Embed Size (px)
Citation preview
6th International Symposium on Academic Studies in Educational and Social
Sciences June 13-15, 2019, Ankara, Turkey
PROCEEDING BOOK
(SOCIAL SCIENCES)
VI. Uluslararası Eğitim ve Sosyal Bilimlerde Akademik Çalışmalar
Sempozyumu 13-15 Haziran, 2019, Ankara, Türkiye
TAM METİN BİLDİRİ KİTABI
(SOSYAL BİLİMLER)
ISBN: 978-605-7602-79-4
Publishing Director / Yayın Yönetmeni: Muhammet Özcan
Editors / Editörler: Prof. Dr. Zafer GÖLEN & Prof. Dr. Zehra GÖRE
Cover Design / Kapak Tasarımı: Abidin Temizer
ASOS YAYINEVİ
1st Edition / 1.baskı: August/Ağustos 2019
Address / Adres: Çaydaçıra Mah. Hacı Ömer Bilginoğlu Cad. No: 67/2-
4/MERKEZ/ELAZIĞ
Mail: [email protected]
Web: www.asosyayinlari.com
İnstagram: https://www.instagram.com/asosyayinevi/
Facebook: https://www.facebook.com/asosyayinevi/
Twitter: https://twitter.com/Asosyayinevi
1
İçindekiler
KURULLAR .................................................................................................. 4
ÖNSÖZ ....................................................................................................... 6
VELED ÇELEBİ İZBUDAK’IN MESNEVİ TERCÜMESİNİN YENİ YAZIYA
AKTARIMI ................................................................................................... 8
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE TANRI ALGISI .......................................... 16
GÜLTEN AKIN’IN “SORUMLU KADIN” ADLI ŞİİRİNDE GÜNAH KEÇİSİ ...... 33
DÜNYADA ve TÜRKİYEDE EXPO ile FUAR UYGULAMALARI CONGRESİUM
ÖRNEĞİ .................................................................................................... 39
KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ İÇİNDE İKİ YABANCI: WALTER BENJAMİN’İN SANAT
HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİNDE “FLÂNEUR” ve “HİKÂYE ANLATICISI”nın
YERİ .......................................................................................................... 52
DOĞADAKİ NESNELERİ YENİDEN İNŞA EDEN BİR RUH: LEONARDO DREW
................................................................................................................. 63
İÇ MEKÂNDA GESTALT İLKELERİNE BAĞLI ALGI YÖNETİMİ ..................... 76
POP ve SANATTA GÜNCELLİK FİKRİ ......................................................... 89
NESNE-ZAMAN İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA DEVABİL KARA ESERLERİ ÜZERİNE
BİR İNCELEME .......................................................................................... 98
ARABULUCULARIN KURDUĞU FACEBOOK TOPLULUK SAYFALARI;
FACEBOOK ÜZERİNDEN BİR HAREKETSİZ SOSYALLEŞME ÖRNEĞİ ......... 111
ÜÇÜNCÜ YAŞ TURİSTLERİNİN ÇEKİCİ SEYAHAT MOTİVASYONLARININ
İNCELENMESİ ......................................................................................... 136
SEMPOZYUMDAN RESİMLER ................................................................. 151
ULUSLARARASI GÖÇLER SONRASI SİVİL TOPLUM KURULUŞLARININ
YAPISAL VE FONKSİYONEL DEĞİŞİMLERİ ............................................... 165
GEÇİCİ KORUMA KAPSAMINDAKİ SURİYELİ GÖÇMENLERİN ÇALIŞMA
YAŞAMINA KATILIMLARI ........................................................................ 179
BELA TARR SİNEMASINDA PLAN SEKANS KULLANIMI: TORİNO ATI FİLMİ
ÖRNEĞİ .................................................................................................. 189
ERGENLERİN DUYGU DÜZENLEME BECERİLERİ ve İNTERNET BAĞIMLILIK
DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ ................................................................ 209
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS VE EKONOMİ ............................. 227
2 OTEL İŞLETMELERİ MUTFAKLARINDA GIDA ATIK YÖNETİMİ ÜZERİNE
NİTEL BİR ÇALIŞMA ................................................................................ 239
TÜRKİYE’DE YABANCI SERMAYELİ ORTAK GİRİŞİMLİ İŞLETMELERDE
YETENEK TRANSFERİ AKTARIMI VE FAYDALARININ ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN
BİR ARAŞTIRMA ..................................................................................... 245
TOLERANSIN GEREKÇELENDİRİLMESİ .................................................... 257
TOLERANSIN SINIRI ................................................................................ 272
HASTALARIN KURUMSAL İTİBAR ALGILARINI ETKİLEYEN SOSYO-
DEMOGRAFİK BİLEŞENLER ..................................................................... 284
CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİ SONRASINDA MALİYE
BAKANLIĞININ TEŞKİLAT YAPILANMASINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER ............. 296
MOBİLYA SEKTÖRÜNDE LOJİSTIK MALİYETLER VE ANALİZİ .................. 306
DESTİNASYON TALEBİNİ ETKİLEYEN İMAJ FAKTÖRÜ: ÇEŞME İLÇESİ
ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA ...................................................................... 320
BÖLGESEL KALKINMA VE SOSYAL SERMAYE: ZONGULDAK’TA SOSYAL
SERMAYE DÜZEYİNİN BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ...... 335
UKRAYNA KRİZİNİN AVRUPA BİRLİĞİ GÜVENLİK POLİTİKALARI
BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRMESİ .................................................. 359
RUSYA-ABD İKİLEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASI VE GÜVENLİK STRATEJİLERİ
............................................................................................................... 371
ÇAĞDAŞ İNKILAPLARIN ARDINDAKİ DİNDAR ATATÜRK ......................... 383
BÜYÜKŞEHİR VE İL BELEDİYELERİNCE BULUT BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ
DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................................. 393
ZEYTİN DALI HAREKÂTI VE SİYASAL PARTİLER: TWİTTER ÜZERİNE BİR
ÇERÇEVELEME ANALİZİ (20 OCAK- 30 OCAK 2018) ............................... 408
BÂB-I ÂLÎ BASKINININ OSMANLI BASININDA TEMSİLİ ........................... 431
TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET EKOSİSTEMİNDE ETKİN İNSAN KAYNAĞI
YÖNETİMİ .............................................................................................. 455
TERÖRLE MÜCADELE VE ULUSLARARASI KURULUŞLARIN TERÖRLE
MÜCADELE POLİTİKALARI ...................................................................... 463
MEMNUNİYET ÖLÇME/DEĞERLENDİRME SÜRECİ VE YÖNETSEL ROLLERE
ETKİSİ: KONAKLAMA İŞLETMESİ ÖRNEĞİ .............................................. 481
3 PALEOKARST (Kavram, İçerik ve Kısa Literatür ) .................................... 499
ISPARTA’DA KARST ................................................................................ 512
REKREASYON TERAPİSİNİN OTİZMDE STEREOTİPİK DAVRANIŞLARA
ETKİSİNİN İNCELENMESİ ........................................................................ 525
3116 VE 4785 SAYILI ORMAN KANUNLARINA KÖYLÜNÜN TEPKİSİ ....... 533
İLK OSMANLI TARİHÇİLERİNİN BOSNA’YI FETİH ANLATILARI................. 549
4
BOARDS / KURULLAR
President of Organizing Committee Assoc. Prof. Dr. Harun ŞAHİN, Akdeniz University, Turkey
Organizing Committee Prof. Dr. Mehmet Yavuz ERLER, Ondokuz Mayıs University, Turkey
Prof. Dr. Mehmet YILMAZ, Ordu University, Turkey
Prof. Dr. Redzep SKRIJELJ, Novi Pazar State University, Serbia
Prof. Dr. Serbo RASTODER, Montenegro University, Montenegro
Assoc. Prof. Dr. Nihada DELIBEGOVIĆ DZANIĆ, Tuzla University, Bosnia and
Herzegovina
Assoc. Prof. Dr. Oqtay GULIYEV, Azerbaijan State Economics University,
Azerbaijan
Assoc. Prof. Dr. Tamila SEİTYAGYAYEVA, Tavria National University,
Ukraine
Assoc. Prof. Dr. Yüksel Akay UNVAN, Ankara Yıldırım Beyazıt University,
Turkey
Scıence And Referee Commıttee Prof. Dr. Aleksandar KADIJEVIC, Belgrad University, Serbia
Prof. Dr. Alena ČATOVIĆ, Sarajevo University, Bosnia and Herzegovina
Prof. Dr. Anisora POPA, Galati Danurea De Jos University, Romania
Prof. Dr. Damir MATANOVIĆ, Osijek University, Croatia
Prof. Dr. Ema MILJKOVIC, Belgrad University, Serbia
Prof. Dr. Mehmet ALi ÜNAL, Pamukkale University, Turkey
Prof. Dr. Mehmet Yavuz ERLER, Ondokuz Mayıs University, , Turkey
Prof. Dr. Mehmet YILMAZ, Ordu University, Turkey
Prof. Dr. Redzep SKRIJELJ, Novi Pazar State University, Serbia
Prof. Dr. Rıza KARAGÖZ, Ondokuz Mayıs University, Turkey
Prof. Dr. Sabina BAKŠIĆ, Saraybosna University, Bosnia and Herzegovina
Prof. Dr. Serbo RASTODER, Montenegro University, Montenegro
Prof. Dr. Yıldırım ATAYETER, Süleyman Demirel University, Turkey
Prof. Dr. Zafer GÖLEN, Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
Prof. Dr. Zehra GÖRE, Necmettin Erbakan University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Ahmet AYIK, Atatürk University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Burcu AVCI AKBEL, Ankara Yıldırım Beyazıt University,
Turkey
Assoc. Prof. Dr. Bülent Cercis TANIRTANIR, Van Yüzüncü Yıl University,
Turkey
Assoc. Prof. Dr. Faruk KALAY, Van Yüzüncü Yıl University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Harun ŞAHİN, Akdeniz University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. İsmail AVCI, Balıkesir University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Nihada DELIBEGOVIĆ DZANIĆ, Tuzla University, Bosnia and
Herzegovina
Assoc. Prof. Dr. Oqtay GULIYEV, Azerbaijan State Economics University,
Azerbaijan
Assoc. Prof. Dr. Ruhi İNAN, Balıkesir University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Sevilay ÖZER, Burdur Mehmet Akif Ersoy University, Turkey
5 Assoc. Prof. Dr. Songül ÇEK, Sinop University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Tamila SEİTYAGYAYEVA, Tavria National University,
Ukraine
Assoc. Prof. Dr. Tuğrul ÖZCAN, Ordu University, Turkey
Assoc. Prof. Dr. Yüksel Akay UNVAN, Ankara Yıldırım Beyazıt University,
Turkey
Asst. Prof. Dr. Cemile Burcu KARTAL, Atatürk University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Deniz ALCA, Karabük University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Dimitar V. ATANASSOV, Bulgarian Academy Sciences,
Bulgaria
Asst. Prof. Dr. Elif ÇİL, Ordu University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Ezgi ÖREN, Atatürk University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Hacer ASLAN KALAY, Van Yüzüncü Yıl University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Hakan AKYURT, Giresun University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Hare KILIÇASLAN, Karadeniz Teknik University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Reza BEHDARI, Islamic Azad University-Tehran, Iran
Asst. Prof. Dr. R. Görkem AYTİMUR, Gazi Osman Paşa University, Turkey
Asst. Prof. Dr. Selahattin YAKUT, Yozgat Bozok University, Turkey
Dr. Hatixhe AHMEDI, Kosova State Archive, Kosovo
Dr. Hasan BELLO, Albanian History Institute, Albania
Dr. Roxana COMAN, Bucharest Municipal Museum, Romania
6
ÖNSÖZ
23 Mayıs 1935’te Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı’na çok
önemli bir kanun teklifi sunuldu. Bu mühim teklif DTCF’nin kuruluşuna
dair bir kanun tasarısıdır. Fakir Türkiye’nin yöneticileri ve Mustafa Kemal
sosyal bilimlerin önemini kavramış ve ülke kaynaklarını bu alana
aktarmışlardır. Kanunda “ulusal dile” ve eğitime yapılan atıf özellikle
önemlidir. Türkçe’nin bir bilim dili olmasına yönelik çabalar ise ayrıca
takdire şayandır. Genç Türkiye bilim dili Türkçe olan sosyal bilimler
çalışmalarına alan açıyordu. Fakir Türkiye’nin yaptığını zengin Türkiye
yapamadı. 1960’lardan sonra sosyal bilimler devlet ve millet nezdinde
hızla mevki ve mevzi kaybetti. Onca başarısız deneyim ve çabaya rağmen
“iyi mühendis yetiştiren” Türkiye, bir türlü gelişmiş ülkeler seviyesine
ulaşamadı. Zengin burslarla yetiştirilen ülkenin en iyi beyinleri ya ülkede
tutulamadı ya da kaynak yetersizliklerinden istedikleri ortamda çalışıp
beklenen başarılara imza atamadılar. Buna karşın ülke o günlerden bugüne,
her biri millet nezdinde derin yaralar açan dördü doğrudan biri dolaylı
darbe, sayılamayacak kadar çok ekonomik kriz yaşadı. Bugünden geçmişe
baktığımızda bir yerde hata yaptığımız çok aşikâr. Bu demek değildir ki
mühendis yetiştirmeyelim. Tabiki yetiştireceğiz. Ancak gelişmenin sadece
mühendis yetiştirmekle olmayacağını anlamamızın vakti geldi de geçiyor.
İyi bir kalkınmanın sosyal bilimleri arka plana iterek değil, mühendislik,
tıp, eğitim, sosyal bilimler, güzel sanatlar alanlarındaki eşgüdüm ve
hepsine aynı değeri vererek sağlayabileceğimizi anlamamızın vakti geldi.
Bizler bu anlayışla ülkemizdeki sosyal bilimler alanına katkı yapmak
amacıyla bir seri sempozyum başlattık. Her sempozyumda edindiğimiz
bilgi birikimi ve tecrübeyi bir sonraki sempozyuma aktararak ilerlemeye
devam ettik. Bu sempozyumlarda akademik seviyeyi korumak ve bilim
dalları arasında etkileşimi sağlamaya özellikle önem verdik.
Sempozyumların olmazsa olması ise sempozyum bildirilerini mutlaka
kitap olarak yayınlamaktı. Bugüne kadar bu hedefimize de ulaştık. Her
sempozyum sonrasında en geç altı ay içinde sempozyum kitaplarını bilim
camiasının istifadesine sunduk.
Bu kitapta makaleleri olan bazı meslektaşlarımızın da bildiği gibi her
makale titiz bir inceleme sürecinden geçti. Evvele her gelen makale önce
intihal.net, ardından da turnitin.com intihal programları tarafından
denetlendi. Alıntı oranı % 25 olan kabul edilebilir üst sınırı geçen her
çalışma yazarına iade edilerek düzeltme talep edildi. Gelen her düzeltme
yeniden intihal programları ile denetlendi. Ardından bilim kurulu
tarafından değerlendirmeye alınan makaleler gerekli görüldükleri hallerde
alanında uzman hakemlere yönlendirildi. Hakem raporları doğrultusunda
kimi makaleler yeniden yazarlarına iade edildi. Burası bizim için büyük
7 bahtiyarlıktır ki tüm meslektaşlarımız kendilerinden istenen düzeltmeleri
vakit geçirmeksizin yaptı. Onların katkıları sayesinde bu kitap ortaya çıktı.
Mevcut bildiriler kitabı hedeflerimize uygun biçimde birçok alandan
makaleyi içermektedir. Edebiyattan güzel sanatlara, siyasetten tarihe geniş
bir yelpaze içeren çalışmalardan oluşan makaleler, kitap incelendiği zaman
görülecektir ki Türkiye’nin dünden bugüne birçok problemine de ışık
tutmaktadır. Mesala sosyal medyanın kullanıcılar üzerindeki etkisinden
Zeytindalı Harekâtı’na, gençlerin sanat algısından tüketim alışkanlıklarına
kadar çok detaylı çalışmalar bu kitapta yer aldı. Çalışmaların bir kısmının
en önemli özelliği ise genç meslektaşlarımız tarafından kaleme alınmış
olmasıdır. Hocalarının gözetiminde yapılan bu çalışmalar, gençlerin bilim
dallarına verdikleri katkıyı açıkça gözler önüne sermiştir. Bu husus Türk
yükseköğrenim hayatı için umut verici bir gelişmedir. Yazdıkları
makaleler göstermektedir ki çalışkan, araştıran, gelişmeye açık yeni bir
kuşak bilim dünyasında arz-ı endam etmeye başlamıştır.
Gerek sempozyuma gelerek bildirilerini sunan gerekse tam metinlerini
göndererek bu kitabın ortaya çıkmasına sebep olan tüm meslektaşlarımıza,
titiz çalışmaları ve kitabın yayın sürecinde gösterdikleri yakın ilgi ve
işbirliği sebebiyle teşekkür ediyoruz.
Temmuz 2019
Zafer GÖLEN-Zehra GÖRE
Editörler
8
VELED ÇELEBİ İZBUDAK’IN MESNEVİ TERCÜMESİNİN
YENİ YAZIYA AKTARIMI
Kübra BULAK DENER1-Ali TEMİZEL2
ÖZET
Mevlâna’nın Mesnevi’si, yazıldığı dönemde Anadolu'da, sonraki
dönemlerde ve günümüzde ise dünya edebiyatında tasavvuf alanında en
yüce yapıtlar arasına girmiştir. Edebiyata, tarihe ve daha birçok alana
damgasını vuran bu değerli eser, kaleme alındığı günden itibaren çeşitli
dillere çevrilmiş ve üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Yapılan çalışma,
Veled Çelebi İzbudak’ın Mesnevi tercümesi üzerinedir. İzbudak’ın bu
tercümesi Abdülbaki Gölpınarlı tarafından gözden geçirilerek yeni
harflerle yayınlanmıştır. Konya Mevlâna Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 5223’de
mevcut eserin 1. cilt 1. defterin başındaki Şücaeddin Onuk'un ifadesinden
tercümenin MEB tarafından Abdülbaki Gölpınarlı adına basıldığı, ancak
tercümenin aynen muhafaza edilmeyip değişiklikler yapılmış olmasından
dolayı eserin orijinalini hazırlayıp Mevlana Müzesine verdiği
anlaşılmaktadır. Bu çalışmada, söz konusu tercüme Osmanlı Türkçesiyle
Arap harfli olarak Konya Mevlâna Müzesi Ktp., İhtisas, nr. 5223’de yer
alan eserin II. Cilt 4. Defter 3364-3375. beyitler, 5. defter 3376-3804.
beyitler ve III. cilt 1. defterin 1-361. beyitlerin yeni yazıya aktarımı
yapılmıştır. Mesnevi Tercümesi yeni yazıya aktarılırken orijinal metine
sadık kalınmış, içerisindeki ayet-hadisler belirtilmiş ve herhangi bir
ekleme, çıkarma, yorum yapmadan düzenlenmiştir. Aktarım sonunda da
elde edilen metin ile Adnan Karaismailoğlu tarafından hazırlanan (Ankara,
2017, Akçağ Yayınları, 15. Baskı) Mesnevî tercümesi karşılaştırılmıştır.
Veled Çelebi İzbudak tarafından Osmanlı Türkçesiyle Arap harfli olarak
hazırlanmış, daha sonra MEB tarafından Abdülbaki Gölpınarlı adına
basılmış olan eserin orijinal metninin Türkçeye kazandırılması amacıyla
bu çalışma gerçekleştirilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Mevlâna, Mesnevi, Tercüme, Günümüz Türkçesi,
Osmanlı Türkçesi
1. GİRİŞ
Mevlana hayatının yaklaşık son on beş yılını Mesnevi’yi yazmakla
geçirmiştir. Mesnevi Hüsameddin Çelebi tarafından kaydedilmiş, gözden
geçirilmiş ve üzerinde düzeltmeler yapılmıştır. Mevlana’nın
Mesnevi'sinde bilgilendirici ve öğretici bir yol izlenmiş, dini ve tasavvufi
bilgiler, hayatı boyunca gördüğü anlayış ve davranışlar konu edinilmiştir.
Bundan dolayı altı defterde bulunan yaklaşık yirmi altı bin beyit bulunan
1 Selçuk Üniversitesi, [email protected]. 2 Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi, [email protected].
9 Mesnevi dünyada fazlaca ilgi görmüş ve yıllarca üzerinde çalışmalar
yapılmıştır. Mesnevi, Türkiye’de Konya Mevlana Müzesi Kütüphanesi’nin
ve İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi'nin dışında bini aşkın nüsha birçok
ülkede çalışılmış ve sergilenmiştir. Mesnevi daha çok Farsça ve Türkçe
olmak üzere birçok başka çeşitli dillerde de çalışılmıştır. Tasavvufta sıkça
karşımıza çıkan taklit hakikat, sabır, tevekkül, akıl, ilim, mana, idrak, suret,
aşk, hicap ve gayret gibi terimler Mesnevi’de sıkça karşımıza çıkmaktadır.
Mesnevi, Anadolu ve Konya halkının yaşamını, kültürünü, ahlakını,
tarihini anlatan değerli bir eserdir.
Bu çalışmada Mevlâna’nın Mesnevî’sinin Veled Çelebi İzbudak
tarafından Osmanlı Türkçesiyle Arap harfli olarak hazırlanan eserin 2. cilt
5. Defter ve 3. Cilt 1. Defter bugünkü Türkçeye transliterasyonu
yapılmıştır. Mesnevî'nin ikinci cildinden 3364-3804, üçüncü cildinden 1-
361 beyitleri arası, toplam 799 beyit çalışılmıştır. Asıl metindeki konu
başlıkları yapılan çalışmada büyük harfle yazılmıştır. Sayfa yüzleri ve
numaraları köşeli parantezle belirtilmiştir. 32 adet ayet ile 8 adet hadis
saptanmış ve okuyucunun anlaması göz önüne alınarak metindeki bazı
kelimelerin bugünkü Türkçe karşılıkları dipnot olarak gösterilmiştir.
Bir sonraki bölümde, İkinci Cilt Dördüncü Defter ve Beşinci Defterde
bulunan iki hikâye örneği verilmiş, üçüncü bölümde ise sonuçlar
belirtilmiştir.
2. ÖRNEK HİKÂYELER
İkinci Cilt Dördüncü Defter: [50a] : Şuayb Peygamber Zamanında Bir
Şahsın Tanrı Günahımdan Dolayı Beni Mücazat3 Etmez Demesi ve
Hazreti Şuaybın Cevabı4 [2-13]
Hz. Şuayb zamanında birisi Hak Teâlâ benim çok kusurumu görmüştür.
3365) Benim birçok cürm5 ve günahımı gördüğü halde Cenabı Hak beni
mücazat etmez dedi.
Hak Teâlâ gayb bir yoldan o kimseye cevap olarak lisan-ı fasihle 6
Şuayb’ın kulağına dedi ki: Ben birçok defa günah işledim muhassın7
kereminden tanrım kusurumdan dolayı beni cezalandırmadı dedin.
Ey sefih8 alt üst edip aksini söylüyorsun ey yolu bırakıp yine sahrası yolunu
tutan kimse.
3 Mücazat: Ceza Vermek 4 Bu kısım, hikâyenin tam olarak anlaşılabilmesi için eklenmiştir. 5 Cürm: Suç, kabahat 6 Lisanı-ı fasih: Açık bir dil 7 Muhassın: Güzel kılan, güzelleştiren 8 Sefih: Uçarı, zevk ve eğlenceye düşkün
10 Ben seni giranla9 mücazat ettim. Baştan ayağa kadar zincirler içinde kaldın
ama senin haberin yok.
3370) Ey kara tencere senin kat kat olman kara kuruman senin
derununun10 simasını mahvetmiştir.
Gönlüne pas pas üstüne toplanıp esrarı11 görmekten kör olmuştur.
Eğer o dumana yani bir tencereye aksetse yeri arpa kadar bile olsa o sana
görükürdü.
Çünkü her şey zıddıyla peyda12 olur beyaza tencere üstünde o siyah rüsva
olur.
Dumanın giranla tesirinden tencere siyah olursa ey inatçı artık ondan sonra
kim fark edebilir.
3375) Çehresi siyah olana demircinin dumanla
İkinci Cilt Beşinci Defter: [1a]:
yüzü bir renktedir.
Ama bir Rumi demircilik ederse dumanın tesiriyle yüzü allak bullak olur.
O kimse günahın tesirini bilir feryat eder inleyerek Ya Rabbi diye.
Israr edipde kötü bir meslek tutarsa endişe gözüne toprak saçar.
Artık tövbeyi düşünmez müsterih13 olup o günah gözüne şirin görükür
dinsiz olur.
3380) Ondan pişmanlık ve Ya Rabbi diye münacat gitti aynasına beş
katlı pas oturdu.
Aynasının demirini pas yemeğe başladı aynanın cilası pas tutmaktan dolayı
zail14 oldu.
Beyaz kağıda yazı yazarsan o yazı nazarında okunaklı olur.
O yazı üzerine bir yazı daha yazarsan anlaşılmaz olur yanlış okunur.
Çünkü siyah üstüne bir siyah daha geçince her iki yazıda kör olur bir mana
ifade etmez.
9 Giran: Ağır 10 Derun: İç, gönül, ruh 11 Esrar: Sırlar 12 Peyda: Belli, açık 13 Müsterih: İçi rahat olan kişi 14 Zail: Yok olan, ortadan kalkan
11
3385) Onun üstüne üçüncü kere bir daha yazarsan kâfirler ruhu gibi
hepsi simsiyah olur.
Çare kılana ilticadan15 başka ne çare kalır nevmitlik16 bakırda onun iksiri
nazar dokunur.
Nevmitlikleri nazar dokun önüne konulur ki devasız dertten harici
sıçrayasınız.
Hz. Şuayb bu nükteleri ona söyleyince o can nefesinde onun gönlünde
güller açıldı.
Vahy-i asumaniyi17 can işitti ve ( Tanrı bizi muaheze18 eyledi hani nişanı)
dedi.
3390) Şuayb ( Ya Rabbi o bana müdafaa ediyor o muahezenin nişanı
hani diyor) dedi.
Hak Teâlâ buyurdu ki: Ben settârım onun sırlarını söylemem ancak
iptilasına19 delalet eden bir işareti söyleyim.
Ben ona mücazat ettiklerimin bir nişanı odur ki o oruçtan davet kısmından
taatler yapar.
Yine namaz, zekât ve emsali fakat ( hiçbir ibadetten ) canı zevk almaz.
Ta’atler20 yapar bunun ef’alde21 bulunur ama zerre çeşnisini tatmaz.
3395) Ta’ati latiftir22 ama lub23 değildir cevizler çok ama içi yoktur.
Ta’atten [2a] müstefit24 olmak için zevk gerektir. Ağaç yemişin verince içi
gerektir.
İçin daneden dal sürer mi cansız suret hayalden başka bir şey olmaz.
Naehil Müridin Şeyhe Ta’n Etmesi Hikâyenin Bitmesi [2-13] :
O habis25 şeyh hakkında hezeyan etti şaşı göz daima ters bakar.
15 İltica: Sığınma 16 Nevmit: Umutsuz, çaresiz 17 Asuman: Gökyüzü 18 Muaheze: Kınama, eleştiri, paylama 19 İptila: Düşkünlük 20 Ta’at: İbadetler 21 Ef’al: Eylemler, yapılan işler 22 Latif: Yumuşak, hoş 23 Lub: İç 24 Müstefit: Yararlanma 25 Habis: Kötü, alçak
12 Diyordu ki: Ben onu bir mecliste gördüm o takvadan arî bir müflistir.
3400) Bana inanmazsan bir gece kalk şeyhinin fıskını26 ayanen göresin.
Bir gece bir pencere önüne götürdü ( bak fısk ve fücura27 ayş u işrete 28)
dedi.
Bak şu gündüzün riyakârlığına, gece fasihliğe, gündüzün Muhammed
Mustafa gece Ebu Leheb’tir.
Gündüzün eri Abdullah’tır elinde de şarap kadehi.
Derdin elinde dolu şişeyi görünce dedi ki şeyhim sende mi aldatıcısın.
3405) Şeyh şarap camı hakkında ( şeytan koşarak koşmayarak içine işer
) demiyor muydun?
Şeyh dedi ki camımı o kadar doldurdular ki ona bir üzerlik dahi sığmaz.
Şuna bak bir zerre sığar mı aldanmasın. Kimse bu sözü ters işitmesin.
Bu zahir29 kadehi, zahir şarabı değildir gaip bilen şeyhten bu uzaktır.
Şarap kadehi şeyhin varlığıdır ey ahmak ona şeytanın sidiği asla sığmaz.
3410) Hak nurundan dopdoludur ten camı kırılmış nur-ı mutlak
kalmıştır.
Güneşin nuru pisliğe düşse o yine ayn nurdur pislik kabul etmez.
Şeyh dedi ki nefsü’l- emirde bu ne kadehtir, ne şaraptır ey münkir aşağıya
gel. Ona bak.
Gelip gördü ki halis bal şerbeti idi o ters ters gören düşman kör oldu.
O vakit pir müridine (Efendi haydi bana şarap getir. Hastayım muztar30
kaldım hastalıktan bayılacak hale geldim) dedi.
[3a]
3415) Zarurette her murdar31 pak sayılır fakirin başına lanet toprağı
saçılsın.
Küp dizili şaraphaneye o mürit kendi şeyh için her küpün tadına baktı.
26 Fısk: Doğru yoldan çıkma, Allah’a karşı isyan etme 27 Fücur: Günahkârlık 28 İşret: İçki 29 Zahir: Açık, belli 30 Muztar: Çaresiz 31 Murdar: Pis, kirli
13 Bütün küplüceli meyhanede şarap bulamadı şarap küpleri hep bal ile dolu
idi. (Ey rintler 32ne haktır bu ne iş hiçbir küpte şarap bulamadım) dedi.
Hep rintler şeyh hazretine geldiler ağlar gözle elini başlarına koydular.
3420) Ey ulu şeyh sen harabata33 gelince kudümünden34 bütün şaraplar
bal kesildi.
Sen şarabı pislikten kurtardın bizim canımız türlü habasetten tebdil eyle.
Deniz kanla ağız ağıza dolu Tanrı kulu helalden başka bir şey içmez. 35
3. SONUÇLAR
Tablo 1’de verilen beyitler ve çalışmadaki benzerleri bunun için
örnektir.
Tablo 1. Orijinal metin ve çalışılan metin arasındaki farklılıklar
Veled Çelebi İzbudak-orijinal
metin Abdülbaki Gölpınarlı
2. Cilt 5. defterde bulunan 3460
ve 3474 numaralı beyitlerde
dipnot işareti verilip açıklama
yapılmıştır.
2. Cilt 5. defterde bulunan 3460 ve
3474 numaralı beyitlerde dipnot
işareti verilmeyip sayfa sonunda
herhangi bir açıklama
yapılmamıştır.
2. Cilt 5. defterde bulunan ‘’
Hacıların ovada yakıcı kum
üzerinde tek ve tenha gördükleri
zahidin kerametine hacıların
hayran kalmaları’’[3] hikâye
başlığı vardır.
“ Haçlıların, çölde tek ve tenha
ibadet eden bir zahidin kerametine
hayran olmaları” [5] olarak
çevrilmiştir. Fakat hikâyede
Haçlılar ile ilgili bilgi bulunmayıp
hacıların yolculuğu
anlatılmaktadır.
32 Rint: Gönül eri 33 Harabat: Meyhane 34 Kudüm: Ayak basmak 35 Bir hadise işaret: ‘’ Dünya kan olsa da müminin rızkı sadece helal şeyden
ibarettir.’’
14
3. Cilt 1. defterde 1 numaralı
beyitte; “Bilmem işittin mi?
Akıllı, bir adam, Hindistan’da
dostlarından iki üç kişinin uzak
bir seferden geldiklerini aç ve
çıplak bir halde bulunduklarını
gördü.” [3] cümlesi vardır.
Bu eserde “Duydun mu?
Hindistan’da bir bilgin, dostlardan
bir topluluğu gördü. Aç
kalmışlardı, azıkları yoktu
yolculuktan uzun bir yoldan
geliyorlardı.” [5] olarak
çevirilmiştir.
3. Cilt 1. defterde bulunan 171
numaralı beyitte; “O doğru sözlü
Bilâl, ezan okurken “Hayyı
alesselâ, Hayyı alelfelâh- Haydin
namaza, Haydin felâha” [3]
olarak yazılmıştır.
Bu eserde ‘’O özü doğru Bilal,
ezan okurken niyaz yollu hayya
sözünü, heyyi okurdu.’’ diyerek
eksik tercüme yapılmıştır.
Tablo 1’de belirtildiği gibi, yapılan çalışmada Abdülbaki
Gölpınarlı’nın metni birebir Türkçeye kazandırmadığı, anlam tercümesi
yaptığı, farklı tercüme ettiği görülmüştür. Yapılan çalışmada ise aslına
sadık kalınarak herhangi bir değişiklik ve yorum yapılmadan günümüz
Türkçesine tercümesi yapılmıştır.
Kaynaklar
Badıllı, Abdulkadir, Yeğin, Abdullah, Çalım, İlham (1997), Osmanlıca-
Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, İstanbul: TÜRDAV.
Devellioğlu, Ferit (2008), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara:
Aydın Kitabevi.
Dilçin, Cem (1983), Yeni Tarama Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları.
İzbudak, Veled Çelebi (1942), Mesnevi Şerif, Konya Mevlâna Müzesi
Ktp., İhtisas, nr. 5223.
Kanar, Mehmet (2010), Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
Karaismailoğlu, Adnan (2009), “Mevlana-Mesnevi”, Ankara: Akçağ
Yayınları.
Karaman, Hayrettin (2007), Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, Ankara:
Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kırlangıç, Hicabi - Örs, Derya, Mevlanâ Celâleddin Rûmi Mesnevi, C.1,
Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
15 Mevlâna (1988), Mesnevi II, çev. Veled İzbudak, gözden geçiren:
Abdülbaki Gölpınarlı, İstanbul: MGSB Yayınları.
Mevlânâ (2009), Mesnevî, Türkçesi: Adnan Karaismailoğlu, Ankara:
Akçağ Yayınları.
Parlatır, İsmail (2006), Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı
Yayınevi.
Sami, Şemsettin (2013), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Kapı Yayınları.
Yardım, Ali (2008), Mesnevî Hadisleri, İstanbul: Damla Yayınları.
16
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNDE TANRI ALGISI
Selahattin YAKUT1
Özet
İnsanın yaşam serüveniyle başlayan ve bu süreç içinde şekillenen
duygusal/düşünsel kodlar, onun kavramlara olumlu yada olumsuz anlam
yüklemesine bağlı olarak psikolojik sağlığının evrilmesinde önemli bir rol
oynar. Bu bağlamda her insanın mutlak gerçekliğine inansın yada
inanmasın Tanrı kavramıyla sembolize edilenaşkın bir varlığa yüklediği
anlamın pozitiflik/negatiflik ölçüsünde duygusal, zihinsel, psikolojik
dünyasında olumlu/olumsuz yansımalarınıtecrübe ettiği de bir gerçekliktir.
İnsanın hayata bakışına, öznel ve psikolojik iyi oluşuna ve dolayısıyla
psikolojik sağlığına farklı şekillerde ve farklı tonlardayansımaları
olduğunu varsaydığımız Tanrı algısının, ülke geleceğinin şekillenmesinde
önemli sorumluluklar üstlenecek olan üniversite öğrencileri üzerindeki
etkilerini inceleme amacı taşıyan bu çalışmamızın araştırma grubu, 2018-
2019 eğitim öğretim yılı bahar döneminde Yozgat Bozok Üniversite’nin
çeşitli fakültelerinde eğitimlerine devam eden ve seçkisiz örneklem
yoluyla seçilen 198 (% 55) bayan ve 162 (% 45) erkek olmak üzere toplam
360 öğrenciden oluşmaktadır. Verilerin toplanmasında “Kişisel Bilgi
Formu” ve “Tanrı Algısı Ölçeği” kullanılmıştır. Elde edilen verilerin SPSS
programında aritmetik ortalama, standart sapma, Mann Whitney U ve
Kruskal Wallis H analiz işlemleri anlamlılık düzeyi p<0,05 olarak kabul
edilerek yapılmış ve şu sonuçlara ulaşılmıştır: Örneklemin genel Tanrı
algısı pozitif yüksek düzeyde olduğu; Tanrı algısının cinsiyet, ekonomik
düzey, subjektif (kişisel/öznel) dindarlık algısı üzerinde anlamlı bir fark
oluşturmadığı ancak hayat memnuniyeti ve gelecek konusundaki
iyimserlik değişkenleri üzerinde anlamlı bir fark oluşturduğu tespit
edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Tanrı, Tanrı algısı, hayatın anlamı, dindarlık
Giriş
Sınırlarını belirlemenin ve konuya anlamsal bir çerçeve çizmenin son
derece problemli olduğu kavramların en önemlilerinden birisi belki de en
önemlisi Tanrı kavramıdır. İnsanlığın kollektif hafızasında güçlü bir
şekilde kendini hissettiren Tanrı kavramı; tarihsel süreçte insanın
korkuları, beklentileri, gereksinimleri, güç arayışları vb. hususlarda doyum
amaçlı olarak doğayla ve sosyal çevresiyle kurduğu ilişki ekseninde
1 Dr. Öğretim Üyesi, Yozgat Bozok Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Felsefe ve Din
Bilimleri ABD, Türkiye. [email protected] (https://orcid.org/0000-
0002-3189-2123).
17 anlamlandırdığı ve beklentilerini karşılayabilecek tek güç olarak
konumlandırdığı bir kavramdır. İnsanoğlunun yeryüzünde var olduğu
gündengünümüze değin tüm zaman dilimlerinde varlığından söz
edebileceğimiz ve insandan kopuk düşünemeyeceğimizTanrı, insanın
zihinsel dünyasının kapasitesi ölçüsünde anlam zenginliğine evrilebilen bir
olgudur. İnsanoğlu tabiatla olan ilk ilişkisini korku temelli bir duygusal
bakışla sağlamaya çalışmış, bu bakış onu tabiatı kontrol eden bir güç
olduğu ve bu güce yaklaşarak onun gücünden yararlanma ve
cezalandırmalarından korunma düşüncesine itmiştir. Bu güç, tek tanrı
inancı olarak kendini gösterdiği gibi (Armstrong,1998); çok çeşitli
uygarlıklarda binlerce tanrı (Macqueen, 1915); mitolojik varlıklar
(Armstrong,1998); ya da kolektif bilinçdışının bir gereği (Jung, 1982) veya
baba imgesinin yetişkinlikteki sembolik karşılığı (Freud,2018) şeklinde
çok değişik psiko-sosyal versiyonlarıyla kendinden hep söz ettirmiştir.
Aydınlanma çağıyla birlikte Tanrı öldü ve bilimdeki gelişmeler Tanrı
inancını ortadan kaldıracak (Armstrong,1998) şeklindeki
meydanokumaların gerçekliğe dönüşmemesi bizleri Tanrı olgusunun
insanlığın gelecekteki yaşantısında da aynı düzeyde olup olamayacağını ön
göremesek de varlığını hep devam ettireceği düşüncesine götürmektedir.
İnsan; sosyal, psikolojik, duygusal, bilişsel, zihinsel vb. yönleriyle çok
boyutlu bir varlıktır. İnsanın kendisiyle ve çevresiyle kurduğu her ilişki ve
bu ilişkiye yüklediği anlamın mahiyeti, onun psikososyal dünyasında
pozitif/negatif anlamda bir karşılık bulur. Bireyin hayata bakışını, moral-
motivasyonunu, psikolojik ve fiziksel sağlığını pozitif ya da negatif
yönden etkileme potansiyeli bulunan hususlardan birisi de; mutlak
varlığına inanılsın ya da inanılmasın Tanrı kavramıyla ifade edilen mutlak
güçle ilişkilendirilen bir varlığa yüklediğimiz anlamdır (Koenig,
Pargament ve Neilsen, 1998; Noffke ve Hall, 2007; Bradshaw ve ark,
2010; Tözlüyurt, 2018). Kişinin Tanrıya atfen duygu ve düşünce
yüklemelerini ifade eden Tanrı algısı ise (Güler, 2007); kişinin zihinsel,
duygusal, psikolojik dünyasından tutun da fiziksel sağlığına kadar tüm
boyutlarıyla ilgili algılarını etkileyebilmektedir (Kirkpatrick ve
Shaver,1992; Korkmaz, 2012). İnsanın psikolojik, sosyal, duygusal,
zihinsel yönlerinin birbirlerinden bağımsız olmadıkları ve birbirlerinin
değişimini, dönüşümünü ve gelişimini etkiledikleri düşünüldüğünde Tanrı
algısının da olumlu ya da olumsuz anlamda tüm bu yönlerimizi etkilemesi
gayet makul bir durumdur. Bu etkiyi oluşturan diğer bir hususta Tanrı’nın
insanın yaşamı ve ölümü gibi varoluşsal yönüne atıfta bulunan özelliğidir.
Buna ilaveten Tanrıya inanç ya da inançsızlık doğrudan Tanrıyla ilgilidir
ve bu iki zıt durum bireyin hayatında Tanrı’ya yer verip vermeme ve
Tanrı’yı referans alıp almama yönüyle birbirinden ayrıldığı gibi bireyi
etkileme yönünden de birbirinden ayrılır. Tabi ki bu her inanan kişinin
Tanrı’ya en yüksek düzeyde olumlu anlam yüklediği anlamına gelmediği
18 gibi her inançsız kişinin de Tanrı’ya yüklediği olumsuz anlamın eşit
düzeyde olacağı anlamına gelmemektedir. Ayrıca insanların Tanrı’ya
yükledikleri olumlu ya da olumsuz anlamın çeşidinin ve düzeyinin
şekillenmesinde en etkin unsurlardan birininen geniş anlamıyla çevre ve
Tanrı’yla ilgili çevreden edinilen bilgi ve bu bilgi ekseninde yaşanılan
tecrübeler olduğu da dikkate alınmalıdır. Bunun yanı sıra tarih boyunca
insanların kendi eylemlerini Tanrı’ya atıfta bulunarak meşru bir zemine
çektikleri ve bu yönüyle Tanrı’nın çeşitli çıkar ve menfaat ilişkileri için
suiistimal aracı olarak kullanılmış olduğu da unutulmamalıdır. Dolayısıyla
tüm bu tecrübeler, Tanrı kavramının zihnimizde şekillenmesinde ve
evrilmesinde önemli bir etken olmuştur.
Tanrı algısının psiko-sosyal etkileri bağlamında Tanrı algısıyla ilgili
yapılan araştırmalarda Tanrı algısı olumlu olan bireylerdeki hayata
tutunmada isteklilik (Güler-Aydın, 2015; Kartopu,2014) yaşam doyumu
(Kirkpatrick ve Shaver,1992), psikolojik iyi oluş (Seyhan, 2014),
psikolojik dayanıklılık (Erdoğan,2015), benlik saygısı (Güler, 2007;
Kuşat, 2006), engelliliğe olumlu tutum geliştirme (Yıldız & Ünal, 2017)
gibi pozitif duygu düzeylerindeki yükseklik ile yine Tanrı algısı olumsuz
olarak gelişmiş bireylerde kaygı (Kaya,2018), sosyal kaygı (Uysal ve ark.,
2014), depresyon (Greenway, Milne ve Clarke, 2003), ölüm kaygısı (Orak
ve ark.,2015, Kaya,2018), sınav kaygısı (Karakaş,2013), anksiyete ( Güler-
Aydın, 2011; Uysal ve ark., 2014; Orak ve ark., 2015), stres (Dınvar,
2011), fiziksel hastalık endişesi (Kirkpatrick ve Shaver,1992), yalnızlık
(Anuştekin,2018), obsessif-kompulsif davranışlar (GhobariBonab ve
HaddadiKoohsar, 2011) gibi negatif boyutu ön planda olan duygu
düzeylerindeki yüksekliğin, Tanrı algısına yüklenilen anlamın insanın
sadece içsel dünyasına olan etkisiyle sınırlı kalmadığı, onun çevresiyle,
ailesiyle, iş ortamıyla, sosyal yaşantısıyla bir bütün olarak tüm ilişkilerini
de etkilediği ve bireyin doğrudan hayat kalitesini şekillendirdiği ifade
edilebilir. Zira bireyin belleğinin merkezinde bulunan bir obje, bireyin o
objeyle ilişkilendirdiği şeylerle (nesne, duygu, düşünce, davranış) olan
ilişkilerini de belirlemektedir (Freedman ve diğ. 2003; Yıldız & Ünal,
2017). Buna ilaveten bunalım zamanlarında güvenli bir sığınak olarak
algıladıkları Tanrı’ya pozitif bir bakış açısıyla güvenli bağlanma gösteren
bireylerin diğerlerine oranla daha az depresyon ve kaygı yaşadıkları,
fiziksel rahatsızlıklara karşı daha dirençli ve iyileşme konusunda daha
iyimser oldukları (Kirkpatrick ve Shaver, 1992); negatif Tanrı algısının ise
ruh sağlığını olumsuz yönde etkilediği (Yapıcı, 2007; Aydın, 2010;
Kartopu, 2014) tespitleri de Tanrı algısının insanın içsel dünyasının
şekillenmesindeki rolünüen bariz şekilde gösteren diğer hususlardır.
Sosyal bir varlık olarak hayat serüveni içerisinde sürekli bir değişim,
dönüşüm ve gelişim içerisinde bulunan insanın bu değişim, dönüşüm ve
gelişimi sadece fiziksel anlamda olmayıp zihinsel, bilişsel, duygusal vb.
19 tüm yönleriyle ilgilidir. Bu bağlamda inanç ya da inançsızlık da bireysel
ve çevresel faktörlerle etkileşimin bir yansıması olarak ortaya çıkar.
Bununla birlikte insanın psiko-sosyal durumunun, onun gelişim dönemine
ait psikolojik özelliklerinin etkisi altında olduğu da unutulmamalıdır. Bu
açıdan özellikle üniversite öğrencilerinin gelişim dönemi olarak içinde
bulunduğu 18-25 yaş aralığı genç yetişkinlik dönemi olup, bu dönem
bireyin geleceğe ait düşüncelerini şekillendirdiği, potansiyellerini fark
ederek en üst düzeyde kullanma kararlılığında olduğu bir dönemdir
(Miller,2008) ve bu yönüyle de kişinin geleceğini şekillendirme konusunda
da üst düzey bir etkiye sahiptir. Psiko-sosyal anlamda kırılgan olan ve
duygusal çalkantıların yaşandığı ergenlik dönemi özelliklerinin yerini
sükunete bırakmaya başladığı bu dönem özellikle inanç ya da inançsızlık
konusunda kararın netleştiği bir dönemdir. Bu karar kişinin ailesiyle,
arkadaşlarıyla, çevresiyle olan iletişimini etkilediği gibi; sorumluluklarını
bilinçli bir şekilde yerine getirme düzeyini dahi direkt ya da dolaylı
etkileyebilecek sınırlarını öngöremeyeceğimiz bir potansiyele sahiptir.
Dolayısıyla Tanrı algısının insanı bu denli etkileme gücüne sahip olması
ve araştırmanın ülke geleceğinin şekillenmesinde görev ve sorumluluklar
üstlenecek üniversite öğrencileri üzerinde yapılmış olması da araştırmayı
önemli kılan hususlardır.
Araştırmanın Amacı: Ülkemizin geleceğinin şekillenmesinde etkin
bir sorumluluk taşıyacak olan üniversite öğrencilerinin her bakımdan
donanımlı ve her bakımdan sağlıklı bir şekilde yetişmeleri
yükseköğretimin temel amaçlarındandır. Bu temel amaca katkı niteliği
taşıyan araştırmamızda üniversite öğrencilerinin Tanrı algısı çeşitli
değişkenler açısından incelenmiş ve araştırma verileri ışığında şu sorulara
cevap aranmıştır:
1- Cinsiyet, üniversite öğrencilerinin Tanrı algısını etkilemekte midir?
2- Ekonomik düzey üniversite öğrencilerinin Tanrı algısını etkilemekte
midir?
3- Gelecek konusunda iyimserlik değişkeni üniversite öğrencilerinin
Tanrı algısını etkilemekte midir?
4- Subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısı üniversite öğrencilerinin
Tanrı algısını etkilemekte midir?
5- Hayat memnuniyeti üniversite öğrencilerinin Tanrı algısını
etkilemekte midir?
6- Örneklemin genel Tanrı algısı ne düzeydedir?
Yöntem: Araştırmada, 2018-2019 Bahar döneminde Yozgat Bozok
Üniversitesi’nin çeşitli bölümlerinde eğitimlerine devam eden üniversite
öğrencilerinin Tanrı algılarını bazı demografik değişkenler açısından
20 belirleme amacı taşıyan tarama niteliğinde betimsel (survey) bir modeldir.
Araştırmanın bağımlı değişkeni Tanrı algısı; bağımsız değişkenleri ise
“cinsiyet, ekonomik düzey, subjektif (kişisel öznel) dindarlık algısı,
gelecek konusunda iyimserlik, hayat memnuniyeti” olarak belirlenmiştir.
