76 B.A. (PROGRAMME) I YEAR - School of Open Learning · 77 Graduate Course PUNJABI—A LANGUAGE—COURSE Syllabus 1. Parhnan ; l Sahitik ate uch-padhari pathan nu Samjhan Di Samartha

76

B.A. (PROGRAMME)

I YEAR

PUNJABI (ADVANCE)

PAPER : I STREAM A(COMPULSORY) LANGUAGE

STUDY MATERIAL 1-5

School of Open Learning

(Campus of Open Learning)

University of Delhi

DEPARTMENT OF PUNJABI

77

Graduate Course

PUNJABI—A

LANGUAGE—COURSE

Syllabus

1. Parhnan ;

l Sahitik ate uch-padhari pathan nu Samjhan Di Samartha.

2. Likhnan :

l Laghu ate Sugathit Prastav (500 shabadan tak) Likhan Di Samartha.

l Saransh te notes tiar Karan di Samartha.

l Punjabi da Sirjanatmak istemal-kavita Likhan, Kahani nu natak Jan Vartalap

vich badalan, kise novel Utte adharit kahani Likhan di Samartha.

3. Bolanan :

l Bol de utrao-charhao, bol ate vibhin dhunian utte dhian Kentrit Kar ke

Shabadan di Sahi vartoon di Samartha.

l Bahisan, Compere programman vich Shirkat Karan Interview Lain,

Programme/ghatna/path da mulankan Karan di Samartha.

4. Sunhanan :

l Vibhin Kism de Ucharanan nu Samjhan Di Samartha.

5. Shabad-bhandar ate viakaran

l Punjabi Zaban de nafasati pehluan nu Samjhan di Samartha.

l Punjabi Viakaran Dian barikian di Samajh.

78

sseoksseoksseoksseoksseok

gkm -1gkm -1gkm -1gkm -1gkm -1 p’bDk, ;[DBk ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp’bDk, ;[DBk ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp’bDk, ;[DBk ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp’bDk, ;[DBk ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp’bDk, ;[DBk ns/ gzikph GkFk dh Bcak;s

gkm -2gkm -2gkm -2gkm -2gkm -2 gVQBk-eftsk ns/ ejkDhgVQBk-eftsk ns/ ejkDhgVQBk-eftsk ns/ ejkDhgVQBk-eftsk ns/ ejkDhgVQBk-eftsk ns/ ejkDh

gkm -3gkm -3gkm -3gkm -3gkm -3 fbyDk-gq;sktfbyDk-gq;sktfbyDk-gq;sktfbyDk-gq;sktfbyDk-gq;skt

gkm -4gkm -4gkm -4gkm -4gkm -4 ejkDh B{z tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B{z tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B{z tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B{z tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B{z tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDk

gkm -5gkm -5gkm -5gkm -5gkm -5 B’N b?D/ ik B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk (fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXsB’N b?D/ ik B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk (fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXsB’N b?D/ ik B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk (fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXsB’N b?D/ ik B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk (fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXsB’N b?D/ ik B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk (fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXsftF/ B{ z fbnk frnk j?)ftF/ B{ z fbnk frnk j?)ftF/ B{ z fbnk frnk j?)ftF/ B{ z fbnk frnk j?)ftF/ B{ z fbnk frnk j?)

1

gkm 1gkm 1gkm 1gkm 1gkm 1

p'bDk, ;[DBk, ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp'bDk, ;[DBk, ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp'bDk, ;[DBk, ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp'bDk, ;[DBk, ns/ gzikph GkFk dh Bcak;sp'bDk, ;[DBk, ns/ gzikph GkFk dh Bcak;s

gzikph fJe pj[s tZv/ GkJhuko/ dh GkFk j? . gzikph GkFk d/ nkb/-d[nkb/ nkohnk s/ r?o-nkohnk GkFktkIdk M[owN fgnk j'fJnk j?, go c/o th gzikph GkFk dh nkgDh fBt/ebh gSkD ekfJw j? feT[Ife gzikph dh nkgDh;[szso GkFkJh pDso j? .

GkFk Ì ftfrnkB wzfBnk ik u[Zek j? . GkFk ftfrnkBh GkFk Ì nfsnzs rz[Mbdko wzBd/ j'J/, GkFkdhnkI j/mbhnkI goskI Ì ;wMD ftu i[ZN/ j'J/ jB . T[go'I t/fynkI skI ;kÌ j?okBh j[zdh j? fe fJe nDgVQ nkdwh thwks-GkFk d/ ftnkeoB d/ T[ukoB B/wkI Ì ikDB s'I fpBk nkgDh wks-GkFk Ì ;jh-;jh p'bd/ ns/ ;wMd/ jB .go, T[j nkgDh wks-GkFk dhnkI pkohehnkI s/ y{phnkI dk toDB BjhI eo ;ed/ . fJj ezw GkFk-ftfrnkBh eodkj? .

GkFk f;fynk d/ uko gZXo wzB/ rJ/ jB L

(1) ;[DBk s/ ;wMDk

(2) p'bDk

(3) gVQBk

(4) fbyDk

fJjBkI ukokI gZXokI dk nkg; ftu pVk B/V/ dk ;zpzX j? . fJ; soQkI th fejk ik ;edk j? fe fJj ;ko/ gZXofJe d{i/ TÆs/ nkXkfos jB . id'I GkFk dk ;o{g gVB s/ fbyD se fte;s BjhI ;h j'fJnk skI ;kok ezw p'bD s/;wMD se jh ;hfws ;h . nkfd ekb ftu wB[Zy p'b e/ nkgDh rZb fJe d{i/ se gj[zukT[Idk ;h, T; d/ ;kEh ;[De/ e[M noE b? b?Id/ ;B . GkFk dk fbysh o{g pj[s pknd ftu j'Id ftu nkfJnk .

GkFk f;fynk dk gfjbk gVkn ;[DBk s/ ;wMDk jh j? . fBZe/ pZfunkI dh GkFk f;fynk fJE'I jh nozG j[zdhj? . ;[DB s/ ;wMD dk ezw Bkb'I Bkb ubdk j? . wB[Zy ;wkie ËkDh j? . T[;dh o'iawok dh fizdrh ;kXkoB p'b-ukb okjhI jh B/go/Q uVQdh j? . wZB[y nkgD/ gfotko, r[nkYh, dcaso, rbh-w[Zjb/, jo EkI, jo y/so ftu nkgDhj'Id nkgDh p'b-ukb okjhI jh ekfJw oydk j? . ni'e/ ;w/I ftu w[ekpb/ d/ fJwfsjkBkI ftu Y[et/I ftnesh dh u'DeoB ;w/I, foFs/ Bks/ i'VB ;w/I, nkg;h w[bkeks ns/ ftuko-tNkIdo/ Ì tX/o/ wZjst fdsk ik fojk j? .

eJh ftdtkBkI dk wZs j? fe fJe uzrh fbys, iapkBh ;'uh rJh w"fye ouBk jh skI j? . i/ ;kvh ;'u ;[bMhj'Jh s/ ;gAFN j? skI ;kvh p'b ukb ns/ fbyD ftu th ;gFNsk nkt/rh . GkFk dk ;zpzX jZEkI ns/ nZykI Bkb'I ezBkns/ ihG Bkb tX/o/ j? . p'b-ukb d[nkok GkFk Ì fefonkswe o{g fwb ikIdk j? s/ fJ; soQkI GkFk f;fynk dk ezw;fjb j' ikIdk j? . gVQB s/ fbyD Bkb GkFk f;fynk ftu T[Bh :'rsk BjhI tZXdh fizBh T[z; Ì p'bD s/ ;[DB BkbtZXdh j? . fJj th fJe ;ukJh j? fe pZuk nkgDh wks-GkFk nkgD/ nkb/-d[nkb/ ftu'I p'b-ukb s/ ;[DB okjhIf;ydk j? . F[X fbys bJh F[X T[ukoB s/ F[X GkFk ;[DB dh th b'V j? .

2

GkFk fJe f;;Nw j?, fi; ftu eJh fJekJhnkI ekoiFhb j[zdhnkI jB . X[Bh gZXo s'I b? e/ noE gZXo sefJj fJekJhnkI fit/I o{grqkw, tkekIF, T[gtke, tke nkfd GkFk d/ y/so ftu ftF/F :'rdkB gkT[IdhnkI jB .gzikph GkFk dk nkgDk fJe ;zrmB j? . fJ; d/ uko nzr jB .

(1) GkFk dhnkI X[BhnkI

(2) Fpd ikI Fpd o{g

(3) tke

(4) noE

GkFk dhnkI X[BhnkI i' ;koh GkFk dh p[fBnkd j?, fJ; TÆs/ jh gzikph GkFk dk ;kok ËpzX ;Ekfgs j? . d{iknzr Fpd L Fyd o{gkI dh ouBk X[BhnkI d/ tZy-tZy soshpkI s/ ftT[Isk Bkb j[zdh j? . shik nzr j? tkeL FpdbVhpZX ;zpzXkI ftu i[V e/ tkekII dk fBowkD eod/ jB . u"Ek nzr noEl XBhnkI, FpdkI s/ tkekI d/ T[jb/ ezw eodkj? . fJjBkI ukokI nzrkI d/ nkgD/-nkgD/ tZyo/ f;;Nw jB, go fJj fJZem/ j' e/ ;w[Zu/ o{g ftu GkFk dk ËpzX fsnkoeod/ jB .

B'N L B'N L B'N L B'N L B'N L -Fpd-ouBk, tke-p'X pko/ ikDekoh d{ik doik (;kfJezv Jhno) ftu fdZsh ikt/rh . go, Fpd-ouBk dk T[b/y s[jkÌ jZEb/ gkm ftu th fwb/rk .

fJE/ ;kvk ;zpzX gzikph GkFk d/ X[Bh ËpzX Bkb j? . f;b/p; Ì w[Zy oyd/ j'J/ jZEb/ fjZ;/ ftu fJ; T[go jhuouk ehsh ikt/rh . X[Bh GkFe ;zouBk dh p[fBnkdh s/ S'Nh s'I S'Nh fJekJh j? . jo fe;w dhnkI ntkikI Ì X[Bhfejk ikIdk j? . fJj f;oca wB[Zyh ;zx ftu'I jh fBebdhnkI jB . fJjBkI X[BhnkI Ì tZyo/ s/ fByVt/I o{g ftugfjukfDnkI ik ;edk j? . go, n;hI fJZebQh-fJZebQh X[Bh BjhI T[ukod/ ;r'I X[BhnkI dk ;w{j, i' rZbpks ftuFpdkI tkIr ezw nkT[Idk j?l T[ukod/ jkI . id'I fe;/ ]k; GkFk dkfJo/ ftu e'Jh X[Bh fJe yk; ;EkB rqfjD eo bt/skI T[j fJe ftF/F X[Bh pD ikIdh j? . gzikph GkFk dk p[fBnkdh gXZo X[BhnkI jB . id'I n;hI gzikph GkFk p'bfdnkIwz{j ftZu'I tZy-tZy soQkI dhnkI ntkiakI T[ukod/ jkI skI T[j ntkikI X[Bh-sozrkI d/ o{g ftu nZr'I ;o's/ d/ ezBkI segj[zudhnkI jB ns/ ;o's/ ezBkI okjhI T[jBkI ntkikI Ì ;[D e/ nkgD/ fdwkr okjhI p[bko/ dh rZb ;wM b?Idk j? .fJj T[ZuhnkI-BhthnkI, e'wb s/ ys nktkikI jh X[BhnkI jB . X[BhnkI d/ nkgD/ e'Jh noE BjhI jz[d/, go T[jBkI d/;z:'r Bkb pDB tkb/ FpdkI d/ noE j[zd/ jB .

i/ n;hI rj[ Bkb ftukohJ/ skI fJj fejk ik ;edk j? fe ;kv/ nkgD/ wz{j d/ p'bD tkb/ ;ohoe nzrkI s'IeJh soQkI dhnkI X[BhnkI g?dk j' ;edhnkI jB . eJh soQkI dhnkI nktkiakI T[uko ;ed/ jkI, go fJj ;kohnkI ;koEeX[BhnkI BjhI j'DrhnkI feT[Ife f;oca T[j X[BhnkI jh GkFk X[BhnkI jz[dhnkI jB fijVhnkI noE g{oB s/ fByVthnkIj[zdhnkI jB . jo GkFk nkgDh b'V nB[;ko GkFk X[BhnkI u[D b?Idh j?, i' tZy-tZy soshp nB[;ko ftT[IspZX j' e/;koh GkFk dk fBowkD eodhnkI jB .

gzikph X[BhnkI r[ow[yh fbgh ftu nzfes ehshnkI ikIdhnkI jB . fJj j'o fbghnkI ftu th fbyhnkI ik;edhnkI jB, go T[; Ì n;hI X[Bh BjhI efj ;ed/ feT[Zfe nZyo X[Bh BjhI j[zdk . T[j skI X[Bh dk fbysh o{gdo;kT[D tkbk fbgh fuzB jz[dk j? . X[Bh skI wZB[y d/ w{zj s'I T[ukoh j'Jh fJe ;koEe nktkia j[zdh j? .

wB[Zyh GkFk d/ p'bkI dh nktkia dk nfXn?B eoB bJh X[BhnkI d/ G"fse YkIu/ dk nfXn?B ehsk ikIdk j? .;kv/ c/cfVnkI ftu' pkjo fBebdh ;kj dh jtk ;kvhnkI Bk;kI d/ S/e s/ ;kv/ w{zj g'b d/ nzr fit/I, ;zx, xzvh, ekI,skb{, dzd, p[bQ, ihG, Bkd, szdkI nkfd GkFk-X[BhnkI Ì T[ukoB ftu fet/I ;jkJh jz[d/ jB < ns/ T[ukohnkI X[BhnkIdhnkI bfjokI tk:{wzvb ftu c?b e/ ;o's/ d/ ezBk se fet/I gjz[udhnkI jB <

3

X[BhnkI dhnI fszB jkbskI j[zdhnkI jB L

(1) X[BhnkI dk T[ukoB

(2) X[BhnkI dk ;zuko

(3) X[BhnkI dh ;[DB fefonk

fJBQkI fszBkI Ì nkXko pDk e/ GkFk X[BhnkI dh gSkD, ;EkgBk s/ tor tzv ehsh ik ;edh j? .

X[BhnkI dk T[ukoB LX[BhnkI dk T[ukoB LX[BhnkI dk T[ukoB LX[BhnkI dk T[ukoB LX[BhnkI dk T[ukoB L

T[ukoB nzrkI ftu c/cV/, ;[o szdk, ihG, skb{, dzd nkfd jB . T[ukoB fefonk ftu ;ko/ nzr fijV/fjbi[b eod/ jB ns/ nkgD/ ;EkB s'I nZr/ fgZS/ j' ;ed/ jB, T[jBkI Ì ;eowe T[ukoB;eowe T[ukoB;eowe T[ukoB;eowe T[ukoB;eowe T[ukoB fejk ikIdk j? fijV/T[ukoe nzr nkgD/ ;EkB s/ ;fEo jB Gkt i' nZr/ fgS/ BjhI j' ;ed/ T[jBkI Ì neowe T[ukoBneowe T[ukoBneowe T[ukoBneowe T[ukoBneowe T[ukoB fejk ikIdkj? . Bk skI fJZebQ/ ;eowe nzr e'Jh X[Bh g?dk eo ;ed/ jB ns/ Bk jh fJZeb/ neowe nzr X[Bh g?dk eo ;ed/jB . X[Bh g?dk eoB ftu d'BkI jh fe;wkI d/ T[ukoB nzrkI dk ftF/F :'rdkB j? .

X[BhnkI dk ;zuko LX[BhnkI dk ;zuko LX[BhnkI dk ;zuko LX[BhnkI dk ;zuko LX[BhnkI dk ;zuko L

fJ; jkbks ftu T[jBkI ntkikI dk nfXn?B ehsk ikIdk j? i' p[bko/ d/ T[ukoB nzrk s'I g?dk j' e/ ;o's/ d/ezBk se ;zukfos j[zdhnkI jB .

X[BhnkI dh ;[DB fefonk LX[BhnkI dh ;[DB fefonk LX[BhnkI dh ;[DB fefonk LX[BhnkI dh ;[DB fefonk LX[BhnkI dh ;[DB fefonk L

fJ; d/ nzsors ezBk d[nkok nktkia bfjokI d/ rqfjD s/ fJjBkI d/ ;[B/j/ ftu spdhbh dk nfXnk?Behsk ikIdk j? .

GkFk dhnkI X[BhnkI Ì d' tZvhnkI Fq/DhnkI ftu tzfvnk ikIdk j? L

(1) yzvh X[BhnkI

(2) nyzvh X[BhnkI

yzvh X[BhnkI L yzvh X[BhnkI L yzvh X[BhnkI L yzvh X[BhnkI L yzvh X[BhnkI L yzvh X[BhnkI T[jBkI GkFk X[BhnkI Ì fejk ikIdk j? fijVhnkI FpdkI ftu ;[szso s"o «s/ftuoB d/ ;woE jz[dhnkI jB . gzikph dhnkI yzvh X[BhnkI e, y, u, S, s, E nkfd jB . T[dkjoB L

ekb & e O nk O b

fJ; ftu fszB X[BhnkI jB, fJj ;kohnkI dh yzvh X[BhnkI jB .

nyzvh X[BhnkI L nyzvh X[BhnkI L nyzvh X[BhnkI L nyzvh X[BhnkI L nyzvh X[BhnkI L T[j X[BhnkI fijBkI Ì p'bkI ftu'I fBy/V e/ ftFb/fFs BjhI ehsk ik ;edk . fJj Fpd-p'bkI ftu ;[szso s"o «s/ ftuoB dh ;wZoEk BjhI oydhnkI . fJj f;oca FpdkI ftu jh ftuo ;edhnkI jB .T[dkjoB L wkI, nzr, nZr .

fpzdh ( I ) L fpzdh ( I ) L fpzdh ( I ) L fpzdh ( I ) L fpzdh ( I ) L fNZgh ( z ) s/ nXZe ( Z ), nfij/ nyzvh X[Bh fuzB jB i' ;[szso o{g ftu BjhI ftuo ;ed/ .fJjBkI nyzvh X[BhnkI d/ cb;o{g jh FpdkI ftu Bkf;esk, pb, ;zrw s/ ;[o ;Ekfgs jz[dh j? .

gzikph yzvh X[BhnkI Lgzikph yzvh X[BhnkI Lgzikph yzvh X[BhnkI Lgzikph yzvh X[BhnkI Lgzikph yzvh X[BhnkI L

gzikph yzvh X[BhnkI dhnkI d' Fq/DhnkI jB L

(1) ;to|;Po

(2) ftnziB

4

nyzvh X[Bh ftu pb, Bkf;esk, ;[o s/ ;zrw frDhnkI ikIdhnkI jB .

;to|;Po L ;to|;Po L ;to|;Po L ;to|;Po L ;to|;Po L fijBkI X[BhnkI d/ T[ukoB ;w/I jtk o[ektN ofjs fBek; eo/, T[j ;to jB . ;to T[j yzvhX[Bh j? fi; d/ T[ukoB ;w/I c/cfVnkI ftu'I pkjo nkT[Idh jtk ;to szs{nkI Ì ezpkT[Idh j'Jh fpBkI fe;/ o[ektN d/wz{j g'b okjhI pkjo fBebdh j? . fJ; bJh ;to p/o'e T[uko/ ikId/ jB . gzikph d/ d; ;to jB .

eJh GkFk ftfrnkBh fJzi fbyd/ jB L

Jh, fJ, T[ T{, J/, T, n?, n, nk, n" .

e[M fJ; soQkI L

fJ, Jh, J/, n?, n, nk, n", T[, T{, U .

fJj d; ;to fto'X ftu nk e/ noE ËrN eod/ jB fi; Bkb FpdkI, noEkI ftu nzso T[gidk j?fit/I L

Jh|fJ yho|fyo ghV|fgV

n|nk jZb|jkb ;e|;ke

J/|n? ;/o|;?o w/b|w?b nkfd .

r[ow[yh fbgh ftu fszB ;to ªJ« fuzB Bkb fby/ ikId/ jB ns/ uko ;to ªn« fuzB Bkb ns/ fszB ;toªT« fuzB Bkb fby/ ikId/ jB feT[Ife r[ow[yh dh toBwkbk|toDwkbk ftu T, n, J fszB jh ;to-tkje nZyo ikIfuzB jB . fJjBkI d; ;tokI Ì fbyD tk;s/ gfjbkI th fJe Yzr Ëubs ;h . T[; Ì w[jkoBh efjzd/ ;B . fJ;w[jkoBh ftu nZyokI dh soshp ftu caoe ;h . w[jkoBh dh soshp fJj ;h L

n, nk, fJ, Jh, T[, T{, J/, n?, U, n" (nz, nkI) .

;tokI dk wZjst fJ; bJh th j? fe GkFk d/ p'bD dh fefonk ftu ;tokI s'I fpBkI ftnziB T[uko/ BjhI ik;ed/ . ;to w"fye th j[zd/ jB s/ Bk;eh th i/ ;kj-Xkok w{zj okjhI bzxdh j? skI ;to w"fye jB i/eo ;kj dh jtkfJe' t/b/ Bk;eh g'b okjhI th fBebdh j? skI ;to Bk;eh j[zd/ jB .

;tokI d/ T[ukoB t/b/ p'b okj d/ o{g ns/ nkeko ftu spdhbh jz[dh ofjzdh j?, go w[Zy s"o «s/ ;tokI d/torheoB bJh d' nzrkI Ì nkXko pDkfJnk ikIdk j? L

(1) ihG dh ;fEsh (2) p[bQkI d/ nkeko

(1) ihG dh ;fEsh L (1) ihG dh ;fEsh L (1) ihG dh ;fEsh L (1) ihG dh ;fEsh L (1) ihG dh ;fEsh L fJ; nkXko «s/ gzikph ;to fszB torkI ftu tzv/ ikId/ jB L

(1) w{job/ ;to L Jh, J/, n?

(2) ftub/ ;to L fJ, T, n, nkI

(3) wrob/ ;to L T[, U, n"

(2) ihG dh T[ukJh L (2) ihG dh T[ukJh L (2) ihG dh T[ukJh L (2) ihG dh T[ukJh L (2) ihG dh T[ukJh L fJ; nkXko «s/ gzikph d/ ;to gzi torkI ftu tzv/ ikId/ jB L

(1) T[Zu/ L Jh, T{

(2) wZXT[Zu/ L J, T[

(3) wMb/ L J/, n, U

(4) wZX Bht/I L n?, n"

5

(5) BhtkI L nk

(2) p[bQkI d/ nkeko L(2) p[bQkI d/ nkeko L(2) p[bQkI d/ nkeko L(2) p[bQkI d/ nkeko L(2) p[bQkI d/ nkeko L

;tokI d/ T[ukoB t/b/ p[bQkI dh ;fEsh d/ nkXko «s/ ;to r'b ikI r'bkJh ofjs d' torkI ftu tzv/ ikId/jB L

(1) r'b, T[, T{, U, n"

(2) r'bkJh ofjs L fJ, Jh, J/, n?, n, nk

eJh tko wksok d/ nkXko «s/ th ;to Ì bx{ s/ dhox tor ftu tzfvnk ikIdk j? . bx{ s/ dhox wksokIBkb yzvh X[BhnkI dk T[ukoB S'Nk ns/ dhox wksokI Bkb bzpk j' ikIdk j? .

gzikph dhnkI wksokI L

(1) bx{ L fJ, T, n (f, -, w[esk)

(2) dhox L Jh, J/, n?, nk, n", U, T{, ( h, /, ?, k, ", ', { )

ftnziB X[BhnkI L ftnziB X[BhnkI L ftnziB X[BhnkI L ftnziB X[BhnkI L ftnziB X[BhnkI L T[j X[BhnkI fijBkI Ì T[ukoB ;w/I c/cfVnkI ftu'I fBebdh jtk Ì, w{zj d/ fe;/ Bk fe;/;EkB s/ o'fenk ikIdk j? skI T[j nzr jtk pkjo eYD ftu ;jkJh jz[dk j? . fJj T[ukoB nzr ihG, ezmh, skb{,dzd s/ j'Im jB . ftnziB X[BhnkI d/ T[ukoB ftu fijBkI nzrk dk ekoi xZN j[zdk j?, T[jBkI Ì ;[;s T[ukoe fejkikIdk j? ns/ fijV/ T[ukoB nzr tX/o/ fefonk-Fhb ofjzd/ jB, T[jBkI dhnkI ftnziB X[BhnkI L

e y r x C

u S i M R

N m v Y D

s E d X B

g c p G w

o b V ; j

fJ; ftu brkI-wksokI (nk, fJ, Jh, T[ T{, U, n" , J/ n?)l ;jkfJe fuzB fpzdh ( I ), fNZgh ( z ) nZXe( Z ), g?o ftu g?D tkb/ toB Gkt d[Zs nyo (j, o, t), g?o ftu fpzdh tkb/ toB F, ya, F, ia, ca, ba, ;to tkjeT, ;, J nkfd toBkI dh frDsh ftu Fkwb Bjha jB .

r[ow[yh toBwkbk ftu fotkih s"o«s/ x, M, Y, X , G nZyo fby/ ikId/ jB . go, ni'eh y'i nB[;ko fJjgzi nZyo gzikph X[BhnkI dh ËshfBXsk BjhI eod/ . fJjBkI dh EkI gzikph ;[o dhnkI i' nyzvh X[BhnkI jB, T[jBkI dktoDB ehsk ikIdk j? .

ftnziBkI dh tZy-tZy Fq/DhnkI ftu tor tzv d' nkXkokI «s/ ehsh ik ;edh j? L

(1) T[ukoB ;EkB (2) T[ukoB Yzr

T[ukoB ;EkB L T[ukoB ;EkB L T[ukoB ;EkB L T[ukoB ;EkB L T[ukoB ;EkB L nB[;ko gzikph ftnziB T[ukoB ;EkBkI s'I T[uko/ ikId/ jB . ;kv/ w{zj ftu j'Im, dzd,skb{, ;zx, ekI, ezm nkfd nfij/ nzr jB fijV/ T[ukoB ftu wdd eod/ jB L

j'Imh ftnziB L j' Imh ftnziB L j' Imh ftnziB L j' Imh ftnziB L j' Imh ftnziB L g, c, p, G, w, j'Imh ftnziB jB . fJjBkI d/ t/b/ ;kj dh jtk Ì p[bQkI okjhI o'e e/, c/oSfvnk ikIdk j? .

6

dzsh ftnziB Ldzsh ftnziB Ldzsh ftnziB Ldzsh ftnziB Ldzsh ftnziB L s, E, X, B, b, o, ; dzsh ftnziB jB . fJjBkI Ì T[ukoB t/b/ ;kj dh jtk Ì ihG dhB'e d[nkok T[gob/ dzdkI d/ fgSb/ gk;/ o'e e/, c/o pkjo eZfYnk ikIdk j? . s, E, d, F[X dzsh ftnziB jB s/pkehnk dk T[ukoB dzsh gmkoh j? .

T[bN ihGh LT[bN ihGh LT[bN ihGh LT[bN ihGh LT[bN ihGh L N, m, v, D, b, V, T[bN ihGh ftnziB jB . fJjBkI d/ T[ukoB t/b/ ;kj dh jtk Ì ihGdh B'e g[Zmh j' e/ T[gob/ dzdkI d/ nzdo ;yas skb{ Bkb ik brdh j? . eJh tko i[V e/ jtk Ì o'edh j? ns/ ihGj/mkI nkT[D«s/ jh X[Bh dk T[ukoB j[zdk j? .

skbth L skbth L skbth L skbth L skbth L u, S, i, R, F, M skbth ftnziB jB . fJjBkI X[BhnkI d/ T[ukoB ;w/I ;kj dh jtk Ì dzd gmkos'I ;yas skb{ d/ ftueko ihG d/ pb/v okjhI o'fenk ikIdk j? ns/ ihG j/mkI «s/ jh X[Bh dk T[ukoB j[zdk j? .

ezmh Lezmh Lezmh Lezmh Lezmh L e, y, r, M, x ezmh ftnziB jB . fJjBkI X[BhnkI Ì T[ukoB ;w/I ihG dk fgSbk gk;k e'wb skb{Bkb ;goF eoe/ ;kj dh jtk Ì o'edk j? ns/ ihG nkgDh EkI «s/ nkT[D «s/ jh ezmh X[BhnkI dk T[ukoB g{ok j[zdkj? .

;[o:zsoh L ;[o:zsoh L ;[o:zsoh L ;[o:zsoh L ;[o:zsoh L ªj« ftnziB X[Bh dk T[ukoB ;EkB ezm|xzvh j? . fJ; X[Bh d/ T[ukoB ;w/I ;kj dh jtk o[edhBjhI id'I fe rb/ dh EkI szr jh jz[dh j? . ihG E'VQh fijh T[go Ì T[mdh j? . fJ; bJh fJ; Ì ;[o-:zsoh ftnziBfejk ikIdk j? .

ftnziB Fq/Dh dh tor tzv dk d{ik nkXko T[ukoB Yzr j? .

T[ukoB YzrkI Ì th d' GkrkI ftu tzfvnk ikIdk j? L

(1) ;goFh|vet/I

(2) n;goFh|nvet/I

vet/I|;goFh L vet/I|;goFh L vet/I|;goFh L vet/I|;goFh L vet/I|;goFh L fijBkI ftnziBkI d/ T[ukoB ftu T[ukoe g"DXkok Ì g{oh soQkI o'e b?Id/ jB, T[jBkI Ìvet/I ftnziB fejk ikIdk j? . vet/I ftnziB brGr ;ko/ jh T[ukoB ;EkBkI TÆs/ T[uko/ ikId/ jB . gzikph dhnkIgzdoQkI X[BhnkI vethnkI jB fit/I L g, c, J, s, E, d, N, m, v, u, S, i, e, y, r .

nvet/Invet/Invet/Invet/Invet/I|noX ;goFh L noX ;goFh L noX ;goFh L noX ;goFh L noX ;goFh L fijBkI ftnziBkI d/ T[ukoB ftu g"DXkok Ì xZN tZX o[ektN gkJh ikIdh j?,T[jBkI Ì nvet/I ftnziB fejk ikIdk j? . gzikph ftu u'djkI ftnziB X[BhnkI nvethnkI jB fit/I w, t, B, b, ;,o, D, b, V, R, ;, :, C, j .

gzikph d/ e[M ftnziBkI dh tos'I-ftT[Is Lgzikph d/ e[M ftnziBkI dh tos'I-ftT[Is Lgzikph d/ e[M ftnziBkI dh tos'I-ftT[Is Lgzikph d/ e[M ftnziBkI dh tos'I-ftT[Is Lgzikph d/ e[M ftnziBkI dh tos'I-ftT[Is L

(1) ªC« s/ ªR« dh tos'I j[D pj[s xZN j[zdh j? . nfij/ FpdkII ftu ªC« dh EkI ªr« ns/ ªR« dh EkI ªi«tosD dh o[uh tXdh ik ojh j? fit/I L

ezCD L ezrB

f;zC L f;zr

izR L izi

*(2) ªC«, ªR«, ªD«, ªV«, ª¾« ftnziB FpdkI d/ nozG ftu ed/ th BjhI tos/ ikId/ .

7

(3) ªj« dh X[Bh Ne;kbh gzikph ftu e/tb FpdkI d/ nkozG ftu jh T[ukoh ikIdh j? . FpdkI d/ ftukb/ns/ nzs ftu ªjkjk« fbfynk ikIdk j?l go fJ; dk T[ukoB ªj« BjhI j[zdk ;r' ;[o ftu pdb ikIdkj? .

(4) ªj« dh tos'I d/ fB:w tZy-tZy T[gGkFktkI ftu tZy-tZy jB . Fpd d/ nzs tkbk ªj« f;oca bfjzdhT[gGkFk ftu jo ;fEsh ftu T[ukfonkI ikIdk j?, pkeh T[gGkFktkI ftu BjhI .

(5) ªD«, ªb«, ªo«, ªV«, s'I fgS'I ªD« dk T[ukoB BjhI jz[dk .

(6) ª:« FpdkI d/ nzs ftu ed/ BjhI nkT[Idk . ;z;feqs FpdkI-Gkosh:, ftfdnkb:, fjwkb:, i:nkfd dk gzikph T[ukoB Gkosh, ftfdnkbk, fjwkbk s/ i? j' frnk j? . nzoGbk s/ ftuekobk ª:«j[D ªi« ftu pdb frnk j? fit/I L

:[r-i[r, ;z:'r-;zi'r

(7) FpdkI d/ ftueko nkT[D tkb/ nZX-;to ª:«, ªt« pj[s/ jkbkskI ftu ª;to« ftu pdb rJ/ jB L

t[:efs L ftnesh

;tkwh L ;[nkwh

itkB L i[nkB

(8) gzikph ftu ;zi[rs ftnziB pj[s xZN T[uko/ ikId/ jB . e[M ;zi[rs o{g gzikph T[uko ftu iao{ofwbd/ jB fit/I

Fos, ;Ve, poca nkfd .

(9) ªb« dh X[Bh fbys ftu nzfes BjhI ehsh ikIdh, go g{oph gzikph d/ T[ukoB ftu fJj iao{o fwbdhj? . e[M nfij/ Fpd th jB fijBk dh EkI ªb«, ª¾« d/ tosD Bkb noE pdb ikId/ jB . fitI/ L

Ç'bh L Ç'bh d¾ L db

;tokI s/ ftnziBkI ftubk w{b nzso L;tokI s/ ftnziBkI ftubk w{b nzso L;tokI s/ ftnziBkI ftubk w{b nzso L;tokI s/ ftnziBkI ftubk w{b nzso L;tokI s/ ftnziBkI ftubk w{b nzso L

;to ftnziB

( 1) ;to fJZeb/-fJZeb/ T[uko/ ik ;ed/ jB . ftnziB ;tokI dh wdd s'I pr?o BjhI T[uko/ ik ;ed/

(2) ;to ;[szso X[BhnkI jB . ftnziB gokXhB X[BhnkI jB .

(3) ;to t/b/ ;kj dh jtk fpBkI o[ektN ftnziB t/b/ ;kj dh jtk o[e e/ s/ orV e/ pkjopkjo fBebdh j? . fBebdh j? .

(4) ;tokI dk T[ukoB d/o se j' ;edk j? . ftnziB dk T[ukoB d/o se BjhI j' ;edk .

(5) ;to tZX r{zidko j[zd/ jB . ftnziB xN r{zidko jB .

(6) ;to w{zj d/ fe;/ ftF/F EkI s'I BjhI ftnziB ]k;-yk; EktkI s'I jh T[uko/ ikId/ jB .T[uko/ ikId/ .

nyzvh X[BhnkI Lnyzvh X[BhnkI Lnyzvh X[BhnkI Lnyzvh X[BhnkI Lnyzvh X[BhnkI L

nyzvh X[BhnkI T[j jB fijBkI Ì p'bkI ns/ T[uko yzvkI s'I tyok BjhI ehsk ik ;edk . nyzvh X[Bhnka, yzvhX[BhnkI (;to s/ ftnziBkI d/ nk;o/ «s/ jh T[ukohnkI ik ;edhnkI jB) nyzvh X[BhnkI ftu pb, Bkf;esk, ;[o,;zrw nkfd frDhnkI ikIdhnkI jB .

8

pb L pb L pb L pb L pb L pb dh j'Id Bkb ;zpzXs GkFk dh fJekJh d/ noEkI ftu nzso g?dk j[zdk j? . gzikph GkFk ftu fJ;dh noE g{oB j'Id j? . id'I n;hI e'Jh tke p'bd/ jkI skI tke d/ ;ko/ FpdkI dhnkI X[BhnkI ikI T[uko yzvkI T[go fJe'fijk pb BjhI d/Id/ . fi; X[Bh T[Zs/ tZX }'o d/Id/ jkI, T[j pb j? . pb dk w[Zy ezw Fpd ftub/ nzFk ftu'I fe;/ fJenzF T[Zs/ ]k; }'o d/ e/ T[; Ì d{finkI nzFkI Bkb'I fBy/VBk j? . fit/I L

rbk s/ rbk

rbk L ezm

rbk L rbkT[Dk

d't/I FpdkI d/ i'V fJe' fij/ jB, go rbkT[D tkb/ ªrbk« dk T[ukoB ªezm« tkb/ rbk s'I tyok j?--T[;T[go pb fdsk frnk j? . fJ; pb d/ ekoB jh ªrbk« dk noE rbkT[Dk j? . r[ow[yh ftu fJ; pb Ì nzfeseoB bJh e'Jh fuzBQ BjhI j?, go nzso d;D bJh ªn« tkX{ i'V ;ed/ jkI fit/I L

rbk L rbkn

fJe fto'X i'V/ ti'I ;Ekfgs ehsk ik ;edk j? .

fJe j'o T[dkjoB L sbk - i[Zsh dk sbk

sbk - sbkp (pb eoe/)

tyo/It/I bJh sbk - sbkn

gzikph ftu pb dh ftTI[s fJe j'o Ë;zr ftu th t/yh ik ;edh j? . gzikph d/ eJh T[uko yzvkI tkb/ FpdkIftu pb nkw s"o «s/ bzw/ dhox T[uko yzv «s/ j[zdk j? fit/I L ftuko, ;[nkd .

fJjBkI d'jkI FpdkI ftu pb--uk ns/ nk T[uko yzv «s/ ;Ekfgs j? .

fJ; s'I fJbktk ªpb« dh ;gFZN s/ T[GothI j'Id d[Zs ftnziBk d/ ;EkB jB . r[ow[yh ftu d[zs ftnziBkI ÌnZXe Bkb fbfynk ikIdk j? . nZXe fJe noE G/de T[uko j? Gkt nZXe brkT[D Bkb noE pdbdk j? fit/I L

gsk L gZsk

febk L feZbk

;dh L ;Zdh

;ik L ;Zik

(9) Bkf;esk L fJj fJe noEg{oB nyzvh fJekJh j? . Bkf;esk d/ Bkb FpdkI ftu noEkI dh f;oiBkj[zdh j? . fto'Xh i[ZNkI dh ftXh Bkb Bkf;esk dh ;koEesk ;gFZN j' ikIdh j? fit/I L

ir - izr

j; - jz;

sd - szd

tos' - tos'I

gzikph ftu Bkf;esk nzfes eoB bJh r[ow[yh fbgh ftu ªfpzdh« s/ ªfNgh« d/ fuzB Ëufbs jB . fJjfuzBQ nkgD/ nkg tos'I, ftu BjhI nk ;ed/ . fJjBkI dh tos'I gzikph ;tokI d/ Bkb ;zi[rs j' e/ jh ehsh ik ;edhj? . fJjBkI Ì ;tokI s'I tZy eoe/ BjhI tofsnk ik ;edk feT[Ife ;to jh Bkf;esk XkoB eod/ jB . go, d'jkI dhtos'I dk x/ok tZy-tZy j? .

9

r[ow[yh fbgh ftu brkI-wksokI d/ Bkw s/ fuzBQ fJj jB L

w[esk - n

ezBk - k

f;jkoh - f

fpjkoh - h

neV - [

d[b?IeV - {

bkI - /

d[bkI - ?

j'VkI - '

eB'Vk - "

fJjBkI brkI-wksokI d/ nB[;ko jh fNZgh s/ fpzdh d/ tos'I-x/o/ pDkJ/ ikId/ jB .

fNZgh LfNZgh LfNZgh LfNZgh LfNZgh L

w[esk - dzd, gzX, izr, szd, ezX

f;jkoh - fJzi, fizd, fgzi, fezi, fgzv

neV - ;[zv, w[zi, rz[d

d{b?IeV - o{z, yz{vh, Xz{nkI, oz{nkI, ez{i, rz{i

fJE/ fJj rZb toDB:'r j? fe ªT« fuzBQ Bkb id'I n"IeV s/ d{b?IeV brkI-wksokI i'VhnkI ikdhnkI jB skIfNZgh BjhI brdh . fit/I L T{Ix, T[Irb, T{zXk, fiT[Idk .

fpzdh Lfpzdh Lfpzdh Lfpzdh Lfpzdh L

Bkf;esk bJh fpzdh dh tos'I j/mkI fbyhnkI brkI-wksokI Bkb j[zdh j? .

ezBk - vkIr

fpjkoh - BhId

bkI - r/Id

d[bkItK - w?I

j'Vk - G'Id{

eB"Vk - uek

; [o; [o; [o; [o; [o

gzikph ;[o wBZ[yh nktk} Bkb ;zpzXs j? . fJj w{zj g'b d/ T[ukoBh nzrk d[nkok Bkd-szdk dh EoEokjNftu'I g?dk j[zdh j? . Bkd-szdk dh ezpDh ftu'I rsh d/ T[uko-uVkn Bkb T[IuhnkI BhthnkI ntk}kI g?dk j[zdhnkI jBfijBkI ftu'I ;zrhse b?n g?dk j[zIdh j? . Bkd szdk dhnkI ezpDhnkI dh rsh dk f;ZNk jh ª;[o« jB . ;[o dk ËGktx/ok f;oca fJe T[uko-yzv jh jz[dk j? feT[Ife ;[o dk ;kok Gko fJe s'I tZX X[Bh-yzvkI «s/ fBoGo eodk j? . gzikph

10

GkFk ftu ª;[o« dk pj[s finkdk wZjst j? . fJ; d/ ekoB gzikph Ì ;[okswe GkFk fejk ikIdk j? . ª;[o« gzikphGkFk dk gSkD fuzB j? . gzikph jh fJe nfijh GkFk j? fi; ftu ª;[o« dh ;koEe tos'I j[zdh j? .

gzikph GkFk ftu ;[o dh gSkD eoB bJh e[M T[dkjoBkI L

xo, MkV{, Y'b, Xow, GkJh

fJjBkI FpdkI d/ wZ[Yb/ nZyo x, M, Y, X G jB . fJj soshptko L

e, u, d, s, g X[BhnkI jB fijBkI Bkb BhthI ;[o fwbh j'Jh j? .

fJ;/ soQkI L

wkx, wZM, dZ[X, bZG

fJjBkI FpdkI d/ nyhob/ ftnziB x, M, Y, X, G ftnziB n;b ftu r, i, v, d, p jh jB fijBkI BkbT[Zuh ;[o fwbh j'Jh j? .

gzikph ftu fszB ;[o wzB/ ikId/ jB .

