neemt men politieke beslissingen waardoor oorlog soms een nodzaak is om politieke doelen te realiseren. Bismarck, Marx en Louis Napoleon Bonaparte zijn allemaal realpolitikers.

Marxisme Karl Marx en Friedrich Engels ontmoeten elkaar voor het eerst in Parijs in 1844. In 1847 sluiten ze zich aan bij de Communistische Liga een geheime Duitse socialistische beweging in Frankrijk. Als de socialistische revolutie in 1848 uitbreekt publiceren ze voor deze opstand het “Communistisch Manifest” waarin opgeroepen wordt tot eenheid in Duitsland, democratisch stemrecht, voor het gehele volk toegankelijk gratis scholing, bewapening van het volk, progressieve vormen van inkomsten belasting, beperking van het erfrecht, een collectieve agrarische sector en het in staatseigendom stellen van banken, vervoer, mijnbouw etc. De Duitse Assemblee is in hun ogen niet radicaal genoeg. Na de opstand vertrekt Engels terug naar zijn familie fabriek in Manchester terwijl Marx zich in Londen vestigt. In 1867 publiceert Marx ‘Das Kapital’ waarin hij Duitse filosofie, Frans revolutionisme en Brits industrialisme combineert. Hij is zeer kritisch op de Duitse filosoof Hegel en stelt dat in een kapitalistische maatschappij er tussen arbeid en product een steeds grotere kloof ontstaat. Privé bezit van productiegoederen zorgt niet meer voor ‘voldoening’ in het geproduceerde. Ware vrijheid is in Marx optiek alleen mogelijk bij afschaffing van het privé bezit op kapitaal. Engels is in zijn werk in de Britse katoenindustrie tot dezelfde conclusie gekomen als Marx.

Tussen 1848 en 1867 ontwikkeld Marx zich van revolutionair tot filosoof. Het Communistisch Manifest is nog een oproep tot opstand waarin gesteld werd dat arbeiders alleen loyaal aan elkaar en de klasse moesten zijn in de internationale revolutie tegen de de bourgeoisie. Das Kapital is daarentegen een filosofische/economisch werk met uitgangspunt de ‘IJzeren wet van de Lonen’ uit de Manchester School van Economie. Volgens de ‘Wet van het Surplus’ stelt Marx dat de overwaarde van een product niet aan de arbeider wordt uitgekeerd maar als winst in de zak van de bourgeoisie verdwijnt. Hij stelt dat de waarde van een product de optelling is van de arbeid uit het verleden (het kapitaal) en de huidige arbeid. Bij verkoop blijkt de waarde hoger te zijn dan wat is uitbetaald dus treedt er eigenlijk diefstal van de arbeider op: zijn arbeid is te laag gewaardeerd. Omdat de overwaarde niet wordt uitbetaald maar gebruikt wordt om meer product te fabriceren ontstaat er een overschot aan product dat niemand meer tegen de waarde af kan nemen. Door deze overschotten stelt Marx dat de kapitalistische economie een golfbeweging doormaakt van hoog naar laag conjunctuur. Daarnaast stelt Marx dat alles het resultaat is van botsende belangen. Op dit punt is hij het met Hegel eens. Hegel stelt echter dat ideeën de sociale omgeving bepalen. Marx daarentegen is van mening dat het de materiële omstandigheden zijn die ideeën en verandering bepalen. Volgens hem bepalen de materiële omstandigheden de productie en de productie bepaalt de leefomstandigheden. In Hegel’s filosofie zijn ideeën wortels en omstandigheden bladeren bij Marx zijn de omstandigheden wortels en de ideeën de bladeren. Marx ziet een continu klasseconflict in de geschiedenis. In de agrarische samenleving is er het conflict tussen feodale aristocratie en de bourgeoisie. In de industriële samenleving verschuift dit conflict van bourgeoisie versus arbeiders. Door de concurrentieprincipes zal de middenstand zichzelf uiteindelijke vernietigen en zal iedereen in het proletariaat terecht komen. Proletariërs/arbeiders moeten hun klasse steunen en vooral geen gebruik maken van mogelijkheden om carriére te maken of opportunisme. Hierdoor wordt de strijd tegen de bourgeoisie alleen maar verlengd.

Het Tweede Franse Keizerrijk Napoleon III is een populist. Hij geeft het algemene stemrecht terug aan het Franse volk en buit de populaire naam van Bonaparte uit. De Keizer ziet zichzelf graag als leider van de nieuwe mogelijkheden en voert een progressief en industrialistisch beleid. Het bewind is wel zeer autoritair en technocratisch. Het parlementaire leven komt bijna tot stilstand. De senaat heeft slechts een ceremoniële functie en de wetgevende raad heeft geen initiatief recht, geen budgetrecht en geen controle over het leger of het buitenlandsbeleid. Op last van Napoleon III wordt de ingenieur Baron Hausmann verantwoordelijk voor het herontwerp van Parijs. De nauwe kleine middeleeuwse straten worden vernieuwd, hele woonwijken worden afgebroken en het huidige Parijs met de grote doorgaande wegen en lanen krijgt zijn vorm. Achterliggend idee is om een nieuwe volksopstand moeilijker te maken door de mogelijkheden te creeëren het leger snel door Parijs te verplaatsen. Naast het herstel en uitbreiding van de Franse industriële capaciteit streeft Napoleon III ook naar handelsvrijheid en hij sluit daartoe in 1860 een vrijhandelsverdrag met het UK. Dit met de economische depressie van 1857 brengt Napoleon echter in problemen. De industriëlen willen protectie van de goedkopere Britse producten. De militaire avonturen van Napoleon III

veroorzaken zijn val. In 1852 raakt Frankrijk in oorlog met Rusland, in 1859 in een oorlog tegen Oostenrijk in Italië tussen 1862 en 1867 voert Frankrijk een expeditie oorlog in Mexico en uiteindelijk in 1870 raakt het land in oorlog met Pruisen. De Pruisen vallen Frankrijk binnen en veroveren Parijs. Dit betekend de val van Napoleon III Bonaparte en het einde van het Tweede Franse Keizerrijk.