Araştırma Grubu: Araştırma grubunu, 2018-2019 Bahar döneminde
Yozgat Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi’nde öğrenim gören “seçkisiz
örneklem” (Seyidoğlu, 2000) yoluyla belirlenen (360) üniversite öğrencisi
oluşturmaktadır. Örneklemin seçkisiz olarak seçilmesi, bu yöntemin evreni
temsil etme özelliğinin güçlü olması ve temsil konusunda diğer
yöntemlerden daha yüksek bir olasılığa sahip olmasındandır
(Karasar,2009). Örneklemin değişkenler açısından yüzdelik dağılımları
şöyledir: Cinsiyete göre örneklemin % 55’i bayan, % 45’i erkektir;
Ekonomik durum değişkenine göre % 7.78’i çok iyi, %11.67’si iyi,
%.51.39’u orta düzeyde, %16.94’ü düşük, %12.22’si çok düşük
durumdadır; Gelecek konusunda iyimserlik değişkenine göre örneklemin
%’13.33’ü çok iyimser, %22.32’si iyimser, %39.01’i orta düzeyde iyimser,
%14.10’u biraz iyimser, %11.50’si hiç iyimser değil olarak durumlarını
ifade etmişlerdir; Subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısına göre
örneklemin %9.44’ü çok dindar, %18.61’i dindar, %43.90’ı orta düzeyde
dindar, %17.22’si biraz dindar, 10.83’ü’i hiç dindar değilim olarak
kendilerini konumlandırmıştır; Hayat memnuniyeti değişkenine göre
örneklemin %12.22’si çok memnun, %20.28’i memnun, %32.78’i orta
düzeyde memnun, %20.56’sı biraz memnun, %14.16’sı hiç memnun değil
şeklindedir.
Veri Toplama Araçları: Araştırmada örnekleme ait veriler “Kişisel
Bilgi Formu” ve “Tanrı Algısı Ölçeği” uygulanarak elde edilmiştir.
1-Kişisel Bilgi Formu: Bu formdaki sorularla katılımcıların
demografik özellikleri “cinsiyet, ekonomik düzey, subjektif (kişisel /
öznel) dindarlık algısı, gelecek konusunda iyimserlik, hayat memnuniyeti”
ile ilgili bilgiler toplanmıştır.
2-Tanrı Algısı Ölçeği: Güler (2007) tarafından 22 madde olarak
geliştirilerek geçerlilik ve güvenilirlik çalışması yapılan ölçeğin Cronbach-
Alpha katsayısı .83 olarak bulunmuştur. Elde edilen tüm faktörler toplam
varyansın %55,6 sını açıklamaktadır. Ölçeğe ait faktör analizi sonuçlarına
göre Tanrı’ya ait olumlu ve olumsuz anlam ihtiva eden tüm boyutları
ölçtüğü rapor edilmiştir. Ölçek 5’li likert-tipi (“Hiç=1, Kısmen=2,
Biraz=3, Oldukça=4, Tamamen=5”) şeklindedir. Ölçekten en az 22, en
fazla 110 puan alınabilmektedir. Ölçekten alınan yüksek puanlar Tanrı
algısının olumluluk düzeyini, düşük puanlar ise Tanrı algısının olumsuzluk
düzeyini göstermektedir. Ölçeğin 1, 4, 5, 6, 9, 11, 12, 13, 17, 19, 20 ve 22
numaralı maddeleri sevgi ifadeleri olup düz puanlanmakta, korku ifadeleri
olan 2, 3, 7, 8, 10, 14, 15, 16, 18, 21 numaralı maddeler ise korku ifadeleri
21 olup ters yönde puanlanmaktadır (Güler, 2007). Ölçeğin güvenilirliğine
yönelik tarafımızca yapılan güvenilirlik testi sonucu ölçeğin Cronbach’s
alfa değeri 0.79 çıkmıştır. Bu durum Akgül ve Çevik’in (2003) “0.50’nin
altında olduğunda kabul edilemez, 0.500.59 arasında olduğunda zayıf,
0.60-0.69 arasında orta,0.70-0.79 arasında olduğunda iyi, 0.80-0.89
arasında olduğunda çok iyi ve 0.90-1.00 olduğunda mükemmel”şeklindeki
ölçek güvenilirlik katsayısı ölçütüne göre 0.70-0.79 aralığında olan ölçeğin
güvenilirlik değerinin “iyi” olduğunu göstermektedir.
Bulgular: Bu bölümde örnekleme uygulanan “Tanrı Algısı Ölçeği”
nden elde edilen verilerle yapılan istatistiksel işlemlere ve bu işlemlerin
sonucu elde edilen bulgularla ilgili yorumlara yer verilmiştir.
Tartışma: Araştırmamızda üniversite öğrencilerinin genel Tanrı algısı
düzeyi ve Tanrı algısının “cinsiyet, ekonomik durum, gelecek konusunda
iyimserlik, subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısı, hayat memnuniyeti”
değişkenleri açısından farklılıkları ve ilişki durumları incelenmiştir.
Bulgularla ilgili tartışmalar şu şekildedir:
Araştırmanın birinci sorusu “Cinsiyet değişkeni üniversite
öğrencilerinin Tanrı algısını ne düzeyde etkilemektedir?” şeklindedir.
Tablo 1: Örneklemin Tanrı Algısı ile Cinsiyet Değişkeni Arasındaki
Mann-Whitney U Analiz Sonucu
Cinsiyet N X U P
Bayan 198 47.81 2076,0 ,183
Bay 162 47.22
Tablo 1 incelendiğinde cinsiyetin Tanrı algısını anlamlı fark
oluşturacak düzeyde etkilemediği görülmektedir (U= 2076,0; p=,183;
p>0,05).
Araştırmanın ikinci sorusu “Ekonomik durum değişkeni üniversite
öğrencilerinin intikam eğilimini ne düzeyde etkilemektedir?” şeklindedir.
Tablo 2: Örneklemin Tanrı Algısı ile Ekonomik Durum Değişkeni
Arasındaki Kruskal Wallis H Analiz Sonucu
Ekonomik
Durum
N X x2 P
Çok iyi 28 45.33 2,603 ,213
İyi 42 45.18
Orta 185 44.86
Düşük 61 44.72
Çok düşük 44 43.89
22
Tablo 2 incelendiğinde ekonomik düzeyin Tanrı algısını anlamlı fark
oluşturacak derecede etkilemediği görülmektedir (x2= 2,603; p=,213;
p>0,05)
Araştırmanın üçüncü sorusu “Okul ikliminden memnuniyet değişkeni
üniversite öğrencilerinin intikam eğilimini ne düzeyde etkilemektedir?”
şeklindedir.
Tablo 3: Örneklemin Tanrı Algısı ile Gelecek Konusunda İyimserlik
Değişkeni Arasındaki Kruskal Wallis H Analiz Sonucu
Gelecek Konusunda
İyimserlik
N X X2 P
Çok iyimserim 48 61.43 3,655 ,041
İyimserim 80 59.02
Orta düzeyde iyimserim 141 58.34
Biraz iyimserim 50 56.38
Hiç iyimser değilim 41 56.14
Tablo 3 incelendiğinde Tanrıya yüklenilen pozitif anlam arttıkça
gelecek konusundaki iyimserlik düzeyinin de arttığı ve oluşan farkın
anlamlı olduğu (x2=7,3655; p=,041; p<0,05) görülmektedir.
Araştırmanın dördüncü sorusu “Subjektif (kişisel/öznel) dindarlık algısı
değişkeni üniversite öğrencilerinin intikam eğilimini ne düzeyde
etkilemektedir?” şeklindedir.
Tablo 4: Örneklemin Tanrı Algısı ile Subjektif(Kişisel/öznel)
Dindarlık Algısı Değişkeni Arasındaki Kruskal Wallis H Analiz Sonucu
Dindarlık algısı N X X2 P
Çok dindarım 34 48.23 5,234 ,286
Dindarım 67 48.16
Orta düzeyde dindarım 158 47.96
Biraz dindarım 62 47.93
Hiç dindar değilim 39 47.89
Tablo 4 incelendiğinde subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısının
Tanrı algısını anlamlı fark oluşturacak düzeyde etkilemediği görülmektedir
(x2=5,234; p=,142; p>0,05)
Araştırmanın beşinci sorusu “Hayat memnuniyeti değişkeni üniversite
öğrencilerinin intikam eğilimini ne düzeyde etkilemektedir?” şeklindedir.
23
Tablo 5: Örneklemin Tanrı Algısı ile Hayat Memnuniyeti Değişkeni
Arasındaki Kruskal Wallis H Analiz Sonucu
Hayat memnuniyeti N X X2 P
Çok Memnunum 44 59.47 4,227 ,023
Memnunum 73 58.33
Orta düzeyde
memnıunum
118 56.86
Biraz memnunum 74 55.39
Hiç memnun değilim 51 54.76
Tablo 5 incelendiğinde hayat memnuniyeti düzeyi arttıkça Tanrıya
yüklenilen pozitif anlamında arttığı ve farkın anlamlı düzeyde olduğu
(x2=4,227; p=,023; p<0,05) görülmektedir.
Araştırmanın altıncı sorusu “Örneklemin genel Tanrı algısı ne
düzeydedir?” şeklindedir.
Tablo 6: Örneklemin Genel Tanrı Algısı Düzeyine İlişkin Tanımlayıcı
İstatistik
N En düşük En yüksek X Ss
İntikam
Eğilimi
360 42 94 77.6 9.538
Tablo 6 incelendiğinde genel Tanrı algısı düzeyinin ortalamanın
üzerinde yani yüksek düzeyde olduğu görülmektedir (X=77.6).
Tartışma
Araştırmamızda üniversite öğrencilerinin Tanrı algılarının “cinsiyet,
ekonomik düzey, sübjektif (kişisel) dindarlık algısı, gelecek konusunda
iyimserlik, hayat memnuniyeti” değişkenleri açısından nasıl bir farklılık
gösterdiği incelenmiş olup bulgularla ilgili tartışmalar şu şekildedir:
Araştırmamızda cinsiyete göre bayan öğrencilerinTanrı algısı
puanlarının (x=47.81) erkek öğrencilerin Tanrı algısı puanlarından
(x=47.22) yüksek olduğu yani Tanrı algılarının daha pozitif olduğu ancak
bu farkın (U=2076,0; p=,183; p>0,05) anlamlılık düzeyine ulaşamadığı
görülmektedir. Tanrı algısı üzerine (Akyüz (2010), (Koç,2011), (Kula,
2012), (Apak,2016), (Doğan,2016), (Arıcı ve Tokur, 2017), (Yıldız &
Ünal, 2017), (Kaya,2018), (Anuştekin,2018) tarafından yapılan
araştırmalarda cinsiyete göre bayanların Tanrı algı düzeylerinin
erkeklerden istatistiksel açıdan fark oluşturacak düzeyde yüksek olduğu;
(Uysal ve ark.,2014), (Erdoğan,2014), (Orak ve ark.2015) tarafından
yapılan araştırmalarda ise araştırma sonucumuzla örtüşür bir şekilde Tanrı
algısı ile cinsiyet arasında anlamlılık düzeyinde bir ilişki olmadığı tespit
edilmiştir. Araştırma sonucumuza göre cinsiyet, Tanrı’ya olumlu yada
24 olumsuz anlam yükleme konusunda temel bir faktör değildir. Yani Tanrı
algısı, cinsiyetle şekillenebilecek ve sınırlandırılabilecek bir yapı olmayıp;
insanın sosyal, psikolojik, zihinsel, duygusal, bilişsel olmak üzere tüm
yönlerini yansıtan komplike bir kararın yansıması olarak
değerlendirilebilir.
Ekonomik durum değişkenine göre ekonomik durumunu “çok
iyi”olarak ifade eden örneklemin Tanrı algısı(X=45.33) daha pozitif
olmasına rağmen bu fark istatistiksel açıdan anlamlı değildir (x2=2,603;
p=,213; p>0,05).Yani ekonomik durumun yüksek ya da düşük olması
Tanrı algısını anlam oluşturacak derecede etkilememektedir. Ekonomik
durumun empati (Yavaş,2007; Çakır, 2015), dindarlık (Yakut, 2016) gibi
insanların olumlu anlam yükledikleri iki duygu durumu üzerinde anlamlı
bir ilişki tespit edilememiş olması da araştırma sonucumuzu dolaylı olarak
desteklemektedir. Ekonomik durumun yüksek olması bireyde; iş
olanakları, üst düzey gelir, ailenin geçimini sağlama, sağlıklı beslenme,
kişisel gelişim, sportif aktiviteler, sağlık olanaklarından daha üst düzey
istifade, kaliteli eğitim; sosyal statü, kendine güven kazanımı, hayat
standardı gibi hususlarda avantajlılık yarattığı için ekonomik düzeyi
yüksek bireylerin bu kazanımlarını Tanrı’ya mâl ederek Ona daha pozitif
bir anlam yükleyecekleri; ekonomik durumu düşük olanların ise içinde
bulundukları zor durumu Tanrı kaynaklı düşünerek Tanrı algılarının
negatif yönlü olacağı ön görülmüştü. Ancak araştırma sonucumuz
ekonomik durumunbireysel ve toplumsal açıdan önemli olmasına rağmen
bireyi Tanrı’ya olumlu ya da olumsuz anlam yükleme konusunda
istatistiksel açıdan anlamlı fark oluşturacak derecede etkilemediğini ve
Tanrı algısının pozitif/negatif yönlü gelişimini ekonomik durum dışında
farklı unsurların etkisiyle açıklanabileceğini göstermektedir.
Subjektif (kişisel/şahsi) dindarlık algısına göre katılımcıların kişisel
dindarlık algısının Tanrı algısı üzerinde istatistiksel açıdan anlamlı bir fark
oluşturmadığı görülmüştür (x2=5,234; p=,286; p>0,05). Tanrı algısının
subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısına göre değişip değişmediğiyle
ilgili (Akyüz,2010), (Erdoğan (2014), (Doğan,2016), (Yıldırım,2018),
(Kaya,2018), (Anuştekin,2018) tarafından yapılan araştırmalarda subjektif
(kişisel / öznel) dindarlık algısı ile Tanrı algısı arasında pozitif yönlü
anlamlı ilişki tespit edilmiştir. Bununla birlikte bu araştırmalarda sağlıklı
bir din ve dindarlık anlayışının teşekkülü, pozitif yönlü Tanrı algısıyla
ilişkilendirilmiştir. Araştırma sonucumuz ise, sübjektif dindarlık algısı
yüksek olan bireylerin Tanrıya daha olumlu anlam yükledikleri sonucunu
bulan bu araştırmalarca desteklenmemiştir. Bu bağlamda dindarlık
kavramının bilgi, etki, tecrübe, inanç, ibadet olmak üzere (Glock, 1998)
çok boyutlu bir yapı arz ettiği ve her bireyde bu boyutların farklı
düzeylerde olabileceği unutulmamalıdır. Dindarlık aile, sosyal çevre,
eğitim vb. pek çok kanaldan beslenen ve subjektif (kişisel / öznel) özelliği
25 son derece ön planda olan bir kavramdır. İnandığı dine ait olarak
düşündüğü değerleri sosyal hayata yansıtmadığı halde kendini dindar
olarak ifade eden bireyler olabileceği gibi herhangi bir dini inanca sahip
olmadığı halde sosyal hayatta inançlara mâl edilen değerleri davranışa
dönüştüren bireylerin de olabileceği unutulmamalıdır. Bu sonuç bizlere
Tanrı’ya pozitif ya da negatif anlam yükleme ile kişisel dindarlığa
yüklenilen anlamın derecesinin birbirlerinden bağımsız olduğunu
göstermektedir.
Gelecek konusunda iyimserlik değişkeninegöre gelecek konusundaki
iyimserliklerini “Çok iyimserim / iyimserim / orta düzeyde iyimserim /
biraz iyimserim / hiç iyimser değilim” kategorilerinden ‘biraz iyimserim”
ve “hiç iyimser değilim” olarak ifade eden katılımcıların Tanrı algısı
puanlarının diğerlerinden daha düşük olduğu ve ortaya çıkan farkın
(x2=3,655; p=,041, p<0.05) istatistiksel açıdan anlamlı olduğu
görülmektedir. Yani Tanrıya olumlu anlam yükleme düzeyi arttıkça
gelecek konusundaki iyimserlik düzeyi de artmakta; Tanrı’ya yüklenilen
anlamın olumluluk düzeyi düştükçe gelecek konusunda ki iyimserlik
düzeyi de düşmektedir. Hayata olumlu anlam yükleme olarak
niteleyebileceğimiz iyimserlik konusunda yapılan araştırmalarda
iyimserliğin başarı (Aydın ve Tezer (1991), hayat memnuniyeti (Kümbül
Güler ve Emeç,2006), fiziksel sağlık (Heather ve ark,2009), zihin sağlığı
(Uğurlu,2011), öz saygı (Eryılmaz ve Atak,2011), benlik saygısı ve stresle
başa çıkma (Parmaksız ve Avşaroğlu,2012), öznel iyi oluş (Öztürk ve
Çetinkaya,2015), umut (Kandemir,2016), mutluluk (Sürücü,2016), yaşam
doyumu (Hırlak, Taşlıyan, Sezer 2017), psikolojik iyi oluş (Günay ve
Çelik,2019) gibi olumlu değerlendirilebilecek duygularla pozitif yönlü;
karamsarlık (Uğurlu, 2011), umutsuzluk (Ayan,2018), stres (Günay ve
Çelik,2019) gibi olumsuz duygu durumuyla negatif yönlü ilişkisi de
araştırma sonucumuzla örtüşerek Tanrı’ya yüklenilen olumlu anlamı
açıklamaktadır. Bu sonuçlar istikametinde insanın pozitif ya da negatif
duygu durumlarının birbirlerini etkiledikleri ve birbirlerinin tetikleyicisi
oldukları söylenilebilir.
Hayat memnuniyeti değişkeninegöre hayatlarından memnuniyet
durumlarını “Çok memnunum / memnunum / orta düzeyde memnunum /
biraz memnunum / hiç memnun değilim” kategorilerinden ‘çok
memnunum’ olarak ifade eden katılımcıların Tanrı algısı puanlarının
diğerlerinden daha yüksek olduğu ve görünen bu farkın (x2=4,227; p=,023,
p<0.05)istatistiksel açıdan anlamlı olduğu görülmektedir. Yani hayattan
duyulan memnuniyet arttıkça Tanrıya olumlu anlam yükleme düzeyi de
artmaktadır. Ekonomik durumun Tanrı algısı üzerinde anlamlı bir etki
oluşturacak güçte olmadığı sonucuyla hayat memnuniyeti değişkeninin
Tanrı’ya pozitif anlam yükleme konusunda anlamlı fark oluşturması her ne
kadar birbiriyle çelişen sonuçlar olarak görülse de ekonomik durumun
26 hayat memnuniyeti için olmazsa olmaz bir unsur olmadığını
göstermektedir. Diğer bir ifade ile hayat memnuniyetinin maddi
ihtiyaçların karşılanması ekseninde sınırlı bir bakış açısıyla
değerlendirilmemesi gerektiği; hayat memnuniyetini her zaman maddi
olanaklarla düşünemeyeceğimiz sevgi, huzur, barış, diğerkâmlık gibi
insana değer ve mutluluk veren unsurlarla anlamanın daha sağlıklı bir
yaklaşım olacağını bizlere göstermektedir. Hayat memnuniyeti üzerine
yapılan araştırmalarda iyimserlik (Kümbül Güler ve Emeç,2006), şükür
(Ayten vd., 2012), mutluluk (Sürücü, 2016), hayat memnuniyeti ile umut
ve psikolojik sağlamlık (Uysal vd., 2017) gibi olumlu duygularla olan
pozitif; depresyon (Ayten, 2017) ve yalnızlık (Turan, 2018) gibi olumsuz
duygu durumlarıyla negatif ilişkisi de araştırma sonucumuzu teyit
etmektedir. Çünkü insanın duygusal, psikolojik, zihinsel, vb. birbirinden
bağımsız olarak değerlendirmek mümkün değildir. Dolayısıyla pozitif
duygu durumlarının ve negatif duygu durumlarının birbirlerini etkilemeleri
beklenen bir durumdur.
Araştırmamızda örneklemin genel Tanrı algısının (X=77.6) çok yüksek
olmamakla birlikte yüksek olarak ifade edebileceğimiz bir seviyede olduğu
görülmektedir. Tanrı algısının yüksek yani pozitif yönelimli olmasının
yaşam doyumu (Kirkpatrick ve Shaver, 1992),benlik saygısı (Kuşat, 2006;
Güler, 2007), psikolojik iyi oluş (Seyhan, 2014), bireylerdeki hayata
tutunmada isteklilik (Kartopu, 2014; Güler-Aydın, 2015), psikolojik
dayanıklılık (Erdoğan,2015), engelliliğe olumlu tutum geliştirme (Yıldız
& Ünal, 2017) gibi pozitif duygu düzeylerine etkisi yapılan pek çok
araştırmada dile getirilmiş olsa da insanın tüm yaşantısıyla ilgili
doyumunu, mutluluğunu, öznel iyi oluşunu Tanrı algısını merkeze alarak
değerlendirmek sağlıklı bir bakış açısı olamaz. Bundan dolayı Tanrı
algısının insanın psiko-sosyal dünyası üzerinde etkisi olan bir değişken
olmakla birlikte ona insanın hayatını tamamen kuşatan bir mahiyet
kazandırmanın ve hayatın tüm kazanımlarını Tanrı algısına bağlamanın
dadoğru bir yaklaşım olmadığı düşünülmektedir.
Sonuç
Tanrı kavramı felsefe, sosyoloji, psikoloji, mitoloji, antropoloji, dinler
tarihi vb. pek çok bilim ve ilmi disiplinle ilişkilendirilebilecek genişliğe ve
anlam derinliğine sahip bir kavramdır. Her kavramın insanların psiko-
sosyal dünyalarında bir karşılığının olduğu ve kavramlara olumlu ya da
olumsuz anlam yüklemenin bu karşılığı pozitif ya da negatif yönlü
etkileyebildiği düşünüldüğünde, insanlığın kollektif hafızasının kılcal
damarlarına kadar nüfuz etmiş olan Tanrı kavramının insan üzerinde
kendini daha güçlü bir şekilde hissettirmesi kabul edilebilir bir durumdur.
Bu anlamda Tanrı kavramını; insanın hayata bakışını, hayat
memnuniyetini, iyimserlik düzeyini, öznel iyi oluşunu vb. kısaca
27 psikolojik sağlığını direkt ya da dolaylı yönden etkileme potansiyeli
bulunan duygu durumları üzerinde merkezi bir güç olarak
konumlandırmak mümkündür. İnsan üzerinde bu derece etkin bir konumda
bulunan Tanrı kavramının özellikle genç yetişkinlik dönemi içerinde
bulunan ve gelişim dönemleri içerisinde hayat enerjisinin belki de en üst
düzeyde hissedildiği üniversite öğrencilerine etkilerinin araştırılması
konuyu daha da önemli kılan hususlardandır. Zira üniversite öğrencilerinin
Tanrı’ya yükledikleri olumlu ya da olumsuz anlamın sadece söz konusu
öğrencilerle sınırlı kalmayacağı ve bu öğrencilerin psikolojik yapılarının
bir yansıması olarak ileriki yıllarda ülkenin çeşitli birimlerinde alacakları
görev ve sorumluluklarını yerine getirebilme düzeylerini; kuracakları
ailede eş ve çocuklarına karşı sorumluluklarını; yaşadıkları çevreye bir
anlam ve değer katabilme becerilerini de etkileyecektir. Bu da konunun
barındırdığı potansiyeli en açık şekilde bizlere göstermektedir.
Söz konusu hususlardan dolayı önemli olduğu düşünülen Tanrı
algısının üniversite öğrencileri üzerindeki etkilerini “cinsiyet, ekonomik
düzey, subjektif (kişisel / öznel) dindarlık algısı, gelecek konusunda
iyimserlik, hayat memnuniyeti” değişkenler açısından inceleme amacı
taşıyan araştırmamızda “örneklemin genel Tanrı algısı pozitif yüksek
düzeyde olduğu; Tanrı algısının cinsiyet, ekonomik düzey, sübjektif
(kişisel/öznel) dindarlık algısı üzerinde anlamlı bir fark oluşturmadığı
ancak hayat memnuniyeti ve gelecek konusundaki iyimserlik değişkenleri
üzerinde anlamlı bir fark oluşturduğu” sonuçlarına ulaşılmıştır.
Araştırma sonucuna göre olumlu Tanrı algısının üniversite
öğrencilerinin hayat memnuniyetini ve iyimserlik düzeyini artırdığı
tespitinden hareketle Tanrı algısının insanın direkt hayat kalitesini
etkileme potansiyeli bulunan bir konu olduğu ifade edilebilir. Bundan
dolayı Tanrı algısının bilimsel bir zeminde ve ilmi derinlikteve psikolojik
bir alt yapı üzerinde inşa edilmesiönem arz etmektedir. Bu sürecin başarılı
olabilmesi için de Tanrı’ya ait bilgi aktarımında kişilerin gelişimdönemi
özelliklerine ait psikolojik durumlarının göz önünde bulundurulması ve
Tanrı’nın en katkısız haliyle anlatılması önemli görülmektedir.
Kaynakça
Akgül, Aziz & Çevik, Osman (2003), İstatistiksel analiz teknikleri spss’te
işletme yönetimi uygulamaları, Ankara: Emek Ofset.
Akyüz, Z. (2010). Gençlerde benlik saygısı ve tanrı tasavvuru.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Anuştekin, Mehmet Nesim (2018). Ortaöğretim öğrencilerinin yalnızlık
düzeyleri ile Tanrı algıları arasındaki ilişki üzerine bir araştırma, Yüksek
Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
28 Apak, Hıdır (2016). Sosyal hizmet öğrencilerinin tanrı algısı: Bingöl
üniversitesi örneği, Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,
6 (11), 219-230.
Arıcı, İ., Tokur, B. (2017). İlahiyat fakültesi öğrencilerinin tanrı algıları ve
hoşgörü eğilim düzeyleri arasındaki ilişki. International Periodical for the
Languages, Literature and History of Turkishor Turkic,12 (10),31-48.
Armstrong, Karen (1998). Tanrının Tarihi. Çeviren: Özel Hamide
Koyukan & Kudret Emiroğlu. Ankara: Ayraç Yayınevi.
Ayan, Altan (2018). İyimserlik ve umutsuzluk düzeyinin yaşam doyumu
üzerine etkisi: lise öğrencileri üzerine bir araştırma, Anadolu Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 18 (3), 95-112.
Aydın, Ali Rıza (2010). Tanrı Algısına Jungçu Bir Bakış, Ondokuz Mayıs
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 28, s 53-61.
Aydın, G. ve Tezer, E. (1991). İyimserlik, sağlık sorunları ve akademik
başarı ilişkisi, Psikoloji Dergisi, 7 (26), 2-9.
Ayten, Ali (2017). Tanrı’ya sığınmak dini başa çıkma üzerine psiko-sosyal
bir araştırma. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Dergisi, ISSN: 2147-0049 e-ISSN: 2147-2823, 6 (12): (335-341)
Ayten, Ali; Göcen, Güllüşan; Sevinç, Kenan & Öztürk, Eyüp Ensa
(2012).Dini başa çıkma, şükür ve hayat memnuniyeti ilişkisi: hastalar,
hasta yakınları ve hastane çalışanları üzerine amprik bir araştırma,
Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 12 (2),45-79.
Bradshaw, Matt; Ellson, Christopher G.,&Marcum, Jack P. (2010).
Attachment to god, images of god, and psychological distress in a nation
wide sample of presbyterians, International Journal for the Psychology of
Religion, 20, 130–147.
Çakır, Birsel (2015). Ortaokul öğretmenlerinin dindarlık düzeyleri ile
empatik eğilim düzeylerinin bazı değişkenler açısından incelenmesi (Ünye
örneği), Yüksek Lisans Tezi, Samsun: Ondokuzmayıs Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Dınvar, P.E. (2011). Travma sonrası stres, dünyaya ilişkin varsayımlar ve
tanrı algısı arasındaki ilişki. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Doğan, M. (2016). Ergenlerde tanrı algısı ve karar verme stilleri
arasındaki ilişki üzerine bir araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans
Tezi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
29 Erdoğan, Emine (2014). Üniversite öğrencilerinde tanrı algısının dini
yönelim biçimleri ile ilişkisi, Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, Cilt.11, Sayı.25, s. 167-185
Erdoğan, Emine (2015).Tanrı algısı, dini yönelim biçimleri ve öznel
dindarlığın psikolojik dayanıklılıkla ilişkisi: üniversite örneklemi. Mustafa
Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 12 (29), ss.223-246.
Eryılmaz, Ali & Atak, Hasan (2011). Ergen öznel iyi oluşunun öz saygı ve
iyimserlik eğilimi ile ilişkisinin incelenmesi, Elektronik Sosyal Bilimler
Dergisi, ISSN:1304-0278, Cilt:10 Sayı:37 (170-181),
Freedman, J.L.,Sears, D.O. &Carlsmith, J.M. (2003). Sosyal psikoloji (4.
Baskı). Çev. A. Dönmez. Ankara: İmge Kitabevi
Freud, Sigmund (2018), Totem ve tabu. Çev. Kâmuran Şipal. Ankara: Say
yayınları.
Ghobari Bonab, B. & Haddadi Koohsar, A .A. (2011). Relation between
quality of ımage of god with obsessive-compulsive behaviours and phobic
anxiety in parents of exceptional children. Procedia-Social and Behavioral
Sciences, 29: 237–241.
Glock, C. Y. (1998). Dindarlığın boyutları üzerine, Çev. Günter Kehrer,
Din Sosyolojisi, Derleyenler: Yasin Aktay, M. Emin Köktaş, İstanbul:
Vadi Yayınları.
Güler, Ö. (2007). Tanrı’ya yönelik atıflar, benlik algısı ve günahkârlık
duygusu (yetişkin örneklem). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara:
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Güler-Aydın, Ö. (2011). Yaşamı sürdürmede dini inancın rolü.
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü
Güler-Aydın, Ö. (2015). Yaşamı sürdürmede ve intiharı önlemede
dindarlık ile ilgili değişkenlerin rolü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar
Dergisi, 8 (40), ss. 466-475.
Günay, Ahmet & Çelik, Rukiye (2019). Kariyer stresinin psikolojik iyi
oluş ve iyimserlik değişkenleriyle yordanması, Süleyman Demirel
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (33),205-218.
Haddadi Koohsar, A.A. & Ghobari Bonab, B. (2011). Relation between
quality of ımage of god with anxiety and depression in college students.
Procedia-Social and BehavioralSciences, 29: 252 – 256.
Heather, N. Rasmussen; Michael, F. Scheier&Joel B. Greenhouse, (2009).
Optimism and physical health: A meta-analytic review, An nals of
Behavioral Medicine, 37, ss.239-256.
30 Hırlak, Bengü, Taşlıyan, Mustafa & Sezer, Buket (2017). İyimserlik ve
yaşam doyumu arasındaki ilişki ve demografik özellikler bağlamında algı
farklılıkları: Bir alan araştırması, Kahramanmaraş Sütçü İmam
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 1,
ss.95-116.
Jung, Carl Gustav (1982). Analitik psikolojinin temel ilkeleri, Çev. K.
Şipal. İstanbul: Bozak yayınları.
Kandemir, Fatih (2016). Umut-iyimserlik ve dindarlık ilişkisi, Doktora
Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Karasar, Niyazi (2009). Bilimsel araştırma yöntemi, Ankara: Nobel
Yayıncılık.
Kartopu, Saffet (2014). Yaşamı sürdürme nedenlerinin tanrı algısıyla
ilişkisi, International Periodical for the Languages, Literature and
History of Turkish or Turkic, Volume 9/2, s 887-903.
Kaya, Feridun (2018). İmam hatip lisesi öğrencilerinde tanrı algısı ve
kaygı ilişkisi üzerine bir araştırma (Ağrı ili örneği), Yüksek Lisans Tezi,
Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Koç, Ayşe (2011). Üniversite öğrencilerinde tanrı tasavvuru, benlik algısı
ve öfke yaşantısı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Koenig, H.G, Pargament, K.I. &Neilsen, J. (1998). Religious coping and
health status medically hospitalized older adults. Journal of Nervous and
Menta lDisease, 186: 513-521.
Korkmaz, Nuran Erdoruca (2012). Tanrı’ya bağlanma ve psikolojik iyi
olma, Toplum Bilimleri, 6 (12) , s 95-112.
Krkpatrck, Lee A.,&Shaver, Philip R. (1992). An attachment-theoretical
approach to romantic love and religious belief, Personality And Social
Psychology Bulletin, 3, 18-26.
Kula, T. (2012). Ergenlerde öfke duygusu, benlik algısı, tanrı algısı,
suçluluk ve utanç duyguları açısından bir değerlendirme: Diyarbakır
Örneklemi. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kuşat, A. (2006). Ergenlerde Allah tasavvuru. Ü. Günay ve C. Çelik
(Eds.), Dindarlığın Sosyo-Psikolojisi adlı kitabın içinde (ss. 113-156),
Adana: Karahan Kitabevi.
Kümbül Güler, Burcu & Emeç, Hamdi (2006). Yaşam memnuniyeti ve
akademik başarıda iyimserlik etkisi, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 21 (2), 129-149.
31 Macqueen, J. G. (2015). Hititler ve Hitit çağında Anadolu, Çevirmen: Esra
Davutoğlu. Ankara: Arkadaş Yayıncılık.
Miller, Patricia H.(2008), Gelişim psikolojisi kuramları, Çev. Zeynep
Gültekin, Ankara: İmge Kitabevi.
Noffke, Jacqueline L., Hall, Todd W. (2007). Attachment psychotherapy
and god ımage, god ımage handbook for spırıtual counselıng and
psychotherapy, Available Online At http://jsmh.haworthpress.com
Orak, Oya Sevcan; Gök, Uğur Hacer; Başköy, Funda; Özcan Merve &
Seyis, Nurten (2015). Yaşlı hastalarda tanrı algısı ölüm kaygısını etkiler
mi?.Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi.
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-958. Cilt: 8 Sayı: 38. Ss.618-
624.
Öztürk, Ahmet & Çetinkaya, Rahşan Siviş (2015). Eğitim fakültesi
öğrencilerinin öznel iyi oluş düzeyleri ile tinsellik, iyimserlik, kaygı ve
olumsuz duygu düzeyleri arasındaki ilişki, Marmara Üniversitesi Atatürk
Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Dergisi, ISSN: 1300-8889, 42, 335-356.
Parmaksız, İzzet& Avşaroğlu, Selahattin (2012). Öğretmen adaylarının
benlik saygısı düzeylerine göre iyimserlik ve stresle başaçıkma stillerinin
incelenmesi, İlköğretim Online, 11 (2), 543-555.
Seyhan, Beyazıt Yaşar (2014). Üniversite öğrencilerinde tanrı tasavvuru
ve psikolojik iyi olma hali arasındaki ilişkiler. C.Ü. İlahiyat Fakültesi
Dergisi. 18 (1), ss.65-97.
Seyidoğlu, Halil (2000). Bilimsel araştırma ve yazma el kitabı, İstanbul:
Güzem Yayınları.
Sürücü, Özlem (2016). İş yaşantısında iyimserlik, yaşam doyumu ve
mutluluk; otel işletmelerinde çalışan iş görenlere yönelik bir uygulama,
Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9 (43),
www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581, ss.2170-2176.
Tözlüyurt, Mehmet (2018). Misak, takdir ve vahy bağlamında Allah insan
ilişkisi, İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
Turan, Yahya (2018). Yalnızlıkla başa çıkma: Yalnızlık, dini başa çıkma,
dindarlık, hayat memnuniyeti ve sosyal medya kullanımı, Cumhuriyet
İlahiyat Dergisi, 22 (1), 395-434.
Uğurlu, Ozanser (2011). Genel ve zihinsel sağlığın yordayıcıları olarak
iyimserlik ve karamsarlık, Çankaya University Journal of Humanities and
Social Sciences, ISSN 1309-6761, 8/1, ss.81–90.
32 Uysal, V., Batan N. S., Baş, S. & Zafer, H. (2014). Ergenlerin tanrı
algılarıyla sosyal kaygı ve umut düzeyleri arasındaki ilişkiler. Marmara
Üniversitesi Öneri Dergisi, 11 (42): 221-237.
Uysal, Veysel; Göktepe, Ayşe Kaya; Karagöz, Sema &İlerisoy, Melike
(2017). Dînî başa çıkma ile umut, hayat memnuniyeti ve psikolojik
sağlamlık arasındaki etkileşim üzerine bir araştırma, Marmara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52 (52),139-160.
Yakut, Selahattin (2016). Öğretmenlerde yabancılaşma, yalnızlık ve
dindarlık ilişkisi, Doktora Tezi, Isparta: SDÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yapıcı, Asım (2007). Ruh sağlığı ve din, psiko-sosyal uyum ve dindarlık,
Adana: Karahan Yayınları.
Yavaş, Bahar (2007). İlköğretim 5.sınıf öğretmenlerinin empati becerileri
ile ilköğretim 5.sınıf öğrencilerinin akademik başarıları arasındaki ilişki,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi,
Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Yıldırım, Süreyya (2018), 13-18 yaşlar arası meslek liseli ergenlerde tanrı
algısı üzerine bir araştırma, Yüksek Lisans Tezi, Isparta: SDÜ Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Yıldız, Murat & Ünal, Vehbi (2017). Tanrı tasavvuru ile engelliliğe
yönelik tutumlar arasındaki ilişki. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları
Dergisi. Cilt: 6, Sayı: 4, ss. 8-21.
33
GÜLTEN AKIN’IN “SORUMLU KADIN” ADLI ŞİİRİNDE
GÜNAH KEÇİSİ
Türkan YEŞİLYURT1
Özet
Gülten Akın’ın Kestim Kara Saçlarımı adlı kitabında yer alan “Sorumlu
Kadın” adlı şiiri “günah keçisi” ve Carl Gustav Jung’un “gölge” kavramı
çerçevesinde tahlil edilmiştir. Bu tahlilden önce James George Frazer’nın
“günah keçisi ritüeli”nden ve René Girard’ın “günah keçisi
mekanizması”ndan söz edilmiştir. Günah keçisi ayini, günah yükünün bir
insandan diğerine veya hayvana veya şeye aktarılabildiği ve böylece
suçluluk hissinden kurtulabilineceği inancına dayanır. René Girard’a göre
James George Frazer, günah keçisi kavramını sadece ritüel anlamda ele
almıştır. Oysa günah keçisi terimi herhangi bir ayini, temayı veya kültürel
motifi değil, kıyıcı eylemin ve temsilin bilinçsiz mekanizmasını tarif eder.
Akın, “Sorumlu Kadın” şiirinde ataerkil toplum tarafından günah
keçileştirilen kadın konusunu işler. Sadece erkek adlarının seslendirildiği
erkek egemen toplumda, kadının kendini gerçekleştirmesine ve ifade
etmesine izin verilmez. Kadının duygu ve değer kapasitesi yok sayılır.
Kolektif, bilinçdışı eğilimlerini başka bir deyişle karanlık yanlarını kadına
yansıtır. Kadını “alımlı”, yani baştan çıkarıcı olmakla suçlar ve ona
yasaklar koyar. Gölgesiyle yüzleşemeyen kolektif için kadın, “günah
keçisi”nden başka bir şey değildir. Günah keçisi ise bir kurbandır.
Anahtar kelimeler: gölge, Gülten Akın, günah keçisi, kadın, şiir.
SCAPEGOAT IN “RESPONSIBLE WOMEN” POEM BY GÜLTEN
AKIN
Abstract
“Responsible Women” poem by Gülten Akın in her book named I Cut
My Black Hair was analyzed in framework of “scapegoat” and “shadow”
concept by Carl Gustav Jung. Before this analysis, “scapegoat ritual” of
James George Frazer and “scapegoat mechanism” of René Girard were
mentioned. The scapegoat ritual is based on the belief that the burden of
sin can be transferred from one person to another, or animal, or thing, and
thus can get rid of the sense of guilt. According to René Girard, James
George Frazer approached the concept of the scapegoat only in a ritual
sense. The term scapegoat, however, does not describe any ritual, theme or
cultural motif, but the unconscious mechanism of chopper action and
representation. Akın, discuss woman who became scapegoat by patriarchal
1 Sinop Üniversitesi, [email protected].
34 society in her “Responsible Woman” poem. In the patriarchal society
where only male names are spoken, the woman is not allowed to realize
and express herself. The woman's emotion and value capacity are ignored.
The collective reflects the unconscious tendencies, in other words, the dark
side of the woman. It charges women with being temptress, in other words,
being seductive and prohibits her. For the collective, who cannot face the
shadow, the woman is nothing but the ”scapegoat”. The scapegoat is a
sacrifice.
Keywords: shadow, Gülten Akın, scapegoat, woman, poem.
Giriş
Gülten Akın, 23 Ocak 1933 tarihinde Yozgat’ta doğar. İlkokulu bu
şehirde tamamlayan Akın, ortaokul ve liseyi Ankara’da okur. 1955’te
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirir. 1956’da Mülkiyeli Yaşar
Cankoçak ile evlenir. Çiftin beş çocuğu olur. Şair, eşinin kaymakamlık
görevi nedeniyle Kumluca, Şavşat, Gavaş, Alucra, Haymana, Kumru,
Gerze, Saray ve Kahramanmaraş’ta vekil öğretmenlik ve avukatlık yapar.
1972’de Ankara’ya dönerler. Şair, 1978’de emekliye ayrılır; emekliye
ayrıldıktan sonra yaşamını Ankara ve Balıkesir/Burhaniye’de sürdürür. 4
Kasım 2015’te, Ankara’da hayata veda eder; cenazesi 6 Kasım 2015’te
Kocatepe Camii’nden kaldırılarak Karşıyaka Mezarlığı’na defnedilir.
Gülten Akın, başta Forum, Hisar, Mülkiye, Papirüs, Pazar Postası,
Seçilmiş Hikâyeler, Soyut, Türk Dili, Varlık, Yeditepe ve Yön olmak üzere
birçok dergide şiir ve yazılarını yayımlar. Betül Mutlu, Akın’ın şiirinin
evrelerini üç döneme ayırır: Bireysel dönem, toplumcu gerçekçi dönem ve
bireşim dönemi. Bireysel dönem şairin Rüzgâr Saati (1956), Kestim Kara
Saçlarımı (1960), Sığda (1964) adlı kitaplarını kapsar (2015: 90). Şair,
Kırmızı Karanfil (1971) adlı kitabıyla toplumcu gerçekçi şiire yönelir. Bu
kitabını Maraş ve Ökkeş’in Destanı (1972), Ağıtlar ve Türküler (1976),
Seyran Destanı (1979), İlahiler (1983) ve 42 Günün Şiirleri (1986) adlı
kitapları izler (98). Sevda Kalıcıdır (1991) adlı kitabıyla şair, bireşim
dönemine girer. Bu dönemde Sonra İşte Yaşlandım (1995), Sessiz Arka
Bahçeler (1998), Uzak Bir Kıyıda (2003), Kuş Uçsa Gölge Kalır (2007) ve
Beni Sorarsan (2013) adlı kitaplarını yayımlar (110). Şairin bireşim
dönemi, bilgelik devri olarak da adlandırılabilir. Bunlar bir ustanın dingin
ve derin şiirleridir.
Akın, şiir ve şair hakkındaki düşüncelerini iki kitapta dile getirir: Şiiri
Düzde Kuşatmak (1983) ve Şiir Üzerine Notlar (1996). Şairin oyunları,
öyküleri, derleme ve sözlük çalışmaları da bulunmaktadır.
Bu yazıda Gülten Akın’ın Kestim Kara Saçlarımı adlı kitabında yer
alan “Sorumlu Kadın” adlı şiiri “günah keçisi” ve Carl Gustav Jung’un
“gölge” kavramı bağlamında irdelenmiştir. Bundan önce James George
35 Frazer’nın “günah keçisi ritüeli”nden ve René Girard’ın “günah keçisi
mekanizması”ndan bahsedilmiştir.
1.Günah Keçisi
“Günah keçisi” kavramını ilk kez kullanan William Tyndale’dan
başkası değildir. Charlie Campbell’in belirttiği gibi kavramı Leviticus’tan
Yahudilerin Kefaret Günü’nden bir ayini aktarırken dile getirmiştir.
Burada iki keçi kurban edilmektedir. İlki, İsrail’i bağışlaması için
Yehova’ya kurban edilir. Bu keçi günahların simgesidir. Kurban edilmesi
insanlar tarafından kefaret ödeme hareketidir. İkincisi ise yeraltı tanrısı
Azazel’e adanır (2013: 29-30). Günah keçisi ayini, günah yükünün bir
insandan diğerine veya hayvana veya şeye aktarılabildiği ve böylece
suçluluk hissinden kurtulabilineceği inancına dayanır.
2.Günah Keçisi Ritüeli
James George Frazer’nın belirttiğine göre hastalık, talihsizlik ve günah
yükünü bir insandan diğerine veya hayvana veya şeye aktarmak gibi
çabalar, eski ve modern zamanlarda Avrupa’nın halkları arasında
yaygındır (2004: 213). Bazı Avustralya Aborjinleri, diş ağrısını geçirmek
için ısıtılmış mızrağı yanağa bastırırlar. Sonra mızrak atılır, diş ağrısı da
“tamitch” adı verilen kara taş biçimine girmiş olur. Bu tür taşlar, kum
tepelerinde ve toprak yığınlarında bulunur. Bunlar toplanarak diş ağrısını
aktarmak için düşmanların bulunduğu tarafa atılır (2004: 207-208). Bir
Faslı başı ağrıdığında, bir kuzu veya keçi alır, hayvan yere yıkılıncaya
kadar onu döver, böylece baş ağrısının hayvana geçeceğine inanır (2004:
209). Yeni Zelanda’nın bir bölgesinde bir suçtan ötürü kefaret
gerektiğinde, kabilenin tüm günahlarının bir kişiye aktarılacağı bir tören
yapılır. Adamın üzerine eğreltiotu sapı iliştirilir, adam bu otla beraber
nehre atlar, orada otu bedeninden ayırarak günahlarla birlikte akıntıyla
gitmek üzere nehre bırakır (2004: 211-212). Çoğunlukla yabanlarda
olduğu gibi Avrupa’da da acı veya hastalığı bir insandan hayvana aktarma
vardır. Brandenburg Marklığında, baş dönmesinden şikâyetçi olan kişiye,
çırılçıplak soyunup güneş battıktan sonra ketentohumu tarlası çevresinde
üç defa koşması gerektiği söylenir. Böylece keten, hastalığı ondan alacaktır
(2004: 216). Eski Yunanlılar da insanı, günah keçisi yani “pharmakos”
olarak kullanılır. Thargelia şenliğinde, önceki yıl süresince şehirde
meydana gelmiş kirlilik, şehrin yoksul ve çirkinleri arasından günah keçisi
olarak seçilen biri erkek, biri kadın olmak üzere iki kişi vasıtasıyla kovulur.
Bakımlarını devletin üstlendiği iki kişi özel yiyeceklerle beslenir. Sonra bu
kişiler, sokaklarda teşhir edilir, üreme organlarına vurulur, şehrin dışına
atılır ve taşlanarak öldürülür (2004: 238). Görüldüğü üzere nesneler,
bitkiler, hayvanlar ve insanlar günah keçisi olabilir.
36
3.Günah Keçisi Mekanizması
René Girard’a göre James George Frazer, günah keçisi kavramının en
ilginç anlamını gizleyip sadece ritüel anlamda ele alarak etnolojiye
haksızlık yapmıştır. Modern zamanların şafağında ortaya çıkan bu gizli
anlam, herhangi bir ayini, temayı veya kültürel motifi değil, kıyımcı
eylemin ve temsilin bilinçsiz mekanizmasını tanımlar (2018: 171).
Gerçekten de günah keçisi kıyıma maruz kalan bir kurbandır. Terry
Eagleton ise René Girard’ın günah keçisi yaklaşımını toplumsal sınıf
kavramından yoksun oluşu ve kurbanın birçok farklı türünü yok sayması
bakımından eleştirir (2019: 78-79). Bu karşılıklı eleştirileri ortaya
koyduktan sonra günah keçisi bulma sürecini açıklamak yerinde olacaktır.
4.Günah Keçisi Bulma Psikolojisi
Carl Gustav Jung’da, Sigmund Freud’da olduğu gibi, insan ruhu bilinç
ve bilinçdışı olmak üzere iki kısımdan meydana gelir. Jung, Freud’dan
farklı olarak bilinçdışını da “bireysel bilinçdışı” ve “kollektif biliçdışı”
olmak üzere ikiye ayırır. Jung’a göre “Kişisel bilinçdışının içeriği bireyin
yaşamı boyunca edinilirken kolektif bilinçdışının içeriği başlangıçtan beri
değişmeden mevcut olan arketiplerdir” (2015: 179). Bu arketiplerden biri
de “gölge”dir.
Sarah Tomley’nin belirttiği gibi günah keçisi bulma sürecini kişisel
olduğu kadar kolektif düzeyde de işleyebilen “gölge” bağlamında
düşünmek gerekir. Kişi veya kolektif gölgesini, yani gizli, bastırılmış ve
uygunsuz yönlerini uygun bir günah keçisine yansıtır. Çünkü bu karanlık
malzemeyi birileri taşımalıdır. (2018: 113).
Jung’un belirttiğine göre “Gölge, tüm ben-kişiliği ile mücadele eden
ahlaki bir problemdir; çünkü hiç kimse yeterince ahlaki çaba göstermeden
gölgenin bilincinde olamaz. Onun bilincinde olmak, mevcut ve gerçek
olarak kişiliğin karanlık yönlerini fark etmeyi gerektirir. Bu eylem bir tür
kendini tanıma için gerekli koşuldur ve bu nedenle genelde dikkate değer
bir direnişle karşılaşır” (2015: 179).
Bir kişinin başkalarını suçlaması, kendisiyle yüzleşmesinden daha
kolaydır. Yine de insan karanlık yanını tanımak için kendisiyle mücadele
etmelidir. Çünkü Joseph L. Henderson’ın belirttiği gibi gölge, normal
içgüdüler ve yaratıcı dürtüler gibi iyi özelliklere de sahiptir (114). Öte
yandan kendi gölgesiyle yüzleşebilen insanın onu başkalarına yansıtma
olasılığı azalır.
5.Günah Keçisi Olarak Kadın
Gülten Akın, “Sorumlu Kadın” adlı şiirinde, erkek egemen anlayışın
hâkim olduğu toplumda, kadının günah keçileştirilmesi konusunu işler.
Kolektif, gölgesini kadına yansıtır. Yani kadın günah keçisinden başka bir
37 şey değildir. Bu nedenle kolektifin karanlık yanının kurbanı kadın olur.