(1) BhthI ;[o

(2) wZXtosh ;[o

(3) TÆuh ;[o

BhthI ;[oBhthI ;[oBhthI ;[oBhthI ;[oBhthI ;[o

BhthI ;[o ;G s'I BhthI jz[dh j? . ;[o tkbk T[uko yzv ekcah bwe ikIdk j? . BhthI ;[o BhthI skB-b?n «s/ ;[DhikIdh j? . BhthI ;[o dh T[uko wksok d{ihnkI ;[okI Bkb'I iaok e[ bzph j[zdh j? . T[dkjoB L

xo (e/ n o)

GkJh (g nkJ/ k Jh)

MkV{ (u n / V{)

wZXtosh ;[o LwZXtosh ;[o LwZXtosh ;[o LwZXtosh ;[o LwZXtosh ;[o L

fJj BhthI s/ TÆuh ;[o d/ dofwnkBh skb tkbh j[zdh j? . fJ; ;[o Ì d;D bJh e'Jh fBFkBh nzfes ehshikIdh . T[dkjoB L

eVh (e n Vh) ;zrb dh eVh

gkVk ( g nk Vk) ftZE

TTTTTÆuh ;[o Luh ;[o Luh ;[o Luh ;[o Luh ;[o L

TÆuh ;[o d{ihnkI d'jkI Bkb'I TÆuh j[zdh j? . ;[okswe T[ukoyzv, T[Zuh ;[o t/b/, d{ihnkI d'jkI ;[okI Bkb'I S'Nkj[zdk j? . TÆuh ;[o tX/o/ s/ia s/ fsZyh jz[dh j? . T[Zuh ;[o T[Zu/ skB «s/ ;[Dh ikIdh j? . T[dkjoB L

gkj - (g nk)

ukj - (uk n)

gzikph ftu fJe T[uko-yzv ftu fJe' jh ;[o j[zdh j? ns/ ;[okswe T[uko-yzv pb tkbk j[zdk j? . ;[o s'Ipb Ì tZy BjhI ehsk ik ;edk feT[Ife ;[o s/ pb d't/I fJe d{i/ ftu fwb/ j[zd/ jB .

;zrw L;zrw L;zrw L;zrw L;zrw L

;zrw th fJe ;koEe nyzv X[Bh j? . fJj n;b ftu X[Bhnkswe jZd dh ftF/Fsk dk ;{ue j? . fJjGkt/I F[X o{g ftu p'bkI d/ T[ukoB-Ëtkj dk T[j nzr skI BjhI j[zdh go ;fji/ jh fSD-wkso u[Zg s'I pknd T[ukoBftu nk obdh j? . fJj' jh ;zrw j? fit/I L

o'e' & Bk ikD fdU . o'e' Bk & ikD fdU[ .

11

nF[XnF[XnF[XnF[XnF[X F[XF[XF[XF[XF[X

rn/ rJ/

gVQDk gVQBk

eft eth

rfJnk frnk

nk:k nkfJnk

B?jo{ Bfjo{

gFskT[Dk gSskT[Dk

F?jo Ffjo

J?Be n?Be

i/jk fijk

pu'Dk pukT[Dk

jzi{ jzM{

e/jVk fejVk

nzpo;o nzfwqs;o

ftfd:koEh ftfdnkoEh

;kd{ ;kX{

wfs wZs

f;oh ;qh

d[Zd dZ[X

p'js pj[s

p?jdk pfjzdk

nr nZr

;[D¯dk ;[DkT[Idk

Ë;kd Ë;kfd

n';dk T[;dk

ukfjdk ukjhdk

p[b¯dk p[bT[Idk

fi:kdk finkdk

wz[v:k w[zfvnk


wBdo wzdo

J/fsjk;e fJfsjk;e

i:k ikfJnk

;?d FkfJd

G[yk G[Zyk

uub uzub

fJzMD fJziD

i/jVk fijVk

fg:ko fgnko

f;r f;zr

Sops Fops

r/ph r'Gh

eo"Dk eokT[Dk

;[jok ;j[ok

Fk;sq FkFso

G?B G?D

ueq uZeo

F[pfuzse F[Gfuzse

;'jDk ;[jDk

;jhd Fjhd

d'VDk d"VDk

Ëhfynk gohfynk

g?jo gfjo

fBZr fBZx

ghIr ghIx

i{iDk i{MDk

;/js f;js

e[Zi e[M

g"Xk g"dk

;to ns/ ftnziB ;zpzXh nkw rbshnkI;to ns/ ftnziB ;zpzXh nkw rbshnkI;to ns/ ftnziB ;zpzXh nkw rbshnkI;to ns/ ftnziB ;zpzXh nkw rbshnkI;to ns/ ftnziB ;zpzXh nkw rbshnkI

12


w/jBs fwjBs

XzXk Xzdk

mzYk mzvk

ihp ihG

pkjd pknd

;pk ;Gk

ikDDk ikDBk

fcoDk fcoBk

gVQkT[Bk gVQkT[Dk

nBgVQ nDgVQ

d[fBnkI d[BhnkI

;w: ;wkI

okBh okDh

fpnkj ftnkj

pehb tehb

gkBh gkDh

fJws/jkB fJwfsjkB

ekb/i ekbi

nG:k; nfGnk;

v{zrk v{zxk

dkfyb dkyb

fpwko phwko

;j?sk ;jkfJsk

npo nzpo

uzxk uzrk

gohsw Ëhsw

eowtko eqwtko

r:k frnk

c?dk ckfJdk

wkT[s w"s


nkJhnk nkfJnk

p/jhwkB p/JhwkB

eko; ekoi

io{o }o{o

ËtosB gfotosB

itkJh ia[nkJh

rktDk rkT[Dk

pukt puk

fJikis fJ}kis

;/whnk ;/thnkI

r:kBh frnkBh

fwohwkB ;qhwkB

gftsq gftZso

ËhGkFk gfoGkFk

fwsq fwsZo

nBdo nzdo

;[zdq ;[zdo

ËwkoE gowkoE

fuZsq fuZso

n?j;kB nfj;kBn?esk J/esk

nZebk fJZebk

eoDk eoBk

fJoyk Jhoyk

J?Be n?Be

uT[Vk u"Vk

J/efjok fJefjok

go/w Ë/w

Fefs Fesh

Grfs Grsh

13


yzr yzx

ykfso ykso

n;BkB fJFBkB

ezrk ezxk

ukfjdk ukjhdk

w[;eb w[Feb

d'jokDk d[jokT[Dk

fBooEe fBokoEe

;{o: ;{oi


eko: ekoi

G//Yukb G/vukb

feqnk fefonk

p[b"Idk p[bkT[Idk

s?j sfj

nfJ;kB nfj;kB

c?dk cakfJdk

e'D e"D

fwoh w/oh

gzikph GkFk dh Bcak;s Lgzikph GkFk dh Bcak;s Lgzikph GkFk dh Bcak;s Lgzikph GkFk dh Bcak;s Lgzikph GkFk dh Bcak;s L

gzikph GkFk nkgD/ Fpd-Gzvko Ì tXkT[D bJh d{;ohnkI GkFktkI s'I Fpd b? ;edh j?, go Fpd b?D;w/ fJ; rZb dk ftF/F fXnkB ofynk ikDk ukjhdk j? fe T[j gzikph w[jkto/ d/ m[Ze nB[;ko mhe o{g ftu tos/ik ;ed/ j'D . fJj ;Zu j? fe gzikph GkFk dk jkiwk pVk do[;s ns/ fto;k r"otwJh j?, fJ; ftu T[od{,cako;h, nzro/ih s' fjzdh d/ eJh Fapd ou-fwu rJ/ jB . go, eJh b/ye ekjbh ftu d{;ohnkI GkFktkI ftZu'I e[Mn"y/ Fpd nkgDhnkI ouBktkI ftu tos oj/ jB, i' jw/Fk oVed/ ofjzd/ jB . fiE'I se seBheh Fpdktkbh dk;zpzX j? fijBkI dk o{g gzikph ftu gfjbkI BjhI fwbdk, T[jBkI Ì T[;/ soQkI w{b o{g ftu b? b?Dk ukjhdk j? .

gzikph iB-;kXkoB dh GkFk j? . fJ; ftubh ;[Gktesk s/ nwbh o{g Ì p/b'V/ gzvskT{ nzF s'I pukT[D dhb'V j? . i/ ªgkDh« Ì ªgkDh« efjD Bkb ;odk j? skI T[; Ì ib ikI Bho efjD dh eh b'V j? . ;kvk T[d/F jo gZys'I GkFk dh F[Xsk dk fXnkB oyfdnkI, ftfdnkoEhnkI Ì gzikph GkFk s'I ikD{ eotkT[Dk j? . FpdkI dh ;[uZih, GktÌ T[ikro eoB tkbh s/ ;w/I d/ nB[;ko Y[ethI tos'I j'Dh ukjhdh j? .

Fpd th ca?FB tkIr ;w/I d/ phsD Bkb nkgDk o{g pdbd/, tos'I ftu ndbh pdbh eod/ ns/ Gkt dh;/X th pdb b?Id/ jB . ;w/I d/ phsD Bkb Fpdktbh ftu j'fJnk BtkI gz[rko ns/ y[Fp{ GkFk dh fizd-ikBjB . ;kÌ GkFk d/ Bt/I o{g d/ ;io/gD Ì wkBDk ukjhdk j? .

jo GkFk dk ;ziwh j'Dk fJe uzrk ;[Gkn ikI r[D j? . fJe uzrk tesk T[j jh j[zdk j? i' E"V/Q s'I E'VQ/ FpdkIftu pj[s e[M efj ikt/ . FpdkI dk ;ziw ebkekoh j? . fJj io{oh BjhI fe i/ ;kv/ e'b Fpd Gzvko y[bQk j? skIn;hI T[;dh p/b'Vh tos'I eod/ ikJhJ/ . fit/I fJe szd nZr/ fgZS/ g?D Bkb ikI fJe szd fYZbh j'D Bkb ;koh skDhT[bM ikIdh j?, fst/I jh GkFk ftu e'Jh Fpd tZX tosD ikI mhe EkI f;o Bk tosD Bkb tke Bk e/tbftnkeofBe B/wkI nB[;ko rbs j' ikIdk j? ;r'I T[; d/ Gkt ËrNkn ftu th nzso nk ikIdk j? . jo fJe Fpddh jo/e tkekIF dh nkgDh EkI j? . T[; EkI s'I T[yV e/ T[j Bk e/tb nkgDkI caoi jh yz[Mk ikt/rk ;r'I GkFk dhBcak;s ftu th caoe nkt/rk fJ; bJh F[pd dk F[aX, ;ob, ;fGn s/ Ne;kbh j'Dk nfsnzs iao{oh j? .

Fpd dk ftnkge Gzvko gzikph GkFk dh nwhoh ns/ ftok;s dk ËwkD j? . fJ; d/ ekoB fJfsjk;e,Xkofwe ns/ ;fGnkukoe jB . T[dkjoB bJh ªªw{oy«« bJh eJh Fpd gzikph GkFk ftu w"i{d jB L w{V, gkrb,MQZbk, TÆiv, vzro, T[b{, yofdwkr, ewneb, ep[ZX, p[XhjhD nkfd jB. fJ; s'I fJbktk--neb dk nzBk, gshb/

14

dk YZeD, pkoQkI w[mhnkI dk, uzd GkB dk N/FB nkfd tkezF ;wkB noEkI ftu tos/ ikId/ jB . wB[Zy ns/ gF{nkI d/fGzB fGzB goeko d/ ykX gdkoEkI bJh eJh Fpd fwbd/ jB . gF{-gzShnkI d/ wb gdkoE bJh th nbr-nbrFpdkI dk Ë:'r ehsk ikIdk j? fit/I L r'po, r'jk, v;k (Bt-izw/ eNo{ dk), v';, fbZd (x'V/ rZX/ dh), b/v/ ( T{Im d/), w/IwDk (peok, u{j/ dhnkI), fpZm (gzShnkI fuVh, s'sk, ep{so, ekI dk nkfd) nkfd fJ; Ëeko d/ ftfGzB FpdkI d/fwbD dk r[D fJ; GkFk ftu j? .

gzikph ;kfjs-Gzvko wB[Zy dhnkI o'}wok dhnkI b'VkI nEtk jktkI-GktkI, nk;-nzd/f;nkI, joy-;'r ÌËrNkT[D ns/ ;{yw Gkth ;kfjs ouB dh pj[s ;woEk oydk j? . ;kÌ f;oca nkgD/ fgsoh XB r[o{ rzqzE ;kfjp,;{cah-ekft ns/ feZ;k-ekft s'I ikD{ j'D dh b'V j? .

j[D se Ëkgs tX/o/ gzikph ftnkeoBkI ftu fJj jh dZf;nk frnk j? fe ªªX[BhnkI d/ ;w{j Bkb pDh GkFkdh ;koEe fJekJh Bz{ Fpd fejk ikIdk j? .«« go, seBheh gZy ikI GkFk ftfrnkB dh fdqFNh s'I fJ; gfoGkFk pko/eJh ;wZf;nktkI yVQhnkI j' ikIdhnkI jB . T[dkjoB bJh fJe Fpd b? ;ed/ jkI---ªªjZE-xVh«« . X[Bhnk d/ ;w{jBkb pDh fJekJh j? ns/ ;koEe j? . go, i/ t/fynk ikt/ skI fJj fJe Fpd BjhI d' FpdkI dk ;w{j j? .

Fpd dh fJe j'o gfoGkFk nB[;ko ªªGkFk dh S'Nh s S'Nh ;koEe fJekJh«« Ì Fpd fejk ikIdk j? . fJE/T[dkjoB Fpd ªxo« dh b?Id/ jk . ªxo« fJe Fpd j?, go ªxo'I« Ì th Fpd fejk ikIdk j? . ªxo'I« Fpd ftu ªxo«Fpd Bkb fgS/so ( 'I ) UI th ;koEe j? . b/feB UI ( 'I ) e'Jh Fpd BjhI . fJ;/ soQkI ªekbk« fJe Fpd j? . fJ;fgS/ brk ezBk (k) th ;koEe j? . fJj g[fbzr, fJe tuB d/ noE d/Idk j?, go ªnk« (k) fJj Fpd BjhI . fJjBkId'jkI T[dkjoBkI s'I fJj ;gZFN j? fe T[gobhnkI d't/I gfoGkFktkI ;jh BjhI . fJj T[dkjoBkI fJj skI ;gFZN eod/IdhnkI jB fe GkFk p'bD tkb/ ns/ fbyD tkb/ Gkt/I ªFpd« Ì gSkDd/ jB. go fJj BjhI ikDd/ fe Fpd eh j?<

fJjBkI, ;wZf;nktkI Bkb BfiZmD ikI jb eoB bJh GkFk ftfrnkBhnkI B/ ªFpd« d/ ;zebg Ì fJe tyoko{g fdsk j? . T[j Fpd Bkb'I tyoh fJe j'o GkFkJh fJekJh th wzBd/ jB fi; Ì T[jBkI B/ GktkIF dk Bkw fdskj? . T[jBkI nB[;ko ªªGkFk dh S'Nh s'I S'Nh ;koEe (noEg{oB) fJekJh Ì GktkIF fejk ikIdk j? .«« fJ; Ì tX/o/;gZFN eoB bJh T[go fdZsh rJh T[dkjoB Ì d[pkok b?Id/ jkI . ªxo'I« ftu nkfJnk ªxo« th GktkIF j? ns/ ªUI«th GktkIF j? L xo s/ ªUI« . i/ ªxo« s/ ªUI« d'B'I GktkIF jB skI nzso eh j'fJnk < n;b ftu ªxo« dh tos'I ;[szsoj?, go ªUI« fJeZbk edh BjhI tofsnk ikIdk, jw/Fk fe;/ d{i/ GktkIF Bkb i'V e/ tofsnk ikIdk j? . fJ; dk noEfJj j'fJnk fe GktkIF d' soQkI d/ jB L

(1) ;[szso GktkIF

(2) pzX/ih|i[VtkI GktkIF

;' n;hI fJ; Bshi/ «s/ g[id/ jkI fe ªxo« ;[szso GktkIF j? s/ ªUI« i[VtkI GktkIF j? . ni'e/ GkFkftfrnkBhnkI d[nkok Fpd dh ËtkB ehsh rJh gfoGkFk fJ; soQkI j? . ªª;[aszso GktkIF Ì Fpd fejk ikIdk j? .««

fJ; nkXko «s/ Fpd dhnkI d' fe;wkI jB L

(1) w{b Fpd

(2) ;kfXs|ofus Fpd

w{b Fpd L w{b Fpd L w{b Fpd L w{b Fpd L w{b Fpd L T[j Fpd i' ;[szso GktkIF j?, T[; Ì w{b Fpd fejk ikIdk j? fit/I L jZE, nZy, Bb, sZe,ebw, vo, T[whd nkfd .

;kfXs|ofus Fpd L ;kfXs|ofus Fpd L ;kfXs|ofus Fpd L ;kfXs|ofus Fpd L ;kfXs|ofus Fpd L T[j Fpd i' fe;/ w{b Fpd Bkb fJe ikI fJe s'I tZX j'o GktkIF i'V e/ pDd/ jB.T[jBkI Ì ;kfXs Fpd fejk ikIdk j? fit/I L nZyhI, jZE'I, ebwdkB, vo'I, p/T[whd nkfd .

15

w{b Fpd s ;kfXs Fpd pDkT[D dh fefonk Ì Fpd ouBk fejk ikIdk j? . gzikph GkFk ftu Fpd-ouBk bJh w{b FpdkI d/ nzoG ftu ikI nzs ftu j'o GktkIF i'V fds/ ikId/ jB . nozG ftu brD tkb/ GktkIF Ìnr/soh GktkIF ns/ nzs ftu brD tkb/ GktkIF Ì fgS/soh GktkIF fejk ikIdk j? . gfjb/ ftnkeoBkI ftu fJjBkIÌ eowtko nr/so s/ fgS/so fejk frnk j? . go, GkFk ftfrnkBh seBheh gZy s'I GktkIF dk nr/so, fgS/soBkb caoe wzBd/ jB . fJE/ fJe rZb ftF/F s'o «s/ B'N eoBtkbh j? fe fe;/ gzikph Fpd Bkb fJe s'I tZX nr/soh GktkIF BjhI brdk, go fgS/soh GktkIF fszB-fszB, uko-uko th bZr ikId/ jB . fJ; s'I fJbktkI nr/sohGktkIF ftF/FDh o{g pDkT[Id/ jB ikI ftF/FD d/ noEkI ftu tos/ ikZd/ jB . nr/soh GktkIFkI s/ fgS/soh GktkIFkIdhnkI e[M T[dkjoBkI L

nr/soh GktkIF Lnr/soh GktkIF Lnr/soh GktkIF Lnr/soh GktkIF Lnr/soh GktkIF L

p/--p/neb, p/JhwkB, p/fbjkia, p/;wM

fB--fBvo, fBezwk, fBskDk, fBXVe

n--n;fj,n;cab, nF[X, nfjz;k

nD-- nDEZe, nDgZVQ nD;[fDnk, nDX'sk

Bk--Bkgke, Bky[F, BkbkfJe, Bkw[okd .

fgS/soh GktkIF LfgS/soh GktkIF LfgS/soh GktkIF LfgS/soh GktkIF LfgS/soh GktkIF L

yakBk--dtkyakBk, ekoyakBk, fizwykBk, vkeykBk

;ko--sVe;ko, ;t/o;ko, fwbD;ko, jzYD;ko

dhnkI--d';shnkI, B/VbhnkI, SphbhnkI, bZrhnkI

e--b/ye, ;wkie, gkme, pkbe

Jh--tXheh, p/ofjwh, ;zrfdbh, fJBebkph .

jo GkFk e'b w{b Fpd pj[s xN j[zd/ jB fJ; bJh nr/soh GktkIF s/ fgS/soh GktkIF tos e/ j'oFpd pDkJ/ ikId/ jB . go, Bt/I pD/ fJj Fpd nkw s"o «s/ T[;/ jh ftnkeofBe Fq/Dh ftu ofjzd/ jB fi; ftuw{b Fpd ;B . Fpd-T[sgsh d/ j'o Yzr th ngDkJ/ rJ/ jB fit/I fJe ftnkeofBe Fq/Dh s'I d{ih FpdftnkeofBe F/qDh pDkT[Dk L

fefonk s'I Gkt-tkue BkItfefonk s'I Gkt-tkue BkItfefonk s'I Gkt-tkue BkItfefonk s'I Gkt-tkue BkItfefonk s'I Gkt-tkue BkIt

fefonkfefonkfefonkfefonkfefonk Gkt-tkue BktGkt-tkue BktGkt-tkue BktGkt-tkue BktGkt-tkue Bktu[DBk u'D;'uDk ;'uy/vDk y/vuweDk uwe

BkIt s'I ftF/FDBkIt s'I ftF/FDBkIt s'I ftF/FDBkIt s'I ftF/FDBkIt s'I ftF/FDBkItBkItBkItBkItBkIt ftF/FDftF/FDftF/FDftF/FDftF/FDnkswk nkswemzv mzvkS/eV S/eVbkskes skestofrnkB frnkBh

16

fefonk s'I ftF/FDfefonk s'I ftF/FDfefonk s'I ftF/FDfefonk s'I ftF/FDfefonk s'I ftF/FD

fefonkfefonkfefonkfefonkfefonk ftF/FDftF/FDftF/FDftF/FDftF/FD

nNeDk nNekT{

fiZsDk i/s{

b[GkT[Dk b'Gh

wzrDk wzrsk

nVDk nVhnb

go gzikph ftu fJe ftnkeofBe F/qDh s'I d{ih Fpd ftnkeofBe F/qDh pDkT[D dh ;woEk th pj[s xNj? fJ; bJh GkFk dhnkI BthnkI w[Zy b'VkI Ì w[Zy oyd/ j'J/ j'o ftnkeofBe Fq/DhnkI Ì fJ; d/ nzsors fbnkT[Dd/ T[gokb/ ehs/ ik oj/ jB fit/I L

ftF/FD s'I fefonkftF/FD s'I fefonkftF/FD s'I fefonkftF/FD s'I fefonkftF/FD s'I fefonk

ftF/FDftF/FDftF/FDftF/FDftF/FD fefonkfefonkfefonkfefonkfefonk

nkgDk ngDkT[Dk

S'Nk S[fNnkT[Dk

fJ;/ soQkI wB[Zy (BkIt) s'I BtkI BkIt wBZ[ysk xfVnk frnk . gfjbkI fgzv (BkIt) s'I g/Iv{ (ftF/FD) skI nkwtos'I ftu ;h j[D fJe j'o BtkI BkIt g/Iv{g[Dk pDkfJnkI frnk j? .

fJj ;ko/ Fpd gzikph d/ nkgD/ ftnkeoB nB[;ko ;jh pDkJ/ rJ/ jB, go e[M ftdtkB ;z;feqs,cako;h ftnkeoB d/ fB:wkI Ì tos e/ Bt/I Fpd xV oj/ jB i' ;jh Bjh j? feT[Ife jo GkFk dk nkgDkftnkeoB jz[dk j? . d{ihnkI GkFktkI s'I Fpd b?D/ skI mhe j?, go d{ihnkI Gk;katkI d/ ftnkeoB fB:wkI dh tos'IeoB Bkb gzikph GkFk dh Bcak;s Bcak;s Bcak;s Bcak;s Bcak;s Ì ekfJw oyDk ;kv/ bJh n"yk j't/rk . fJj' fij/ e[M Fpd j/mkI fds/ ik oj/jB L

wB[Zy wBZ[yst

Bkw BkweoB, Bkwto

okFNo okFNoheoD, okFNohfeqs

ftnesh ftneshst

nca;o nca;oh

eoB?b eoB?bh

ioB?b ioB?bh

noEkI d/ nkXko «s/ th Fpd-T[sgsh ehsh ikIdh j? fit/I L ;kwkBkoEe Fpd, fto'Xkswe Fpd s/pj[nkoEe Fpd .

B'N L B'N L B'N L B'N L B'N L fJ; gkm ftu toB p'X, d/ nzsors X[BhnkI, ;to, ftnziB, brkI-wksokI, fJe ftnkeofBe o{g s'Id{ik ftnkeofBe o{g pko/ ft;sko ;fjs uouk j'Jh j? . Fpd-ouBk pko/ ;zy/g ftu df;nk frnk j? . fJ; bJhËhfynk ftu ËFB-gAso ftu fJ; Bkb ;zpzXs ËFB g[ZS/ ik ;ed/ jB .

17

ÌFB-gZso

(1) j/m fby/ FpdkI Ì ;[X eo e/ fby' L

Gkosh:, o?Ijdk, efjnk, rib, T{gkfJ, XzX, nkIvk, ;[NDk, i[VwkI, ;tkd, nkJ/nk, t/jb, do:k,oT[bk, b?e, e?dk, gos{, eo'X, goG{, T[gkt, ijki, T{dbDk, nG:k;, T[ZBfs, i?jo, g?jo, p'jsk,okFNoh:, X:kB, ;zsqh, nzrqih, r[nkIv, Bzpq, tfusq, nXhnkge, j;kT[Bk, Sow, fdqFfN, nT[yk,wT[yk, wT[i, ekfsb, ejkBh, tke:, g[sq, r?jok, ;kfjsk:, ghtDk, nBfrDs .

(2) j/m fby/ ËFBkI d/ T[Aso fdU L

(1) GkFk f;fynk d/ uko gZXo fejV/ jB <

(2) GkFk ;zouBk dh S'Nh s'I S'Nh fJekJh fejVh j? <

(3) X[Bh fezBh Ëeko dh j? <

(4) r[ow[yh fbgh s/ toBwkbk ftu eh nzso j? <

(5) gzikph dhnkI ;to X[BhnkI fezBhnkI jB <

(8) X[Bh s/ nZyo ftu eh nzso j? <

(7) ;to ns/ ftnziB ftu eh nzso j? <

(9) fpzdh fejVhnkI wksoktkI Bkb brdh j? < T[dkjoB ;fjs fby' .

(10) fNZgh fejVhnkI wksoktkI Bkb brdh j? < T[dkjoBkI th fdU .

(11) nZXe dh tos'I feZE/ j[zdh j? < T[dkjoBkI Bkb ;gZFN eo' .

(12) bx{ ns/ dhox ;to ftubk nzso T[dkjoBkI ;fjs ;gZFN eo' .

(13) ;[o fezBh Ëeko d/ jB < T[dkjoBkI ;fjs fby' .

(3) (T) gzikph Fpd-Gzvko Ì tXkT[D bJh fejV/-fejV/ Yzr ngDkJ/ ik ;ed/ jB, fijBk Bkbgzikph GkFk dh Bcak;s ekfJw oj/ .

(n) d{;ohnkI GkFktkI ftZu'I Fpd b?D t/b/ fejVhnkI rZbkI dk fXnkB oyDk ukjhdk j? <

(J) FpdkI dh ;[uZih tos'I fe; Ì nkyd/ jB <

18


gVQBkgVQBkgVQBkgVQBkgVQBk

(1) gVQBk(1) gVQBk(1) gVQBk(1) gVQBk(1) gVQBk

fe;/ th GkFk d/ FpdkI okjhI fbys d/ GktkI Ì ;wMDk, T[; Ì gVQBk efjzd/ jB . gVQBk wkBf;e fefonkd/ Bkb-Bkb ;ohoe fefonk th j? . gVQB bJh mhe Biao, mhe ;[DB Fesh ns/ mhe p'bD Fesh }o{oh gZyjB . Gktksfwe ;fEosk th gVQB ftu ;jkJh j[zdh j? . go, i/ feXo/ fJ; ftu e;o ofj ikt/ skI nfXnkge dh:'r nrtkJh Bkb fJ; Ì mhe th ehsk ik ;edk j? .

GkFk gVQB tkb/ gkme dh gVQB-rsh Ì T[;dh gVQB-:'rsk ËGkfts eodh j? . gVQB-rsh ns/ Gkt-rqfjD eoB ftu B/V/ dh ;kIM j? . ;[;s-ukb gkme gVQh j'Jh t;s{ dk ;jh Gkt rqfjD eoB s'I n;woE j[zdkj? . e[M ftdtkBkI dk wZs j? fe i/ e'Jh gkme Ësh fwzN d' ;" Fpd Bjha gVQdk skI T[; Ì gVQh j'Jh t;s{ dh g{oh;wM BjhI nk ;e/rh . gVQ/ j'J/ ftukokI Ì f;bf;b/tko soshp d/ e/ EkI f;o fNek e/ oy ;eDk, T[;dh :kdkFstk;s/ ;zGt BjhI j't/rk . fJ; bJh fJj }o{oh j? fe ;wkI fB;fus eo e/ gkm Ì s/}h Bkb gfVQnk ikt/ . gVQBt/b/ fJ; rZb dk yak; fXnkB ofynk ikt/ fe T[j p/fXnkBk Bk j't/ . fJ; s'I fJbktk fJe' tko pj[s/ FpdkI T[Zs/fdqFNh ;[ND dk nfGnk; j't/ . w'B-gkm eoBk th pj[s }o{oh j?, go fJ;dk nfGnk; eoB t/b/ gkme d/ p[bQ-Bk coeD ns/ Bk jh fe;/ fe;w dh r[D-r[DkjN nkfd dh nktk} g?dk j't/ . gVQB nfGnk; ;w/I tko-tko fgSkIjw'V e/ Bk gfVQnk ikt/ .

ouBk gVQB s'I pknd gkme bJh fJj ikD b?Dk pj[s }o{oh j? fe T[j ouBk T[; Ì ;wM nk rJh j? .i/ T[j wfj;{; eodk j? fe T[j e[M ;wMD s'I n;woE j? ikI T[;d/ fdwkr ftu T[; ouBk pko/ ;gZFNsk BjhI j?skI E'VQk ;wkI eZY e/ T[; Ì d[pkok gVQ/ . i/ fco th e'Jh ewh j? skI nfXnkge dh wdd bJh ik ;edh j? .

ekbi ftu gj[zuD se ftfdnkoEh ;e{bh gVQkJh d/ eJh gVQktkI ftu'I bzx u[Zek j? . go, fJjBkI gVQktkI «s/T[;dk tX/o/ fXnkB gkm-g[;sekI gVQB se jh ;hfws j[zdk j? . pkjothI iwks ftu T[;dk w[Zy T[d/F uzr/ nze Ëkgseoe/ fe;/ uzr/ ftFtftfdnkb/ d/ uzr/ ekbi ftu dkybk b?Dk j[zdk j? . ekbi ftu wks-GkFk|GkFk dh gVQkJhbJh T[; Ì nkgDk gVQB dk x/ok ftFkb eoBk g?Idk j? . T[; BPz nkgDhnkI gkm-g[;sekI gVQB s'I fJbktk gzikph;kfjs d/ tZy-tZy o{gkI Ì gVQB dh nkds gkT[Dh g?Idh j? . fJ; bJh T[; ftu g[;sekI gVQB dk ;"ae g?dk eoBk ns/g[;sekI Bkb fgnko g?dk eoB dh b'V g?Idh j? .

ejkDh gVQBk LejkDh gVQBk LejkDh gVQBk LejkDh gVQBk LejkDh gVQBk L

ejkDh ns/ wB[Zy dh gZeh ;KM j? . id'I pZuk j'F ;zGkbdk j? skI T[; nzdo ejkDh ;[DB dh u/Ne g?dk j'ikIdh j? . T[; Ì ejkDh ;[DB ftu nBzd nkT[Idk j? . fgSbhnkI ghVQhnkI ftu pZu/ dh fJ; G[Zy Ì dkdhnkI, BkBhnkI,g{ohnkI eodhnkI ;B go, j[D o/vhU, N?bhth}B B/ fJj Gko nkgD/ w'fYnkI T[go u[Ze fbnk j? .

nkX[fBe gzikph fBZeh ejkDh gZSw dh d/D j? . fJj E'V/ ;w/I brGr nZX/ xzN/ ikI e[M tZX ;w/I ftu gVQhikD tkbh tkose ftu fbyh rJh fJe ;zg{oB rbg feos j? . fJj fe;/ fJe gkso ikI fe;/ fJe xNBkI T[s/nkXkfos fJefjo/ nkeko tkbh ouBk jz[dh j? . eJh tkoh skI fJj fe;/ fJe ftF/F Ëeko d/ tksktoB s/ ËGkt

19

f;oiD se jh ;hfws j[zdh j? . (efjD s'I Gkt fJj j? e'Jh ejkDh gkso ËXkB ejkDh, e'Jh xNBk ËXkB s/ e'JhtksktoB ËXkB ejkDh j' ;edh j?) fJ; dk jofr} fJj noE BjhI fe fJe Ëeko dh ejkDh ftu'I d{;o/ nzFrkfJp j[zd/ jB . nzso f;oca fJzBk j[zdk j? fe fBFfus tzBrh tkbh ejkDh ftu ;zpzXs nzF Ì gow[Zysk fdZshikIdh j? . jo ejkDh ftu gkso th j't/rk, xNBk th xN/rh ns/ fe;/ yk; soQkI dk tksktoB th f;ofink frnkj't/rk . fe;/ ftF/F tBzrh ftu ejkDh Ì oyD dk nkXko fJj j't/rk fe ejkDheko dk w[Zy fXnkB fe; gZy T[goj? .

nkX[fBe fBZeh ejkDh s'I gfjbkI th ejkDh fposkIs ;kfjs d/ o{g ftu w"i{d ;h . fJj fposkIs behoh;h . ejkDh F[o{ s'I nzs se fJe fBFfus xNBk eqw ftu dZ;h ikIdh ;h ns/ nzs T[Zs/ ejkDh dh i' ;wZf;nk j[zdh;h, T[; dk fe;/ Bk fe;/ o{g ftu jZb eZY fdsk ikIdk ;h . ejkDh ysw j'D «s/ e'Jh th nfijh rZb BjhI ofjikIdh ;h fi; pko/ gkme e'Jh T[s;[esk, ikI p/u?Bh wfj;{; eo/ . f}nkdkso ejkDh e'Jh ;zd/F, f;fynk ikI Bhshdh rZb ;wMk e/ jh w[edh ;h .

ni'eh nkX[fBe fBZeh ejkDh ftubh ejkDh feXo'I th nkozG j' ;edh j?, nkfd s'I, wZX s'I, ikI nzs s'I .ejkDheko nkgDh ebkswe b'V nB[;ko rZb feXo'I th F[o{ eo ;edk j? . fXnkB e/tb fJj oZyD dh b'V j? ferZb fJ; sokI F[o{ ehsh ikt/ fe T[j gkme dk fXnkB MNgN nkgD/ tZb fyZuD ftu ;cab j' ikt/ ns/s/}h Bkb nkgD/ ebkskwe f;yo tb tZXdh j'Jh T[s;[esk T[Gkodh ikt/ . s/} otkBh, sDkU, T[s;[esk s/ f;yofBZeh ejkDh d/ ftF/F r[D fwZE/ ikId/ jB . f;yo T[Zs/ g[Zi e/ ejkDh fJe MNe/ Bkb MN gN ysw j't/ . fJj th}o{oh BjhI fe gozgokrs ejkDh tkIr ;G e[M ;w/Ndk j't/ . ekcah e[M ejkDh d/ w[eZD s'I pknd nkfijk th ofj;edk j? fi; Ì gkme nkgDh ebgBk Bkb w[ezwb eo ;edk j't/ .

ejkDh gVQBk fJ; bJh }o{oh j? feT[Zfe fJj ;kv/ ihtB dk Ëshfpzp j? . fJj ihtB Ì j[-p-j{ nkgDhbg/N ftu b? b?Idh j? . ihtB d/ nkb/ d[nkb/ dk frnkB d/ e/ fx;hnkI fgNhnkI g[okDhnkI ;wkfie edokI ehwskIdk yzvB eoB d/ Bkb-Bkb BtI/ ;wki dh T[;koh tk;s/ Ë/oBk th d/Idh j? . fJj wzB'oziB eoB s'I fJbktkftfrnkB d/ tZy tZy y/sokI Ì th nkgD/ ebkt/ ftu b?Idh j? . fJfsjk;e Ë;zrk, ;ohoe e;oskI, y/vkI, uzrh s/;;sh y[oke pko/ th ikDekoh d/Idh j? .

ejkDh gVQB Bkb gkme nzdo ;t?-ËrNkn d/ w"e/ g?dk j[zd/ jB . ejkDh gVQB s'I pknd T[;Ì d{finkI ÌejkDh ;[DkT[D dk w"ek fwb/rk . T[;d/ p'bD dk Mkek y[bQ/rk . ejkDh Ì g/F eoB dk Yzr T[;dk nkgDk j't/rk . fJj ;G e[M T[; nzdo fJe T[sFkj g?dk eo/rk . fJ; soQkI BthnkI-BthnkI ejkDhnkI gVQB dh Gkbj't/rh . fe;/ e'b'I ejkDh ;[D e/, nypkokI s/ o;kfbnkI ftZu'I ejkDhnkI gVQ e/ iwks ftu nkgD/ Yzr Bkb ;[Dk e/w"fye ËrNkn dk nfGnk; j't/rk .

ejkDh gVQB Bkb GkFk :'rsk ftu th tkXk j[zdk j? . GkFk ËrNkn dh pj[-GkIs tkoskbkg tzBrhejkDh okjhI jh j[zdh j? . tZy-tZy ejkDhnkI ftu g/Iv{ ihtB dh Mkeh, Ffjoh tksktoB, nDgVQ s/ gVQ/ fby/ b'ekIdh p'bh, BthI Fpdktbh gzikph GkFk ftu ;fji-;[Gkn tos/ ikId/ jB . nykD s w[jktfonkI Bkb gkmekI dh ;kIMg?Idh j? fi; ekoB T[jBkI dh GkFk :'rsk ftu tkXk j[zdk j? .

ejkDh gVQB s'I pknd ejkDh dk ;ko fbyD dk nfGnk; gkme dh fbyD-:'rsk Ì tXkT[Idk j? ns/f;oiDkswe ekoi dk frnkB d/Idk j? . fe;/ th gVQh j'Jh ejkDh dh ;whfynk ËfsGkFbh gkmekI nzdo ;kfjseo[uhnkI dh T[s/iBk g?dk eoB d/ Bkb o;kfbnkI ns/ nypkokI tk;s/ ;t?-isBkI Bkb ejkDh ouBk eoB dh fjwzsg?dk eod/ jB . T[;dh ;"u ns/ ËrNkn ftu fJe ;[w/b g?dk j[zdk j? . ftT[Is pX sohe/ Bkb ;'uD s/ ËrNkT[Ddh iku nkT[Idh j? . T[; Ì ;[DB, ;wMD, :kd oyD ns/ w"ek fwbD «s/ nkgD/ Yzr Bkb ËrNk ;eD d/ nt;ofwbd/ jB . fJzBk jh BjhIl ejkDh ebk ejkDh dh T[sgsh d/ ftek; pko/ ikDekoh Ëkgs j[zdh j? . gkme nzdo

20

fiE/ ËGktFkbh Yzr Bkb ejkDh gVQB dh :'rsk g?dk jz[dh j?, T[E/ Bkb jh ouBksfwe o[uhnkI dk ftek;j[zdk j? .

j/mkI T[dkjoB d/ s"o ªs/ fJe ejkDh fdZsh rJh j? fi; Ì gVQ e/ ftfdnkoEh nkgDh ejkDh gVQB-:'rskdh goy eo ;ed/ jB ns/ gohfynk dh fdqFNh s'I j'o g[;sekI ftu'I ejkDhnkI gVQ e/ fJ;/ soQkI dk nfGnk; ehskik ;edk j? L

fsbu"bhfsbu"bhfsbu"bhfsbu"bhfsbu"bh

w'jB Gzvkoh

u"Xoh o"De wZb GwZso frnk . T[j f;o s'I g?okI sZe ezp T[Zfmnk. g;hBk T[jdh fuT[eDh r'rV s/ fJT[Ifco frnk, fit/I oZih j'Jh G'I T[go eZ;h dk gfjbk gkDh fco ikIdk j? . T[jÌ Fkw d/ x[;w[;/ s'I vo bZr fojk;h . w"s fijh u[gk;/ tosh u[Zg B/ T[jÌ j'o th G?Ghs eo fdZsk . T[jB/ nkgD/ nkb/ d[nkb/ d/fynk . uko/ gk;/jB/ok c?fbnk j'fJnk ;h . Gydh GZmh ftu'I fBZebd/ gzxo/ b'j/ tor/ fGnkBe fynkbkI B/ T[jd/ bj{ dk d"ok s/}eo fdZsk . fGnkBe s/ nihp fij/ f]nkb T[j ;'uD bZrk . s/ w"s tor/ eJh fynkb T[j fJe dw ;'u frnk Lªi/ Gbk fJ; jB/oh oks «u w?Ì e'Jh wko ikJ/ . w/ok rb jh x[ZN d/t/ . ikI oZf;nkI Bkb B{Ve/ w?Ì ehfVnkI d/ G"Ds/ ;[ZN ikJ/ . ehV/ w/oh p'Nh u{zv b?D c/o T[jÌ :kd nkfJnk fe fet/I gzdok fdB gfjbkI dh fJe fJj' fijh FkwÌ jh fszB vke{nkI B/ bkrb/ fgzv Ì ikId/ fe;/ fgU-g[Zs Ì x/o fbnk ;h . fgU d/ d/yfdnkI d/yfdnkI g[Zs Ì r'bhnkIBkb SkD fdZsk ;h . T[; fgZS'I fgU Ì th . Nkjbh T[jb/ b[fenk e'Jh okjh fJj d/y e/ vo frnk ;h, s/ GZiT[fmnk ;h . GZi/-ikId/ d/ T[jd/ ezBk e'b dh fezBhnkI jh r'bhnkI FkI FkI eodhnkI bzx rJhnkI ;B, go T[j pufrnk . fJj ;koh ftfEnk u"Xoh o'De wZb B/ nkg nkgD/ ezBh T[; pzd/ s'I ;[Dh ;h .

T[j skI fJ; ;z[B;kB ftu fJZebk ;h . fpbe[b fJeZbk . fJe tkoh c/o T[jdk ;kok ;oho ezp frnk .

d{o ;kjwD/ u[oZ;s/ ftu fe;/ g[sZ-ftr[Zuh d/ pkb/ N{D/ d/ dht/ dh bkN ezp ojh ;h .

ekjbh ekjbh T[j nkgD/ xo Ì s[o fgnk . ehfVnkI d/ G"D «s/ fsbu"bh gT[D nkfJnk T[j pV/ moQw/Bkb, jtk Bkb nme/bhnkI eodk, nkfJnk ;h . xo Ì w[V/ ikId/ d/ T[jd/ edw fEVe fEVe ikId/ ;B . T[jÌbZfrnk fit/I e'Jh T[jdk fgZSk eo fojk j[zzdkI j? . T[jd/ fpbe[b Bkb Bkb e'Jh s[o fojk jz[dk j? . T[jB/ fgS/ w[Ve' d/fynk . T[E/ skI e'Jh th BjhI ;h . T[jdk goSktkI jh ;h. fijVk FkfJd T[; s'I th finkdk vfonk j'fJnk ;h,T[; s'I th f}nkdk T[j ezp fojk ;h .

yVek j'D d/ vo'I gzi-rih X'sh dk bV T[jB/ fJe jZE Bkb cV fbnk . ;zGb ;zGb s[odk T[j J/dkInkgD/ xo nk tfVnk, fiZdkI e'Jh ;Zg ukBD dh w;sh ftu y/vdk y/vdk fe;/ nDfvZm fBT[b/ dh B}o uVQB'I vodknkgDh y[v ftu ;oe ikIdk j? .

nzdo'I skeh ftZu'I T[; pkjo tZb Ì d/fynk . b'ekI dk jVQ Ffjo tZb Ì nk fojk ;h .

nrb/ ewo/ ftZu tVfdnkI jh T[j nkgD/ Btkoh gbzx T[Zs/ fvZr fgnk . fgnk fgnk T[j nkgDh gfjbhIfizdrh pko/ ;'uD bZrk . ;'udk-;'udk T[j UE/ g[Zi frnk fiE/ u"Xoh o'De wZb BjhI ;h j[zdk . pZ; o'Deh j[zdk;h . fJeZbk, wkI dk bkvbk, o'Deh .

s/ T[j fgzvkI ftu fco e/ egVk t/udk j[zdk ;h. S'Nh fijh eZgV/ dh Goh rmVh fe;/ pk}hroBh dh fgZmT[s/ bZd/ fBnkD/ tkIr T[jdhnkI tZyhnkI ftu tV tV ikIdh . fgZv dhnkI ;[nkDhnkI Ì r} r} egVk t/udk T[jw;kI r[}kok s'odk . EZfenk N[ZfNnk xo nk e/ id T[j nkgDh }BkBh d/ jZEkI dh gZeh o'Nh ykIdk skI T[jdk ;kokEe/tkI bfj ikIdk . d't/I t/b/ fwbdh o[yh-fw;h o'Nh T[jÌ pj[s ;[nkd bZrdh s/ T[j fJ; bJh oZp dk ;" ;" F[eo

21

eodk . f}zdrh T[jdh ;kIth s[o ojh ;h .

fJe fdB T[jdk eZgVk ftfenk . e[M o[gJ/ T[jÌ T[Xko d/ fwb rJ/ . xo nke/ T[jB/ id ;ko/ frD/ skIg{o/ ;" d/ B'N ;B .

;" ;" d/ B'N skI T[jB/ pj[s d/y/ ;B . Ffjo d/ tZv/ jNtkDhJ/ dh d[ekB dk rZbk ;" ;" d/ B'NkI Bkb jh skIGfonk ofjzdk ;h . T[jÌ gsk ;h eh n"fVQnk fe T[j S'N/ B'NkI pdb/ fgzv d/ Fokp d/ m/e/ s'I ;" dk fJe' fJe B'Npdbtk fbnkfJnk . T[jdh skI s'o jh pdb rJh . xo ftu gfjbh t/okI ;" dk B'N nkfJnk ;h .

e'o/ e[Zi/ ftu ;" dk B'N oZy e/ T[jB/ Bt/I EkB Bkb'I bho gkV e/ T[jdk w{zj pzBQ fdZsk . e[Zik T[j eZuh e'mhftu oZy e/ bzwk g? frnk . ;koh dh ;koh oks T[j gk;/ wkodk fojk . T[jÌ BhId BjhI ;h nk ojh . T[j xzN/ xzN/fgZS'I e[i/ dk w{zj y'b e/ ;" d/ B'N Ì jZEkI Bkb N'j N'j e/ w[V e'mh ftu oZy d/Idk .

T[; oks T[jdh nihp jkbs j' rJh ;h .

T[jdh xo tkbh T[; dh fJj jkbs t/y t/y xpok ojh ;h . T[; Ì eh MZb uVQ frnk ;h, T[; oks . T[jj[D th ed/ ed/ ;'uD bZr ikIdh .

c/o T[jB/ nkgD/ fgzv jh pikih dh jZNh gk bJh . s/ T[j o'Deh dh EkI o"De wZb pD frnk .

fgzv ftu T[jdk ;[jDk tDi ub fgnk . d' d' uko uko s'I tXdhnkI nk;kwhnkI j[D ;ko/ fgzv ftu c?brJhnkI .

eZgV/ T[Zs/ br/ ezNo'b B/ T[jÌ pb?e eoBh f;ykJh . fBZs BftnkI N?e;kI B/ T[jÌ d[{ohnkI tZjhnkI oZyDhnkIf;yk fdZshnkI, fgzv dk tkb tkb T[jdk eo}kJh ;h . ;ko/ fJbke/ ftu j[D ªªo'De wZb, o"De wZb«« j' ojh ;h .

c/o T[jÌ ngDk fgzv S'Nk S'Nk bZrD bZrk . fit/I T[jdh fdB go fdB tXdh r'rV j[D fJ; fgzv ftuBjhz ;h ;wk ;edh .

fJe oks T[j NZoe ftu ;kwkB gk e/ bkrb/ Ffjo nk tfVnk . nk;kwhnkI fgzv s'I Ffjo d/ uZeo wkoBbZrhnkI . fi; dh Xh G?D dk ftnkj Xfonk ikIdk T[j o"De wZb e'b }o{o g[iZdk . }whB rfjD/ Xo e/ nkgDhro} g{oh eodk . o"De wZb d/ r[D rkT[Idk T[j EZedk Bk .

j[D o'De wZb d/ GZm/ ubd/ ;B . T[jd/ nkgD/ eJh NZoe ubd/ ;B . eJh ezgBhnkI dk T[j fjZ;/dko;h . T[jdk J/Bk ezw j'D T[Zs/ th T[jÌ j[D e'Jh ezw Bjh ;h . pZ; r'rV s/ xVh w[Vh T[j jZE c/odk ofjzdk . ed/ed/ w;sh ftu nk e/ nkgDh xo tkbh T[Zs/ oQ'p MkVdk T[j efjzdk, ªªGkrtkB/, eh ;wMdh n?I fijV/ o"Deh Ì xoftu ;" dk B'N fgnk d/y e/ T[; oks Bhzd BjhI ;h nkJh, nZi uko fvzjrkI s/ fgFkp eoB frnk J/Bk ewk b?Id/ .««

tXh r'rV T[s/ T[jdk jZE wZb'wbh fcoB bZr ikIdk .

fJ; ;kb dhnkI fJb?eFBkI ftu T[j Ffjo dk wÆyhnk u[fDnk frnk . o"De wZb s'I j[D T[j u'Xoh o"DewZb pD frnk .

J/Bk e[M j'D s/ th T[jÌ u?B BjhI ;h fwfbnk . tgkoe Xzfdnk ftu T[bfMnk T[j fdB oks GNedkofjzdk . T[jdhnkI eJh nk;kwhnkI T[jBPz nZykI fdykT[D bZr ikIdhnkI . eJh nk;kwhnkI wo-w[Zeo ikIdhnkI . T[jd/nkgD/ yk; fgzv dk puBk ekwo/v y[bQw-y[bQk T[jd/ f]bkca gouko eodk fcodk ofjzdk . nk;kwhnkI ed/-ed/ skIT[j T[jd/ w{zj «s/ th yohnkI ;[Dk ikIdk . Go/ pk}ko ftu pkIj eYZe/, T[jdhnkI d[ekBkI dh esko tb fJFkok eoe/ T[j efjzdk, ªªUJ/ o'Dek, ehjdh yakso i'Vd?I fJj fwbyk, w"ek n"D s/ b"ekI B/ fJj nkg/ ;kIG b?DhnkI B/ .««

fJj ;[D e/ u"Xoh o"De wZb T[go'I T[go'I skI jZ; SZvdk go nzdo'I-nzdo fit/I T[jÌ ekIEk fSV ikIdk . nkg;

22

ftu rZbkI eod/ b'e T[jB[z{ bZrdk, fit/I T[jdhnkI jh u[rbhnkI eo oj/ j'D, T[jd/ fyabkca ftT[IskI pDk oj/ j'D .

eJh eJh Gow, eJh eJh tfjw yakj-wyakj T[jÌ szr eoh ikId/ . T[jdhnkI okskI dh BhId jokw j[zdhofjzdh . ed/ ed/ T[j T[ZGVtkfjnkI T[Zm pfjzdk . G?V/ G?V/ ;[gB/ T[jÌ nkT[Id/ ofjzd/ .

c/o T[jB/ fJjBkI rZbkI tb fXnkB d/Dk jh SZv fdsk . gzvskI GkJhnkI Ì T[j g{iD bZrk . fJbke/ d/ tZv/;zskI Ì eJh t/okI eko ftu fpmk e/ nkgD/ Ffjo b? nkfJnk . ;kb ftu eJh ;s;zr T[jB/ eokJ/ . ;e{bkI wzdokIs/ r[od[nkfonkI Ì T[jB/ jikokI o[gJ/ wdd tZi'I fdZs/ . jVQ-ghVQskI ftu T[jB/ j}kokI ezpb tzv/ . fJb?eFB-czvftu T[jB/ n?vh tZvh E?bh G/IN ehsh fe tZfvnkII-tZfvnkI Fkj{ekokI d/ dzd i'V fdZs/ .

go c/o th fJZe y'i fijh, fJZe GNeD fijh T[jÌ nzdo'-nzdo ykJh ikIdh . nkgD/ ezw tb'I nt/;bk j'e/-----ezw fijVk fe j[D nkg/ jh ubh ik fojk ;h--- T[j u?B Gkb fojk ;h . T[j' fijk u?B fijVk fe T[jÌ ed/fgzvkI «u r} r} eZgVk t/u e/ nkJ/ EZe/ N[ZN/ Ì u[Zb/Q w{jo/ pfj e/ o[Zyh fwZ;h o'Nh ykIfdnkI B;hp jz[dk ;h . ªªfezBkmoQwk, fezBk u?B ;h T[; fizdrh ftu .«« ed/ ed/ T[j ;'udk .

c/o T[jÌ fJe goskgh ;zsk d/ doFB j'J/ . ;koh ftfEnk T[jB/ ;zskI Ì efj ;[DkJh . fJZe t/okI skI T[j;zsk nZr/ u"Xoh o'De wZb s'I fJe sZ[S o"Deh pD frnk . ;zskI Ì dfJnk nk rJh T[jdh fJj jkbs d/y e/ w{zjftu xkj, rZb ftu yZdo dk goBk s/ Bzr/ g?oh Ffjo dk u"Xoh T[jBkI d/ uoBkI ftu Yfjnk fgnk ;h .

;zsk B/ iZr eokfJnk . T[jBkI B/ T[jdk jZE btk e/ rohpkI Ì eZgV/ tzvkJ/ . pokjwDkI Ì eJh egbkIrT{nkI dkB eotkJhnkI . T[j T[jd/ e'b ;tk wjhBk oj/ . ikId/ j'J/ T[jÌ n;h; d/ rJ/ s/ efj rJ/, ªªd/y ----o"De wZb ---eZbQ Ì wzrbtko j? . eZbQ s'I jh v[Zpd/ ;{oi Bkb ehfVnkI d/ G"D T[s/ fsbu"bh gk e/ nkfJnk eo .;tk ;kb fsbu"bh g"Idk ojhI . fJj p/}pkB ehV/ s?Ì sko d/Dr/ . d/yhI fes/ G[Zb Bk ikJhI .««

fJj efj e/ ;zs Broh s'I pkjo j' rJ/ . j[D jo v[Zpd/ ;{oi Bkb u"Xoh o"De wZb ehfVnkI d/ G'D T[Zs/fsbu"bh gkD ikIdk tZv/ s'I tZvk ezw SZv T[j nkgD/ jZEhI fsbu"bh gk e/ nkT[Idk . eJh eJh fwzN T[j ehfVnkI d/G"D T[Zs/ p?mk u"bkI fgZS/ ehfVnkI dh bVkJh d/ydk ofjzdk, ;[nkd b?Idk ofjzdk . nkgDh fizdrh T[jÌ c/o;kthI j[zdh ikgh .

eJh fdBkI s'I fJe nihp swkFk ehfVnkI dk T[j t/y fojk ;h . S'fNnkI S'fNnkI ehfVnkI s'I fJe tZv/ eZd-p[s tkbk ehVk fsbbZrh FZeo dh fupeh o'Vh y'je/ b? ikIdk ;h . T[jdk fJj jwbk t/y e/ u"Xoh fyV T[mZdk;h . ªªfezBk fjzwsh n? ;de/ s/o/ .«« T[jd/ wz{j'I nkg/ fBeb ikIdk .

ni Ffjo ftu e[FshnkI ;B . fJbke/ ftZu'I nkJ/ T[jd/ eo}kJh G'E/ gkJh, Fokp ftu r[ZN, T[jd/ tb x{ox{o d/yd/ ;B . ekwo/v puBkI b'ekI d/ jVQ ftu ukwQfbnk fJT[I fco fojk ;h fit/I ftnkj ftu BkfJD fcodh j[zdhj? . u'Xoh o"De wZb Ì e[FshnkI t/yDk ni uzrk Bk brk .

T[j skI nkgD/ gfjbtkB ehV/ d/ dkU-g/u jh t/y/rk, fJj ;'udk, moQw/ Bkb s[odk, nme/bhnkI eodk,T[j ehfVnkI d/ G"D g[Zik . fsbu"bh gkT[D s'I gfjbkI T[jB/ fJe fBeh fijh fupeh j'Jh fsbkI Bkb Goh r[V dho'Vh G"D T[s/ ;[Nh .

swkFk d/yD bJh T[j fsnko j' frnk . n?Iseh T[jd/ w{zj' ª;de/ s/o/« Bk fBefbnk . T[j ezp T[fmnk .

tZv/ ehV/ s'I r[V dh fBZeh fijh vbh y'j e/ S'N/ S/N/ gzi S/ ehV/ nkgDh y[Zv tb ukJhI ukJhI fbik oj/;B .

23

eEk;koeEk;koeEk;koeEk;koeEk;ko

fJj ejkDh fJe nwho nkdwh o"De wZb d/ ihtB Bkb ;zEzXs j? . ejkDh d/ nkozG ftu ejkDhekoT[;dh wkBf;e sBkT[ dh ;fEsh g/F eodk fbydk j? fe T[j vfonk, g;hB' g;hB j'fJnk fJe ;z[B;kB irQk «s/Fkw t/b/ yVQk j? . T[;d/ wB nzdo vokT[D/ s/ nihp fij/ fynkb T[mZ oj/ jB . ejkDh dk w[Zy gkso o'De wZbnkgD/ fJ; vo Ì ;t?-puBh okjhI ËrN eodk j? fe fJ; jBQ/oh oks ftu e'Jh th T[; Ì wko ;edk j? , T[;dkrbk x[N ;edk j? ikI oZf;nkI Bkb pzB e/ ehfVnkI dh G"D«s/ ;[ZN e/ ik ;edk j? . T[; Ì :kd nkT[Idk j?? fe e[MfdB gfjbkI jh T[;B/ fJe xNBk ;[Dh ;h fe fJj' fijh fJe Fkw Ì vke{nkI B/ fgU s/ g[Zs Ì r'bhnkI Bkb SbDheo fdZsk ;h . fJ; xNBk dk u/sk T[; Ì j'o vok d/Idk j? ns/ T[j nkgDh gzi r} dh X'sh jZE ftu cVh s/}h-s/}h Bkb nkgD/ xo tb s[o g?Idk j? . go, xpokjN ekoB T[; Ì j[D th ikgdk j? fe e'Jh T[;dk fgZSk eo fojkj? ikI T[;d/ Bkb ub fojk j? . xo g[Zi e/ T[j nkgD/ ewo/ ftu ftZS/ Btkoh gbzx T[Zs/ fvZr g?Idk j? ns/ nkgDhfgSbh fizdrh pko/ ;'udk j? .

fJE/ ejkDheko fgZSb-Mks dh ftZXh Bkb o"De wZb dh phs u[Zeh fizdrh Bkb gkmekI dh ;kIM gkT[Idk j?. T[j fbydk j? fe T[j o"De wZb BjhI, wkI dk bkvbk o"Deh j[zdk ;h . T[j fgzvkI ftu fco e/ egVk t/uD dk ezweodk ;h . ;kok fdB n"oskI Ì r} r} egVk t/u e/ xo dk r[}kok eodk ;h . go, EZe N[ZN e/ Fkw Ì id'I T[jxo gZ[i e/ nkgDh }BkBh d/ jZEkI dh o'Nh ykIdk skI T[;dh ;koh EekpN d{o j' ikIdh ;h . T[j nkgD/ ihtB s'I;zs[FN ;h . d' NkfJw dh fwbdh o'Nh T[; Ì ;[nkd brdh ;h ns/ fJ; bJh T[j oZp dk F[eor[iko ;h .

fJe fdB T[;dk egVk pj[s ftfenk ns/ T[Xko th fwb frnk . T[; fdB T[j pj[s y[F ;h feT[Ife T[;e'b ;" dk B'N ;h . T[; B'N Ì e[Zi/ ftu gk, w{zj«s/ egVk pzB fdsk . go, T[; Ì ;koh oks BhId BjhI nkJh . T[joksh T[Zm T[Zm e/ ;" dk B'N t/ydk fojk .

;w/I B/ eotN pdbh . T[; B/ nkgD/ fgzv ftu fJe pikih dh jZNh gk bJh . ftT[gko tXZD brk . pb?edk ezw eoBk th T[;Ì nk frnk . N?e; dh u'oh th eoB brk ns/ fgzv d/ eJh b'e T[;d/ eo}kJh j' rJ/ . T[jfgzv s'I Ffjo nk frnk . j[D T[;d/ d' GZm/ s' eJh NZoe ubd/ ;B, eJh ezgBhnkI dk fjZ;/dko ;h . T[j o'Deh s'Io"De wZb skI gfjbkI jh pD u[Zek ;h go, fJb?eFB fiZsD «s/ Ffjo dk wZ[yhnk u[D bJ/ ikD T[s/ u"Xoh o"De wZbj' frnk .

fJzBk ;G e[M Ëkgs eo b?D s'I pknd T[; Ì u?B Bk fwfbnk . T[;dh GNeDk tZXdh rJh . eJh rkjeT[;Ì nZykI fdykT[D br/, eJhnkI B/ T[;d/ g?;/ wko bJ/ ns/ T[;d/ fgzv dk ekwo/v T[;d/ fto[X Ëuko eoB brfgnk . T[;Ì vokT[Idk s/ XwekT[Idk th ;h . fJ; ;G B/ T[;Ì tfjwh pDk fdsk ns/ T[;Ì G?V/-G?V/ ;[caB/ th nkT[Dbr gJ/ .

nkgD/ wB Ì j'o gk;/ bkT[D bJh T[;B/ ;zskI dh FoB bJh . wzdo, r[odtkfonkI s/ ;e{bkI ftu dkBfdZsk . eJhnkI dh wdd ehsh . go, T[;dh GNeD ysw Bk j'Jh . T[j w[V e/ T[j u?B gkT[Dk ukj[zdk ;h i' fwZ;ho'Nh yk e/ nkT[Idk ;h .

fJe fdB T[; B/ fJe goskgh ;zs Ì nkgDh ;koh ftfEnk ;[DkJh . T[jBkI B/ T[; Ì jo o'} ;tk ;kbFkw ;{oi v[ZpD t/b/ ehfVnkI dh G"D T[Zs/ fsbu"bh gk e/ nkT[D bJh fejk . o"De wZb o'} fJt/I jh eodk ns/ G"DT[Zs/ p?m e/ u"bkI fgS/ ehfVnkI Ì bVd/ t/y e/ y[F j[zdk . fJe fdB T[;B/ nihp swkFk t/fynk fe fJe tZvk ehVkpkeh ;kfonkI e'b'I Feo dh fupeh o'Vh y'j e/ b? ik fojk ;h . fJj d/y T[j pj[s y[F j'fJnk .

e[M fdBkI pknd id T[j fsbu"bh gkT[D ehfVnkI dh G"D T[Zs/ frnk skI T[; B/ fsZbkI Bkb Goh r[V dho'Vh G"D «s/ ;[ZNh . go, ni uko gzi S'N/ ehV/ T[; tZv/ ehV/ s'I o'Vh y'j e/ nkgDh y[Zv tb y[Fh y[Fh fbik oj/;B . fJ; xNBk B/ T[; Ì ezpk fdsk .

24

eftsk gVQBk Leftsk gVQBk Leftsk gVQBk Leftsk gVQBk Leftsk gVQBk L

fJ; s'I gfjbkI fe n;hI eftsk gVQB dh uouk eohJ/, ;kv/ bJh fJj ikD b?Dk nfs }o{oh j? fe eftskj? eh < tZy-tZy ftdtkBkI B/ eftsk Ì nbr-nbr sokI Bkb gfoGkfFs ehsk j? . j?}fbN eftsk Ì ªebgBk s/wB't/rkI dh GkFk« efjzdk j? . Ëf;ZX eth tov}toE eftsk Ì ªgopb GktkI dk ;[Gkte s/ v[bQdk Ëtkj« d;dkj? . ;?bh fJ; Ì ªfBZo'b ebgBk dh nfGftnziBk« nkydk j? . ikjB;B eftsk Ì ªdbhb Ì ;'uT[vkoh d/ yzGbkT[Dk« efjzdk j? . ekobkJhb fJ; Ì ;zrhswJh ftukokI dk BkI fdzdk j? . GkJh tho f;zx nB[;koªeftsk e'JhcoFh uh} Bjh« T[Zu/ BSZsoh tZ;D tkbh d/th« j? . fJzBk jh BjhI eJh ftdtkB eftsk Ì o{j dh p'bh, nkswk dkËekFa, nzrwh X{j ftu T[Sb-T[Sb g?Idh uz[rhnkI Godh fBos ukb j? . eJhnkI dk skI fJj wzBDk th j? fe id'Ie'Jh eth eftsk oudk j? skI T[j n;kXkoB wB[Zy j[zdk j? . T[j nkgD/ ihtB nB[Gt Ì nkgD/ wB'GktkI, ftukokI,tbtfbnkI, wB'sozrkI s/ wB't/rkI Ì fwZmh MDeko okjhI ËrNkT[D bJh fpjpb j[zdk j? .

eftsk ftu okrwJh nzF dk j'Dk fJe j'o tkXk j? . nfs fgnko, nfs ;'r, ns/ nfs y[Fh ;w/I c[ZN/ j'J/wB't/rk okrwJh j' fBpVd/ jB . Ë' L g{oB f;zx nB[;ko eftsk ªªfgnko ftu w'J/ pzfdnk d/ puBkI« s'I S[N j'oe[M th BjhI. Gkt[esk j/m fBebh j'Jh eth fdb dh j{e ;o'fsnkI dh o{j bo}k fdzdh j? b{z ezv/ yV/ eo fdzdh j?,ebgBk d/ x'V/ «s/ ;tko j' nDfd;d/ wzvbk dh ;?o eotk fdzdh j? .««

fJ; bJh eftsk Ì gVQB dk Yzr tZyok j? . eftsk Ì tkose tkIr jh gVQ b?Dk eftsk dh nkswk ÌwkoBk j?, eth d/ ;{yw GktkI dk ;kj x[NDk j? . eftsk dk gVQBk p'bh f;fynk dk isB BjhI, ekft nB[Gt ÌnkgD/ nB[Gt ftu ;w'Dk j? . ekft fjod/ dh XVeD Bkb nkgDh fdb XVeD w/bDk j? . T[uZ ekft-T[vkohnkIftu r[nkuDk j?, ;[nkd ;[nkd j'Dk j? . fJ; bJh eftsk gVQB bJh tyoh ftT[Is dh b'V j? .

eftsk fJe ;o'dh ebk j? . fJ; dk ;zpzX ezBk Bkb j? . eftsk dh T[sgsh s/ ftek; th fJj' jh dZ;dkj? fe eftsk dk ;zpzX tX/o/ eoe/ ;o's Bkb jh fojk j? . eth eftsk ofunk eod/ ;B ns/ c/o :kokI d';skI ftugVQ e/ ;[DkfJnk eod/ ;B . eJh skI oki eth th j[zd/ ;B . oki/, wjkIokfinkI d/ dopkokI ftu eftsk ;[Dk e/ eJhsoQkI d/ fJBkw Ëkgs eod/ ;B . ni'e/ ;w/I ftu ;zw/bB, w[FkfJo/ s/ eth dopko fJ; b'V Ì g{ok eod/ jB .

Ë?; dh ;j{bs tZXD Bkb eftsk dk fbysh ;o{g j'Id ftu nkfJnk j? . eftsk-gkm eoB dk w[Zy T[d/Feftsk gVQ e/ o; wkBDk s/ nBzd b?Dk j? . fJ; T[d/F dh g{osh e/tb T[Zu/ gkm okjhI jh j' ;edh j? . eftsk dku[g-gkm eftsk d/ o; Ì wXZw ns/ ;zrhswJh ikd{ ysw eo d/Idk j? .

;G s'I gfjbkI eftsk Ì ;wZ[u/ o{g ftu gfVQnk ikt/ . T[; d/ N'N/ eo b?D Bkb Gkt dh fJekrosk Gzr j'ikIdh j? . jkI i/ eftsk pj[as bzw/oh j? skI T[; Ì e[M GkrkI ftu tzv b?Dk T[fus j? . fJj tzv th fJ; Yzr Bkbehsh ikt/ fe ËGkt dh fJekrosk Bk N[ZN/ . eftsk d/ GktkI s'I tbtfbnkI Ì ;wMD bJh uzrk ;kXB T[Zuk gkmj? . T[Zuh gVQB Bkb eftsk dh ;wM S/sh nkT[Idh j? . eftsk gkm ;w/I feXo/ tX/o/ i'o d/D dh b'V g?Idh j?, feXo/xZN . fJj b'V th eftsk B{[z T[Zuh gVQB Bkb jh g{oh j[zdh j?. eftsk gVQB ;w/I eftsk dhnkI b'VkI Ì w[Zy oyDkukjhdk j? . i/ eftsk ftu BkNeh nzF j? skI T[j BkNeh nzdk} Bkb gVQh ikt/ . i/ T[j rk e/ gVQh ik ;edh j? skIrk e/ gVQh ikt/ . i/ T[j wzvbh ftu gVQB tkbh j? skI ;ko/ ob e/ gVQB . eftsk gkm ;w/I jo s[Ze d/ nzs ftu E'VQkfijk mfjoB dh b'V j? .

eftsk dk fJe' gkm ekcah Bjh j? . fJe' tko eftsk gVQB Bkb e[M gZb/ BjhI g?Idk . b'V nB[;ko d' fszBgVQskI j'DhnkI ukjhdhnkI jB feT[Ife jo gVQs ;w/I eth d/ Gkt gkme ;kjwD/ tX/o/ ;gFZN jz[d/ ikId/ jB . gfjbkeftsk gkm eoB s'I pknd eftsk ftub/ n"y/ FpdkI s'I Gkt T[j Fpd fijV/ eftsk d/ Gkt Ì ;wMD ftu o[ektNpDd/ jB . T[; s'I pknd eftsk Ì j'o gVQskI fdshnkI ikDhnkI ukjhdhnkI jB . eftsk gkm fJZeb/ fJZeb/ ns/ i[ZN

25

ftu th ehsk ik ;edk j? . i[ZN ftu eftsk gkm eoB Bkb Mkek y[Zb ikIdk j? . eJh tko FpdkI d/ noEkI T[gotX/o/ }'o d/D Bkb gkme dk ;kok fXnkB FpdkI s/ T[jBkI d/ noEkI se jh ;hfws j' e/ ofj ikIdk j? ns/ eftskftu nzes Gkt Ì rqfjD eoB s'I n;woE ofjzdk j? . fJ; soQkI eth d/ n;b Gkt gkme se BjhI gj[zud/ .

eftsk dh gVQkJh ftu ftnkfynk ËDkbh dk fJe ftF/F ;EkB j? . fJ; d/ nzsors fJe fJe Fpd d/noE eoB Bkb'I ;ko/, g?o/ dh ftnkfynk ehsh ikIIdh j? . efmB FpdkI d/ noEkI dh ;jkfJsk Bkb eftsk Gkt ;wMe/, eth tb'I nzfes ehs/ rJ/ nzsoht Gkt s'I ikD{ j' e/ ftnkfynk eo fdZsh ikIdh j? . fJ; ftXh ftu Gkt dh;gZFNZsk s'I fpBkI ekftwJh y{phnkI, o; nkfd Ë;z;kwJh gZy Ì S'fjnk ikIdk j? . go, i/ fJe fJe s[Ze d/ noE ehs/ikD skI eftsk ftub/ Gkt dh J/esk Gzr j' ikIdh j? ns/ gkme d/ wB T[As/ pMtkI ËGkt BjhI g?Idk .

ekbi d/ gfjb/ doi/ d/ ftfdnkoEhnkI bJh ;whfynk ËDkbh th pj[s }o{oh j? feT[Zfe fJ; gZXo d/ftfdnkoEhnkI dh ikD-gSkD ;kfjse ;whfynk Bkb j[zdh j? . eftsk dk ftFk t;s{, Fpd u'D ns/ ;zrhse gZypko/ Nhek fNgDh eoBk f;yDk j[zdk j? . gVu'b eoB ;w/I fBogZysk dk gZy g{oBk ns/ nkb'uBk ftfrnkBe bhjkIT[Zs/ j'Dh ukjhdh j? eftsk ftu nzfes eth d/ Gkt Ì fBy/V e/ fbyDk, eftsk d/ e/Idoh ftuko BPz bZGDk, eftskftZu'I uzr/ ftukokI tkbhnk N{ekI B'N eoBhnkI ns/ eftsk d/ o{ge gZy pko/ ftuko eoBh fJ; gZXo d/ ftfdnkoEhnkIÌ nkT[Dk ukjhdk j? .

eftsk gVQB d/ eJh T[d/F jB Leftsk gVQB d/ eJh T[d/F jB Leftsk gVQB d/ eJh T[d/F jB Leftsk gVQB d/ eJh T[d/F jB Leftsk gVQB d/ eJh T[d/F jB L

(1) eftsk dh ;[o skb dh b'V ns/ Gkt nB[;ko eftsk gVQB dh iku f;yDk .

(2) eth d/ nB[Gt Ì ;wMDk .

(3) nkgDh ebgBk Fesh Ì Ëuzv eoBk .

(4) nkgD/ nzdo ;[ji-;[nkd g?dk eoBk .

(5) ouBksfwe o[uhnkI g?dk eoBk ns/ eftsk fbyD bJh T[sFkj g?dk j'Dk .

(6) eftsk gVQB Bkb ekfte ;{M ns/ ekfte GktBk dk ftek; j'Dk .

(7) wB'GktkI s/ wB't/rkI Ì Bo"Jh ;/X d/Dh .

j/m eftsk dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI rJhnkI jB . fJjBkI dk eftsk-gkm eoB dk nfGnk; ehskikt/ L

T[dkjoB Bz 1T[dkjoB Bz 1T[dkjoB Bz 1T[dkjoB Bz 1T[dkjoB Bz 1

sq/b s[geksq/b s[geksq/b s[geksq/b s[geksq/b s[gek

GkJh tho f;zxGkJh tho f;zxGkJh tho f;zxGkJh tho f;zxGkJh tho f;zx

(1) w'sh tkIC{ vbQedk

s[gek fJj i' sq/b,

r'dh p?m r[bkp dh

j; j; eodk e/b,

tk;h d/F no{g dk

eodk g:ko ngko,

26

o{gtkB j? j' frnk

g:koh r'd ftukb,

noFh feoB fJe nkt;h

b?;h J/; b[ekfJ,

M'ek ws e[Jh g"D dk

d/t/ Xos frokfJ .

fBZs g:ko fyu b:kItdk

eo/ no{g' o{g,

noFh Ëhsw j? e[Jh

fBs fco eo/ no{g .

fJ; eftsk d/ Ë;zr ftu j/m fbyhnkI ;sokI dk ftFab/FD L

fBZs g:ko fyu b:kItdk

eo/ no{g' o{g,

noFh Ëhsw j? e[Jh

fBs fco eo/ no{g .

ftnkfynk Lftnkfynk Lftnkfynk Lftnkfynk Lftnkfynk L

fJj eftsk GkJh tho f;zx dh fbyh j'Jh j? . nkX[fBe gzikph eftsk dk wZ[Y fJjBkI s'I jh pMZdk j? .wZXekb dh gzikph eftsk ftu i' o{g ngDkfJnk frnk, GkJh tho f;zx B/ T[;dh EkI Bt/I ekft o{gkI ftu eftskfbyh . T[j Ëfeqsh dk eth ;h . T[; Ì Ëfeqsh dh ;z[dosk ftu Ëwkswk t;dk Ëshs j[zdk ;h, fJ;/ bJh T[jBkI dheftsk dkoFfBe ozr dh j[zdh j? . T[; Ì nfXnkswtkdh eth fejk ikIdk j? . oZj; fJjBkI dhnkI eftsktkI dkftF/F r[D j? . fJjBkI d/ ekft ;zrqfj L wNe j[bko/, bfjokI d/ jko, ezpdh ebkJh, fpibhnkI d/ jko, w/o/ ;kJhnkIihU B/ gzikph eftsk Ì v{zxh soQkI ËGfts ehsk .

GkJh tho f;zx dh fJ; eftsk ªsq/b s[gek« Ì ojZ;tkdh eftsk wzfBnk ikIdk j? feT[Ife Ëfeqsh Ì fJ;nB[Gt dk wkfXnw pDkfJnk frnk j? . eftsk dk nkozG ªs/qb s[ge/I s'I j[zdk j?, i' r[bkp dh r'd ftu p?mk vbefojk j? . r[bkp d/ c[Zb d/ fgnko dh fyu fJ; Ì Xosh «s/ fbnkJh j? . fJ; soQkI fJj no{g s'I o{g j' frnk . ethnB[;ko i/ g"D dk M'ek fJ; Ì Xosh s/ v/r ;edk j? skI noF s'I X[Zg dh fJe feoB nk e/ fJ; Ì nkgD/ nzdo b[ekbt/rh .

fJjBkI gzeshnkI ftu eth efjzdk j? fe Xosh dk fgnko o'} ªsq/b s[ge/« Ì nkgD/ fgnko dh fyu ekoBfJE/ b? nkT[Idk j? ns/ fJj no{g s'I o{g j' ikIdk j? . go, noF dk Ëhsw Gkt Ëwkswk ;{oi dh feoB dh wddBkb fJ; Ì o'} o{g s'I no{g eo d/Idk j? ns/ fJj fco T[; e'b tkg; g[Zi ikIdk j? .

nkgDh fJ; eftsk ftu eth ªsQ/b s[ge/« d/ Ëshe okjhI Ëfeqsh, pqfjwzv s/ ;z;ko dh ;koh y/v Ì fJedkoFfBe fdqFNh s'I g/F eodk j? . fJ; soQkI fJj ;z;ko dh y/v pDh j'Jh j? . i' th fJ; ;z;ko ftu nkfJnk j?,T[; B/ T[; Ëwkswk ftu ik e/ fco bhB j' ikDk j? . eth B/ fJ; ;z;ko d/ oZj; Ì pVh ;fji Bkb g/F ehskj? .

27


yaBrkjh dhtk pkbdhJ/yaBrkjh dhtk pkbdhJ/yaBrkjh dhtk pkbdhJ/yaBrkjh dhtk pkbdhJ/yaBrkjh dhtk pkbdhJ/

w'jB f;zxw'jB f;zxw'jB f;zxw'jB f;zxw'jB f;zx

]aBrkjh dhtk pkbdhJ/,

eh b'udhJ/ < eh GkbdhJ/ <

eh o[; frnk s/ok Y'b e[V/ <

:k ;yDh s/oh M'b e[V/ <

:k ;oxh t/b/ sZfenk Jh

e'Jh vkYk G?Vk ;[caBk Bh <

i' eodh wko' wko e[V/

s{z gj[zuh ftu T[ikV e[V/ .

f;o T[Zs/ s/o/ T[bo ojh

fJe p[ZY-g[okDh p/o ijh,

fi; d/ ezfvnk ftu c; ojhnkI

e[M bhokI tZS/-ukg ijhnkI

s/ g?okI d/ ftu FkIs fgnk

fJe Y/o rhNhnkI gZEokI dk .

s{z nub, nv'b, np'b yVh,

fje s/oh Bkb :ehB Gohl

yaBrkj d/ T[Zs/ nkD Bkb,

fJe dht/ d/ fNwekD Bkb,

;G ;B;/ s/o/ d{o j'J/

fje-y{zi/ B{o' B{o j'J/,

go gVQ gVQ g[;se-Y/o e[V/,

w/ok tXdk ikJ/ jB/o e[V/ .

e[M nip fJbw dhnkI f}ZdkI B/,

w?Ì wkfonk feT[I, eh feZdkI B/ .

w?I fB;u/ pkM'I GNe fojk,

28

izBs d'}y ftu bNe fojk .

rZb ;[D ik GNe/ okjh dh,

fJe fuDr w?IÌ th ukjhdh .

j/m fbyhnkI gzeshnkI dh ftnkfynk eo' Lj/m fbyhnkI gzeshnkI dh ftnkfynk eo' Lj/m fbyhnkI gzeshnkI dh ftnkfynk eo' Lj/m fbyhnkI gzeshnkI dh ftnkfynk eo' Lj/m fbyhnkI gzeshnkI dh ftnkfynk eo' L

e[M nip fJbw dhnkI fiZdkI B/ .

w?Ì wkfonk feT[I, eh feZdkI B/ .

w?I fB;u/ pkM'I GNe fojk,

izBs d'}y ftu bNe fojk .

rZb ;[D ik GNe/ okjh dh,

fJe fuDr w?IÌ th ukjhdh .

ftnkfynkftnkfynkftnkfynkftnkfynkftnkfynk

fJj gzeshnkI w'jB f;zx dh eftsk ªyBrkjh dhtk pkbdhJ/« ftu'I bJhnkI rJhnkI jB . fJ; eftsk ÌfdqFqNkIs ftu g/F ehsk frnk j? . eth fJ; ftu fbydk j? fe T[j fJe nfijh w[fNnko Ì d/ydk j? i' fe;/ ghodh ykBrkj (dorkj) T[Zs/ dhtk pkb ojh j? . T[j T[; Ì eJh ËFB eodk j? fe T[j fJE/ feT[I nkJh j? <, ehT[;dk gsh o[Z; frnk j? <, eh T[;B/ ;t/o t/b/ e'Jh ;[caBk t/fynk j? < T[j fJ; rZb th j?okB j? fe ykBrkj dkwkj'b th pVk tfjwkI Gfonk j?, go T[j w[fNnko T[E/ nv'b yVh j? . eth Ì ikgdk j? fe T[; w[fNnko Ì fJE/ nke/ fJe ftFtk; Ëkgs j' frnk j? .

fJjBkI gzeshnkI ftu eth fbydk j? fe T[; B/ Y/o ;kohnkI g[;sekI gVQhnkI jB . go, fiT[I-fiT[I T[jfeskpkI gVQdk frnk, frnkB dh EkI T[; nzdo jB/ok tXdk frnk . T[; dhnkI eJh fidkI B/ T[; Ì feT[I s/ fet/Iwko fdsk T[;Ì gsk jh Bjh ufbnk . T[; ftu T[; Ësh (Gkt Ëwksek) nft;tk; tXdk frnk . j[D T[j dtzdftu ihnk fojk j? . T[j nkgD/ o;s/ s'I GNe u[Zek j? . T[j T[; w[fNnko Ì o'e e/ T[; e'b'I T[j' fij/ ftFtk; dhfuDr wzr fojk j? i' ftFtk; T[; Ì fJ; yaBrkj TÆs/ fbnkfJnk j? .

fJj eftsk w'jB f;zx B/ o[wkfNe fdqFNh s'I fbyh j? .


fJE/ r[opkDh ftZu'I ekft-gzeshnkI fdZshnkI ik ojhnkI jB . r[opkDh gVQB dh ftXh tZyoh j? . j/mkI ªnk;kdh tko« ftu'I ekft gzeshnkI bJhnkI rJhnkI jB . fJBQk ekft-gzeshnkI B[z gVQ', ns/ T[;dh fdZsh ftnkfynk Ì;wM' L

f;zwb o[y[ ;okfJok nfs dhox nfs w[u[,

UfJ fi nktfj nk; efo ikfj fBok;/ fes[ .

cb fce/ c[b pepe/ ezfw Bk nktfj gs,

fwms[ Bhth BkBek r[D uzfrnkJhnk ss[ .

ftnkfynkftnkfynkftnkfynkftnkfynkftnkfynk L r[o{ BkBe d/t ih B/ ªnk;k dh tko« d/ fJ; Fpd ftu wB[Zyh ;[Gkn d/ fJe fJj' fij/ r[Dtb ;ze/s ehsk j? i' wBZ[yh ;kohnkI uzfrnkJhnk dh p[fBnkd ;wfMnk ik ;edk j?, fJj r[D j?l ªfwmZs« Gkt

29

fwZmk p'bDk skfe fe;/ th d{;o/ dk fdb Bk d[ykfJnk ikt/ . r[o{ eth B/ wB[Zyh ihtB dh fJ; w{b uzfrnkJh dhwZjssk Ì Ëfeosh d/ wkfXnw okjhI ;wMkfJnk j? . T[BQkI B/ f;wzb d/ o[Zy dk fpnkB ehsk j? i' pkjo' t/yD ÌTÆuk-bzwk ns/ w'Nk-sk}k B}o nkT[Idk j?, fi; Ì t/y e/ id'I gzSh T[; tb fyZu/ ub/ nkT[Id/ jB skI T[BQkI Ì T[; o[Zys'I e[M th Ëkgs BjhI j[zdk fi; ekoB T[j fBok; j' e/ tkg; gos ikId/ jB . fJ; f;wzb o[Zy Ì brD tkb/ cbfce/ ns/ e"V/ j[zd/ jB . fJzBk jh BjhI fJ; o[Zy d/ gZs/ th fe;/ ezw BjhI nkT[Id/ . r[o{ ih B/ fwmk; d/ wZjst ÌfpnkB eoB bJh fJe fJj' fij/ o[Zy dh T[dkjoB fdZsh j? fi; ftu fwmk; tkbh e'Jh th rZb BjhI . fJj o[ZygzShnkI bJh e'Jh wZjst BjhI oydk . mhe fpbe[b T[;/ soQkI jh e"V/ ;[Gkn tkbk ftnesh wB[Zyh ;wki bJhwZjst jhD j[zdk j? . fJj' jh ekoB j? fe r[o{ ih B/ fwZmk p'bD Ì ;kohnkI uzfrnkJhnkI dk sZs fejk j? .