Kolektif, baştan çıkarıcı olarak “yeni çarşılar gibi alımlı” kadını suçlar:
Yüzünle bir olmaz hatırlıyorum sen kimsin
Bir yanından öbür yanın görünüyor bomboş
Yeni çarşılar gibi alımlısın geçiyorum (2000: 81)
Çarşılarında erkek adlarının söylenip kadınların isimlerinin gizlendiği
toplumda, kadının kendini gerçekleştirmesine ve ifade etmesine izin
verilmez. Kadının duygu ve değer kapasitesi yok sayılır. Gülten Akın da
“Kadın Yaratıcılığında, İnsanca Duyarlığa Evet” adlı yazısında, kadına
daha çocukluğundan itibaren pasifliğin uygun görüldüğünü ifade eder:
“Küçük bir çocukken edilgin olma öğretilir ona. Ağaca çıkması, taşı
uzaklara fırlatması, çelikçomak oynaması ayıptır. Dahası, yasaktır” (1996:
66). Toplum baskısı ona “olmazlar” ve “geçilmezler” yükler:
Çarşılarda erkek adları söylenir kadınlar gizli
Sana kim taktı bu sorumluluğu kadınsın
Nerden aldın “olmaz”ları o “geçilmez”leri
Bir yanından –senin değil öbür yanın- geçiyorum (2000: 81)
Tarihte ve mitolojide de birçok akıllı ve yetenekli kadın lanetlenmiştir.
Öfkeli ve açgözlü Harpi, geleceği görme yeteneği olduğu halde kimsenin
inanmadığı Kassandra, ölümcül bakışlı Medusa, çocuklarıyla böbürlenen
Niobe, kötülük kavanozunu açan Pandora. Tek tanrılı dinlerde de kadın
günah keçisi olarak karşımıza çıkar. Örneğin, Yahudi inanışına göre yılana
uyarak bilgi ağacındaki yasak meyveyi yiyen Hava, insanın cennetten
kovulmasının sebebi olarak görülür. Orta Çağ’da büyük çoğunluğunu
kadınların meydana getirdiği cadılar hedef hâline gelir. Yani kadının
binlerce yıldır mahkûm olduğu kaderi bellidir. Kadının yazgısı, Zeynep
Uzunbay’ın belirttiği gibi “utanç ve korkudan ibarettir” (2011: 39). Şair de
kadın için “tüm utanç” ve “tüm korku” demektedir:
Bu senin yüzünden gülmelere bu ne bu
Tüm karşıyız binlerce yıl çoğunlukta
Kara tahtalarda ağırlığımız
Tüm kadın tüm utanç tüm korku (2000: 81)
Şairin, şiirdeki “sen kimsin”, “Sana kim taktı bu sorumluluğu”,
“Nerden aldın ‘olmaz’ları o geçilmez’leri”, “Bu senin yüzünden gülmelere
bu ne bu” sorularının cevabı kadının günah keçisi olmasında gizlidir.
Günah keçisi ise bir kurbandır. Terry Eagleton’a göre “Kurban edilen kişi,
hem topluluğun kendisi hem de kendisi olmayandır; hem kendisi gibi
kabullendiği karanlık bir şeydir hem de yük boşaltmaya ve suçluluklarını
reddetmeye elverişli bir nesne[dir]” (2012: 361). Günah keçisi bir
“öteki”dir. William Holman Hunt’ın “Günah Keçisi” adlı tablosundaki
keçinin kimsenin olmadığı bir arazide tek başına olması gibi erkek egemen
38 ve baskıcı bir toplumda da günah keçisi olarak işaretlenen kadın
kalabalıklar içinde yalnızdır.
Sonuç
Yalnızca erkek adlarının seslendirildiği erkek egemen toplumda,
kadının kendini gerçekleştirmesine ve ifade etmesine izin verilmez.
Kadının duygu ve değer kapasitesi yok sayılır. Kolektif, bilinçdışı
eğilimlerini başka bir deyişle karanlık yönlerini kadına yansıtır. Kadını
“alımlı”, yani baştan çıkarıcı olmakla suçlar ve ona yasaklar koyar.
Kolektif için kadın, “günah keçisi”nden başka bir şey değildir. Günah
keçisi ise bir kurbandır.
Kaynaklar
Akın, G. (1996). “Kadın Yaratıcılığında, İnsanca Duyarlığa Evet”. Şiiri
Düzde Kuşatmak. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, s. 64-69.
Akın, G. (2000). Toplu Şiirler I: (1956-1976). İstanbul: Yapı Kredi
Yayınları.
Campbell, C. (2013). Günah Keçisi (Başkalarını Suçlama Tarihi). Çev.
Gizem Kastamonulu. İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Eagleton, T. (2019). Radikal Kurban. Çev. Aslı Önal. İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Eagleton, T. (2012). Tatlı Şiddet (Trajik Kavramı). Çev. Kutlu Tunca.
İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Frazer, J. G. (2004). Altın Dal (Büyü ve Din Üzerine Bir Çalışma). Çev.
Mehmet H. Doğan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Gırard, R. (2018). Günah Keçisi. Çev. Işık Ergüden. İstanbul: Alfa.
Henderson, J. L. (2017). “Kadim Mitler ve Modern İnsan”. Carl Gustav
Jung. İnsan ve Sembolleri. Çev. Hatice Mukaddes İlgün. İstanbul: Kabalcı
Yayıncılık, s. 100-153.
Jung, C. G. (2015). Feminen (Dişiliğin Farklı Yüzleri). Çev. Tuğrul Veli
Soylu. İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
Mutlu, B. (2015). Gülten Akın’ın Şiiri. Ankara: Ürün Yayınları.
Tomley, S. (2018). Freud Bu İşe Ne Derdi? En Muhteşem Psikoterapistler
Gündelik Sorunlarınızı Nasıl Çözerlerdi?. Çev. Devrim Çetinkasap.
İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Uzunbay, Z. (2011). Aydınlığım Deliyim Rüzgârlıyım (Gülten Akın Şiirinde
Temalar). İstanbul: Komşu Yayınları.
39
DÜNYADA ve TÜRKİYEDE EXPO ile FUAR
UYGULAMALARI CONGRESİUM ÖRNEĞİ
Eymen TATLIHALAT1-Havva DEMİRPOLAT2
Özet
Fuarlar ve Expo’lar serbest ticaretin çok önemli pazarlama ve tanıtım
araçlarıdır. Dünya üzerinde şehirleşme ve yerleşik düzene geçişle birlikte
gerek değiş-tokuş gerekse para karşılığı ticaretin başlangıcıyla birlikte
farklı pazarlarda ürün alışverişi ve tanıtım amacıyla ilk olarak Roma
döneminde gözlemlenmiş ve belki de fuarcılığın prototipi olan “Feria”
kelimesi ilk olarak yine bu dönemde kullanılmıştır. İlk duruma
bakıldığında fuarlar pazarların anlamını oluştururken daha sonraki
dönemlerde bu iki kavram birbirinden ayrılmış ve pazarlar kalıcı hale
gelirken, fuarlar yıllık ya da aylık periyotlar şeklinde yapılır hale gelmiştir.
Bu çalışmada fuar ve expoların tarihsel gelişimi dünya ve ülkemizden
örneklerle ele alınmış ve mimari özellikleri değerlendirilmiştir.
Günümüzde özellikle tematik fuar ve expo çalışmaları mimari anlamda
farklı uygulamaları ve teknolojinin kullanımını mümkün kılmaktadır. Bu
anlamda özellikle teknolojiyi ve mimaride makine estetiğini yansıtan
High-Tech mimari örneklerin dünya fuar ve expo mimarisinde oldukça
yoğun bir şekilde kullanıldığı görülmüştür. Zaman içinde gelişimini
sürdüren esnek strüktüre sahip bu mimari uygulamaların bir örneği olan
Congresium Ankara örnek çalışma olarak incelenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Fuar, Expo, High Tech, Tasarım
Giriş
Fuar, ticari ilişkiler kurmak adına belirli zamanlarda belirli yerlerde
alıcı ve satıcıların bir araya geldikleri organizasyonlardır. Fuarcılık
faaliyetlerinin gelişmesiyle ürünlerin yanında hizmetlerin de
pazarlanmasına başlanmıştır. Dünyada fuarcılık anlayışı, şehirlerde
kurulan pazar yerlerinden ortaya çıkmıştır. İlerleyen zamanlarda tüccar
sınıfının ülke sınırları dışıma çıkarak ürünlerini pazarlama isteği
fuarcılığın temelini oluşturmaktadır.
Fuarcılığın zamanla gelişim göstermesi önemini artırmış ve hem
katılımcı hem de ziyaretçi sayıları belirli bir potansiyel teşkil etmeye
başlamıştır. Avrupada 18. ve 19. yüzyılda gerçekleşen sanayide yaşanan
devrim, yeni buluşların, makinelerin hayata geçirilmesi, ülkelerin
gelişimlerini hızlandırdı. Bütün bu olaylar neticesinde ülkenin endüstride
dünyaya öncülük ettiğini göstermek isteyen yöneticiler Londra’da bir fuar
düzenleme kararı almışlardır.1851 yılında Londra’da düzenlenen bu ilk
1 [email protected]. 2 Dr. Öğretim Üyesi, Selçuk Üniversitesi, İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Bölümü.
40 dünya fuarına (The Great Exhibition) Büyük Sergi denilmiştir. Sergi için
çağın ileri teknoloji imkânlarıyla büyük ve görkemli bir yapı
oluşturulmuştur. Cam ve çelik konstrüksiyondan oluşan bu yapıya Kristal
Saray adı verilmiştir. Kristal Saray gerek kullandığı cam ve çelik gerekse
bu malzemeleri kullanış biçimi olarak aslında High Tech (Yüksek
Teknoloji) mimari düşünce sisteminin temellerini atmıştır. Bu nedenle ilk
High Tech yapı olarak kabul edilmektedir.1887 yılında inşasına başlanan
Eiffel Kulesi ve 1889 yılında düzenlenen Paris Dünya Fuarı için (Galerie
de Machine) olarak adlandırılan çelik konstrüksiyonlu cam kaplama ile
kapatılmış ve geniş açıkların kolonsuz olarak geçildiği yapı High Tech
mimarinin temellerini oluşturan yapılar olmuştur.
Büyük Sergi dünya fuarlarının ilki olmuştur ve bu sergiden sonra
özellikle Fransa’da olmak üzere birçok ülkede dünya fuarları
düzenlenmiştir. Dünya fuarları düzenlendikleri ülkelerin güçlerini diğer
ülkelere göstermenin bir yolu haline gelmiştir ve bu organizasyonlar
katılımcı ülkelerin güç gösterileri olmaya başlamıştır. Ancak fuarlara olan
ilgi ve katılım her geçen yıl katlanarak artmıştır.
Dünya fuarları 20. Yüzyıla gelindiğinde kısaca “Expo” adıyla
düzenlenen organizasyonlara dönüşmüştür. Daha önceki yıllarda olduğu
gibi düzenlenen Expo organizasyonları için oluşturulan yapılar, teknolojik
imkânlar, yeni malzemeler kullanılarak oluşturulmuşlardır. High Tech
düşünce sisteminde de aynı şekilde bir yaklaşım söz konusudur. Yapılar
çağın ileri teknoloji imkânlarını kullanarak oluşturuluyordu. Bu nedenle
gelişmişliğin simgesi olarak oluşturulan fuar organizasyonları ve fuar
yapıları High Tech düşünce sistemiyle ayrılmaz bir bütün olmuşlardır.
Oluşturulan bütün bu fuar organizasyonlarında tasarlanan birçok yapı
High Tech özellikler barındırsa da, High Tech mimarinin bir tarz, bir
düşünce sistemi olarak ortaya çıkışı 1960lı yıllarda mümkün olmuştur.
High Tech mimarlar High Tech düşünce sisteminin kurallarını
oluşturmuşlardır. Bu düşünceyi savunan önemli mimarlar, High Tech
mimarinin düşünce sistemi içerisinde, yüksek teknolojik teknikleri ve
malzemeleri kullanarak, zamanın ötesinde yapılar tasarlamışlardır.
High Tech mimarinin bu özellikleri fuar yapılarında da bulunması
gereken özellikler arasındadır. Bu nedenle oluşturulan bir fuar yapısı
çoğunlukla High Tech düşünce sistemini karşılamaktadır. Fuar yapıları
genelde büyük açıklıkların kolonsuz bir şekilde geçilebildiği, çelik
konstrüksiyondan oluşturulmuş, fabrika, hangar görünümlü yapılardır.
Ayrıca çok çeşitli organizasyonlar düzenlenebildiği için fuar yapıları
koşullara göre değişim gösterebilen esnek mekânlara sahiptir. Bunun
yanında birçok fuar yapısı zamanla ihtiyacı karşılayabilme adına ekleme
ve çıkarma işlemlerine de müsaade edecek şekilde tasarlanmaktadır.
41
High Tech’in konfor koşulları üzerine görüşleri günümüz yapılarının
ihtiyaçları olmuştur. High Tech mimaride yapının esnek bir tasarıma sahip
olması değişen koşullara göre ihtiyacı karşılama adına değişim gösterebilir
olması gerektiği savunulur. Yapıda enerji korunumuna ve enerji
harcamalarına dikkat edilir. Temiz hava sirkülasyonu ve gün ışığının yapı
içinde kullanılması düşüncesi gibi birçok düşünce günümüz yapılarında
tasarım kriterleri olmuştur. Özellikle fuar yapılarına baktığımızda High
Tech düşünce sisteminin neredeyse bütün parametrelerini kendilerinde
bulundurmaktadır. Bu nedenle henüz High Tech düşüncesinin ortaya
çıkmasından 100 yıl önce bile oluşturulan fuar yapılarında bu parametreler
doğrultusunda tasarım uygulanmıştır. Bu nedenle bu iki kavram bir birini
bütünler niteliktedir.
Bu çalışmada; geçmişten günümüze kadar gerçekleştirilmiş fuar
yapılarının mimari açıdan incelenmesi, High Tech mimari düşünce
sisteminin fuar yapılarıyla olan ilişkisinin ve bu yapılara olan etkilerinin
araştırılması, High Tech mimari düşüncesinin günümüz modern
yapılarındaki etkinliğinin ortaya konulması amacıyla oluşturulmuştur.
Bu bağlamda; Ankara’da bulunan Congresium Ankara Fuar ve Kongre
Merkezi’nin alan çalışması yapılarak mimari açıdan incelenmesi
yapılmıştır. Yapının tüm mekanları ayrı ayrı incelenerek analiz edilmiş, bir
çok kriter göz önünde bulundurularak, High Tech mimari düşünce
sistemine uygunluk derecesi ortaya konulmuştur.
1. FUAR KAVRAMI VE GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE KADAR
GERÇEKLEŞTİRİLEN FUAR YAPILARININ HİGH TECH
MİMARİ DÜŞÜNCESİYLE İNCELENMESİ
1.1.Fuar Nedir?
Fuar kelimesi, Latincede “pazar yeri” anlamlarına da gelen “feria”
kelimesinden gelmektedir.
Diğer taraftan Türk Dil Kurumunun İktisadi Terimler Sözlüğüne göre
fuar; yurtiçi ya da yurtdışı ticareti geliştirmek amacıyla düzenlenen ve yerli
ve / veya yabancı firmaların mallarının belli süreler içinde sergilendiği
büyük ticari merkezdir.(TDK, 2011)
Ticaretle ilgili ürün ya da hizmetlerin teknolojik gelişmelerin bilgi ve
yeniliklerin tanıtımı, pazar bulunabilmesi ve satın alınabilmesi, teknik
işbirliği, geleceğe yönelik ticari işbirliği kurulması ve geliştirilmesi için
belirli bir takvime bağlı olarak düzenli aralıklarla genellikle aynı yerlerde
gerçekleştirilen bir tanıtım etkinliğidir. (T.C.MEB, 2011:5)
İlk duruma bakıldığında fuarlar, pazarın anlamını oluştururken; daha
sonraki dönemlerde bu iki kavram birbirinden ayrılmış ve pazarlar kalıcı
42 hale gelirken, fuarlar yıllık, altı aylık ya da 3 aylık periyodlar şeklinde
yapılır hale gelmiştir. (Aktaran: Acartürk, 2013: 10)
1.2.(1851)-Dünya’da Gerçekleştirilen İlk Fuar, Londra
Kabul edilen ilk dünya fuarı, 1 Mayıs 1851 de Londra da
oluşturulmuştur. “Tüm Ulusların Endüstri Üretimlerinin Büyük Sergisi”
olarak adlandırılmıştır. Kısaca “BüyükSergi” (The Great Exhibition)
denmiştir. Dünyanın farklı birçok yerinden ham madde ve endüstriyel
ürünler oluşturulan bu yapı içerisinde katılımcılara sunulmuştur. Büyük
Sergi sayesinde birçok farklı ülkeden gelen insanlar ilk kez tek bir
mekânda bir araya gelme fırsatı yakalamıştır. Fuar yapısı Londra’daki ünlü
Hyde Park’ta inşa edilmiştir ve Kristal Saray (Crystal Palace) adını
almıştır. Fuar 1 Mayıs – 11 Ekim 1851 tarihleri arasında açık kalmıştır ve
bu süre boyunca 6.000.000’dan fazla kişi fuarı ziyaret etmiştir. Büyük
Sergi günümüzde “Expo” olarak adlandırdığımız Dünya Fuarlarının ilki
olmuştur.(Berber, 2016: 174)
“Yaşanan bu gelişmelerin arasında, bir bahçıvan ve aynı zamanda bir
mimar olan Joseph Paxton, sergi binası için önerdiği tasarımı Illustrated
London News dergisinde tüm ayrıntılarıyla birlikte yayınlayarak dikkatleri
çekmeyi başarmıştı. Nitekim Paxton’ın fikri bir devrim niteliğini
taşıyordu. Bu tasarıma göre, öncelikle hiçbir ağacın kesilmesi veya
parktaki bitkilere zarar gelmesi söz konusu değildi. Öte yandan inşa
edilecek yapı yalnız dökme demir ve dökme cam levha olarak
tasarlanmıştı. Dökme cam levha henüz birkaç yıl önce geliştirilmiş yeni bir
teknolojiyle elde ediliyordu. Böylelikle serginin amacına uygun bir bina
inşa edilmiş olacaktı. Üstelik Paxton, cam seraları örnek alarak görkemli
ama bir o kadar sade bir yapı tasarlamıştı. Bunun için prefabrik üretilecek
parçalar Hyde Park’a getirilerek tekrar eden segmentler halinde birbirine
eklenecek ve bu şekilde, hızlı bir montaj süreciyle ve düşük bir maliyetle
görkemli bir yapı ortaya koymak mümkün olacaktı. Paxton’ın tasarımı
kabul edildi ve sonunda Hyde Park’ta, 20 metre yüksekliğinde ve 565
metre uzunluğunda, içindeki asma katlarla birlikte yaklaşık 75.000 m2
sergi alanına sahip dev bir sergi binası inşa edildi.” (Berber,2016: 175)
43
Şekil-1, 2: 1851 Londra Dünya Fuarı ve Kristal Saray
1.3. (1873)- Viyana Dünya Fuarı
“Alan, 1867 Paris Dünya Fuarı alanının beş, 1851 Londra Dünya Fuarı
alanının on iki katı büyüklüktedir.
Fuarın merkezinde yer alan, mimar Scott Russel tarafından tasarlanan
Rotunda, seksen dört metre yüksekliği ve yüz sekiz metre çapıyla dünyada
o güne kadar inşa edilmiş en büyük kubbedir.
Endüstri Sarayı’nın strüktüründe daha önceki fuarların ana yapıları gibi
cam ve demir yeni malzemeler olarak kullanılmışsa da; strüktür, cephenin
arkasına alınarak cephede historisist mimarlığa yönelinmiştir. Bu etki Şekil
3’de görüleceği gibi, fuar girişinde zafer takı biçiminde, barok tarzdaki
giriş kapılarından itibaren hissedilmektedir.” (Ergüney ve Kara Plehvarian,
2015: 232-234).
1.4.(1889)- Paris Dünya Fuarı
Şekil 4, 5 de görüldüğü gibi 1889’da Paris’teki Dünya Fuarında
Cottancin ile Dutert büyük boyutlarda bir makine (Galerie de Machine)
inşa etmişlerdir. Bu salonda makinelerin çalışırken sergilenebilmesi
sağlanmıştır. Burada yükü taşıyan ayak prensibinden uzaklaşılmış, ayağın
yükselirken eğilerek kiriş haline gelmesiyle, 420xl 15x45m.’lik muazzam
bir mekân ortaya çıkmıştır. Bu, tarihte ilk kez görülen bir inşa tarzı olmuş
ve bu yapılar bulundukları çağın Yüksek Teknolojik yapıları olarak
nitelenmişlerdir.
44
Şekil-3: 1873 Viyana Dünya Fuarı, Endüstri Sarayı
Şekil-4, 5: 1889 Eiffel Kulesi ve Makineler Galerisi
2.EXPO KAVRAMI VE EXPO ORGANİZASYONLARI
HAKKINDA AÇIKLAMALAR
Expo’lar, “Dünya Sergisi” ya da “Dünya Fuarı” olarak da
adlandırılmaktadır. Expo’lar dünyanın kültür, tarih ve eğitim
organizasyonlarıdır. Katılımcı ülkelerin kendilerini geliştirdikleri
konularda, bilgi paylaşımı ve alışverişi yapmak için bir araya geldikleri
buluşmalardır. Amaç gezegeni daha yaşanılabilir hale getirmek için
teknolojik, kültürel, sosyal anlamda bilgi alışverişinde bulunmak. Bunun
yanı sıra mevcut yaşanan toplumsal ve çevresel sorunlara dikkat
çekmektir.
Expo’lar da ticari kaygılar ve ilişkiler söz konusu değildir. Bütün Expo
organizasyonları bir tema başlığında şekillenmektedir. Tüm dünya
ülkelerinin ortak çıkar ve sorunlarına yönelik olarak çalışmalar
gerçekleştirilmektedir. Ülkeler bir araya getirilerek hem sosyal etkileşim
sağlanmakta hem de yenilikler için yeni fikirlerin ortaya çıkması,
toplumsal ve küresel sorunlar için yeni çözüm yollarının bulunması
sağlanmaktadır. Teknolojik etkinlikler ve bilgi paylaşımlarının yanı sıra
kültürel etkinliklerin düzenlendiği, doğal çevrenin korunması, küresel
sorunlar, savaş sorunları gibi ortak amaçlarla düzenlenmektedir.
45
Expo Organizasyonları 5 yıllık aralıklarla gerçekleştirilmektedir. Üç
aydan kısa, altı aydan ise uzun olmayacak şekilde organize edilmektedir.
Dünyanın her noktasından milyonlarca ziyaretçiyi ağırlayan Expo
organizasyonları için kullanım alanı yaklaşık 1 milyon 500 bin metrekare
(150 hektar)’dan oluşmaktadır.
Expo’lar yapılacağı kentin yenilenmesini sağlamaktadır. Expo’nun
düzenleneceği kentte gerek yerli gerek yabancı turist olarak gelecek olan
ziyaretçileri en iyi koşullarda ağırlamak için kentsel problemleri ortadan
kaldırmaya yönelik olarak çalışmalar ve düzenlemeler yapılmaktadır.
Düzenleneceği kentin tanıtımını da yapan Expo organizasyonları bittikten
sonra dahi kent üzerindeki etkileri devam etmektedir.
Expo organizasyonları için oluşturulan sergi yapıları kalıcı yapılar
değildir. Ancak buna rağmen oldukça fazla emek ve maliyet sarf edilen
mimari açıdan önem arz eden yapılardır.
Expo alanlarında ülke pavyonlarının tasarımı çoğunlukla yeni
geliştirilen yapı malzemeleri ve inşa teknikleriyle oluşturulmuş yapılardır.
Dünya fuarlarının günümüzdeki devamı niteliğinde olan Expo’larda da
teknolojinin imkânlarından sonuna kadar yararlanılmıştır. Güneşe duyarlı
panellerin olduğu, çelik konstrüksiyonlu, uzay kafes sistemle
oluşturulmuş, cam malzemenin cömertçe kullanıldığı, plastik esaslı
mebran malzemesinin kullanıldığı yapılar Expo yapılarının genel
özellikleri olmuştur. Yapıların çoğunun kalıcı olmayacağından dolayı
mimarlar tasarımlarında denenmemiş yeni teknikler ve malzemeler de
kullanmışlardır. Bütün bu özelliklerinden dolayı Expo yapıların büyük
çoğunluğu High Tech mimarinin özelliklerini taşımaktadır. Hatta High
Tech mimari düşünce sistemini savunan ve bu doğrultuda tasarım yapan
mimarın, Expo’larda gerçekleştirdikleri yapılar vardır.
3.HİGH TECH MİMARİ HAREKETİN ORTAYA ÇIKIŞI
High Tech, İngilizce “High” yüksek, “Tech” teknoloji anlamına
gelmektedir.1960’lardan sonra etkili olmaya başlamış mimari üsluptan çok
konstrüksiyona dayalı bir yaklaşım sergilenen mimari bir tarz olmuştur.
High Tech mimarinin bir tarz, bir düşünce sistemi olarak ortaya
çıkışı1960 ‘lı yıllarda mümkün olmuştur. High Tech mimarlar High Tech
düşünce sisteminin kurallarını oluşturmuşlardır. High Tech mimarinin
görüşüne göre yaşanılan çağın getirisi yüksek teknolojidir ve bu teknolojik
imkânlar yapılarda kullanılmalıdır. Endüstriyel teknoloji mimarlıkta
uygulanmalı ve yapılar makine görünümünde olmalıdır. Bunun yanında
yapılar, fabrika binası ve hangar görünümünde olmalı ve geniş açıklıkların
kolonsuz geçilmesine müsaade etmelidir. Oluşturulan yapılar esnek
mekânlara sahip olmalı ve değişen koşullara göre değişim göstererek
ihtiyacı karşılamalıdır. Yapıyı oluşturan sistemler zaman içerisinde işlevini
46 yerine getiremez hale gelecektir veya yapı zaman içerisinde farklı
kullanımlara ihtiyaç duyacaktır. Bu nedenle yapıların birimleri sökülüp
takılabilir olacak şekilde tasarlanmalıdır. Yapının işlevi formu
etkilememelidir, yapının formu birçok işlevin gerçekleştirilmesine uygun
olacak şekilde tasarlanmalıdır. Bütün bu görüşler High Tech mimarinin
temel görüş ve özellikleridir. Bu nedenle High Tech mimari bir görüş
olarak ortaya çıkmadan 100 yıl önce tasarlanmış Kristal Saray, Makineler
Galerisi gibi yapılar ilk High Tech yapı örnekleri olarak kabul
edilmektedir.
Oluşturulan High Tech yapıların özellikleri ise saydamlık, esneklik, düz
renklendirme, çapraz çelik çubuklar, cem ve metal kullanımı, strüktürün
algılanabilir olması, servislerin görünür olması şeklinde sıralanmaktadır.
Tüm High Tech mimarlar yapılarını oluştururken bu görüş ve özellikler
doğrultusunda tasarım yapmışlardır.
4. CONGRESİUM ANKARA FUAR VE KONGRE MERKEZİNİN
HİGH TECH MİMARİ BAKIŞ AÇISIYLA İNCELENMESİ
4.1.Yapı Hakkında Genel Bilgiler
Congresium Ankara (ATO Uluslararası Kongre Ve Sergi Sarayı)
Ankara’nın Çankaya ilçesi’nde bulunmaktadır. Yapı Ankara Ticaret Odası
tarafından, şehrin merkezinde birçok etkinliğe ev sahipliği yapabilecek
nitelikte bir merkez oluşturulmak istenmesinin neticesinde hayata
geçirilmiştir. Yapı, 1997 den bu yana birçok büyük projeye imza atmış A
Tasarım Mimarlık tarafından projelendirilmiştir. 48 589 metrekare arsa
alanına ve 80 490 metrekare inşaat alanına sahip olan bu merkez kongre,
fuar, sergi, gösteri, toplantı ve konser gibi etkinliklerde duyulan mekân
gereksinimini karşılaması için inşa edilmiştir.
Şekil-6, 7, 8: Congresium Ankara Plan ve Kesit Çizimi
47
4.2.Yapının Fonksiyon Özellikleri
Ankara Congresium Fuar ve Kongre Merkezi adı altında birçok
etkinliğin gerçekleştirebildiği karma fonksiyonlu bir yapıdır. Normal
koşullarda genelde tek amaca hizmet eden fuar yapıları ve birkaç amaca
hizmet eden kongre merkezi yapıları oluşturulur. Fakat Congresium
Ankara’da tek yapı hem fuar hem de kongre merkezi amaçlarına hizmet
edebilecek şekilde tasarlanmıştır. Congresium’da çeşitli etkinlikler,
fuarlar, gösteriler, konserler, toplantı ve kongreler düzenlenebilmektedir.
Bunların yanı sıra bu yapıda yemek davetleri verilebilmekte, özellikle teras
bahçesinde düğün organizasyonları da düzenlenebilmektedir. Ayrıca
yapıda bir de özel restoran bulunmaktadır.
4.3.Yapının High Tech Bakış Açısıyla İncelenmesi
Congresium Ankara birçok açıdan incelendiğinde High Tech mimari
düşünce sistemine uyan özellikler barındırmaktadır. Yapının cephe
görünümü incelendiğinde High Tech yapılarda olduğu gibi dinamizm
olduğu görülmektedir. Bu hareketlilik gerek malzeme seçimiyle gerekse
yapının dış formunun tasarımıyla sağlanmıştır. Atrium bölümünün köşe
dönüşünün basamaklı bir yapıda olması cepheye oldukça karakteristik
özellik katmaktadır.
Cephede malzeme seçimine baktığımız zaman cam ve çeliğin oldukça
yoğun kullanıldığı görülmektedir. Çelik konstrüksiyonlu cam yüzeyler
High Tech mimarinin olmazsa olmazları arasındadır.
Şekil-9, 10: Congresium Cephe Görünümü
Yapının iç mekânı incelendiğinde ilk önce karşılaşılan mekânlardan
Atrium kolonsuz şekilde geçilebilmiş büyük metrekareli bir alandır.
48 Atrium büyük alanının yanı sıra 22.6 metrelik bir yüksekliğe sahiptir. Bu
durum bakıldığında High Tech mimarinin ilk örnekleri kabul edilen Cristal
Palace ve Galeria Di Machine’i akıllara getirmektedir.
Şekil-11: Congresium Atrium Bölümü
Atrium’un dış alana bakan yüzeyleri tamamen çelik konstrüksiyondan
oluşmaktadır. Dikeyde büyük kalın çelik kolonlar, yatayda daha ince çelik
kirişler ve bu kolon ve kirişleri birbirine bağlayan çapraz konumlu çelik
çubukların kullanılmış olması, High Tech mimarinin olmazsa olmazlarının
bu yapıda hayata geçirildiğini göstermektedir. Bütün bu çelik
konstrüksiyonun da şeffaf renkli cam ile örtülmesi bu görüntüyü
pekiştirmektedir.
Atrium cephelerinin yanı sıra tavanıyla da dikkat çeken bir mekândır.
Cephelerde olduğu gibi tavanı da tamamen çelik konstrüksiyondan
oluşmaktadır. Kaset şeklinde oluşturulmuş çelik konstrüksiyon piramidal
kubbe şeklinde tasarlanmış cam örtüyle giydirilmiştir. Atrium cam ve
çeliği bu denli yoğun kullanımıyla High Tech mimari görüşüne doğrudan
uymaktadır.
Şekil-12: Atrium Bölümü Cephe ve Tavan
Bunun yanı sıra dikey sirkülasyon elemanları olan yürüyen merdivenler
ve asansörler Atrium içerisinde açık şekilde görülebilmektedir. Dikey
yönlü sürekli şekilde hareket eden üç asansör açık bir şekilde doğrudan
Atrium içerisine bakmaktadır ve asansörlerin hareketleri esnasında
kendisiyle birlikte mekanizması da görünebilmektedir. Atrium yapıda
High Tech mimarinin özelliklerinin en çok uygulandığı ve hissedildiği
bölümdür.
49
Şekil-13: Atrium Bölümü Sirkülasyon Elemanları
Zemin Katta Zelve ve Truva fuar salonlarına bakıldığında kolonsuz
olarak geçilen çok büyük metrekarelerdir. Bunun yanında tavan
yüksekliğinin de fazla olması sebebiyle High Tech mimarinin yapı bir
fabrika binası, tipik bir hangara benzemeli düşüncesine uyduğu
görülmektedir.
Şekil-14, 15: Congresium Truva ve Zelve Fuar Salonları
Ayrıca her iki salonda da bulunan hareketli duvar yüzeyleri de High
Tech düşünce sistemine uymaktadır. High Tech mimarinin de bazı
dönemlerinde sökülüp takılabilir elemanlar, hareketli elemanlar denenmiş
ve önemli yapılarda uygulanmıştır. Salonların fonksiyonel olarak değişen
koşullara göre şekil alabiliyor olması ve birçok farklı amaca hizmet
edebiliyor olması High Tech düşüncesine uygun tasarım kriterleri
olmuştur.
Şekil-16, 17: Truva ve Zelve Fuar Salonları Hareketli Yüzeyler
İkinci katta bulunan Angora salonuna baktığımızda, kolonsuz bir
şekilde geçilmiş büyük bir metrekare olduğu görülmektedir. Bunun yanı
50 sıra kullanılan malzemeler ve bu malzemelerin kullanım şekli
incelendiğinde malzemelerin en yalın haliyle kullanıldığı görülmektedir.
Angora salonunun değişen koşullara ve ihtiyaca yönelik olarak farklı
amaçla kullanılabilir olması ve birbirinden ayrı üç mekâna dönüşebiliyor
olması Fonksiyonellik bağlamında High Tech düşüncesine uymaktadır.
Şekil-18, 19: Congresium Angora Salonu
Oditoryum ise yine aynı şekilde kolonsuz olarak geçilebilmiş oldukça
büyük bir mekândır. Malzeme seçimi ve malzemelerin kullanım şekli
Angora salonunda olduğu gibi yalındır. Oditoryum için kullanılan
teknolojik imkânlar gerek sahnede gerekse salonun diğer bölümlerinde,
yüksek teknoloji içerdiği görülmektedir.
Şekil-20, 21: Congresium Gordion Oditoryum
Salonun yapım tekniklerin de yine aynı şekilde ileri teknoloji inşa
yöntemleri kullanılmış durumdadır. Oditoryum da aynı şekilde
fonksiyonel olarak değişen koşullara göre şekil alabilmesi ve kullanıcı
konforunu ön planda tutması bu mekânın da High Tech düşünce sistemine
uygun olduğunu göstermektedir.
51
Şekil-22, 23: Congresium Gordion Oditoryum
Yapı bütününe baktığımız zaman cam ve çelik malzemenin fazlaca
kullanılmış olması, oldukça büyük açıklıkların kolonsuz bir şekilde
strüktür sistemleriyle geçilebilmiş olması, birçok farklı organizasyona
hizmet edebilecek şekilde birbirinden farklı özelliklerde oldukça fazla
mekân bulunduruyor olması ve bazı mekânlarının şekil değiştirerek farklı
amaçlarla kullanılabilir şekilde esnek tasarıma sahip olması gibi
özelliklerin bütünü göz önüne alındığında yapı High Tech mimari düşünce
sistemine uygun bir şekilde tasarlanmıştır.
Bunlardan ayrı olarak, malzemelerin süslemelerden uzak olduğu gibi
kullanılmış olması, atrium bölümünün güneş ışığından maksimum
derecede faydalanıyor olması, yapı içerisinde bulunan sirkülasyon
elemanlarının açıkta görünür şekilde bırakılmış olması, yapıda aktif
havalandırma sistemlerinin bulunması, strüktür sistemlerinin görünebilir
olması, çapraz çelik çubukların kullanılmış olması gibi yapısal
özelliklerden dolayı da yapı High Tech yapıların özelliklerini kendinde
bulundurmaktadır.
Kaynakça
Acartürk, K. (2013). 2) Fuar Organizasyonlarının Katılımcı Firmaların
Finansal Performanslarına Etkileri. İşletme Anabilim Dalı, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Marmara Üniversitesi, İstanbul. 2-10
Berber, A. (2016). İşletmecilik Tarihi Bağlamında İlk Dünya Fuarı
(Londra, 1851), İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 45(özel
sayı), 174-179
Ergüney, Y.D. ve Kara Plehvarian, N. (2015). Ondokuzuncu Yüzyıl Dünya
Fuarlarında Osmanlı Temsiliyeti, Megaron, 10-2, 229-239
T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. (2011). Halkla ilişkiler ve Organizasyon
Hizmetleri Alanı. Fuarcılık. Ankara. 3-40
TDK, (2011). Güncel Türkçe Sözlük; “Fuar” kelimesi anlamı.
http://tdkterim.gov.tr/bts/ ; Erişim Tarihi 18.05.2018
52
KÜLTÜR ENDÜSTRİSİ İÇİNDE İKİ YABANCI: WALTER
BENJAMİN’İN SANAT HAKKINDAKİ DÜŞÜNCELERİNDE
“FLÂNEUR” ve “HİKÂYE ANLATICISI”nın YERİ
R. Görkem AYTİMUR1
Özet
Bu çalışmada Walter Benjamin’in düşünsel kavramlarından “Flâneur”
ve “Hikâye Anlatıcısı”, sanat bağlamında ele alınmıştır. Flâneur’ün, bir
gözlemci olarak, kent sokaklarındaki arayışı, lüks ve ışıltılı olan
fantazmogorik nesnelerin görünüşlerinin arkasındaki anlamı ve tarihselliği
bulma çabasıdır. Bununla birlikte gözden düşmüş, ötelenmiş ya da
kalabalıklar arasında yitip gitmek üzere olanın tarihsel tanıklığı ve bir anlık
ışıltısı, Flâneur’ü caddelere, sokaklara ve pasajlara çeken temel unsurdur.
Hikâye Anlatıcısı ise bir zanaatçı gibi, geçmişi, şimdiyi ve geleceği
bağlayan iletişimsel yöntemiyle birlikte, enformasyon çağında yaşam
deneyimini vurgulayan bir tutumu açığa çıkarır. Benjamin’in
düşüncelerindeki bu iki tanım, kültür endüstrisinin kuşatıcı ve tüketim
temelli dünyasına yabancılaşmış olana dair nostaljik ve melankolik bir
anlatıma içkindir. Her iki tanımda da ortak olan yön, Flâneur ve Hikâye
Anlatıcısı’nın sanatsal tutumudur. Çalışmanın amacı da söz edilen bu
sanatsal bakışı betimlemektir. Böylece hem Flâneur’ün hem de Hikâye
Anlatıcısı’nın kültür endüstrisi içindeki konumları ve yabancılaşmaları
Benjamin’in sanat düşünceleri merkezinde ifade edilmiş olacaktır.
Anahtar Kelimeler: Walter Benjamin, Flâneur, Hikâye Anlatıcısı,
Kültür Endüstrisi
Giriş
Benjamin düşünceleri içindeki iki önemli kavramı ve Hikâye
Anlatıcısı’dır. Bu iki kavram modern yaşama ve kültür endüstrisine
yabancılaşmış iki bireyi ifade etmektedir. Düşünce, teori ya da kavramları
toplumsal yaşamdaki bazı bireyler üzerinden; bazen dolaysızca bazen de
metaforik bir dille anlatmak Benjamin’in dilsel yöntemi belirtmektedir.
Flâneur ve Hikâye Anlatıcısı da işte söz edilen bu anlatım dilinin
başkahramanlarıdır.
Sanat hakkında düşünceleri bağlamında Benjamin’in apaçık konuştuğu
metinler söz konusudur. Örneğin, ‘Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden
Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı’, ‘Alman Barok Draması’ isimli
makaleleri ve ‘Alman Trajik Dramasının Kökeni’ isimli kitabı onun,
sanatın özü, özerkliği, içsel doğası, geleneği hakkında konuştuğu ve yeni
bir sanatın olanağını tartıştığı metinleridir. Bununla birlikte dolaylı olarak
1 Dr. Öğretim Üyesi, Gaziosmanpaşa Üniversitesi, [email protected].
53 sanat kendisinden ve kavramlarından söz ettiği diğer bazı metinleri de
bulunmaktadır. Bu metinler Flâneur’den ve Hikâye Anlatıcısı’ndan söz
ettiği ‘19. Yüzyılın Başkenti Paris’, ‘Charles Baudelaire; Kapitalizmin
Yükseliş Çağında Bir Lirik Şair’ ve ‘Hikâye Anlatıcısı’ makaleleridir.
Benjamin’in düşünce biçiminde ve anlatım dilinde kavramların birbiri
içine geçtiği bir yapı söz konusudur. Onun bu tutumu zıt gibi gözüken
düşünceleri bir araya getirerek yapılanmıştır. Benjamin bu zıt düşünceleri,
kendine özgü bir şekilde bir arada kullanmış ve birbirleriyle çelişmez bir
görünümde ifade etmiştir. Bu anlamda onun düşüncelerinde bir tarafta
Yahudi mistizmi, bir tarafta Marksizm’in tarihsel maddeciliği; bir yönüyle
mistik dinsel söylem, diğer yönde pratik siyasete dönük tavır iç içedir.
Özbek’e (2015a: 71) göre, bu çok kutuplu bakış Sorelci ve Bakuninci
anaşist düşünceden görüngübilimine; gerçeküstücülükten dadaya; Brechtci
epik tiyatrodan Sovyet sinemasına kadar uzanan bir çizgidedir.
Benjamin’in dışarıdan bakıldığında çelişkili gelen uslubu yazın
biçiminde de kendini gösterir. O, büyük anlatılar, bütünlüklü ifadeler ve
bölümler yerine, fragmanların, parçalı anlatıların peşindedir. Bu anlamda
1936’da yazdığı iki metni birbirleriyle çelişkili gözüken düşüncelerine
örnek verilebilir. Bir tarafta Rus hikâyeci Nikolay Leskov hakkında
yazdığı ‘Hikâye Anlatıcısı’ makalesindeki ‘gelenek kaybı’ düşüncesi
karşısında Hikâye Anlatıcısı’nın yaşam deneyiminin enformasyona yenik
düşmesine duyduğu melankolik ve hüzünlü tutumla yaklaşırken, diğer
tarafta ‘Tekniğin Olanaklarıyla Yeniden Üretilebildiği Çağda Sanat Yapıtı’
makalesinde geleneğin ve kültün yitimiyle ortaya çıkan yeni bir sanat
düşüncesinin olanağını olumlayan bir bakışı söz konusudur. Bu bağlamda
Benjamin’in sanat eseri üzerine düşünceleri de birbiriyle zıt gibi görünen
yaklaşımlarla yapılandığını söylemek mümkündür.
Benjamin etkilendiği her düşünce arasında tarihsel bir bütünlük kurma
peşindedir. Melankolik bir ruh haliyle ve “aylak gezer” bir tavırla ötekinin,
kendi varoluşuna yabancılaşmış olanın tek tek parçalarının peşindedir.
Lüks bir görünüşün ya da bir yıkıntı olarak varolanın tarihsel tanıklığı
üzerine derin düşünce içindedir. Parçalanmış olanda bütünün görünümünü
bulma isteği onun, yıkıntılar arasında parıltılı olanı bulma çabası olarak
belirir. Benjamin düşlerin ve tecrübelerin toplayıcısıdır. Bu toplayıcılık
(paçavracılık ya da koleksiyonculuk) onda bir misyon olarak ödediği
kefaretini temsil etmektedir. Geçmişin tanığı şeyler arasında, bir “an”
parıldayacak olanın arayışı ve derin düşüncesi Flâneur’in kefaretidir.
Flâneur tecrübelerin ve yaşam deneyiminin peşindedir. Mesihçi anlamda
kurtuluşun yolu o paçavralar arasındaki parıltı anındadır. Bu anlamda
kurtuluş (belki devrim) iktidarı elinde tutanlardan değil; ötekileşmiş,
tutunamamış olanın tarihsel gücünden kaynaklanacaktır.
54
Flâneur
Benjamin’in düşünsel dünyasını incelerken söz edilmesi gereken
önemli bir kavramı ‘Flâneur’dür. Flâneur, Fransızca ‘avare gezinen, boş
gezen, aylak adam’ anlamındadır. Benjamin bu kavramdan “19. Yüzyılın
Başkenti Paris” ve “Charles Baudelaire; Kapitalizmin Yükseliş Çağında
Bir Lirik Şair” makalelerinde söz etmiştir. Benjamin bu makalelerde
doğrudan sanat üzerine konuşmamıştır. Bununla birlikte Flâneur’ün bir
şehir gezgini olarak uğraşı, bir sanat alımlayıcısının doğasına sahiptir.
Flâneur, Paris sokaklarında, pasajlarında dolanan, gözlem yapan ve
gördükleri karşısında derin düşünme halinde olan bir gezgindir. O,
kalabalıklar içinde, fakat onlara yabancı kalmayı başarabilen bir
gözlemcidir. O kent yaşantısına ve koşturmacasına yabancılaşmış bir
bireyin ifadesidir. Yine de kendini kalabalıklar içinde evinde hisseder.
Kalabalıklar Flâneur’ü korkutmaz. Geldiği sınıfı ya da toplumu yerine
kalabalık içinde var olur. Bu anlamda aynı zamanda kendi toplumuna ve
köklerine de yabancılaşmış bireyi temsildir. Benjamin’e (2009: 99) göre,
Flâneur’ü hem ekonomik hem de politik kimliği belirsizdir.
Kentte kitleler sürekli bir koşuşturmaca halindedir. Oysa Flâneur ise
yetişeceği bir yeri yoktur. Aynı şekilde, zamanı da sınırlı değildir. Bu
nedenle kitle kültürünün tüketim temelli ilişkilerinin de dışındadır. Aylak
adam kimliğiyle endüstrinin bütün dayatmalarından kendini özgür
kılabilmiştir. Bu görüntünün arkasına saklanarak olan biten hakkında
derinlemesine düşünebilme şansına sahip olan bir gezgindir.
Flâneur herkesi ve her yeri gözlemlerken kimse onu fark etmez çünkü
kalabalıklar gibi gözükür. Aylak ve avare görünümü onun kalabalıklar
içinde saklanmasının bir yoludur. “Flâneur, işi gücü olmayan birinin
kişiliğine bürünerek gezinir; böylece insanları birer uzman yapan iş
bölümünü de protesto etmiş olur. Bunun yanı sıra, insanların iş güç peşinde
koşuşturup durmalarını da protesto eder. 1840’larda pasajlarda
kaplumbağa gezdirmek, bir süre için kibarlığın gereklerinden sayılmıştı.
Flâneur, kendini kaplumbağaların temposuna uydurmaktan hoşlanırdı.
Eğer ona kalsaydı, ilerlemenin böyle adımlarla sürmesini isterdi”
(Benjamin, 2009: 148). Flâneur aynı zamanda inzivaya çekilmiş bir derviş
de değildir. Onun derin düşünen mistik tavrı kitlelere dönüktür.
Flâneur kalabalık kitleler içindedir. Benjamin’e (2009: 98-99) göre,
kitle bir peçedir. Bu peçenin arkasındaki kent fantazmagorik niteliğiyle
Flâneur'e seslenir. Fantazmogoriler bazen bir pasajda, bazen bir
içmekanda, bazen de büyük mağazalarda görünüme gelir. Buralarda
diyalektik imgeler ve düşler fantazmogorik nesnelere dönüşmüştür.
Yabancılaşmış bireyin bu mekânlardaki sanatsal uğraşı (dolanımı) tüketim
toplumu içindeki kitleler için bir zorunluluğa dönüşmüştür. Pazarın
tüketim alışkanlıkları metanın dolaşım niteliği üzerinden kitleleri kendine
55 bağlamaktadır. Oysa Flâneur’ün pazardaki dolanımı, metanın tüketim
değerinin ötesinde, tarihselliği ve sanatsallığı üzerinedir.
Flâneur, modern hayat içinde yaşam deneyimini toplayan bir eskici,
paçavracı ya da koleksiyoncudur. Dedektif ya da gazeteci gibi
kalabalıkların arasına gizlenmiş ve tarihsel kimliğinden koparılmış düşsel
imgelerin peşindedir. Kent labirentler gibidir. O, kentin en derinlerine
kadar ulaşır. Geçmişin izleri buralarda saklıdır. Kentin insanlarını,
mimarisini, tek tek nesnelerini ve yaşam biçimlerini gözlemler,
deneyimler. “Bu artık ‘hayatının fitilinin, hikâyesinin tatlı alevinde yanıp
yok olmasına izin veren’ hikâye anlatıcısının değil, güneşin ve yıldızların
altında yürüyen şairin değil, gaz lambalarının ışığı altında amaçsız dolaşan
aylağın Flâneur'ün deneyimidir. Bakılan nesnenin bakışımıza cevap
vereceği beklentisini, yani aura'sını kaybetmiş bir çağın deneyimi.”
Gürbilek, 2012: 41). Modern görünüşün altında parçalanmış yıkıntılar
bulunmaktadır. Alegorik nesnelerin üzerindeki sis perdesini aralar ve
parçalanmış olan yıkıntılar içinde bütünü arar. Flâneur bu yıkıntılar
arasından ancak tek tek parçaları kurtarabilmektedir. “Dağarcıkları
toplumun bilinçaltında bulunan deneyimlerin yeni ile karışması, ütopyanın
doğumuna neden olur; bu ütopyanın izdüşümlerine ise kalıcı yapılardan
geçici modalara değin, yaşamın binlerce olgusunda rastlanır” (Benjamin,
2009: 89-90).