ËFB --ejkDhËFB --ejkDhËFB --ejkDhËFB --ejkDhËFB --ejkDh

(i) fsbu"bh ejkDh dk e/Idoh ftFk eh j? <

(ii) fJ; ejkDh dk w[Zy gkso e"D j? <

(iii) fe; xNBk B/ ejkDh d/ gkso Ì G"Iuek eo fdZsk <

(iv) fJj ejkDh gkme Bz{ fe; gZy"I u/szB eodh j? <

(T) eftsk-sq/b s[ge/

ËFB

(i) fJ; eftsk ftu eth B/ sq/b s[ge/ d/ Ëshe okjhI fezBQk rZbk dk ;zuko ehsk j? <

(ii) fJ; eftsk ftu oZj; s/ Ëfeqsh fe; soQkI nG/d j' ikId/ jB <

(n) eftsk-yBrkjh dhtk tkbdhJ/

ËFB L

(i) w'jB f;zx fJ; eftsk ftu fe; sBkU Ì fpnkB eodk j? <

(ii) w'jB f;zx B/ fJ; eftsk d/ nkozG ftu ËFB ftXh Ì feT[I tofsnk j? < s/ nzs «s/ T[j fe; f;ZN/«s/ gjz[udk j? <

30


fbyDkfbyDkfbyDkfbyDkfbyDk

fbyDk fJe w?ekBeh ebk j?, fi; ftu nZyk s/ jZE fJeZm/ ezw eod/ jB ns/ ouBksafwe fefonk j'Deoe/ fbyD dk ezw gVQB Bkb'I n"yk j? . go, pZuk ;e{bh gVQkJh nkozG eoB «s/ gVQB d/ Bkb-Bkb fbyDk thf;ydk j? feT[Ife uzrh soQkI f;yD bJh T[; Ì gVQB d/ Bkb Bkb fbyDk th nkT[Dk ukjhdk j? . w"fye ËrNknd/ Bkb-Bkb fbysh ËrNkn dh th pVh b'V j? .

nkX[fBe f;fynk ËDkbh ftF/F o{g ftu fbys-ouBk T[go nkXkfos j? . Ëhfynk dk pj[sk p'M fbysouBk jh ;zGkbdh j? . ËGktFkbh fbyD-Yzr jh ftfdnkoEh Ì T[BZsh d/ okjkI tb b? ikIdk j? . t/fynk ikt/ skInAi dk wZB[y nkgDh :kd Fesh T[go tX/o/ i'ao d/D Bkb'I ftukokI Ì fbysh o{g ftu ;kIG e/ oyD ftu tX/o/ :ehBeodk j?.

i/ GkFk d/ fbysh o{g dh rZb eohJ/ skI ;kv/ t/dkI, rqzEkI s/ g[;sekI B/ ;kv/ ËkuhB tZv w[Zb/ f;XkIs, frnkBd/ ;'w/ ns/ ;kfjs Ì fet/I ;kIG e/ ofynk j'fJnk j? . fJj fbys ouBktkI jh jB fijBkI dh wdd Bkb wB[Zy nzdoe[M j'o BtkI f;oiD dh T[wzr g?dk j'Jh j? . ni'e/ wB[Zy d/ ;ko/ Xzd/, eko'pko, tZy-tZy d/FkI ftueko Ë;go ;zpzXfbys ouBk T[go jh nkXkfos jB . fJ; fJehthI ;dh ftu fbys-ouBk ;t?-ËrNkn dk ;"yk s/ T[sw ;kXBj? .

fJj ;" cah;dh ;Zu j? fe jo fbys ouBk gfjbkI ftukokI dh gXZo T[Zs/ wz"fye ouBk jh j[zdh j? . i/p'bukb ;w/I ;kvh ftukoXkok ;ob s/ ftT[IspZX j? skI fJj r[D ;kvh fbys ftu ;fji/ jh nk ikt/rk . i/ ;kvhp'bukb ftu sZo[NhnkI jB skI fJj B[e; ;kvh fbys ftu th oVe/rk . ftdtkB okfJpoB dk skI fJE/ se efjDkj? fe i/ fe;/ ftfdnkoEh dh fbys-ouBk ew}'o j? skI ;wM' fe T[; Ì fbyD s'I gfjbk w"fye nfGnk; bJhb'VhIdk w"ek BjhI fdZsk frnk .

fbys-ouBk d/ eJh T[d/F jB . F[X, ;ob s/ ËGktFkbh GkFk okjhI nkgD/ ftukokI Ì ËrNkn ;eD dh:'rsk g?dk eoBh . ;zpd-Gzvko ftu tkXk eoBk . :[eshtkB Yzr Bkb ;'uD dh nkds gkT[Dh . F[X Fpd-i'Vs/ b'VhId/ ft;okw fuzB tos e/ g?o/ pDk e/ fbyD dh :'rsk g?dk eoBh . ftnkeofBe gZy s'I GkFk Ì F[X tos e/nkgD/ ftuko ËrNk ;eD/ gzikph GkFk d/ Fpd, tkezF, w[jkto/ s/ nykDkI Ì mhe Yzr Bkb ;wM e/ tkekI ftutos ;eDk . fbys ftu ftF/ dh J/esk, ftukokI dk eqw «s/ ËrNkn dk ;ziw fBGk ;eD dh :'rsk g?dkeoBh . ftukokI, nB[GtkI ns/ GktkI Ì w"fbe o{g ftu ËrNkn ;eD dh :'rsk g?dk eoBh nkfd .

fJe uzrh fbys-ouBk d/ r[D L

(1) fybo/ GktkI Ì fJe EkI fJZem/ eo e/ b'VhIdh ftT[Is d/Dh .

(2) ft;/a Bkb ;zpzXs Ëpb ftukokI Ì gfjb d/ e/ pkeh ftukokI Ì ;jh Yzr s/ mhe EkI ªs/fbyDk .

(3) ftukokI Ì b'V nB[;ko ft;sko d/Dk ns/ ;zy/g eoBk .

31

fbyD F?bh LfbyD F?bh LfbyD F?bh LfbyD F?bh LfbyD F?bh L

;koh fbys Ì S'N/ S'N/ g?fonkI ftu tzv e/ , jo ftuko bJh g?ok fB;fus eoBk fbyD F?bh dkr[D j? . fJ; rZb dk fynkb ofynk ikt/ fe jo g?ok nkgD/ ftuko ftu g{oB j[zdk j'fJnk th d{i/ g?fonkI Bkb;kIM oydk j't/ .

;[uZih Fpd u'D, ;ziw s/ Y[etkIgB, S'N/-S'N/ u[;s tke, T[jBkI dh ;[Gkte ukb, jo tke fJe d{i/ ftZu'IfBefbnk wfj;{; j't/, fJj ;G e[M fbys Ì ËGktFkbh pDkT[Id/ jB . ftukokI dh w"fbesk s/ F?bh fBist dhB[jko ouBk dk w[Zb tXkT[Idh j? .

B'N LB'N LB'N LB'N LB'N L fbyDkfbyDkfbyDkfbyDkfbyDk f;ob/y d/ nzsors f;b/p; nB[;ko fBpzX fbyD dk nfGnk; eotkfJnk ikt/rk . go,fJ; s'I gfjbkI ftfdnkoEhnkI Ì ªfBpzX« pko/ ikDekoh fdsh ikt/rh .

fBpzX|b/y|Ë;sktfBpzX|b/y|Ë;sktfBpzX|b/y|Ë;sktfBpzX|b/y|Ë;sktfBpzX|b/y|Ë;skt

fBpzX nfijh tkose ouBk j? fi; ftu frnkB Ì soe-pZX F?bh ftu f;bf;b/ tko g/F ehsk ikIdk j?. fizBk frnkB tX/o/ j't/rk, U¶[Bk jh fBpzX, ft;/a pko/ Gog{o s/ v{zxh ikDekoh d/D d/ ;woE j't/rk . go, fBpzXfbyDk fizBk ;ob Ëshs j[zdk j?, Tz[Bk j? BjhI . fJ; pqfjwzv dh fBZeh s'I fBZeh fJekJh s'I b? e/ tZvh s'I tZvh nkekohouBk pko/ fBpzX fbfynk ik ;edk j? . fJ; bJh fBpzX dk y/so pj[s ftFkb j? .

fBpzX fbyD dk Yzr fBt/ebk j[zdk j? . ;G s'I gfjbkI skI fBpzX fbyD bJh T[; ftF/ dh u'D ehsh ikt/fi; ftF/ pko/ fBpzXeko Ì Gog{o ikDekoh j't/ . fBpzX dk nkozG ftF/ dh w[ZYbh ;hfws ikD-gSkD Bkb ns/o'ue Yzr Bkb ehsk ikt/ .

fBpzX d/ wZX ftu ftF/ dk ft;sko ehsk ikt/, go pj[sk T[bko j' e/ fbyD dh b'V BjhI . ft;/a dhikDekoh fBt/eb/gB Bkb ns/ BthB j'Dh ukjhdh j? . fJ; rZb dk ftF/F fXnkB ofynk ikDk ukjhdk j? feikDekoh d/Id/ ;w/Z ftukokI dh soshp pMthI s/ ËGktFkbh j't/ . tkX{ d/ ftukokI dh fBpzX ftu e'Jh EkI BjhI . fJziËshs j't/ fe jo B[es/ Ì fJ; ftu ftnkfynk frnk j? ns/ jo B[esk fJe s'I pknd d{i/ Ì ft;skodk ikIdkj? . GkFk dh ;ziwsk th ftukokI Ì g/F eoB ftu ;[jisk g?dk eodh j?, T[E/ Bkb jh gkmekI d/ wBkI T[go fJe;dhth ËGkt th Svdh j? .

fBpzX d/ nzs ftu g{oh rZb Ì ;w/NDk j[zdk j? . nzs Ì bzw/ok eoBk ikI bNekT[Dk eJh tkoh ftnoEËshs j[zdk j? . fJ; bJh S'N' fij/ g?o/ ftu th rZb Ì w[ekfJnk ik ;edk j?, pFos/ fe nzs MNgNk Ëshs Bkj't/ .

fBpzX ouBk d/ w[ Zy Ëeko LfBpzX ouBk d/ w[ Zy Ëeko LfBpzX ouBk d/ w[ Zy Ëeko LfBpzX ouBk d/ w[ Zy Ëeko LfBpzX ouBk d/ w[ Zy Ëeko L

fBpzX ouBk dk x/ok pj[s ftFkb j? . go, ;zy/g ftu n;hI fBpzX Ì w[Zy gzi GkrkI ftu tzv ;ed/ jk L

fposkIse toDBkswe fBpzX LfposkIse toDBkswe fBpzX LfposkIse toDBkswe fBpzX LfposkIse toDBkswe fBpzX LfposkIse toDBkswe fBpzX L fJ; Ëeko d/ tor ftu fBpzXeko ihtBh, :ksok, xNBk, fJfsjk; d/fposkIs Ì fBpzX dk nkXko pDkT[Idk j? ns/ o'ue Yzr Bkb g/F eodk j? . fBpzXeko nkgD/ fpnkB ikI fposkIsftu toDB F?bh okjhI soe pZX j' e/ ;gZFNsk o{gh ;zuko dk tksktoB g?dk eodk j? . fJ; ftu tkgoh xNBkikI toDB ns/ fBpzXeko dh okJ/ wZjstg{oB j[zdh j? .

(2) ftuko ËXkB|dkoFfBe|wB'ftfrnkBe fBpzX L(2) ftuko ËXkB|dkoFfBe|wB'ftfrnkBe fBpzX L(2) ftuko ËXkB|dkoFfBe|wB'ftfrnkBe fBpzX L(2) ftuko ËXkB|dkoFfBe|wB'ftfrnkBe fBpzX L(2) ftuko ËXkB|dkoFfBe|wB'ftfrnkBe fBpzX L

fJ; pqfjwzv d/ tZy tZy g;kokI Bkb wB[Zy d/ foFs/ ftu'I T[gihnkI eJh wkBf;e, dkoFfBe, ËFB w{be;wZf;nktkI, wB[Zy Bkb wB[Zy d/ foFs/ ns/ wB[Zy dk nkgD/ nkg Bkb foFs/ ftu'I g?dk j'JhnkI ;wZf;nktkI fJjBkI

32

fBpzXkI dk ftFk-t;s{ j[zdk j? feT[Ife fJj' fij/ fBpzXkI dk ftFk rzGho jz[dk j? . fBpzXkI ftub/ ftuko Ì dbhbkIBkb /'F ehsk ikIdk j? .

(3) ;wkie,;fGnkukoe, okiBhse fBpzX L(3) ;wkie,;fGnkukoe, okiBhse fBpzX L(3) ;wkie,;fGnkukoe, okiBhse fBpzX L(3) ;wkie,;fGnkukoe, okiBhse fBpzX L(3) ;wkie,;fGnkukoe, okiBhse fBpzX L

fJj' fij/ fBpzX fbyD bJh fBpzXeko dk frnkB ;o's pj[s ftFkb j'Dk ukjhdk j? . ;wki-FkFsons/ okiBhsh-FkFso d/ frnkB d/ Bkb-Bkb okFNoh s/ nzso-okFNoh ftjkoe ;wZf;nktkI dh ikDekoh ns/ftnkfynkswe s/ ftFb/FDh fdqFNh dh th b'V j[zdh j? . fJjBkI ;zpzXh ftfFnkI Bkb fBpzX d/ gZXo s/ BfiZmDbJh ftF/F :'rsk ns/ ;woEk dh }o{os j? .

(4) wB'ebfgs fBpzX L(4) wB'ebfgs fBpzX L(4) wB'ebfgs fBpzX L(4) wB'ebfgs fBpzX L(4) wB'ebfgs fBpzX L

wB[Zy :EkoE s/ ebgBk, ;zGktBktkI d'jkI ftu ihT[Zdk j? . fJj' fij/ fBpzXkI ftu fBpzXeko dh ebgBkËXkB j[zdh j? . eJh b/ye nkgDh ebgBk T[vkoh Bkb fJj' fijhnkI ouBktkI f;oid/ jB fe T[j wB'ebfgs Bkj' e/ jehes pD e/ ;kv/ ;kjwD/ ftuodhnkI Ëshs j[zdhnkI jB . ftfdnkoEh nkgD/ ebgBk d/ y/so Ì ft;sfoseo e/ jh ËGkfts ftfrnkBe fBpzX fby ;edk j? . (fJj' fij/ fBpzX ni'e/ ;w/I dh d/D j?) nkX[fBe wZB[y dkftfrnkB d/ tZy tZy y/sokI ftu y'i ekoi s/ :'rdkB B/ fJj' fijh fBpzX F?bh Ì iBw fdZsk j? . fiI; okjhI nkwnkdwh Ì ftfrnkB dh ikDekoh fdZsh ik ;e/ . go, fJ; soQkI d/ fBpzXkI dh fJe ;hwk s/ Fesh j? . nkw nkdwhbJh fJ; ftF/F frnkB Ì ;wMDk efmB j? . fJ; bJh fJj }o{oh j? fe fBpzXeko fJ; ftF/F frnkB Ì fJ;soQkI g/F eo/ fe gkme dk frnkB th tX/ ns/ T[;dh fbys ftu fdbu;gh th pDh oj/ .

B'N L B'N L B'N L B'N L B'N L ftfdnkoEhU s[jkv/ f;b/p; ftu fposkIse|toDBkswe fBpzX ns/ ;fGnkukoe fBpzX jh jB .fJE/ f;oca T[jBkI dhnkI jh T[dkjoBkI fdZshnkI ik ojhnkI jB .

11111. wjkokik oDihs f;zx wjkokik oDihs f;zx wjkokik oDihs f;zx wjkokik oDihs f;zx wjkokik oDihs f;zx

ªªwjkIpbh oDihs f;zx j'fJnk g?dk

Bkb }'ao d/ w[be fjbkJ/ frnk .

Fkj wz[jwdk ikD guk; to;kI

uzrk oi e/ oki ewkJ/ frnk .««

wjkokik oDihs f;zx dk iBw F[eouehnk fw;b d/ w[Zyh ;odko wjkI f;zx d/ xo-2 Btzpo 1780Jh;th Ì r[}okItkbk (gkfe;skB) fty/ j'fJnk . nkg dh wksk oki e"o, ihId dh c{behnk fw;b d/ ;odko dhXh ;h . nkg dh wksk ih B/ nkg dk BkI p[ZX f;x rzynk . go, fgsk wjkI f;zx B/ nkgDh izw{ dh fiZs Ì jw/Fk :kdoyD bJh nkg dk BkI oDihs oZy fdZsk . nkg dh T[wo jkb/ pkoQkI tfonkI dh jh ;h fe fgsk nekb ubkDk eorJ/ . fJ; bJh fw;b d/ ;ko/ ezw eki dk Gko nkg Ì ;zGkbDk g? frnk . nkg B/ S'Nh T[wo ftu jh x"V-;tkohs/ ;Fso ftfdnk Ëkgs ehsh .

oDihs f;zx ih B/ id'I ezw-eki ;zGkfbnk, T[; ;w/I gzikp fw;bkI d/ S'N/ S'N/ okikI ftu tzfvnk j'fJnk;h . fJj oki jw/FkI fJe d{i/ Bkb bVd/-MrVd/ ofjzd/ ;B . T[jBkI Ì fJe gk;/ ncarkBkI ns/ d{i/ gk;/ wokfmnkIB/ x/o ofynk ;h . fJZXo nzro/} th fJjBkI «s/ jwbk eoB dh fsnkoh ftu ;B . wjkokik oDihs f;zx B/ fJjBkI;ko/ S'N/-S'N/ okikI s/ fw;bkI Ì fJZemk ehsk . fJ; ;w/I ncarkfB;skB d/ pkdFkj Fkj iwkB B/ gzikp T[go ep}keoB bJh jwb/ ehs/ . fJjBkI jwfbnkI dk f;Zy fw;bkI B/ ;kIMh Fesh Bkb vZN e/ w[ekpbk ehsk fi; ekoBpkdFkj Ì ekpb tkg; ikDk fgnk .

wjkokik oDihs f;zx B/ gzikp ftZu'I ftd/Fh oki/ eYZD bJh ncarkfB;skB tZb'I j[zd/ jwfbnkI dk ;dk

33

bJh o;sk o'eD bJh fJe bzwh :'iBk fsnko ehsh . ;ko/ gzikphnkI Ì fJe Mzv/ EZb/ fJeZmk ehsk . nkgD/ oki dh;hwktkI Ì T[Zso-gZSw tb tXkT[D bJh jzGbk wkfonk . 1834 Jh se nkg B/ nkgD/ oki ftu ;sb[i dfonks'I gko dhnkI ;kohnkI fonk;skI Ì f;oca Fkwb jh BjhI ehsk ;r'I bdky, eFwho, ekIrVk, uzpk, ekp[b fgFkto,fsZps nkfd d/ fJbkfenkI Ì nkgD/ ep}/ j/m eo fbnk . T[; ;w/I dh ;fEsh t/ye/ nzro/}kI Bkb ;[bj eoe/T[jBkI Ì fwZso pDk fbnk . fJ; soQkI nkg B/ ;sb[i dh jZd se fJe w}p{s ;[szso oki dh ;EkgBk ehsh . b'ekIB/ nkg Ì ªF/o/ gzikp« efj e/ ;fsekfonk .

oDihs f;zx fJe fBoG? i'Xk ;h . T[j fJe ;[bfMnk j'fJnk BhshtkB s/ nrkIjtX{ oki ËpzXe th ;h .nDgVQ j'D d/ pkti{d th T[; B/ nkgDh f;nkDg Bkb b'ekI Ì nkgDk b'jk wzBtkfJnk . nNe dh xNBk skI nkgdh nd[Zsh fjzws ns/ pjkdoh :kd eotkT[Idh j? . gmkDkI dh ;?Bk f}nkdk ;h . fJjBkI dh bV ojh ;?Bk B/ wddbJh j'o ;?Bk dh wzr ehsh . wjkokik oDihs f;zx ][d ;?Bk b? e/ ub gJ/ . o;s/ ftu nNe dfonk s/}h Bkbtfj fojk ;h . d[}wDkI B/ g[Zb s'V fdsk ;h . dfonk gko eoB dk j'o e'Jh o;sk BjhI ;h . ;odkokI B/ fejk,ªªwjkoki fJj nNe dfonk j? . fJjdk gkDh pVh s/}h Bkb tfj fojk j?, g[Zb N[ZN u[fenk j? . nZr/ ikD dk e'Jho;sk BjhI j? .«« oDihs f;zx bJh fJj nNe, nNe BjhI pD ;edk, fJj efj e/ T[jBk B/ nkgD/ x'V/ Ì nZvhbkJh ns/ t'yfdnkI-t/yfdnkI T[j dfonk d/ d{i/ feBko/ gj[zu rJ/ . fJj t/y e/ ;ko/ ;?fBe th wjkoki d/ fgZS/dfonk ftu T[so rJ/ ns/ ;w/I s/ g[Zi e/ nkgD/ d[FwD Ì eokoh jko fdZsh .

nkg nkgD/ FkFB ekb ftu b'e GbkJh d/ ezwk bJh fdb y'b e/ dkB d/I/Id/ ;B . nkgDh goik Bkbpj[s fgnko eod/ ;B . dhB-dZ[yhnkI bJh th wB ftu dfJnk dh GktBk oyd/ ;B . e'Jh iksh G/d-Gkt BjhI ;h. jfowzdo ;kfjp «s/ ;'B/ dk gsok uVkT[D d/ Bkb-Bkb fjzd{nkI s/ w[;bwkBkI d/ Xow ;EkBkI d/ BkI th irhokIbrtkJhnkI . fJe g[oyk oki d/ j[zfdnk th, T[j jw/Fk ;ko/ ezwkI ftu nkgD/ dopkohnkI s'I ;bkj b?Id/ . fJ; soQkIfJjBkI dk oki gzikphnkI dk nkgDk oki ;h .

nkg ftdtkBkI ns/ pjkdokI Ì nkg fJBkw fdzd/ ;B ns/ nfsnkukoh ikrhodkokI dk ;G e[M y'j thb?Id/ ;B . ;ko/ XowkI Ì ;BwkB dh Bio Bkb t/yd/ ;B . nkg fpBkI fe;/ ftseo/ d/ ;ko/ fsT[jkokI ftu fjZ;k b?Id/;B . fJj' jh ekoB j? fe id'I fJ; jowB fgnko/ wjkoki/ B/ 28 i{B ;zB 1839 JhL bzwh phwkoh ekoBgzikphnkI Ì ;dhth ftS'Vk fdZsk skI ;ko/ XowkI d/ b'ekI B/ nkg dh nkswk dh Fksh bJh nodk; ehsh . nkg d/nZykI whND dh d/o ;h fe e[M ;w/I ftu jh oki y/o{z-y/o{z j' frnk . d/F Grs eth Fkj w[jzwd fbydk j? L

ªªFkj w[jzwdk fJe ;oeko pkM'I

c"ikI fiZs e/ nzs Ì jkohnkI Bh .««

22222. g[;sekI dk ;z;ko g[;sekI dk ;z;ko g[;sekI dk ;z;ko g[;sekI dk ;z;ko g[;sekI dk ;z;ko

g[;seK dk fJe nkgDk fdbu;g s/ fBokbk ;z;ko j? . fJ; ;z;ko ftu f;oca fJe tko wZB[y Ì Ët/FeoB dh b'V j? . fco T[; ftu'I fpBkI o;-;[nkd fbnkI T[j pkjo BjhI fBeb ;edk . go, fJ; ;z;ko ftu dk]bj'D dhnkI e[M FoskI jB . wB[Zy gfjbkI g[;sekI dh fJ}s eo/, T[; Bkb ;kIM gkJ/, T[; Ì nkgDk fwZso ;wM/ ns/T[jBkI e'b'I e[M f;yD ns/ Ëkgs eoB dh fJZSk oydk j't/ . fJj ;Zu j? fe fco T[j fJ; ;z;ko ftZu'I ukn e/ th BjhIfBeb ;e/rk ns/ fJe ftdtkB, frnkBtkB wB[Zy j't/rk .

g[;se Ì feskp, g'Eh, rqzE nkfd th fejk ikIdk j? . Gkos ftu eJh ËkuhB Xkofwe t/d, T[gfBFd,gftZso rqzE-nzihb, e[okB, nkfd rqzE ;kfjp ih, d;w rqzE nkfd w"i{d jB fJjBkI B/ wBZ[y Ì ;/X, nkswe pbs/ frnkB fdZsk j? . eJh fJj' fijhnkI g[;sekI th Ëkgs jB fijBkI B/ ftfrnkBhnkI Ì y'i eoB ftu wdd ehshj? .

34

gfjbkI g[;sekI fbyhnkI BjhI ezm ehshnkI ikIdhnkI ;B . fbyD d/ ;kXB BjhI ;B . ;'Mh j'D «s/ nkozGftu wZB[y B/ o[ZykI d/ gZfsnkI «s/ gZEokI T[go fbyDk F[o{ ehsk . T[; s'I pknd ekr} «s/ jZE Bkb fbfynk ikD brfgnk . go Ë?; dh ekY B/ g[;se-irs ftu eqkIsh b? nkT[Idh . g[;sekI dk iB-;kXkoB se gzj[uD T[Zs/ gkmekI dkx/ok tZX frnk . p; c/o eh ;h < fiE/ gfjbkI ejkDhnkI ;[D-;[Dk e/ wB[Zy nkgDk ftjbk ;wkI ftnoE eodk ;h,j[D T[;dk gVQB-;[DB dk x/ok ftFkb j' frnk .

g[;sekI B/ b'/ye tor Ì tZy-tZy ftXktkI ftu fb]D bJh fsnko ehsk . b/ye fJfsjk; G[r'b, rfDs,okiBhsh, nkofEe s/ ;wkfie ftfFnkI, ftfrnkB, y'i ;wroh nkfd T[go fbyD brk . gfjbkI gfjb b/yeg[;sekI gkmekI dk wzB'oziB eoB bJh jh fbydk ;h, go pknd ftu ftfdnkoEhnkI, y'ihnkI, ftdtkBkI s/ ;{MtkBgkmekI bJh th fbyhnkI ikD br gJhnkI .

jo gkme nkgDh o[uh s/ b'V nB[;ko g[;sekI gVQB brk . T[; Ì fJj ;'Mh j' rJh fe g[;se frnkBdk ;'wk j? . jo ;w/I ezw nkT[D tkbk fJe uzrk, ;[fjod fwZso j? . ftjb/ ;w/I Ì ;jh Yzr Bkb fpskT[D dkT[gkn j?, fJZeb/gB dk ;kEh j?. Fze/ Bftos eoB dk ;kXB j? . fJj w[B[Zy Ì nkswe s/ fdwkrh s"o«s/ nwhoeodh j? . T[; d/ ftukokI Ì uzr/ok pDkIdh j? . wkBf;e FkIsh s/ y[Fh d/Idh j? . T[sw g[;sekI pko/ rzrkXo fsbefbyd/ jB, ªªw?I Boe ftu th T[sw g[;sekI dk ;[nkrs eokIrk feT[fe fJjBkI ftu Fesh j? fe fiZE/ T[j j'DrhnkInkgD/ nkg jh T[j ;tor pD ikt/rk .««

;Zu g[ZS' skI g[;sekI wB[Zy dh j}kokI ;kbkI dh f;nkDg s/ nB[GtkI dk fBu'V jB . eJh g[;sekI wjkB;zsk, r[o{nkI, ghokI, cehokI d/ ihtB pko/ d;dhnkI jB . eJh b/yekI dhnkI ;t?-ihtBhnkI ;kv/ bJh Ë/oBk ;o'spDdhnkI jB . ekoiFhb wB[Zy Bkb edw Bkb edw fwbk e/ T[; Ì nZr/ tXD dh fjwzs d/ ojhnkI jB .

;kv/ ;e{bkI, ekbikI, :{Bhtof;NhnkI dhnkI bkfJpq/ohnkI ns/ j'o eJh EktkI T[Zs/ eJh g[;se-xo y'b/Q rJ/jB fiE'I ;kÌ ;opgZyh frnkB Ëkgs j[zdk j? . fJj g[;se-xo nkgD/ nkg ftu fJj' fijhnkI ;z;EktkI jBfijVhnkI nkw b'ekI Ì ehwsh g[;sekI T[gbpX eotkT[IdhnkI jB . go, b'V fJ; rb dh j? fe gkme fJjBkIg[;sekI Ì gVQ e/ T[; T[Zs/ nwb th eoB, BjhI skI ;G ftnoE j? . fJj th pj[s }o{oh j? fe gkme g[;se dh u'Dth ;jh Yzr Bkb eo/ .

eJh gkme fJ; g[;sekI d/ ;z;ko ftu dk]b j' e/ fJ; d/ ;z;ko Ì B[e;kB th gj[zukT[IId/ jB . eJhg[;sekI ftZu'I gzB/ ckV b?IId/ jB, e[M ;fcankI T[s/ fBFkB brk e/, behokI gk e/, T[jBkI d/ e'B/ w'V e/ T[jBkI Ìpd;{os pDk d/Id/ jB, fJ; bJh fJj }o{oh j? fe fJjBkI g[;sekI dk fXnkB fJzi eohJ/ fit/I n;hI nkgD/ ;oho dkeod/ jkI . fJj g[;sekI wjkB nkswktkI d/ d/j-ËkD jB . fe;/ uzrh g[;se dk B[e;kB eoB dk noE j? fe;/ uzr/wB[Zy Ì ysw eoBk .

nzs ftu w/ok fJzBk jh efjDk j? fe g[;sekI d/ fJ; ;z;ko ftu y[bQ e/ dkyb j't', fJ; ftu'I uzrhnkI s/y{p;{os g[;sekI u[D', gV'Q, nkgD/ nkg Ì frnkB Bkb nwho pDkU ns/ fco fJ; dh mhe ;zGkb eo' .

33333. w/oh gfjbh jtkJh :ksok w/oh gfjbh jtkJh :ksok w/oh gfjbh jtkJh :ksok w/oh gfjbh jtkJh :ksok w/oh gfjbh jtkJh :ksok

j[D se p;kI ns/ o/b d[nkok ;cao skI eJh tko eo u[Zeh ;h . go, jtkJh ijk} dk ;cao edh BjhI;h ehsk . fJ; bJh iZd'I th edh e'Jh jtkJh ijk} nekF ftu t/ydh skI w?I T[; tb fpZN-fpZN t/ydh ofjzdh . w?Ijw/Fk Nh. th. ftu, f;B/wk xokI ftu th jtkJh ijk} Ì j;os Goh B}okI Bkb t/ydh . w?I eJh tkoh ijk} nzdop?mD dh ebgBk eodh ns/ edh edh mzvk ;kj b? e/ nkgD/ nkg Ì efjzdh fe edh w?I th y[bQ/ n;wkB nzdoT[vkoh bktkIrh .

35

w/oh fJj fJZSk ibdh jh g{oh j' rJh . w/o/ ukuk ih eJh tfoQnkI s'I fBT{ihb?Iv ofjzd/ jB . T[jBkI tb'I;kÌ T[jBkI d/ bVe/ d/ ftnkj dk ;Zdk-gZso fwfbnk . ;Zdk-gZso fwbD«s/ xo ftu y[Fhnk s/ y/V/ dk wkj"b ;h;G Ì fBT{ihb?Iv ikD dk ukn uVQ frnk . w/o/ wksk-fgsk ih B/ w?Ì s/ w/o/ fBZe/ Gok nFehos Ì ftnkj ftuG/iD dk c?;bk ehsk . c/o eh ;h < fJj ;[D n;hI d't/I G?D-Gok y[Fh ftu BuD br/ .

w/o/ fgsk ih B/ g{o/ gfotko dk gk;g'oN pDtkfJnk j'fJnk ;h . ukuk ih B/ ibdh jh okjdkoh(;gkI;ofFg) s/ J/no fJzvhnk jtkJh ijk} dhnkI fNeNkI fBT{ihb?Iv s'I fGitk fdZshnkI . fgsk ih B/ df;nk fefpBkI th}k n;hI fJe d/F s'I d{i/ d/F BjhI ik ;ed/ . n;hI fgsk ih Bkb fBT{ihb?Iv d/ jkJhefwFBo d/ dcaso ike/ ;zpzXs nca;o Ì ckow, okjdkoh dh Beb ns/ nkgD/ fJE/ gVQB d/ ;koNhfce/N fdZs/ . e[M ;w/I pknd ;kv/ekrikI T[Zs/ b'VhIdh ekotkJh eo e/ ;kvh fJzNoftT{ bJh rJh . T[jBkI B/ nkgDh s;Zbh eo b?D s'I pknd ;kÌth}k d/ fdsk . ;kvhnkI fNeNkI p[e j' rJhnkI . j[D ;kv/ g?o G[zi/ BjhI ;B br oj/ .

T[j ;wkI th nfJnk id'I n;hI g{o/ gfotko Bkb fBT{ihb?Iv bJh fJzdok rkIXh nzsookFNoh jtkJh nZv/ s/nk gj[zu/ . ;t/o/ BI ti/ dk ;wkI ;h . n;hI gfjbh tko jtkJh ijk} t/fynk ;h . w?I s/ w/ok Gok nFehos fNeNkIs/ gk;g'oN ftyk e/ nzdo ub/ rJ/ feT[Ife jtkJh nZv/ nzdo f;oca gk;g'oN s/ fNeN tkbk jh ik ;edk j? . nzdoikD s'I gfjbkI w?I nkgD/ wksk-fgsk ih Ì ;fs ;qh nekb p[bkJh s/ w/o/ Gok B/ wZEk N/fenk. T[jBkI B/ fgnko Bkb;kvh fgZm «s/ jZE c/fonk .

jtkJh nZv/ nzdo pVh rfjwk-rfjwh ;h . T[j eJh J/eVkI ftu SZsh, ;kca-;[Eoh s/ o'FBh BkbirwrkT[Zdh EkI j? . n;hI r/N T[go u?fezr eoB tkb/ wddrko e'b'I nzdo d/ wkj"b ns/ jtkJh ijk} ftu p?mDs'I gfjbkI ;ko/ ehs/ ikD tkb/ ezwk dh ikDekoh b? bJh ;h . nzdo ik e/ n;hI nkgDk ;kwkB u?e eotkfJnk . ;kv/nN?uh e/;kI d[nkb/ gbk;fNe dh gZsh fijh pzB fdsh rJh. fBT{ihb?Iv ikD bJh n;hI gfjbk jkIrekIr ikDk ;hfJ; bJh jkIrekIr ikD tkb/ ijk} d/ ekT{INo nZr/ esko ftu ik e/ yVQ/ j' rJ/ . tkoh nkT[D «s/ ;kÌ ;hNkI d/Bzpo d/ fdZs/ rJ/, ;kv/ nN?uh e/;kI Ì Bzpo bke/ fJe gZN/ okjhI G/i fdsk frnk . n;hI nkgD/ jZEkI ftu cV/ p?rb? e/ nr/ tZX/ . fJe nfXekoh e'b esko ftu yV/ j' rJ/ . T[; B/ ;kv/ tb t/y e/ ;kv/ gk;g'oN Ì u?e eoe/gk;g'oN T[s'I w'jo brk fdsh ns/ ijk} uVQB dk gk; d/ fdZsk . ijk} T[vD ftu jkb/ fJe xzNk ;h ns/ r/NBzL 30 okjhI n;hI jtkJh ijk} nzdo dkyb j'D bJh g[iDk ;h . n;hI fJe tZv/ jkb ftu rZd/dko e[o;hnkI T[gop?m rJ/ .

nzX/ xzN/ pknd n;hI nkgD/ p?r u?e eotk e/ r/N BzL 30 «s/ g[Zi rJ/ . T[E'I fJe ;[ozr tor/ okj okjhIf;ZX/ ijk} d/ p{j/ nZr/ rJ/ . n;hI ijk} d/ p{j/ e'b gjz[u/ skI dotki/ «s/ yVh J/no-j';N; B/ d't/I jZE i'V e/ ;kÌ;fs ;qh nekb p[bkJh . ijk} nzdo tV e/ n;hI t/fynk bzw/ nkeko d/ fJ; ijk} ftu d'jhI gk;hI d'-d' s/ ftuekofszB ;hNkI brhnkI j'JhnkI jB . ijk} d/ d'j/I gk;/ pzd FhfFnkI tkbhnkI S'NhnkI S'NhnkI fyVehnkI jB ns/ T[gogod/ br/ j'J/ ;B . n;hI nkgDhnkI ;hNkI d/ Bzpo t/y e/ T[jBkI T[go p?m rJ/ . w/o/ Gok dh ;hN fyVeh d/ Bkb;h . T[j godk fgS/ eoe/ pkjo t/yD br fgnk . pkjo uwedh X[Zg ;h . ;kohnkI ;tkohnkI p?m ikD s'I pknd J/no-j';N?; B/ e[M ;ktXkBhnkI pko/ ;{uBk fdsh . T[; B/ ijk} T[vZD s'I gfjbkI e[o;h Bkb brh g/Nh Ì pzBD bJhfejk . J/no-j';N?; B/ g/Nh pzBD ftu ;kvh wdd ehsh . T[;/ t/b/ ijk} d/ TÆvD dh x'FDk ehsh rJh . w?I jZeh-pZeh fJj ;G e[M t/y s/ ;[D ojh ;h . w?Ì jkb/ th :ehB BjhI j' fojk ;h fe w?I jtkJh ijk} ftu p?mh jkI .

ijk} nzdobk tksktoB pj[s tXhnk ;h . jbeh jbeh mzv ;h . fpibh dh pj[s o'FBh ;h. Fksh dkg;kok ;h . e[M ;w/I pknd fyVeh s'I pkjo dk jtkJh nZvk s[odk B}o nkfJnk . pkjo eJh ijk} yVQ/ ;B fit/I ijk}kI dh wzvh j't/ . ;kÌ nkgDk ijk} th jbek fijk fjbdk Ëshs j'fJnk . n;b ftu ijk} gjhnkI T[Zs/ foVfgnk ;h . ijk} foVQdk foQVdk s/} j' frnk . j'o s/}, j'o s/}, jtkJh gZNh «s/ d"fVnk . nukBe fJe }'o d/ MNe/

36

Bkb ijk} T[go tb Ì T[fmnk n;hI pkjo t/y oj/ ;h . jtkJh nZvk fgSkIj ofj frnk ;h . fyVeh ftu'I j/mkI w{zjeoe/ d/fynk, j/mkI ;VekI behokI tkIr s/ wekB shbkI dhnkI vZphnkI tor/ fdZ; oj/ ;B . p;kI s/ ekokI ehVhnkI ikgojhnkI ;B .

fJj B}kok pj[sh d/o BjhI fojk feT[Ife j[D n;hI Xosh s'I pj[s T[Zu/ T[Zm u[Ze/ ;h . pkjo tb t/fynk skIj/mkI pdb T[[Zv oj/ ;B, fuZN/-fuZN/ s/ n;wkBh ozr d/ pZdb . ni fJzi wfj;{; j'fJnk fe pZdb Xosh d/ pj[sB/V/ jz[d/ jB ns/ nkekF, ;{oi, uzB, sko/ pj[s d{o . w/oh fJ; ;'u Ì fJe J/no-j';N?; B/ Gzr eo fdZsk id'I T[;B/ pV/ ;bhe/ Bkb, w[;eokT[ZfdnkI ykD Ì ;wkB fdZsk . j[D ijk} ftu p?m e/ e'Jh fjbi[b wfj;{; Bjh j' ojh;h . fJzi wfj;{; j' fojk ;h fe n;hI fJe pj[s tXhnk o?;N'o?IN-B[wk irQk «s/ j'o b'ek Bkb p?m/ rg-Fg eo oj/jkI . n;hI d/t/I G?D-Gok fJe d{i/ Ì t/y e/ w[;eok oj/ ;kI ns/ nzdo y[FhnkI dh c[jko ;h .

nZi th id'I edh fJ; jtkJh ;cao pko/ ;'udh jkI skI wB o[wkIfus j' ikIdk j? .

44444. gzikph ;fGnkuko ftu FrB gzikph ;fGnkuko ftu FrB gzikph ;fGnkuko ftu FrB gzikph ;fGnkuko ftu FrB gzikph ;fGnkuko ftu FrB

fe;/ fJe iksh d/ b'ekI dk ofjD-;fjD, ;'uD, ykD-ghD, gfjBD, ohsh fotk}, Xow nkfd ;G e[M;fGnkuko d/ x/o/ ftu nk ikIdk j? . fJ; soQkI ;fGnkuko Fpd ftFkb ;zebg j? . gzikph ;fGnkuko eJh;z;feqshnkI dk fwFoB j? . gzikp pkjob/ jwbktokI dk Gkos ftu dkyb j'D dk fJe' fJe o;sk j'D ekoB jo;z;feqsh nkgDhnkI e[M o{VhnkI gzikp dh w{b ;z;feqsh ftu oukIdh ojh .

FrB gzikphnkI d/ ;wkie ihtB dk nzr jB s/ gzikph ;fGnkuko ftu fJjBkI dk yk; wjZst j? . b'efJjBkI Ì F[G s/ y[Fh Bkb Go/ Gfty dk ;ze/s wzBd/ jB . T[gobh fdqFNh s'I t/fynkI fJj FrB tfjw Ëshs jz[d/jB, go ftfrnkBe ftFb/FD eoB Bkb fJj ;gZFN j' ikIdk j? fe ;ko/ FrBkI dk wB'oE ;ohoe no'rsk,wkBf;e FkIsh, gdkoEe ;cabsk s/ ;t?-ofynk j? .

;G s'I gfjbkI bkb ozr Bkb i[V/ FrBkI dh rZb eod/ jkI . bkb ozr Ì ;ko/ F[G s/ wzrbwJh ekoikIdh nkswk wzfBnk frnk j? . ftnkj Fkdh d/ w"fenkI «s/ fJ; dk ftF/F wZjst j? . bkVk bkVh d/ wkI pkgbkb|r[bkph ozr d/ d[ZgN/ s/ grVh pzBd/ jB . e[Vh d/ ;{N dk ozr th bkb j[zdk j? ns/ T[;d/ u{V/ ftu th bkbozr jz[dk j? . w"bh dh tos'I th fJ; ;w/I ehsh ikIdh j? . w"bh Ì nZNk th fejk ikIdk j? . ftnkj dh fuZmh w"bh d/Xkr/ Bkb bg/Nh ikIdh j?, ftnkj t/b/ fi; GkIv/ ftu wkIj fGT[IJ/ ikId/ jB, T[; Ì w"bh dk Xkrk pzfBnk ikIdkj? . bkVh d/ ebho/ th w"bh d/ Xkr/ Bkb go'J/ ikId/ jB . x'Vh uVQB t/b/ fijVk Bkohnb bkV/ dh M'bh gkfJnkikIdk j?, T[; T[go w"bh dk Xkrk bg/fNnk j[zdk j? . x'V/ dhnkI tkrk w"bh d/ Xkr/ Bkb r[zdhnkI j[zdhnkI jB .g[okD/ b'ekI dk ft;tk; ;h fe d' fjZ;/ bkb ozr s/ fJe fjZ;k fuZN/ ozr Bkb pfDnk fJj Xkrk jo t/b/ T[sFkjd/Idk j? .

gzikph FrBkI Ì wfjzdh s'I fpBkI wzfBnk jh BjhI ik ;edk . fJ; dk th bkb ozr bkb ;zpzX j? . ;wkiftu fJe ftFtk; ;h fe fi; w[fNnko dh wfjzdh dk ozr fizBk tX/o/ bkb j't/rk, T[;dk gsh T[;Ì tX/o/ fgnkoeo/rk ns/ T[j okDh pD/rh . gzikph ;fGnkuko ftu'I wfjzdh Ì ;[jkr dk fuzB wzfBnk ikIdk j? . BthI ;'u s/;w/I d/ phsD Bkb gzikph ;fGnkuko ftu'I eJh FrB xNd/ ik oj/ jB, go wfjzdh dk Ë:'r fdB-pI-fdB tZXfojk j? . wfjzdh bkT[Dk th fJe ebk pD rJh j? . ftnkj FkdhnkI ftu wfjzdh dh oks Ì pj[s sti'I fdZsh ikIdhj? .

gzikph ;fGnkuko ftu Bkohnb Ì fJe ftF/F EkI jk;b j? . p}[orkI dk fJj wzBDk j? fe Bkohnb ftuwkBth ;kIMk Ì ;zGkbD dh eoskoh Fesh j? . id'I w[zvk x'Vh uVQdk j? skI wz[v/ dh wkI Bkohnb w[zv/ dh M'bh gkT[Idhj?, ;j[o/ xo g[iD«s/ fJj Bkohnb s/ S[jkok e[Vh Bz[z G/i fdZsk ikIdk j? . bktkI s'I pknd fJ;/ jh Bkohnb Ì e[Vh

37

dh wkI wz[v/ dh M'bh ftu gk d/Idh j? . Bkohnb ukn-wbko dk Ëshe wzfBnk ikIdk j? . xo ftu Ët/F ik d[ekB d/T[dxkNB t/b/ th Bkohnb s'fVnk ikIdk j? . wekB dh BhIj oyD t/b/ e[zG d/ Bkb BhIj ftu ;p{sk Bkfonbdfpnk ikIdk j? .

gkDh gzikph ;fGnkuko ftub/ pj[s ;ko/ FrBkI dk nkXko j? . BthI ftnkjh i'Vh d/ xo nkT[D TÆs/ bkV/dh wkI T[jBkI d/ f;okI s'I ;sZ tkoh gkDh tko e/ ghIdh j? . fJ; fgS/ i'Vh dh ;[Zy wzrD dh XkoBk ekoiFhb j? . xoftu FrB F[o{ eoB s'I gfjbkI xVk gkDh Bkb Go e/ xo ftu ofynk ikIdk j? fi; Ì e[zG fejk ikIdk j? . fJ; soQkib, ez[G gzikph ;fGnkuko d/ ;ko/ FrBkI dh nko'r nkswk j? .

gzikph FrBkI ftu s/b dh pj[s tos'I ehsh ikIdh j? . bkVk bkVh d/ tND/ ftu s/b gkfJnk ikIdk j? .id'I e'Jh itkJh GkJh ikI BthI ftnkjh gfjbh tko xo nkT[Idh j? skI T[; Ì nzdo bzxkT[D s'I gfjbkI dotki/ dhdfjbh} d/ d't/I gk;h s/b u'fJnk ikIdk j? . s/b u'D Ì gzikph ;fGnkuko ftu nkT[D tkb/ dh ;[Zy wzrDk wzfBnkikIdk j? .

s/b tkIr ;kps wkIj s/ u"bkI dh th gzikph ;fGnkuko ftu pVh wZjssk j? . ftnkj s'I frnkokI fdBgfjbkI ;kps wkIj fGT[D dk FrB ehsk ikIdk j? . eotk u"E dk tos y'bD ;w/I ;kps wkIj dh dkb pDkT[DhFrB j? . gzikph ;fGnkuko ftu e'Jh o;w, G'iB, FrB u"bkI s'I fpBkI th ;zg{oB BjhI wzfBnk ikIdk . bktkI s'Ipknd wz[v/ e[Vh d/ w{z[j yzv, fxT[ s/ u"b gkJ/ ikId/ jB . Bt izw/ pZu/ d/ jZE u"b NZbh Bkb pzB e/ pzB/ ikId/ jB .eJh Xkofwe ohsh fotkikI ftu F[G FrB ftu gzi u"b e/;o Bkb fwbk e/ wZE/ T[Zs/ brkJ/ ikId/ jB . wzrDh ;w/I wz[v/ s/ e[Vh d/ wZE/ T[Zs/ e/;o s/ u"bkI dk fNAek brkfJnk ikIdk j? .

nzs ftu fJj efjDk e'Jh rbs BjhI j't/rk fe ;w/I d/ pdbD Bkb fJjBkI dk o{g pdb frnk j? . j[DFrBkI Ì FrB ;wM e/ BjhI fBGkfJnk ikIdk ;r'I fJe ;wkie pzXB dh soQkI wzfBnk ikIdk j? . nkgDh ;j{bs s/nkokw nB[;ko T[jBkI ftu spdhbh eo fdZsh ikIdh j? . gVQh fbyh ghVQh d/ eJh B"itkB fJjBkI FrBkI Ì g?;/ s/;w/I dh popkdh ;wMD br gJ/ jB .

;ukJh skI fJj j? fe ni th fJj FrB fgnko, ;kIM s/ nkgD/gB d/ Ëshe jB . fJj gfotkokI Ì i'VBdk ezw eod/ jB . fJjBkI FrBkI ftu nBzd s/ o; j? . fJj y[Fh d/ Ëshe jB . fe;/ th ;fGnkuko ftub/ FrBkIdk nzs j'D ftu toQ/ BjhI ;dhnkI brdhnkI jB . ;w/I d/ Bkb fJjBkI dk o{g pdb fojk j?, go fJj T[;;fGnkuko Bkb i[V/ wZB[ykI d/ ntu/sB dk fjZ;k }o{o ofjzd/ jB .

55555. gzikp d/ b'e rhs gzikp d/ b'e rhs gzikp d/ b'e rhs gzikp d/ b'e rhs gzikp d/ b'e rhs

b'e rhs s'I Gkt b'ekI d/ rhs . fJj rhs fe;/ iksh d/ nzsqht i}fpnkI s/ wB'GktkI dk ekftwJh Ëtkjj[zd/ jB . fJj u/sB, ntu/sB wB ftu t;d/, wubd/ ikI dZp/ x[ZN/ tbtfbnkI dk ;fji ËrNkn jB . fJj b'ekId/ fdbkI ftu'I nkg-wjko/ uFw/ tkIIr c[ZNd/ jB . fJj gzikph ihtB, ;wki ns/ ;fGnkuko dh w{zj p'bdh s;thojB . gzikph ;fGnkuko dh Bo'Jh o{j fJjBkI ftu fbFekI wkodh j? .

b'e rhs gozgokrs fto;/ d/ o{g ftu ;[Zs/-f;X ghVQh do ghVQh nZr/ s[od/ jB . e'Jh rhs T[d'I se b'erhs BjhI pDdk id'I se iB-;w{j T[; rhs Ì T[; ftubhnkI gozgokrs o{VhnkI ;dek ËtkB eo e/ nkgD/ rhs-Gzvko/ ftu gozgok d/ o{g ftu ngDk BjhI b?Idk . fJjBkI dh ouBk rshFhb j? . fJj eJh ftneshnkI ftu'I dhbzxdk j'fJnk nZr/ s[odk ofjzdk j? . fJjBkI rhskI dh pko pko f;oiBk jz[dh ofjzdh j? . id'I se fJjBkI rhskIftu Bo'Jh fizdrh XVedh ofjzdh j?, fJ; dh ouBk dk eqw ;[edk BjhI .

b'e rhs rkT[D bJh ou/ ikId/ jB, fJ; bJh fJjBkI d/ FpdkI Ì b?n s/ skb ftu r[zfBnk j[zdk j? . jorhs fJe yk; ;[o s/ b?n ftu rkfJnk ikIdk j? . fJjBkI rhskI Bkb nB/ekI :kdkI i[VhnkI j[zdhnkI jB s/ fJjBkI

38

ftu'I nB/ekI ;[gB/ ;keko j[zd/ jB .

gzikph b'e rhskI dk Gzvko pVk nwho s/ pj[ozrk j? . fJ; ftu o{gkI dhnkI eJh m[Ze-pMhnkI F?bhnk jBlx'VhnkI, ;[jkr, Szd, f;mDhnkI, jk;/, ftbedhnkI ghVkI, fBj'o/, o';/, ftnzr s/ N'ekI nkfd . gzikph ;z;feqsh fJjBkIftu g{oh soQkI Ëshfpzps j? .

gzikph b'e-rhskI dh ftF/Fsk fJj j? fe fJj p[bQkI TÆs' nk e/ fwFoh tkIr x[b ikId/ jB . Gkt fJjBkI dhp'bh fJzBh ;ob s/ ;kdh j? fe fJj ;fji ;[Gkn w{zj T[Zs/ uVQ ikId/ jB . fJjBkI rhskI ftu uko Ëw[Zy GktBktkIËitbs jB L (1) pho GktBk (2) Ë/w GktBk (3) Xkowe GktBk (4) ;z;eko GktBk .

pho GktBk Lpho GktBk Lpho GktBk Lpho GktBk Lpho GktBk L

fJ; GktBk tkb/ b'e rhs gzikphnkI dk T[sFkj GykId/ jB . T[dkjoB L gzikpD nkgD/ Y'b f;gkjh ÌpV/ ukn Bkb :[ZX ftu G/idh j? L

ik t/ f;gkjhnk ikthI S/sh

pj[sh d/o Bk bkJhI

F/okI tkIr{z gkbh nDy Ì

fgmZ Bk ed/ ftykJhI .

woBk fiBQkI wy"b ;wfMnk

T[BQkI dhnkI d{o pbkJhI

s/o/ f;o s/ t/

f;jo/ pzBQ;h ;kJhI .

Ë/w GktBk LË/w GktBk LË/w GktBk LË/w GktBk LË/w GktBk L

(1) gzikphnkI bJh fgnko ihtB dh skb j? . w[fNnko T[BQkI bJh eDe dh pbh tkIr j? L

pbhJ/ eDe dhJ/ s?Ì ykDr/ B;hpkI tkb/ .

(2) j[;B s/ fJFe fJe d{i/ ftu x[b ikDk ukj[zdk j? L

BkG/ dhJ/ pzd p'sb/

s?Ì t/y e/ BFk uVQ ikt/ .

Xkowe GktBk LXkowe GktBk LXkowe GktBk LXkowe GktBk LXkowe GktBk L

Xkowe GktBk tkb/ pj[s/ b'e rhs ;op-;kIM/ jB L

(1) eh w[fBnkdkI s/ohnkI gkDh fdnk p[bp[fbnk

epokI T[vhedhnkI fiT[I g[sokI Ì wkItkI

fizd/ w/ohJ/ fwZNh dhJ/ Y/ohJ/ ]ke ftu ob ikJ/Irh

nwbkI s/ j'Dr/ fBp/V/ }ks fe;/ g[SDh BjhI .

(2) ;kv/ r[okI B/ ijk} pDkfJnk nkt' fiBQ/ gko bzxDk .

;z;eko GktBk L;z;eko GktBk L;z;eko GktBk L;z;eko GktBk L;z;eko GktBk L

gozgok Bkb gzikphnkI dk pVk w'j j? . ;z;ekokI Bkb ;zpzXs b'e rhs ËkuhB ekb s'I jh ub/ nk oj/ jB

39

d' gb xN ihtDk, go ihtDk wNe d/ Bkb .

pZu/ d// iBw t/b/ L

jfonk Bh wkJ/ jfonk Bh G?D/

jfonk s/ GkrhI Gfonk .

fis fdjkV/ w/ok jfonk Bh izfwnk

;'JhU fdjkVk GkrhI Gfonk .

;[jkr dk rhs L;[jkr dk rhs L;[jkr dk rhs L;[jkr dk rhs L;[jkr dk rhs L

p/Nh uzBD d/ T[jb/ T[jb/ feT[I yVh

w?I skI yVh ;kI pkpb ih d/ dtko

pkpb to b'VhJ/ .

v'bh dh ftdkfJrh t/b/ Lv'bh dh ftdkfJrh t/b/ Lv'bh dh ftdkfJrh t/b/ Lv'bh dh ftdkfJrh t/b/ Lv'bh dh ftdkfJrh t/b/ L

;kvk fuVQhnkI dk uzpk t/, pkpb n;kI T[Zv ikDk

;kvh bzwh T[vkoh t/, pkpb fejV/ d/; ikDk .

Xh dh t/dBk dh ejkDh LXh dh t/dBk dh ejkDh LXh dh t/dBk dh ejkDh LXh dh t/dBk dh ejkDh LXh dh t/dBk dh ejkDh L

wkItkI s/ XhnkI ob p?mhnkI

eodhnkI rb'VhnkI

eDekI bzwhnkI Bh wkJ/

XhnkI feT[I izwhnkI .

b'e rhskI d/ T[giD s/ ftr;D bJh fJe yk; tksktoB dh b'V j[zdh j? . Ffjoh ihtB dh B; GZiekoB T[E'I dk tksktoB b'e rhskI bJh nB[e{b BjhI fojk . g/Iv{ rGo{nkI s/ w[fNnkokI ftu b'e-rhs xVB dho[uh s/ ;woEk BjhI ojh, fi; dk ekoB tksktoB dh Ëfse{bsk j? . gfjbkI e[VhnkI fsqiDk ftu i[V p?mdhnk ;B,uoy/ esdhnkI, rhs rkT[IdhnkI, shnkI d/ w/b/ T[go ghxkI M{NdhnkI s/ tksktoB Ì ozrbk pDkT[D bJh rhs S[jhoydhnkI ;B .

Gkos ;oeko B/ b'e rhskI s/ b'e BkukI Ì e"wh ;wkrwkI T[go yk; wZjssk fdZsh j? . o/vhU s/ N?bhft}BT[go b'e rhskI dhnkI X[BhnkI th Ë;kfos jz[dhnkI ofjzdhnkI jB . go i' ;[Gkftesk s/ bue fgzvkI d/ ftjfVnkI ftu;h, fgzv dh tZN T[Zs/ s[od/ rGo{nkI dh bzwh j/e ftu rkJh ;d ftu ;h, T[; Ì ozrwzu T[Zs/ Bjh T[skfonk ik;edk . i/ Gkos ;oeko b'e ebktkI Ì fiT[Idk oyDk ukj[zdh j? skI T[jBkI Ì T[jBkI d/ w{b u"frod/ ftu Ëca[bseoBk gt/rk .

66666. gzikp d/ w/b/ gzikp d/ w/b/ gzikp d/ w/b/ gzikp d/ w/b/ gzikp d/ w/b/

gzikph ;[Gkn d/ ozrhb/ s/ fdbkI d/ gksFkj j[zd/ jB . fJj ngDk ftjbk ;wkI jZ;fdnkI-y/vfdnkI,BZufdnkI, rkT[IfdnkI-tikT[IfdnkI pshs eod/ nkJ/ jB . gzikp Ì w/fbnkI dk ËkIs fejk ikIdk j? feT[Ife ;kb ftueJh w/b/, fsT[jko ns/ g[op wBkJ/ ikId/ jB . w/bk fJe nfijk fJZem j? fi; ftu ;G bkV/ j[zd/ jB, poksh e'Jhth BjhI . gzikph w/b/ ikD brk ne;o Bt/I s/ tXhnk egV/ gfjBdk j? . eJh wBub/ skI nkgD/ pbdkI dk jko-fFzrko eoe/ nkgD/ Bkb jh w/b/ b? ikId/ jB . w[fNnkokI th ;i-;zto e/ pkjtkI ftu Y/o ;kohnkI tzrkI SDekIdhnkI

40

w/b/ ftu g[idhnkI jB .

gzikphnkI d/ ;[Gkn tkIr T[jBkI d/ w/b/ th pV/ ;iht s/ ozrhb/ j[zd/ jB . w/b/ ftu XVedh fizdrh T[jBkIÌ fJe ËfsGkFkbh ftnefsst ËdkB eodh j? . gzikp d/ jo w/b/ dh nkgDh fBt/ebh FyFhns, ozr s/ ufoZsoj? . w/b/ dk jo fdqF fdb fyutkI, b[GktDk s/ ;fGnkukoe ËfsfBZXsk eodk j? .

gzikp d/ w/fbnkI ftu p}ko y{p ;id/ jB . ykD-ghD dhnkI tzB-;tzBhnkI uh}kI d/ Bkb fBs tos'I dkfBe-;[Ze, u{VhnkI, tzrkI, jko-fFzrko s/ fyv'fDnkI nkfd dhnkI d[ekBkI, BthI tjNh tkIr ;ihnkI j[zdhnkI jB .wfmnkJh dhnkI d[ekBkI T[Zs/ GhVkI, M{fbnkI s/ M{N/ b?Id/ p[fYnkI, rGo{nkI s/ pZfunkI dk T[sFkj t/yfdnkI pDdk j?. feXo/ wBub/ rGo{ p'bhnkI gkT[Id/, Y'b s/ skb T[Zs/ GzrVk gk oj/ j[zd/ jB . feXo/ nykV/ ftu gfjbtkB nkgDkpkj{-pb d/ eosp ftyk oj/ j[zd/ jB .

w[Zy s"o «s w/b/ d' soQkI d/ j[zd/ jB L ;EkBe s/ ËkIse . ;EkBe w/fbnkI dh wZjssk e/tb fJe ftF/F;hws fJbke/ ftu jh j[zdh j? fit/I Sgko dk w/bk, i' b[fXnkD/ d/ fgzv Sgko ftu Gkdo'I ;[dh u"dkI Ì brdk j? .iroktkI dh o'FBh dk w/bk, iroktkI ftu Ëf;ZX ;{cah caeho npd[b ekdo fibkBh dh epo TÆs/ jo ;kb 14,15 s/ 16 cZrD Ì brdk j? . j?do F/y dk w/bk w'b/o e'Nb/ ftu j?do F/y d/ wepo/ T[Zs/ fBwkDh fJekdFh Ìbrdk j? fi; ftu nk; gk; fJbke/ d/ b'e tjhokI xs e/ nkT[Id/ jB . w[es;o dk Ëf;ZX w/bk wkxh tkb/ fdBw[es;o ftu brdk j? . nBzdg[o ;kfjp dk j"bk wZjbk wFj{o j? . fijBkI w/fbnkI dh wZjssk ;w[Zu/ ËkIs ftuj't/, T[jBkI Ì ËkIse w/b/ nkfynk ikIdk j? .

p;zs w/bk p;zs o[Zs d/ ;[nkrs ftu brdk j? . fJ; w";w ftu ;koh Ëfeqsh ftu fJe ;ihtftnefsst T[Godk j? . y/skI ftu ;o'I d/ fyV/ ghb/ c[Zb fJzi brd/ jB wkB' e[dos d/th, pz;sh g[Fke gkJh ;'B/d/ rfjfDnkI Bkb fFzrkoh, ;i ftnkjh e[Vh tkIr w;s nzrVkJhnkI Go ojh j't/ .

j'bh T[go th nBzdg[o ftu Gkoh w/bk brdk j? i' j"b/-wZjb/ Bkb wFj{o j? . fJj crD ftu wBkfJnkikIdk j? . crD dh o[Zs pVh ozrhbh j[zdh j? . jo fJe dk wB r[bkp tkIr fyfVnk j[zdk j? .

ft;kyh dk w/bk th o[s-pdbh Bkb ;zpzXs j? . fJ; ;w/I ;odh fpbe[b ysw j' ikIdh j? ns/ rowh s/}edw g[ND brdh j? . eDe gZe ikIdh j? . nkgDh nDEZe fwjBs Ì f;o/ uVQh t/y e/ fe;kB dk fdb y[FhnkI Bkbrd rd j' T[mdk j? . fJ; fdB gzikphnkI dk ib" s/ Gydk T[sFkj t/yD tkbk j[zdk j? . fJ; bJh fgzv fgzvw/b/ i[Vd/ jB . ;ktD dh o[Zs ftu shnkI dk w/bk brdk j? . fJj e[VhnkI-fuVhnkI dk w/bk j? . fJ; fdBw[fNnkokI ghxkI M{NdhnkI, frZXk gkT[IdhnkI, u{VhnkI uVkT[IdhnkI jk;k-mZmk eodhnkI jB .

gzikp ftu eJh fJfsjk;e ikI fwfpjk;e w/b/ th brd/ jB fijBkI ftu'I d[;fjok, dhtkbh, b'jVh nkfdËf;ZX jB .

nkX[fBe ;w/I ftu w/fbnkI s/ fsT[jkokI Ì wBkT[D d/ o{g pdb rJ/ jB . w/b/ skI ni th brd/ jB,p}ko th ;id/ jB, go T[jBkI ftu T[j o{j fiT[Idh wfj;{; BjhI j[zdh i' gfjbkI w/fbnkI ftu j[zdh ;h . j[D Fkws'I oks se e[M xzN/ brD tkb/ w/fbnkI ftu y[bQ/-v[bQ/ jk;/ BjhI fpyod/, ;r'I sBkT[-g{oB fujo/ ;wkI eND d/nkjo ftu br/ Ëshs j[zd/ jB .

gzikp ftu ni th e[M fgzvkI ftu brd/ fJj w/b/ gzikp Ì ozrhbh ËdkB eod/ jB . feXo/ feXo/ebkekok tZb'I rkJ/ b'e-rhs nkgDh Skg fgZS/ SZv ikId/ jB . w/fbnkI ftu GzrV/ s/ frZX/ dhnkI g?IdhnkI X[zwkIgzikphnkI d/ wBkI Ì j[bkok d/IdhnkI jB .

41

fposkIse b/yfposkIse b/yfposkIse b/yfposkIse b/yfposkIse b/y

ËFB-gsZoËFB-gsZoËFB-gsZoËFB-gsZoËFB-gsZo

j/mkI ftF/ ;fjs ;ze/s fdZs/ rJ/ jB, fJjBkI ;ze/skI dh wdd Bkb T[jBkI ftfFnkI T[go brGr 500FpdkI d/ b/y fby' L

(1) fdZbh w?No' o/b(1) fdZbh w?No' o/b(1) fdZbh w?No' o/b(1) fdZbh w?No' o/b(1) fdZbh w?No' o/b

nktkikJh dh b'V ........... Xosh, dfonk, ;w[zdo, nkekF ........... tXdh npkdh ........... }whBd/ j/m o/b ........... tZX nkpkdh tkb/ FfjokI ........... j'o ËpzX ........... Bt/I f;;Nw ........... w?No' o/b........... .

fdZbh d/F dh okiXkBh ........... tXdh npkdh ........... ;VekI u"VhnkI ehshnkI ........... ekokI,p;kI, ;e{NokI dh frDsh ........... GhV GVek tX/o/ ........... BtkI okj w?No' o/b ........... .gfjbkI fszB bkJhBkI dk ikb ftSkfJnk ........... Fkjdo/ s'I ........... :{Bhtof;Nh s'I ........... j[D j'obkfJBkI ........... c/o fdZbh ftu fJ;dk ikb ........... ftSk fdZsk ........... fJ; Bkb fJe eqkIsh ...........

fdZbh ftu fJe irQk s'I d{ih irQk ikIaD ........... fJzB/ bZy :ksoh ........... .

w?No' o/b d/ ;cao dk tyok fdqF ........... nbr tksktoB ........... fbcaN ........... fNeNfyVehnkI ........... fBod/F ........... e'Jh XZekw[Zeh ........... gb/Nckow T[go :zso.......... n?;ehb/No (fpibhBkb ubD tkbhnkI g"VhnkI) nkgD/ nkg dotkik pzd ........... y[bQ/rk ........... J/noezvhFB jo ;N/FB dhfpibh ........... fjzdh ........... nzro/}h ........... ;w/I dh pus ........... feokfJnk xN ........... fdbeodk p?m/ ojhJ/ ........... go ........... .

(2) w'pkJhb ca'B(2) w'pkJhb ca'B(2) w'pkJhb ca'B(2) w'pkJhb ca'B(2) w'pkJhb ca'B

S'Nk g[oik ........... i/p ftu ........... jZE ftu ........... ftfrnkB dk uwseko ........... nktk};[D e/ y[F ........... .

edh nwhoh dh fBFkBh ........... c'B eoB d/ ........... ;[DB d/ g?;/ ........... go j[D nwho s'Inwho e'b ........... foeFk ukbe s/ ;kfJeb ubkT[D tkb/ e'b ........... nkw tos'I dh uh} pD frnk........... irQk irQk d[ekBkI ........... gfjbkI pVk wfjzrk ........... j[D ;;sk fJzi ikgdk nkT[D tkb/ ;w/Iftu ........... .

w'pkJhb ca'B dk g{ot fJfsjk; ;zB 1820 se ........... fJe p/sko :zso ........... gfjbkI fJ; ftuxN ;/tktkI ........... fco o/vhU ........... th ........... s/ j[D Nh. th. tkIr tosD ........... fJj eqkIshekohN?bh ;zuko fJzNoB?N se gjz[u ........... .

w'pkJhb ;/tktkI tZX s'I tZX ;[ydkfJe ........... j'o ;;sk j'D dh ;zGktBk ........... B?N toe nXkfos;zouBkI ........... fJ; ftu J/ohnb dk yzGk, n?NhBk ns/ ;Zdk Ëkgs eoB s/ ;zukfos eoB d/ ;N/FB ...... .

pj[s f}nkdk tos'I mhe BjhI ........... sBkT[ dh ;fEsh ........... ezBk s/ ËGkt ........... nzr{m/ dhjoes T[s/ n;o ........... gZfmnkI ftu eVtb ........... .

w'pkJhb dk r[bkw ........... xZN tofsnk ........... .

42

(3) Bktbeko BkBe f;zx(3) Bktbeko BkBe f;zx(3) Bktbeko BkBe f;zx(3) Bktbeko BkBe f;zx(3) Bktbeko BkBe f;zx

gzikph dk Ëf;ZX Bktbeko ........... ;G s'I tZX Bktb ........... d{i/ d"o dk Bktbeko ...........

wkBttkdh ........... ;[Xkotkdh fdq;Nhe'D ........... iBw 5 i[bkJh 1897 JhL ........... wksk bZSwh........... fgsk w'sh bkb ........... pugB dk BkI jz; oki ........... .

BkBe f;zx fgzv d/ ;e{b s'I gzith ........... S/th iwks ftu fgsk dk fdjkIs ........... o'}h o'Nh bJh........... w/fbnkI ftu e[bcahnkI ........... GkIv/ wkIi/ ........... s/oQk ;kb dh T[wo ftu ........... eftsk fbyh........... Xkofwe rhs ........... Bktb fbyD dh Ë/oBk ........... r[o{ e/ pkr d/ w'ju/ ;w/I i/bQ frnk........... w[BFh Ë/w uzd d/ Bktb ........... fJE'I jh Bktb fbyD dh u/Ne ........... ftF/ ........... ejkDh.

o; ........... ;[Gkftesk ........... gfjbk Bktb nZX fyVh ebh« ........... ;zB 1924 ftu oki e"o Bkbftnkj ........... c/o ªË/w ;zrhs«, ªfwmk wj[ok« ªwso/Jh wkI« ........... r[opyF f;zx B/ uwekfJnk ...........

;[Xkoe s'I Ëhs Ëikoh ........... d/F dh tzv dk ËGkt ........... Bktb fby/ ªy{B d/ ;'fjb/« ªnZr dh y/v«,ªwzMXko«, N[ZNh thDk ........... . n;kXkoB r[DkI tkbk ........... ;wki ;[Xkoe ........... ftXtk ftnkj........... T{u Bhu ........... fcoekË;sh ........... fJ;sohnkI d/ d[Zy dod ........... gzikph Bktb irs d/fJfsjk; ftu ........... ;zB 1971 Jh ........... fdjkIs ........... gzikph ;kfjs Ì nwho ........... gzikphwkI p'bh dk ........... .

;fGnkukoe Ë;skt;fGnkukoe Ë;skt;fGnkukoe Ë;skt;fGnkukoe Ë;skt;fGnkukoe Ë;skt

ËFB gZsoËFB gZsoËFB gZsoËFB gZsoËFB gZso

j/m ftF/ ;fjs ;ze/s fdZs/ rJ/ jB, fJjBkI ;ze/skI dh ;jkfJsk Bkb T[jBkI T[go brGr 500 FpdkI d/Ë;skt fby' L

dhtkbh dk fsT[jkodhtkbh dk fsT[jkodhtkbh dk fsT[jkodhtkbh dk fsT[jkodhtkbh dk fsT[jko

Gkos fsT[jkokI ........... j? . fJj ;G ........... fsT[jko j? . fJj d[;fjo/ ........... nkT[Idh j?........... fJfsjk;e s/ Xkofwe fgS'eV fJj ........... . dhtkbh s'I gfjbkI ........... Bt/I egV/ ...........

GkIv/ ........... . dhtkbh tkb/ fdB dk B}kok ........... dhtkbh dh oks ........... beFwh dh g{ik ...........

nzfwqs;o dh dhtkbh ........... fJj fsT[jko ........... Ëshe j? .

(2) j'bh(2) j'bh(2) j'bh(2) j'bh(2) j'bh

fjzd{nkI d/ Ëw[y fsT[jkokI ........... j? . jo fsT[jko ........... Ëshe j? . fJj crD d/ wjhB/........... . p;zs gzuwh s'I ........... wBkfJnk ikIdk j? . fJj ozrkI dk fsT[jko ........... ;G iksh d/ b'efrb/ fFet/ ........... wBkT[Id/ jB . j'bh dh g[oksB eEk ........... . fJ; fsT[jko Ì wBkT[D dk Yzr........... . fJ; d/ wBkT[D Yzr ftu p[okJh ........... rhs ftu fejk ........... .

(3) gzikp dhnkI y/vkI(3) gzikp dhnkI y/vkI(3) gzikp dhnkI y/vkI(3) gzikp dhnkI y/vkI(3) gzikp dhnkI y/vkI

y/vkI wB[Zyh ihtB ftu ........... j? . wB[Zyh ;yFhns dk ........... j? . ;ohoe no'rsk ...........

nkuoB dk fBowkD ........... j? . fJj ........... wBgoukt/ ........... j? . ftFtgZXo T[go ........... ;EkBËkgs j? . jkeh ........... feqeN ........... N/pb N?fB; ........... nkfd . ;EkBe y/vkI ........... wZjstnkfd . eZpvh gzikp ........... ËkuhB ........... j? . eZpvh ftu ........... d' pokpo N'bhnkI ........... fiZs-jz[dh ........... j? . e[Fsh g[okDh ........... gfjbtkB dh y[oke ........... e[Fsh ftu gfjbtkB B/ d{i/

43

gfjbtkB ........... dh ........... fgmZ-G'IfJ ........... . r[Zbh vzvk ........... e'ebk Sgkeh ........... feebhnkfd . gzikp tX/o/ wkBsk ........... jkeh, epZvh, e[Fsh ........... .

(4) gzikp d/ b'e bku(4) gzikp d/ b'e bku(4) gzikp d/ b'e bku(4) gzikp d/ b'e bku(4) gzikp d/ b'e bku

BZuDk wB dk ukT[ ........... nzdob/ j[bk; bJh ........... . gzikp d/ BkukI ftu eZu/ d[ZX dh wfje........... Bku ;[Gkte ........... . BkukI ftu ebk;eh B/wkI dh pzX/i BjhI ........... nkw g[Fke ...........

ozrkI s/ egfVnkI dk e'Jh T[u/u BjhI ........... ;zrhs s/ ;k}kI dh e'Jh w[jskih BjhI ........... ;[Gkn ftu b"fee........... BkukI d/ eJh o{g s/ F?bhnkI ........... GzrVk ........... fdb N[zptkI ........... ftF/F ft;kyh T[s/........... bkV/ tkIr ;idk ........... skb T[go ........... x/ok gk e/ ........... w[ZY ftu skb rZsh j"bh........... s/}-p'bhnkI ........... Y'b ........... g?okI dh shpo rZsh ........... eJh xzN/ ........... j[Dr[zMbdko pDk fbnk j? ........... frZXk-w[fNnkokI dh nkswk ........... ezwk ekikI s'I ftjbhnkI j' e/ ...........

;ktD ........... frZX/ dh o[Zs ........... tZvk ;kok x/ok ........... Y'beh ........... fgV ftu nke/ p'bh........... skVhnkI wkodhnkI ........... Bku f;ZXk ;kdk ........... ;oho ftu bue ........... e[VhnkI d/ i'N/........... ;tkIr GodhnkI . ;zwh ........... gZSwh gzikp dk ........... shthnkI dk ........... d'jkI Ì gkf;nkIs'I x[zwkdhnkI ........... skVhnkI wkodhnkI........... j[bko/ GodhnkI ........... fe;/ ;k} dh b'V BjhI ...........

Bku dk ;zpzX Ëhs rkEk ;zwh Bkb i'fVnk ikdk j? ........... BufdnkI rhs rkT[IdhnkI jB .

44


ejkDh B§ tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B§ tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B§ tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B§ tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDkejkDh B§ tkoskbkg ftu fbyDk ns/ ;kokIF fbyDk

n;hI ;ko/ jh pj[s ;kok ;wkI rZb-pks ftu pshs eod/ jkI. fJe d' wB[ZykI ikI d' tZX wB[ZykI ftu j'JhrbkIpks Ì tkoskbkg fejk ikIdk j? feT[Ife fJ; okjhI jh nkgD/ fdb dh rZb d{;fonkI se gj[zukJh ik ;edhj? . fJj rZb-pks dk o;wh o{g j[zdk j? ns/ fJ; ftu e'Jh fB:w BjhI j[zd/ .

o;wh rZb-pks ftu e'Jh pBktN BjhI j[[zdh . nkgD/ d';s ikI gfotko ftu nkgD/ G?D-Gok d/ Bkb n;hIfJ; soQkI dh jh rZb-pks eod/ jkI . fJe efjzdk j?, d{;ok ;[Ddk j?, fco d{;ok efjzdk j? ns/ gfjbk ;[Ddkj? . fJ; soQkI fJj f;bf;bk fBozso nZr/ tXdk j? . fJ; rZb-pks dk fJe nkgDk nBzd j[zdk j? ns/ xzfNnk-pZXhp?m/ n;hI fJ; dk nBzd wkDd/ ofjzd/ jkI . d';skI dh rZb-pks ftu sK w;sh dk th g[ZN ofjzdk j? .

id'I o;wh rZb-pks Ì fbghpX ehsk ikIdk j? skI T[[j tkoskbkg-fbyDk efjbkT[Idk j? . tkoskbkg fJeebk th j? . fJj' fijh ebk fi; ftu nfGnk; Bkb w[jkos jkf;b ehsh ik ;edh j? . o;wh rZb-pks ftuwfonkdk dk fXnkB skI oyDk jh ukjhdk j? . fJj' fijh e'Jh Fpdktbh Ë:'r BjhI eoBh ukjhdh fi; Bkb fe;/B}dheh foFs/dko ikI d';s Ì u'N gjz[u/ . nro T[; dh GbkJh bJh T[; dh nb'uBk eoB dh b'V gt/ skI fJ;soQkI eoBh ukjhdh j? fe rZb Y[ethI th j't/ ns/ u'N th Bk gj[zu/ .

j/mkI T[dkjoB fdZsh ik ojh j? L

joihs s/ dftzdo d't/I d';s jB ns/ T[jBkI d'jkI ftu tkoskbkg j' ojh j? .

joihs—j?b', dftzdo eh jkb j? <

dftzdo—Uj joihs \ nkU p?m/ .

joihs—eh gVQ oj/ ;h .«

dftzdo—BjhI, eb tkd-fttkd Ëfs:'rsk j? Bk, T[; dh jh fsnkoh eo fojk ;h .

joihs—dftzdo, fJe rZb ejkI, s"Bz{ p[ok skI BjhI br/rk .

dftzdo—BjhI, BjhI, p'b' .

joihs—s{z wzu T[Zs/ p'bdk skI uzrk, go id s{z yV/ j[zd? skI fJe g?o T[Zs/ ;kok Gko d/ e/ yV/ j[zd/ j' . T[jd/yD ftu uzrk BjhI brdk . i/eo s{z f;ZXk yVk j't/Irk skI uzrk ËGkt gt/rk .

dftzdo—XzBtkd, joihs . w?I skI fJ; pko/ edh ;'funk jh BjhI .

joihs—w/ok fJj efjDk s?Ì p[ok skI BjhI bfrnk .

dftzdo—j/, BjhI, BjhI. pbfe w?Ì pVh y[Fh j'Jh j? fe w?Ì ;wMkfJnk ns/ w/oh rbsh d;h j? .

fJ; rZb Ì i/eo joihs dftzdo Ì fuVkT[Id/ j'J/ fJj efjzdk, ªªdftzdo, id s{z wzu T[Zs/ N/Y/ j' e/ yV/j[zd? skI fpbe[b bzrVk brdk j?I, mhe soQkI yfVnk j'fJnk eo .«« skI ;fEsh eVtkjN tkbh j' ikIdh ns/ dftzdoÌ th ;[DB ftu uzrh BjhI brdh . eJh tkoh fJj' fij/ eEBkI ekoB d';sh ftu doko th g? ikIdh j? .

45

ª;kfjs d/ o{gkI « dhnkI ftXhnkI tkIr tkoskbkg th fJe ftXh j? . fJj ;kfjs d/ o{g BkNe dk w[Zy sZs j?. fJ; s'I fJbktk ;kfjs d/ j'o o{gkI ftu th tkoskbkg dk ;jkok fbnk ikIdk j? . tkoskbkg d[nkok fe;/ ftF/ Ìuzrh soQkI ;wMkfJnk ik ;edk j? . fJ; okjhI tkose ftu ;fjisk ns/ o"fuesk nk ikIdh j? . fJ; bJhtkoskbkg fbyD ;w'I e[M rZbkI fXnkB ftu oyDhnkI ukjhdhnkI jB .

(1) tkoskbkg fdZs/ rJ/ ftF/ Bkb ;zpzXs j't/ .

(2) tkoskbkg ftu tke S'N/, ;[Gkfte ns/ o'ue j'D/ ukjhd/ jB .

(3) tkoskbkg Ëtkj g{oB j'Dh ukjhdh j? ns/ nkg; ftu ;zpzX j'Dk ukjhdk j? .

(4) Gk;ak ftF/ ns/ gksokI d/ nB[;ko j'Dh ukjhdh j? .

(5) nkgDkgB fbnkT[[D bJh ;jh ;zp'XBkI dk Ë:'r ehsk ikDk ukjhdk j? .

(6) gksokI d/ ftF/F jktkI-GktkI s/ tZy-tZy w[dokItkI nkfd Ì ekfwnkI ftu fby d/Dkukjhdk j? .

(7) ;jh ft;okw fuzBQkI dk Ë:'r j'Dk ukjhdk j? .

B'N L s[jkv/ f;b/p; ftu ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk j?, fJ; bJh j/mkI ejkDh B¨ tkoskbkgB'N L s[jkv/ f;b/p; ftu ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk j?, fJ; bJh j/mkI ejkDh B¨ tkoskbkgB'N L s[jkv/ f;b/p; ftu ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk j?, fJ; bJh j/mkI ejkDh B¨ tkoskbkgB'N L s[jkv/ f;b/p; ftu ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk j?, fJ; bJh j/mkI ejkDh B¨ tkoskbkgB'N L s[jkv/ f;b/p; ftu ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk j?, fJ; bJh j/mkI ejkDh B¨ tkoskbkgftu pdbD dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI ik ojhnkI jB .ftu pdbD dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI ik ojhnkI jB .ftu pdbD dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI ik ojhnkI jB .ftu pdbD dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI ik ojhnkI jB .ftu pdbD dhnkI fszB T[dkjoBkI fdshnkI ik ojhnkI jB .

(1) T[dkojoB L

ejkDhejkDhejkDhejkDhejkDh

fJe Bdh d/ ezY/ fwZm/ cbkI Bkb bZfdnk fJe o[Zy ;h . T[; oZ[y T[Zs/ fJe pzdo dk xo ;h ns/ Bdh ftufJe wrowZS dk . d'jkI ftu pVh v{zxh fwsZosk j' rJh . pzdo o'} o[Zy s' fwZm/ cb s'V e/ wrowZS Ì ytkT[Idkns/ wrowS o'i pzdo Ì Bdh dh ;?o eotkT[Idk . wrowZS jw/Fk nkgDh gsBh Bkb pzdo pko/ rZbkI eodkofjzdk ;h . fJe fdB wrowZS dh weko gsBh B/ T[; Ì pzdo dk eb/ik ykD dh nkgDh fJZSk ËrNkJh . T[; B/nkgDh gsBh dh fJZSk g{oh eoB bJh pzdo Ì Bdh dh ;?o eotkT[fdnkI nkgDh gsBh dh phwkoh dk pjkBk pDke/ nkgD/ xo fbikT[Dk ukfjnk . T[j nkgD/ xo tb w[V fgnk . b/feB o;s/ ftu wrowZS B/ pzdo Ì xofbikT[D dk nkgDk T[d/F dZ; fdsk . wrowZS dh rZb ;[Dd/ jh ukbke pzdo Ì fJe rZb ;[ZM rJh . T[; B/wrowZS Ì fejk fe T[j skI nkgDk eb/ik T[; o[Zy T[go jh SZv nkfJnk j? fiE/ T[j ofjzdk j? . fJj ;[D e/wrowZS Bdh d/ ezY/ tb w[V fgnk fiE/ T[j o[Zy ;h fi; T[go pzdo ofjzdk ;h . Bdh ezY/ g[ZifdnkI jh pzdo BZ;e/ o[Zy T[go uVQ frnk ns/ nkgDh ikB pukJh . fJ; s'I pknd d'jkI ftu d';sh ysw j' rJh .

ejkDh Bz{ tkoskbkg ftu pdbDk LejkDh Bz{ tkoskbkg ftu pdbDk LejkDh Bz{ tkoskbkg ftu pdbDk LejkDh Bz{ tkoskbkg ftu pdbDk LejkDh Bz{ tkoskbkg ftu pdbDk L

pzdo—(;'ud/ j'J/) w?I fJ; o[Zy T[go fJZebk ofjzdk jkI . nro w/ok e'Jh d';s j[zdk skI fezBk uzrk j? \ T[j ;kjwD/e"D nk fojk j? .

(wrowZS s?odk j'fJnk feBko/ TÆs/ nkT[Idk j? .)

pzdo—Gok wrowZS \ eh s{z w/o/ Bkb d';sh eo/Irk < w?I o'} fwZm/ cab ytkfJnk eokIrk .

wrowZS—jkI mhe j? . w?I s?Ì fgZm T[Zs/ fpmk e/ Bdh dh ;?o eotkfJnk eokIrk .

(e[M fdB pknd fJe fdB T[j nkgDh gsBh Bkb rZb eodk j?)

wrowZS—w?I s?Ì d;kI, nZi ebQ w?Ì fJe BtkI d';s fwb frnk j?, i' w?Ì o'} fwZm/-fwZm/ cab ytkT[Idk j? . fJjb? \ ni w?I s/o/ bJh th b? e/ nkfJnk jkI .