Benjamin’in Flâneur aracılığıyla söz ettikleri aslında bir kurtuluş
arayışıdır. Bu arayış, kültür endüstrisi içindeki moda ve lüks unsurlarda
içkin bir halde bulunan ışıltısının ya da eskimiş, kullanım değerini yitirmiş
antika veya paçavranın bir anlık parıltısının; geçmişi, şimdiyi ve geleceği
bir ‘an’ın kıvılcımıyla, birbirine bağlayan diyalektik bir imgeye dönüşmesi
umudur. Benjamin’e göre Mesihçi bir anlayışla ifade edilmiş olan, bu bir
‘an’ın kıvılcımıyla birlikte tarihsel ve toplumsal olanın bütün gerçekliğiyle
görünüme gelecek ve ‘an’a içkin potalsiyel kurtuluşu sağlayacaktır.
Benjamin’in bu teolojik göndermeleri barındıran anlatım dili birçok
metinlerine içkindir. Yine Flâneur’ün anlatım dili ile Marx’ın ‘Meta
Fetişizmi’ kavramı arasındaki ilişkiyi Baudelaire’ın şiirinde bulmaktadır.
19. yy Paris’i Baudelaire’ın şiirine ilham olmuştur. Benjamin’e göre
Baudelaire da bir Flâneur’dür. Baudelaire’ı şiirinde Paris, sadece bir kent
değil, kendine yabancılaşmış bireyin alegorik simgesidir.
Kent Flâneur için kolektif bilincin alegorik bir anlatımıdır. Aurasız kent
yaşamının ve sanat endüstrisinin içinde bir sanat alımlayıcısıdır.
Flâneur’ün kişiliğinde aydın, pazara çıkmıştır. Benjamin’e (2009: 99) göre
Flâneur, amacının pazarda dolanmak, onu gözlemlemek olduğunu söylese
de esas olan bu pazar içinde varolma isteğidir.
56
Flâneur, sanatı kalabalıklardan ilham alarak algılar ve onu elitist bir
konumdan bir yaşam deneyimine dönüştürür. Onun Paris sokaklarındaki
gezinişi, aynı zamanda bir karşı duruştur. Kent hayatına, modern
zamanların koşuşturmacasına, aurasız topluma ve kültür endüstrisine karşı
bir eleştiri niteliğindedir. Flaneur’ün arayışı bir sanatsal eylemdir. Tıpkı
bir ‘Happening’ sanatçısı gibi yabancının, ötekinin veya tutunamamış
olanın sanatsal görünümüdür. İşte bu bakış açısıyla Benjamin
‘Modernizm’in temsilcisi’ olarak düşündüğü Baudelaire’ı ve onun
şiirindeki metaforik anlatımını Flâneur’ün sanatsal deneyimi olarak
belirtir.
Mollaer’e (2007: 252) göre Benjamin, Baudelaire’ın şiirinde çift
anlamlı düşünce biçimine yakın bir bakış bulmaktadır. Ona göre
Baudelaire’ın şiirinde tarihsel toplumsal olana içkin aurayı modern yaşama
karşı savunan bakış ile aura kaybını göze alıp, yaşamın karmaşıklığını
dolayımsızca ele alan Flâneur’ün deneyimi biraradadır. Bu yönüyle
Benjamin’e göre Baudelaire’ın şiirinin bir tarafı fetişizmi, bir tarafı da
meleksiliği ifade etmektedir.
Hikâye Anlatıcısı
Benjamin’in kavramsal dünyasında Flâneur gibi önem taşıyan bir diğer
anlatımı da ‘Hikâye Anlatıcısı’dır. Bu kavramı ile ‘Hikâye Anlatıcısı’
makalesinde karşılaşırız.
Benjamin Hikâye Anlatıcısı tanımını bellek, hafıza, yaşam deneyimi,
anımsama ve hafıza gibi yan tanımlarla desteklemiştir.2 Hikâye anlatımı
eski bir iletişim biçimidir. Geçmiş ya da bitmiş olanı anlatıcının kendi
bakış açısıyla aktarmasıdır. Aktarım iki temel prensibe dayanır: Bunlardan
ilki anlatıcının kendi deneyimi, bir diğeri toplumsal hatıra (bellek)
aktarımıdır. Her koşulda anlatıcının hikâyesine kendince bir katkı yapması
önemlidir. Anlatıcı düz bir bilgi aktarımı yapmaz. Bir yaşanmışlığı dile
getirir. Bu nedenle Hikâye Anlatıcısı bir sanatçı gibi anlatısını şekillendirir,
onu bir sanat eserine dönüştürür. Hikâyede gizli bulunan pırıltıyı ağızdan
ağıza aktarır.
2 Gürbilek, Benjamin’in ‘Son Bakışta Aşk’ kitabında geçen tanımları Türkçe’ye
çevirirken kullandığı kelimeler için, dipnot olarak şöyle bir ifade kullanmıştır:
“Benjamin bu paragrafta sırasıyla Erinnerung, Gedachtnis ve Eingedenken
kavramlarını kullanıyor. Burada destanın kuşatıcı, parçalanmamış hafızasını,
roman ve hikâye anlatıcılığının ortak kökenini belirten Erinnerung'u ‘hatıra’
sözcüğüyle karşıladık, Gedachtnis’i geniş ya da esnek bir anlamda kullanıldığında
"hafıza", hikâye sanatının dağınık, kısa ömürlü hafızası kastedildiğinde
‘anımsama’ olarak karşıladık. Romanın ebedileştiren hafızasını belirten
Eingedenken için ise "hatırlama" sözcüğünü kullandık” (Gürbilek, Son Bakışta
Aşk, s:100).
57
Benjamin’e (2012: 84) göre hikâye anlatıcılığı, tekrar ve hafızaya
dayalı bir sanat olmuştur. Hikâyenin anlatım ritmine dinleyicinin kendini
kaptırması bu tekrar sürecine dâhil olması demektir. Tekrar edilen şey
hikâyenin özüdür. Bu öz her seferinde başka bir anlatım şekliyle hikâye
anlatıcısının dilinde tekrardan şekillenir.
Benjamin’e (2012: 78) göre, iki tip hikâye anlatıcısı vardır: Bunlardan
ilki kendi evinden uzakta yeni hikâyeler peşinde olan, ikincisi kendi yerel
kültürünün aktarıcısı olan anlatıcıdır. Benjamin bu iki tür hikâye anlatıcıya
yerleşik çiftçiyi ve ticaret yapan denizciyi örnek gösterir. Bu noktada
sokaklarda gezinen ve modern hayatı gözlemleyen Flâneur ile gezgin
Hikâye Anlatıcısı’nın tutumları arasında bağlantı kurmak da mümkündür.
Hikâye Anlatıcısı da Benjamin’in diğer iki önemli kavramı olan
‘Koleksiyoncu’ ya da ‘Paçavracı’ gibi, geçmiş ile şimdi arasındaki bağı
kurabilen kişidir. Geçmişin uçucu imgesinin peşindedir. Bu anlamda
Hikâye Anlatıcısı için, yaşam deneyimini ağızdan ağıza, nesilden nesile
aktaran bir zanaatkâr, ifadesini kullanmak uygundur. “İyi bir hikâye
anlatıcısı her zaman halktan, özellikle de zanaatkârlar tabakasından
beslenir” (Benjamin, 2012: 105). Deneyim, Hikâye Anlatıcısı’nın
esinlendiği kaynaktır. Hiçbir şeyin engel olamadığı kolektif deneyimi
paylaşır. Hayatın içinden, pratik konularla ilgilidir. Bu konular üzerinden
dinleyicisine ya da okuyucusuna akıl verir.
Benjamin, Hikâye Anlatıcısı’nda nostaljik bir anlatım içindedir. Ona
göre anlatıcının geçmişle şimdi arasında bağ kurabilmesi, hikâyesindeki
sanatsal aurayı başka bir zaman dilimine taşıyabilmesi anlamına
gelmektedir. Benjamin’e göre Hikâye Anlatıcısı’nın bu anlatım dilindeki
en önemli aracı ‘Hatıra’dır:
Hatıra (Erinnerung), bir olayı kuşaktan kuşağa aktaran gelenek
zincirini oluşturur. Geniş anlamıyla destan sanatının Esin
Perisi'nden kaynaklanan öğesidir ve bu sanatın özel türlerini kuşatır.
Bunların başında hikâye anlatıcılığı gelir. Bütün hikâyelerin
sonunda oluşturacağı ağı örmeye başlayan hatıradır. Büyük hikâye
anlatıcılarının, özellikle de Şarklıların göstermiş olduğu gibi her
hikâye bir diğerine bağlanır. Her birinde, hikâyesi sona erdiğinde
onun yerine aklına hemen yeni bir hikâye gelen bir Şehrazat vardır.
İşte anlatı sanatının Esin Perisi’nden kaynaklanan öğesi, destansı
hafızası (Gedachtnis) budur. Ama bunun karşısında, yine dar
anlamıyla Esin Perisi'nden kaynaklanan bir başka ilke
düşünülmelidir. Bu ilke, ilk biçimiyle romanın Esin Perisi’nden
kaynaklanan yanı olarak, hikâyenin aynı yerden kaynaklanan
öğesinden ayrışmamış biçimde destanda saklıdır. Belki bu bazen
destanlarda sezilebilir, özellikle Homeros'un destanlarındaki
kutlama bölümlerinde, destanın hemen başında Esin Perisi'ne
58
yakarış anlarında. İşte bu pasajlarda kendini duyuran, hikâye
anlatıcısının kısa ömürlü hafızasından farklı olarak, romancının
ebedileştiren hafızasıdır. İlki, birçok dağınık olaya adanmıştır;
İkincisi ise tek bir kahramana, tek bir serüvene, tek bir çarpışmaya.
Başka bir deyişle, romanın Esin Perisi'nden kaynaklanan hatırlaması
(Eingedenken) bunun hikâyedeki karşılığına, yani anımsamalara yer
açar; destanın parçalanmasıyla birlikte, bir zamanlar hatırlama ile
anımsamanın hatıra içindeki birlikleri yokolmuştur (Benjamin,
2012: 90).
Hikâye anlatımı romanda kullanılan dil gibi düşünülmemelidir.
Benjamin’e (2012: 90) göre, kaynağının sözlü edebiyata
dayanmamasından dolayı roman bütün düz yazı türlerinden farklıdır.
Yazarının kurgulayıp, yazdığı ve tamamladığı bir türdür. Oysa sözlü
anlatımın yapısı gereği hikâye anlatımı değişip, gelişmeye uygundur.
Özsel parıltısını sürekli canlı tutmaktadır. Bu nedenle hikâye anlamı
romandan ayrılmaktadır. “Anlatıcı hikâyesini deneyimden çekip alır, kendi
deneyiminden ya da ona aktarılanlardan ve o da bunu kendisini
dinleyenlerin deneyimi haline getirir. Romancı ise kendini tecrit etmiştir”
(Benjamin, 2012: 90). Romanın kendisi bir materyale, yani kitaba sıkışıp
kalmıştır; ancak hikâye, anlatanın dilinde özgür bir konumdadır.
Benjamin’e (2012: 91) göre, Hikâye Anlatıcılığı’nı krize sokan bir
başka iletişim biçimi de ‘enformasyon’dur. Enformasyon düz bilgi
aktarımı olarak özetlenebilir. Kendisinin doğru ve anlaşılır olduğu iddia
eder, hatta dayatır.
Artık uzaklardan gelen bilgi değil, bizi en yakında olup bitene
ulaştıran enformasyon kabul görüyor. Bir zamanlar uzakların bilgisi
-ister yabancı ülkelerle ilgili mekânsal bir bilgi, ister geleneğe dair
zamansal bir bilgi olsun- doğruluğu denetlenemese de onu geçerli
kılan bir yetkiye sahipti (Benjamin, 2012: 82).
Enformasyon en çok yeni olduğunda değerlidir ve sadece o an yaşar.
Oysa hikâye devamlılık içerir. Bazen kendini saklar, fakat yeri geldiğinde
ortaya çıkabilir. Hikâye anlatıcılığı düz bir bilgi aktarımı, yani
enformasyon değildir. Benjamin’e (2012: 94) göre, Hikâye Anlatıcısı
enformasyon gibi bir konunun özünü aktarmaya çalışmaz. Hikâye,
anlatıcının hayatına gömülür, sonra oradan farklılaşarak tekrar çıkar.
Benjamin’e (2012: 41) göre, 1900’lerin başından itibaren enformasyon
ağı hızla genişlemeye başlamıştır. Bu hikâye anlatıcılığı için olumsuz bir
durumdur. “Her yeni günle birlikte yerküreyle ilgili haberler alıyoruz, ama
artık dikkate değer hikâyelerimiz pek yok. Bu böyle, çünkü artık bütün
olaylar bize hazır bir açıklamayla ulaşıyor. Başka bir deyişle, günümüzde
olup bitenler hikâye anlatıcılığının değil enformasyonun işine yarıyor”
(Benjamin, 2012: 82). Hikâye anlatıcılığının gerilemesini Benjamin
59 dolaysız bilgi aktarımına dayalı enformasyonun teknolojiyle birlikte
iletişim gücünün büyümesine bağlamaktadır. Gazete, bu iletişim ağına
verilebilecek en doğru örnektir. Gazetenin kısa haberler biçimindeki
aktarımında olduğu gibi, bu şekilde bir düz anlatım yolu Hikâye
Anlatıcısı’nın dayanağı olan yaşam deneyiminin ve belleğin yitirilmesi
anlamı taşımaktadır. Modern yaşamda hikâye anlatıcılığının bir hükmü
kalmamıştır.
Deneyim değer kaybetti. Üstelik daha da kaybedeceğe, dipsiz bir
uçuruma düşeceğe benziyor… Deneyim hiçbir zaman, stratejik
deneyimin siper savaşı, iktisadi deneyimin enflasyon, bedensel
deneyimin mekanik savaş, ahlaki deneyimin iktidar sahipleri
tarafından boşa çıkarıldığı bu dönemdeki kadar yalanlanmamıştı
(Benjamin, 2012: 86-87).
Benjamin belleğe, tarihsel ve toplumsal bir anlam yüklemektedir.
Hatırlama kişisel ve toplumsal belleğe atfedilen bir kavramdır. Bu kavram
farklı zaman dilimlerinde yaşanan deneyimin (hatıranın) kuşaktan kuşağa
aktarılma yoludur. Bu yolun yitirilmesi Hikâye Anlatıcısı’nın iletişim
biçiminin ortadan kalkması anlamı taşımaktadır: “İnsanların deneyimlerini
paylaşma yeteneği, bir olayı kuşaktan kuşağa aktaran gelenek zinciri,
bunun üzerinde yükseldiği hafıza, geçmişin ve uzakların bilgisine dayanan
bilgelik ortadan kalkmıştır” (Gürbilek, 2012: 27). Benjamin ‘geçmişin ve
uzakların bilgisi’ olarak ifade ettiği bu belleğin yitiminin hikâye
anlatıcılığının da sonunu getirdiğini ifade etmektedir. Yitip gitmekte olan
bu uğraşın en iyi örneklerinden biri Rus hikâye anlatıcısı Nikolay
Leskov’dur. Benjamin ‘Hikâye Anlatıcısı (Der Erzähler)’ makalesini
Leskov üzerine yazmıştır.
Nikolay Leskov uzun yıllar işi nedeniyle bütün Rusya’yı dolanmış ve
hikâyeler toplamıştır. Bu yolculuklar da elde ettiği deneyimi hikâyeleştiren
Leskov’un Benjamin’e (2012: 79) göre, uzak yerlerde ve farklı zamanlarda
kendini evinde gibi hissedebilmektedir. Bir zanaatçı gibi hikâyesini gerçek
yaşam deneyimlerinden yola çıkarak ele alır. Bununla birlikte hikâyesini
anlatım biçimine ilahi mi yoksa doğal bir tarihsellik mi yön vermekte
anlaması zordur. Benjamin’e (2012: 82) göre, kesin olan şudur ki,
Leskov’un anlatımı gerçek tarihsel kategorilerin dışındadır. Leskov
enformasyondan uzak anlatımında bir ustadır. Bütün ayrıntıları kendi
anlatımının psikolojik bağlarını dayatmaksızın ifade eder. Olayların
bağlamını kurmak okuyucuya kalmıştır.
Sonuç
Bu çalışmada Benjamin’in kitle kültürü içinde iki yabancı olarak var
olan iki bireyi ele alınmıştır. Bu bireyler hem yabancılaştıkları unsurlar,
Benjamin’in sanat düşüncelerindeki konumları bağlamında ifade
edilmiştir. Flâneur ve Hikâye Anlatıcısı olarak belirtilen bu iki birey
60 üzerinden, Benjamin kavramsal çerçevesini şekillendiren düşünceleri
belirtilmiştir. Bununla birlikte dolaylı olarak tarih ve sanat hakkındaki
düşüncelerini de desteklenmiştir. Bu anlamda, kültür endüstrisi içinde iki
yabancı olan bu bireylerin sanatsal tutumlarıyla ilgili şunlar söylenebilir:
Flâneur, Fransızca ‘avare gezinen, boş gezen, aylak adam’
anlamındadır. Bir kent gezgini, gözlemcisi olarak modern zamanlara ait bir
derviştir. Bununla birlikte bir derviş gibi var olandan uzaklaşmış, edilgen
bir yapıda değildir. Sanat pazarı içinde var olan bir entelektüel, bir
filozoftur. Tüketim endüstrisini, kitle kültürünü ve aurasını yitirmiş kent
yaşantısını eleştiren bir sanatçıdır. Onun yavaş, dingin ve acelesiz
gezintisi, aynı zaman da etkin bir sanat edimidir. O kentin içinde herkes
gibi görünen bir birey olarak aynı zamanda bir yabancıdır. Tüketim ve
pazar ilişkilerine yabancılaşmış bir bireyin ifadesidir. Kent yaşamına ve
kültür endüstrisine yabancıdır. Bununla birlikte kendi gelmiş olduğu
kültüre de yabancılaşmıştır. Kent sokaklarında gezinerek fantazmagorik
nesnelerin ve kullanım değerini yitirmiş eski paçavraların peşindeki bir
sanat alıcısının arayışının görünür halidir. Pasajlarda, salonlarda, iç
mekânlarda diyalektik imgenin dönüştürücü gücünü arayan ve kurtuluş
umudunun taşıyıcısı bir melankoliktir.
Hikâye Anlatıcısı, enformasyon çağında yaşam deneyiminin peşinde
bir derviş, bir ozandır. Modern zamanlarda insana dair olanı arayan
melankolik bir yabancıdır. Tekrar ve hafızaya dayalı bir sanatın
uygulayıcısıdır, sanatçısıdır. Geçmişin ve geleneğin kolektif ya da destansı
belleğinin taşıyıcısıdır. Uzak yerlerin, mekân-aşırılığını ulaşır kılan bir
ulaktır. Tarihsel ve toplumsal olana içkin auranın taşıyıcısı bir ustadır,
zanaatçıdır. Kendi kişisel varlığını kattığı hikâyeleriyle, değişim gücünü
bir ‘an’ içinde var edebilme potansiyeline sahip bir sanatçıdır. Kurtuluş
umudunun taşıyıcısıdır.
Kaynakça
Adorno, T. W., Benjamin, W., Bloch, E. & Lukacs, G., (2007), Aesthetics
and Politics, (R. Taylor, Trans., Eds.). London: Verso Press.
Adorno, T. W., Benjamin, W., Bloch, E. & Lukacs, G. (2016), Estetik ve
Politika, (E. Gen, T. Belge, B. Aksoy, Çev.), İstanbul: İletişim Yayınları.
Anlı, Ö. F., (2014), Walter Benjamin’de “Sanat” ve “Tarih” Kavramları
Bağlamında Bütünsel Bir Sosyal Kuramın Olanağı, Posseible Düşünme
Dergisi, C. 3, S. 5, s. 22 - 39,
http://www.posseible.com/uploads/dergi/40.pdfsayfasından erişilmiştir.
Avcı, A., (2015), Ünsal Oskay’ın Walter Benjamin Üzerine Çalışmaları,
Marmara İletişim Dergisi, S: 23, s. 13 - 36,
http://dergipark.gov.tr/download/article-file/206425sayfasından
erişilmiştir.
61 Aydın, S., (2012), “Walter Benjamin’in, Flâneur, Paçavracı ve Hikâye
Anlatıcısı Kavramlarıyla Günümüz Sanatçısının Portresi” 21. Yüzyılda
Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, C. 1,
S. 2., s. 144 – 150, http://dergipark.gov.tr/download/article-file/59594
sayfasından erişilmiştir.
Benjamin A., (Ed.), (2006), Walter Benjamin and Art, London: Continuum
Press.
Benjamin, W., (2009), Pasajlar, (A. Cemal, Çev.) İstanbul: YKY.
Benjamin, W., (2012), Son Bakışta Aşk, İstanbul: Metis Yayınları.
Benjamin, W., (2015), Estetize Edilmiş Yaşam (Ünsal Oskay, Der. ve
Çev.) İstanbul: İnkılap Yayınları.
Dellaloğlu, B., (2013), Benjamin, İstanbul: Say Yayınları.
Gürbilek, N., (2012), W. Benjamin’in “Son Bakışta Aşk” kitabının sunuş
bölümü, İstanbul: Metis yayınları.
Hepdinçler, T., Benjamin’in Art-İmgesi: Türkiye’de Walter Benjamin’le
Fotoğrafı Düşünmek,
https://www.researchgate.net/publication/324247810_Benjamin'in_Art-
Imgesi-Turkiye'de_Walter_Benjamin'le_Fotografi_Dusunmek
sayfasından 15/06/2018 tarihinde erişilmiştir.
Işıklar, G., (2016), “Paris Pasajlarında Bir ‘Flâneur’ Walter Benjamın
Sanat Yapıtı Aura ve Lüks İmgesi”, TOJDAC C. 6, S. 4, s. 429 - 436,
http://www.tojdac.org/tojdac/VOLUME6-
ISSUE4_files/tojdac_v06i4106.pdf sayfasından erişilmiştir.
Jay, M., (1989), Diyalektik İmgelem, (Ü. Oskay, Çev.), İstanbul: Ara
Yayınları.
Kula, O. B., (2013), Marx, Benjamin, Adorno Sanat ve Edebiyat İstanbul:
Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Özbek, M., (2015a), “Walter Benjamin Okumak I”, Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, C. 55, S. 2., s. 69 - 96,
http://politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf/55/2/cilt-sayi-Meral_Ozbek.pdf
sayfasından erişilmiştir.
Özbek, M., (2015b), “Walter Benjamin Okumak II”, Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, C. 55, S. 3., s. 103 - 131,
http://politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf/55/3/6_meral_ozbek.pdf
sayfasından erişilmiştir.
Özbek, M., (2015c), “Walter Benjamin Okumak III”, Ankara Üniversitesi
SBF Dergisi, C. 55, S. 4., s. 83 -110,
62 http://politics.ankara.edu.tr/dergi/pdf/55/4/5_meral_ozbek.pdf
sayfasından erişilmiştir.
Mollaer, F., (2007), Walter Benjamin’i Çağımızda Tahayyül Etmek,
Cogito, S. 52: Walter Benjamin, s. 223-234, İstanbul: YKY.
Oskay, Ü., (2015) W. Benjamin’in “Estetize Edilmiş Yaşam” kitabındaki
“Walter Benjamin Üzerine” isimli yazısı, İstanbul: İnkilap Yayınları.
Sevim. B. A., (2010), “Walter Benjamin’in Kavramlarıyla Kültür
Endüstrisi: ‘Aura’, ‘Öykü Anlatıcısı’ ve ‘Flâneur’”, Uluslararası Sosyal
Araştırmalar Dergisi, C. 3, S. 11., s. 509-516,
http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/sevim_bilgen.pdf
sayfasından erişilmiştir.
63
DOĞADAKİ NESNELERİ YENİDEN İNŞA EDEN BİR RUH:
LEONARDO DREW
Sevda KARASEYFİOĞLU PAÇALI1
Özet
Geçmiş ile bugün arasında çok ama çok fark vardır. Bu fark, görsel
iletişimin yazılı iletişimden daha fazla kullanılmasıdır. Çağ artık görsel
iletişim ile dönmekte ve bununla birlikte sürekli değişmektedir. İnsanoğlu
bütün teknolojinin olanaklarını kullanmaktadır. Teknoloji, aranan
bilgilerin, araştırılan her bir verinin sonucuna ulaşma sürecini kolaylaştıran
bir araç olarak her yerde kendini göstermektedir. Bu durumun bu anlamda
olumlu tarafı olsa da olumsuz yönü de bulunmaktadır. Çok çabuk alınan
bilgiler çok çabuk da tüketilmektedir. Bu tüketim kendini sanat alanında
da göstermektedir. Resimde, heykelde, kavramsal çalışmalarda,
videolarda, fotoğraflarda, yerleştirmelerde yer almaya ve bundan dolayı
yapılan çalışmalarda farklı olan aranmaktadır. 20.yüzyılın ikinci yarısına
damgasını vuran kavramsal temelli yaklaşımların, karşısında duran
yeniden resim, yeniden çizim, yeniden bir anlatı ve yeniden, yeniden
…tutumu ile geriye ama yeni bir dönüşün başlangıcı yaşanmaktadır. Bu
yeniden eğilimle takınılan tutum hem modern sanatın hem kavramsal
sanatın geride bıraktığı, yeri geldiğinde yok saydığı geleneksel sanat
ilkelerinin bu tutum ile bir kenara atılmasını engellemektedir. Şimdiki
sanat anlayışında doğaya bakışta da bir dönüşüm yaşanmaktadır.
Sanatçılar, doğayı olduğu gibi yansıtmak yerine bu kavrama yaşam, ölüm,
kentsel dönüşüm, anıları yaşatma kaygısı, yaşanmışlıkları tekrardan göz
önüne çıkarma gibi mecazi anlamlar yüklemişlerdir.
Doğada var olmuş organik nesnelerle yeniden anlatı yolunu seçen,
dönüştüren, bunları yeniden inşa eden ve çalışmalarına ruh katan bir
isimdir Leonardo Drew. Doğanın kendine has nesnelerini sanatın doğrudan
nesnesi olarak kullanan Drew, çalışmaları buluntu nesnelerin
birikimleriyle sıklıkla karıştırılsa da, onun heykelleri “yepyeni şeyler” den
ortaya çıkar. Doğal malzemelerden yaptığı çalışmalarında malzemenin
yakma, bozulma gibi değişimlerini kullanarak çalışmalarında ki etkiyi
artırır. Nesnelerinde sosyal adaletsizlikleri ve varoluşun döngüsel yapısını
eleştirir. Böylece ortaya çıkan büyük çalışmaları ile izleyiciye bu ileti
geçirmeyi amaçlar.
Anahtar Sözcükler: Doğa, Dönüşüm, Leonardo Drew
1 Dr. Arş. Gör., Cumhuriyet Üniversitesi, [email protected].
64
Giriş
Doğadan hiçbir şekilde kopamayan insan, doğanın bütün detaylarını
vazgeçmeden araştırır. Sanat tarihinde doğaya dair incelemeler dönemlere
ve sanatçılara göre farklılıklar gösterir. Örneğin, Rönesans döneminde
doğa keşfedilmeye değer bir varlık olarak ilgi görür ve sanat eserlerinde
ideal mekân yaratma gayretlerine ışık tutar. Buna karşın Realist dönemde
doğa insan gözünün gördüğü doğal gerçeklikle betimlenir. 20.yüzyılın ilk
yarısında kendini gösteren Kübizm akımı, Rönesans döneminden itibaren
süre gelen kuralları derinden etkileyerek bütünüyle farklı bir biçimsel
kurgu yaratır. Bu biçimsel kurgu, insan anatomisinin normal anatomik
oranların tam tersi şeklinde geometrik parçalarla aktarma şeklinde kendini
gösterir. Kübizm kısa bir anlatımla resimlerin ve çalışmaların genelini
geometrik şekillerin oluşturduğu bütün şeklin dağıtılması, parçalanması
anlamını taşır. 1912’den sonra, kübizm içerisindeki sentetik yorumlar
sonucunda doğal malzemeler (gazete, muşamba, kumaş, ahşap, metal vs)
resim düzleminde yer bulmaya başlar. Picasso’nun, “Still Life with Chair
Canin” (Resim 1) adlı çalışması bu yaklaşıma bir örnektir.
Resim 1.P.Picasso, “Still Life with Chair Canin”, 1912, (Kaynak:
İnternet)
Braque’da kolajın bir diğer formu olan ‘papier colle’yi2 bulur ve
“Fruitdish and Glass” isimli çalışmasında ilk kez kullanır. Bu çalışma,
bardak şeklinde kesilmiş bir gazete parçasından oluşur (Resim 2).
2 Papier collé: Fransızca yapıştırılmış kağıt veya kağıt kesiciler kağıdın düz bir
yüzeye yapıştırıldığı bir kolaj tekniğidir.
65
Resim 2. G.Braque, “Fruitdish and Glass”, 1912, (Kaynak: İnternet )
1960’larda doğaya yönelimi tetikleyen arazi sanatı doğaya ve doğal
olana yeni bir yaklaşım getirir.
Galeri mekânlarına bir tepki ile başlayan ve ilerleyen bu sanat
20.yüzyılın ikinci yarısında iyice etkisini artırır. 1960’lardan 1980’lere
uzanan süreçte etkin olan Arazi Sanatını, o dönemde ABD’de yaşanan
gelişmelerden ayrı tutmak mümkün değildir. Sosyal değişim taleplerinin
dile geldiği, sivil toplum hareketlerinin ırk-cinsiyet-kültür bağlamında eşit
hak arayışlarını örgütlediği bir dönemde sokakta olup bitenin
dinamiklerinden beslenen çok sayıda sanatçı, statükonun simgesi olarak
görülen müze ve galerinin modernist ve elitist3 tavrına tepki duyarak,
alternatif mekân arayışına yönelir. Bu alternatif mekânlar arasında, terk
edilmiş binaların ve sokakların yanı sıra doğal ortamlar da vardır.
Sanatçıların doğaya yönelmesinde, sanat piyasasının dinamiklerine karşı
bir direnç rol oynamış, aykırı malzeme ve yönelimlerin kullanılmasıyla
piyasa sisteminin kolay kolay metalaştıramayacağı işlerin üretimi bir
yandan da anti-kapitalist bir tavrın ifadesi vardır. (Antmen,2014:253).
Arazi sanatçıları, doğayı görmeyi, doğa ile ilgili kendisini, çevresini
tanımayı amaçlayan ve teknolojinin karşısında kalan bir yaklaşım sergiler.
Robert Smithson, Richard Serra, James Turrell gibi sanatçıların yer aldığı,
3 Elitizm, bir elitin veya bir azınlığın yönetmesi gerektiğine inanma, yönetim işinin
bir elit veya azınlık tarafından yapılması anlamına gelir.
66 Amerikalıların hayata geçirdiği arazi sanatı ile Richard Long, Andy
Goldsworthy isimli İngiliz sanatçılarda ilgilenmeye başlar. Bu akımın
akılda kalan ve öne çıkan en önemli çalışma Robert Smithson’ un Utah’da
Büyük Tuz Gölü’nde yaptığı “Sarmal Dalgakıran” çalışmasıdır.
Resim 3. Robert Smithson, “Sarmal Dalgakıran” , 1970, (Kaynak:
İnternet )
Smithson, bu çalışma için yaklaşık yedi bin ton toprak kullanır.
Sanatçının Büyük Tuz Gölü’nü tercih etmesinin sebebi burada önceden
petrol çıkarılmasıdır. Bundan kaynaklı sanatçı, insanın doğayla olan
ilişkisine dikkat çeker.
Yaratım sürecini adeta bir ritüele dönüştüren Richard Long ise, yanına
aldığı sicim, kurşun kalem, defter, kamera, pusula, harita, eldiven, bir su
şişesi ve eski çizimlerle İngiltere, İrlanda, Moğolistan, Afrika, Bolivya ve
Japonya gibi çeşitli ülkelerin dağlarında, çöllerinde bazen de su
kenarlarında yaptığı uzun yürüyüşleri esnasında çalışmalar yapar. Kimi
zaman toprağın kimi zaman çimenlerin üzerinde olduğu ayak izleri bırakır,
kimi zaman da yürüyüşleri sırasında etrafında bulduğu ağaç dalı, yosun,
taş gibi doğaya ait unsurları kullanarak eserlerini oluşturur. Arazi sanatı
hareketinin önemli ve popüler temsilcilerinden biri olan Long’a göre; her
şeyin doğasında, sanat, hareketlilik, ışık ve özgürlük vardır. Yürüyüş ve
işaretleme, basit yaratıcı eylemler, yer, zaman, mesafe çalışmalarda
ölçmenin kriterleridir. Nesneleri ve insan ölçeğini kullanarak ortaya çıkan
çalışmalar manzaraların kendi gerçekliği içindedir.
Doğada ve doğal malzemelerle eserlerini yaratan ve bunların
fotoğraflarını çeken Andy Goldsworthy, heykellerinin fiziksel hayatta
kalması nadiren sağlanmış olsa da, Goldsworthy, arazideki yapılarını
oluşturmadan önce ve oluşturduktan sonrsında fotoğraflarını çeker. Bu
fotoğrafların her biri çalışmanın daimi kayıtlarıdır. Ama amaç fotoğrafı
üretmek değildir. Amaç işi yapmaktır. Bazen fotoğraf, eserin
yapılmasının önemli bir parçasıdır.
67
Yine aynı zamana rastlayan Yoksul Sanat (Art Povera) olarak
adlandırılan, Amerikan akımlarıyla aynı düşünce çizgisinde olan ve İkinci
Dünya Savaşı’nın yıkıcı etkisinin yeni atılmaya başladığı süreçte ortaya
çıkan İtalyan akımıdır. Sanatçılar farklı çöp atıkları, kırılmış cam parçaları,
metaller, toprak, su, kömür, çalı çırpı, ağaç yaprakları veya kütükler ile
doğadan gelen yalın nesnelere duyulan coşkuyu, sergi salonlarının aşırı
temiz ortamında canlandırmayı amaçlar. Doğa konusu, Art Povera
çalışmalarında da yerini alır. Doğa galerilere taşınır. Gilberto Zorio’nun
büyük yıldızları veya Giuseppe Penone’nin yaldızlı metalden yapılmış
birkaç röprodüksiyonunun oraya buraya dağıtıldığı kocaman patates
yığınları veya Paolo Calzolari’nin alev püskürtücüleri, önceleri izleyicide
şaşkınlık uyandırır. Ama 1980’li yıllara gelindiğinde genel bir biçimde
benimsenir.
Leonardo Drew (1961-…)
Bridgeport şehrinde halk 17. ve 18. yüzyıllarda çiftçilik ve balıkçılık ile
geçimlerini sağlar. 19.yüzyıla kadar ise, gemi yapımı, balina avcılığı kentin
büyümesindeki ilk adımlardır. Bu büyümeye en büyük etki kentin bir liman
kenti olmasıdır. 20.yüzyılın ortalarına kadar demiryolu ulaşımının olması
ve sanayideki hızlı büyüme ile birlikte kent göç almaya başlar. Demiryolu
hattının güneyi ile fabrikaların yakınlarında göçmen mahalleri yer alırken,
geri kalan bölgede ise doğu-güney Avrupalılar ile İskandinavlar ve
İrlandalılar yer alır. 20.yüzyılın başlarında Afrikalı Amerikalılar bu kentin
nüfusunun %1.6’sını oluştururken 20.yüzyılın sonlarına doğru bu %
27’lere yükselir.
Nüfusun artması konutlarda çoğalmaya ve bu yerleşim yerlerinde suç,
cinayet oranlarının yükselmesine de neden olur. Yaşamak ve çalışmak için
tehlikeli bir yer olması iş hayatını da etkiler. İnsanlar işlerini bırakmaya
başlar. Bunun sonucunda kentte nüfus iyice azalır. Böylelikle istihdam
oranı düşer. Bu sebepler kentsel bozulma ile sonuçlanır. Kısa bir süre sonra
Bridgeport kenti birçok toplu konut projesini işletmeye başlar ve kentsel
dönüşüm içine girer. Bu projeler başlangıçta olumlu gibi görünse de
olumsuzlukla sonuçlanır. Projelerin olduğu alanlar boş ve çoğu büyük
bloklar şeklindedir. Şehir de bu dönemde kundaklama ile ilgili sorunlar
yaşar, bu da tüm mahallelerin yakılmasına neden olur. Aslında bu
projelerin en kötü sonucu işçi ölümleridir. Ancak yeniden geliştirme
düşüncesi ve projeleri, farklı mahallelerde dönüşüm projesi kapsamında
yavaş da olsa ilerler.
Drew, Tallahassee, Florida'da dünyaya gelir. Dünyaya geldiği bu yer
kentsel dönüşüm içinde olduğu ve evinin her yerini işgal ettiğinden için
Bridgeport, Connecticut olarak adlandırılan projelerde büyür. Bu olaylar
Leonardo Drew’in erken çocukluk döneminde sanat çalışmalarına
başlamasına etki eder. Eğitimine Cooper Union'da devam eder. İlham
68 kaynağını kentsel çevrede bulur. Heykeltıraş Leonardo Drew hem doğada
hem de endüstriyel dünyada yıkıntı parçaları, yanmış malzemeleri
toplar. Her ne kadar bu malzemeleri dönüştürse de, sanatı, yaşam döngüsü
- doğum, ölüm ve yeniden doğuş ile ilgili olduğu için daima orijinal
kimliğini korur.
Drew bulduğu malzemeleri stüdyosuna getirir. Daha sonra bu
malzemeler heykellerinde yeniden bir anlam kazanır. Çalışmalarına filmler
büyük bir ilham kaynağı olur. Yaratıcılık düzeyine büyük katkı sağlar İlk
sanat gösterisini 13 yaşında yapan sanatçı bu yaşta Kaptan Amerika'nın bir
resminin önünde kendi telefonuyla bir fotoğraf çektirir.
Resim 4. Leonardo Drew, 1974, (Kaynak: İnternet )
Bu resmin fotoğrafını çeken fotoğrafçı, projelerde büyüyen fakir bir
çocuğun (Leonardo Drew) Kaptan Amerika’yı resmetmesini gülünç bulur.
Aslında Drew, televizyondan gördüklerini çizer. Bu durum onun sanatsal
sürecinin başlangıcıdır. Sanatçı Norman Rockwell ve Mxwell Parish ile
tanışır ve onların çalışmalarını kopyalar. Daha sonra Marvel Comics, DC
Comics, Heavy Metal Magazine adlı çizgi roman dergileri, Drew ile
çalışmaya başlar. Ancak 1982 yılında bu dergilere çizim ve resim yapmayı
bırakır. Çalışmalarını başka bir yolda ve dilde anlatma kararı alır. Bu karar
süreci yedi sekiz yıl içinde olgunlaşır.
Yaptığı şeyi yıkar, düzeltir ve yeni bir numarayla başlar. Bu düşünce
tarzının oluşturduğu ilk çalışma olan, çalışmalarını “The Mother” diye
adlandırdığı 8 numaralı (1988) (Resim5) çalışma ile başlar. Bugün bile,
“The Mother” adlı çalışması şu an yarattığı eserlerin içinde kendini gösterir.
Sanatçının bu numaralandırmaları vermesinin nedeni, isim vererek nasıl
düşündüğünü, ne hissettiği ile izleyici boğmamaktır. Aktarmak istediklerini
izleyicinin deneyimlemesini sağlamaktır. Bundan dolayı da başlık
kullanmamaktadır. Ona göre yaptığı iş tek başına olmalı ve her kişiye özel
bir bakış açısı sunmalıdır.
69
Drew, erken çocukluk döneminde başladığı çalışmalarına şehirde
geride kalanlardan, atılmış, yanmış kalıntılardan eserler yaratarak yeni bir
anlam kazandırır. Bu kalıntıları görmezden gelmeyen sanatçı anıları
yaşatmak, ortaya koymak, onlardan yeni bir ruh yaratmak için bu atıkları
kullanır. Bir çocuk olarak, birçok eşyaya yeni bir yaşam sağlayarak,
başkaları tarafından atılan kalıntıları ve atıkları toplamak için saatler
harcar. Çalışmalarında bulduğu nesneleri kullanmasına rağmen bu
materyallerin, keşiflerinin başlangıcıdır. Bu başlangıcı evrimin yankıları,
yenilenme olarak görür. Doğanın kendine has ürünlerini sanatın doğrudan
nesnesi olarak kullanan günümüz isimlerinden Afrika kökenli Amerikalı
sanatçı Drew, çalışmalarında ahşap, paslanmış demir, pamuk, kâğıt, çamur
ve ölü hayvan gibi malzemeler kullanır.
Jackson Pollock, Joseph Beuys, Christian Boltanski, Alberto Burri,
Anselm Kiefer, Jannis Kounellis, Antoni Tapies ve savaş sonrası Amerikan
ve Avrupa sanatçıların süreç tabanlı çalışmaları Drew’ e ilham
verir. Etkilendiği sanatçıların eserlerinin kopyalarının içinden
soyutlamalar yaparak yeniden keşfetme süreci içinde kendisini bulur. 2015
tarihli bir röportajında çalışmalarının başlangıcında Jackson Pollock’un
damla resimlerine bakarak soyutlama tavrını seçtiğini dile getirir. Ayrıca
Piet Mondrian’ın ızgara yapılarından da esinlendiğini ve etkilendiğini
söyler. Bu etki 1994 yılında yaptığı 43 olarak adlandırdığı çalışmada
görülür (Resim 5).
Resim 5. Leonardo Drew, Number 43, 1994, (Kaynak: İnternet )
Bu çalışmanın temelde bir ızgaraya dayandığını dile getiren sanatçı
önceki çalışmalarının etkilerini, yüzeylerini kullanarak kendi yorumu ile
bu çalışmayı ortaya çıkarır. 1200 kutudan, kumaştan, plastikten, ip ve
ahşaptan oluşan bu çalışma için kullandığı nesnelerin, amacını
gerçekleştiren araçlar olduğunu söyler. Bu çalışma, sonraki çalışmalarını
modüler paneller şeklinde yapması yönünde etkiler. Mekâna göre çalışma
yeniden düzenlenir ve anlam kazanır.
70
Bundan sonra sürecin adı soyutlama hissidir. Onun için sanat, “kültürel
tarihin belirleyicileri olan materyaller” ile ilgilidir. Drew’e göre yaptıkları
gerçekten hayatının ve bir kaydıdır. Yapacağı çalışmalar içinde bulunduğu,
gittiği yerlerde uzun zaman geçirme düşüncesi bulunmaktadır. Bu süre
sonucunda neler çıkacağını ve çalışmalarını nasıl etkileyeceği büyük önem
taşımaktadır. Çünkü ona göre sanat yaşamaktadır, hareket etmektedir. Bu
durumu kendisi şu şekilde özetler:
Stüdyonun içinde veya stüdyonun dışında farklı zamanlarda sizle
konuşan çalışmalar, nesneler, eşyalar var. Söz konusu olduğunda bu
durumu farklı yaşadım. Dinle, stüdyoda yedi ağlayan bebeğin var.
Tüm bu bebekleri beslemeye çalışıyorsun (devam eden işler),
onlara tüm dikkatini vermeye çalışıyorsun ve sonra
gidiyorlar. Bazen her seferinde bir tane ya da üçte birini bırakırlar
ve sanki bir sonraki sette olduğunuz gibi. Bir şeyle karşılaştığınızda,
bu parçayla tanışmak sizi etkiliyor. Size o zaman muhtemelen
bilmediğiniz şeyleri anlatıyor, çünkü başkalarına katılıyorsunuz ve
o anda onların yolculuğunun ne olduğunu bilmenizi sağlıyor. Bu
görüşü seviyorum. Bu parçaya baktığımda, bana hâlâ bazı hikâyeler
anlatıyor ve bu aslında bu şeylerin aslında hayatta olduğu anlamına
geliyor. Ama gitmelerine izin vermelisin. Bu izin verme, yani
bitirme aslında kendi çocuğunuzu dünyaya bırakmak gibi
(Beslic,D, Röportaj,2016).
Resim 6. Leonardo Drew, Number 8, 1988, (Kaynak: İnternet )
71
Cooper Union’dan mezun olduktan sonra sanatçı çeşitli çalışma
türlerini denedi. 1988 yılında (6 numaralı resim) “ana parça” olarak
adlandırdığı Number 8’i yaptı (ilk zamanlar çalışmalarına başlıklar
veriyordu). Bu çalışmada kendi yaşantısına dönerek bunları bu çalışma ile
yansıtmıştır. Sokaklarda bulduğu ölü kuşları, hayvanları, tüyleri, ahşapları,
iplikleri, kâğıtları siyaha boyayarak oluşturduğu çalışmasıdır.
Resim 7. Leonardo Drew, Number 77, 2000, (Kaynak: İnternet)
Hirshhorn Müzesi ve Heykel Bahçesi’nde (Smithsonian Enstitüsü,
Washington) da sergilenen 7 numaralı resimdeki çalışma, yine bulunan
nesnelerden, kağıt, ahşap ve boya ile yapılan bir çalışmadır. Çalışmaları
sergilendiği yere göre yeniden düzenlenebiliyor. Bu durumda sanatçının
yeniden oluşma düşüncesini destekleyen bir durumdur.
Resim 8. Leonardo Drew, Number 90, 2003, (Kaynak: İnternet )
8 numaralı resimdeki çalışmada Hirshhorn Müzesi ve Heykel
Bahçesi’nde sergilendi. Döküm, bant, cam ve ahşap gibi toplama
malzemelerden oluşmaktadır. Diğer çalışmalarından farklı olarak sanatçı
burada dönüştürme yerine kurgulamayı seçer. Kurulum ile nesnelerin özü
72 değişir. Diğer çalışmalarında olan koyu tonlar bu çalışmada yer almaz.
Tam tersine çalışmalardaki aydınlık dikkat çekmektedir.
Resim 9. Leonardo Drew, Number 119, 2009, (Kaynak: İnternet 1)
9 numaralı resimde, heykeltıraş hem doğada hem de endüstriyel
ürünleri toplayarak, ürünlerin asıl kimliklerini koruyarak ortaya çıkardığı
bu çalışmada yeniden yer alan çalışma, ahşap, pleksiglass, akrilik boya gibi
malzemeler ile oluşan bu çalışma, atölyesinde yığın şeklinde iken,
sanatçının yorumuyla anlam kazanır.
Resim 10. Leonardo Drew, Number 163, 2012, (Kaynak: İnternet )
Ahşap, kâğıt ve metal oluşan ile yapılan bu eser (10 numaralı resimdeki
çalışma) küçük parçaların tekrar tekrar yerleştirilmesi ile büyük bir çalışma
yaratılır. Boyut açısından bakıldığında etkisi büyüktür.
73
Resim 11. Leonardo Drew, 84, 2002, (Kaynak: İnternet )
Kâğıt, plastik kamera, deri ayakkabı, metal demir ve fotoğrafların yer
aldığı bu çalışma 2018 yılında Kumaş Atölyesi ve Müze Koleksiyonu için
düzenlenen, “Süreç ve Uygulama: 40 Yıllık Deneme” konusu ile yola
çıkılan sergide sergilenir (11 numaralı resimde yer alan çalışma).
Buluntu nesnelerin birikimleriyle sıklıkla karıştırılsa da, onun
heykelleri “yepyeni şeyler” den üretilir. Ahşap, paslanmış demir, pamuk,
kâğıt ve çamur gibi malzemeler bilinçli olarak yanma, yanma, oksidasyon
ve işlem süreçlerine maruz kaldır. Bir duvardan ya da bir odadan bağımsız
bir sistem olarak çıkıp çıkmadığı, parçaları, içinde gösterildikleri mekânın
mimarisine meydan okur izlenimini verir. Doğal malzemelerden yaptığı
çalışmalarında malzemenin yakma, bozulma gibi değişimlerini kullanarak
çalışmalarında etkiyi artırır. Nesnelerinde sosyal adaletsizlikleri ve
varoluşun döngüsel yapısını eleştirir. Böylece ortaya çıkan büyük
çalışmaları ile izleyiciye bu ileti geçirmeyi amaçlar.
Sonuç
Doğada enerji kaynaklarının hızla tükenmesi, sanayileşmenin çevreye,
doğaya verdiği zararlar, yaşam, ölüm, çok kültürlülük, kentsel
dönüşümlerin yaşanmışlıkları, anıları silmesi gibi olumsuz etkiler sanatın
sorunsalı olarak akımlarda ve sanatçıların çalışmalarında kendini gösterir.
Bu dinamikler her daim araştırılır ve sanatçının kendisine göre
yorumlamasıyla yeniden oluşur. Çünkü doğadaki nesne sanatçının
gözünde, elinde yeniden var olur. Birbirinden bağımsız işlevleri olan
nesneler ya da aynı amaca hizmet eden malzemeleri, kendi içinde farklı
tavırla, farklı duygularla çalışmalarda yerini alır.
Bir nesnenin genel yapısı, o nesne ile ilgilenenin arasındaki bağlantıda
gizlidir. Nesnenin varlığı özne için bir anlam taşıdığı zaman önem kazanır.
Bu önem öznenin nesne ile bildiklerini, hissettiklerini kendine göre
yorumladığında ulaştığı sonuçtur. Bu sonuca ulaşıldığında yapılmak
74 istenilen ya da yaratma sürecinin sonucunda ortaya çıkan nesne de var
olmaya başlar. Duyumsama ile yani kabaca duyu organları ile
algıladığında tabi bu durumun yaratıcı sanatla birleşmesiyle kendi olma
olayından kurtulacaktır. Bu bağlamda farklı sınırlarda dolaşan Leonardo
Drew, terkedilen, reddedilen yaşamların kalıntılarından topladığı ve
sonrasında bir araya getirdiği nesnelere bir ruh katar. Bu ruh ile bulup bir
araya getirdiği nesneler yeniden canlanır. Nesneyi bir şey yapma sürecine
müdahale edip anlamlandırıyor. Buluntu nesnelerle ortaya çıkardığı
düzenlemeler ile izleyicide hafızları harekete geçiren tavır vardır.