46

wrowZS dh gsBh—(cab ykId/ j'J/) tkj \ fezzB/ fwZm/ cab jB \ i' jw/Fk fJ; Ì ykIdk j't/rk, T[j pzdo fezBk;[nkdh j't/rk . w?I T[; dk eb/ik ykDk ukj[zdh jkI .

wrowZS—(j?okB j' e/) j?I \ fJj s{z eh efj ojh J/I \ T[j w/ok fwZso j?, w?I fJ; soQkI fet/I eo ;edk jkI .

wrowZS dh gsBh—(Bkok} j[zd/ j'J/) w?I e[M BjhI ikDdh, p; w?Ì skI T[; pzdo dk eb/ik ukjhdk j? . s?Ì skIfbnkT[Dk jh j't/rk. BjhI skI w/ok s/ok ;kE ]sw .

wrowZS—(d[yh j[zd/ j'J/) uzrk, ikIdk jkI .

(wrowZS ezY/ «s/ ikdk j? ns/ pzdo Ì fwbdk j? ns/ d't/I Bdh dh ;?o eoB bJh ikId/ jB )

pzdo—Gok wrowZSl eh j'fJnk < fJzB/ T[dk; feT[I ftykJh d/ oj/ j', e'Jh go/FkBh j? <

wrowZS—jkI \ eh d;kI, w/oh xotkbh pj[s phwko j? . eh s{z w/o/ Bkb ub ;edk j? <

pzdo—jk \ jkI \ feT[I BjhI .

(o;s/ ftueko)

wrowZS—(fMied/ j'J/) Gok pzdo, w?I s?Ì M{m fejk ;h .

pzdo—feT[I, eh j'fJnk <

wrowZS—w/oh gsBh phwko BjhI j?, n;b ftu T[j s/ok eb/ik ykDk ukjz[dh j? .

(ubke pzdo ;G e[M ;wM ikIdk j? b/feB Fksh s'I ezw b?Idk j?)

pzdo—p;, fJzBh fijh rZb . go, s{z w?Ì gfjbkI feT[I BjhI dZf;nk < w?I skI nkgDk eb/ik o[Zy T[go jh SZvnkfJnk jkI . ub', tkg; ub', b? e/ nkT[Id/ jkI .

wrowZS—mhe j?, ub' .

(pzdo ezY/ «s/ g[Zid/ jh s/}h Bkb o[Zy T[go uVQ ikIdk j? .)

pzdo—p;, d/y bJh s/oh d";sh . ni s'I s/oh w/oh d';sh ]sw . ni w/oh ukbkeh ns/ s/oh w{oysk ekoB w/ohikB pu rJh. ikT[, j[D w?Ì edh nkgDk w{zj Bk fdykT[Dk

(2) T[dkjoB L(2) T[dkjoB L(2) T[dkjoB L(2) T[dkjoB L(2) T[dkjoB L

ejkDhejkDhejkDhejkDhejkDh

fJe tko nukBe jB/Qoh nk rJh ns/ F/y fuZbh dh wkI B/ i' egV/ ;[ZeD bJh xo s'I pkjo gkJ/ j'J/ ;B,fJZXo-T[Xo TÆv rJ/ . pknd ftu T[j ;ko/ egV/ skI Y{zv fbnkJh, go fJe gikwk i' y{j ftu fvZr fgnk ;h, T[jBjhI eZY ;eh . T[; B/ F/y fuZbh Ì T[j gikwk eZY e/ fbnkT[D bJh fejk . F/y fuZbh y{j ftZu'I gikwk eZYD bJhub fgnk . T[j pj[s y[F ;h ns/ efj fojk ;h fe T[; dh wkI Ì nZbk dk F[eohnk ndk eoBk ukjhdk j? feT[Ifenro T[; B/ T[j gikwk gkfJnk j[zdk skI T[j th TÆv e/ fvZr g?Idk ns/ j[D se skI T[j wo th frnk j[zdk .

ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDkejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDkejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDkejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDkejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk

;/y fuZbh—wkI w/o/ egV/ X' fdZs/ jB .

F/y fuZbh dh wkI—jkI, egV/ skI X' fdZs/ jB ns/ ;[ekT[D bJh pkjo sko T[Zs/ gkT[D bJh ik ojh jkI .

(wkI egV/ sko T[Zs/ gk fdzdh j? .)

F/y fuZbh—wkI, pkjo w";w mhe BjhI j? . fJzi ikgdk j? fe pVh s/} jBQ/oh nkt/rh .

47

wkI—F/y fuZbh, uzrk pkjo'II egV/ u[Ze e/ nzdo b? nk .

(F/y fuZbh B/ wkI dh ejh j'Jh fJj rZb ;[Dh nD;[Dh eo fdZsh . nukBe pVh s/} jBQ/oh nk rJh ns/;[eD/ gkJ/ ;ko/ egV/ fJXZo-T[XZo T[Zv rJ/ . fJj t/y e/ F/y fuZbh dh wkI xo nzdo'I fBeb e/ pkjonkJh .)

wkI—F/y fuZbh, s{z feE/ j?I < s?Ì fejk ;h fe egV/ T[sko e/ b? nk .

F/y fuZbh— .............

wkI—F/y fuZbh, itkp feT[I BjhI d/ fojk < t/y, ;ko/ egV/ fJZXo-T[XZo T[vZ rJ/ jB .

(F/y fuZbh dk e'Jh T[Zso Bk ;[D e/, wkI nkg jh egV/ fJZem/ eoB br g?Idh j? . go, fJe gikwk y{j ftufvZr fgnk ;h .)

F/y fuZbh---wkI, s{z w?IÌ ntk} wkoh ;h .

wkI—s?Ì fezBh d/o s'I ntkikI wko ojh jKI, feE/, frnk ;h <

F/y fuZbh—jBQ/oh nT[D ekoB, w?I ;kjwD/ o[Zy j/mkI yVQk ;h .

wkI—s?Ì gskz BjhI ;h fe jBQ/oh nk ojh j? ns/ ;ko/ egV/ TÆv rJ/ jB . s{z w;s j' e/ yVk swkFk d/ydk fojk .ik, y{j ftu gikwk fvZr fgnk j?, eZY fbnk .

F/y fuZbh—uzrk wkI .

(fJj efj e/ F/y fuZbh y{j tb ub fgnk . o;s/ ftu T[j ;'udk-;'udk nkgD/ nkg Bkb rZbkI eodk j?)

F/y fuZbh—ªªw/oh wkI Ì y[F j'Dk ukjhdk j? ns/ nZbk dk F[eohnk th ndk eoBk ukjhdk j? . i/ fJj gikwk w?IgkfJnk j[zdk ns/ jBQ/oh nk ikIdh skI w?I gikw/ ;w/s T[Zv e/ y{j ftu fvZr g?Dk ;h . j[D se w?I wo u[Zekj[zdk .««

3 ejkDh L phopb dk nepo pkdFkj dk t}ho pDBk3 ejkDh L phopb dk nepo pkdFkj dk t}ho pDBk3 ejkDh L phopb dk nepo pkdFkj dk t}ho pDBk3 ejkDh L phopb dk nepo pkdFkj dk t}ho pDBk3 ejkDh L phopb dk nepo pkdFkj dk t}ho pDBk

phopb nepo pkdFkj d/ dopko ftu t}ho pSV bJh xo'I s[o fgnk . g?Ivk fpyVk ;h . T[j EZe-so[Ne/ dopko e'b g[i frnk . T[; d/ fwZNh Bkb w?b/ egV/ t/y e/ dopkB B/ nzdo ikD dh nkfrnk Bk fdZsh .phopb dhnkI fwzBskI-sofbnkI dk th T[; «s/ e'Jh n;o Bk j'fJnk .

;'u-ftuko e/ phopb B/ dopkB Ì fejk--ªªw?I pkdFkj dk fJe io{oh ;[B/jk fbnkfJnkI jkI . dopkB B/fJ; Fos s/ ËtkBrh d/ fdZsh fe fijVk fJBkw fwb/, nZXk w/ok j'J/rk . phopb wzB frnk s/ r/N s'I bzxfrnk .

B"eoh bJh rJ/ phopb d/ w?b/ egV/ t/y e/ nepo pkdFkj B/ gfjbkI skI T[; dk wy"b T[vkfJnk, fcofJe r[zMbdko ;[nkb g[fSnk--ªnkkro/ ftu fezB/ ekI jB < phopb gfjbkI skI ;'uhI g? frnk, fco fJe dw p'bfgnk_ ªpkdFkj ;bkws \ fJ; t/b/ nkro/ ftu 15,681 ekI jB . fJ; ;zfynk ftu wkw{bh ndbk-pdbh th j';edh j? feT[Ife e[M fJXo-T[Xo fwbD-frbD bJh rJ/ j'D/ jB ns/ e[M u'rk u[rD bJh ikD dhnkIfsnkohnkI eo oj/ jB .««

pkdFkj T[; d/ T[Zso s'I pj[s ËGkfts j'fJnk . T[; phopb s'I g[fSnk fe s?Ì eh fJBkw fdZsk ikJ/phopb B/ ;'u e/ nkfynk—ªªpkdFkj ;bkws . w?Ì gzikj e'oV/ wko/ ikD .«« pkdFkj B/ fejk—ªfJj skI ;ik j?,w?I fJBkw d/Dk ukj[zdk jkI .« phopb B/ fejk fe fJ; ftu w/oh fBih y[Fh j'J/rh . fJ; bJh w?Ì fJjh fJBkw fdZskikt/ .

48

pkdFkj B/ e'oV/ wkoB tkbk s/ i[Zsk wzrtk fbnk . phopb B/ nkgDh fgZm Bzrh eo bJh . phopb B/fejk fe dopkB Ì th p[bkfJnk ikJ/ feT[Ife nZX/ e'oV/ T[; B/ th ykD/ jB . phopb B/ pkdFkj Ì dopkB Bkbj'J/ ;wM"s/ dh ;koh rZb dZ; fdsh .

pkdFkj ;wM frnk fe dopkB foFts b? e/ nzdo nkT{D dh nkfrnk d/Idk j? . T[; B/ ;ko/ e'oV/dopkB Ì wkoB dk j[ew d/ fdZsk . dopkB Ì gzikj e'oV/ wko/ rJ/ ns/ B"eohT[I itkp th fdZsk frnk . pkdFkjB/ phopb «s/ y[F j' e/ T[; Bz{ nkgDk t}ho pDk fbnk .

ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk .ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk .ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk .ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk .ejkDh Ì tkoskbkg ftu pdbDk .

nepo pkdFkj d/ dopko d/ r/N «s/ g[Zi e/ L

phopb—dopkB ih, w?Ì nepo pkdFkj d/ dopko ftu ikDk j? .

dopkB—ub GZi ik, s{z dopko ftu BjhI ik ;edk .

phopb—w?Bz{ ikD fdU. oZp s[jkvk Gbk eo/rk .

dopkB—(T[; d/ w?b/-e[u?b/ egfVnkI tb t/ydk j'fJnk) BjhI w?I s?Ì nzdo ikD BjhI d/ ;edk . fezB/ rzd/ egV/jB . nkgDh jkbs t/yh j? . s/o/ tor/ pzd/ oki/ d/ dopko ftu ikD d/ bkfJe BjhI . t?;/ s/o/ fij/ pzd/ Ì pkdFkjBkb eh ezw j' ;edk j? <

phopb—(;'udk j'fJnk) w?I pkdFkj dk fJe }o{oh ;[B/jk fbnkfJnk jkI .

dopkB—(fJe tkoh c/o phopb Ì fXnkB Bkb t/ydk j? ns/ T[; T[go so; nkT[Idk j?) mhe j?, go fJj dZ;,s{z i' efj fojk j?I, T[j fpbe[b ;jh j? < i/ w?Z s?Ì fJ}kis d/ d/tkI skI w?Ì eh fwb/rk < fJzi eoBk fe pkdFkjtb'I s?Ì i' th fJBkw fwb/, T[; ftZu'I nZXk w/ok j't/rk . i/ s?Ì Fos wB}{o j? skI s{z ik ;edk j? .

phopb—jkIih . w?Ì s[jkvh Fos ËtkB j? . (jZE i'V e/ dopkB dk XzBtkd eodk j? .)

(pkdFkj nepo nkgD/ dopko ftu nkgD/ dopkohnkI Bkb p?mk j'fJnk j? . w?b/-e[u?b/ egfVnkI tkb/fJ; pzd/ Ì t/y e/ j?okB j[zdk j? ns/ wy"b T[vkIdk j'fJnk jZ;dk j?.) T[j T[; e'b'I fJe r[zMbdko ËFB g[Sdk j?)

nepo pkdFkj—eh s{z w?Ì dZ; ;edk j? fe nkro/ ftu e[Zb fezB/ ekI jB <

(phopb ;'uhI g? frnk, fco fJe dw p'bdk j? )

phopb—pkdFkj ;bkws \ fJ; t/b/ nkro/ ftu 15,681 ekI jB . fJ; ;zfynk ftu wkw{bh ndbk-pdbh thj' ;edh j? feT[Ife e[M fJXo-T[Xo fwbD bJh rJ/ j'J/ jB ns/ e[M u'rk u[rD bJh ikD dhnkI fsnkohnkI eooj/ jB .

(pkdFkj phopb d/ fJ; TÆso s'I pj[s ËGkfts j[zdk j? .)

pkdFkj—w?I s/o/ fJ; T[Zso s'I pj[s ËGkfts j'fJnk jkI . s{z dZ; s?B eh fJBkw fdZsk ikt/ <

phopb—pkdFkj ;bkws \ w?IÌ gzikj e'oV/ wko/ ikD .

pkdFkj—fJj skI ;}k j?, w?I s?Ì fJBkw d/Dk ukj[zdk jkI .

phopb—pkdFkj ;bkws \ w?IÌ fJj jh fJBkw fdZsk ikt/ . fJ; ftu w/oh fBih y[Fh S[gh j'Jh j? .

(pkdFkj B/ e'oV/ wkoB tkbk s/ i[Zsk wzrtkfJnk ns/ phopb B/ nkgDh fgm Bzrh eo bJh )

phopb—wjkoki, w?Ì e'oV/ wkoB s'I gfjbkI dopkB Ì th p[bkfJnk ikt/ feT[Ife nZX/ e'oV/ T[; B/ th ykD/jB .

49

pkdFkj—feT[I pJh, T[j feT[I ykt/rk <

(phopb B/ pkdFkj Ì ;wM's/ dh ;koh rZb dZ; fdZsh . pkdFkj ;koh rZb ;wM frnk fe dopkB B/phopb e'b'I nzdo nkT[D dh foFts wzrh j? .)

pkdFkj—dopkB Ì dopko ftu g/F ehsk ikt/ .

dopkB Ì gzikj e'oV/ wko/ rJ/ ns/ T[; Ì B'eoh s'I eZY fdZsk frnk . pkdFkj B/ phopb dh f;nkDgs'I y[F j' e/ T[; Ì nkgDk t}ho pDk fbnk.

;kokIF;kokIF;kokIF;kokIF;kokIF

nZi d/ fJ; wFhBh :[Zr ftu ihtB th wFhB pD e/ ofj frnk j? . fit/I wFhB xZN ;w/I ftu pj[s ezwfBgNk b?Idh j?. wBZ[y th xZN ;w/I ftu pj[s ezw fBgNkT[Dk ukj[zdk j? . ezwk d/ y/so skI pj[s jB, go ;G s'I tZXËGkfts y/so ËFkFeh ikI ËzpXeh j? . fJ; y/so ftu ËFkFB d/ ezw Ì ;hfws ;w/I ftu g{ok eoB bJh xZN Fpdkftu f}nkdk s'I f}nkdk efjD dh Ëftosh s/}h Bkb ftef;s j'Jh j? . fJ; Bkb fJe skI ;w/I dh pus s/ d{ih ezwftu s/}h nkJh j? .

j'o ebktkI tkIr fbyDk th fJe ebk j? . fJ; ebk ftu fBg[zBsk jkf;b eoB bJh ;Zuh fwjBs, brB,fdqVsk, j;bk, ;t?ftFtk; ns/ efmB nfGnk; dh b'V j? . brksko nfGnk; eoB Bkb fJ; ebk ftu fBykos/ ;[ji g?dk j[zdk j? . ;kokIF fbyDk-fbyD ebk d/ nzsors jh ftukfonk ikIdk j? . dcasoh ekoikI ftu ;kokIFfbyD dk ezw tX/o/ j[zdk j?, go fJ; dk w[y ;zpzX fe;/ GkFk d/ ;kfjs Bkb j? . ;kfjs d/ gZsoekfosk d/ e'o; d/nzsors ;kokIF fbyD dk nfGnk; ehsk ikIdk j? .

;kokIF dk noE—fe;/ ft;sko g{ote fby/ ftF/ Ì S'N/ o{g ftu g/F eoBk j? . Gkt fe;/ tZvh ouBk ikIfbys d/ S'N/ o{g Ì gVQ e/ g{oh ouBk d/ w{b ftF/ Ì ikD b?Dk . ;kokIF fe;/ g?o/, fBpzX, GkFD, fuZmh ns/ fe;/ ftF/T[go ft;sko g{ote fdZsh ikDekoh nkfd dk fbfynk ik ;edk j? . fJ; d/ nzsors fe;/ ouBk d/ ;ko/wZjstg{oB sZEkI Ì Bk g/F eo e/ w{b sZE Ì jh g/F ehsk ikIdk j? . fJ; d/ nkeko ikI o{g pko/ e'Jh fBFfus fB:wBjhI j? . b/feB fJj }o{oh j? fe fJj ft;sko ouBk s'I S'Nk j'Dk ukjhdk j? . fJj fsZyk s/ nkgD/ ftu fJzBk ;gZFNj't/ fe fJ; Ì gVQB Bkb ouBk gVQB bJh o[Zuh s/ T[s/iBk g?dk j't/ .

eJh tkoh ;kokIF fbyD ns/ ;ko, fBu'V, f;ZNk, ;zy/g, ;w[Zuk Gkt nkfd fbyD Bkb ob-rv j' ikIdk j?. T[go'I t/yD Ì skI fJj ;ko/ Fpd fJe' fij/ Ëshs j[zd/ jB. go fJjBkI ;G ftu e[M-B-e[M fGzBsk }o{o j? .;zy/g ikI ;ko fbyDk ;kokIF fbyD d/ tX/o/ B/V/ jB . ;zy/g fbyDk-w{b ouBk ikI fbys dk fJe fsjkJh j[zdk j?id'I fe ;kokIF w{b dk 1|20 Gkr jz[dk j? . ;kokIF ftu f;oca w{b rZb Ì jh fbfynk ikIdk j? . ;kokIF fbyDns/ ;zy/g fbyD ftu fJe w"fbe nzso j'o th j? fe ;kokIF b/ye dk fdb g?o/ d/ w{b Gkt Ì jh ikDB bJhT[s;e ofjzdk j? fJ; bJh fJE/ fjodk gZy jkth ofjzdk j? ns/ T[; dh ËXkBsk ofjzdh j? . ;zy/g fbyD ftu b/yedh fdqFNh w{b nzF d/ ;zg{oB wjZstg{oB sZEkI Ì m'; o{g ftu Ë;s[s-eoB dh soÕ fNeh ofjzdh j? .

;kokIF fbyD d/ bkG L;kokIF fbyD d/ bkG L;kokIF fbyD d/ bkG L;kokIF fbyD d/ bkG L;kokIF fbyD d/ bkG L

(1) ni'ek ftfdnkoEh fJ; ebk Bkb Ëfs:'frsktkI ns/ gohfynktkI ftu uzrk ËdoFB eo ;edkj? . fJ; nfGnk; Bkb T[; ftu ftF/ dh ;gZFNsk, wB ftu ftFtk; ns/ GkFk T[go geVw}p{s j't/rh .

(2) fe;/ g?ok ouBk dk ;kokIF fbyD bJh T[; Ì uzrh soQkI gVQBk s/ ;wMD dh tX/o/ b'V jz[dh j? .fJ; bJh ftfdnkoEh nzdo ;wMD dh ns/ frnkB Fesh dk ftek; tX/o/ j't/rk .

50

(3) nkX[fBe seBheh :[r ftu Ë"itkBkI d/ ezw-eki dk y/so ftFkb j' frnk j? ns/ w[ekpb/ dhj'V ftu jo e'Jh nZr/ tXDk ukj[zdk j? . fJ; bJh T[jBkI e'b BthI s'I BthI ikDekoh j'Dh io{ohj? . Gkt/I fJzNoB?N fJj ezw pVh c[osh Bkb fBGk fojk j?, go ftfdnkoEhnkI B¨ nkgD/nfXnkge e'b'I jh fJj ikDekoh ;gZFNheoB ;w/s fwb ;edh j? . ;kokIF d/ wkfXnw okjhInfXnkge nkgD/ ekoi Ì pVh ]{ph Bkb fBGk ;edk j? .

(4) gsZoekfosk d/ y/so ftu th ;kokIF ebk dk pj[s wZjst j? . xzfNnk pZXh ubh fe;/ pfj; ÌgsZoeko e[M FpdkI ftu jh ;w/N b?Idk j? .

go ;kokIF fbyd/ ;w/I e[M rZbkI dk fXnkB oyDk pj[s }o{oh j? L

(1) f;oca w{b ftF/ dk jh Gkt fbfynk j't/ ns/ T[; ftu ;gZFNsk j't/ .

(2) g?o/ ikI ouBk d/ ftukokI Ì soshptko ;kokIF o{g ftu fbnkT[Dk .

(3) ;kokIF d/ nkeko dk e'Jh fB:w fBFfus BjhI j?, fJj ;zy/g ouBk s'I xZN ikI tZX th j' ;edkj? . go, w{b Gkt ;gFZN j't/ .

(4) ;kokIF fJ; sokI dk j't/ fe T[; Ì gVQB s'I pknd gkme ftu fbysh ouBk Ì gVQB dh T[s;[eskg?dk j't/ .

(5) ;fji s/ ;ob GkFk ;kokIF ftu g{oBsk dk ezw eodh j? . nfij/ FpdkI dk Ë:'r ehsk ikt/ i'jo tke ikI tkekIF dk g{ok g{ok noE d/D ftu ;woE j'D .

nzs ftu fJj fejk ik ;edk j? fe fJe ohGho nfXnB eosk jh nkgD/ ftFkb FpdGzvko Bkb Fpdk dk Y[ZetkI Ë:'r eo e/ ;kokIF fbyD dk ekoi eo ;edk j? .

fiE'I se ;kokIF fet/I ehsk ikt/ < dk ;zpzX j?, fJ; dhnkI eJh ftXhnkI jB L

(1) ;G s'I gfjbkI ftfdnkkoEh g?ok ikI ouBkI fXnkB Bkb gVQ e/ ;wMD dk :sB eo/ . i/ fJe tkogVQB Bkb w{b Gkt ;wM BjhI nkJ/ skI T[; ;w/I se gVQd/ ofjDk ukjhdk j? id'I se ftFk;gFZN Bk j' ikt/ .

(2) w{b Gkt g?o/ Bkb jh ;zpzfXs j't/, T[; ftu nkgD/ e'b e[M Bk i'fVnk ikt/ ns/ Bk jh nkgD/tb'I Nhek-fNgDh ehsh ikt/ .

(3) w{b Gkt Ì nkgD/ FpdkI ftu ;kca, ;ob s/ F[X GkFk ftu nB: g[oy ftu ËrN ehsk ikt/ .tke S'N/ s/ ;gFZN j'D .

(4) ;kokIF dk nkeko GktkI dh ;gFZNsk T[go nkXkfos j't/ . go e[M ftdtkBkI tb'I fJ; dh ;hwkouBk dk 1|20 fjZ;k fBoXkfos ehsh rJh j? .

(5) ;kokIF eod/ ;w/I ftnkeofBe B/wkI dk g{ok g{ok fXnkB ofynk ikt/ .

(6) ;kokIF ftu ;w/I ouBk dk w{b Gkt fbyDk jh tX/o/ }o{oh j[zdk j? . go, i/ e'Jh f;ob/y g[S/ skfby d/Dk ukjhdk j? . f;ob/y g?o/ d/ nozG ikI nzs ftu j[zdk j? .

T[dkjoBkI LT[dkjoBkI LT[dkjoBkI LT[dkjoBkI LT[dkjoBkI L

(1) g?ok(1) g?ok(1) g?ok(1) g?ok(1) g?ok

Gkt/I e'Jh gfVQnk s/ Gkt/I e'Jh nDgfVnk j't/. Gkt/I T[; ed/ fgnko ehsk ikI ;dk fgnko Ì sknB/ jh wko/

51

j'D . brGr jo gzikph B/ jho okIMk,;'jDh wjhtkb, ;Z;h g[zÌ, fwoik ;fjpkI, Fhoh cafojkd s/ b?bk wiÌ dhnkIejkDhnkI fe;/ Bk fe;/ o{g ftu }o{o ;[DhnkI j[zdhnk jB. fJjBkI ftu'I fgSbhnkI d' ejkDhnkI god/;h j[zfdnkIj'fJnkI th J/BhnkI d/;h pD rJhnkI jB fe T[jBkI d/ Ëd/;h j'D dk pj[fsnkI Ì gsk th BjhI . Xow rqzEkI ftufJjBkI d/ fgnko dh eEk oZph fgnko d/ Bkb s'bh rJh j? . fJj fgnko ejkDhnkI ;kv/ b'e-rhskI dk nkw[eftFk skI ;B jh nZi fJj ;kvhnkI ;kfjs nekdwhnkI dh uouk th pD rJhnkI jB . fJjBkI T[Zs/ y'i rqzE Skg/ ikoj/ jB . (r[opyF f;zx)


jo gzikph Ëhs eEktkI s'I ikD{ j? . Xow rqzEkI ftu fJjBkI eEktkI d/ fgnko dh oZEh fgnko Bkb s[bBkehsh rJh j? . j[D fJjBkI pko/ v{zxh y'i j' ojh j? .

(2) g?ok L(2) g?ok L(2) g?ok L(2) g?ok L(2) g?ok L

nZi-ebQ nkr{ pDBk gfjbkI Bkb'I tX/o/ w[Feb j? . nkr{ pDB bJh gfjbkI u'DkI ftu ekw:kp j'Dk g?Idkj? . u'DkI ftu ekw:kp j'D bJh b'ekI dh fwbtosB pj[s }o{oh j? . ekw:kph bJh fJj fszB r[D nkdwh ftuj'D/ }o{oh jB . fJe skI nkdwh dk gfjbkI uzrk foekov j'Dk ukjhdk j? . fgSb/ e[M ;kbkI ftu T[; B/ i/ e'Jhe[opkBh ikI j'o e'Jh GbkJh dk ezw ehsk j't/, skI fJ; t/b/ T[; Ì T[j ezw ekcah bkG gj[zuk ;edk j? . d{ik r[Di'' ekw:kph bJh pj[s }o{oh j? T[j j? nkdwh dk o;{y . fi; nkdwh dk fJbke/ ftu n;o o;{] Bjh, T[j edhekw:kp BjhI j' ;edk . shik ;G s'I tZvk r[D g?;k j?- Ëkg/rzvk eoB bJh toeokI Ì fJZXo-TÆXo B;kD-GikDbJh, t'NokI Ì fybkD-fgbkD bJh . rZb eh T[whdtko Ì edw-edw s/ g?;/ dh b'V g?Idh j? . nkw s'o «s/gfjbhnkI d't/I f;caskI j[zfdnk j'fJnkI th g?;/ dh xkN eoe/ eJh fJe f;nkD/ s/ uzr/ nkdwhnkI Ì th Bkekwh dkw{zj t/yDk g?IIdk j? . (w[pkoe f;zx)


nkr{ pDB bJh u'DkI fiZsDk ns/ u'DkI fisD bJh b'ekI dk ;fj:'r, o;{] s/ ehsh j'Jh e'Jh GbkJh ikIe[opkBh ezw nkT[dh j? go, ;G s'I tZX }o{oh j? g?;/ dk j'Dk . g?;/ dh xkN ekoB jko :ehBh j? .

(3) g?ok L(3) g?ok L(3) g?ok L(3) g?ok L(3) g?ok L

ufoZso nw[b j? . ;z;ko d/ tZv/ s'I tZv/ ;kwoki, tX/o/ s'I tX/o/ d"bs, Gkoh s'I Gkoh (;wkB), nkdo, e'Jhth b'fee t;s{, fco Gkt/I T[;dk fizBk th finkdk w[Zb feT[I Bk j't/, ufoZso d/ edwkI T[Zs/ T[; dh pbh uVQk fdZshikIdh j? . Gkt ufoZso bJh ;G e[M e[opkB eo fdZsk ikIdk j? . ufoZso d/ ;kjwD/ fe;h th uh} dk e'Jh w[ZbBjhI . s[jkÌ ihtB ftu fJ; XB Ì pj[s jh ;j/i e/ oyDk j? . XB-d"bs Gkt/I Bk oj/, i/ ufoZso dk XB s[jkv/e'b j? skI Gkt/I fezBh th nkgdk s[jkv/ T[Zs/ nkt/, s[jkÌ ftufbs BjhI eo ;edh . efmB s'I efmB n"yh xVh ths[jkÌ v/r BjhI ;edh, ;z;ko dh e'Jh th skes, e'Jh th Fesh, e'Jh th pb, s[jkÌ frok BjhI ;edk .

(nfrnks)


ufoZso ;kjwD/ e'Jh th ;z;kfoe uh} w[btkB BjhI . ufoZsotkB wB[Zy Ì e[M th go/FkB BjhI eo ;edkns/ e'Jh skes, Fesh ikI n"yh xVh v/r BjhI ;edh .

T[dkjoB L T[dkjoB L T[dkjoB L T[dkjoB L T[dkjoB L (4) T[go n;hI g?o/ d/ e/ T[BQkI d/ ;kokIF fdZs/ jB . j[D n;hI vk. joehos f;zx d/ fby/ gkmdk T[dkojB d/Id/ jkI . fJ; dk ;kokIF pknd ftu fdZsk frnk j? .

52

(B'N LB'N LB'N LB'N LB'N L fJj gkm ;kv/ f;b/p; dh ftnkeofBe fJekJh Bkb ;zpzXs j? )

T[dkjoB L 4T[dkjoB L 4T[dkjoB L 4T[dkjoB L 4T[dkjoB L 4

gzikph dk nkw w[jktokgzikph dk nkw w[jktokgzikph dk nkw w[jktokgzikph dk nkw w[jktokgzikph dk nkw w[jktok (vk(vk(vk(vk(vk. joehos f;zx) joehos f;zx) joehos f;zx) joehos f;zx) joehos f;zx)

(1) nkw w[jktok s'I eh Gkt j? <

nkw w[jktok s'I Gkt j? efjD dk Yzr . fJ; eEB Ì fJe T[dkjoB okjhI tX/o/ ;gZFN ehsk ik ;edkj? . wkMh ftu fejk ikIdk j? , ªukj pDkJh«, wbtJh ftu fJ; dh EkI ªukj ehsh« ikI ukj eoh« p'fbnk ikIdkj? . d'jkI tkekI ftu m/m gzikph Fpdktbh tosh rJh j?, ns/ ftnkeoB d/ gZy s'I d't/I tkekIF F[X jB . caoe f;ocankw w[jkto/« dk j? . ªeoBk« s/ ªpDkT[Dk« d't/I fefonktkI ªwkMh« s/ ªwbtJh« d'jkI T[gGkFktkI ftu nkw toshnkIikIdhnkI jB . go wkM/ d/ b'e ªukj« Bkb fefonk pDkT[Dk tosd/ jB, id'I fe wkbt/ ftu fJ;/ Ì Gkt ËrNeoB bJh fefonk ªeoBk« tosh ikIdh j? . J/t/I jh wkMh tke ªT[j ubk frnk« (BZe/ dk fJbkek-dZyDh bkj"o s/fibk fwzNr[woh dk T[soh y/so), ªT[j ubk frnk« (bfjzd/ d/ e[M y/so) fJj ;G nkw w[jkto/ dk caoe j? .

gzikph dk nkw w[jktok ekfJw oZyD s'I Gkt j? fe fe;/ rZb Ì fJzM fejk ikt/ fit/I gzikph b'e efjzd/jB . t/yD ftu nkfJnk j? fe fgSb/ e[M ;kbkI s'I fbyh ik ojh gzikph (yk; eo n]pkoh gzikph). ns/ o/vhU,Nh. th. nkfd s/ p'bh ik ojh gzikph ftu, eJh tkoh gzikph w[jkto/ pko/ pVh nDrfjbh tosh ikIdh j? . e[MjkbskI ftu nfijh GkFk Ì jh gzikph ;theko eoBk jh n"yk j' ikIdk j? . uzvhrVQ s'I Ë;kfos j'D tkbhnkIËkd/fFe ypokI ftu fJe fdB fejk ik fojk ;h, ªphs/ jcas/ gzikp dhnkI wzvhnkI ftu nZm (8) j}ko NB uktbnkfJnk« fJj tke gzikph w[jkto/ d/ gZy s'I jh nF[ZX BjhI ;r'I ftnkeoB s/ Fpdktbh d/ gZy s'I th Çbs j? .gfjbh rZb, gzikph T[ukoB ª«u"b j? ªuktb Bjh«. c/o wzvhnkI ftu uktb (ikI u"b) BjhI nkfJnk, ;r'I M'BknkfJnk j? . ;ko/ gzikph u"b s/ M'B/ dk caoe ikDd/ jB . ªM'B/« Ì uktb (ikI u"b) efjDk gzikph w[jkto/ Bkbem'o XZe/Fkjh j? . j[D fJ; tke dh fefonk Ì ftukfonk ikt/--uktb nkfJnk gzikph b'e ªu"b« jw/Fk pj[tuBftu tosd/ jB, T[j u"b nkJ/ skI efj ;ed/ jB, go ªu"b ikI uktb) nkfJnk« ed/ BjhI p'bDr/ . gzikph w[jkto/nB[;ko ªM'Bk nkfJnk« go ªu"b nkJ/« F[ZX o{g jB, ªuktb Ì nfJnk« fjzdh tkb/ p'bd/ jB ns/ J/E/ gzikph;wkuko Ë;kfos eoB tkb/ B/ gzikph ftu fjzdh w[jktok i'V fdZsk j? .

nkw w[jkto/ Bkb w[Ybh ikDekoh eotk e/ j[D n;hI gzikph d/ nkw w[jkto/ pko/ e[[M b'VhId/ t/ot/ d/Ddk isB eokIr/ . nkw w[jkto/ dk ËGkt eJhnkI gXokI T[Zs/ g?Idk j?--tke--pDso T[Zs/, Fpdktbh T[Zs/, Fpd-ouBkT[Zs/, ftnkeoB T[Zs/ ns/ p'b-pkb ftu T[ukoB T[Zs/ .

(2) gzikph dh tke-ftT[Is s/ nkw w[jktok(2) gzikph dh tke-ftT[Is s/ nkw w[jktok(2) gzikph dh tke-ftT[Is s/ nkw w[jktok(2) gzikph dh tke-ftT[Is s/ nkw w[jktok(2) gzikph dh tke-ftT[Is s/ nkw w[jktok

;G s'I gfjbkI n;hI tke pko/ ftuko eokIr/ . nZi-eb fbyh ik ojh gzikph ftu yk; eo nypkoh gzikphftu, eJh tke nfij/ f;oi/ ikId/ jB i' gzikph d/ ;[Gk d/ (noEks gzikph w[tkto/ d/) nB[e{b BjhI . fJe ;wkukogZso ftu'I fbnk fJe tke t/fynk ikt/--ªT[jBkI« dkntk ehsk fe r[pko/ t/uD tkb/ fpFBdk;, fijVk nkg thfJ; xNBk ftu }ywh j'fJnk, dk efjDk j? fe . . . ” fJ; tke Ì gzikph tke BjhII fejk ik ;edk, J/E/ nzro/}htke ftu gzikph d/ Fpd oZy fdZs/ jB, T[j th e[M ftnkeofBe rbshnkI eoe/ . fJj gzikph tke feT[I BjhI <feTI[fe gzikph b'e nfij/ tke edh BjhI p'bd/ . fejk ik ;edk j? fe ;kfjse GkFk dk o{g p'b-ukb dh GkFkBkb'I caoe tkbk j[zdk j? . fJj mhe j? . go ;kfjse GkFk d/ fB:w p'b ukb dh GkFk s'II jh bJ/ jB . gfjbkI p'bukb dh GkFk jh pDdh j?, ;kfjse GkFk fJE/ p'b-ukb dh GkFk Ì fbfys ftu ËrNkT[D tkbk wkfXnw j? .;kfjse GkFk p'b-ukb dh GkFk Bkb'I tX/o/ ;ziw tkbh, tX/o/ noE-Gog{o, tX/o/ wkih j'Jh j' ;edh j?, go p'b-ukb dh GkFk d/ ftnkeofBe fB:wkI dh T[bxzDk BjhI eo ;edh . J/E/ ftnkeoB dhnkI d' ÇbshnkI j'Jhnk jB.

53

;zpzXe dk Çbs EkI s/ tofsnk ikDk j? . ;zpzXe tkb/ gkm ftu ;gZFN ehsk frnk j? fe ;zpzXe T[; BkIt ikIgVBkIt s'I mhe fgS'I nkT[Idk j? fi; dk ;zpzX T[j tke d/ pkeh fjZ;/ Bkb i'Vdk j? . J/E/ ªdk« dk ;zpzX BkItªfpFBdk;« Bkb j?. fJ; bJh ªdk« ªfpFBdk;« d/ mhe fgS'I nkT[Dk ukjhdk j?, fJjBkI d'jkI d/ ftukb/ j'o e[MBjhI nk ;edk . J/E/ fJjBkI d/ ftukb/ fJe g{ok T[gtke (fijVk nkg th fJ; xNBk ftu i]wh j'fJnk) nk frnkj?, i' Çbs j? . Bshik fJj j'fJnk j? fe ;zpzXe ªdk« BkIt ikI gVBkIt fgS'I BjhI nkfJnk, ;r'I fefonk ªj'fJnk«fgS'I nkfJnk j?--fJe j'o rabsh. c/o t/fynk ikt/. ftF/FD dk o{g nkgD/ ftF/F (BkIt) d/ nB[;ko j[zdk j? . J/E/Bkw ªr[pko/ t/uD tkb/« j?. go ftF/FD ªfijVk« j? . i/ ftF/FD ;zpzXh fB:wkI dh gkbDk ehsh ikIdh skI fJjªfijV/« j'Dk ukjhdk ;h . ªtkb/« Bkb w/b eoe/ . go fJzM ehfsnkI tke j'o th e[Zuik j' ikIdk . fJj ;G e[M feT[Ij'fJnk j? < feT[Ife gso Ë/oe B/ nzro/}h ftu fwb/ ;wkuko dk gzikph w[jkto/ nB[;ko nB[tkd eoB dhpikJ/, nzro/}h tke ftu gzikph Fpd oZy fdZs/ jB. fJ;/ tke Ì F[X gzikph o{g ftu fJzM fejk ik ;edk ;h---ªªT[jBkI B/ dkntk ehsk j? r[pko/ t/uD tkbk fpFB dk; efjzdk j? fe - - . ns/ fJj fpFB dk; nkg th fJ;xNBk ftu }ywh j'fJnk . i/ tke dk }o{o jh nzro/}h tkbk o{g jh ekfJw oyZDk j? skI fJzM fbfynk ik ;edk;h ---ªªT[jBkI B/ dkntk ehsk fe r[pko/ t/uB tkbk fpFBdk;, fijVk nkg th fJ; xNBk ftu }ywh j'fJnkefjzdk j? fe --- .««

o/vhU s'I eJh tko ;[fDnk ikIdk j?--- ªªjfonkD/ d/ ;ko/ fgzvkI ftu ghD d/ gkDh dk ËpzX ehsk ikt/rk««nkfd . ªªghD dk gkDh«« gzikph w[jktok BjhI, e'Jh gzikph ª«ghD dk gkDh BjhI p'bdk . gzikph w[jktok ghD tkbkgkDh j? . ªghD dk gkDh« fjzdh w[jktok j? , i' gzikph T[Zs/ }pod;sh m'f;nk ik fojk j? .

fJ; bJh fXnkB oZfynk ikt/ fe gzikph d/ tke gzikph w[jkto/ d/ nB[e{b j'J/ ukjhd/ jB. nB[tkd tkekIdk BjhIl ftukokI dk ehsk ikIdk j? . Gkt fJj fe }o{oh BjhI i' nzro/}h d/ jo tke dk nB[tkd gzikph d/ ;kIt/ tkeftu ehsk ikt/ . w{b GkFk d/ fJe tke dh EkI gzikph ftu d' ikI fszB tke th pD ;ed/ jB ns/ w{b GkFk d/ d'ns/ fszBkI tkekI dk gzikph ftu f;oc fJe tke th pD ;edk j? . Fos fJj j? fe w{b GkFk ftu ftnes ehs/ rJ/;ko/ ftuko nB[tkd dh GkFk ftu ËrNkJ/ ikD ns/ mhe T[;/ nzdk} ftu. T[;/ pZb ;ziw ikI shEosk Bkbdo;kT[D dk isB ehsk ikt/ i' w{b GkFk ftu w"i{d j? .