Seçilen nesnelerde duygular tamamen özgürdür. Tabi bunun
gerçekleşmesi için nesne-insan, insan-nesne, nesne-doğa, doğa-nesne ve
diğer uyaranlar arasındaki bağın kurulması gerekir. Bu bağ ile insan, doğa
ve nesnelere ulaşır. Ulaştığı an itibariyle duygularını, ruhunu aktararak bir
döngü içinde yerini alır. Bu zaman içinde oluşan şeyde estetik zevktir. Bu
zevkin sonucunda mutlu olma ya da olmama durumunu sorgulamak
gerekir. Çünkü estetik zevk, kendi duygularının yüklendiği nesnenin
sonucunda doğandır (Eroğlu, https://www.youtube.com, 2017).
Farklı bakışları ortaya çıkaran bakılanların, alınanların, algılananların
her göze göre değişir. Başlangıcın devamında, her anında, her bakılanda
değişen süreç, içinden bir şeyler çıkartılan sonuçlar kuyusudur. Bu süreç
yapma ve oluştur. Oluş bir değişmedir, yenilenmedir. Şu ana kadar olana
farklı bakılarak biçimlenmesidir ve dünyanın çizgisi sanatçının baktığı,
gördüğü ufkun zihinsel çizgisidir. Bu nedenledir ki, doğanın kendi içindeki
değişkenliği birçok sanatçıya yeni anlatım yolları kazandırır. Ayrıca
sanatçının kendisini ifade etme yolunda da önemini korur. Anlatım
açısından bu önem kendisini yenileyerek devam eder.
Kaynakça
Antmen, A. (2008). 20. Yüzyıl Batı Sanatında Akımlar. (1.Baskı). Sel
Yayıncılık. İstanbul.
Eroğlu, Ö. (2016). Soyutlama ve Duyumsama. (1.Baskı). Tekhne
Yayınları, İstanbul.
Eroğlu, Ö.(2003)Resim Sanatı Sözlüğü. Öke Yayınevi.
Pektaş, N. (2017). Bellek/Emek.(1.Baskı). YKY Yayınları.
İnternet Kaynakları
1. http://leonardodrew.com/
2. https://www.youtube.com/watch?v=KVBWabCOick . Eroğlu, Ö. (25
Ekim 2017). Soyutlama Ve Duyumsama.
3. https://www.interviewmagazine.com/art/leonardo-drew Leonardo Drew
And The Mother.
75 4. http://sfaq.us/2017/03/leonardo-drew-in-conversation-with-tasha-
ceyan/ Leonardo Drew: In Conversatıon Wıth Tasha Ceyan
5. https://deyoung.famsf.org/artist-interview-leonardo-drew On Space:
Leonardo Drew
6. https://denverartmuseum.org/article/qa-artist-leonardo-drew Q&A Wıth
Artıst Leonardo Drew
7. Https://Wsimag.Com/Art/12733-Leonardo-Drew An İnterview With
American Artist Leonardo Drew On The Occasion Of Wood
8. http://artinthestudio.blogspot.com/2010/10/leonardo-drew-at-
decordova-museum.html
9. https://goseeart.net/2018/01/16/process-and-practice-40-years-of-
experimentation/
10.https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-leonardo-drew-challenges-
himself-and-the-traditions-of
11.https://www.sculpture.org/documents/scmag17/nov_17/fullfeature.sht
ml
12.http://www.fabricworkshopandmuseum.org/Artists/ArtistDetail.aspx?
ArtistId=81bc1ed4-24fd-40e0-8eee-93e68ba5c0c8
13. https://blog.sculpture.org/2015/12/09/repetition-throughout-a-space/
Görsel Kaynaklar
Resim 1.
https://www.google.com.tr/search?q=Still+Life+with+Chair+Caning&sa
=X&tbm=isch&tbo=u&source=univ&ved=0ahUKEwj414fWvvHaAhW
DNxQKHT22CWoQsAQIJg&biw=1217&bih=638#imgrc=VaoQ-
I3MaemgdM
Resim 2.
https://www.google.com.tr/search?q=Fruitdish+and+Glass+braque&sour
ce=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0ahUKEwjD7sjLvvHaAhVFwxQKHT
5IBs4Q_AUICigB&biw=1217&bih=638#imgrc=m_Dyx7Tl0gcO1M:
Resim 3. https://www.robertsmithson.com/earthworks/spiral_jetty.htm
Resim 4.
https://www.google.com/search?q=leonardo+drew+captain+americ
Resim 5-6-7-8-9-10-11. http://leonardodrew.com/gallery/exhibitions/
76
İÇ MEKÂNDA GESTALT İLKELERİNE BAĞLI ALGI
YÖNETİMİ
Emre DEMİREL1- Taha AVCI2
Özet
Yaşadığı mekânı algılar aracılığıyla benimseyen insan, özellikle görme
duyusundan yararlanarak insan ve mekân arasındaki iletişimin temelini
oluşturur. Benimsenen bu mekânlar çeşitli duyularımızla yoğrulduktan
sonra, ilkeler ve kuramlarla yorumlanmaya açıktır. Algılama paydasında
en büyük değerlerden biri de görme duyusuna düşmektedir. Yani görsel
algı dediğimiz kavram, görme işlemiyle birlikte algının temelini oluşturur.
Biçim, renk, malzeme, doku, ışık kavramları gibi birçok grafik tasarım ve
temel tasarım ilkesi iç mekândaki görsel algıyı etkileyen tasarım ögeleri
olarak görülmektedir. Görsel algıların haricinde daha soyut kavramlar olan
“boyut, ısı ve işitme” gibi algı çeşitleri de mekânı algılama ve anlamamızda
önemli rol oynarlar.
Bu süreçte grafik tasarım ve temel tasarım ilkelerine değinilecek ve
sonraki bölüm için gerekli bilgi ve zemin sağlanılacaktır.
Anahtar Kelimeler: İçmimarlık, Grafik tasarım, Temel tasarım,
Gestalt, Görsel iletişim
Abstract
The person who adopts the living space through perceptions forms the
basis of the communication between the human and the space, especially
by taking advantage of the sense of sight. These spaces are open to
interpretation by principles and theories after being mixed with our various
senses. One of the greatest values in the perception denominator falls to
the sense of vision. In other words, the concept of visual perception forms
the basis of perception with the process of seeing. Many graphic design
and basic design principles such as form, color, material, texture and light
are seen as design elements that affect the visual perception in the interior.
Apart from visual perceptions, more abstract concepts such as “dimension,
heat and hearing algı also play an important role in our perception and
understanding of space.
In this process, graphic design and basic design principles will be
discussed and necessary information and background will be provided for
the next section.
Keywords: Interior Architecture, Graphic design, Basic design,
Gestalt, Visual communication
1 Dr. Öğretim Üyesi, Hacettepe Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi,
[email protected]. 2 İçmimar, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, [email protected].
77
Giriş
1.ÇALIŞMANIN KONUSU VE İÇERİĞİ
“Görmek düşünmektir.” Salvador Dali
İnsan doğası gereği varoluşundan beri iletişime ihtiyaç duyan bir varlık
olmuştur. Bu doğrultuda ihtiyaç ve beklentileri onu bir iletişim kurma
çabası içine sürüklemiştir. Tarih boyunca fiziksel ve psikolojik olarak
birçok şekilde bu ihtiyacını gidermeye yönelik evrilmeler yaşamıştır.
Öncelikli olarak çevre kavramını tümüyle tamamlamış, daha sonrasında
ise bu açlığı “mekân” kavramı ile gidermeye devam etmiştir. Bu ilerlemeye
bağlı kalarak yaratılan iç mekânlar sürdürülebilirlik kavramının devam
ettiği alanlar haline gelmiştir.
Konuyu genişletecek olursak; yaşamına ve iletişimine iç mekânlarda
devam eden insan görmeyi, bilmeyi ve öğrenmeyi de bu konuya dâhil
etmiş ve yaşanılabilir mekânlar yaratmaya başlamıştır. Günümüzde
özellikle; şehirlerdeki yaşamlar, eğlenme alanları, dinlenme, yeme içme
gibi sosyal etkinliklerinin sürdürülebileceği “iç mekânlar” oluşmaya
başlamıştır. Buna bağlı olarak ortaya çıkan yeni kavramlarla birlikte hali
hazırda yorumlanmaya açık birçok konu ise bizler için ilham kaynağı
olmuştur.
Oluşturulmaya başlanan iç mekânlar beraberinde yeni tasarımlar
getirmiş, yeni tasalar yaratmış ve bu tasaların sonucunda insanların
algılarına yeni mesajlar iletilmeye başlanmıştır. İletişimin getirisiyle
mesajlar alınmış ve gören insan düşünmeye başlamıştır.
İnsan mekân ile iletişimi esnasında, bazı grafik tasarım ve temel tasarım
ilkelerini estetik bağlamda irdelemiş ve bunu tasarımlarıyla
güçlendirmiştir. Eğer mekân kendi kimliğini kullanıcıya iyi yansıtamaz ise
bu durum kullanıcılar üzerinde bir hayli olumsuz sonuçlar doğurabilir. Bu
yüzden grafik tasarım ve temel tasarım ilkelerine bağlı kalarak tasarlanan
iç mekânlarda insan algısını yönetmek büyük amaç haline gelmiştir. Bu
tasalanma kaygısı ile ortaya çıkan sonuçlar, tasarımcıların bu süreçteki
gelişimine etki ederken “Gestalt” gibi algı kuramlarına da konu olmayı
başarmıştır.
Farklı disiplinleriyle algı ve tasarımlara yeni bir tanım getiren Gestalt
kuramı, modern sanatın yeniden yapılanmasına yön vermiş, özellikle;
içmimarlık, grafik, endüstri ürünleri tasarımı, resim, heykel ve seramik gibi
alanlarda tasarımların ve tasarımcıların ufkunu açmıştır. Gestalt
kavramıyla ortaya çıkan algı yönetiminin insanlar ve mekân üzerindeki
etkileşimi tasarımcılar tarafından ele alınarak yeni bir sürece girmiştir.
Özetlemek gerekirse; iç mekânda grafik tasarım ve temel tasarım
ilkelerine bağlı olarak algı yönetimlerinin doğurduğu psikolojik sonuçlara
78 değinilmesidir. Çünkü mekân ve insan arasında iletişim temelli bir bağ
vardır. Bu iletişimi tasarım ilkeleri sayesinde iç mimarlık alanına
aktarmanın yollarından biri de grafik ve temel tasarım unsurlarıdır. Bu
bağlamda konunun iç mimariye yansıması üzerinde durulmuş ve analizler
yapılarak değerlendirilmeye alınmıştır.
2.ÇALIŞMANIN AMACI
Çalışmanın amacı; algı ve algısal koşullara dayanarak zihnimizin bize
oynadığı bir oyun olan Gestalt kuramının, iç mekân üzerindeki etkisini
mimari örneklerle değerlendirmeye alarak, iç mekânda algı ve algısal
örgütlenme konuları irdelemektir. Yöntem olarak mimari ve grafik
tasarım örneklem grupları ele alınacak, bu sonuçlar ise görsellerle
desteklenecektir.
Sonuç olarak, çalışmada Gestalt kavramıyla ortaya çıkan algı
yönetiminin insanlar ve mekân üzerindeki etkileşimi ele alınacak, analizler
ve değerlendirmeler yapılacaktır.
3. TANIMLAR VE KAVRAMLAR
3.1.İletişim
Teorik olarak baktığımız zaman; gönderici ve alıcı tarafından kişiden
kişiye sağlanan bilgi alışverişi iletişim olarak tanımlanabilir.
Şekil 1. İletişim (https://pazarlamasyon.com/kurumsal-iletisim-nedir-
nasil-uygulanmalidir)
İletişim bugün hayatımızın uyku hali dışında her anında yer alır.
Günümüzde iletişim yaşantımızı sürdürebildiğimiz her mekânda temel bir
unsurdur. Bunun getirisi olarak iç mekânların dilini oluşturmak ve bu
mekânlar aracılığıyla topluma birşeyler iletmek tasarımcının üstlendiği
sosyo-kültürel bir amaçtır.
3.2.İç Mekân Algısı
Mekân kişi ile konuşarak iletişime geçemez. Ancak mekân, kimliğini
yansıtmak için aslında bütünüyle bir konuşmanın tam içindedir. Aslında
79 bu konuşma ise mekânın dilini anlatmak için oldukça yeterlidir. Bu yüzden
iç mekânda algı, mekânın kimliğine yansıyan olgularla anlaşılır.
“Görsel anlamda bütün olarak etki etme koşulu, parçaların birbirine
benzerliğinde konum olarak yakınlığında kapalı formlar ve grup
oluşturmasında, ortak bir yönde hareket etmesinde, formların
yinelenmelerinde oluşan etki ile sağlanır.” (Önem, Kılıçarslan, 2005).
4.GÖRSEL ALGILAMA VE GESTALT
4.1.Görsel Algılama
Algılama insan hayatının her anında vardır. Duyu organlarının
duyumsamaları sonucunda algılama eylemi gerçekleşir. Bütünüyle
bakıldığı zaman ise algının büyük bir bölümü görsel algıdan meydana
gelmektedir. İnsan, yaşadığı mekânı algılar aracılığıyla benimser.
Benimsenen bu mekânlar çeşitli duyularımızla yoğrulduktan sonra, ilkeler
ve kuramlarla yorumlanmaya açıktır. Algılama paydasında en büyük
değerlerden biri de görme duyusuna düşmektedir. Yani görsel algı
dediğimiz kavram, görme işlemiyle birlikte algının temelini oluşturur.
“İnsan algısının yüzde 80’inin görsel algıya dayandığı söylenir. Bu
nedenle gözler insan algısının en önemli organıdır. Hatta insan vücudunun
duyu algılayıcılarının yüzde 70’inin gözdeki retina tabakasında olduğu öne
sürülmektedir (Kılıç, 2009: 76)”.
4.2.Gestalt
Gestalt (Geştalt okunur) kuramı; "algı" ve "algısal örgütlenme"
konularında yoğunlaşmış bir psikoloji teorisidir. Temelde insan algısının
dayandığı ilkeleri araştırmayı kendine amaç edinmiştir. Edindiği ana
prensipte, zihnin kendi kendisini algıladığı şeylerde bir bütün görmeye
organize etme koşulunu barındırır.
Gestalt psikolojisi 1910’larda ortaya çıkmış olmakla birlikte, Gestalt
terapi yaklaşımı klinik çalışmacı Alman Terapist olan Frederick (Fritz)
Salomon Perls ve Laura Perls tarafından geliştirilmiştir (Latner, 1992).
Bu kurama göre form veya şeklin kendisi, bütünüyle bir duyusal öğedir.
1912’de Almanya’da Wertheimer’in devinim ile ilgili yazdığı bir makale
ile Gestalt kuramı başlamış olmakla beraber, ilkeleri Wertheimer, Köhler
ve Koffka tarafından geliştirilmiştir. Almanca bir sözcük olan Gestalt
sözcüğü biçim, sekil, form, parçaların sadece toplamı değil, entegre olmuş
bütün gibi anlamları vardır. Gestalt Almanca’da yerleştirmek, düzenlemek
anlamına gelen “stellen” fiilinden türetilmiştir. Alman ve Avusturyalı
psikologların ortaya attıkları “Gestalt” kavramı, temelde insan gözünün
görsel deneyimleri nasıl organize edip algıladığını araştırmaktadır. (Erdal
2006).
80
5.GESTALT İLKELERİ VE İÇ MEKÂNA YAKLAŞIM
Gestalt teorisi, Bauhaus okulu sanatçıları tarafından da kabul görmüş
ve ilk kez “Temel Tasarım” dersinin kuramsal alt yapısını oluşturmak
üzere tasarım alanına uygulanmıştır. Bauhaus’da öğretim, yaratıcı bir
çalışma düzeni için gerekli tüm uygulamalı ve bilimsel alanları kapsar. Bu
öğretim yöntemi fikirlerini savunabilmek için dayanaklarını Gestalt
algılama kuramlarından almıştır (Eryarar, 2011).
Aşağıdaki resimler Gestalt teorisine örnek olarak verilebilir. Tek
başlarına farklı farklı algılanabilen geometrik formlar bir araya
geldiklerinde herkes tarafından ortak bir biçimde algılanabilen bir nesne
haline gelir.
Şekil 2. Kensuke Watanabe Architecture Studio, Kwas, Tokyo, Japonya,
2010.
Diğer bir örnek ise Ehrenfels tarafından verilmiştir. “Eğer bir melodiyi
tanıyorsak bu, onu oluşturan notalardan her birini öğrenip aklımızda
tuttuğumuzdan değil, notalar arası harmoniyi, melodiyi veren yapıyı
belleğimizde tuttuğumuzdandır.” (Zengel, 2008).
81
5.1.Yakınlık İlkesi ve İç Mekân Örneği
Mekân ve zaman anlamında birbirlerine yakın olan şekiller, nesneler,
sesler vb. uyarıcılar bir bütün olarak algılanma ve gruplanma
eğilimindedirler. Yani bir başka deyişle, bu ilkeye göre insanlar çeşitli
nesneleri algılarken birbirine yakın olanları grup oluşturarak algılarlar.
Şekil 3. Yakınlık İlkesinin Gösterimi.
Yukarıdaki şekillerden soldakinde 18 nokta, sağdakinde ise 12 olduğu
halde, birbirine yakın noktaları bir grup halinde algılıyoruz. Resmin sol
kısmında dağınık biçimde yer alan 9 adet kareyi bir grup, hemen diğer
yanında bulunan birbirine yakın 9 adet kareyi de bir grup olarak algılarız.
Resmin sağ kısmında dağınık biçimde yer alan 6 adet yuvarlağı bir grup,
hemen diğer yanında bulunan birbirine yakın 6 adet yuvarlağı da bir grup
olarak algılarız. Hatta spesifik biçimde, resmin geneline baktığımız
zamanda ise bu nesneleri 4 ayrı grup olarak nitelendiririz.
Şekil 4. Yakınlık İlkesinin Gösterimi İç Mekân Örneği.
Aşağıdaki görsellerde Harrods Restaurant mekânının tavanında
birbirine yakın yuvarlak objeler bir grup halinde tasarlanarak yakınlık
ilkesi bağlamında görsel bir aydınlatma sistemi oluşturulmuştur.
82
Şekil 5. Yakınlık İlkesinin Gösterimi, Harrods Restaurant, London.
5.2.Benzerlik İlkesi ve İç Mekân Örneği
Renk, doku, şekil gibi birbirine benzeyen uyarıcılar bir bütün olarak
algılanma ve gruplanma eğilimindedirler. Bu ilkeye göre eğer parçalar
birbirine benziyorsa bizler bu çeşitli parçaları algısal olarak birbirleriyle
grupluyoruz.
Şekil 6. Benzerlik İlkesinin Gösterimi.
Yukarıdaki şekilde birbirine benzeyen yuvarlakları birlikte algılarız. Bu
gösterimde, 18 adet yuvarlak koyu renkli bir biçimde, diğer 18 adet
yuvarlak ise açık renkli bir şekilde belirtilmiştir. Bizler ise sanki bir
karenin içinde 6 tane yatay sıra algılarız. Yani koyu yuvarlakları bir grup
olarak ve açık yuvarlakları bir grup olarak algılarız. Bu algı sıraları
benzerlik ilkesinden kaynaklanır. Bir grup insan içerisindeki kadınlar ve
erkeklerin ayrı algılanması gibi.
Şekil 7. Benzerlik İlkesinin Gösterimi, The American Restaurant -
Kansas City.
83
Bu tür benzerlikler; şekil, renk, gölgelendirme ya da bu gibi diğer
özelliklerle meydana gelebilir. Yukarıdaki görselde benzerlik ilkesinin bir
gösterimidir ve her biri birbirinden eşit mesafede ayrı olan su damlası
formuna sahip biçimler bir çiçek figürü oluşturmuştur. Oluşan bu çiçek
figürü ile mekânın tavanında birbirine benzer gruplardan meydana gelen
tavan tasarımı ortaya çıkmıştır.
5.3.Şekil-Zemin İlkesi ve İç Mekân Örneği
Bireyin dikkatinin yoğunlaştığı obje ve/veya şekil, onu çevreleyen
ortam daimi bir ilişki içindedir. Şekil odaklanılan uyarıcı iken, zemin
geride dikkat edilmeyen uyarıcı olmaktadır. Dikkatin yoğunlaştığı noktaya
göre şekil ve zemin yer değiştirebilir.
Şekil 8. Şekil-Zemin İlkesinin Gösterimi.
Yukarıdaki resmin ortasına 5-10 saniye boyunca baktığınızda algınızın
vazo ve birbirine bakan iki insan yüzü şeklinde sürekli değiştiğini fark
edeceksiniz. Bu ilkeye örnek olarak, bir şehir trafiğinde ambulansın sesi
şekil, normal araçların sesi ise zemin durumundadır. Zira normal araçların
sesine dikkat etmekteyiz. Ancak bu esnada oluşan bir kaza sesinde
ambulans sesi zemin olurken, kaza sesini şekil olarak algılarız.
Şekil 9. Şekil-Zemin İlkesinin Gösterimi, Regina Silveira, From Carbono
Galeria, Abyssal - Atlas Sztuki, Polonya, 2011.
84
Şekil, o anda dikkat ettiğimiz uyarıcı şeydir. Zemin, o anda dikkat
ettiğimiz şey dışındaki herşey.
Şekil 10. Şekil-Zemin İlkesinin Gösterimi, Regina Silveira, From
Carbono Galeria, Abyssal - Atlas Sztuki, Polonya,2011.
Şekil 11. Şekil-Zemin İlkesinin Gösterimi, Regina Silveira, From
Carbono Galeria, Abyssal - Atlas Sztuki, Polonya, 2011.
Yukarıdaki görseller Regine Silveira’nın öncülüğünde gerçekleşen
serginin fotoğraflarıdır. Silveria bu sergide tam anlamıyla iç mekân
tasarımlarında gerek zeminde oluşturmuş olduğu cephe görüntüsü ile iç
mekâna derinlik katarken, gerekse objelerin gölge oyunlarını mekân içinde
grafiksel biçimde anlatmış, şekil-zemin ilkesini başarılı bir şekilde
yorumlamayı başarabilmiştir. En son görselde lastik izleriyle mekânı
donatan bir leke etüdü yapılmış ve lastik izinin başladığı noktaya oyuncak
bir araba yerleştirilerek şekil zemin ilişkisi başarılı bir şekilde tasvir
edilmiştir. (Şekil 10).
5.4.Devamlılık (Süreklilik) İlkesi ve İç Mekân Örneği
Aynı yönde ilerleyen noktalar, çizgiler, şekiller vb. uyarıcılar bir bütün
olarak algılanma ve gruplanma eğilimindedirler. Bu etkide daha çok
süreklilik algılanır.
85
Şekil 12. Devamlılık İlkesinin Gösterimi.
Yukarıdaki görselde 4 ayrı “I” formundaki ya da 2 ayrı “V” formundaki
çizginin yerine, 2 ayrı çizgi ile birbirini kesen “+” formunun oluştuğu
gözlemlenmektedir.
Şekil 13. Devamlılık İlkesinin Gösterimi, Lily Jencks and
Nathanael Dorent, Capitol Designer Studio, Londra.
Yukarıdaki mekânda dinamik ve keskin çizgilerin birbirini takip ettiğini
görmekteyiz. Birbirini takip eden bu çizgiler mekâna derinlik katarken
aynı zamanda bir bütün olarak mekâna bakabilmemizi de sağlamaktadır.
Mekâna baktığımız zaman bizi içeriye/dışarıya yönlendiren sivri çizgiler
renk bakımından da ayrışarak yeni formlar oluşturmaktadır. Capitol
Designer Studio’da uygulanan bu tasarım ile devamlılık ilkesine bağlı
kalındığını gözlemlemekteyiz.
86 Şekil 14. Devamlılık İlkesinin Gösterimi, Saks Fifth Avenue Brookfield
Place, New York.
Yukarıdaki mekânda ara yüzeylere uygulanan ince uzun formdaki
materyaller ile devamlılık ilkesi özellikleri uygulanmıştır. Bu süreklilik
sayesinde mekân içinde farklı bir tasarım uygulanırken aynı zamanda
cepheden içeriye giren güneş bu etki sayesinde kırılarak mekânda yeni bir
izlenim oluşturmuştur.
5.5.Tamamlama İlkesi ve İç Mekân Örneği
Tamamlanmamış ve/veya eksik olan şekiller, nesneler, sesler vb.
uyarıcılar bir bütün olarak algılanma ve gruplanma eğilimindedirler.
Şekil 15. Kapalılık, Tamamlama İlkesinin Gösterimi
Bu ilkeye göre nesneler tamamlanmasa bile insanlar bu nesneleri bütün
bir şekil, harf, resim gibi algılar. Yani resmin bütünün bazı parçaları
olmadığı zaman bizim algımız bu görsel parçaları tamamlar. Araştırmalar
gösteriyor ki aklın bir şekli tamamlamasının nedeni şekli duyu aracılığıyla
tamamlanmış şekilde algılaması değil, uyaranların etrafındaki düzeni
arttırmak içindir. Örneğin, yandaki resim tamamlama ilkesinin bir
gösterimidir. Bizler bu resmin sol tarafındaki şekli bir çember ve sağ
tarafındaki şekli bir dikdörtgen olarak algılarız. Ama aslında şekillerde
boşluklar var. Eğer tamamlama ilkesi olmasaydı şekilleri farklı uzunlukta,
yönde ve eğrilikte ayrı sıralar halinde algılardık. Ama tamamlama ilkesi ile
bizler bu farklı sıraları bir bütün olarak birleştirip algılayabiliriz.
Şekil 16. Kapalılık, Tamamlama İlkesinin Gösterimi Felice Varini à la
Villette, Paris, Fransa, 2015.
87
Felice Varini’nin tasarlamış olduğu bu mekânlar tamamlama ilkesinin
örnekleridir. Bu ilkenin tasarlanma süreci perspektif bilgisi, matematik,
geometri gibi birçok diğer kavramlarla da eş zamanlı yürütülmektedir. Bu
mekânın içinde parçalanan bütün belli bir noktadan bakıldığı zaman tek bir
bütün parça halinde gözlemlenmektedir. Geometrik formlardan
faydalanılarak elde edilen bu bütün mekân içindeki algımızı değiştirmekte
öncülük etmektedir.
Şekil 17. Kapalılık, Tamamlama İlkesinin Gösterimi Felice Varini à la
Villette, Paris, Fransa, 2015.
Sonuç
Gestalt kuramına göre problemin bir bütün olarak derinliğine kavranıp
buna bütün halinde çözüm aranması, kişiyi hızlı ve özgün buluşlara
götürür. Gestalt felsefesini bilmek tasarımcıya hedef kitlenin davranışlarını
değerlendirebilmek açısından değerli veriler sunmaktadır. İnsan gözü
biçimleri ve formları gruplandırma ve ilişkilendirme özelliğine sahiptir.
(Uçar 2009; Derman 2010).
20. yy’ın başlarında ortaya çıkan, gelişen süreçte psikolojik terapi
olarak kullanılan Gestalt, günümüzde pek çok mekanda yerini almaktadır.
Bu mekânlardaki çözümlerin algımız üstündeki etkisi incelendiği zaman
oldukça verimli bir psikolojik etki görmekteyiz. Bu etkinin sonucunda,
psikolojik kuramların iç mekân üstündeki verimleri tasarımlarda sıkça
uygulanan yöntemlerden biri olmuştur.
Bütünün algılandığı geştalt kuramı içmimarlıkta önemli bir yer
almaktadır. Bu kriterler göz önüne alındığı zaman, tasarımcının tasarım
sürecini etkileyen birçok etken bu kuramla birlikte gelmekte ve estetik
mesajlar verecek bir görsel algı yoludur.
88
Gestalt felsefesini bilmek bir içmimara hedef kitlenin algı boyutuna
göre tasarım üretebilmek bağlamında önemli etkenler sunmaktadır.
İnsan gözü biçimleri ve formları gruplandırma ve ilişkilendirme
özelliğine sahiptir. Aynı birim elemanı farklı şekilde düzenlenerek değişik
bir anlam ifade edebilir. (Erdal, 2006)
Kaynakça
ANDAROOD, Hossein Ghasemi, "İç Mimarlık Alanında Görsel İletişim
Temelli Grafik Tasarım Çözümlemeleri" Hacettepe Üniversitesi Güzel
Sanatlar Enstitüsü İç Mimarlık ve Çevre Tasarımı Ana Bilim Dalı, Ankara
2014.
ASLAN, Fürüzan - ASLAN, Edanur, ATİK, Atilla,“İç Mekanda Algı”,
İnönü Üniversitesi Güzel Sanatlar ve Tasarım Fakültesi Peyzaj Mimarlığı
Bölümü, Cilt/Vol. 5 Sayı/No.11 (2015): 139-151, Malatya
ERDAL, İ.Tahir, “Gestalt Kuramının Grafik Tasarıma Etkilerinin
İncelenmesi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek
Lisans Tezi, 2006, Kocaeli.
GORDON, Ian E.,Theories of Visual Perception, Psychology Press,2004,
New York.
GÜLER, Ömer Kutay, “İçmimarlık Programları Temel Sanat/Tasarım
Dersi Kapsamında Öğrencilerin Görsel Algı Beceri Seviyelerinin
Değerlendirilmesi”, Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Mayıs
2012.
ÖNEM, Buket, KILINÇASLAN, İsmet,“Haliç Bölgesinde Çevre Algılama
Ve Kentsel Kimlik”, İTÜ Mimarlık Fakültesi, Şehir ve Bölge Planlama
Bölümü, itüdergisi/a Mimarlık, Planlama ve Tasarım, Cilt:4, Sayı:1, 115-
125, Mart 2005, İstanbul.
ZENGEL, Rengin, "Mekan Algısına Yönelik Farklı Okuma Biçimleri",
Mimarlıkta Malzeme Dergisi, Şubat 2008, İstanbul.
89
POP ve SANATTA GÜNCELLİK FİKRİ
Zafer KALFA1
Özet
Pop Art, 1950’li yılların sonuna doğru Amerika Birleşik Devletleri’nde
şekillendi. Kendinden önceki sanat akımlarının, özellikle de soyut
dışavurumculuğun aksine günlük yaşamın en sıradan öğelerini konu
edinmesi onun dikkat çekici yanı oldu. Bir yandan farklı teknik ve
malzemeleri kullanarak sanatı, ustalık gerektiren bir iş seviyesine
indirgeyen pop art temsilcileri, bir yandan da sanatçının soylu bir kimse
olduğu düşüncesini hafife alarak yeni bir tip yaratmaya yeltendiler. Soyut
Dışavurumcu ressamlar için psikoloji ve felsefe kuramları çok önem
taşıyordu; Pollock, Carl Gustav Jung’u, Newman ise Jean Paul Sarte’ı
okurken pop sanatçılar felsefeden uzak ve duygusal derinliği olmayan
insanlardı. Bundan gocunmuyorlar aksine, sıradanlığı ve eğlenceyi
öneriyorlardı.
Anahtar Kelimeler: günlük yaşam, sıradanlık, Rauschenberg, Warhol,
ABD
POP and TOPICALTY in ART
Abstract
Pop Art was taken its form in United States toward late 1950s. Its salient
quality -unlike previous art movements; abstract expressionism in
particularly- was mentioning ordinary items belonged daily life. Its agents
who reduced the art to a merely work required craftsmanship and tried to
create a new artist type through underestimating the idea asserted that artist
is a noble man. Psychology and philosophy theories were significant for
abstract expressionists; while Pollock was reading Carl G. Jung and
Newman did Jean P. Sarte pop artists were shallow and far to philosophy.
However they did not take offense at this but suggested commonness and
fun.
Key Words: daily life, commonness, Rauschenberg, Warhol, USA
Giriş
1960’lar, sosyal ve siyasal hayatı derinden sarsan olaylar nedeniyle
Birleşik Devletler için oldukça zor geçti. 1963 yılında Devlet başkanı John
Fitzgerald Kennedy öldürüldü. 1965’te ABD Ordusu’nun Vietnam’daki
operasyonu başladı; Amerikan halkının çok az bir kısmı bu savaşın haklı
gerekçeleri olduğuna inanıyordu. Siyahî Amerika vatandaşlarının hakları
için mücadele yürüten Martin Luther King 1968’in Nisan ayında
1 Dr. Öğretim Üyesi, KSÜ, [email protected].
90 öldürüldü. Yalnızca iki ay sonra da senatör ve başkan adayı Robert Francis
Kennedy’ye Los Angeles’ta suikast düzenlendi; Kennedy, üç kurşunla
vuruldu ve öldü. 1969 ise Paramiliter Siyah Milliyetçiler adlı örgütün
şiddet eylemleri başladı; Cornell Üniversitesi’nin örgüt tarafından işgali
ardından polisin sert müdahaleleri başladı (Goldberg, 2010, s.170).
Bütün bunların -Batı sanatını yüzyılın başlarında dışavurumculuğa
yönlendiren ürkütücü tablo gibi- karamsar bir ortam yaratması beklenirken
Amerikan sanatında ciddiyetsiz ve hatta laubali bir eğilim ortaya çıkmıştı.
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki huzursuzluğu en yalın haliyle yansıtan
soyut dışavurumculuk, daha çok rağbet görmesi gereken böyle bir zaman
zarfında çekiciliğini kaybetmeye başladı. İnsanları tüm bu karamsarlıktan
uzaklaşmaya, dünyaya yorumsuz ve neredeyse gelişigüzel bakmaya davet
eden bir sanat doğdu. Sorumluluk kabul etmeyen, anlam arayışı içinde
olmayan, kolaylığı öneren ve felsefe yerine reklam dünyasıyla ilişkide olan
tuhaf bir sanat. ABD modern tarihinin en çalkantılı yıllarında sanatçıların
toplumu sarsması, varoluşçuluğu yeniden gündeme taşıması ve politik
sürece dâhil olması beklenirdi. Fakat tam tersi oldu; yeni Amerikan
sanatçısı sahneye Mickey Mouse ile çıktı.
Roy Fox Lichtenstein (1923-1997), pek çok Amerikan ressam gibi New
York’taki Art Students League’de resim dersleri almıştı. Geçimini ise
öğretmenlik yaparak sağlıyordu. Kübizm ile dışavurumculuk arasında
gidiyordu (Willem de Kooning’a hayrandı) ama 1961 yılında, oğlu ondan
bir Mickey Mouse resmi yapmasını istediğinde bütün sanat hayatı değişti.
Çocuk, babasına ünlü çizgi film karakterini gösterip şöyle demişti: Bahse
girerim bu kadar güzelini yapamazsın. Roy, bahsi kabul edip büyük
boyutlu bir Donald Duck – Mickey Mouse kompozisyonuna girişti. Sahne,
Donald Duck’ın balık tutmaya çalışırken oltayı yanlışlıkla kendi
elbisesinin arkasına takması ama bunu anlamayıp Mickey’e “Bak, büyük
bir tane yakaladım!” demesinden ibaretti (Resim 1). Hatta çalışırken Ben
Day noktalamasını2 da taklit etmişti, Roy. O andan sonra dışavurumcu
resmi kesin olarak bırakıp karikatür ve çizgi filmleri temel alan resimler
yapmaya başladı (Tomkins, 1980, s.174-175).
2 Benjamin Henry Day’ın icadı olan ve 1879’dan bu yana matbaa baskısında
kullanılan bir çeşit benekleme tekniği.
91
Resim 1-Roy Lichtenstein, Look Mickey! 1961
1950’lerin sonlarına yaklaşıldığında ise Jasper Johns’un Amerikan
bayrağı ve nişangâh resimlerinden oluşan serisi Soyut Dışavurumculuk
geleneğini terk etmeye hazırlanan küçük grubu bir hayli cesaretlendirdi.
Sonrasındakiler günlük imajları daha çok kullandılar ve hatta bu imajları
ana tema haline getirdiler. Tom Wesselmann, Great American Nudes
ismini verdiği dizisine başladı. Satıhlar halinde göz alıcı renklere boyanmış
mekânlar ve ekseriyetle bir yatakta tahrik edici şekilde yatan kadın
resimleriydi bunlar. Fakat ne Rembrandt’daki melankoliyi ne de Willem
de Kooning’in resimlerindeki enerjiyi görmek olası değildi onlarda. Hatta
pentür özellikleri o kadar sığdı ki izleyeni cinsel yönden tahrik
edebilmeleri çok zordu. Robert Indiana, otuzlu yaşlarına dek son derece
etkili figüratif-dışavurumcu resimler yapmıştı. Sonra farklı malzemeler
kullanarak heykele ve totemi çağrıştıran benzer çalışmalara yöneldi. 60’lı
yıllarda ise üzerlerinde EAT, DIE ya da HUG yazan tuval ve totemlerle
tekrar ortaya çıktı3. Jim Dine ise son derece güncel, sıradan konuları
işliyordu; gravat ve bornoz resimleriyle meşguldü. Claes Oldenburg,
Green Gallery’deki sergisinde (The Store), içi lif ile doldurulmuş ve etrafı
tuval beziyle sarılı dev bir külahlı dondurma heykelini ve daha büyük
boyutta bir çikolatalı pasta dilimini sergiliyordu. Bütün bunlar hem teknik
hem de fikir bakımından soyut ve dışavurumcu sanata açıkça sırt dönmüş
hareketlerdi. Modern resim sanatının biçim-içerik yasalarına ters
düşmekten çekinmedikleri gibi duygu ve düşünce aktaran bir eylemlik
içerisinde de değildi hiçbiri. Hamburger heykeli, bornoz resmi, koca bir
EAT yazısı gibi son derece kaba, duygusuz ve en önemlisi de o zamana
dek sanatın konusu olamayacak görüntüler vardı ortada. Kısacası resim
sanatının o bildik manadaki duygusal kapsamı çöpe atılmıştı.
1960’ların başlarından itibaren Amerika’da duygulardan ve
duygusallıktan uzak bir sanatın filizlenmekte olduğu açıkça
3 En ünlü eseri, alüminyumdan yapılmış devasa LOVE yazısıdır. Siyah bir
kaidenin üzerinde kırmızı ve mavi renkler kullanılarak yazılan LOVE yazısı
yerleştirme (installation) veya bazen de heykel olarak tanımlanmaktadır. Şu anda,
Manhattan’da 55. Sokak ile 6.Cadde’nin kesiştiği noktada durmaktadır.
92 gözlemlenebilirdi. Amerikan soyut dışavurumculuğunu toplumsal yönden
adeta sakıncalı bulanlar onu mumla aratacak derecede apolitik bir sanat ile
karşı karşıya kalmak üzereydiler.
(…)Resimde samimiyet bir ölçüt olarak yerini korudu ama sosyal ya
da politik ilişki unutulup gitti. Ellilerin sonunda sanat dünyası
Barnett Newman’ın tanımladığı, görünüşe göre neyin
resmedileceğine dair ahlaki kriz yaşamayan, üniversitede eğitim
görmüş yeni sanatçıların akınını içine katarak oldukça genişlemişti
(...) Görünüşe göre üniversite eğitimi onları entelektüel, sosyal ve
politik meseleleri tartışma konusunda daha ilgisiz yapmış ve onun
yerine kariyeri öğretmişti (Fineberg, 2014,s. 146).
Kariyer gerecekten de 50’lerinden sonlarından itibaren beklenmedik bir
önem kazandı sanat dünyasında. Sanatçının toplum ve siyasal düzen ile
didişmesinin artık pek de önemi kalmamıştı. Larry Rivers’ın, 1963
yılındaki açıklaması bu yeni sanatçı modelinin bir tanımıydı aslında.
Rivers, sanatçının tavan arasından çıkıp sahnedeki yerini alması
gerektiğini söylemişti; ona göre sanatçı artık “kendini kandırmak yerine
tanınıyor olmanın göz kamaştırıcı parlaklığının keyfini” sürmeliydi (akt.
Dempsey, 2007, s. 221).
1963 yılında Time Magazine, Pop Art’ı sıradanlık tutkusu4 olarak
tanımladı. Aynı yıl yazdığı bir makalede sanat tarihçisi Peter Selz, Pop’un,
Amerikan tüketim kültürünü kucaklamasının derin bir korkaklığı yok
ettiğini öne sürdü (akt. Tomkins, 1980, s.178-179). Sanatın asırlardır süre
gelen saygınlığına ve toplumda yaratmak istediği yüksek kültüre meydan
okumanın gerekliliğinden söz ediliyordu ki aslında ortada, sıradanlığı
yüceltme ve yüceltilmiş olanı sıradanlaştırma hareketi vardı. Sanat,
“sıradan gerçekliğe kucak açarak ve popüler kültürü yücelterek”
genişleyecekti bundan böyle (Dempsey, 2002/2007, s. 202). Bu
sıradanlığın ilk kıpırtıları, sanatına neo-dada yakıştırması yapılan Robert
Rauschenberg’in resimlerinde görüldü. Rauschenberg aslında malzemeyi
kullanma konusunda gerçek bir ustaydı ve eğer kendini bir tuval ressamı
olarak tanımlasaydı master unvanını pekâlâ hak ederdi. Ne var ki o,
ustalığını medyanın kendine ruhsatlandırdığı imajların yeniden
yorumlanması için kullandı. Nihayet 1964 yılında Bienal’in büyük
ödülünü aldığında üç şey gerçekleşti: Mark Tobey’in 1958’de elde ettiği
başarının Amerikan sanatı adına bir tesadüf olmadığı anlaşıldı ve New
York Okulu’nun liderliği kesin şekilde tescillendi. Paris, kibrinin bedelini
büyük bir hayal kırıklığı yaşayarak ödemiş oldu. Üçüncüsü; Batı sanatı, o
güne dek yabancısı olduğu bir sanat formuyla / mantığıyla tanıştı.
Rauschenberg’in ödül alan resmi soyut dışavurumculuk ile -ne olduğu
4 Cult of the Commonplace
93 henüz anlaşılamayan- Pop Art’ın tam da ortasında duruyordu (Resim 2).
Bir astronotun tabloda ne işi olabilirdi?
Resim 2-Robert Rauschenberg,Axle, 1964
Pop Art, bu tarihten sonra en çok tartışılan ve merak uyandıran akıma
dönüştü. Rauschenberg’in kullandığı popüler imajlar kadar (J.F.
Kennedy’nin portresi, STOP tabelası, astronot ve uydu fotoğrafı gibi)
onları ipek baskı (sonradan da foto-transfer) tekniğiyle yani eski bir
reklamcılık yöntemiyle tuvale aktarmış olması da modern Amerikan
resminin seyrini değiştiren küçük ama etkili müdahaleler olarak
görülebilir. Bu neden ile en başta değinilen konuya dönülüp, 60’lı
yıllardaki toplumsal olayların soyut dışavurumculuğu körüklemek yerine
Pop Art gibi tuhaf bir sanatı doğurmasını anlamaya çalışırken
Rauschenberg’i es geçmemek gerekir. Rauschenberg, raylara makas atıp
trenin istikameti değiştirmiştir. O trende Oldenburg, Indiana ve elbette
Warhol vardır. Tabir yerindeyse Rauschenberg, bu adamları yoldan
çıkarmıştır. Amerika çok şey borçludur Rauschenberg’e çünkü medya ve
popüler kültür odaklı bir yaşamın sanat eserine konu edilebilmesi
Rauschenberg’in çeldiği akıllar sayesinde mümkün olmuştur5.
Norman Podhoretz, Making It isimli kitabında, ilginç bir saptamada
bulunur ve 1940’lardaki Amerikan kültürünün, kimsenin gözünde gerçek
konumuna sahip olmadığını yazar (akt. Stich, s. 6). Amerika, o tarihlerde
5 Rauschenberg’in sanat anlayışı ve eserlerinden etkilenen ressamlar arasında
1962 yılında Amerika’ya yerleşen Türk ressam Burhan Doğançay (1929-2013)’ı
da saymak gerekir. Paris’te yaşadığı 1950’li yıllarda figüratif resimler yapan
Doğançay’ın sanat anlayışı, New York’a taşındıktan sonra tamamen değişmiştir.
Pek çok farklı malzemeyi resmine dâhil etmiş olması, günlük hayattan nesneleri
kullanarak kimi zaman enstalasyonlar denemesi ve özellikle de popüler imajlara
sıklıkla yer vermesi sanatçının, Rauschenberg’in açtığı pencereden baktığına
kanıttır.
94 kendini hala bulamamıştı Podhoretz’e göre. O halde 1940’ların sanatı da
Amerikan kültürünün sanatı olamazdı. Benzer bir yorum Ragon’dan gelir;
ona göre de yaşanan sapma çok yerindedir çünkü Amerika ancak bu sayede
kendini keşfetmiştir. Ragon, Pop Art’ı “Amerika’nın gündelik yaşamına
dalış yapmış bir sanat” olarak yorumlar ve şöyle der: “Soyut
ekspresyonizm şiddeti sayesinde Amerikalıların ilgisini çekmişti ama her
şeye karşın Avrupa estetiğiydi. Pop Art’la, Amerikalılar nihayet
bizbizedirler” (1987, s.106).
Fakat ne değişmiştir ki duygusal şoklar yaşanan bir dönemde (üstelik
Beat Kuşağı gençlerinin aşk çağrıları yaptığı sırada) duygusuz bir sanat
birden bire peyda olmuştur?
Amerika, 60’lı yıllara kargaşa halinde girmişti ama medyanın bütün o
kanlı olayları korku filmi edasıyla manşete taşıması ciddiyetten
uzaklaşılmasına neden oluyordu. Luter King ve Kennedy kardeşlerin
ölümleri (bu arada Klu Klux Klan cinayetlerini de unutmamak gerekir)
topluma defalarca sunulacak imajlar haline dönüştürülürken cinayetlerin
yarattığı şok hali de hafifliyordu. Bir kaza, bir cinayet, bir çatışma
görüntüsüne halkı bilgilendirmek için değil de gazetenin satış oranını
artırmak için yer veriliyordu sanki. İnsanlar üzgün ya da şaşkındılar ama
kimse ne olup bittiğini anlamıyordu ve bir gün sonra hayat olağan haliyle
devam edebiliyordu. Medya çoğaltıyor, bu sayede değersizleştiriyordu.
Warhol tam da bundan bahsetmiş ve 1962-63 yıllarında gerçekleştirdiği
Ölüm Serisi için şu açıklamayı yapmıştı: Korkunç bir resmi üst üste
görünce, etkisi giderek azalıyor (akt. Aliçavuşoğlu, 2001, s.72).
1962 yılında Warhol’ün çorba kutuları Los Angeles’ta sergilendi
(Resim 3). Bu serginin soyut dışavurumculuk için bir tehdit içerdiğine
şüphe yoktu ama esasen tehdit altında olan sanatın evrensel prensipleriydi.
Andy Warhol bir ressam değil; ticari şirketler için çalışan bir tasarımcıydı.
İşinde başarılı olduğuna şüphe yoktu, yeteneği tartışılmazdı ama bir
desinatörün sanat galerisinde sergi açması, ahlakî olup olmaması bir yana,
sanatın ne olup ne olmadığına dair o güne dek yapılmış bütün tartışmaların
geçersiz olduğu anlamına geliyordu. Bir anlam kargaşası ve hatta bir anlam
kaybı yaşanıyordu. Warhol’ün ikinci sergisi aynı yıl New York’ta açıldı.
İki tuval üzerine tamamı sergirafi ile basılmış Marilyn Monroe
portrelerden oluşan çalışma sanatı medya ile ilişkiye zorluyordu.
95
Resim 3-Andy Warhol, Campbell Soup Cans, 1962
Hamilton’a göre görsel dünya değişmişti ve soyut resim yapan
modernistler o görsel dünyada kitlesel medya aracılığıyla gerçekleşen
değişiklikleri fark etmekte başarısız olmuşlardı. Bu değişim, dünyaya
resim sanatı açısından yeniden bakmak için yeterliydi ve pop sanatçıları
etraflarına basit şekilde bakıp yalnızca gördüklerinin resmini yaparak bunu
başarmışlardı (1968’den akt. Tomkins, 1980, s.180 - 181). Televizyon
sayesinde aynı görüntünün yüzbinlerce insana aynı anda ulaştığı bir
dönemde kişiye özel ruhsal deneyimlerin pek de önemi kalmadığını
düşündü Pop sanatçılar. Elbette resim sanatının biçimsel yanı da kökten
değişti. Barok dönemin bir ressamını ya da 1950’lerin soyut
dışavurumcusunu malzemeyi kullanışından tanımak mümkündü. Buna en
basit haliyle üslup deniliyordu. Boya, fırça ve tuval arasındaki plastik ilişki
ressamın kimliğine dair açık izler sunuyordu. Aynı zamanda eserin
muhtevası yani göz ile görülmeyen yanı da bu kimliğin bir parçası olarak
anlam kazanıyordu. Mark Tobey’i rastgele çizilmiş çizgilerinden olduğu
kadar kullandığı renkler ve dolayısıyla resminin özü itibariyle de tanımak
ve tanımlamak imkânsız değildi. Dışavurumcu ressam için onu
diğerlerinden ayran bu üslubun önemi çok büyüktü. Hamilton’un
bahsettiği basitlik ise sanatçının biricikliğini, yalnızca ona ait olup
eserlerindeki fırça izlerinden ya da tercih ettiği renklerden fark edilen
üslubunu yani kimliğini yok etmeye yönelikti. Pop Art açıkça bir
kimliksizlik sanatı oldu. Artık sanat eserinde ayırt-edici bir yön
aranamazdı. Çünkü beğeniye ve dolayısıyla kimlik inşasına dayalı bir
yaşamdan uzaklaşılıyor aynılaşma artıyordu. “Soyut dışavurumcu ressam,
jaz müzik dinlerdi. Bir pop sanatçının atölyesine girdinizdeyse açık bir
televizyon ile karşılaşabilirdiniz. Pop sanatçısı, çevresinde gördüklerini
beğenip beğenmemek gibi bir iddia içinde değildi (…) O, duygusal tepki
ile ilgilenmiyordu” (Tomkins, 1980, s.181).
Dönemin pek çok sanatçısı geçimlerini sürdürebilmek için tabela
tasarlamış, dergilere çizmiş ya da reklam sektöründeki benzer işlere el
atmışlardı. Amerika’da bu işe ticarî sanat (commercial art) deniliyordu.
Andy Warhol ilk evini, yaptığı ayakkabı tasarımları sayesinde satın almıştı
96 mesela. Belki de bu yüzden kitle kültürüne dair imajlar bu adamların
kafasında estetik formüller ile tasarlanabilecek bir değer kazanmışlardı.
Nihayetinde yüksek kültür ile popüler kültür arasındaki ayrımı kaldırmanın
iyi bir fikir olacağına inandılar ki dünya, bir hazır çorba kutusunun da sanat
eserine konu olabileceğini gördü. Bu tez sonraları pek çok liberal
tarafından da savunuldu. Alman kökenli Amerikalı sosyolog Herbert J.
Gans, 1974 yılında, modernist yüksek kültürü seçkincilikle suçladı ve
kültürü üreten ile izleyicinin (kültürü tüketen) birbirine muhtaç olduğunu,
popüler kültürün bir yozlaşmaya yol açmadığını ama aslında bir
demokratikleşmeyi sağladığını, eğitim seviyesi düşük insanların da bu
kültürden beslenmeye hakkı olduğunu öne sürdü (1974 / 2012,s.49-58).
Tüm bunlar, her şeyin sanat olabileceğini öne süren Duchamp’ın
öngörüsüyle ne derece alakalı; bunu kestirmek kolay değil ama işte
insanlar galerilere bir ruj resmi, otomobil tekerleği ya da dondurma
külahının maketini görmek için akın ettiler o dönemde. Güncel sanat,
Vietnam Savaşı’nı, Kennedy cinayetlerini ya da dönemin kan donduran
diğer olaylarını unutturmanın / unutmanın en iyi yoluna dönüşüverdi.
Selz’in 1963 yılında değindiği derin bir korkaklığın yok edilmesi meselesi
şimdi daha iyi anlaşılıyordu; Amerikan tüketim kültürünü kucaklayan Pop
Art, yaşanan onca felakete rağmen insanların günlük hayatlarını olağan
koşullar altında olduğu gibi sürdürebilmesinde ayıplanacak bir yan
olmayacağını haykırmıştı. Marka, ticaret, şöhret veya imajın entelektüel
bir elbiseye bürünerek meşru hale getirilişine tanık olunurken ruhsal anlam
yüklü dışavurumcu sanatın yorucu olduğundan şikâyet edilmişti. Günlük
hayat ve reklamlar, dışavurumcu soyut sanatın yücelttiği uhrevî gerçek
kadar önem taşımıyordu ama mesele de bu değil miydi zaten; sanatın
önemli ve değerli olması mı gerekiyordu? Sanat, günlük yaşamın
sıradanlığına adanamaz mıydı?
Sanat eserinde günlük hayatın konu edilmesi elbette ki yeni değildi;
1700’lerden 1900’lü yılların başlarına kadar Batı Avrupa ressamları bunu
pek ala yapmışlardı. Soylu ressam Johannes Vermeer’in resimleri de
tamamen günlük hayatı konu edinir mesela. 20. asrın başında kübist
ressamlar da günlük hayatın sık kullanılan nesnelerini, üstelik yazıyı da bir
estetik unsur olarak kullanarak, resimlerine taşımışlardı. Ne var ki Pop Art
günlük yaşamı konu edinmekten fazlasını yaptı. Dışavurumcular,
idealizme karşı çıkmışlardı; çirkinlik de güzel olabilir demişlerdi. Pop
sanatçıları çirkinlik çirkinliktir dediler. Hamilton, pop sanatçıları günlük
hayatın ve değişen görüngülerin yakalanması konusunda överken haklıydı
aslında. 20 Temmuz 1969 yılında Amerikalı astronotlar Ay’ın yüzeyine
indiler ve bu olay İspanya’daki iç savaş sırasında Guernica’nın
bombalanması kadar önemliydi. Aradaki fark, Amerika’daki Pop Art
sanatçısının İspanyol ressam kadar duygusal bir hassasiyet içinde
olmamasıydı. Pop hareketi günlük hayatı ya da günlük hayattan bir nesneyi
97 / olayı salt günlük olduğu için konu edindi. Warhol, Soyut Dışavurumcu
resmin uzağında değil tam tersi istikametinde ilerleyebilmek için
yorumdan ve üsluptan arınmayı sağlayan ipek baskı tekniğini kullanırken
bir trafik kazasını salt bir güncellik olduğu için gösterdi. Günlük hayat
konusunda da Hamilton ile benzer fikirleri paylaştı: “Pop sanatçıları
Broadway’den aşağı yürüyen herkesin görünce anında tanıyacağı imajlar
yaptı -resimli romanlar, piknik masaları, erkek pantolonları, ünlülerin
resimleri, duş perdeleri, soğutucular, coke şişeleri- soyut dışavurumcuların
farkına varmamak için olağanüstü çaba gösterdikleri bütün o modern
şeyleri…” (akt. Aliçavuşoğlu, 2001, s.74).
Kaynaklar
Aliçavuşoğlu, E. (Editör). (2001). Sanatı ve Yaşamıyla Andy Warhol.
İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Dempsey, A. (2002 / 2007). Modern Çağda Sanat-Üsluplar Ekoller
Hareketler, (çev. O. Akınhay). İstanbul: Akbank Kültür Sanat Dizisi.
Fineberg, Jonathan. (2011/2014). 1940’tan Günümüze Sanat, (çev. Simber
Atay-Göral E. Yılmaz). İzmir: Kardelen Kitabevi yayınları
Gans, J. H. (1974/2012). Popüler Kültür ve Yüksek Kültür, (çev. E. O.
İncirliğoğlu). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Goldberg, J. (2007/2010). Liberal Faşizm, (çev. E. Günsel). İstanbul:
Pegasus Yayınları
Ragon, M. (1987). Modern Sanat, (çev. Vivet Kantetti). İstanbul: Cem
Yayınevi.
Stich, S. (1987). Made in U.S.A.: An Americanization in Modern Art, the
'50s & '60s. California: University of California Press.
Tomkins, C. (1980). Off the Wall- Robert Rauschenberg and the Art World
of Our Time, Pennsylvania: Penguin Books,
98
NESNE-ZAMAN İLİŞKİSİ BAĞLAMINDA DEVABİL KARA
ESERLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME
Tolga ŞENOL1
Özet
Akademisyen-sanatçı Devabil Kara’nın, “4. Katman'', ''İzler ve
Gölgeler'', ''Dilin Söyleyemedikleri'', ''Dilin Söyleyemedikleri Yolculuk-
İz-Bellek'', ''Dilin Söyleyemedikleri M-25'', ''Gölge Belek'', Gölge
Bellek/Ara-durumlar'' ve “Sis”in dâhil olduğu yirmiden fazla kişisel
sergisi ve ondan fazla ödülü bulunmaktadır.
Çalışmanın amacı; nesne-zaman kavramları bağlamında Devabil
Kara’nın eserlerini incelemek ve sanatçının Türk Resim Sanatına katkısını
tartışmaktır. Çalışmada Kara’nın 1990’lı yıllar itibariyle farklı tekniklerle
üretmiş olduğu nesnel ifade içeren resim ve enstalasyonlarından oluşan
örnek eserleri ele alınmıştır. Veri toplama aracı olarak sanat eseri inceleme,
literatür tarama ve sanatçıyla yapılan görüşme çerçevesinde soru-cevap
yöntemi kullanılmıştır. Eserler biçim-anlam ilişkisi bağlamında
değerlendirilmiş elde edilen bulgular çalışmanın önemi açısından
tartışılmıştır. Kara’nın, nesne-zaman ilişkisini anlatırken yer yer arkeoloji
bilimi terminolojisi ve doğa olaylarından edindiği kavramlardan
yararlanmış olduğu görülmüştür.
Resimlerde geometrik formlu renk alanlarına çeşitli imgeler
yerleştirilmiş ve bu imgeler boya katmanlarının yardımıyla örterek-
kapatarak nesnenin bıraktığı izlerin ve/veya nesnelerin silikleşmesi
sağlanmıştır. Böylelikle hem renk aracılığıyla boşluğa ulaşılmış hem de
yüzeyde espas etkisi yaratılmıştır. Monokrom resimlerinde akrilik-
selülozik malzemeyi kullanarak fırça vuruşları ile yaratılan doku ve lekeyle
Kara’nın kompozisyonunu kendine has bir yorumla gerçekleştirdiği
görülmüştür. Diğer bir seride arka plan ile ilgili bilgi veren çok renkli
geometrik alanlar yaratan çizgilerin boş alanlar içinde yüzeye enerji
katarken aynı zamanda eserleri mekândan ayıran birer sınır oluşturduğu
tespit edilmiştir. Devabil Kara’nın plastik ifadeyi kavramsal dille
bütünleştirerek ortaya koyduğu özgün/güçlü ifade biçimiyle çağdaş Türk
resminde önemli bir yere sahip olduğu sonucuna varılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Devabil Kara, nesne, zaman, resim, enstalasyon
1 Öğr. Gör., Bursa Uludağ Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü,
99
AN ANALYSIS ON THE WORKS OF DEVABİL KARA IN
TERMS OF OBJECT AND TIME RELATION
Abstract
Academician and artist Devabil Kara has more than twenty solo
exhibitions which included “The Fourth Layer”, “Traces and Shadows”,
“Things that the Tongue Cannot Say”, “What the Tongue Cannot Say –
Journey, Trace, Memory”, “What the Tongue Cannot Say M-25”, “Shadow
Memory”, “Shadow Memory/Side Cases” and “Fog” as well as more than
ten awards.
The objective of the study is to analyze the works of Devabil Kara in
terms of concepts of object and time and to discuss his contributions to
Turkish art of painting. In the study, it has been discussed his example
works consisting of paintings and installations having objective expression
that he created by using various techniques since the 90’s. Artwork
analysis, literature review and question-answer method as part of interview
with the artist have been used as data collection tools. Works have been
considered in terms of form-meaning relation and the results obtained have
been discussed in terms of the importance of the study. It has been found
out that Kara occasionally used the concepts that he developed from the
terminology of archeology and natural event while telling the object-time
relation.
In his paintings various images were added in geometric color areas,
and by covering color layers these images led to objects and/or the traces
left by an object to be blurred. This, thus, created both an empty area
through color and the effect of spacing in surfaces. It has been seen in the
monochromic paintings that Kara produced his compositions through his
own unique interpretation by using textures and smudges created by brush
strokes and acrylic-cellulosic material. It also has been found out in his
another series that lines producing very colorful geometric areas which
gives information on the background animated surface in empty areas as
well as created a border which separates works from their actual
environment itself. Finally, it has been concluded that Devabil Kara has an
important place in contemporary Turkish painting with the
authentic/powerful way of expression on which he blends plastic
expression with conceptual language.
Key Words: Devabil Kara, object, time, painting, installation
Giriş
Erzurum Şenkaya’lı Devabil Kara, akademisyen-sanatçıdır.
1986 Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Resim Bölümü’nden
mezun olan Kara, aynı kurumda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır.
100
Akademisyen-sanatçı Devabil Kara’nın, “4. Katman'', ''İzler ve
Gölgeler'', ''Dilin Söyleyemedikleri'', ''Dilin Söyleyemedikleri Yolculuk-
İz- Bellek'', ''Dilin Söyleyemedikleri M-25'', ''Gölge Belek'', Gölge
Bellek/Ara-durumlar'' ve “Sis”in dâhil olduğu yirmiden fazla kişisel
sergisi ve ondan fazla ödülü bulunmaktadır.
1990’lı yıllar itibariyle eserler üreten sanatçı “bellek” kavramına ve bu
kavramın plastik ifadesine yoğunlaşmıştır. Nesne ve iz olarak bıraktığı
boşluk üzerine yoğunlaşıp, nesne ve zaman arasındaki karmaşık ilişkiyi
sorguluyorum. Özellikle, nesnelerin kendisinden çok bıraktıkları izlerle
ilgileniyorum. Nesnenin izi ile olan negatif-pozitif, erkek-dişi, doluluk,
boşluk gibi gerilim alanlarına odaklanıyorum (Kara, 2016). Kara’nın bu
yaklaşımla ürettiği resimlerinde dokuyu temel eleman olarak kullandığı
görülür. Sanatçının bazı resimleri soyutlanmış nesnelerin izlerini taşırken
bazı resimleri ise soyut resim özelliğini taşır. Çalışmada, bellek ve
bellekten doğan kavramlar bağlamında üretilmiş eserler incelenmiştir.
Bu bağlamda Kara, 21.Türk resim sanatı için önemli bir figür olarak
değerlendirilebilir. Çalışma, sanatçıya ait eserlerin incelenmesiyle soyut
geometrik resim yapan sanatçılarla ilgili literatür oluşumunu destekleyecek
21.yy Türk resminde soyut geometrik yaklaşımları örnekleme adına da
değerlendirilebilecektir. Çalışmada sanatçının resim üretim süreci ele
alınmış, farklı tekniklerle üretilen çalışmalar biçim-anlam ilişkisi
bağlamında sanatçı ifadeleri de göz önünde bulundurularak incelenmiştir.
Çalışmanın amacı; Devabil Kara’nın eserlerini biçim-anlam ilişkisi
bağlamında incelemek ve sanatçının Türk Resim Sanatına katkısını
tartışmaktır.
Metod
Çalışmanın örneklemini Kara’nın 1989 tarihi itibariyle farklı
tekniklerle üretmiş olduğu eserler oluşturmaktadır. Veri toplama aracı
olarak sanat eseri inceleme, literatür tarama ve sanatçıyla yapılan görüşme
çerçevesinde soru-cevap yöntemi kullanılmıştır. Çalışmada sanatçının
resim üretim süreci ele alınmış, farklı tekniklerle üretilen nesnel ifade
taşıyan çalışmalar biçim-anlam ilişkisi bağlamında sanatçı ifadeleri de göz
önünde bulundurularak incelenmiş elde edilen bulgular çalışmanın önemi
açısından tartışılmıştır.
Bulgular
Devabil Kara resimleri incelendiğinde ilk fark edilen özelliklerden
birisi nesnenin rengi ve/veya boyut algısında yarattığı deformasyonlarla
elde ettiği soyutlama yaklaşımıdır. Resimlerde yer alan nesnelerin biçimsel
özelliklerini korudukları görülür.
101
Görsel-1. Buluntu,2000, Tuval
Üzerine Akrilik, 70x60cm
Görsel-2.Ayrık Arkeolojik Alan,
2007,Tuval Üzerine Akrilik, 120 cm x
110 cm
Buluntu (Görsel-1) adlı eserde biçimsel elemanlar üst üste istiflenmiş
bir biçimde yer alır. Dörtgen biçimde yer alan çerçeve tam merkeze
yerleştirilmiş hemen altında açık değere sahip yarı saydam yüzey vazo
biçimini ve arka planda yer alan ritmik ifadeye sahip alanı örtmüştür.
Eserin adının Buluntu olması izleyicide arkeolojik bir anlama kaymasını
sağlar. Sanatçı zaman-nesne ilişkisini boyayla toprak arasında yarattığı
örtüşmeyle sağlamak istemiştir. Bir arkeoloğun toprağı kazarak
derinlerdeki nesneye ya da yaşam alanlarına ulaşması- eskiden var olanı
yüzey üzerine çıkarması- Kara’nın resminde plastik ifadeyle nesneden çok
yüzeyin derinlerine itilen nesnenin seyircide yaratmış olduğu imgeyle
karşılandığı görülür. 2007 tarihli Ayrık Arkeolojik Alan (Görsel-2) adlı
eserde ise soyut ifade taşıyan bir yüzey izleyiciyi karşılar. Hiçbir nesnel
ifade içermeyen bu kompozisyonda kompozisyonun arkeolojik anlamda
henüz kazı çalışmasının başlamadığı ilk aşama olan ilgili alanın
belirlendiği ana gönderme yaptığı söylenebilir. Yüzeyde yoğun doku
kullanımıyla elde edilmiş çeşitli ton değerine sahip lekesel alan içinde
derinlere itilen çizgi ve dörtgen biçimler yer alır.
102
Görsel-3. Mavi Merdiven,1994,
Tuval Üzerine Akrilik
Görsel-4. Giz Koridoru,1995, Tuval
Üzerine Karışık Teknik
1990’lı yıllara tarihlendirilen resimler (Görsel 3-4) incelendiğinde ilk
fark edilen sandalye biçiminin geometrik planlarla düzenlenmiş alanlara
yerleştirilmiş olmasıdır. 1994 tarihli eserde, koyu ton değerine sahip
sandalye biçimine merdiveni imgesi algısını yaratan mavi renkli bir biçim
eşlik eder. Yüzeydeki merdiven biçiminin yansıması veyahut gölgesi
olamayacak açıyla yerleştirilen buna karşın yine de izleyicide gölge algısı
yaratması yüzeyde nesne-gölge ilişkisi kurulmasını nedenler. Koyu ton
değerine sahip arka planda yer alan sandalye biçiminin varlığı da izleyicide
sandalye imgesi içinde benzer arayışa yönlendirebilir ve dahi yüzey
dışında ilişki kurabileceği nesneyi arar. Yüzeyde yer alan diğer unsurlar
ise dokunun yoğun olarak kullanıldığı geometrik renk alanlarından
oluşturur. Resimde dikkate değer diğer bir durum ise espas etkisinin
varlığıdır. Biçimlerin-nesnelerin üst üste yığılarak espas etkisinin
oluşturulması dışında Kara’nın özgün bir ifadeyle sandalye biçimini
üzerini ince saydam bir tabakayla kapatarak yüzeyde espas etkisini
oluşturduğu görülür. 1995 tarihli resme bakıldığında ise doku ve geometrik
renk alanlarının varlığını sürdürdüğünü, buna karşın sandalye biçiminin
açık tonlarla ifade edildiği görülmektedir. Sanatçı sandalye imgesini
kullanımındaki amacı ve ortaya çıkan farklı ifadeyi şu şekilde
anlamlandırır.
Resimlerimde kullanmış olduğum sandalye imgesi Güç, Statü ve
iktidar gibi iç dinamikleri kuvvetli statik kavramların simgesi
olarak kullanılmıştır. Genellikle, sandalye imgesi gölgeleşerek statü
çağrışımından uzaklaşıp anıtsal bir değere yönelir. Bazen siyah
gölge bazen de beyaz gölge olarak yüzey üzerinde varlık gösterir.
Siyah gölge bedenin uzantısı, beyaz gölgesi ise zihnin uzantısıdır.
103
Bedenin uzantısı olan siyah gölge varlığının sebebi olan ışığın
kontrolünde boyut kazanır. Ona muhtaçtır. Zihnin uzantısı olan
Beyaz gölge sağduyu ve aklın denetimindedir. İz bırakarak var
olduğu yüzeyle bütünleşir (Kara. 2016).
Bu bağlamda siyah gölge temel olarak nesnelken beyaz gölge tinsel
özelliktedir. Bu durum Kara’nın çalışmalarına geniş bir yelpaze açar.
Çalışmaların bir kısmının somut-nesnel olarak değerlendirilebileceği gibi
diğer bir kısmının da soyuta varan-tinsel özellik taşır.
Görsel-5. Siyah Beyaz Güç, 2007,
Tuval üzerine akrilik, 119x109cm
Görsel-6. Beyaz Gölge, 2008, Tuval
üzerine akrilik, 160x140cm
Siyah Beyaz Güç (Görsel-5) adlı eserde orta değere sahip sanatçının
deyimiyle beyaz gölge betimi iki boyuta indirgenmiş geometrik biçimde
keskin sınırları olan siyah-beyaz ton değerine sahip dünyevi olmaktan uzak
ara bir boyutla ilişkilendirilebilecek mekânda bulunmaktadır. Rengin yer
almaması izleyicinin doğadan uzaklaşmasını sağlayan böyle bir algı sağlar.
Sandalye imgesi boya tabakaları yardımıyla arka plana doğru itilmiştir.
Doku yüzeyin genelinde kullanılırken kompozisyonda yer alan açık-orta-
koyu değerler ile açılar yüzeyde plastik dengeyi güçlü bir biçimde
sağlayacak şekilde kurgulanmıştır. Beyaz Gölge (Görsel-6) adlı esere
bakıldığında ise monokrom etkideki alanda doku ve leke kullanımıyla
yüzeyde boşluk algısı yaratılmış nesnel ifade yerini soyut ifadeye
bırakmıştır. Yüzeyin üst kısmında yer alan keskin sınıra sahip geometrik
siyah biçim vurgu unsuru olarak kullanılmıştır.
Kara’nın neredeyse sanat üretimi süresince sandalye imgesinin
kullanımından söz edilebilir ve bu durum resimleriyle sınırlı değildir. Sis
sergisi kapsamında kurgulanan enstalasyonda da sandalye biçimine yer
verilir.
104
Görsel-7. Sis Sergisi, 16 Mayıs – 9 Haziran 2018, Millî Reasürans Sanat
Galerisi
Görsel-8. Enstalasyon
Beyaz-yeşil tonlarının ağırlıklı olarak kullanıldığı resimlerin yer aldığı
sergi mekânına yerleştirilen enstalasyonda sandalye şeffaf kutu içinde
kaide özelliği taşır. Kaidenin üstünde ise başka bir sandalye yerçekiminin
etkisinden kurtulmuş biçimde tek ayağı üzerinde kurgulanmıştır. Bu betim
sanatçının resimlerinde yansıttığı başka bir boyut ya da ara dünya
kavramıyla örtüşür. Bununla birlikte sandalye imgesi resimlerinde olduğu
gibi tek başına ya da diğer imgelerden ayrık değil, üstüne oturan başsız
figür için zemin oluşturur. Figürün başsız olması kimliksizliğe-
zamansızlığa gönderme yaparak yine nesnenin dünyevi olmaktan
uzaklaşmasını nedenler.
Devabil Kara’nın seri olarak ortaya koyduğu ''Dilin Söyleyemedikleri'',
''Dilin Söyleyemedikleri Yolculuk-İz-Bellek'', ''Dilin Söyleyemedikleri M-
25'' adlı sergilerde balina biçimini konu edindiği sergilerde enstalasyonlara
da yer vermiştir. Valide-i Atik Külliyesi’nde başlayan serüven, PG Ar t
105 galer ide devam e tmiş , PGArt Space’de i se son bulmuştur
(pgartgallery, 2010).
Görsel-9. Beyaz Balina, 2009, Polyester Üzerine Selüloz, 300x170x90cm
Valide-i Atik Külliyesi’nde gerçekleşen sergide, mekânla örtüşen açık
ton değerinin hâkim olduğu renksiz resimler sergilenmiştir. Bununla
birlikte uzun bir geçmişe sahip mekânın belleğine sanatçı duvarlara
çizgisel betimlemeler-izler yaparak müdahale etmiştir. Serinin ikinci
ayağında galeri mekânını kullanarak kalıcı olmasa da kendisine galeri
mekânının belleğinde yer vermiştir. Bu eğilim serinin son ayağında da
devam etmiş, sanatçı bu sefer neon ışıklar kullanarak mekânla örtüşen
betimlemeler yapmıştır. Böylelikle sanatçı müdahalede bulunduğu sergi
mekânlarının belleğinde kendisine yer açmıştır.
106
Görsel-10. Kırmızı Balina, 2008, Tuval üzerine akrilik, 160x140 cm
''Dilin Söyleyemedikleri M-25'' adlı sergide yer alan resimler beyaz-
kırmızı ve tonlarıyla boyanmıştır. Bu anlamda kuvvetli bir plastik dil
birliği sağlanmıştır. Kırmızı Balina (Görsel-10) adlı eser bu eserlerden
seçkidir. Kırmızı ve tonlarıyla renklendirilen eserde farklı ton değerlere
sahip fırça vuruşlarıyla elde edilen doku etkisi yüzeyin büyük bir
bölümünde görülür. Farklı genişliğe sahip dörtgen geometrik alanlar
halinde betimlenen yüzeyde balina imgesi üst tarafta yer alan dörtgen alan
içine yerleştirilmiş yarı saydam boya katmanıyla silikleştirilmiştir.
107
Görsel-11. Beyaz Kanıt,
2011,Tuval üzerine karışık teknik,
200x170cm
Görsel-12. Boş Kare,
2011,Tuval üzerine karışık
teknik, 200x170cm
Kara, kapatıcı etkiye sahip geometrik alanlar etraflarında ince renkli
şeritler bırakarak ilgili alanı örttükleri görülür. Elde edilen renkli şeritlerle
sınırlar etkisi oluşturarak renk alanlarını birbirinden ayırır. Sanatçı bu
özellikte bir dizi eser üretmiştir. Monokrom resimlerinde akrilik-selülozik
malzemeyi kullanarak fırça vuruşları ile yaratılan doku ve lekenin varlığı
bu seriye ait resimler için de geçerlidir. Beyaz Kanıt ve Boş Kare (Görsel-
11-12) adlı eserler bu seriye aittir. Renkli şeritlerle düz renk alanlarını
imgelerin yer aldığı açık değere sahip geometrik alanlardan ayırır. Bununla
birlikte imgenin yer almadığı bir dizi soyut geometrik resim de aynı plastik
anlayışla ifade edilmiştir(Görsel-13-14).
108
Görsel-13. Alışıldık Manzaranın Hiçliği, 2011,Tuval üzerine karışık
teknik, 200x170 cm
Görsel-14. Organik Senfoni, 2011,Tuval üzerine karışık teknik, 200x170
cm
Denilebilir ki; ”Onun için önemli olan nesnelerin zaman ve uzaydaki
karmaşık ilişkisi sonucunda ortaya çıkan izleri ve gölgeleridir. Geçmişin
izlerinin şimdinin gölgesinde boy verme süresidir. Zamanın tortusunun
nesnelerin üzerini örtmesidir. Tozdur. .. En nihayetinde denilebilir ki
nesnenin belleğidir”(Gökçe, 2018). Resimlerde geometrik formlu renk
alanlarına çeşitli imgeler yerleştirilmiş ve bu imgeler boya katmanlarının
yardımıyla örterek-kapatarak nesnenin bıraktığı izlerin ve/veya nesnelerin
109 silikleşmesi sağlanmıştır. Böylelikle hem renk aracılığıyla boşluğa
ulaşılmış hem de yüzeyde espas etkisi yaratılmıştır.
Görsel-15. İşgal, 2 0 1 8 , El Yapımı Kağıt Üzerine Rust ve Doğal
Pigment, 4 1 x 4 0 c m
İşgal (Görsel-15) adlı eser serbest sınırlara sahiptir. Plastik ifade
açısından tuval resimleriyle benzerlik gösteren eserde en önemli fark
malzeme kullanımında görülür. Organik özellikteki kâğıt hamuru ve mum
gibi malzemelerin de resimlerde yer alması süreç içinde değişikliğe açık
imgelerin taşıyıcısı yaşayan resimler olarak tanımlanabilir. Son tahlilde
çeşitli malzemeleri bir arada kullanan sanatçının resimleri deneysel
bağlamda değerlendirilebilir.
Sonuç
Nesne-zaman ilişkisi bağlamında eserlerin değerlendirilmesi sonucu,
sanatçının zaman kavramını saydam-yarı saydam boya katmanlarını
kullanarak nesnel ifadeyi yüzeyin derinliklerine ittiği, bu bağlamda da
çalışmalarını ve/veya sergi isimlerini doğa olaylarıyla ve arkeoloji bilimi
terimleriyle ilişkilendirdiği tespit edilmiştir. Üretim süreci
değerlendirildiğinde sanatçının nesne ile zaman arasındaki ilişkiyi konu
edindiği görülmüştür. Bununla birlikte Kara’nın resimlerinde önemli
olanın nesnenin kendisi değil onun izi-gölgesi, dolayısıyla kalıntısı ve dahi
belleğidir. Bu bağlamda belleğin oluşumunu sağlayan kodlama, depolama
ve geri çağırma aşamaları Kara’nın resimleriyle ilişkilendirilebilir.
Kodlama; kurgulayan, üreten, ortaya koyan bilginin kaydını tutan estetik
bir süje olan sanatçının varlığıyla karşılandığı söylenebilir. Tabi burada
önemli bir durum söz konusu. Zira burada kaydedilen sanatçının belleği ve
110 yaratıcılığıyla sınırlanmış imgeler yer alabilecektir. Depolama, süreç
içinde katman olarak bir araya gelen imgelerin düzenlendiği, saklandığı bu
bağlamda taşıyıcı vasfı taşıyan aynı zamanda estetik obje olan sanat
eseriyle, geri çağırma ise; hayal gücü, bilgisi-entelektüel bilgisi ve duygu
aracılığıyla imgeyi anımsayan, tanıyan ve geri çıkaran vasfı taşıyan diğer
bir estetik süje olan izleyiciyle karşılanabilir.
Monokrom resimlerinde akrilik-selülozik malzemeyi kullanarak fırça
vuruşları ile yaratılan doku ve lekeyle Kara’nın kompozisyonunu kendine
has bir yorumla gerçekleştirdiği görülmüştür. Bu anlamda doku,
sanatçının resimlerindeki en önemli eleman olarak değerlendirilebilir.
Diğer bir seride arka plan ile ilgili bilgi veren çok renkli geometrik alanlar
yaratan çizgilerin boş alanlar içinde yüzeye enerji katarken aynı zamanda
eserleri mekândan ayıran birer sınır oluşturduğu tespit edilmiştir. Nesnenin
bıraktığı izlerin zaman zaman nesnel ifadeden uzaklaştığı bu bağlamda
soyut ifadenin yüzeylerde hâkim olduğu çalışmaların da üretildiği tespit
edilmiştir. Süreç içinde Kara’nın resimleri monokrom özellik göstermeye
başlamış ilgili rengin ise sergi mekânı ya da sergi adıyla örtüştüğü
görülmüştür.
Devabil Kara’nın plastik ifadeyi kavramsal dille bütünleştirerek ortaya
koyduğu özgün/güçlü ifade biçimiyle çağdaş Türk resminde önemli bir
yere sahip olduğu sonucuna varılmıştır.
Kaynaklar
Gökçe, H. (2018). Sisis Esrarı: Sessiz Duyumsama, Sanatatak, M AY IS
1 8 , http://www. Sanatatak .com/view/sisin-esrari-sessiz-duyumsama
e.t.20.03.2019
Kara, D.(2016) İzler ve Gölgeler, http://devabilkara.com, e.t.27.03.2019
https//pgartgallery.com e.t.07.04.2019
111
ARABULUCULARIN KURDUĞU FACEBOOK TOPLULUK
SAYFALARI; FACEBOOK ÜZERİNDEN BİR
HAREKETSİZ SOSYALLEŞME ÖRNEĞİ
Sultan BAYRAM1- Erol İLHAN2
Özet
Uyuşmazlık, en az iki tarafın olduğu çatışma hali şeklinde
tanımlanabilir. Uyuşmazlığın taraflarından her biri kendi amacının
peşinden koşar ve amacını gerçekleştirmek için diğeri ile etkileşimde
bulunmak zorundadır. Bu sebepledir ki her anlaşmazlık, uyuşmazlık
boyutuna gelmediği sürece çatışmaya dönüşmeyebilir. Uyuşmazlığa düşen
taraflar sorunu kendileri konuşarak, müzakere ederek çözemezlerse,
üçüncü bir kişiden, arabulucudan yardım alabilirler. Tarafsız ve bağımsız
konumda olan arabulucu, taraflar arasındaki iletişimi sağlayarak, sorunun
müzakere edilmesi ve çözüme kavuşturulması için onlara aracılık eder. Bu
çalışmada kişilerarası çatışmaların çözümünde rol alan arabulucu ve
müzakerecilerin oluşturduğu Facebook topluluk sayfaları üzerinden
yapılan paylaşımlar içerik analizi yöntemiyle incelenmiştir. Aynı zamanda,
araştırma konusu ile ilgili hazırlanan yarı yapılandırılmış soru formuna
katılımcıların verdiği yanıtlar üzerinden, arabulucuların sürece, sosyal
medyadaki paylaşımlara ve kadın arabulucunun rolüne ilişkin bakış açıları
tespit edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, arabulucuların
Facebook üzerinden etkileşimde bulunarak, hareketsiz sosyalleştikleri
tespit edilmiştir. Diğer yandan arabuluculuk sürecinde kadının rol
almasının, görüşme ortamını yumuşattığı, çözüme ve uygulanabilir
anlaşmalara varma olasılığını artırdığı görülmüştür.
Anahtar Kelimeler: Uyuşmazlık Çözümü, Arabuluculuk, Facebook,
Hareketsiz Sosyalleşme.
Giriş
Yeni medya kullanıcılarına bilgisayar, mobil telefonlar üzerinden
gerçekleşen bir iletişim olanağı sağlamaktadır. Sosyal medya üzerinden
gerçekleşen bu iletişim süreci etkileşim “hareketsiz toplumsallaşma”
(Binark, Bayraktutan& Sütcü, 2007, s.161) olarak adlandırılmaktadır.
Yaşanan bu deneyim sanal olsa da, gerçeklikten bağımsız değildir.
Bireyler, eğlenmek, bilgilenmek, deneyim paylaşımında bulunmak
amacıyla sosyal medyayı kullanmaktadırlar.
Çeşitli araştırmalar, bireylerin sosyal medya ortamında kendisine
benzeyen, ortak bir dil kullanabildikleri ve çoğunlukla çevrimdışı yaşamda
1 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü 2 Doç. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İletişim Fakültesi
112 ilişkide oldukları bireyler ve gruplarla bir araya geldiğini göstermektedir.
Yeni medya ortamında bireylerin yoğun olarak kendilerine benzer
alışkanlıklara, görüş, duygu ve düşüncelere sahip bireylere ulaşarak benlik
sunumunda bulundukları (Goffman, 2009, s.85) görülmektedir. Mosco’ya
(2009, s.24’den aktaran İlhan& Aydoğdu, 2018, s.3) göre bireyler sosyal
medya aracılığıyla benlik sunumunu ekonomik kaygılarla toplumsal
kontrol ve hayatta kalma çabası için yapmaktadırlar. Dijck (2016, s.176-
177) ise benlik sunumunun bunlara ek olarak tek taraflı popülerlik ve hırs
için yapıldığını ifade etmektedir.
Yeni olarak isimlendirilen bilgisayar temelli iletişim toplumsal
etkileşimin mekânsal ve zamansal sınırlarını yıkarak, kullanıcılarına daha
katılımcı bir yaşam imkânı sunmaktadır (Timisi, 2003, s.139). İnternet ve
çevrimiçi sanal iletişim ve etkileşim arabulucuların hayatını kolaylaştıran
önemli uygulamalardan biridir. Çevrimiçi dünyada içerik topluluklarının
amacı, kullanıcıların sahip oldukları içeriklerin birbirleriyle paylaşılmasını
sağlamaktır (Özata, 2013, s.86). Arabulucular da Facebook üzerinden
birbirleriyle sürekli etkileşim halindedirler. Arabulucular sosyal medya
aracılığıyla birbirleriyle bilgi ve döküman paylaşımında bulunmaktadırlar.
Araştırmada örneklem olarak seçilen arabulucuların kurduğu Arabulucu,
Arabulucu ve Uzlaştırma, Global Mediators Network (GMN) Türkiye ve
Türkiye Arabulucular Platformu Facebook topluluk sayfalarındaki
paylaşımlar içerek analizi yöntemiyle incelenerek, sosyal medyadaki
paylaşımların, arabulucuların sosyal medya aracılığıyla sosyalleşmelerine
etkisi tespit edilmeye çalışılmıştır.
Arabulucu, uyuşmazlık tarafları arasında iletişimi sağlayarak onların
kendi kararlarını vermesine yardımcı olan uzman üçüncü kişidir.
Arabuluculuk Türkiye için yeni bir meslektir. Türkiyeli arabulucular henüz
bir birlik veya oda yapılanması altında örgütlenememişlerdir. Arabulucular
bu eksikliği sosyal medya aracılığıyla, özellikle Facebook ve WhatsApp
üzerinden birbirleriyle iletişimde/etkileşimde bulunarak gidermeye
çalışmaktadırlar. Arabulucuların sosyal medya üzerinden etkileşimlerinin
onların kendi örgütlü yapılarını kurmaları için bir fırsat oluşturması
ihtimali araştırmanın önemini ortaya koymaktadır.
Arabulucular Facebook sayfalarında paylaşımlar yaparak toplantı ve
eğitimlerden birbirlerini haberdar etmektedirler. Bu paylaşımların amacı,
toplantı ve eğitimlere en yüksek seviyede katılımı sağlamak,
arabulucuların bilgi ve deneyim alışverişinde bulunmaları ve
yetkinleşmelerine katkı sunmaktır. Facebook sayfalarındaki paylaşımlar
aracılığıyla arabulucular; toplantılar, eğitimler, mevzuattaki son güncel
gelişmeler, yargı kararları, Arabuluculuk Daire Başkanlığı’nın (ADB)
duyuruları ile ilgili gelişmeleri kolayca takip edebilmektedirler. Kısacası
arabulucular Facebook sayfalarındaki paylaşımlar aracılığıyla
113 arabuluculuk alanındaki gelişmelerden anında haberdar olmakta, internetin
hipermentinsellik özelliğinden faydalanarak haberin kaynağına linklerle
ulaşarak daha fazla bilgiye kısa sürede ulaşabilmekte ve karşılaştırma
yapabilmektedirler.
Araştırmada örneklem olarak alınan müzakere, arabuluculuk ve
uzlaştırma alanında çalışan süreç yöneticilerinin, oluşturduğu Facebook
topluluk sayfalarındaki 1 Aralık 2018- 30 Nisan 2019 tarihleri arasındaki
paylaşımlar kodlama cetvelinde yer alan çözümleme yönergesine göre
kodlanmıştır. Bu tarihlerin seçilmesi tesadüfi değildir. İşçi işveren
uyuşmazlığında arabuluculuğun 1 Ocak 2018 tarihinden itibaren dava şartı
(zorunlu arabuluculuk) haline getirilmesinden sonra, 1 Ocak 2019
tarihinden itibaren de konusu bir miktar paranın ödenmesi olan ticari
uyuşmazlıklar da dava şartı kapsamına alınmıştır. Arabulucuların
mevzuattaki bu yeni düzenlemelere hazırlıklı olmaları için, ADB ve
arabulucular tarafından incelemeye konu edilen bu beş aylık süreçte, gerek
arabuluculara yönelik, gerekse uyuşmazlık taraflarına yönelik pek çok
eğitim, toplantı ve seminerler düzenlenmiştir. Bu süreçte yapılan
bilgilendirme toplantıları grup yöneticisi konumundaki arabulucular
tarafından sosyal medya aracılığıyla, özellikle Facebook üzerinden bazen
canlı olarak arabuluculara anında ulaştırılmıştır. Arabulucular evlerinde, iş
yerlerinde bilgisayar ve mobil telefonlardan bu toplantıları takip ederek,
hareketsiz toplumsallaşma deneyimini yaşamışlardır.
Topluluk Facebook sayfalarının duvar bölümü, sayfayı görebilme
yetkisi olan kişiler, ağ arkadaşları ve grup üyeleri tarafından çevrimdışı
olarak gönderilen mesaj, resim ve video dosyalarının göründüğü bir alana
sahiptir. İncelemeye konu edilen Facebook sayfalarının duvarında yer alan
mesajlar konu başlıklarına göre kodlanmıştır. Araştırmada ana konu başlığı
hukuk olup alt konu başlıkları; toplantı- panel- sempozyum, eğitim
duyurusu ya da eğitimin yapıldığına ilişkin paylaşımlar, ADB duyuruları-
yasal mevzuat- yargı kararları, internet haberleri, reklamlar ve diğerleri
olarak kategorize edilmiştir.
İnternete ilişkin akademik araştırmaların, internet ara yüzünde veri
toplamada karşılaşılan sorunlar sebebiyle, genelde nicel değil, nitel
yöntemlere dayandığı tespit edilmiştir (Kim& Weaver, 2002’den aktaran
Narin, 2015, s.138). Çevrimiçi anketler internet temelli nicel çalışmalara
kolaylık sağlasa da örneklem seçimi, kodlama, birimselleştirilmenin güç
olması, hipermetinsellik ve internet içeriklerinin çok çabuk değişmesi bu
alanda çalışmayı zorlaştırmaktadır. Yine içerik analizine konu edilen
internet metinlerini saklamak, kopyalamak başlı başına bir sorundur.
Ayrıca kullanıcıların üre-tüketici (prosumer) (Laughey, 2010, s.66-67)
konumunda olmaları, kullanıcı türevli içeriklerle (user created content)
114 web sayfasında içeriğin değişimi, yeniden inşası, veri toplanmasını ve
içerik analizini güçleştirmektedir.
İçerik analizi yöntemi bir metin içerisinde geçen karakteristiklerin ne
sıklıkla tekrar ettiğine, hangi tutumla sunulduğuna dair mesajların biçimsel
özelliğini saptamak amacıyla kullanılmaktadır. İçerik analizi açık
içeriklerin çözümlenmesini sağlayan sistematik bir araştırma tekniğidir.
Bir yandan nicel istatistiki bilgi verir diğer yandan nitel araştırma yöntemi
olması sebebiyle çözümleme odaklıdır.
Arabuluculukla ilgili seçilen dört farklı Facebook topluluk sayfalarında
01 Aralık 2018- 30 Nisan 2019 tarihleri arasındaki yayımlanan içerikler,
kodlama cetveline tabii tutularak şu sorulara cevaplar aranmıştır: Hangi
Facebook sayfası daha aktiftir? İçerikler reklam içmekte midir?
İçeriklerde linklere (dahili ve harici) yer verilmekte midir? Sayfada
üretilen içeriklerin cinsiyete göre dağılımı nasıldır? Farklı Facebook
sayfalarında aynı içerikler mi dolaşmaktadır? Arabuluculuk Daire
Başkanlığının duyuruları sayfalarda daha mı çok mu paylaşılmaktadır?
Araştırma aynı zamanda nitel verilerle de desteklenmiştir. Yarı
yapılandırmış soru formuna, alanda çalışan arabuluculardan oluşan 10
katılımcının verdiği cevaplar içerik analizi yöntemiyle incelenmiş,
arabulucuların süreç ve sosyal medyadaki paylaşımlara ilişkin bakış açısı,
yetkinliği ve kadın arabulucunun rolü ile ilgili durum tespiti yapılmaya
çalışılmıştır.
Araştırma bu konuda yapılmış daha önceki çalışmalardan farklı olarak,
hukuk disiplini dışında, arabulucularla ilgili yeni medya üzerine yapılan ilk
çalışma olarak dikkat çekmektedir. Çalışmada ülkemizde faaliyet gösteren
arabulucuların kurdukları Facebook topluluk sayfalarını ne derece etkin
kullandıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Buna ek olarak arabuluculuk ve
cinsiyet arasındaki ilişki, özellikle kadınların arabuluculuk sürecindeki
performansları, bu durumun sürece ve sonuca etkisi ile ilgili bulgulara
ulaşılmaya çalışılmıştır. Amerika’daki araştırmalardan elde edilen veriler
bu araştırmadan elde edilen verilerle karşılaştırılmıştır.
1.UYUŞMAZLIK ÇÖZÜMÜNDE İLETİŞİMİN ÖNEMİ VE
SOSYAL MEDYADA ETKİLEŞİM
Gelişen teknoloji ile iletişim kurma biçimimiz de değişmiştir. Başta
bilgisayar olmak üzere, farklı teknolojilerin günlük hayatımızın her
alanında kullanılmaya başlandığı 21. yüzyılda, iletişim kurmak için
teknolojinin araçlarına ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yeni iletişim biçimi
çevrimiçi iletişim (online communication) olarak tanımlanmaktadır.
Çevrimiçi iletişim, çeşitli küresel ya da bilgisayarlar arası ağları
kullanarak, insanların yer ve zaman sınırı olmaksızın, ev veya iş yerlerinde
birbirleriyle iletişim kurma, görsel veya işitsel veri dosyalarını transfer
115 etmelerine olanak sağlamaktadır. Çevrimiçi iletişim sosyal ilişkilerimizi de
değiştirmiştir. Eskiden fiziksel olarak bir arada gerçekleştirilen sosyal
etkileşim artık sanal ortamda da gerçekleşmektedir. Uzaktan iletişim
kurulmasına izin veren yapısı nedeniyle çevrimiçi iletişim tercih
edilmektedir. İnternetin sunduğu pek çok olanak vardır. Bunlardan biri de
sanal topluluklardır. Facebook, twitter, myspace gibi sanal topluluklar
kişiler arası etkileşimi sağlayarak, katılımcı kültürün yaygınlaşmasına
katkı sunmaktadır (Jenkins, 2006, s.24-290).
Etkileşim kavramı, yeni medyayı, geleneksel medyadan ayıran en temel
özelliktir. Yeni medyanın sahip olduğu etkileşim kavramı, bireyleri pasif
alıcı olma durumundan uzaklaştırarak daha aktif bir konuma
yönlendirmiştir. Geleneksel medyada izleyici, okuyucu, dinleyici olarak
tanımlanan bireyler yeni medyada kullanıcı (üre-tüketici) olarak
tanımlanmaktadır (Laughey, 2010, s.66-67).
Çatışma/uyuşmazlık hayatın her alanında yer almaktadır.
Uyuşmazlıklarımızı birbirimizle iletişim ve etkileşimde bulunarak çözmek
mümkündür. Uyuşmazlık çözüm alanının belirleyicisi olan “iletişim,
herkesin bildiği ancak çok az kişinin doyurucu biçimde tanımladığı bir
insan etkinliğidir. İletişim yüz yüze konuşmadır, televizyondur,
enformasyon yaymadır, saç biçimimizdir, edebi eleştiridir, listeye sonsuz
sayıda ekleme yapılabilir” (Fiske, 1996, s.15). Fiske en basit haliyle
iletişimi, “iletiler aracılığıyla toplumsal etkileşim” (Fiske, s.16) olarak
tanımlar.
İnsan sosyal bir varlıktır. İletişim insan olmanın ön koşuludur.
Blumer’e göre insan, sembollerle, öğrendikleriyle iletişim kurar ve en
yaygın sembol sistemi dildir. Dilsel semboller, insanların karşılıklı
anlaşma yoluyla önem ya da anlam verdiği rastgele sesler ve fiziksel
jestleri ifade etmektedir (Berg& Lume, 2015, s.26-27). İletişim insanla
başlayıp devam eden ve insan var oldukça farklılaşsa da devam edecek
olan bir süreçtir (Küçük, 2015, s.4).
Şiddetsiz İletişim sözcüğünü Gandi’nin şiddetsizlik sözünden
esinlenerek “şiddetten arındığında yüreğimizde doğal olarak var olan
şefkat hali” anlamında kullandığını belirten Rosenberg, “hayatı daha güzel
kılmak için ne yapabiliriz?” sorusuna cevap bulmak için yola çıktığını;
“şiddetsiz iletişimin, zorlayıcı şartlar altında bile insanca davranma
yeteneğimizi güçlendirecek dil ve iletişim becerileri üzerine kurulu”
olduğunu (2003, s.18) belirtmektedir.
John Burton “dünyanın görünümünü hangisi daha iyi temsil
etmektedir? Kıtalar, adalar ve devletlerden oluşan bir dünya mı, yoksa
etkileşimlerden oluşan bir dünya mı?” sorusu ile etkileşimin önemine
vurgu yapmaktadır (Bayer& Yardımcı, 2018, s.271). Lazar’a göre de
116 iletişim bir süreçtir, ne düzeyde gerçekleşirse gerçekleşsin, iletişimin her
düzeyinde ortaklaşma ve paylaşım vardır (2001, s.49).
2. ARABULUCULARIN KURDUĞU FACEBOOK TOPLULUK
SAYFALARINA YÖNELİK İÇERİK ANALİZİ
Araştırmada örneklem olarak alınan Arabulucu, Arabuluculuk ve
Uzlaştırma, GMN Türkiye ve Türkiye Arabulucular Platformu Facebook
topluluk sayfalarındaki paylaşımlardan kodlama cetvelindeki başlıklara
göre elde edilen veriler değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Öncelikle her
sayfanın genel görünümü ile ilgili aktarım yapılmıştır. Araştırmanın amacı,
ülkemizde faaliyet gösteren arabulucuların kurdukları Facebook
sayfalarını ne derece etkin kullandıklarının değerlendirilmesidir.
Örneklem olarak alınan Facebook topluluk sayfaları alfabetik sıraya göre
aşağıdaki başlıklar altında incelenmiştir.
Resim 1. Arabulucu Facebook topluluk sayfası kapak resmi.
https://www.facebook.com/groups/arabulucu/ (Erişim Tarihi 19 Mart
2019)
Resim 2. Arabulucu ve Uzlaştırma Facebook topluluk sayfası kapak resmi.
https://www.facebook.com/groups/400994849955387/. (Erişim Tarihi 20
Mart 2019).
117 Resim 3. GMN Türkiye Facebook topluluk sayfası kapak resmi.
https://www.facebook.com/groups/gmnturkiye/. (Erişim Tarihi: 21 Mart
2019).
Resim 4. Türkiye Arabulucular Platformu Facebook topluluk sayfası kapak
resmi. https://www.facebook.com/groups/282362145247596/. (Erişim
Tarihi 22 Mart 2019).
2.1. Facebook Sayfalarının Karşılaştırmalı Analizi
Araştırma kapsamında incelenen toplam içerik sayısı 227’dir. Bu
içeriklerin Facebook sayfalarına göre dağılımı, aşağıda yer alan çizelgede
karşılaştırılmaktadır.
Çizelge 3.1. Facebook sayfalarındaki paylaşımların dağılımı.