FpdkI s/ Fpd-o{gkI dh tos'I LFpdkI s/ Fpd-o{gkI dh tos'I LFpdkI s/ Fpd-o{gkI dh tos'I LFpdkI s/ Fpd-o{gkI dh tos'I LFpdkI s/ Fpd-o{gkI dh tos'I L

GkFk fbyfdnkI ikI p'bfdnkI ;jh FpdkI dh tos'I eoBh ns/ FpdkI dk ;jh o{g tosDk th pj[s }o{ohj? . nZi-ebQ fbyh ik ojh gzikph ftu eJh b/ye nfij/ Fpd tosd/ jB, ikI FpdkI d/ nfij/ o{g f;oid/ jB.fiBQkI dk gzikph Bkb e'Jh ;zpzX BjhI . n]pkoh ]pokI ftu ns/ o/vhU d/ Ë;koBkI ftu nzro/}h Fpd milich dknB[tkd �ªd[Xko{ gF{«� ehsk ikIdk j? . fJj tkekIF (d[Xko{ gF{) gzikph BjhI, fjzdh dk j? , go eJh n]pko Bth;ns/ br-gr ;ko/ o/vhU s'I ypokI ;[DkT[D tkb/ fJj' tkekIF tosd/ jB . gzikp d[ZX d/D tkb/ gF{nkI tkbk Ëd/Fj? . id'I s'I fJ; y/so dh ;fGnsk T[Z;oh T[d'I s'I jh J/E/ d/ b'e d[ZX d/D tkb/ gF{ gkbd/ nkJ/ jB . c/o eh ;zGt j';edk j? fe gzikph ftu d[ZX d/D tkb/ gF{ bJh e'Jh Fpd Bk j't/ . fJe fszB, uko ;kb dk gzikph pZuk th ikDdkj? fe d[ZX d/D tkb/ gF{ Ì ªbt/oh« fejk ikIdk j? . bt/oh, bt/ok, bt/o/ dh EkI ªd[Xko{ gF{« tosDk gzikph GkFk ns/gzikph w[jkto/ Bkb w}ke j? .

eJh nfij/ Fpd th jB, fiBQkI pko/ ;ko/ gzikph fbyD, p'bD tkfbnkI Ì ikDekoh j'Dh ;zGt BjhI . gofiBQkI B/ seBheh ikI ftfrnkBe ftfFnkI pko/ fbyDk j? T[jBkI Ì Fpdktbh dh tos'I ftu tX/o/ ;ktXkBh tosDhgt/rh . nfij/ ftfFnkI ftu seBheh gZy s'I nF[X Fpd tosD dh r[z}kfJF BjhI . fcaf}e; ftu ªr?;« dh EkI

54

ªjtk« ikI ªtk:{« BjhI tos ;ed/ . ftnkeoB ftu tke Ì fceok ikI-X[Bh dh EkI nktk}I BjhI tos ;ed/ . fJ; bJhnfij/ ftfFnkI pko/ fbyfdnkI jh BjhI ;r'I ;kXkoB ftfFnkI pko/ fbyfdnkI th, FpdkI dh ;jh tos'I eoBh bk}whj? . nDrfjbh Bkb tos/ ik oj/ FpdkI d/ e[M j'o T[dkjoB t/y/ ikD L

e[M ;wkI gfjbkI fJe ;wkuko gZso ftu nfjwdrVQ ftu bZrh g/go-fwb ;zpzXh ]po ftu fbfynkfrnk ªª---- feT[Ife c?eNoh d/ wkbe e'b/ dh EkI M'B/ dh NZe pkbd/ jB ----«« . fJj Ë;z;k :'r j? fe gZso Ë/oeB/ ªM'Bk« s/ ªcZe« tor/ m/m gzikph Fpd tos/ jB . go fJe S'Nh fijh rabsh eo frnk j?---c?eNoh tkb/ ªcae«BjhI pkbd/ jB . ªs'j s/ cZe« ftu coe j? . ªs'j« M'B/ dk pkjobk fSbek j?. ªcZe« nzdo tkb/ pohe dkD/dkofSbe/ Ì fejk ikIdk j? . fJ;/ n]pko dh fJe j'o ]po ftu fbfynk j? - - - okJh; pokB ;;s/ Gkn s/ d/D dk;[nkrs ehsk - - - .«« fJj' okJh; pokB cZe j?. i' w[orhnkI dh chv ftu g?Idh j?. fJ; bJh fJ; dh pVh wzr j?.fJ; Ì ;kVB dk ;tkb jh BjhI T[mdk. gfjbkI F?bokI tkb/ nkg ;kVd/ ;B . j[D fJ; dh tos'I d/ eJh ;kXB bZG/ik oj/ jB .

;zB 1988 ftu ;[yBk Mhb dh ;cakJh ehsh rJh . eJhnkI b'ekI B/ fJ; Ì eko ;/tk dk Bkw fdZsk.jkbkIfe eko-;/tk f;oca Xkofwe ;EkBkI dh ;/tk bJh tofsnk ikD tkbk Fpd j? . go Fpdktbh dh nF[X tos'Idk tZvk Bw{Bk fJj ;h fe ;ko/ ;wkuko gZso s/ o/vhU tkb/ efjzd/ oj/, ;[yBk Mhb ftu'I rko eZYh ik ojh j? .n;b ftu rko BjhI ;h eZYh ik ojh, Gb eZYh ik ojh ;h . gzikp d/ b'e ªrko«s/ ªGb« dk caoe ;wMd/ jB .Gb T[j fwZNh j? i' dfonk, Bkb/, Bfjo nkfd d/ gkDh Bkb o[VQ e/ nkT[Idh j? ns/ fe;/ EkI j/mkI sfj s/ p?m ikIdhj? . BfjokI, ykbkI, nkfd ftu'I Gkb eZYh ikIdh j? . y{jkI, u[pZfunkI, ;o'tokI ftu'I rko eZYh ikIdh j? . rko bzw/;w/I ftu pkjo'I T[Iv e/ gJh ikI nzdo Mod/ gkDh Bkb fwbh o/s, fwZNh nkfd jz[dh j? . rko ekbh jz[dh j? . Gkbnkw s'o «s/, fwZNh ozrh jz[dh j? . go ;[yBk ftZu'I eYh rJh o/s, fwZNh Gb ;h, feT[Ife fJj pkjo'I nkJ/ gkDh Bkbo[VQe/ nkJh ;h .

;kXkoB b/ykI ikI ]pokI nkfd ftu Fpdktbh d/ nfij/ pkohe caoe Ì nDr'fbnkI ehsk ik ;edk j?. goftfrnkBe s/ seBheh ftfFnkI ftu F[X Fpd jh tosD/ ukjhd/ jB .

;jh FpdkI d/ Bkb-Bkb Fpd d/ ;jh o{gkI dk fXnkB oZyDk th }o{oh j? . fjzdh d/ ËGkt nXhB eJhgzikph b/ye gzikph FpdkI d/ fjzdh tkb/ o{g tosD d/ nkdh jB . gzikph w[jkto/ dk n;bh o{g ekfJw oZyD bJhbk}wh j? fe FpdkI d/ T[j' o{g tos/ ikD i' gzikph p'b-ukb ftu Ëufbs jB . e[M Fpd t/y/ ikD . eJhnkIgzikph fbyskI ftu ªgkBh«, ªihtB«, ªwkB«, ekBk, (fJe nZytkbk) nkfd Fpd nkw tos/ fwbd/ jB . fJjBkI dk;jh gzikph o{g ªgkDh«, ªihtB«, ªwkD«, ªekDk« j? . J/It/I jh e[M fefonktkI d/ th gzikph o{g SZv e/ fjzdh tkb/ o{gtos/ ikId/ jB--ªfbyBk«, ª;[BBk« nkfd . fJjBkI dk F[X gzikph o{g ªfbyDk«, ªt/yDk«, ;[DBk, ªfrDBk« j? . fjzdhd/ ËGkt eoe/ jh eJh gzikph fbyD s/ p'bD tkb/ ed/ ed/ gzikph dk o{g p[oh soQkI ftrkVd/ jB. o/vhU s'I gzikph;wkuko ;[DkT[D tkb/ fJe ftdtkB B/ fJe ]po ftu uko tkoh Fpd ªªeDe«« p'fbnk j? s/ jo tkoh fJ; dkT[ukoB ªªeBe«« ehsk .

(4) ftnkeofBe gZy(4) ftnkeofBe gZy(4) ftnkeofBe gZy(4) ftnkeofBe gZy(4) ftnkeofBe gZy

;pd-o{gkI d/ ;zpzX ftu fJe j'o B[esk th :kd oyD tkbk j? . fe;/ Fpd dk e'Jh j'o ftfrnkBe o{gpDkT[Ifdnk fXnkB oZyDk gJ/rk fe eh fJj gzikph ftnkeoB d/ fB:wkI nB[;ko pDkfJnk ik fojk j? . fJ; bJhfJe T[dkjoB t/fynk ikt/, eJh b/ye ªftF/Fsk« dk pj[tuB ftF/FskJhnkI pDkT[Id/ jB, i' mhe BjhI . gzikph d/fijV/ fJ;soh fbzr BktkI d/ nzs ftu-nk (ezBk) bZrdk j?. T[jBkI dk pj[ tuB fgZS/-tkI bk e/ pDdk j? . fit/IGkFk s'I GkFktkI, jtk s' jtktkI nkfd . fJ; fB:w nB[;ko ftF/Fsk dk pj[tuB ftF/FsktkI j? .

55

(5)(5)(5)(5)(5) FpdkI dh e[YZph tos'IFpdkI dh e[YZph tos'IFpdkI dh e[YZph tos'IFpdkI dh e[YZph tos'IFpdkI dh e[YZph tos'I

FpdkI dh tos'I d/ ;zpzX ftu th ;ktXkBh tosD dh b'V j? . fJe n]pko ftu'I fbnk fJe T[dkjoBftukfonk ikt/ - - - nZstkdhnk B/ d' pzfdnkI dh jZfsnk eo fdZsh id'I fe fJ;/ f}b/ d/ b'g'e/ EkD/ ftu fJegkfe;skBh x[;g?mhnk wkfonk frnk - - - .««

fJE/ tofsnk frnk ªid'I fe« gzikph w[jkto/ d/ nB[e{b BjhI feT[Ife e'Jh gzikph ªid'I fe« fJjBkI noEkIftu BjhI tosdk . fJE/ ;wkuko d/D tkb/ B/ nzro/}h Fpd while dk Fkpfde nB[tkd eo e/ pDk fdZsk j? . Gkt/fJj tke pDso, id'I fe dh tos'I eoe/ e[YZph j' rJh j? . nB[tkde fJE/ ªid'I fe« dh pikJ/ ns/ ªfby d/Idk« skItke gzikph w[jkto/ d/ nB[e{b ofjzdk . nzro/}h ftu nfijh ;fEsh ftu while ezw d/ ikIdk j?. go gzikphnB[tkd eofdnkI gzikph w[jkto/ Ì t/yDk j?. nzro/}h dk Fkpfde nB[tkd BjhI eoBk . fJe j'o ]po d/ fJeekbw dhnkI d;kI gzeshnkI ftu fszB tkoh ªid'I fe« tofsnk frnk j? . fBo;zd/j jh w{b nzro/}h fbyD tkb/ B/th fJE/ Fpd while dh tos'I eofdnkI GkFkJh ;ziw s'I ezw BjhI fbnk. go gzikph nB[tkd eoB tkb/ B/ ;'uDdh e'fFF jh BjhI ehsh fe i' e[M T[j fby fojk j? T[; d/ eJh noE th fBebd/ jB fe BjhI . fJE/ fszB tkoh tos/ªid'I fe« ftu'I f;oca fJe tos'I, fe;/ jZd sZe mhe j?, pkeh d/ gzikph w[jkto/ d/ gZy'I Çbs jB .

(6) ;kokIF(6) ;kokIF(6) ;kokIF(6) ;kokIF(6) ;kokIF

gzikph d/ nkw w[jkto/ pko/ fJj }o{oh B[es/ jB . TÆj ;[uZih GkFk fbyD bJh e'Jh pkBQt/I fB:w BjhIfds/ ik ;ed/ . F[X, ;[uZih s/ nkeofFe GkFk f;oiDh b/ye dh nkgDh ËfsGk, GkFk ;zpzXh ikDekoh ns/ GkFkdh tos'I ftu e[Fbsk T[Zs/ fBoGo j? .

gzikph dk nkw w[jktok gkm dk ;kokIFgzikph dk nkw w[jktok gkm dk ;kokIFgzikph dk nkw w[jktok gkm dk ;kokIFgzikph dk nkw w[jktok gkm dk ;kokIFgzikph dk nkw w[jktok gkm dk ;kokIF

gzikph dk nkw w[jktok ekfJw oyD s'I Gkt T[; soQkI ej' fi; soQkI gzikph b'e efjzd/ jB . nkw w[jkto/dk ËGkt eJh gZXokI TÆs/ g?IIdk j?---tke-pDso T[Zs/, Fpdktbh, Fpd-ouBk, ftnkeoB ns/ p'b-ukb T[Zs/ . nZi-ebQ, n]pkokI, o/fvU s/ N?bhft}B T[Zs/ p'b/ ikId/ pj[s ;ko/ tke gzikph w[jkto/ d/ nB[e{b BjhI jB. b'V j?, w{bGkFk ftu ËrNkJ/ rJ/ ftuko nB[tkd GkFk ftu th T[;/ nzdki, pb, ;ziw s/ shEosk Bkb dZ;D dk :sB ehskikt/ . eJh gzikph b/ye nkgDhnkI fbyskI ftu fJj' fij/ Fpd tos oj/ jB fiBkQI dk gzikph Bkb e'Jh ;zpzXBjhI, fJBQkI b/yekI T[go fjzdh dk ËGkt tX/o/ j? . T[BQkI Ì ukjhdk j? fe T[j ;jhI Fpd s/ FpdkI d/ ;jh o{gkI dhtos'I eoB fe gzikph GkFk d/ o{g ns/ w[jkto/ Ì ekfJw ofynk ik ;e/ . GkFk ;zpzXh tX/o/ ikDekoh oZyD tkbkns/ GkFk dh tos'I ftu fBgz[B b/ye jh F[X ;[uZih GkFk f;oi ;edk j? .

ËFB gZso

j/m fbyhnkI ejkDhnkI Ì tkoskbkg ftu pdb' L

(1)(1)(1)(1)(1) ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j?ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j?ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j?ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j?ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j?

fJe fe;ws-ftFtk;h wS/ok ;h . T[; dk fB;uk ;h fe jo iht nkgDk nzB-dkDk b? e/ g?dkj[zdk j? . fJe fJe eo e/ T[; d/ xo B"I bVfenkI B/ iBw b? fbnk . T[; dh nkoEe jkbs pj[sjh wzdh j' rJh . GkDk eosko dk, T[; d/ xo d;t/I g[Zso B/ th iBw b? fbnk . go, T[; nkgDhfe;ws ftu ftFtk; s/ nkFktkd dk gZbk Bk Sfvnk . T[j p/eoh tkb/ s'I vpbo'Nh fbik e/geVhnkI j'JhnkI wZShnkI gZek e/ gfotko Bkb yk fbnk eodk ;h .

56

fJe fdB T[; Ì e'Jh wZSh Bk fwbh . T[j p/eoh tkb/ s'I fpBkI vEb-o'Nh bJh bzx fojk ;h fep/eoh tkb/ B/ T[; Ì ntk} wkoh . T[; nkgDh wzdh jkbs T[; Ì dZ; fdZsh . p/eoh tkb/ B/ T[;Bkb jwdodh ËrN eofdnkI vpbo'Nh fdZsh ns/ wk; ]ohdD bJh g?;/ th d/ fdZs/ . wS/o/ B/T[; dk fdZb'I XzBtkd ehsk .

nrb/ fdB wS/o/ d/ ikb ftu fJe Gkoh wZSh c; rJh . fJj jo/ ozr dk fJe t}Bh ib-iht;h fi; dk T[gobk XVQ wBZ[ykI tkIr ;h. go g?okI dh EkI go ;B . fJ; ib-iht B/ T[; Ì fejk--ªs{z fB;fuzs oj[ . w?I ;wz[do d/ ib-ihtkI d/ pkdFkj dk ;/tkdko jkI . w?Ì pkdFkj B/ cbkI dkN'eok fbnkT[D bJh nkd/F fdZsk j? . cb Xosh s/ j[zd/ jB, gkDh s/ Bjh . i/ s{z w?Ì jo/ cbkIdh N'eoh fbnk dJ/Irk skI w?I s/o/ bJh ehwsh gZEokI s/ jho/-itkjoks dk N'eok fbnk fdnkrkI. wS/ok wzB frnk . T[; p/eoh tkb/ Bkb rZb ehsh . p/eoh tkb/ B/ T[; Ì jo/ cAbkI dk N'eok]ohdD s/ xo d/ ykD/ bJh vpb o'Nh-wk; nkfd bJh g?;/ fdZs/ .

wS/ok nrb/ fdB cbkI dk N'eok b? e/ ;w[zdo d/ ezY/ nk frnk T[; ib-iht Ì ntk} wkoh .ib-iht pkjo nkfrnk . T[; B/ cbkI dh N'eoh b? bJh s/ pdb/ ftu ehwsh gZEokI s/ jho/itkjoks dh N'eoh fbnk fdZsh .

wS/ok nrb/ fdB cbkI dk N'eok b? e/ ;w[zdo d/ ezY/ nk frnk T[; ib-iht Ì ntk} wkoh .ib-iht pkjo nkfJnk . T[; B/ cbkI dh N'eoh b? bJh s/ pdb/ ftu ehwsh gEokI s/ jho/itkjoks dh N'eoh fbnk fdZsh .

wS/o/ B/ p/eoh tkb/ dk eo}k u[ekfJnk s/ T[; Ì j'o th jho/-itkjoks fdZs/ ns/ T[; fJ; rZbÌ nkgD/ she jh oyD dk tkndk ehsk .

wS/ok fJ; ;"d/ ftu wkfJnk Bkb ozfrnk frnk . T[; B/ nkgD/ d; pZfunkI bJh d; e'mhnkI]ohd bJhnkI .

fJe tkoh wS/o/ B/ jo/ ib-iht Ì nkgDh Broh ftu fbikD bJh fejk . wS/ok ib-iht dhfdZsh eohw wZb e/ ib-ihtkI dh d[BhnkI ftu ubk frnk . fJE/ wZS/o/ B/ ib-ihtkI Ì fJe w"s «s/y[FhnkI wzBkT[fdnkI t/fynk . T[; B/ jo/ ib-iht Ì fejk---ªXosh s/ izwD t/b/ y[FhnkIwBkJhnkI ikIdhnkI jB ns/ w"s t/b/ d[Zy ËrNkfJnk ikIdk j? .« ib-iht B/ dZf;nk fe fJE/ w"st/b/ fJ; bJh y[Fh wBkJh ikIdh j? feT[Ife iht gowkswk e'b tkg; ik fojk j[zdk j? . wS/o/ dhrZb ;[D e/ ib-iht B/ wS/o/ Ì fejk fe s{z ;kvh d[Bhnk ftu ofjD-:'r BjhI . ib iht B/ wS/ok tkg; G/i fdZsk s/ w[V e/ doFB Bk fdZs/ .

wS/ok ikD frnk fe ªbSwh« dh fwjo Bkb jh wkfJnk dh toyk jz[dh j? s/ fwjo d/ pzd j'DBkb toyk j'Dh pzd j' ikIdh j? feT[Ife jo/ ib-iht dk fwbDk T[; bJh wkfJnk dh toyk j'Dkns/ T[; dk Bok} j' ikDk toyk dk pzd j'Dk fJj' rZb eodk j? .

(2) nkgD/ nshs Ì ;dk u/s/ oy' LnkgD/ nshs Ì ;dk u/s/ oy' LnkgD/ nshs Ì ;dk u/s/ oy' LnkgD/ nshs Ì ;dk u/s/ oy' LnkgD/ nshs Ì ;dk u/s/ oy' L

fJe oki/ B/ nkgD/ eowukohnkII Ì nkT[Idh ;t/o/ nzfsqw t/b/ fwbD tkb/ gfjb/ ËkDh Ì dopkoftu jk}oa eoB dk nkd/F fdZsk . ;ko/ eowukoh ;t/o/ fszB ti/ ;G u[o;fsnkI s/ yVQ/ j' rJ/ .T[BQkI Ì ;kY/ fszB ti/ fJe rohpVk feosh fwfbnk fijVk pkT[bh ftu fJFBkB eoB bJh ik

57

fojk ;h . T[; Ì Go/ dopko ftu oki/ d/ g/F ehsk frnk . oki/ B/ T[; Ì nkgDk w[y-wzsoh pDkfdZsk .

oki/ d/ j[ew Bkb T[; Ì ofjD bJh jo soQkI dhnkI b'VkI Bkb ;fink-;ikfJnk y[bQk-v[ZbkwekB s/ d' j}ko Bed fdZs/ rJ/ . T[;dh uzrh-u"yh sB]kj th fBFfus ehsh rJh .

T[j oks-fdB fJe eo e/ oki/ d/ ;ko/ ezw eoB bZr fgnk s/ E'VQ/ ;w/I ftu jh nkgDh fBwoskfwmk; s/ fwjBsh ;[Gkn eoe/ jo-wB-fgnkok j' frnk . dopko d/ ;ko/ ezw T[; dh ;bkjBkb j'D bZr gJ/ . T[; dh uVQs d/y e/ dopkoh Jhoyktkdh j' rJ/ . T[jBk T[; fto[ZX oki/ d/ezB GoB/ F[o{ eo fdZs/ . ;'uh-ftukoh ;ehw nB[;ko oki dhnkI eJh EktkI «s/ pzp cZND/ F[o{ j'rJ/ .

;ko/ dopkohnkI B/ fJe okJ/ j' e/ oki/ Ì :ehB fdtk fdZsk fe BtkI-fB:[es w[Zy-wzsoh jh fJBQkIpzp-ft;c'NkI dk fizw/tko j? .

oki/ B/ g[bh; Ì ;G eowukohnkI dh sbkFh b?D dk nkd/F d/ fdZsk . w[y-wzsoh d/ v/o/ dh thsbkFh bJh rJh . T[; d/ xZo'I fJe bZeV dk ;dz{e fwfbnk fi; Ì izdok bfrnk j'fJnk ;h. w[y-wzsoh T[; ;d{ze dh ukph BjhI ;h d/ fojk . fiT[I-fiT[I w[y-wzsoh ukph d/D'I BkIj eodkfsT[I-fsT[I f;gkjhnkI dk FZe tZXdk ikIdk . UVe oki/ Ì fog'oN fdZsh rJh fe e'Jh-Bk-e'JhfJsok} :'r t;s{ fJ; ;zd{e ftu ntZF j? .

oki/ d/ fJFko/ «s/ w[y-wzsoh B/ T[j ;zd{e dopko ftu fbnk e/ y'bQ ftykfJnk . fJ; ftZu'I fJecZNh-g[okDh i[Zsh s/ w?b/-e[u?b/ eZgV/ fBeb/ . w[Zy-wzsoh B/ fejk--ªfJj w/ok nshs j? . w?I jo o'}fJ; ;zd{e Ì X{ca X[yk e/ Bw;eko eodk jkI . w?I BjhI ;h ukj[zdk fe fJj G/s fe;/ j'o Ì gskbZr/ . w/o/ r[D, nfs dk ;po s/ fBwosk, fJ; nshs eoe/ jB fiBQkI ;dek w?I j[D she fJ;x[NB tkb/ tksktoB ftu oki dopko d/ ftfGzB ezw eoB ftu ;cab j'fJnk jkI . i/ fJj r[DBk j[zd/ skI w/ok fJe fdB th eZNDk emB-j' ikIdk . fJj e[M ;[D e/ ;ko/ Jhoyktkdh dopkohntke j' rJ/ . Fow d/ wko/ e[M p'b Bk ;e/ .

(3) j/m fby/ g?fonkI dk ;kokIF fby' Lj/m fby/ g?fonkI dk ;kokIF fby' Lj/m fby/ g?fonkI dk ;kokIF fby' Lj/m fby/ g?fonkI dk ;kokIF fby' Lj/m fby/ g?fonkI dk ;kokIF fby' L

(T)(T)(T)(T)(T) pzdk M[odk ed'I j? < id'I fe;/ d{i/ Ì nkgD/ s'I nwho, f;nkDk, fJZ}sdko s/ uzr/ nj[d/ s/ bZrkt/ydk j? . T[j t/ydk j? T[; Bkb izw/-gb/ ;[y b? oj/ jB . T[jBkI e'b tXhnk xo j?. ;i/ xoftu cafoZi, Nh. th., rh}o, N/bhca'B, eko nkfd ;[y d/ ;kXB jB . T[; d/ pZu/ nkfrnkekojB . T[Ii th gVQkJh eo e/ e'Jh vkeNo j?. e'Jh fJzihBhno s/ e'Jh j'o tZvk nca;o j? . fJ;eoe/ T[; Ì th b'e tfvnkT[Id/ jB fe T[; B/ uzrk ewkfJnk, ;zGkfbnk, uZi Bkb tofsnk j?s/ T[; dh n"bkd th ;bZr fBebh j? . M{oB tkbk, T[; dh y[Fh ftu Fohe j'D dh EkI, M[o/rkfe d{;ok feE'I dk feZE/ gjz[u frnk s/ T[; Ì ni/ th G?V/ fij/ wekB ftu ofjDk g?Idk j? .vzrw-vzrh o'Nh bJh o'} ewkT[Dk g?Idk j? . n"bkd Bk gVQ ;eh, Bk uzrh ;zrs ftu ofj ;ehs/ Bk jh jZv-GzB e/ ewk ojh j?, fi; eoe/ e'Jh T[; Ì nkdo dh fBrkj Bkb BjhII d/ydk ;r'Igk;k tZN e/ bzx ikIdk j? . n"bkd d/ T[bkIG/ th nkT[Id/ jB . go T[j ftFb/FD BjhI eodk feT[; ftZu eh ewh ojh j? .

(n) f;oca T[jh d/; nwho ns/ wkbkwkb j' ;ed/ jB fiBQkI d/ b'e nkgD/ nkg bJh e[ZM BtkI ;'u

58

;ed/ jB . T[jh ezw eod/ ikDk i' nZr/ fe;/ B/ eo fbnk j?, o[Ze/ ftek; dh fBFkBh j? . j'DjkowB[Zy fJjh ;'udk j? fe jEZbk ezw fgSb/ ehs/ ezw Bkb'I uzr/ok j't/ . fi; e"w dk fJj f]nkb j'ikt/ fe gzi ;' ikI j}ko ;kb gfjbkI tkbk ihtB uzrk ;h fJ; bJh T[;/ Ì jh fBFkBk oZfynkikt/, T[; e"w Ì fizdrh dhnkI fgSbhnkI eskokI ftu yb"Dk g?Idk j? . B;bkI dh wkBf;e nt;EkT[Zs/ jh T[jBkI dh y[Fjkbh s/ ;koEesk fBoGo eodh j? . id'I fe;/ B;b d/ b'e beho d/ caehoj' ikId/ jB, jw/Fk fe;/ d/ gkJ/ g{ofBnkI T[Zs/ jh ubd/ jB, nkghI e'Jh g{oBkI gkT[D dh db/ohBjhI oZyd/, fgZSbZr nytkD ftZu jh cayo ;wMd/ jB s/ w'joh j'D'I xpokId/ jB . T[; B;b dktkXk o[Ze ikIdk j?, p[ZX w'Nh j? ikIdh j? s/ fizdrh ftu'I ;[ji-;[nkd xZN ikIdk j? . n?;h e"w;[szso BjhI ofj ;edh . }o{o fe;/ d{ih e'w dh r[bkw pD ikIdh j? . ;' fdqV eoB tkbh rbfJj j? fe BtkI ;'uD s/ eoB ftu jh ihtB dh Biks j? . d/; dh T[ZBsh skI jh ;zGt j? i/ s[;hIe'Jh BtkI fynkb d[[BhnkI Ì fdT[ . e'Jh BthI ekY-eY', e'Jh BtkI ;[Zy Jhikd eo', e'Jh BtkIwkor bZG', BthI ;'u ;'u' s/ Bt/I nwb eo' .

59


B’N b?D/ ikI B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDkB’N b?D/ ikI B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDkB’N b?D/ ikI B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDkB’N b?D/ ikI B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDkB’N b?D/ ikI B’N; fbyD/ ns/ eftsk fbyDk(fJ; gkm ftu ftnkeoB Bkb ;zpzXs ftF/ B{z fbnk frnk j? .)

ekbi d/ ftfdnkoEh tZy-tZy ftfFnkI dk nfXnB eod/ jB . jo ftF/ dk f;b/p; ft;sko ftu j[zdkj? . fJ; bJh ftfdnkoEh bJh fJj ;zGt BjhI fe jo ftF/ d/ ghohnv ftu nfXnkge tZb’I fdZs/ rJ/ b?euoB{z T[j g{oh soQkI :kd oZy ;eD . fJ; xkN B{z g{ok eod/ jB—B’N; . fJe f;nkDk s/ ;wMdko ftfdnkoEh joftF/ Bkb ;zpzXs ghohnv ftu nfXnkge tb’I fdZs/ ikId/ b?euo d/ b’VhId/ B[es/ B’N eodk j? . fJ; ftujh ;wMdkoh j? .

fJE/ n;hI gzikph Gk;ak d/ nfXnkge tb’I fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N fet/I b?D/ ukjhd/ jB, T[; T[gououk eokIr/ . fJ; s’I gfjbkI fe n;hI fe;/ ftF/ B{z nkXko pDk e/ rZb B{z nr’I s’ohJ/, ;kv/ bJh fJj ikDb?Dk pj[s }o{oh j? fe B’N fet/I b?D/ ukjhd/ jB . ;kB{z s{Vh dkD/ tZy tZy eoB tkIr tkX{ uh}kI SvhnkI ikDhnkIukjhdhnkI jB ns/ ftF/-t;s{ Ì ftT[Is d/ e/ nkgD/ wB’oE nB[;ko tos b?Dk ukjhdk j? .

ftFk L ftFk L ftFk L ftFk L ftFk L ftnkeofBe Fpd-Fq/DhnkI

Gk;ak B{z ;wMD bJh ns/ fJ; dh ;jh tos’I eoB bJh ftnkeofBe Fpd-Fq/DhnkI dk frnkB pj[s}o{oh j? . tke ftu nkIJ/ FpdkI d/ ekoi gZy s’I Fpd-Fq/DhnkI pDkJhnkI ikIdhnkI jB fijBkI B[z ftnkeofBeFpd-F/qDhnkI fejk ikIdk j? .

Fpd F/qDhnkI fJj jB .—BkIt, gVBkIt, ftF/FD, fefonk, fefonk ftF/FD, ;zpzXe, :’ie, ft;wens/ fBgks .

(1) BkIt LBkIt LBkIt LBkIt LBkIt L fe;/ ftnesh, gqkDh, t;s{, EkI s/ ;zebg nkfd d/ BkI B{z fit/I—owBihs, ;sb[i, fjwkbk,nkdwh, shthI, f;gkjh, x’Vk, eDe, nzp, jtk, pZdb, whIj, B/eh, jk;k, Xow, ;Zu nkfd BkIt jB .

BkIt fJe s’I tX/o/ Fpd Bkb th pDd/ jB fit/I L T[sZo-gqd/F, ezB-yi{ok, i’Fh-wZm .

tos’I ftu BktkI d/ j’o o{g th pDd/ jB—

F/o s’I F/okI, f;gkjh s’I f;gkjhnkI, e[Vh s’I e[VhnkI s/ e[VhU . BkIt Bkb ;zpzXs ftnkeoB d/ j’oth ;zebg jB—fbzr s/ tuB .—gzikph ftu f;oca d’ jh fbzr jB—g[fbzr s/ fJ;soh fbzr g[fbzr-w[zvk,T{m, okik, gjkV, iZN, ;zs, tehb, ;/tkdko, u’o nkfd fJ;soh fbzr—e[Vh, N’gh, w’oBh, iZNDh, ;zsDh,tehbDh, u’oBh nkfd .

e[M gzikph BkIt nfij/ th jB, fijBkI d/ nzs ftu fpjkoh nkT[Idh j?, go fJj fJ;soh fbzr BjhI, g[fbzrjB fit/I—jkEh, gkDh, nkdwh, ;kEh nkfd .

tuB LtuB LtuB LtuB LtuB L

tuB d’ soQkI d/ —fJe tuB s/ pj[tuB fijVk BkIt fe;/ fJe ftnesh bJh - - - -

pj[ tuB fJe s’I tX bJh - - - -

wkIrt/I BkIt—jo GkFk d{;ohnkI GkFktkI s’I wkIrt/I Fpd b?Idh j? . gzikph ftu cko;h, noph, fjzdh,

60

nzro/}h GkFk s’I wkIrt/I Fpd bJ/ rJ/ jB , wkIrt/I FpdkI ftu’I nkw s”o «s/ eohp 10 gqfsFs BkIt jhj[zd/ jB . Bt/I ngDkJ/ ikID tkb/ BktkI dk o{g th gzikph d/ ;[Gk d/ nB[e{b j’Dk ukjhdk j? .

gVBkIt L gVBkIt L gVBkIt L gVBkIt L gVBkIt L fijVk Fpd fe;/ BkIt dh EkI tofsnk - - - - eosk nkgD/ bJh ªw?I«, fi; Bkb rZb eo fojkj’t/rk T[; bJh ªs{z« ns/ fi; pko/ rZb ehsh ikt/. T[; bJh ªT[j« . nzro/}h d/ ª He« bJh ª T[j« s/ ªfJj«. fJ;s’I fJbktk j’o gVBkIt jB—i’, ;’, e’Jh, eJh, fijVk, fejVk, e”D nkfd . gVBkIt dhnkI fe;wkI—g[oytkuh gVBkIt, fBi-tkue gVBkIt, nfBFus gVBkIt, fBFu/-tkue gVBkIt, ;zpzX-tkue gVBkIt, gqFB;[uegVBkIt . g[oytkuh—w?I, n;hI, s{z, s;hI, T[j, fJj, fJjBkI Bkb tosh ikD tkbh fefonk fbzr nB[;ko j[zdh j?Gkt g[oytkuh gVBktkI dk fbzr ;fEsh nB[;ko pdbdk ofjzdk j? .

fBitkue——ªnkgkI « f;oca pj[tuB ftu tofsnk ikIdk j? s/ fJ; dk fbzr th ;fEsh nB[;ko pdbdkj?— nkgkI iktkIr/, nkgkI iktkIrhnkI .

nfBFus s/ fBFu/-tkue gVBkIt—

nfBFfus-fe;/ ftF/F - - - - fJj, T[jh, fJ; B/ .

fJ; Fq/Dh d/ gVBkIt i/ fe;/ BkIt s’I gfjbkI nkT[D skI fJj gVBkIt BjhI ofjzd/, ftF/FD j’ ikId/ jB.

;zpzXtkue—d’ ikI d’ s’I tZX d/ T[gtkek B{z i’Vd/ . i’, fijVk nkfd .

gqFB;{ue gVBkIt— BkIt dh EkI tofsnk nfijk Fpd fi; pko/ e’Jh g[S ehsh rJh j’t/——fszBL—e”D, eh s/ fejVk .

gqFBtkuh ªeh« Bkb jw/Fk fefonk dk g[fbzr o{g jh tofsnk ikIdk j? .

ªfejVk« gzikph dk ftF/F gVBkIt j?, fjzdh, T[od{ nkfd GkFktkI ftu fJ; dh tos’I BjhI j[zdh .

ftF/FD LftF/FD LftF/FD LftF/FD LftF/FD L fijVk Fpd fe;/ BkIt dk r[D, bZSD ftF/Fsk nkfd do;kJ/—ekbh gZr, ew}’o nkdwh,us[o wkbe, d; ewo/, d{ik wz[vk, T[gobk ewok, fi; BkIt bJh e’Jh ftF/FD tofsnk ikIdk j?, T[; B{z nfij/ftF/FD dk ªftF/F« efjzd/ jB .

i/ ftF/F BkIt j’t/ skI ftF/FD s’I gfjbkI - - - -

i/ ftF/F gVBkIt j’t/ skI ftF/FD fJ; s’I fgS”I - - - -

e/tb ;ze/s d/D tkb/ ikI ;fEsh do;kT[D tkb/ Fpd th ftF/F wzB/ ikId/ jB . fit/I—fJj wz[vk, fJZXobk,T[gobk nkfd .

ftF/F ikDekoh—nzro/}h ftnkeoB ftu ftF/FD jh ftF/Fsk do;kT[D tkb/ Fpd B{z fefonk-ftF/FDwzfBnk ikIdk j? . go, gzikph s/ fjzdh ftnkeoBkI ftu fJjBkI FpdkI B{z ftF/FD jh wzfBnk ikIdk j? .

nkw ftF/FDkI dh tos’I d’ ftXhnkI Bkb j[zdh j? . fit/I L ªukbke b{zpVh«-fJ; ftu ftF/FD,ªukbke« nkgD/ ftF/F s’I gfjbkI j?. fJj’ fijh tos’I B{z ftF/FD tos’I fejk ikIdk j? go i/ ªb{zpVh ukbkej?« fbykIr/ sk ftF/FD dh nfijh tos’I B{z g{oe tos’I fejk ikdk j? .

go ;ko/ ftF/FD fJjBkI d’ ftXhnkI Bkb BjhI tos/ ik ;ed/ .

ftF/FDkI dh fJe Fq/Dh fJj th j? fi; dk o{g ftF/F d/ fbzr tuB nB[;ko pdbdk j? fit/I L r’ok iZN,r’oh iZNDh

61

r’o/ iZN, r’ohnkI iZNDhnkI

BktkI tkIr ftF/FDk d/ th f;ZX/ o{g s/ ;zpzXeh o{g, pDd/ jB fit/I L

f;ZXk o{g ;zpzXeh o{g

fJe tuB g[fbzr—G{ok x’Vk d”Vdk j? . G{o/ x”V/ T[Zs/ ekmh gkJh .

pj[ tuB g[fbzr-G{o/ x’V/ d”Vd/ jB G{fonkI x’fVnkI T[Zs/ ekmhnkI gkJhnkI .

ftF/F fXnkB:’r B[es/ L gzikph dhnkI tZy-tZy T[gGkFktkI ftu frDsh p’Xe ftF/FDkI d/ ;zpzXeh o{ge[M Õoe tkb/ jB .

wkMh T[gGkFk ;kfjse gzikph dk nkXko j? T[; dk T[dkjoB L

;zfyne ftF/FD

f;ZXk o{g ;zpzXeh o{g

fJe fJe

uko uj[

gzi gzikI

s/okI s/oQkI

;zfyne ;zpzXeh o{gkI dh tos’I ftu eJh ftdtkB th Çbsh eo ikId/ jB fit/I L

nF[X F[X

d; e[VhnkI dh c;N ebk; nkJh. d;kI e[VhnkI dh c;N ebk; nkJh .

gfjb/ d’ w[zfvnkI B{z fJBkw fwfbnk . gfjb/ d’jkI w[zfvnkI B{z fJBkw fwfbnk .

;EkB p’Xe fBZih BktkI d/ th gzikph p’b-ukb ftu ;zpzXeh o{g tos/ ikId/ jB fit/I L

T[j gfNnkb/ s’I nkfJnk j? . (F[X)

T[j gfNnkbk s’I nkfJnk j? . (nF[X)

eJhnkI b’ekI B/ bkNoh d/ fNeN yohd/ . (F[X)

eJh b’ekI B/ bkNoh d/ fNeN yohd/ . (nF[X)

ftF/FD s/ ftF/F d/ ftukb/ i’VBh Bjh brdh .

d’ ftF/FDkI d/ ftukb/ i’VBh brk e/ BtkI ftF/FD pDkfJnk ikIdk j? fit/I L

ªo[Zyh-fwZ;h o’Nh«

ªjok-Gok w?dkB«

i/ fe;/ pko/ fJe s’I tZX ftF/FD tosD/ j’D skI ªekwk« dh tos’I j’t/rh fit/I L bVkek, Fokoshwz[vk

b/feB ªr{jVk bkb« ftu ªr{jVk« fgS’I nkJ/ bkb dk ftF/FD j? fJ; bJh fJjBkI d/ ftueko Bk ekwkbZr ;edk j?, Bk i’VBh .

62

fefonk Lfefonk Lfefonk Lfefonk Lfefonk L fi; Fpd s’I e[M eoB, j’D s/ tkgoB nkfd dk ;ze/s fwb/ L fby, eo, j’ nkfd

fefonk d’ soQkI dh - - - ;eowe ns/ neowe fefonk .

ªe[Vh d”Vdh j? .«

ªoftzdo o’ fojk j? .«

fJjBkI tkekI ftu eosk s/ fefonk—

fJ; B{z neowe fefonk - - - -

fijVhnkI fefonktkI Bkb eow j’Dk }o{oh j’t/, T[jBk B{z ;eowe fefonk - - -

e[M fefonktkI, nkw jkbskI ftu neowe jz[dhnkI jB, go ftF/F jkbskI ftu fJjBkI dh ;eowetos’I

T[dkjoB L

fefonk neowe tos’I ;eowe tos’I

fby jobhB fbydh j? jobhB ejkDh fbydh j? .

eJh fefonktkI s’I nkg e[M eoB dh pikfJ fe;/ s’I e[M eokT[D dk p’X j[zdk j? fit/I L eoBk s’IeotkT[Dk, fbyDk s’I fbytkT[Dk . fJ; B{z gq/oBkoEe fefonk efjzd/ jB .

ªfeqdzs« fefonk d/ T[; o{g B{z efjzd/ jB i’ fefonk dh pikJ/ fe;/ j’o ftnkeofBe Fq/Dh (ftF/FD s/BkIt) ti’I tofsnk ikt/ .

T[dkjoB L fbyh fuZmh gkV fdsh .

fbyh Gkt/I fby s’I pfDnk o{g j?, go fJE/ fJj fefonk BjhI, ftF/FD j? .

ª«s/} o’FBh ftu gVQBk nZykI bJh jkBhekoe j? .

fJ; tke ftu nkfJnk gVQBk Gkt/I fefonk gVQ s’I pfDnk j?, go fJE/ fJj fefonk BjhI ;r’I BkIt j?.

jo fefonk dk ªekb« Bkb ;zpzX j?—

fefonk ehsh ik ojh j? .

phs u[Ze/ ;w/I ftu ehsh ik uZ[eh j? .

nkT[D tkb/ ;w/I ftu ehsh ikt/rh .

fJ; bJh jo GkFk ftu fefonk d/ tkgoB dk ;wkI do;kT[D dh e’Jh BkI e’Jh ftXh j[zdh j? . GkFkdh ekb do;kT[D tkbh ftXh B{z T[; GkFk dh ekb-ftT[Zs fejk ikIdk j? .

w[Zy ekb fszB jh jB—G{s, toswkB s/ Gftys ekb .

gzikph d/ nfXZeso tkekI ftu fefonk dk w/b eosk Bkb j[zdk j? ns/ fJj fbzr, tuB nB[;ko j[zdk j?fit/I L w[zv/ ikDr/, w[zvk p?mk ;h, e[VhnkI p?mhnk ;B, e[Vh p?mh ;h go, gzikph d/ e[M tke nfij/ th jB, fiBQkI ftufefonk dk w/b eow d/ fbzr, tuB Bkb j[zdk j? fit/I L

e[Vh B/ o’Nh ykXh .

63

w[zv/ B/ go”Imk ykXk .

e[VhnkI B/ go”m/ ykX/ .

fJBQkI tkekI ftu ykXh, ykXk s/ ykX/ fefonktkI eosk nB[;ko BjhI, eow nB[;ko jB . fXnkB:’r rZbfJj j? fe fefonk dk w/b eow Bkb T[jBkI tkekI ftu j[zdk j? fiBQkI ftu ;zpzXe ªB/« dh tos’I j[zdh j? .

gzikph d/ e[M tke nfij/ th jB fiBQkI ftu fefonk dk w/b eosk Bkb j[zdk j?, go fbzr, tuB nB[;koBjhI ;r’I g[oy tuB nB[;ko jz[dk j? fit/ L ‘w?I iktkI’—fJj fJ;soh bJh th s/ wod fe;/ bJh th tofsnk ik;edk j? . ªn;hI ikJhJ/«—fJ; ftu th T[;/ soQkI - - -

fJjBkI tkekI ftu fefonk d/ o{g fbzr nB[;ko BjhI pdb/, go tuB s/ g[oy nB[;ko pdb/ jB .

fefonk-ftF/FDfefonk-ftF/FDfefonk-ftF/FDfefonk-ftF/FDfefonk-ftF/FD

fi; Fpd s’I fe;/ fefonk ;zpzXh e’Jh ikDekoh ............... j’bh s[o’, s/} d”Vdk— joo’}, ebQ nkT[Dk, xVh-w[Vh, ekjbh nkfd nzro/}h ftu fefonk, ftF/FD ikI y[d fefonk-ftF/FD dh ftF/Fskdo;kT[D tkb/ Fpd B{z fefonk-ftF/FD efjzd/ jB, go gzikph, fjzdh ftu f;oca fefonk dh - - -

edh edh ftF/FD s/ fefonk-ftF/FD d/ nzso ftu G[b/yk—

fit/I ªs/} x’Vk« fJE/ ªs/}« ftF/FD

ªx’Vk s/} d’Vdk j?« ªs/}« fefonk ftF/FD .