Facebook sayfası Sayı Yüzde
Arabulucu 105 44,30
Arabulucu ve Uzlaştırma 49 24,89
GMN Türkiye 30 12,65
Türkiye Arabulucular Platformu 43 18,14
Toplam 227 100
Çizelge 3.1.’de çalışma kapsamında incelenen dört Facebook
sayfasında 01.12.2018- 30.04.2019 tarihleri arasında toplam 227 içerik
paylaşılmıştır. İncelenen Facebook sayfalarından en fazla içerik Arabulucu
sayfasında (105 içerik, %44,30) paylaşılmıştır. Daha sonra sırasıyla;
Arabulucu ve Uzlaştırma (49 içerik, %24,89), Türkiye Arabulucular
Platformu (43 içerik, %18,14) ve GMN Türkiye (30 içerik, %12,65)
sayfalarında paylaşımlar yapılmıştır
118 Çizelge 3.2. Facebook sayfalarının üye sayısı.
Sayfa Üye Sayısı Yüzde
Arabulucu 5578 %58,43
Arabulucu ve
Uzlaştırma 2376 %24,89
GMN Türkiye 653 % 6,84
Türkiye Arabulucular
Platformu 939 % 9,83
Toplam 9546 %100
Çizelge 3.2.’de görüldüğü gibi Arabulucu sayfası en kalabalık (5578
üye, %58,43) sayfadır. Bu sayfayı sırasıyla, Arabulucu ve Uzlaştırma
(2376 üye, %24,89), Türkiye Arabulucular Platformu (939 üye, %9,83) ve
GMN Türkiye (653 üye, % 6,84) takip etmektedir.
Çizelge 3.3. Facebook sayfalarında paylaşım yapan kadın ve erkek sayısı.
İçeriği Paylaşan Sayı Yüzde
Kadın 148 65,19
Erkek 79 34,80
Toplam 227 100
Facebook sayfalarında paylaşımı yapan kadınların sayısı (148, %
65,19) erkeklerin sayısının (79, %34,80) yaklaşık iki katıdır. Buradan
hareketle Facebook sayfalarında paylaşım yapan kadınların daha ağırlıkta
ve aktif olduğu söylenebilir.
Facebook sayfalarının duvar bölümü, sayfayı görebilme yetkisi olan
kişiler, ağ arkadaşları ve grup üyeleri tarafından çevrimdışı olarak
gönderilen mesaj, resim ve video dosyalarının göründüğü bir alana
sahiptir. Facebook sayfalarının duvarında yer alan mesajlar konu
başlıklarına göre kodlanmıştır. Arabulucuların kurduğu Facebook topluluk
sayfaları incelemeye konu edildiğinden hukuk ana başlık olarak kabul
edilmiştir. Konu başlıkları; toplantı-panel-sempozyum, eğitim duyurusu ya
da eğitimin yapıldığına ilişkin paylaşımlar, ADB duyuruları-yasal
mevzuat-yargı kararları, internet haberleri, reklamlar ve diğerleri olarak
kategorize edilmiştir. Değerlendirme yapılırken her paylaşım analiz
edilmiş olup, en az bir konu ile ilişkilendirilmiştir.
Çizelge 3.4. Facebook sayfalarında en fazla paylaşılan konular.
Konular Paylaşım sayısı
Eğitim duyurusu ya da eğitimin yapıldığına
ilişkin paylaşım 67
Toplantı-panel-sempozyum 63
119
ADB duyuruları, yasal mevzuat, yargı kararları 23
İnternet Haberi 20
Reklam 40
Diğer 14
Toplam 227
Facebook sayfalarında en çok paylaşılan içeriklerin konu başlıklarının
karşılaştırıldığı yukarıdaki çizelgede, en çok işlenen konunun eğitim (67,
%29,51 ) olduğu görülmektedir. Bunu sırasıyla toplantı-panel-sempozyum
(63, %27,75), reklam (40, %17,62), ADB duyuruları-yasal mevzuat-yargı
kararları (23, %8,37), internet haberleri (20, %8,1) ile diğer (14, %6,16)
başlıkların takip ettiği görülmektedir. Facebook sayfalarındaki paylaşımlar
aracılığıyla arabulucular; hukuki dokümanlar, toplantılar ve eğitimler
hakkındaki bilgi aktarımıyla diğer arabulucularla direkt olarak iletişim
kurmayı hedeflemektedirler. Ayrıca arabulucular Facebook sayfalarındaki
paylaşımlar aracılığıyla, arabuluculuk alanındaki gelişmelerden hızla
haberdar olmakta, bilgiye kolaylıkla ulaşabilmekte ve karşılaştırma
yapabilmektedirler.
Çizelge 3.5. Facebook sayfalarında paylaşılan video ve fotoğraf dağılımı.
Facebook Sitesi
Video
Canlı
yayın
Foto Toplam
Arabulucu 8(1) 39 47
Arabulucu ve Uzlaştırma 15(11) 28 43
GMN Türkiye 3 27 30
Türkiye Arabulucular
Platformu 13(3) 33 46
Toplam 39 166 205
Çalışma kapsamında incelenen Facebook sayfalarında sıklıkla
kullanıcıların fotoğraf ve video paylaşımında bulundukları saptanmıştır.
Fotoğraf ve video içeren paylaşımlar iletilen mesajları daha ilgi çekici bir
hale dönüştürerek kullanıcılara mesajın daha hızlı iletilmesini
sağlamaktadır. Facebook sayfaları arasında en çok fotoğraf ve videoya yer
veren sayfa Arabulucu (47, %28,31) olmuştur. Sadece bir farkla Türkiye
Arabulucular Platformu (46, %27,71) en çok görsel içerik üreten ikinci
120 Facebook sayfası olmuştur. Arabulucu ve Uzlaştırma (43, %25,90) üçüncü
sırada yer alırken GMN Türkiye sayfası son sırada (30, %18,07) yer
almaktadır.
Resim 5. Facebook sayfalarında en çok izlenen içerikler.
En çok beğeni alan içerik ticari uyuşmazlıklarda arabuluculuğun dava
şartı olarak kabul edildiğine ilişkin 06.12.2018 tarihli Arabulucu Facebook
sayfasında yapılan paylaşımdır (155 beğeni). En çok tıklanan video ise
11.01.2019 tarihli Türkiye Arabulucular Platformunun videosu olup, 1909
kez izlenmiştir.
Günümüzde internet önemli bir reklam aracı haline gelmiştir. 2007
yılında Newspaper Marketing Agency tarafından yapılmış olan
araştırmada; çevrimiçi dünyada yer alan reklamların, geleneksel medyada
yer alan reklamlara göre daha fazla hatırlandığı ifade edilmektedir (NMA
Staff, 2007, s.13 aktaran Narin, 2015, s.135). Yine internet ortamında asıl
paylaşılan konu başlığı ile reklam ayrımının giderek bulanıklaşmasına
ilişkin çalışmaların literatürde yer aldığı, reklamın haberin içeriği
bölümünde ya da haberin konuşlandığı bölümde karşımıza çıktığına ilişkin
(Becker& Olsen’den aktaran Narin, 2015, s.135) bulgulara rastlandığı
tespit edilmiştir. Aşağıdaki çizelgede incelemeye konu Facebook
sayfalardaki reklama ilişkin dağılım verilmektedir.
Çizelge 3.6. Facebook sayfalarında paylaşılan reklamların dağılımı.
Facebook Sitesi
Sınava
Hazırlık
Kitabı
Arabuluculuk
Eğitimi
Müzakere
Süpervizyon Toplam
Arabulucu 4 9 - 13
Arabulucu ve
Uzlaştırma 6 8 - 14
GMN Türkiye - 2 7 9
121
Facebook Sitesi
Sınava
Hazırlık
Kitabı
Arabuluculuk
Eğitimi
Müzakere
Süpervizyon Toplam
Türkiye
Arabulucu
Platformu
2 2 - 4
Toplam 12 21 7 40
Facebook sayfalarındaki reklam niteliğindeki paylaşımların sayıları
Çizelge 3.6.’deki gibidir. Reklamların içeriği; sınava hazırlık kitabı,
arabuluculuk eğitimi ve müzakere- süpervizyon başlıklarından
oluşmaktadır. Reklam niteliğindeki en fazla paylaşımın Arabulucu
sitesinde yapıldığı onu Arabulucu ve Uzlaştırma ve GMN Türkiye’nin
takip ettiği görülmektedir. Türkiye Arabulucular Platformu’nda ise diğer
üç siteye göre az sayıda reklam niteliğinde paylaşım yapıldığı görülmüştür.
Resim.6. Farklı Facebook sayfalarında aynı içeriklerin paylaşıldığına
ilişkin örnekler.
Resim 6.’deki içerik, aynı tarihte Arabulucu ve Türkiye Arabulucular
Platformu Facebook sayfalarında da paylaşılmıştır. Bu araştırma
kapsamında soruları yanıtlayan katılımcıların da belirttiği gibi, Facebook
sayfalarındaki paylaşımlar zaman zaman birbirinin tekrarı niteliğinde olup,
bunun amacının sayfalardaki hareketliliği sağlamak olduğu
düşünülmektedir.
Arabulucu sayfasında paylaşımların yarıdan fazlasının (51, %48,57)
grup yöneticileri tarafından yapıldığı görülmektedir. Arabulucu ve
Uzlaştırma sayfasında yönetici Ergüler’in paylaşımları (35, %71,42)
toplam paylaşımların (49) yaklaşık dörtte üçüdür. Türkiye Arabulucular
Platformunda sayfa yöneticisi Yumrutaş’ın paylaşımları (33, %75,74)
toplam (43) paylaşımın dörtte üçünden fazladır. GMN Türkiye’deki
paylaşımların tümünün sayfa yöneticisi tarafından yapıldığı
görülmektedir. Bu durum sayfadaki paylaşımların, sayfa yöneticileri
tarafından sayfadaki hareketliliği sağlamak amacıyla yapıldığı savını
doğrulamaktadır. Çalışma kapsamında incelenen Facebook topluluk
122 sayfalarının üyeleri olan arabulucuların daha çok izleyici konumunda
olduğu ve beklenen düzeyde içerek üretmedikleri tespit edilmiştir.
Uluslararası Arabulucuların Kurduğu Facebook Topluluk Sayfası Örneği:
Young Mediators Initiative (YMI)
Resim 7. Young Mediators Initiative (YMI) sayfasındaki paylaşımlardan
örnekler. https://www.facebook.com/groups/youngmediator/ (Erişim
Tarihi: 23 Nisan 2019)
İncelemeye konu edilen dört Facebook topluluk sayfasından sadece
GMN Türkiye sayfasının hedef kitlesinin Türkiye coğrafyası ile sınırlı
olmadığı uluslararası arabulucu ve müzakerecilere hitap ettiği
görülmüştür. GMN Türkiye Facebook sayfasında sayfa yöneticisinin
zaman zaman arabuluculuk ve müzakere ile ilgili yazdığı makaleleri de
paylaştığı görülmektedir (Güner, 2019).
Türkiye ve uluslararası arabulucular Facebook topluluk sayfalarını
kıyaslamak amacıyla International Mediation Institute (IMI) tarafından
oluşturulan, sayfa yöneticilerinin Angela Herberholz ve diğer dört kişi
olduğu Young Mediators Initiative (YMI) Facebook grup sayfası
incelenmiştir. Herkese açık olan bu grup sayfasında dünyanın dört bir
yanındaki 943 arabulucunun birbiriyle etkileşim halinde olduğu
görülmektedir (08 Nisan 2019). Bu sayfadaki paylaşımların makale
ağırlıklı olduğu ve harici link kullanımı ile makale yazarının sayfasına
okuyucuyu yönlendirildiği görülmektedir.
Deneyimli arabulucuların, ilgili, alana yeni giren arabuluculara
mentörlük ettikleri gözlenmiştir. Harvard İlkeli Müzakere okulunun
123 kurucusu Roger Fisher ile birlikte dünyanın en çok okunan Evet Boyun
Eğmeden Anlaşmaya Varmak kitabının yazarı, William Ury ofisinin
projelerini desteklemek için, iyi bir takım üyesi proje koordinatörü
aradıklarına dair iş ilanının bu sayfada yayımlandığı görülmektedir.
Sayfanın yeni üyesi eğer isterse kendi arabuluculuk deneyimini çektiği kısa
bir video ile grup üyeleriyle paylaşmaktadır. Sayfanın uzandığı linklerde
online kütüphane hizmeti sunulmakta, uluslararası yarışmalar, eğitimler ve
organizasyonlar bu siteden duyurulmaktadır (Young Mediators Initiative).
Çalışma kapsamında incelenen Türkiyeli arabulucuların kurduğu
Facebook topluluk sayfalarından oldukça farklı olan bu sayfada; sayfa
yöneticisi ve üyelerinin karşılıklı etkileşim halinde oldukları
gözlenmektedir. Uluslararası arenada dünyanın dört bir yanındaki
arabulucular zaman ve mekân sınırı olmaksızın bu sayfa aracılığıyla
birbirlerinin çalışmalarından haberdar olmaktadırlar. Bu paylaşımların
online dünyayla sınırlı kalmadığı, pek çok uluslar arası yarışma, toplantı,
eğitim düzenlendiği tespit edilmiştir. Örneğin 14-20 Ekim arabuluculuk
haftası etkinlikleri kapsamında arabulucuların fiziksel olarak bir araya
geldikleri ve küresel çapta sosyalleştikleri gözlenmektedir.
3.2. Soru Formunu Yanıtlayan Katılımcıların Arabuluculuk Sürece
İle İlgili Tespit ve Değerlendirmeleri
Bu araştırmada aynı zamanda yarı yapılandırmış soru formuna alanda
çalışan arabuluculardan oluşan 10 katılımcının verdiği cevaplar üzerinden
arabulucuların sürece, sosyal medyadaki paylaşımlara ve kadının
arabuluculuk sürecindeki rolüne ilişkin bakış açısı tespit edilmeye
çalışılmıştır.
Soru formu WhatsApp veya mail yoluyla 14 kadın ve 7 erkek olmak
üzere toplam 24 kişiye gönderilmiştir. Ancak, 1 erkek, 9 kadın, toplam 10
katılımcı soru formunu yanıtlayarak geri göndermiştir. 10 katılımcının yarı
yapılandırılmış soru formuna kişisel durumları ile ilgili verdikleri cevaplar
tablo haline getirilmiştir.
Çizelge 3.7. Katılımcılara ilişkin bilgiler.
Kendini Tanımlama Biçimi Cinsiyet Mesleki
Tecrübe Yaş Eğitim
K1 Avukat/Arabulucu Kadın 27 yıl 52 Lisans
K2 Arabulucu Erkek 18 yıl Yüksek Lisans
K3 Avukat-Arabulucu Eğitmen –Yazar
Kadın 10 yıl 31 Lisanüstü
124
Kendini Tanımlama Biçimi Cinsiyet Mesleki
Tecrübe Yaş Eğitim
K4 Avukat-Arabulucu Kadın 33 yıl 54 Üniversite
K5 Avukat-Arabulucu Kadın 25 yıl 49
Lisans (Hukuk Fakültesi
Çalışma Ekonomisi ve
Endüstrisi)
K6 Avukat-Arabulucu Kadın 25 yıl 48 Üniversite
K7 Avukat Kadın 31 yıl Üniversite
K8 Avukat-Arabulucu-
Eğitmen Kadın 27 yıl 49 Yüksek Lisans
K9 Avukat/Arabulucu Kadın Avukatlıkta
30 53 Üniversite
K10 Avukat-Arabulucu Kadın 20 yıl 45 Üniversite
Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemlerinin Adalete Erişime Etkisi
Moore (2016, s.69) göre dünyada arabuluculuk değişim ihtiyacından da
doğmuştur. Türkiye’de ise uyuşmazlıkların çözüme kavuşturulması, esas
olarak devlete ait bir vazife olarak kabul edilmektedir. K1 bu durumu şöyle
ifade etmektedir:
Bir hukuki ilişkinin tarafları arasında bir anlaşmazlık çıktığında
başvurulacak birinci ve asıl yolun devlet mahkemeleri olduğu
taraflarca kabul edilmektedir. Bu durum mahkemelerin aşırı iş yükü
ile karşı karşıya kalmalarına, yargılamanın uzun sürmesine neden
olmaktadır. Adil yargılanma hakkının bir unsuru olan makul sürede
yargılama ilkesine aykırılık teşkil etmektedir. İşte bu nedenlerle,
devlet yargısına alternatif oluşturan tahkim yargısının dışında,
uyuşmazlıkların çözümünde kısaca Alternative Dispute Resolution
(ADR) olarak anılan alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri tercih
edilmeye başlanmıştır.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yolları bağımsız, tarafsız ve objektif
bir üçüncü kişinin, aralarında uyuşmazlık bulunan tarafları bir araya
getirerek, ortaklaşa bir çözüm bulmaları konusunda iletişim
kurmalarını sağladığı ve aralarındaki uyuşmazlığa ya kendi
kendilerine çözmeleri için onlara yardımcı olduğu ya da somut
olayın özelliklerine göre taraflarla fikir birliğine varabilecekleri
çözüm önerileri sunduğu, tamamen gönüllülük esasına göre işlerlik
kazanan ve devlet mahkemelerinde gerçekleşen yargılamaya göre
125
seçimlik bir yol olarak uygulama alanı bulan uyuşmazlık çözüm
yolları bütünüdür.
Diyerek arabuluculuk sürecini ana hatları ile açıklamıştır. Görünen o ki
ADR’nin tanımı ile ilgili fikir birliği olsa da Türkiye’de ve dünyada ADR
ve arabuluculuğun tercih edilme nedenleri arasında ciddi bir fark vardır.
Arabuluculuk dünyada, gelişen, değişen dünyanın ihtiyacı olarak kabul
görmüş ve desteklenmiştir. Türkiye’de ise taraflar geç gelen adaletten
şikayetçi olsalar da değişim talep etmemişlerdir. Devlet 2012 yılında
Hukuk Uyuşmazlıklarında Arabuluculuk Kanunu’nu (HAUK) çıkartarak,
Türk toplumunu arabuluculuk ve uzlaşı kültürü ile tanıştırmıştır.
Katılımcılar alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerinin kazanımları ve
tercih edilmesi gerektiği konusunda hemfikirdirler.
Bir Yaşam Becerisi: Uyuşmazlık Yönetimi ve Çözüm Yöntemi
Katılımcıların hepsi çatışma/uyuşmazlık yönetimi sürecinin
öğrenilebilen bir süreç olduğunu belirtmişlerdir. K10 devamla
“uyuşmazlık/çatışma yönetimi kesinlikle öğrenilebilir bir süreçtir. Öfke
kontrolü, etkili dinleme, çatışma çözme teknikleri ile ilgili eğitim alan
kişiler çatışma çözmede başarılı olabilirler. Fakat bu eğitim zaman ve emek
gerektirir. Şiddet nasıl öğrenilebilen bir davranışsa barış ve uzlaşma da
öğrenilebilen bir davranıştır.” Demiştir. K2’ye, göre uyuşmazlık çözüm
sürecinin yönetimi “altyapıda algoritma alt yapısı ve yaratıcılık ister”. K3,
akran arabuluculuğunun bunun için iyi bir örnek olduğunu ve davranışın
tekrarlandıkça benimseneceğini,” ifade etmektedir. K4, “bilimsel
çalışmalardan yararlanarak kişinin çatışma sürecini yönetecek yetkinliğe
ulaşacağını, K5 “eğitim ve deneyimin önemli” olduğuna dikkat
çekmektedir. K8 de “çatışma analizi ve yönetimi konusunda ders veren bir
eğitmen olarak insanoğlunun içinde bu yeteneğin olduğuna tanıklık
ettiğini” ifade etmektedir. K7’ye göre “kişisel yetenekler de etkilidir”, K9’a
göre ise bu süreç “bitmeyen, devam eden öğrenme halidir.”
Boulding (aktaran Akyıldız, 2018, s.255) de çatışma yönetimini
öğrenilebilir bir gelişim süreci olarak kabul eder. Çatışma yönetiminin iki
ayağı vardır: Yıkıcı çatışma süreçlerinin kontrolü ve kıtlığın ekonomik,
politik ve sosyal gelişmeler ile azaltılması. Bir çocuğun büyürken
kullandığı kaba gücün yerini fikri çatışmalara bırakması gibi, toplumda da
bireysel silahsızlanma ve düellonun ortadan kalkması, dövüşerek sorunları
çözmenin tüm toplumlarda yok olması gibi sosyal öğrenmenin daha
centilemence bir yöne evrildiği belirtilmektedir. Çatışma yönetiminin
diğer ayağında tarafların algıları, değer sistemleri ve davranış biçimleri
önemli faktörlerdir. Ciddi çıkar çatışmaları olan durumlarda taraflar
birbirlerini doğru algılamaya çalıştığında, çatışma kontrol altına
alınabilmektedir. Birbirine dostça yaklaşan taraflar birbirlerini anlamaya
ve birbirlerine daha az zarar vermeye eğilimlidir (Akyıldız, 2018, s.255).
126
Alanda çalışan araştırmacıların ve katılımcıların da belirttiği gibi akran
arabuluculuk eğitimleri ile çatışmalarını barışçıl yöntemlerle çözmeyi
erkenden öğrenen öğrenciler, bunları bir yaşam becerisine dönüştürecekler
ve ileride de kullanabileceklerdir. Ortaokul ve lise düzeyinde uygulanan
akran arabuluculuk eğitimleri ile çatışmalarını birbirleriyle konuşarak
çözmeyi öğrenen bugünün gençleri yarının yetişkinlerinin, bu süreci
içselleştirecekleri ve sorunlarını konuşarak çözmeyi tercih eden barışçıl bir
toplumun temelini atacakları umut edilmektedir.
Kendi Kararını Verme Özgürlüğü: Sorumluluk Alma
Tüm katılımcılar “herkes kendisini etkileyecek kararlara katılmak ister”
önermesine katıldıklarını belirtmişlerdir. K1 ve K4 diğerlerinden farklı
olarak bu konudaki çekincelerini benzer sözcüklerle ifade etmişlerdir:
Toplumda alışılmış olan ve süregelen bir otorite ve otoriteye uyma durumu
varsa, kolaycılığı tercih eden kişiler bu döngünün içinden çıkmak
istemeyebilir. Bir toplumda kişisel ve bireysel gelişim talebi arttıkça ve
insanlar kendi problemleriyle yüzleşip kendi kararlarını vermenin ve kendi
kararlarına uymanın sorumluluğunu almak istedikçe alternatif uyuşmazlık
çözüm yolları giderek artan bir ivmede tercih edilecektir, demektedirler.
K3, artık şirketler de, kişiler de maksimum fayda minimum bütçe ile
en kısa zamanda sonuca ulaşmak istiyorlar. Elbette bunu yaparken
amaç kendi kararlarını kendi ihtiyaçları doğrultusunda vermektir.
Alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemleri bu konuda oldukça
etkilidir. Bir günde bir uyuşmazlığı çözmek varken yıllarca süren ve
gerilimi tırmandıran davalara artık kimse katlanmak
istememektedir. Diyerek, şirketler için bu önermenin önemine
vurgu yapmıştır.
K6 ise, (…) her birey kendisiyle ilgili sorunları ve kendi
ihtiyaçlarını en iyi kendisi bilebileceğinden, bu sorunların
çözümünde de kendi iradesinin belirleyici olmasını istemektedir.
İnsan doğasında bulunan özgürlük ruhu zorlamalara karşı her
zaman temkinli yaklaşmayı öngörmektedir. Teknoloji
çağında dünyanın en uzak noktasındaki gelişmelerden insanlar bir
tuşla haberdar olmaktadır. Bu durum insanların hak ve
yükümlülükleriyle ilgili olarak başkalarının zorla kabul ettireceği
kararlardan ziyade alternatif uyuşmazlık çözüm yöntemlerini tercih
etmelerine neden olmaktadır.
Diyerek, dijital iletişim çağında alternatif uyuşmazlık çözüm
yöntemlerinin önemine dikkat çekmiştir. K8, eğitmen olarak edindiği
deneyimi bizimle paylaşarak, “insanın, değişime açık, ancak
değiştirilmeye kapalı” olduğunu belirtmektedir. K9, kararın
sürdürülebilirliği için, kişinin kendi kararını vermiş olmasının önemli
olduğunu belirtmektedir. Aksi takdirde bu durumun başka bir çatışmaya
127 da yol açabileceğini ifade etmektedir. K10 da bir özleminden
bahsedercesine, “demokratik toplum kültürü geliştikçe ve kişisel ve
toplumsal ekonomik refah seviyesi yükseldikçe kişilerin uyuşmazlıklarını
kendi buldukları çözümlerle sonlandırmak isteyeceklerini düşündüğünü,”
ifade etmektedir.
Arabulucuların Sosyal Medyada Etkileşimi
Soru formuna cevap veren arabulucuların belirtiği gibi, sosyal
medyadaki bu paylaşımlar hem yeni bir meslek olan arabulucular için, hem
de toplumsal farkındalığı artırmak için önemlidir. Ancak katılımcıların da
vurguladığı gibi sosyal medyadaki paylaşımlar, metin ve makale
derinliğinden yoksun olup, daha çok başlık şeklindedir. Eğitim ve toplantı
duyuruları reklam içermektedir. Katılımcılar Arabuluculuk Daire
Başkanlığı’nın duyuru ve paylaşımlarını değerli bulup, takdir
etmektedirler.
Katılımcılar sosyal medya paylaşımlarını takip ettiklerini, K1
arabuluculuğu destekleyenler kadar arabuluculuğa karşı çıkan ve
çoğunluğu avukat meslektaşlardan oluşan bir grubun olduğunu ve bunu
görmenin kendisi için çok üzücü olduğunu belirtmektedir.
K5, eleştirel bir dille, (…)sosyal ve görsel medyada bu konuda çok
paylaşım var ama içi boş paylaşımlar daha çok. Paylaşımdan çok
reklam kokan ve ego tatmini sağlayan paylaşımlar, seminerler,
konferanslar merkez ve arabulucuların kendi reklamlarını
yapmasından, egolarını tatmin etmekten öteye gitmiyor. Bu konuda
Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire Başkanlığı’nın çalışmalarını
övgüye değer buluyorum. Dergilere ağırlık verilmeli, ama reklam
kokmayan dergilere… Son zamanlarda bir dergi çıkarıldı bu
heyecan verici bir gelişme (Öncü Arabulucu Dergisi).
Demektedir. K8, paylaşımları, yurtdışı örnekleri ile mukayese ettiğinde
genel olarak başarılı bulmadığını, ifade etmektedir. K9 “yeni düşünceler
oluşturan, ilham veren türden olan paylaşımları faydalı bulduğunu, ancak
çok sayıda tekrar eden ifadeler” olduğunu belirtmektedir.
Küreselleşen dünyada, Türkiyeli arabulucular sadece birbirleriyle değil,
dünyanın dört bir yanındaki arabulucularla etkileşim halindeler. Sosyal
medya sayesinde dünyanın dört bir yanındaki arabulucular birbirlerinin
yaptıklarından haberdar olmakta, bu da herkesin birbirini gözetlediği bir
küresel köyle karşı karşıya olduğumuz sonucuna bizi götürmektedir
(McLuhan, 2001).
Arabuluculuk Sürecinde Kadının Rolü
Katılımcılara göre arabulucunun kadın olması, kadın bakış açısına
sahip, kolaylaştırıcı olması çoğu zaman tarafları rahatlatır, tehdit algısı
128 oluşturmaz ki bu da tarafların sorunu çözmeye odaklanmaları için büyük
bir fırsattır (K3). K4 ise kadınla barışı aynı karede gördüğünü şöyle ifade
ediyor:
Kanaatimce bir yerde barış önemseniyorsa kadın orada mutlaka
etkindir. Zira kadının barışa daha yatkın olduğu kanaatindeyim.
Kadın kendinin farkına vardığı andan itibaren toplumda anne-
babası, kardeşleri, eşi-hayat arkadaşı, çocukları, iş ve sosyal çevresi
gibi etkileşimde olduğu her grupta denge unsuru olmak üzere
kodlanmakta ve bence zaten doğası da buna uygun. Çünkü anne
içgüdüsü ile koruma ve kollama, mutlu olma ve mutlu etme gibi
güdüleri baskın. Bu nedenle barışçıl yöntemlerin etkin
uygulanmasında kadına çok iş düşmektedir. Demektedir.
K9, genelleme yapmak istemem; kadınların genel olarak iletişim
kurma konusunda daha istekli, tarafların duygu durumunu ya da
beklentilerini takip etme konusunda belki annelik içgüdüsünün
verdiği bir özellikle daha farkında olabileceklerini düşünüyorum. Bu
durumun dezavantajlarına da dikkat çekmek isterim, kadın
arabulucunun çatışma anındaki tepkiler konusunda biraz daha
uzlaşmacı bir yaklaşım sergileme ihtimali daha yüksek olduğundan
tarafların yüzde yüz kazanacakları olasılıkları gözden kaçırmaları da
mümkün olabilir. İletişimi yumuşatma konusunda faydalı olabilir,
ihtiyaçları ve duyguları tespit konusunda da daha rahat diyaloğu
destekleyebilir. Demektedir.
K10: Çatışmaların barışçıl yöntemlerle çözümünde kadının rolü
önemlidir. Kadın ruhunun inceliği, uzlaşmacı kimliği ve sosyal
olayları analiz kabiliyeti kadınların arabuluculukta daha başarılı
olabileceği sonucuna bizi götürebilir. Kadın bakış açısı, kadınların
toplumsal statü ve rollerinin farkına vararak pozitif ayrımcılık
yapılması, yasal mevzuatın kadın lehine yorumlanmasını
sağlayacaktır. Nihai amacı toplumsal cinsiyet eşitliği olan pozitif
ayrımcılık, yani kadın bakış açısı toplumsal gelişmişlik düzeyini
artırıcı, çağdaş ve özgüveni yüksek bir toplum haline gelmemize
yardımcı olabilecektir. Demektedir.
Sonuç
Araştırma kapsamında incelemeye konu edilen Facebook topluluk
sayfalarındaki içeriklerden elde edilen bulgulara göre arabulucuların ortak
bir dil (hukuk) kullandıkları ve ortak bir amaç etrafında birleştikleri
bireyler ve gruplarla sosyal medya üzerinden iletişimde/etkileşimde
bulundukları tespit edilmiştir.
Küreselleşen dünyada, Türkiye’deki arabulucular sadece birbirleriyle
değil, dünyanın dört bir yanındaki arabulucularla da etkileşim
129 halindedirler. Sosyal medya sayesinde dünyanın dört bir yanındaki
arabulucular birbirlerinin yaptıklarından haberdar olmakta, bu da herkesin
birbirini gözetlediği bir küresel köyle karşı karşıya olduğumuz sonucuna
bizi götürmektedir.
Örneklem olarak alınan dört Facebook topluluk sayfasında araştırmaya
konu edilen beş ay boyunca toplam 227 paylaşım yapıldığı görülmüştür.
Bu sayfalardan ilki olan Arabulucu sayfasında 105 (% 44,33),
Arabuluculuk ve Uzlaştırma sayfasında 49 (% 24,89), Türkiye
Arabulucular Platformu sayfasında 43 (%18,14) ve GMN Türkiye’de ise
30 (%12,65) paylaşım yapılmıştır. Tüm sayfalarda paylaşımı yapan kadın
sayısı (148, % 65,19) erkek sayısının (79, % 34,80) yaklaşık iki katıdır.
Facebook sayfalarının duvar bölümü, sayfayı görebilme yetkisi olan
kişiler, ağ arkadaşları ve grup üyeleri tarafından çevrimdışı olarak
gönderilen mesaj, resim ve video dosyalarının göründüğü bir alana
sahiptir. Facebook sayfalarının duvarında yer alan mesajlar konu
başlıklarına göre kodlanmıştır. Ana konu başlığı hukuk olup alt konu
başlıkları; toplantı-panel-sempozyum, eğitim duyurusu ya da eğitimin
yapıldığına ilişkin paylaşımlar, ADB duyuruları-yasal mevzuat-yargı
kararları, internet haberleri, reklamlar ve diğerleri olarak kategorize
edilmiştir. En fazla paylaşılan konu başlığı eğitimdir (67, %29,51). Onu
toplantılara ilişkin paylaşımlar (63, %27,75) takip etmektedir.
Arabulucular Facebook sayfalarında paylaşımlar yaparak toplantı ve
eğitimlerden birbirlerini haberdar etmektedirler. Bu paylaşımların amacı,
toplantı ve eğitimlere en yüksek seviyede katılımı sağlamak,
arabulucuların bilgi ve deneyim alışverişinde bulunmaları ve
yetkinleşmelerine katkı sunmaktır. Facebook sayfalarındaki paylaşımlar
aracılığıyla arabulucular; toplantılar, eğitimler, mevzuattaki son güncel
gelişmeler, yargı kararları, ADB’nın son duyuruları ile ilgili gelişmeleri
kolayca takip edebilmektedirler. Kısacası arabulucular Facebook
sayfalarındaki paylaşımlar aracılığıyla arabuluculuk alanındaki
gelişmelerden anında haberdar olmakta, internetin hipermentinsellik
özelliğinden faydalanarak haberin kaynağına linklerle ulaşarak daha fazla
bilgiye kısa sürede ulaşabilmekte ve karşılaştırma yapabilmektedirler.
Örneklem dâhilinde incelenen arabuluculuk Facebook sayfalarında
daha çok eğitim ve toplantı ile ilgili paylaşımların yapıldığı, toplantılara
ilişkin videoların zaman zaman canlı yayınla arabulucuların erişimine
sunulduğu görülmüştür. Bunu arabuluculukla ilgili mevzuattaki
değişiklikler (23, %8,37) ve internet haberleri (20,%8,1) ile ilgili
paylaşımlar takip etmektedir. Aynı zamanda yapılandırılmış soru
formlarını yanıtlayan katılımcıların da ifade ettiği gibi, yeni bir meslek
mensubu olan arabulucular, bu konudaki bilgi ve deneyim eksikliğini
gidermek için eğitimlere katılmakta, kendilerini bireysel olarak
130 yetkinleştirmeye çalışmaktadırlar. Katılımcı arabulucular hem meslekte
yetkinleşmek için hem de uzlaşı kültürü konusunda farkındalık yarattığını
düşündükleri için Facebook sayfalarındaki paylaşımları merakla
beklediklerini ve ilgiyle takip ettiklerini belirtmişlerdir. Fakat katılımcılara
göre, incelemeye konu edilen Facebook sayfasındaki paylaşımlar genelde
birbirinin benzeri, makale derinliğinden yoksun, başlıktan ibaret olup,
reklam amacıyla yapıldığı izlenimi vermektedir. İçerik analizine göre de
aynı içeriklerin tekrar tekrar paylaşıldığı tespit edilmiştir. Diğer yandan bu
paylaşımlar sayesinde her bir arabulucu uygulamada tereddütte düştüğü
konularla ilgili sorularına sosyal medya üzerinden anında cevap
bulabilmektedir. Bu durum arabuluculuk uygulamalarında yeknesaklığın
sağlanmasına da katkı sunmaktadır.
İncelenen tüm sayfalardaki reklam içeren paylaşım sayısı 40
(%17,18)’dır. Facebook topluluk sayfalarında arabuluculuk temel
eğitimleri, uzmanlık eğitimleri, müzakere başlıklı eğitimlerle ilgili
paylaşımlar yapıldığı tespit edilmiştir. Eğitim ile reklamın iç içe geçtiği ve
paylaşımın eğitim mi reklam mı olduğu konusunun tartışmalı olduğu
görülmektedir. Facebook sayfalarındaki eğitimle ilgili paylaşımların,
eğitim içeriği görünümündeki reklam olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Bununla birlikte diğer sayfalardan farklı olarak Türkiye Arabulucular
Platformu sayfasında enerji hukukundan, sigorta, lojistik, fikri mülkiyet,
müzakere vb. pratiğe yönelik atölye çalışmalarına ilişkin pek çok ücretsiz
toplantı ve eğitim duyurusu yapıldığı görülmüştür. Bu etkinlikler ücretli
olmayıp, bilgi ve deneyim paylaşımına yönelik aktarımlar olarak kabul
edilmiş ve reklam olarak değerlendirilmemiştir.
Toplantı ve eğitimler genellikle İstanbul ve Ankara’da
yoğunlaşmaktadır. GMN Türkiye’nin hedef kitlesinin Türkiye coğrafyası
ile sınırlı olmadığı uluslararası arabulucu ve müzakerecilere hitap ettiği
görülmüştür.
Facebook sayfalarında link paylaşımlarının yaygın olduğu tespit
edilmiştir. Ana sayfada ayrıntılı bilgiye daha az yer verilmekte olup, dahili
linkle daha kapsamlı bilgiye ulaşılması sağlanmaktadır. Harici link daha
çok etkinliği yapan dernek ya da merkezin sayfasına okuyucuyu
yönlendirmektedir. Paylaşımların kaynağı çoğunlukla birden fazla kişi
olup, arabulucu, eğitmen, bürokrat ve/veya siyasetçilerdir.
Çalışma kapsamında incelenen Facebook sayfalarında sıklıkla
kullanıcıların fotoğraf ve video paylaşımında bulundukları saptanmıştır.
Fotoğraf ve video içeren paylaşımlar iletilen mesajları daha ilgi çekici bir
hale dönüştürerek kullanıcılara mesajın daha hızlı iletilmesini
sağlamaktadır. Facebook sayfaları arasında en çok fotoğraf ve videoya yer
veren sayfa Arabulucu (47, %28,31) olmuştur. Sadece bir farkla Türkiye
Arabulucu Platformu (46, %27,71) en çok görsel içerik üreten ikinci
131 Facebook sayfası olmuştur. Arabulucu ve Uzlaştırma sayfası (43, %25,90)
üçüncü sırada yer alırken GMN Türkiye sayfası son sırada (30, %18,07)
yer almaktadır.
Facebook topluluk sayfaları arasında en çok beğeni alan paylaşım,
Ticari Uyuşmazlıklarda arabuluculuğun dava şartı olarak kabul edildiğine
ilişkin 06.12.2018 tarihli Arabulucu sayfasında yapılan paylaşımdır (155
beğeni). En çok tıklanan video ise 11.01.2019 tarihli Türkiye Arabulucular
Platformunun videosu olup, 1909 kez izlenmiştir. Ticari uyuşmazlıkta
arabuluculuğun dava şartı olarak kabul edilmesinin ardından İstanbul
Adliye Sarayında yapılan panel Facebook’tan canlı yayınla paylaşılmıştır.
Uygulamada yer alan Türkiye’nin dört bir yanındaki arabulucular aynı
anda evlerinde, iş yerlerinde bu etkinliği izlemişlerdir. Bu durumun
hareketsiz toplumsallaşmaya iyi bir örnek oluşturduğu, düşünülmektedir.
Arabulucu sayfasının uzlaştırma ve arabuluculukla ile ilgili popüler
internet haberlerini ve mevzuat değişikliklerini genelde ilk paylaşan
Facebook sayfası olduğu tespit edilmiştir. Arabulucu sayfasında özellikle
arabuluculuk ve uzlaştırma ile ilgili ünlülerin isimlerinin geçtiği internet
haberleri ile ilgili paylaşımların yapıldığı gözlenmektedir. Bu sayfada
arabuluculuğa karşı olan ve sosyal medyayı ya da internet haberlerini bu
amaçla kullananlara ilişkin paylaşımların da yapıldığı gözlenmiştir. Sayfa
yönetici Demir’e göre arabuluculuğa saldıranlar bilmediklerinden ya da
yanlış bildiklerinden arabuluculuğa ön yargılı yaklaşmaktadırlar. Demir’in
bu tespiti yarı yapılandırılmış soru formuna cevap veren katılımcılar
tarafından da benzer ifadelerle dile getirilmiştir.
Çalışma kapsamında incelenen dört Facebook topluluk sayfasında
sayfa yöneticileri dışındaki eğitimlerde rol olan arabulucular ve
müzakerecilerden oluşan sayıları 50 ile 100 arasında değişen grup
üyelerinin, Facebook’un yer bildirimi uygulamasını kullanarak rol
aldıkları eğitimlerden kareler paylaşarak, eğitmen olarak alandaki
kimliklerini (benlik sunumu) sosyal medya aracılığıyla sundukları
görülmektedir.
Facebook sayfalarında içerikleri üreten kişilerin genelde aynı kişiler
olduğu tespit edilmiştir. Facebook sayfa yöneticilerinin arabuluculuk
alanında baştan beri var olan, bu konuda emek veren kişiler olduğu
gözlemlenmiştir. Gerçek dünyada da genelde bu kişilerin arabuluculukla
ilgili toplantı, panel ya da eğitimlerde rol aldıkları tespit edilmiştir.
İncelenen dört farklı Facebook topluluk sayfalarının üyelerinin
çoğunluğunun sayfaları etkin bir şekilde kullanmadıkları ve izleyici
konumunda kaldıkları tespit edilmiştir. Sayfalardaki paylaşımlar yoğun
olarak sayfa yöneticileri tarafından gerçekleştirilmiştir. Topluluk sayfa
kullanıcılarının Facebook aracılığıyla etkileşim halinde oldukları,
hareketsiz toplumsallaştıkları düşünülmüş olsa da araştırma sonuçları bu
132 varsayımı doğrulamamıştır. Bu konuda kıyaslama yapmak için incelenen
uluslararası topluluk sayfası olan Young Mediators Initiative’de (YMI)
hareketsiz toplumsallaşma örneğinin daha belirgin şekilde gerçekleştiği
görülmektedir. YMI’da arabuluculukların iletişim için sosyal medyayı
daha etkin bir şekilde kullandığı gözlemlenmektedir. Deneyimli
arabulucuların genç arabuluculara mentörlük yaptıkları, özellikle gençlere
yönelik uluslararası pek çok yarışma düzenlendiği, üniversitelerin genç
arabuluculara yönelik ücretsiz veya ücretli eğitim programları
düzenlendiği, sayfada iş ilanlarına yer verildiği görülmektedir.
Araştırmaya konu edilen beş aylık süre boyunca tespit edilen 227
içerikten 148 (% 65,19)’ini kadınlar paylaşmıştır. GMN Türkiye’nin 488,
Türkiye Arabulucular Platformu’nun 319 üyesi kadındır. GMN Türkiye
sayfasında müzakere topluluğu eğitimleri için kadınlara burs
verilebileceği, güçlü ve girişimci kadın kimliğinin ön plana çıkarıldığı
görülmektedir. ADB sayfası istatistiklerindeki 2013 yılı sınavını kazanan
arabulucuların yaklaşık yarısı (%50) kadındır. Ancak kadınların karar
mekanizmalarında yeterince yer almadıkları gözlenmektedir.
Arabuluculuk ve Uzlaştırma topluluk sayfası yöneticisi Ergüler’in
arabuluculuk ve aile arabuluculuğu ile ilgili tanıtım amaçlı televizyon
programlarına katıldığı canlı yayın ve videoları topluluk sayfasında
paylaştığı görülmektedir. Yine aynı sayfada Toplumsal Cinsiyet Eşitliği
Atölyesi ile ilgili yapılan paylaşımın diğer sayfalarda yer almayan
toplumsal cinsiyet duyarlılığını konu alan özgün bir çalışma olduğu
söylenebilir.
Bu çalışma kapsamında yarı yapılandırılmış soru formunu
cevaplandıran kadın katılımcılardan elde edilen bulgular Amerika’da
kadınların arabuluculuk sürecindeki rolü ile ilgili yapılan araştırma
sonuçlarıyla uyuşmaktadır. Bu araştırma sonuçlarına göre kadınlar ve
erkeklerin uzlaştırmadaki başarısı aynı olup, tek fark kadınların biraz daha
etkili olduğuna ilişkindir. Farkın istatistiksel olarak çok önemli olmadığı,
ancak araştırmaya göre kadınların daha bağlayıcı sonuçlara ulaşmayı
başardıkları tespit edilmiştir. Yine Cobb Arabuluculuk tarafından 2006-
2007 yılları arasında yürütülen zorunlu Alternatif Anlaşmazlık Çözümü
programında 578 arabuluculuk davasının 300’ünde kadınların
arabuluculuk yaptıkları, %62 başarı elde ettikleri; erkeklerin ise 278
davadaki başarısının %42,4 olduğu tespit edilmiştir. Araştırmaların ve bu
çalışmanın neticesine göre arabuluculuk sürecinde kadının varlığı ortamı
yumuşatmakta, tarafların masada kalmalarına, çözüme ve uygulanabilir
anlaşmalara varma olasılığının artmasına vesile olmaktadır.
Bugüne kadar araştırmalar sosyal medyanın toplumsal değişimin en
belirleyici aracı olduğunu ortaya koymuştur. Yine internetin mekânsal ve
zamansal sınırları yıkarak kullanıcılarına, daha etkileşimci bir fırsat
133 yarattığı kabul edilmektedir. Karşı görüş ise fiziksel olarak bir araya
gelmeyen insanların herhangi bir eylemlilik gösterme olasılığının çok zayıf
olduğunu belirtmektedir. Bu görüşe göre zayıf insan ilişkileri asla yüksek
risk taşıyan bir aktivizme dönüşemez. Bu araştırma kapsamında
arabulucuların sosyal medya üzerinden hareketsiz toplumsallaştığı kabul
edilse de, fiziksel olarak gerçek dünyada bir araya gelemeyen
arabulucuların kendi örgütlü yapılarını kurmalarının çok da kolay olmadığı
gözlenmektedir. Çalışmadan elde edilen bulgulara göre arabulucuların
sosyal medya üzerinden toplumsallaştığı kabul edilse de fiziksel olarak bir
araya gelmedikleri sürece ortak eylemde bulunma olasılıklarının zayıf
olduğu düşünülmektedir.
Hem Facebook topluluk sayfalarının incelenmesinden elde edilen
bulgular, hem de nitel soru formunu yanıtlayan arabuluculara göre:
arabuluculuk mesleğinin tanımının yapılması, hak ve yükümlüklerinin
yasal güvenceye kavuşması için yakın zamanda mesleki örgütlenmeye
gidilmesi bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır. Son iki yıl içinde
üçüncü arabulucu dernekleri ve dördüncü arabuluculuk merkezleri
çalıştayını düzenleyen arabulucuların bu ihtiyacın farkında oldukları ve
bunun için harekete geçtikleri tespit edilmiştir.
Son olarak Türkiye’de şiddet dilinin özellikle kadına ve çocuğa yönelik
şiddetin tırmandığı günümüzde şiddetsiz iletişimi, barış dilini kullanarak
sorunlarımızı çözmeyi öğrenmek bir ihtiyaç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Üniversite ve Barolar gibi toplumsal değişimde misyon yüklenmesi
gereken kurumların, sadece arabuluculuk eğitimlerinde yer almasının
yeterli olmadığı görülmektedir. Dokuz Eylül Üniversitesi İşletme Fakültesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü bünyesinde kurulmuş olan Anlaşmazlık Çözümü
Araştırma ve Uygulama Merkezinin (AÇMER), akran arabuluculuk
projelerinden, İngilizce Anlaşmazlık Çözümü Yüksek Lisans Programına
kadar anlaşmazlık çözüm ile ilgili pek çok çalışmayı hayata geçirerek, bu
alandaki önemli bir boşluğu doldurduğu görülmektedir. Ankara
Arabulucular Derneği ve İzmir Arabulucular Derneği’nin ortaokul ve
liselerde uygulanmasına destek oldukları akran arabuluculuk projeleri ile
uzlaşı kültürünün toplumda yaygınlaşmasında etkin bir şekilde rol aldıkları
gözlenmektedir.
Toplumsal uzlaşının toplumumuzda yaygınlaşması bu çalışmanın nihai
hedefidir. Sorunları konuşarak, müzakere ederek çözme kültürünün
toplumda yerleşmesi için sadece Adalet Bakanlığı Arabuluculuk Daire
Başkanlığı ve arabulucuların bireysel çabalarının tek başına yeterli
olmadığı görülmektedir. Önemli olan tüm partnerlerin sürece dahil olması
ve Üniversiteler, Türkiye Barolar Birliği ve Baroların, arabulucu olmayan
avukatların hem arabulucularla, hem Arabuluculuk Daire Başkanlığı ile
işbirliği yapmaları gerekmektedir. ADR ve arabuluculuğun nihai amacı
134 bireyin adalete erişimini kolaylaştırmak, birey memnuniyetini sağlamak
olup, bu işbirliklerinin arabuluculukla ilgili toplumsal farkındalığın
artmasına uzlaşı kültürünün toplumda yaygınlaşmasına katkı sunacağı
düşünülmektedir.
Kaynaklar
Akyıldız, N. (2018). Barış Çalışmaları. Erhan Büyükakıncı (Ed.), Kenneth
E. Boulding, (s. 237-258). Ankara: Liberte.
Bayer, Y. & Yardımcı, A. (2018). Barış Çalışmaları. Erhan Büyükakıncı
(Ed.), John W. Burton, (s. 271-287). Ankara: Liberte.
Baym, N. K. & Boyd, D. (2012). Socially Mediated Publicness: An
Introduction, Journal of Broadcasting & Elecrtonic Media. 56(3). s. 320-
329.
Berg, L. B. & Lune, H. (2015). Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma
Yöntemleri. Hasan Aydın (Çev. Ed.). Konya: Eğitim.
Binark, M. & Bayraktutan, S. G. (2007). Tekno Günlüklerdeki Çok(lu)
Sessiz Yaşamlar: Yeni Medyanın Sessiz Enstürmanları: Yeni Orta Sınıf
Gençlik Yeni Medya Çalışmaları (Der.). Ankara: Dipnot.
Castells, M. (2008). Enformasyon Çağı: Ekonomi, Toplum ve Kültür. Ağ
Toplumunun Yükselişi. Ebru Kılıç (Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
Dick, J. V. (2016). Senin Gibi Kullanıcılar Mı? Kullanıcı Türevli İçerikteki
Failliği Kuramlaştırmak, Yeni Medya Kullanıcının Yükselişi. Himmet
Hülür, Cem Yaşın (Ed.). Bahar Ayaz (Çev.). Ankara: Ütopya.
Fiske, J. (1996). İletişim Çalışmalarına Giriş. Ankara: Bilim ve Sanat.
Goffman, E. (2009). Günlük Yaşamda Benliğin Sunumu. İstanbul: Metis.