;zpzXe l;zpzXe l;zpzXe l;zpzXe l;zpzXe l

fijV/ Fpd fe;/ BkIt ikI gVBkIt dk ;zpzX tke d/ pkeh fjZf;nkI Bkb - - - - fJj Fpd BkIt s/ gVBkIts/ fgS’I nkT[Id/ jB .

fit/I L (1) ftfdnk s’ Is’ Is’ Is’ Is’ I fpBkI gF{ tork j? . (2 w[;ekB B/ r[oihs dh feskp cVh .

nzro/}h d/ ;zpzXe BkIt, gVBkIt s’ gfjbkI nkT[Id/ jB .

gzikph ftu Bkt s’I fgS’I nkJ/ ;zpzXekI B{z T[; Bkb’I tZy eoe/ fbfynk ikIdk j? fit/I L fJj whok dhfeskp j?.

go gVBkIt s’I fgS’I nkT[D tkb/ ;zpzXe i’V e/ - - -

w?E’I frbk; N[ZZNZ frnk .

w?IBz{ ;zsok uzrk brdk j? .

;zpzXe dhnkI d’ w[Zy Fq/DhnkI - - - -

(1) fiBQkI dk o{g edh BjhI pdbdk—B{z, B/, s’I, bJh, tk;s/ nkfd .

(2) fiBQkI d/ o{g ftu gfotosB nkT[Idk j?—e’b s’I e’b’I, B/V/ s’I B/fVUI, T[Zs/ s’I T[s’I .

;zpzXe S’N/ Fpd jB, go tke pDso ftu fJjBkI dk pVk wZjst j? . F[X gzikph fbyD bJh ;jh;zpzXe dh ;jh fNekD/ s/ tos’I eoBh }o{oh j? .

:’ie L:’ie L:’ie L:’ie L:’ie L

fijV/ Fpd d’ ikI d’ s’I tZX FpdkI, tkekFkI, T[gtkekI B{z i’Vd/ - - - w/} s/ e[o;hnkI, T[jnkfJnk go w?I BjhI rJh, w?I fejk ;h fe w?I ni BjhI nk ;edk .

64

s/, go, fe fJefjo/ :’ie jB .

fJ; bJh, id-se, skI i’, fJ; eoe/ nkfd ;zi[rs :’ie jB . fit/I L

ªªw?IB{z T[; T[go Go’;k BjhI fJ; bJh w?I T[; B{z T[Xko Bjh fdZsk .««

;zi[rs :’ie d’-d’ fjZf;nk ftu th tos/ ikId/ jB L

(1) i/ w?I frnk skI s[;hI ub’r/

(2) Gkt/I w?I pj[s Efenk j’fJnk ;h c/o th T[; Bkb frnk .

ft;we Lft;we Lft;we Lft;we Lft;we L

wB d/ Gkt y[Fh, rwh, j?okBh nkfd dk gqrNktk—

fit/I—j?I, FkpkF, UJ/.

fJj tke dk fjZ;k BjhI j[zd/, tke s’I tyo/ T[uko/ ikId/ jB .

ft;we fJZebk Fpd th j’ ;edk j? ns/ d[jok e/ th p’fbnk ik ;edk j?——pZb/-pZb/, jkJ/ oZpk,UJ/-U/J/, d[ofcZN/ w{zj nkfd .

nFhotkd, pd;h; s/ rkbQ nkfd th ft;we ftu -

fBgks LfBgks LfBgks LfBgks LfBgks L

e[M E’VQ/ fij/ Fpd fe;/ th Fpd-Fq/Dh ftu BjhI nkT[Id/ . T[jBkI B{z fJe tyoh Fq/Dh fBgks ftu ofynkfrnk j?—fJj jB L

jh, Gh, Bk, BjhI, Bh th nkfd .

gfjbkI fJjBkI B{z fefonk- ftFFD Fq/Dh ftu ofynk ikIdk ;h go, rj[ Bkb ftukoB s’I pknd wfj;{;ehsk frnk fe fJj fefonk ftF/FD Bjh j’ ;ed/ . nzro/}h ftu fJjBkI B{z gkoNheb} ( Particles) fejk ikIdkj? .

fBgks dh e’Jh fBFfus gfoGkFk BjhI . . . . fJj jh fejk ik ;edk j? fe fijV/ Fpd j’o fe;/ Fq/Dh ftu BjhI nkT[Id/, T[jBkI B{z fBgks fejk frnk j? .

T[dkjoB -2

GkFk, gzikph GkFk s/ gzikph T[gGkFktkI T[go fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N; LGkFk, gzikph GkFk s/ gzikph T[gGkFktkI T[go fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N; LGkFk, gzikph GkFk s/ gzikph T[gGkFktkI T[go fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N; LGkFk, gzikph GkFk s/ gzikph T[gGkFktkI T[go fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N; LGkFk, gzikph GkFk s/ gzikph T[gGkFktkI T[go fdZs/ rJ/ b?euo d/ B’N; L

GkFk ;fGn wB[Zy d/ jZE ftu fJe nfijk ;kXB j? fiI; Bkb T[j nkgD/ ftukokI B{z d{finkI se .

fJj wB[Zy iksh dh ;G s’I tZvh gqkgsh j? - fJ; nk;o/ wB[Zy fFqFNh dk ;op-Fq/Fm gqkDh pfDnk j? .

rZgkI wkoB, jk;k wy’b eoBk, u[rbh fBzfdnk eoB, sknB/-fwjD/ d/D, p’b-e[p’b, ;G bJhGkFk dh tos . jkt-Gkt S[gkT[D bJh GkFk dk ;jkok——

;wki Bkb ;kIM gkT[D bJh —

b’ekI Bkb ftuko-tNkIdok, fwbtosB, ;fGnkuko dh gj[zu, cao}kI dh gSkD, p[o/-Gb/ dk nzso,;’u B{z FpdkI dk ikwk gfjBk e/ . . . .

GkFk s’I fpBkI ihtB nX{ok . . . .

65

GkFk d/ eJh o{g — p’b-ukb dh GkFk-fJj ftjkoh GkFk dk nkXko pDdh j? . . . . . gq:’r xokI,p}kokI, ;fGnkukoe fJZeZmkI s/ Xkofwe w/fbnkI ftu—fJj b’e GkFk d/ tX/o/ B/V/ .— Fpdktbh dk d[jokU—e[M jZd sZe ftnkeofBe fB:wkI s’I ;[szso .

fbysh GkFk—ftnkeoB d/ fB:wkI ftu pZMh . — fJ; dk gZXo tZy-tZy gksokI d/ gZXo nB[;kopdbdk . —

Ne;kbh GkFk - - - fe;/ th GkFk dhnkI T[gGkFktkI ftu’I fe;/ fJe GkFk B{z Ne;kbh GkFk j’D dkwkD gqkgs j[zdk j? . - - - - fJ; dh pDso s/ fB:wkI B{z gofynk ikIdk j?—ftnkeoB dh f;oiBk . - - - fJj }o{ohBjhI fe fJe tkoh ngDkJh rJh Ne;kbh GkFk jw/Fk T[jh GkFk Ne;kbh oj/ - - - o{g pdbd/ ofjzd/ jB .

;kfjse GkFk - - - fJ; ftu p’b-ukb dh GkFk dh Fpdktbh s/ fbysh GkFk dh Fpdktbh . - - -GkFk s/ Ne;kbh o{g dk gq:’r - - - . fJ; B[z ftnkeofBe B/wkI nB[;ko ;’fXnk - - -

gzikph GkFkgzikph GkFkgzikph GkFkgzikph GkFkgzikph GkFk

jo ;wki dh tyoh GkFk j? - - - . j[D se dh y’i nB[;ko ;z;ko ftu 4000 s’I tZX GkFktkIp’bhnkI ikIdhnkI jB . T[gGkFktkI dh frDsh fJ; s’I tZX . w[Zy GkFktk ftu’I :{og dhnkI nzro/}h, cokI;h;h,iowB s/ o{;h . JhokB dh cako;h, ncrkfB;skB dh gFs’ ns/ T[Zsoh Gkos dhnkI GkFktkI L gzikph, fjzdh,Gkosh-nkohnkI Fkyk ftu gqkuhB GkFktkI—t?fde s/ ;z;feqs .

Gkosh nkohnkI GkFktkI T[soh Gkos, gkfe;skB s/ pzrbk d/F ftu p’bhnkI L gzikph, f;zXh, gSZwhfjzdh, g{oph fjzdh, oki;EkBh, r[ioksh, wokmh, T[Vhnk, fpjkoh, pzrkbh, n;kwh s/ gjkVh . gzikph, gzikphnkIdh wks-GkFk j? . d/F dh nk}kdh s’I gfjbkI gzikp ftu T[od{ dk p’b pkbk ;h . T[Zu gZXo s/ ;oekoh ezw-eko nzro/}h ftu j[zdk ;h . n}kdh s’I pknd gzikp dh t; d/ nkXko «s/ fjzdh s/ gzikph GkFk B{z :’r ;EkBfdZsk frnk . fszB GkFkJh ckow{bk pDkfJnk frnk .

gzikph GkFk dh T[sgsh—y’i nB[;ko t/d ;kfjs ftu m/m gzikph dh Mbe BkI wkso j? .

;z;feqs nkgD/ ;w/I dhnkI gqufbs p’bhnk Bkb’I T[sw wzBh rJh j? .

fpjko ftu gkbh GkFk dk }’o . fizBk fuo p[X ws, oki Xow ti’I fpokiwkB fojk . d/F ftu e[M;EkBkI «s/ gkbh GkFk B{z oki gdth th fwbh ojh .

gqfeqs GkFktkI dk iBw j’fJnk .

ngGqzF o{g th ;kjwD/ nkfJnk . fJ; GkFk B{z Ne;kbh s/ ;kfjse o{g th gqdkB j’fJnk .

fjzdh s/ gzikph nkgD/ ;w/I gqubs p’b-ukb dhnkI GkFktkI dh T[gi j? . gzikph ;z;feqs Bkb gqfeos d/tX/o/ B/V/ j? .

w[rbkI tb’I gzikp T[go ep}k eo b?D T[gozs gzikph GkFk ftu noph s/ cko;h GkFk d/ Fpd obD/F[o{ j’ rJ/ . pkpk caohd d/ ;w/I se gzikp fJ;bkwh rVQ pD uZ[ek ;h .

BthB ekb ftu gzikph, nzro/}h GkFk d/ ;kfjs dh Gog{osk s’I ikD{ j’J/ . T[j gqGkt GkFk gqrNkns/ ;kfjs d/ o{g T[go th g?Dk F[o{ j’fJnk . nzro/}h gqGkt j/m tkose, Bktb, fBZeh ejkDh, BkNe, fJekIrh,;cao Bkw/ nkfd ;kfjs d/ ;ko/ o{g gzikph ftu nk rJ/ .

gzikph GkFk dh fbgh r[ow[yh j? ns/ fJj gzikph bJh Y[ethI j? . r[ow[yh fbgh dhnkI ftF/FsktkI L

66

(1) fJj X[fBe fbgh j? . fJ; ftu gzikph dhnkI 35 w{b ntk}k tk;s/ 35 toB Gkt jo tk;s/tZyok-tZyok fuzB w”i{d j? .

(2) nyo pDso ;gFZN s/ fBy/VthI j? .

(3) toBwkbk dh soshp ftfrnkBe j? .

(4) r[ow[yh fbgh gzikph T{ukoB dh jo b’V B{z g{ok eodh j? . b’V g?D «s/ i/ Fpd j’oGkFktkI s¯ th b?D/ g?Id/ jB skI T[jBkI FpdkI dhnkI T[ukoB b’VkI g{ohnkI eoB tk;s/ fJ;e’b ;zGktBktkI jB fit/I F s/ } nkfd .

(5) r[ow[yh ftu nyokI dh d{joh tos’I ikI nyo d/ g?o ftu tos’I dh w}p{oh BjhI . i/ ªj« s/ªo« dh tos’I j[zdh j? skI frD/-fwZE/ FpdkI ftu .

(6) nZyo-pDso s/ nyo-nkeko dh fJe;kosk toBkI B{z ;[zdosk s/ ;obsk d/Idh j? .

gzikph GkFk dhnkI ftF/FsktkI —

(1) gzikph GkFk ftu x, M, Y, G, X, V gqkgs X[BhnkI j’o p’bhnkI ftu BjhI fwbdhnkI .

(2) gzikph GkFk dk w[jktok g[fbzr o{g tkbk j? .

(3) gzikph GkFk ftu fbzr-tuB d/ fB:wkI dh fizBh ftnkge tos’I jz[dh j” U[zBh FkfJd jhfe;/ j’o GkFk ftu j[zdh j? .

(4) gzikphnkI d/ ;[Gkn tkIr jh gzikph p’bh y[bQh-v[Zbh GktBk dh wkbe j? .

(5) fJ; GkFk ftu ftnkeofBe rz[MbkI xZN jB .

(6) gzikph GkFk B{z Gkosh ;zftXkB ftu wkBsk gqkgs j? .

(7) gzikph ftu fbzr-tuB d/ fB:wkI dh fizBh ftnkge tos’I jz[dh j? Uz[Bh FkfJd jh fe;/ j’oGkFk ftu j[zdh j’t/ .

(8) gzikph FpdkI Bkb nr/so fJe s’I tZX BjhI nkT[Idk, go fgS/so fszB-fszB, uko=uko th nkikId/ jB . fJ; bJh gzikph w[Zy-o{g ftu fgS/soksfwe GkFk j? .

gzikph dhnI T[gGkFktkI Lgzikph dhnI T[gGkFktkI Lgzikph dhnI T[gGkFktkI Lgzikph dhnI T[gGkFktkI Lgzikph dhnI T[gGkFktkI L

T[gGkFk—fe;/ tZvh s/ gqufbs GkFk d/ fJe ;hfws fjZ;/ ftu p’b/ ikD tkb/ fJbkekJh o{g B{z T[gGkFkefjzd/ jB .

fJ; ftu tv/oh GkFk d/ ;ko/ r[D w”i{d jB . - - -

;w/I nB[;ko e’Jh T[gGkFk ;kfjse GkFk dk wkD gqkgs eo ;edh j? .

;ko/ wB[ZykI, ephfbnkI s/ ;wkie r[ZNkI dk T[ukoB Yzr s/ Fpdktbh fJe’ fijh BjhI j’ ;edh .

G{r”fbe ;fEsh ekoB .

;EkB dh d{oh ekoB .

tyo/t/I xN oj/ jB, go fpbe[b ysw BjhI j’J/ .

gkfe;skB gfjbkI fjzd[;skB dk jh fjZ;k ;h . gzikp dk pj[s ;kok fJbkek j[D gkfe;skB ftu ubkfrnk j? . fJ; bJh T[E’I dhnkI T[gGkFktkI th gzikph GkFk dhnkI jh T[gGkFktkI jB . t?;/ th ni’e/ ;w/I ftu

67

gkfe;skB ftu ekch gzikph ;kfjs fbfynk ik fojk j?. caoe j? skI f;oca fbgh dk . T[E/ gzikph cako;h fbgh ftufbyh ik ojh j? . eJh nB[tkdekokI B/ gkfe;skBh gzikph ;kfjs dk nB[tkd r[ow[yh fbgh ftu ehsk j? ns/ fJ;;w/I fdZbh :{Bhtof;Nh s/ gzikp dhnkII :{Bhtof;NhnkI ftu gkfe;skBh gzikph ;kfjs B{z gVQkfJnk ik fojk j? .

gzikph dhnkI T[gGkFktkI fJ; gqeko jB Lgzikph dhnkI T[gGkFktkI fJ; gqeko jB Lgzikph dhnkI T[gGkFktkI fJ; gqeko jB Lgzikph dhnkI T[gGkFktkI fJ; gqeko jB Lgzikph dhnkI T[gGkFktkI fJ; gqeko jB L

(1) wkMh L fJ; B{z e/Idoh GkFk th—. e/Idoh fJbke/ ftu p’bh — . fJ; B{z Ne;kbh GkFk d/s”o s/ — . fJbke/ r[iokItkbk, bkj”o, nfwqzs;o, F/y{g[ok s/ f;nkbe’N —. m/mw[jktok nfwqs;o ,. fJj bfjzdh T[gGkFk dk ;’fXnk o{g . Fpd fgT[, g[Zso nkfd . gzikphdhnkI tX/o/ g[;sekI ftu fJ; GkFk dk jh . g[oksB g[;sekI ftu fJ; dk BkI bkj”oh th fdZskj? .

(2) d[nkph d[nkph d[nkph d[nkph d[nkph L e/Idoh gzikph dk g{op tkbk d[nkpk . d[nkp/ d/ noE—d’ gkDh Gkt d’ dfonktkId/ ftueko tkbk fJbkek . ;sb[i s/ fpnk; . p’bh B{z d[nkph . ibzXo, j[fFnkog[o s/eg{oEb/ dk f}bk . ªt« dh EkI ªp«. ªF« dh EkI ªS« ikI ªp« dh EkI ªt« . T[dkjoB tkfjr[o{ B{zpkjr[o{, tN B{z pZN . powk B{z towk . pVh y[Fh B{z tVh y[Fh .

(3) wbtJh LwbtJh LwbtJh LwbtJh LwbtJh L ;sb[i d/ gko dh p’bh . d[nkph Bkb fwbdh-i[bdh . fJbke/ b[fXnkDk, gfNnkbk,caohde’N, caho’}g[o, pfmzvk s/ ;zro{o dk fJbkek . s[jkB{z dh EkI p[jkB{z, fbnktkI B{zfbnkwk, shthI B{z shwh . GkJh B{z pkJh . fet eohJ/ B{z feeo eokI .

(4) v’roh Lv’roh Lv’roh Lv’roh Lv’roh L v{ro dk noE gjkV . gzikp d/ gjkVh fJbkfenkI dh . e[b{, ekIrVk, fFwbk izw{,f;nkbe’N . g’m’jkoh T[gGkFk Bkb w/b ykIdh j? . fwZxh, s[xh th tosd/ jB . fefonkftu d/ dh tkX{ tos’ fit/I ªrJ/ B/« dh EkI ªrJ/ d/ B/« .

(5) ikIrbh ikI pko dh p’bh L e/Idoh fJbke/ Bkb gZSw tb brdk fJbkek pko dk . F/y{g[o/ s’Ib? e/ ]kB/tkb se s/ okth s’I b? e/ fijbw se . fJ; ;ko/ fJbke/ dh p’bh B{z pko dhp’bh-MkIrh th efjzd/ . w[bskBh s/ g’m’jkoh Bkb w/b . w?Ivk, s?Ivk dhn EkI w/ok, s/ok .Mzr d/ Ffjoh b’e w?ok, s?ok—fJj gSkD j? . fJ; p’bh dh ftF/F fBFkBh fNgh ( z ) dh EkInXe ( Z ) dh tos’I fitI/ ezX dh EkI eZX. ;zx dh EkI ;Zx. u[zxDk dh EkI u[ZxDk . fJ; s’IfJbktk Ffjo B{z Fkjo, rfjDk B{z rkjDk . fJ; p’bh d/ b’erhskI ftu T[sw ;kfjsS[fgnk j ’ fJnk j ? . dw’do d/ fe Z; / dhp’bh .

(6) w[bskBh L g[oksB gzikp dk pj[sk ;kfjs w[bskBh w[bskB, b’XokI s/ w[}ZcorVQ d/ f}b/ .v/ok rk}hykB dh p’bh th w[bskBh—fefonk dk GftZy o{g pko dh p’bh tkbk— Gktik;h, yk;h, ofj;h nkfd . gSkD s/ gqf;ZX p’b—ubDk B{z i[bDk ns/ w?Ivk. s?Ivk s/ fxzB .

(7) g’m’jkoh L oktbfgzvh, fijbw dh ;[jkI Bdh d/ nko-gko s/ izw{ eFwho d/ Bkb brd/fJbke/ whog[o . g[okD/ ;w/I ftu fJj fJbkek ftfdnk dk e/Ido . N?e;bk fJE/ jh ;Ekfgs ;h .BthB :[Zr ftu eJh ;kfjsekokI B{z iBw fdZsk . fe;e?, e? fgnk eo/B? Fpd . feE/ dh EkI e[E/,;kv/ dh EkI n;kI. J dh EkI j nZyo dh tos’I tX/o/ .

(8) g[nkXh L fJbke/-dfonk xZro d/ fJod frod, nzpkbk, csjknkpkd . fJj wbtJh Bkbu’yh fwbdh — . ;kB{z dh EkI jwkB{z, j[D B{z fJZp, nkfJnk ;h dh EkI- nkfJnk sh, frnk ;h dhEkI frnk sh .

68

g[nkXh s’I nZr/ pkIro{—pkIro{ dk E’VQk gqGkt g[nkXh T[go . eoBkb s/ o’jse dh p’bh pkIro{. ;o;k, fj;ko dh GfNnkDh . fJjBkI d’jkI T[go fjzdh dk n;o j? . T[dkjoB L n;hI fJj BjhI j’D fdnkIr/—fJj p’bd/ jB—jw :j BjhI j’Dd/ . feE/ ikId/ j’—eZm/ ikT[ ;’ .

g’m’jkoh, w[bskBh s/ MkIrh fszBkI B{z fwbk e/ bfjzdh dk Bk th fdZsk ikIdk feT[Ife fJBQkI fszBkI dhFpdktbh ekcah ;kIMh j? . fJj fszB’ T[gGkFktkI r[ZN jB s/ ;z;feqs d/ ;G s’I tX/o/ B/V/ .

T[BQhthI ;dh se T[gGkFktkI dk gq:’r tX/o/ jz[dk fojk j? . go, thjthI ;dh d/ nozG ftu gzikph ;kfjsftu eJh spdhbhnkI nkJhnkI. ;kfjseko e/Idoh p’bh dh tos’I . j[D ;kfjse ouBktkI T[go T[gGkFktkI dkgqGkt Bk wkso jh ofj frnk j? .

B’N L B’N L B’N L B’N L B’N L fJE/ f;oca d’ T[dkjoBkI fdZshnkI jB . fJjBkI T[dkjoBkI B{z tZy tZy GkrkI ftu tzv e/ thtofsnk ik ;edk j? . ftfdnkoEh nkgDh g;zd nB[;ko j’o ftF/ th u[D ;ed/ jB .

eftsk fbyDkeftsk fbyDkeftsk fbyDkeftsk fbyDkeftsk fbyDk

eth dh ouBk B{z eftsk fejk ikIdk j? . ªeth« Fpd ;z;feqs d/ ªet~« Xks{ s’I ftT[sgzB Fpd j? . ªet ~«d/ noE jB eftsk eoBk, toDB eoBk nEtk s;thokI fyZuDhnkI . ;’ eth d/ noE jB ekft-ouBk eoBtkbk, ftnkfynkB d/D tkbk nkfd .

eth fJe ebgBkFhb wB dk wkbe j[zdk j? . T[j ftukokI, fpzpkI s/ ;[gfBnkI d/ ;z;ko ftu fJe’ ;w/IfJZemk ftuodk j? . eth fJe fuZsoeko tkIr ;{]w doFe jz[dk j? . nkgDh ekft-ouBk B{z uwsekoh pDkT[D bJhT[j FpdkI dh u’D «s/ T[BQkI dh noE-Gog{osk tb pVk fXnkB oydk j? . eth dk nkfynk ;Zu Gkt/I ftfrnkBe;Zu Bkb w/b Bk th ykt/. go, j[zdk fJj ftnkge s/ ;op ;thfeqs j? . T[IsZw eth ;dk ekft-d’FkI s’I pudkj? . T[j wB, pkDh s/ eow B{z gftZso oydk j? . fJjh gftZsosk T[; dh jo ouBk ftZu’I Mbedh j? .

fJe uzr/ eth B{[z FpdkI dh pVh ;{M j[zdh j? . T[j fJe uzr/ ekohro tkIr T[BQkI dh tos eodk j? . T[jFpdkI B{z nfij/ Yzr Bkb i’Vdk j? fe ;[Gkfte jh okr s/ b?n T[sgzB j’ ikId/ jB .

Gkt FpdkI B{z noE d/Id/ jB ns/ fJBQkI d[nkok eftsk ftu v{zxkJh s/ rzGhosk nk ikIdh j? . nzsow[yhekft eth d/ nzdob/ GktkI Bkb ;zpzX oydk j? . fJ; ftu fjod/ dh t/dBk, ghV ns/ ][Fh s/ rwh d/ shpowB’GktkI B[z gqrNkfJnk j[zdk j/ . fJj wB’Gkt fBZih th j’ ;ed/ jB ns/ ;w{fje th . go nkw s”o s/fBZih nB[Gt jh fJ; dh w{b t;s{ j[zdh j? ns/ nB[Gt th ftF/F eoe/ fgnko dh skIx ikI ghV s’I T[gidk j? .gq/w wB[Zyh ;[Gkn dk fJe tZvk Gkr fojk j? ns/ fJ; d/ gqrNkt/ ftu pj[s ;kohnkI eftsktkI ouhnkI rJhnkI jB. fJj fBZih nB[Gt tkbhnkI eftsktkI j[zdhnkI jB . nfijh fBZih nB[Gt tkbh eftsk dk o{g nkw eo e/ ;o’dhj[zdk j? .

ekft-ebk ftu wB’Gkt, ebgBk s/ p[ZXh B{z th fJe ftF/F EkI Ëkgs j[zdh j? . p[ZXh wB’GktkI s/ ebgBks’I tZyoh soQkI dh t;s{ j?, fJj efjDk fe eftsk ftu p[ZXh dh e’Jh ftF/F EkI BjhI, mhe BjhI ikgdk . p[ZXheftsk ftu nkgDh EkI oydh j?, Gkt/I gqXkB nzF d/ s’o «s/ BjhI . wB’GktkI B{z v{zxk, shyD s/ gqGktFkbhpDkT[D bJh ebgBk d/ Bkb Bkb pZ[Xh dh b’V th j[zdh j? . i/ ebgBk wB’GktkI d/ nkeko B[z tXkT[Idh j? skIp[ZXh T[BkI B{z FeshFkbh pDkT[dh j? . T[BQhIth ;dh Jh L ftu ;wkb’uekI dk ftuko ;h fe eftsk B{z Fesh d/Dtkbh F?n ebgBk j?. fJj’ ekoB jh ;h fe ethnkI dhnkI ;[gB T[vkohnkI B[z T[Zuh eftsk wzfBnk ikIdk ;h . go,thjthI ;dh Jh L ;wkb’uekI B/ fJj wzB fbnk fe eftsk B{z tX/oh skes d/D tkbh F?n nB[Gt jh j? .

T[BQhthI ;dh d/ d{i/ nZX ftu wFhBheoB Bkb oZp ns/ gqfeqsh ;zpzXh wB[Zy d/ ftuko pdbD br gJ/ ns/

69

wB[Zy tX/o/ u/sB ns/ soeFhb j’ frnk . e[dos T[Zs/ nzXk-X[zd ftFtk; Bk fojk . wB[Zy dhnkI edokI ehwskIpdbD brhnkI ns/ T[; d/ ;wkfie ;zpzXk ftu th gfotosB nkT[ID brk . fJ; gfotosB dk nkozG :{oghd/FkI s j’fJnk feT[Ife T[ZE/ oki;h ikfrqsh Y/o gfjbkI nk u[Zeh ;h s’ b’ekI d/ ihtB Yzr pdbD eoe/;’uD Yzr pdb frnk ;h . fJ; ;G e[M dhnkI X[BhnkI ;kfjs ftu gqshfpzps j’DhnkI e[dosh ;B . ihtBdh ;w{fje y/sokI ftu j’ ojh gqrsh B/ ;kfjsekokI ns/ ebkekokI B{z gqGkfts eoBk F[o{ ehsk . ;kfjsekokI B/g[okDhnkI, ;’uD s/ fbyD ËDkbhnkI dk fsnkr eoe/ Bt/Z YzrkI Bkb ;’uDk s/ fbyDk F[o{ ehsk. ftfrnkBd/ y/so ftu wB[Zy dhnkI BthInk gqkgshnkI B/ T[; dh u/sBsk s/ ftFtk; B{z fJ; rZb bJh w}p{s ehsk fe d[BhnkIwB[Zy bJh nuzG/ tkbh rZb BjhI ;r’I T[; d/ ;kfjs s/ :’rsk bJh tofsnk ikD tkbk w;kbk j? . fJ; soQkIfJe ]k; ;w/I ftu wB[Zy dk fizdrh gqsh pdfbnk j’fJnk fdqFNhe’D nkX[fBesk j? s/ fi; ;kfjs ftu fJjfdqFNhe’D o{gwkB j[zdk j?, T[; B{z nkX[fBe ;kfjs nkfynk ikIdk j? .

nkX[fBe ftukoXkok d/ bZSD L

(1) Xow ns/ oZp gqsh yzfvs ftFtk;

(2) f}zdrh s/ ftbk;wJh o{g ftu :ehB

(3) fdqFNwkB ;z;ko dh wjZssk

(4) nfdqFN;az;ko gqsh ra?o-:ehBh dh GktBk

(5) wB[Zy dhnkI gqkgshnkI d[nkb/ e/fdqIs

(6) nkw wB[Zy dh rZb S/VB tkbh

(7) wB[Zyh fizdrh pko/ :EkoE fdqFNhe’D

(8) wB[Zy d/ ftnefsst pko/ u/sB .

j/mkI n;hI tZy-tZy ethnkI dhnkI eftsktkI d/ oj/ jkI . fJjBkI B{z gV’Q, ;wM’ ns/ nkgD/ nkb/-d[nkb/ftu ftuo oj/ B{z rj[ Bkb t/y’ . fJ; s’I fJbktk eJh nkX[fBe ethnkI dhnkI ekft-ouBktkI dk nfXnBeo’ . s[jkB{z fJe tyok nB[Gt j’t/rk . nkgD/ ihtB-nB[Gt-ns/ frnkB Bkb eftsk fbyD dk nfGnk;eo’ . fJj f;oiDkswe ekoi tb s[jkvk gfjbk edw j? .

T[dkjoBkI L

(1) w?I skI fsZfynkI e’fBnkI tkbk

ozrjhD eZu dk N[eVk jkI

ukj/ w?B{z gZEo s/ gNek e/ wko”

go w/o/ «u”

e’Jh ozr BjhI bZG/rk . ;.;. whFk ªd;se«

(2) N[ZN/ j’J/ c[Zb B{z

fdb Bkb bk e/ th skI w?I

fJ; «u y[Fp’ GoB ftu

n;woE jkI i’frzdo nwo ªsoshpª

(3) s/ j[D w?I s/ w/ok id ;h;

70

ob e/ nkD pfjzd/ jkI

n;hI T[; noX i{B/ pkb e’b

y”ca ykId/ jkI

n;hI fJe d{;o/ e’b’I

fBZs nkgD/ w{zj S[gkId/ jkI

i/ feXo/ w/b jz[dk j?

]w’F/ bzx ikId/ jkI

s/ fdb d/ w’eb/ ftjV/ «u ezXk

wko b?Id/ jkI

s’ nkgDh «w”?I B{z

d’ fjf;nkI ftu tzv b?Id/ jkI . fFte[wko ªw?I s/ w?I«

(4) w?I fiT{D bJh g?wkB/ Y{zvdk jkI

xo w?I fJ;gks d/ fi; g?wkB/ B{z th

fNefNeh bk e/ t/ydk jkI

T[j gko/ d/ s[ge/ pD v[ZbD br ikIdk j?

w?I fi; uNkB s/ th g?o Xo e/

yVQD brdk jkI

T[j nukBe poca pD e/

w/o/ g?okI j/m fgxb ikIdh j? . niw/o o’v/ ªfsqe’D«

(5) jK, bkV/ dk e’Jh gsk BjhI .

fJ; GhV ftu u’o jB, T[Zue/ jB.

Gdo b’e s/ Bhu th.

eJh soQkI d/ wzrs/, e[M pkp{, e[M ;kfjp

wB d/ okjkI T[Zs/ uZb e/ nkJ/ ,

ekfJnk d/ fGykoh

nkswk d/ dtkb/ yV/ jB .

Bro gkbek d/ e{V/-epkV tkbhnkI rZvhnkI ftu,

bZd e/ fbnkJ/ rJ/,

;esq/s d/ dcsokI s/ ;N”o jkT{;kI

d/ gd-nkfXekoh

Bk jh nzBQhnk rbhnkI ftu ofjD tkb/,

Bk jh ;t;E,

71

d/j ns/ fdb d/ o’rh

fJj ;G soQkI d/ b’e bkV/ dh poks ftu jB

go bkV/ dk e’Jh gsk BjhI . fpFB{ v/-pzrbk eth

(6) w/ok nzdobk wB[Zyw/ok nzdobk wB[Zyw/ok nzdobk wB[Zyw/ok nzdobk wB[Zyw/ok nzdobk wB[Zy

nkgDh nktk} nzdo uhfynk L

w?I wFhBh nkdwh BjhI

w/o/ nzdo ]{B j?, nfj;k; j?

w/o/ nzdo G[Zy j? s/ fgnk; j? .

- - - - - - - - - - - - - - - - - -

j[D T[BQkI N[ZN/ fSDkI tor/

wB[ZykI Bkb w/ok d{o dk th tk;sk BjhI

w?I ybkI u’I

Xos TÆs/ nk frnk jkI irsko-ªnX{ok nkdwh«

(7) w? ikrdh ojhw? ikrdh ojhw? ikrdh ojhw? ikrdh ojhw? ikrdh ojh

;koh oks

T[vhedh

fJeZbsk dh f;nkj gZNh T[Zs/

ekbgfBe behokI bhedh . gqGi”s e”o-ªuzdo:[r«

ni’eh fBZeh eftskni’eh fBZeh eftskni’eh fBZeh eftskni’eh fBZeh eftskni’eh fBZeh eftsk

(1) p/noE/ noEp/noE/ noEp/noE/ noEp/noE/ noEp/noE/ noE

fizdrh ftu pVk e[M

pVk jh nihp jz[d?

;Ve s’I GZi/ ikId/ goSkt/I

n;wkB «u fyzv/ pZdb

e”Bt; «s// v[Zb/ ozr

«s/ foFs/

ed/ ed/ p; n?t/I

;fji ;[Gkn fij/ p?m/ d/ydk jkI .

e’Jh BeF BjhI

e’Jh noE BjhI

BhM Bkb d/yd/ jkI .

fNeh fNeh bk e/

72

noEkI «s/ BeFkI Yb ikId/ B/

go noE

fIijV/ ;wM s’I pj[s goQ/ j[zd/ B/

s/ BeF

gSkD s

fizdrh ftu pVk e[M

pVk jh nihp j[zd? . ;zdhg Fowk-gzikph fNqfpT{B

(2) nDr”b/ b’enDr”b/ b’enDr”b/ b’enDr”b/ b’enDr”b/ b’e

skIp/ ozr fi;wk tkb/

rz[whnkI j’JhnkI foFwkI tkb/

tzvhnkI j’JhnkI fe;wkI tkb/

fJj nDr”b/ b’e - - -

]kbh ]kbh jZEkI tkb/

p/-o[}rkoh dhnkI ;ZEkI tkb/

o’j Bkb GohnkI nZykI tkb/


o’Nh s’I e[M d{oh tkb/

o’} dh fwbdh x{oh tkb/

e[Zs/ dh w}p{oh tkb/


rZb/ «u wZudhnkI nZrkI tkb/

fvZrhnkI YZmhnkI gZrkI tkb/

fJj nDr”b/ b’e

;dk BjhI bZr/ ofjzd/ r[Zm/

fJj feodko id’I th T[Zm/

g? ikD/ B/ foFs/ g[Zm/

;dk fJzi BjhI ofjD/

fJj nDr”b/ b’e - - - fJzdo f;zx wkB- gzikph fNqfpT{B

(3) ezfgT{NoezfgT{NoezfgT{NoezfgT{NoezfgT{No

Bt/I :[Zr dh BthI Jhikd

eo/ i’ ihtB B{z nkpkd

oZydk j? fJj ;G e[M :kd

73

tes th eodk xZN popkd .

;’Mh fJ; dh pVh ewkb

MNgN p[ZM bJ/ eJh ;tkb

pZu/, pZ[Y/ ns/ i[nkB

oZi oZi eod/ fJ;s/wkb .

wzB’oziB th j? fJj eodk

fJzNoB?N «s/ rZbkI dZ;dk

;Zu jh nkyD ;G f;nkD/

e[Zi/ ftu j? ;kro tZ;dk .

xo xo fJ;/ dh j? uouk

ezw f}nkdk s/ xZN j? youk

o/vhU, Nh. th. w?No’ o/bkI

Bk jh fBeb/ fJ; fpB gouk .

fpB f;Zy/ j[D ezw BjhI ;oBk

f;ZyD s’I j? n;kI Bh voBk

u/s/ oZfyU w/oh pks

fJ;/ B/ j[D gko j? eoBk . g q ’ L gowihs f; zx-g zikphfNqfpT{B

(4) y’fJnk ;po bZG fojkIy’fJnk ;po bZG fojkIy’fJnk ;po bZG fojkIy’fJnk ;po bZG fojkIy’fJnk ;po bZG fojkI

pj[s d/o s’I xo bZG fojkI

fJB;kB dk y’fJnk ;po bZG fojkI

;wkI phsD «s/ fdbkI dh d{oh tZX rJh

Fops fijh fwZmh }[pkB «s/,

e[VZsD dh gos izw rJh.

i’ eo/ d{o fJ; e[VsD B{z

nfijk gftZso ib bZG fojkI .

wywbh rZfdnkI «s/

nkT[zdh BjhI BhId nZi

fiI; fwZNh B/ fdZsh ;h

w?B{z rawkI s’I u?B

fJj fwZNh bZG fojkI .

wkI dh g’Nbh «u uzd f;Ze/ ;h,

y’N/ w/o/ Bkw «s/ T[; d/ jZE ftu nkJ/

74

;’Bk pD rJ/, fi; d/ jZE s/ gko; fij/

T[j jZE bZG fojkII

fJB;kB dk y’fJnk ;po bZG fojkI . e [bihs gkme-g zikphfNqfpT{B

(5) :kd nkT[Id/ B/:kd nkT[Id/ B/:kd nkT[Id/ B/:kd nkT[Id/ B/:kd nkT[Id/ B/

fwfbnk eod/ ;h i’ eJh uktK d/ Bkb,

:kd nkT[Zd/ B/ pZ; j[D BktkI d/ Bkb .

id sZe fBGh fBGkJh jkf;nkI d/ Bkb,

bk p?m/ jkI j[D j”e/ nkjkI d/ Bkb,

wzf}bkI w[jski Bh j[zdhnkI ;kE dhnkI,

frbk eod/ oj/ n?It/ n;hI okjkI d/ Bkb .

T[Ii skI FkfJd r[zw ikIdh tes/ rod «u,

:kd nkt/ rZbkI eohJ/ id pkjtkI d/ Bkb .

fdb/ rfjokjhnkI «u t; e/ p?m rJh i’,

wfje i[dk j’Jh w[Zed/ ;kjtkI d/ Bkb .

fgnko d/ p{fNnkI dh EkI p’jokI T[Zr gJhnkI,

skI th rbtZeVhnkI gkJhJ/ T[BQkI EktkI d/ Bkb . oDihs caotkbh-gzikph fNqfpT{B

(6) wfjzrkJhwfjzrkJhwfjzrkJhwfjzrkJhwfjzrkJh

e’m/ TÆs/ ekI ikI p’b/

T[jB{z u{oh gkId/

feT[Ife tZv/ tv/o/ nkIjd/ nkJ/

xo gokj[Dk nkfJnkI poes j[zdh .

fJj g[okDhnkI rZbkI

ni s/ fdb xkpodk t/y gokj[Dk .

ikI sq/bh i[Z;// GzBQdh

ih eodk J/ ekI p’b/ s/ r’bh wkokI

nkgDk fYZv s/ Godk BkjhI . w[jzwd ;kde-izi{nk

(7) Ffjo dh e[VhFfjo dh e[VhFfjo dh e[VhFfjo dh e[VhFfjo dh e[Vh

p[bQkI T[Zs/ ;[oyh wb e/,

e’m/ T[go uVQdh J/,

tfjFhnkI tkIr ozr-pozr/

fcbwh gou/ gVQdh J/ .

ftZu’I u’o nZykI Bkb,

75

gT[VhnkI tb th sZedh J/,

BthI ftnkjh tj[Nh tkIr{z

b’ekI e’b’I MZedh J/,

f;ZXhnkI f;XhnkI uh}k dk th

g[Zmk wsbp b?Idh J/,

eZfbnkI pfj e/ ohdhnkI ohdhnkI

rZbK ;’udh ofjzdh J/ . ªfBnkih«

gqFB gZsogqFB gZsogqFB gZsogqFB gZsogqFB gZso

(1) gzikph GkFk B{z ;wMD ns/ fJ; dh ;jh tos’I eoB bJh fejVhnkI-fejVhnkI ftnkeofBeFpd-Fq/DhnkI jB .

(2) GkFk ns/ T[gGkFk dk nzso fby’ .

(3) gzikph dhnkI fejVhnkI-fejVhnkI T[gGkFktkI jB < T[dkjoBkI ;fjs ;gZFN eo’ .

(4) gzikph dh fbgh fejVh j? < fbgh dhnkI ftF/FsktkI th fby’ .

(5) nkgDh wBg;zd e’Jh eftsk fby’ .

(6) j/m fby/ ftfFnkI T[go eftsk fby’ L

(i) wkI

(ii) nZyhnkI

(iii) :kd

(iv) fgnko

(v) w/oh fBZeh G?D

(vi) w/ok gfotko

(vii) G[Zy

(viii) w?I e[M eo ftyktkI

(ix) w/ok Ffjo

(x) p/o[}rkoh

(xi) fGqFNkuko

(xii) w?I-w?I jkI

Documents

76 B.A. (PROGRAMME) I YEAR - School of Open Learning · 77 Graduate Course PUNJABI—A LANGUAGE—COURSE Syllabus 1. Parhnan ; l Sahitik ate uch-padhari pathan nu Samjhan Di Samartha