Jenkins, H. (2006). Convergence Culture-Where Old and New Media
Collide. New York Universite.
Laughey, D. (2010). Medya Çalışmaları Teoriler ve Yaklaşımlar. Ali
Toprak (Çev.). İstanbul: Kalkedon.
Lazar, J. (2001). İletişim Bilimi. Cengiz Arık (Çev.). Ankara: Vadi.
Küçük, M. (2015). İletişim Bilgisi. İletişim Kavramı ve İletişim Süreci.
Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
Moore, C. W. (2016). Arabuluculuk Süreci.Tarkan Kaçmaz ve Abbas
Türnüklü (Çev. Ed.) Ankara: Nobel.
McLuhan, M. (2001). Gutenberg Galaksisi. İstanbul: Yapı Kredi.
135 Narin, F. B. (2015). İnternet Gazeteciliğinde Hipermetinsellik Türkiye
Örneği. Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Gazetecilik Ana Bilim Dalı, Ankara.
Özata, F. Z. (2013). Dijital İletişim ve Yeni Medya. Sosyal Medya
Platformları, (s. 100-120).
Rosenberg, M. B. (2016). Şiddetsiz İletişim. Lalegül Hümaşah Ergun
(Çev.) İstanbul: Remzi.
Timisi, N. (2003). Yeni İletişim Teknolojileri ve Demokrasi. Ankara: Dost.
https://web.deu.edu/tr/acmer/ ( Erişim Tarihi 10 Mayıs 2019).
Güner, D. K. (2019). Mediation was not always an alternative.
https://www.imimediation.org/2019/06/05/mediation-was-not-always-an-
alternative/ (10 Haziran 2019)
İlhan, E. & Aydoğdu, G. A. (2018). Türkiye’de YouTube Yayıncılığı ve
YouTuber Olmak. AHBVÜ, İletişim Fakültesi, Süreli Elektronik Dergi,
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 2018 Güz, sayı 47.
http://iletisimdergisi.hacibayram.edu.tr. (Erişim Tarihi 9 Mayıs 2019).
136
ÜÇÜNCÜ YAŞ TURİSTLERİNİN ÇEKİCİ SEYAHAT
MOTİVASYONLARININ İNCELENMESİ
INVESTIGATION OF THE PULL TRAVEL MOTIVATIONS OF
THIRD AGE TOURISTS
Arzu KILIÇLAR1-Funda ALDOĞAN ŞENOL2
Özet
Üçüncü yaş turizmi pazar büyüklüğü ve bu pazarın büyüme potansiyeli
sebebiyle önemli bir turizm türü haline gelmiştir. Bu çalışmada üçüncü yaş
grubu yerli ve yabancı turistlerin İstanbul’u tercih etmesinde etkili olan
çekici seyahat motivasyonlarının belirlenmesi amaçlanmıştır. Bu amaç
doğrultusunda 192’si yabancı turist, 173’ü yerli turist olmak üzere toplam
365 turiste anket uygulaması gerçekleştirilmiştir. Çalışmanın sonucunda
üçüncü yaş grubu turistlerin İstanbul’u tercih etmesindeki en etkili çekici
faktörün şehrin sahip olduğu doğal ve tarihi çevre olduğu tespit edilmiştir.
Yabancı turistleri İstanbul’a çeken ikinci önemli motivasyon faktörü yerel
kültür; yerli turistleri İstanbul’a çeken ikinci önemli motivasyon faktörü
ise etkinlik ve ulaşım olanaklarına sahip olmasıdır.
Anahtar Kelimeler: Turizm, Çekici Seyahat Motivasyonları, İstanbul.
Abstract
Third age tourism has become an important type of tourism due to
market size and growth potential of this market. In this study, it is aimed
to determine the attractive travel motivations that are effective for the third
age group domestic and foreign tourists to choose Istanbul. For this
purpose, a total of 365 tourists, 192 of whom were foreign tourists and 173
of them domestic tourists were surveyed. As a result of the study, it is seen
that the natural and historical enviroment of the city is the most effective
and attractive travel motivation for the senior tourists to choose Istanbul.
The second important motivation factor that attracts foreign tourists to
Istanbul is the local culture; the second important motivation factor that
attracts domestic tourists to Istanbul is the opportunities of event and
transportation.
Keywords: Tourism, Pull Travel Motivations, Istanbul
Giriş
1 Prof. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Turizm Fakültesi,
[email protected] 2 Arş. Gör., Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Turizm Fakültesi,
137
Sağlık alanında yaşanan bilimsel ve teknolojik gelişmeler, beslenme ve
hijyen olanakları, yaşam standartlarının artması gibi gelişmeler sonucunda
insanların ortalama yaş süresi giderek uzamaktadır (Ying ve Yao,
2006:702). Toplumlarda yaşlı nüfusunun oranı bu gelişmeler
doğrultusunda giderek artmaktadır (Akgün, Bakar ve Budakoğlu,
2004:106). Bu sebeple yaşlı tüketici pazarı yüksek büyüme hızına sahiptir
(Meneely, Burns ve Strugnell, 2009:1043). Chen ve Shoemaker (2014) 60
yaş üstü bireylerin sayısının giderek artması sonucunda Amerika Birleşik
Devletleri’nde tüketim harcamalarının yarısından fazlasının bu pazar
tarafından kontrol edildiğini belirtmiştir.
Yaşlı bireylerin oluşturduğu bu pazarda yer edinebilmek için yaşlı
tüketicilerin istek ve ihtiyaçlarını anlamak ve bu istek ve ihtiyaçlar
doğrultusunda ürün ve hizmet geliştirmek gerekmektedir (Hohenschon,
2013:241). Pazar gücü ve zenginliği göz önüne alındığında günümüz yaşlı
bireylerin turizm alanında da tüketim davranışlarının analiz edilmesi,
sonuçlarının modellenmesi ve talep ettikleri turistik ürün ve hizmetin
araştırılması gerekmektedir (Cleaver, Green ve Muller, 2000:275). Yaşlı
turistlerin mevcut ve gelecekte turizm pazarındaki yerinin artması
nedeniyle seyahat kararlarının araştırılması önemlidir (Chen ve Chen,
2018:4).
Bu çalışmanın amacı üçüncü yaş turistlerin İstanbul’u tercih etmesinde
etkili olan çekici faktörlerin tespit edilmesidir. Literatür çalışması
yapılarak kuramsal çerçevesi oluşturulmuş, anket yöntemi ile veriler
toplanmıştır. Yapılan faktör analizi sonucunda altı faktör altında
değişkenler incelenmiştir. Tanımlayıcı faktör analizi yapılarak çekici
faktörlerin üçüncü yaş yerli ve yabancı turistleri üzerindeki etkisi
araştırılmıştır.
1.KURAMSAL ÇERÇEVE
Motivasyon, bireyi bir eylemi gerçekleştirmeye iten güçtür (Dann,
1981). Motivasyon üzerine yapılan çalışmaların amacı eylemlerin “neden”
yapıldığını sorgulamaktadır (Hsu, Cai ve Wong, 2007:1264). Murray
(1964) motivasyon kavramını bireyin davranışlarını ortaya çıkaran, bu
davranışları yönlendiren ve bütünleştiren içsel bir faktör olarak
belirtmiştir.
Seyahat motivasyonu turist davranışını anlamak için anahtar faktör
olmasından dolayı turizm çalışmalarında önemli bir konu olmuştur
(Crompton, 1979). Turizm motivasyonunu anlamak turistlerin belirli bir
destinasyonu tercih etmelerine neden olan faktörlerin anlaşılması ile
eşdeğerdir (Pearce vd. 1998; Baloğlu ve Uysal, 1996). “Turist neden
seyahat eder?” sorusu seyahat motivasyonları konusunda cevap aranan en
önemli sorulardan birisidir (Crompton, 1979; Dann,1977). Bu sorunun
cevabını olarak birçok neden ileri sürülmekte ve bu nedenler arasında
138 benzerlikler olduğu gibi birbirleri ile kıyaslandığında hepsinin güçlü ve
zayıf yönlerinin olduğu görülmektedir (Fodness, 1994:556).
Seyahat motivasyonu turistlerin seyahat etmeye karar vermelerine
neden olan ihtiyaçları ifade etmektedir (Pizam, Neumann ve Reichel,
1979:95). Seyahat motivasyonları turist davranışlarını ve turistleri seyahat
etmeye yönelten ihtiyaçları anlamak açısından önemlidir (Çetinsöz ve
Artuğer, 2014:573). Bu konu üzerine birçok teori ve model geliştirilmiştir
ancak bunlardan en çok kabul göreni itme ve çekme teorisidir (Uysal, Li
ve Sirakaya, 2008:414). İtme ve çekme teorisine göre bireyleri seyahat
etmeye iten ve onları belirli bir destinasyonu seçmesinde etkili olan çekici
faktörler bulunmaktadır (Crompton,1979; Uysal vd. 2008). İtici faktörler
daha çok bireyleri seyahat etmeye yönelten içsel durumları açıklamaktadır
(Yoon ve Uysal, 2005:50). Çekici faktörler ise gidilecek destinasyonun
sahip olduğu özellikleri ifade etmektedir (Crompton, 1979). Her bir
destinasyon farklı özelliklere sahiptir (Crompton,1979:427) ve bu
özellikler bireylerin seyahat edecekleri destinasyonları seçmesinde etkili
olmaktadır (Crompton, 2004:85).
Turizm literatüründe itici ve çekici seyahat motivasyonları üzerine
birçok çalışma gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmalardan bazıları hem itici hem
de çekici faktörleri incelerken (Crompton; 1979; Yuan ve McDonald,
1990; Baloğlu ve Uysal, 1996; Yousefi ve Marzuki, 2012), bazıları sadece
itici faktörleri (Dann, 1977; Fodness, 1994), bazıları ise sadece çekici
faktörleri (Sirakaya ve McLelland, 1997; Demir, 2010; Evren ve Kozak,
2012; Çetinsöz ve Artuğer, 2014; Wang, Fong ve Law, 2015; Taher, Jamal,
Sumarjan ve Aminudin, 2015) ele almıştır. Çekici faktörler üzerine yapılan
çalışmalardan bazıları Tablo 1’de görülmektedir.
Tablo 1. Çekici Faktörler Üzerine Yapılmış Bazı Çalışmalar
Yazar(lar) Çalışmanın amacı Ele alınan çekici faktörler
Sirakaya ve
McLelland
(1997)
Amerika’da yüksekokul
öğrencilerinin tatil yeri
seçimini etkileyen
faktörleri incelemek
Misafirperverlik
Seyahat maliyetleri ve
kolaylığı
Güvenlik
Demir (2010) Dalyan’a özgü çekici
faktörlerin destinasyon
seçimi üzerindeki
etkisini incelemek
Konaklama ve ulaşım
imkânları
Tarihi ve doğal çekicilikler,
Rekreasyonel çekicilikler,
Sosyo-kültürel değerler.
Evren ve
Kozak (2012)
Eskişehir’in çekici
faktörlerinin
destinasyon seçimi
Doğal, tarihi ve kültürel
değerler
Eğlence
Eğitim
139
üzerine etkisini
incelemek
Alışveriş
Parklar ve gezi alanları
Yerel yönetim
Spor
Konaklama ve ulaşım
Spor, dizi ve filmler
Çetinsöz ve
Artuğer
(2014)
Yabancı turistlerin
Antalya’yı tercih
etmesinde etkili olan
çekici faktörlerin
belirlenmesi
Hijyen
Güvenlik
Doğal Güzellikler
Parklar
İklimi
Sahiller
Wang, Fong
ve Law (2015)
Makao destinasyonunu
tercih eden Çinli
bireylerin motivasyon
faktörlerini belirlemek
Kumarhane
Çekicilikleri ziyaret
Alış veriş
Yakınlık
Arkadaş ve akraba ziyareti
Taher, Jamal,
Sumarjan ve
Aminudin
(2015)
Yürüyüşçülerin belirli
dağları seçmesinde
etkili olan çekisi
faktörlerin
değerlendirilmesi ve
genel memnuniyet ile
tekrar satın alma
niyetleri üzerine
etkisinin incelenmesi
Organizasyon şirketinin
etkinliği
Patikanın erişilebilirliği
Algılanan güvenlik riskleri
Dağın manzarası
Üçüncü yaş turizmi yerli literatürde “geriatri turizmi”, “yaşlı bakımı
turizmi”, “üçüncü yaş baharı turizmi”, “yaşlı turizmi” gibi kavramlarla;
yabancı literatüde ise “third age tourism”, “silver tourism”, “mature
tourism”, “elderly tourism”, “senior tourism” gibi kavramlarla ifade
edilmektedir (Aydemir ve Kılıç, 2017:1). Birleşmiş Milletler 60 yaş ve
üstü birey sayısının 2000 yılında 607 milyon iken 2015 yılında %48 artarak
901 milyona ulaştığını belirtmiştir. Bu sayının 2030 yılında %56 büyüme
göstererek 1,4 milyar, 2050 yılında 2,1 milyar olacağı tahmin edilmektedir.
80 yaş ve üstü istatistiklerinde de 2000 yılında 71 milyon olan birey sayısı,
2015 yılında %77 artarak 125 milyona ulaşmıştır. Bu sayının 2030 yılında
202 milyona, 2050 yılında 434 milyona ulaşması beklenmektedir (World
Population Prospects, 2015:11). Ülkemiz açısından incelendiğinde ise
Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) tarafından hazırlanan “İstatistiklerle
Yaşlılar 2018” raporuna göre 65 yaş ve üstü bireyler 2015 yılında nüfusun
%8,5’ini oluşturmaktadır. 2040 yılında nüfusun %16,3’ünü, 2060 yılında
ise %25,6’sini oluşturması beklenmektedir. Üçüncü yaş grubu turistlerin
seyahat motivasyonları diğer turist tiplerine göre farklılık göstermektedir
(Kılıçlar, Aysen ve Küçükergin, 2017:88). Robertson (2011)
140 araştırmacıların genç insanlarla üçüncü yaş turisti arasında seyahat
tercihleri ve seyahat deneyimleri açısından farklılıkların net olarak
belirlenmesi gerektiği konusunda hemfikir olduğunu belirtmiştir.
2.YÖNTEM
Evren ve Örneklem
Araştırmanın evrenini İstanbul’a 2019 yılı Mart ve Nisan ayları
arasında gelen 65 yaş ve üzeri yerli ve yabancı turistler oluşturmaktadır.
Araştırma İstanbul’un en çok turist çeken bölgesi olan Sultanahmet
Meydanı’nda gerçekleştirilmiştir. Anketler Türkçe, İngilizce, Almanca ve
Rusça dillerinde hazırlanmıştır. Araştırma kapsamında toplam 366 anket
toplanmış, 365 anket değerlendirmeye alınmıştır. Bu anketlerin 173 tanesi
yerli turiste 192 tanesi yabancı turiste uygulanmıştır.
Veri Toplama Yöntemi
Anket veri toplama tekniğinden yararlanılmıştır. Anket toplam 34
sorudan oluşmaktadır. Bu sorulardan 7 tanesi demografik özellikleri
(cinsiyet, yaş, milliyet, eğitim düzeyi, meslek, medeni durum ve gelir) 27
tanesi çekici faktörleri tespit etmeye yöneliktir. Çekici faktörlere yönelik
anket soruları Pektaş (2017)’ın doktora tezinden alınmıştır. Katılımcılar bu
bölümde yer alan ifadeleri “Kesinlikle Katılmıyorum”, “Katılmıyorum”,
“Ne Katılıyorum Ne Katılmıyorum”, “Katılıyorum” ve “Kesinlikle
Katılıyorum” şeklinde 5’li likert ölçeği doğrultusunda değerlendirmiştir.
Verilerin Analizi
Çekici faktörlere yönelik soruların yer aldığı ölçek için faktör analizi
gerçekleştirilmiştir. Birden çok faktörde yüksek yük değerinin olması
durumunda bu maddeler binişik madde olarak adlandırılır ve ölçekten
çıkartılır (Büyüköztürk, 2002:119). Bu sebeple mükemmel plajlara sahip
olması, su sporları hizmetlerinin sunulması, farklı kültürleri tanıma fırsatı
sunması maddeleri ölçekten çıkartılmıştır. Kalan maddeler ile faktör
analizi yenilenmiştir ve gece hayatı ve eğlence olanaklarının olması
maddesi tek boyut oluşturduğu için çıkartılmıştır. Kalan 23 madde ile
yapılan faktör analizinin sonucunda maddelerin 6 faktör altında toplandığı
görülmüştür. Verilerin basıklık ve çarpıklık değeri -1 ve +1 civarında
olduğundan normal dağılıma uymaktadır. Katılımcıların İstanbul’u tercih
etmesinde etkili olan çekici faktörleri belirlemek amacıyla aritmetik
ortalama ve standart sapma değerleri hesaplanmıştır.
3.BULGULAR
Araştırma kapsamında incelenen örneklemin demografik özelliklerine
ait bulgular Tablo 2, Tablo 3 ve Tablo 4’te yer almaktadır.
141 Tablo 2. Katılımcıların Cinsiyet, Yaş ve Medeni Durum Değişkenlerine
Göre Dağılımı
Tablo 2’deki bulgulara göre katılımcıların %49,6’sı kadın, %50,4’ü
erkektir. Katılımcıların %73,4’ü evli, %26,6’sı bekârdır. Yaş açısından
bakıldığında ise 65-79 yaş ve 75-74 yaş aralığında yığılma olduğu
gözlemlenmektedir.
Tablo 3. Katılımcıların Eğitim, Meslek ve Gelir Değişkenlerine Göre
Dağılımı
Katılımcıların eğitim durumuna bakıldığında %32,6’sının ön lisans,
%30,1’inin lisans mezunu olduğu görülmektedir. Meslekleri
incelendiğinde ise katılımcıların yarısından fazlasının emekli olduğu
görülmektedir. Gelir düzeyi açısından değerlendirildiğinde ise katılımcılar
yaşadıkları ülkeye göre gelir düzeyini en çok “orta” şeklinde tanımlamıştır.
Değişken Grup n Yüzde %
Cinsiyet Kadın 181 49,6
Erkek 184 50,4
Yaş 65-69 219 60
70-74 117 32,6
75 yaş ve
üzeri
29 7,94
Medeni durum Evli 268 73,4
Bekâr 97 26,6
Değişken Grup n Yüzde %
Eğitim İlköğretim 66 18,1
Lise 110 30,1
Ön lisans 119 32,6
Lisans 65 17,8
Lisansüstü 5 1,4
Meslek Memur 8 2,2
Emekli 228 62,5
Serbest
Meslek
49 13,4
Ev Hanımı 56 15,3
Diğer 24 6,6
Yaşadığınız ülkeye
göre gelir düzeyiniz
Çok yüksek 4 1,1
Yüksek 101 27,7
Orta 219 60
Düşük 36 9,9
Çok düşük 5 1,4
142
Tablo 4. Katılımcıların Milliyetlere Göre Dağılımı
Milliyet n Yüzde (%)
Türk 173 47,4
Alman 27 7,4
İranlı 26 7,1
Rus 26 7,1
Arap 20 5,5
Çinli 13 3,6
Güney Koreli 11 3
Belçikalı 10 2,7
Fransız 10 2,7
İngiliz 9 2,5
Portekizli 7 1,9
Amerikan 6 1,6
İspanyol 5 1,4
İtalyan 5 1,4
Avusturyalı 4 1,1
Ukraynalı 4 1,1
Japon 3 0,8
Yunan 3 0,8
Danimarkalı 2 0,5
Özbek 1 0,3
TOPLAM 365 100
Araştırmaya katılan 365 katılımcının 173’ü Türk (%47,7), 192’si
yabancı turisttir (%42,3). Yabancı turistlerin milliyetleri; %7,4 Alman,
%7,1, Rus, %5,5 Arap şeklinde sıralanmaktadır (Tablo 4). Yabancı
katılımcıların milliyetleri incelendiğinde yaklaşık %52’sinin Asya
kıtasından, yaklaşık %45’inin Avrupa kıtasından ve yaklaşık %3’ünün
Amerika kıtasından olduğu görülmektedir.
Tablo 5. Çekici Seyahat Motivasyonları Faktör Analizi
İfadeler
Faktör
1 2 3 4 5 6
İlgi çekici kültürel değerlere sahip
olması ,741
Güzel manzara ve doğal
çekiciliklerinin olması ,713
Tarihi ve arkeolojik çekiciliklerinin
bulunması ,709
Alışveriş olanaklarının bulunması ,616
Güzel yerel yemeklerinin olması ,614
143 Güzel ikliminin olması ,564
Kişisel güvenliğe önem verilmesi ,780
Bozulmamış ve kirlenmemiş
çevreye sahip olması ,766
Hijyen ve temizlik standartlarının
yüksek olması ,664
Şehrin altyapı kalitesinin iyi olması ,629
Yaşadığım yerden daha ucuza
alışveriş yapma imkânı sunması ,805
Verdiğim paraya karşılık iyi bir
değer olması ,684
Uygun konaklama olanaklarının
olması ,676
Ucuz tatil paketlerinin olması ,617
İnsanların misafirperver/sıcakkanlı
olması ,849
Yerel halkın ilginç ve arkadaş
canlısı olması ,713
Yemek çeşitliliğinin olması ,572
Şehrin egzotik atmosferi ,504
Ulaşım imkânlarının elverişli
olması ,807
Ailelere yönelik hizmetlerin
sunulması ,687
Açıkhava aktivitelerinin olması ,644
Eğlence ve tema parklarının olması ,760
Her şey dâhil tatil olanaklarının
bulunması ,553
Çekici seyahat motivasyonu ölçeği için uygulanan faktör analizi Tablo
5’te sunulmuştur. Faktör analizi sonucunda anketin Kaiser-Meyer-Olkin
örneklem yeterliliği 0,82’dir. Faktörlerin içsel tutarlılıkları göz önüne
alındığında Cronbach Alpha değeri 0,85 olarak tespit edilmiştir. Cronbach
Alfa değerinin 0.60’ın üzerinde olduğu durumlarda ölçeğin güvenilir
olduğu kabul edilmektedir (Kalaycı, 2009:404).
İstanbul’a gelen yerli ve yabancı turistleri etkileyen çekici faktörlerin
belirlenmesi amacı ile aritmetik ortalama ve standart sapma değerleri
hesaplanmıştır. Bu değerler Tablo 6 ve Tablo 7’de yer almaktadır.
144
Tablo 6. Yerli Turistler için Tanımlayıcı İstatistikler
İfadeler Ortalama S.Sapma
Doğal ve Tarihi Çevre 3,9778 ,68859
İlgi çekici kültürel değerlere sahip olması 4,2023 ,93361
Güzel manzara ve doğal çekiciliklerinin olması 4,0116 ,87596
Tarihi ve arkeolojik çekiciliklerinin bulunması 4,2139 ,90569
Alışveriş olanaklarının bulunması 4,0983 ,93177
Güzel yerel yemeklerinin olması 3,7861 1,03735
Güzel ikliminin olması 3,5549 1,01937
Etkinlik ve Ulaşım Olanakları 3,6224 ,69696
Ulaşım imkânlarının elverişli olması 3,3757 1,12730
Ailelere yönelik hizmetlerin sunulması 3,7514 ,81523
Açıkhava aktivitelerinin olması 3,7399 ,78981
Yerel Kültür 3,4653 ,65942
İnsanların misafirperver/sıcakkanlı olması 3,3699 ,90324
Yerel halkın ilginç ve arkadaş canlısı olması 3,3468 1,04322
Yemek çeşitliliğinin olması 3,8555 ,86732
Şehrin egzotik atmosferi 3,2890 ,98698
Eğlence ve Tatil Olanakları 3,3844 ,83592
Eğlence ve tema parklarının olması 3,5434 ,96124
Her şey dâhil tatil olanaklarının bulunması 3,2254 ,94687
Ekonomik Koşullar 3,1416 ,82045
Yaşadığım yerden daha ucuza alışveriş yapma
imkânı sunması
2,9538 1,09870
Verdiğim paraya karşılık iyi bir değer olması 3,2775 1,15809
Uygun konaklama olanaklarının olması 3,4104 1,03951
Ucuz tatil paketlerinin olması 2,9249 1,00586
Hijyen ve Güvenlik 3,0636 ,90477
Kişisel güvenliğe önem verilmesi 3,0231 1,21020
Bozulmamış ve kirlenmemiş çevreye sahip olması 2,9942 1,15385
Hijyen ve temizlik standartlarının yüksek olması 3,1792 1,08758
Şehrin altyapı kalitesinin iyi olması 3,0578 1,03267
Tablo 6’da yerli turistlerin İstanbul’a gelmesini etkileyen çekici
faktörlerin aritmetik ortalaması yer almaktadır. Tablo incelendiğinde
“doğal ve tarihi çevre" ve “etkinlik ve ulaşım olanakları” faktörlerinin
yerli üçüncü yaş turistlerin İstanbul’u tercih etmesinde daha fazla etkili
olduğu görülmektedir.
145
Tablo 7: Yabancı Turistler İçin Tanımlayıcı İstatistikler
İfadeler Ortalama S.Sapma
Doğal ve Tarihi Çevre 4,3125 ,34722
İlgi çekici kültürel değerlere sahip olması 4,3542 ,55066
Güzel manzara ve doğal çekiciliklerinin olması 4,3958 ,50087
Tarihi ve arkeolojik çekiciliklerinin bulunması 4,4479 ,61175
Alışveriş olanaklarının bulunması 4,1719 ,70647
Güzel yerel yemeklerinin olması 4,2344 ,62435
Güzel ikliminin olması 4,2708 ,54107
Yerel Kültür 4,0326 ,45968
İnsanların misafirperver/sıcakkanlı olması 4,0260 ,69730
Yerel halkın ilginç ve arkadaş canlısı olması 4,0000 ,73790
Yemek çeşitliliğinin olması 4,4375 ,58449
Şehrin egzotik atmosferi 3,6667 ,75428
Etkinlik ve Ulaşım Olanakları 3,9583 ,46080
Ulaşım imkânlarının elverişli olması 3,8646 ,64100
Ailelere yönelik hizmetlerin sunulması 4,0417 ,62104
Açıkhava aktivitelerinin olması 3,9688 ,62165
Ekonomik Koşullar 3,7826 ,45395
Yaşadığım yerden daha ucuza alışveriş yapma
imkânı sunması
3,7083 ,77144
Verdiğim paraya karşılık iyi bir değer olması 3,9635 ,60860
Uygun konaklama olanaklarının olması 3,8438 ,67612
Ucuz tatil paketlerinin olması 3,6146 ,75709
Eğlence ve Tatil Olanakları 3,5521 ,64304
Eğlence ve tema parklarının olması 3,4635 ,77846
Her şey dâhil tatil olanaklarının bulunması 3,6406 ,75959
Hijyen ve Güvenlik 3,21891 ,62226
Kişisel güvenliğe önem verilmesi 3,2135 ,86298
Bozulmamış ve kirlenmemiş çevreye sahip olması 3,4010 ,92130
Hijyen ve temizlik standartlarının yüksek olması 3,2917 ,99650
Şehrin altyapı kalitesinin iyi olması 3,2500 ,74497
Tablo 7’de görüldüğü üzere yabancı turistlerin İstanbul’a seyahat
etmesini etkileyen ilk iki faktör “doğal ve tarihi çevre” ve “yerel kültür”
olarak tespit edilmiştir. İstanbul şehri tarih boyunca dünyanın en önemli
şehirlerinden biri olmuştur. Roma, Bizans ve Osmanlı İmparatorluklarına
toplam 1600 yıl boyunca başkentlik yapmıştır (Şarkaya İçellioğlu,
2014:47). Bu yönüyle farklı kültürlerden izler taşımaktadır. Yapılan analiz
146 sonucunda üçüncü yaş yerli ve yabancı turistler açısından İstanbul’un tarihi
yerlerine gitmenin ve farklı kültürlerini tanımanın önemli olduğu
görülmektedir (Tablo 6 ve Tablo 7).
Sonuç ve Değerlendirme
Turistlerin belirli bir destinasyonu neden seçtiği anlamak etkili
pazarlama planlarının geliştirilmesi açısından önemlidir. Psikolojik,
biyolojik ve fiziksel açıdan farklı istek ve ihtiyaçlara sahip olan üçüncü yaş
grubu turistlerin turizm hareketlerinin ve taleplerinin analiz edilmesi her
geçen yıl büyüyen bu turizm pazarından alınan payın arttırılması açısından
önemli bir unsurdur.
Araştırma kapsamında üçüncü yaş yerli ve yabancı turistlerin İstanbul’u
tercih etmesinde en etkili çekici faktör doğal ve tarihi çevre olarak tespit
edilmiştir. Bir başka deyişle üçüncü yaş turistleri açısından İstanbul’un
sahip olduğu tarihi yapı ve kültürel zenginliği önemli bir çekici motivasyon
unsuru olmuştur. Üçüncü yaş yerli turistler için ikinci önemli çekici faktör
etkinlik ve ulaşım olanakları, üçüncü yaş yabancı turistler için ise yerel
kültür olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu sonuçlar destinasyon ile ilgili
genel bir bakış açısı kazandırmaktadır.
Üçüncü yaş yerli ve yabancı turistlerin İstanbul’u ziyaret etmelerinde
etkili olan faktörler incelendiğinde en son sırada hijyen ve güvenlik
boyutunun yer aldığı görülmektedir. Çekici faktörlerin destinasyon
seçiminde etkili olması nedeniyle İstanbul’un tanıtılması ve pazarlanması
açısından bu faktör üzerine çalışmaların yapılması faydalı olacaktır.
Araştırma sadece İstanbul’un turistik açıdan en çekici bölgesi olan
Sultanahmet Meydanı’nda gerçekleşmiştir. Çalışmaya İstanbul’da
konaklayan yerli ve yabancı turistlerin dâhil edilmesiyle birlikte çekici
faktörler yeniden değerlendirilebilir. Ayrıca araştırma yalnızca üçüncü yaş
grubu turistlerin destinasyon tercihinde etkili olan çekici faktörlerin
belirlenmesine yönelik gerçekleştirilmiştir. Üçüncü yaş turistlerin
İstanbul’u ziyaret etmesinde etkili olan itici faktörlerin gelecek
çalışmalarda araştırılması yararlı olacaktır.
Kaynakça
Akgün, S., Bakar, C. & Budakoğlu, İ. (2004). “Dünyada ve Türkiye’de
Yaşlı Nüfus Eğilimi, Sorunları ve İyileştirme Önerileri”. Türk Geriatri
Dergisi, 7(2), 105-110.
Aydemir, B. & Kılıç, S.N. (2017). “Dünyada ve Türkiye’de Üçüncü Yaş
Turizmi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3, 1-
11.
147 Baloğlu, Ş. and Uysal,M. (1996). “Market Segments of Push and Pull
Motivations: A Canonical Correlation Approach”. International Journal of
Contemporary Hospitality Management, 8,3, 32–38..
Büyüköztürk, Ş. (2002). Sosyal Bilimler için Veri Analizi El Kitabı.
Ankara: Pegem A Yayıncılık.
Chen, S.C. & Shoemaker, S. (2014). “Age and Cohort Effects: The
American Senior Tourism Market”. Annals of Tourism Research, 48, 58-
75.
Chen, C.M. & Chen, Y.C. (2018). “Income Source Effect on Retiree’s
Tourism Behavior”. Annals of Tourism Research, 68,4-6.
Cleaver, M., Green, B.C. and Muller, T. E. (2000). “Using Consumer
Behavior Research To Understand The Baby Boomer Tourist”, Journal of
Hospitality & Tourism Research, 24 (2), 274-287.
Crompton, J. L. (1979). “Motivations for Pleasure Vacation”. Annuals of
Tourism Research, 6(4), 408e424.
Crompton, J. L. (2004), “Motivations for Pleasure Vacation”, (Ed.)
Williams, S., Tourism Critical Concepts in the Social Sciences,
Taylor&Francis, USA, 84-103.
Çetinsöz, B. C. ve Artuğer, S. (2014). “Yabancı Turistlerin Antalya’yı
Tercih Etmesinde Etkili Olan Çekici Faktörlerin Belirlenmesine Yönelik
Bir Araştırma”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 32 (7), 573 –
587.
Dann, G. (1977). “Anomie, Ego-enhancement of Tourism”. Annals of
Tourism Research, 4(4), 184-194.
Dann, G. (1981). “Tourist Motivation-An Appraisal”. Annals Of Tourism
Research, 8(2): 187 – 219.
Demir, S. S. (2010). “Çekici Faktörlerin Destinasyon Seçimine Etkisi:
Dalyan Örneği”. Ege Akademik Bakış, 10(3), 1041.
Evren, S., ve Kozak, N. (2012). “Eskişehir’in Çekici Faktörlerinin
Günübirlik Ziyaretçilerin Bakış Açılarıyla Değerlendirilmesi”. Anatolia:
Turizm Araştırmaları Dergisi, 23(2): 220-232.
Fodness, D. (1994). “Measuring Tourist Motivation”. Annals of Tourism
Research, 21, 555-581.
Hohenschon, J. K. (2013). Old Times Ahead: The Dawn of the Ageing
Consumer. Maastricht: Universitaire Pers Maastricht.
148 Hsu, C.H.C., Cai, L.A. & Wong, K. K. F. (2007). “A Model of Senior
Tourism Motivations—Anecdotes from Beijing and Shanghai”, Tourism
Management, 28, 1262-1273.
İstatistiklerle Yaşlılar (2018), Türkiye İstatistik Kurumu,
http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=30699
Kalaycı, Ş. (2009). SPSS Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri.
Ankara: Asil Yayınevi.
Kılıçlar, A., Aysen, E. ve Küçükergin, F. (2017). “Demografik
Değişimlerin Turizm Türleri Üzerindeki Belirleyici Etkisi: Üçüncü Yaş
Turizmi”. Gazi Üniversitesi Turizm Fakültesi Dergisi, 2, 80-100.
Meneely, L., Burns, A. & Strugnell, C. (2009). “Age Associated Changes
in Older Consumers Retail Behaviour”. International Journal of Retail &
Distribution Management, 37(12), 1041-1056.
Murray, E.J. (1964). Motivation and Emotion. Englewood Cliffs, New
Jersey: Prentice Hall.
Pearce, P., Morrison, A.M. & Rutledge, J.L. (1998). Tourism: Bridges
Across Continents. Sydney: Mcgraw-Hill.
Pektaş, F. (2017). Seyahat Motivasyonlarını Oluşturan İtici ve Çekici
Faktörlerin Tüketici Temelli Destinasyon Değeri Üzerine Etkisi, Doktora
Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Nevşehir.
Pizam, A., Neumann, Y., and Reichel, A. (1979). “Tourist Satisfaction:
Uses and Misuse”. Annals of Tourism Research, 6(2), 195-197.
Robertson, D.N. (2001). “The Impact of Travel on Older Adults: An
Exploratory İnvestigation”. Tourism (Zagreb), 49: 99–108.
Sirakaya, E. & Mclellan, R. W. (1997). “Factors Affecting Vacation
Destination Choices of College Students”. Anatolia: An International
Journal of Tourism and Hospitality Research, 8(3), 31–44.
Şarkaya İçellioğlu, C. (2014). “Kent Turizmi ve Marka Kentler: Turizm
Potansiyeli Açısından İstanbul’un SWOT Analizi”, İstanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 37-55.
Taher, S. H. M., Jamal, S.A., Sumarjan, N. & Aminudin, N. (2015).
“Examining the Structural Relations among Hikers' Assessment of Pull-
factors, Satisfaction and Revisit Intentions: The Case of Mountain Tourism
in Malaysia”. Journal of Outdoor Recreation and Tourism, 12, 82-88.
Uysal, M., Li, X., ve Sirakaya- Turk, E. (2008). Push pull dinamics of
travel decisions. In H. Oh ve A. Pizam (Eds.), Handbook of Hospitality
Marketing Management (pp. 412-439). Oxford: Butterworth-Heinemann.
149 Wang, L., Fong, D., ve Law, R. (2015). Travel Behaviors of Mainland
Chinese Visitors to Macao. Journal of Travel & Tourism Marketing,
32(4),1-13.
World Population Prospects (2015). United Nations, New York.
Ying, B. & Yao, R. (2006). “Consumption Patterns of Chinese Elders:
Evidence from A Survey in Wuhan, China”. Journal of Family and
Economic Issues, 27(4), 702-714.
Yoon, Y. and Uysal, M. (2005). “An Examination of the Effects of
Motivation and Satisfaction on Destination Loyalty: A Structural Model”.
Tourism Management, 26 (1), 45–56.
Yousefi, M. & Marzuki, A. (2012). “Travel Motivations and The
Influential Factors: The Case of Penang, Malaysia”. Anatolia: An
International Journal of Tourism and Hospitality Research, 23(2),
169-176.
Yuan, S. & Mcdonald, C. (1990). “Motivational Determinates of
International Pleasure Time”. Journal of Travel Research, 29 (1), 42-44.
150
151
SEMPOZYUMDAN RESİMLER
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
ULUSLARARASI GÖÇLER SONRASI SİVİL TOPLUM
KURULUŞLARININ YAPISAL VE FONKSİYONEL
DEĞİŞİMLERİ
Begüm AVCI1-Mahmut ATAY2
Özet
Bu tez sosyolojik muhayyilenin sınırları dâhilinde STK’lara ve onlar
üzerindeki yapısal ve işlevsel olarak göçmen etkilerine dair bir şeyler
söyleme çabasının ürünüdür. Sivil toplum kuruluşları gönüllülük esasına
dayanan bir, bir araya geliş ve ortak amaçlar doğrultusunda, toplum yararı
gözetilerek hareket eden vakıf ve derneklerdir. Bu toplum yararı gerek
beslenme, gerek eğitim, gerek güvenlik ve sağlık bağlamında olsun her
zaman insani boyutlarda işlerlik gösterir. Bundan ötürü metafor olarak bir
devleti, sınırları ve koruyuculuğu ile o milletin babası kabul edersek; sivil
toplum kuruluşları da hiç kuşkusuz anne metaforu olacak ve daha detaycı,
daha duygusal ve daha somut bir anlayışla savaş, kıtlık, yokluk ve daha
birçok doğal afette ve daima toplumun yakınında insani yardım sağlayan
girişimde bulunacaklardır. Tüm bu detaylar doğrultusunda sivil toplum
kuruluşlarının topluma kattıkları işleyiş ve farkındalık göz ardı edilemez
boyutlara ulaşmaktadır. Bundan ötürü bu tür kuruluşların işleyişleri,
değişimleri, sınırlılıkları ve sorunları, sosyal bilimciler tarafından yakinen
incelenmeli ve böylece içinde bulunulan topluma bu köprüler vasıtasıyla
daha yakın olunmalıdır. Araştırmanın amacı, uluslararası göçlerin bir şehri
ve içinde varlık bulmuş STK’ları, işleyişlerini ve göz önünde
bulundurdukları temel prensipleri ne yönde ve ne derece değiştirdiğini
gözlemlemek ve bu gözlemler sonucu sivil toplum kuruluşlarının
geçirdikleri dönemsel farklılaşmaları çeşitli verilerle göz önüne sunmaktır.
Bu amaç doğrultusunda tezimizde Konya bağlamında 4 sivil toplum
kuruluşu ( Dosteli, Ribat, Ravza, Elbir) baz alınacak; değişimler 1990-
2015 yılları daha çok değerlendirilerek bir söz söyleme gayretinde
olunacaktır.
Abstract
This thesis is the product of an attempt to talk about the civil society
organizations and the structural and functional effects of migration on them
within the boundaries of sociological imagination. Non-governmental
organizations are foundations and associations that act on a voluntary basis
and act in accordance with the common good for the purpose of meeting
and common purposes. The benefit of this society is always humanitarian,
whether in the context of nutrition, education, security and health.
1 Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, [email protected]. 2 Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
166 Therefore, if we accept a government, metaphorically, as the father of that
nation with its borders and protection; non-governmental organizations
will undoubtedly be the metaphor of the mother, and with a more elaborate,
more emotional and more concrete understanding, they will attempt to
provide humanitarian assistance to the people in the time of war, famine,
poverty and many other natural disasters. In line with all these details, the
functioning and awareness of non-governmental organizations in the
society cannot be underestimated. Therefore, the functioning, changes,
limitations and problems of such organizations should be closely examined
by social scientists, so that they could be closer to the society through these
bridges. The purpose of the study is to observe in what way and in what
degree international immigrations affect a city and its civil society
organizations’ functioning and the main principles that are taken into
consideration, as a result of these observations, to present the periodical
differentiations of civil society organizations with various data. For this
purpose, 4 non-governmental organizations (Dosteli, Ribat, Ravza, Elbir)
will be used in our thesis. The 1990-2015 years will be evaluated more and
more.
Giriş
1990’lı yıllardan sonra Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte ortaya
çıkan siyasi çözülmeler ve rejimlerdeki değişimler birçok farklı coğrafyada
bulunan kabileler arası çatışmalara sebebiyet vermiştir. Bunun tekelinde
etnik çatışmalar meydana gelirken öte yandan iç savaş, insan hakları
ihlalleri, etnik savaşlar, siyasi istikrarsızlık ve tutarsızlıklar ülke işgallerini
doğurmuş, ülkelerarası anlaşmazlıklar, farklı coğrafyalarda gelişen siyasi
tavırlar, zorunlu insan hareketliliğine sebebiyet vermiştir.
Yukarıdan aşağıya gelişmiş, gelişmekte olan ve yoksul tüm ülkelerin
ortak paydası haline gelen ve yüksek oranda sorun teşkil eden mülteci ve
sığınmacı hareketliliğine karşın ulus devletler ve organizasyonları yetersiz
kalmış, mülteci ve sığınmacı denetimi ve yönetimi konusunda boşluklar
oluşmaya başlamıştır.
Son kertede Türkiye’nin de küresel göç haritasındaki yeri değişmiş AB
ülkeleri başta olmakla beraber Güney - Kuzey / Doğu – Batı ekseninde
durmaksızın gelişmiş ülkelere yönelen göç akışının uğrak noktalarından
biri haline gelmektedir ve bu durum gün geçtikçe artan bir mülteci –
sığınmacı girişine sebebiyet vermektedir.
Öte yandan karşı karşıya olunan bu durum, rotanın asıl istikameti olan
AB ve Batı ülkelerine yönelik hareketi, sınırları içerisinde denetim altında
bulundurma, barındırma ve durdurma işlevi beklenen Türkiye açısından
sosyal düzlemde yasal ve ekonomik olarak büyük önem taşımaktadır.
Fakat Türkiye yasal düzenlemelerin yetersizliği noktasında
eleştirilmektedir çünkü bu alanda yapılan az sayıdaki araştırma gösteriyor
167 ki; mülteci ve sığınmacıların sınırlardan ülkeye giriş yapması, sığınma
talebinde bulunması ve BMMYK’dan gelecek kararın bekleme süresi hem
yasal, hem ekonomik hem de sosyal sorunlara neden olmaktadır. Tüm bu
karşılaşılan sorunlar ve onların getirisi eleştiriler sonucunda Türkiye yeni
uygulama düzenlemelerle bu problemlerin üstesinden gelme
girişimindedir.
AB ülkeleri Türkiye’ye eleştirilerinin yanında birde mülteci kabul
ölçütleri noktasında baskı yapmaktadır. Çünkü sınırları içerisine sadece
ihtiyaç duyulan nitelikteki kişilerin tercihine dayanan bir seçicilik söz
konusudur ve bu tavrına karşılık Türkiye’den göç noktasında yeni
politikalar düzenlemesini talep etmekte, dolayısıyla Türkiye gidilemeyen
ülkeler sonrası tercih edilmek durumunda kalınan bir göç ülkesi haline
gelmektedir. Düzensiz göçmenler zaman içerisinde giderek artan bir sayı
ile birlikte ülkeye yerleşmektedir. Ülke içi önlemler alınmadığı müddetçe
bu hızlı artış beraberinde yasal, sosyal, kültürel problemler doğururken,
ülkeye ağır mali yükümlülüklerde katacaktır.
Mülteci ve sığınmacı gerçeği bunca gün yüzündeyken ve içinde
bulunulan koşullar ve sorunlar bir dönüşümü ihtiyaç kılıyorken, bu durum
sadece sosyolojinin değil, diğer birçok disiplininde ilgi alanına girmeli
tıpkı 1980’lerin sonunda AB’deki mülteci ve sığınmacı hareketleri
dolayısıyla bu konunun uluslararası ilişkiler, hukuk, ekonomi, iktisat,
siyaset bilimi ve tabi sosyolojinin ortak çalışma konusu haline gelmesi gibi
Türkiye’de de sosyal hizmet, sağlık, istihdam, barınma, dil eğitimi, uyum,
mesleki eğitim… gibi oldukça kapsamlı pek çok göç ve iltica
politikalarının üretilmesini gerekli kılmalıdır. Tüm bunlar ekseninde
sığınmacı ve mültecilerin barınma, eğitim, iletişim, gereksinim ve
adaptasyon sorunlarının tanımlanıp, değerlendirilmesi, yapılacak kapsamlı
araştırmalar ve verilerle yapısal ve işlevsel olarak gelinen durumun gözler
önüne serilmesi büyük oranda ulusal göç politikalarının üretilmesi ve ivme
kazanması noktasında büyük önem taşımaktadır.
A-GÖÇ NEDİR?
1.Göç Kavramı ve Nedenleri – Türleri
Bireyin yaşadığı mekân ile arasındaki sosyal, ekonomik ve
kültürel bağın aşınmasında büyük etkiye sahip olan göç, kavramsal
bir çerçevenin çizilmesi, türlerinin ve oluşum nedenlerinin
belirlenmesi, son noktada kısa, orta ve uzun vadedeki etki ve
gereksinimlerinin anlaşılabilmesi için oldukça önemlidir çünkü bu
kavramsal çerçeve gerek birey bağlamında gerekse bireyle karşı
karşıya kalan toplum bağlamında iletişimi mümkün kılacak ve sorun
çözümüne doğrudan katkı sağlayacak yegâne temeldir.
168
1.1.Göç Kavramı
Göç, coğrafi mekân değiştirme sürecinin sosyal, ekonomik, kültürel ve
siyasi boyutlarıyla toplum yapısını değiştiren nüfus hareketleridir (Özer
2004: 11). Göçler iç ve dış göçler şeklinde iki şekilde ele alınmaktadır. İç
göç bir ülkenin kendi sınırlan içerisinde belirli bir bölgeden bir başka
bölgeye gerçekleştirilen göç hareketidir. Dış göçten ise bir ülkeden bir
başka ülkeye yapılan göç anlaşılmaktadır.
Kuşkusuz canlılar arasında özel bir yeri bulunur insanın çünkü sadece
insan ile doğduğu ve yaşadığı mekân arasında kuvvetli bir ilişki
bulunmaktadır. İnsan olmadan nesnelere anlam atfedecek başka bir canlı
bulunmamaktadır. Canlılar arasında özel bir konumu olan bireyin oluşum
ve gelişim sürecinde, içinde bulunduğu sosyal ve fiziki çevrenin büyük
önemi vardır. Kimileri tarafından sosyolojinin kurucularından kabul
edilen, kimileri tarafından büyük tarih felsefecisi görülen İbn-i Haldun’un
asabiyet teorisini çevresel koşullar üzerine bina edip açıklaması da
mekânın toplumsal yapı ve ilişkiler üzerindeki etkisine bir belirteçtir.
Mekânsal değişikliğe karşılık gelen göç (Güvenç, 1996: 21), bireyin
psikolojik durumu başta olmak üzere topluma dair olan hemen her şeyi
etkileyen bir olgudur.
Göç olgusu ekonomik bağlamda, yaşanılan toplum için bir yandan
göçle gelenler diğer yandan mukimler için yeni koşulların meydana
getirmiştir. Bu koşullar hem ekonomiye dinamizm kazandırmakta hem de
egemen bir sömürge ilişkisine ortam hazırlamaktadır. Yapılarda ve
toplumsal koşullarda aşınma ve değişime sebep olan göç, adeta bir arena
gibi yeni sorunlar ve fırsat alanları ortaya çıkarmakta ve bu durum sınıfsal
geçişkenliğe sebep olmaktadır. Elinde kaybedecek çokta bir şeyi kalmamış
bireyi kendini yeniden inşa etme ve yaşanılan toplumda yer bulma gayreti
bağlamında risk alma düzeyini yüksek tutacaktır. Bu tutum ekonomik
alanda çoğunlukla olumlu karşılık bulurken sosyal ve kültürel alanda
birçok sorunu da beraberinde getirecektir. Göçmenlere verilen hakka tabi
ilerlemeyi gören vatandaş tepkisi de aynı zamanda siyasal sorunlara
sebebiyet verecektir.
Toplumsal ve siyasal kimlik oluşumunda ve aidiyet duygusunda en
büyük etken yüzyıllardır mekânlar olmuştur. Aile, kabile, kavim, inanç
gibi mikro düzey; etisite, millet, vatan, devlet bibi makro düzey kimlik
oluşumunda mekân asli bir unsur boyutundadır. Tüm bunların varlık
sebebini devam ettirebilmesi noktasında bireylerin büyük bir rolü
bulunmaktadır çünkü içinde yaşadıkları koşullara uyum sağlayıp
sağlayamama durumu, tüm bu sayılan yapıların hayatta kalmaları ve
devamlılık sağlamaları konusunda paralel çizgiye sahiptir. Toplumun en
küçük yapı taşı aile ile başlayan, sistemler, siyasal süreçler ve bir
medeniyetin gelişimi, çözülüşü ve son noktada aşınıp çöküşünde
169 mekânlarla yakalanamayan uyum sürecinin bir başka deyişle uyumsuzluk
halinin doğrusal bir ilişkisi bulunmaktadır. Mekân ve insan uyumu aslında
mekânın varlık çizgisini belirleyen bir harç görevindedir. Ayrıca teknolojik
gelişmeler insan ile mekân arasındaki ilişkiyi, birincisinin lehine bozmaya
başlamıştır. İlişkideki bu bozulma insan lehine bir durum ortaya çıkartıyor
algılansa da orta ve uzun vadede, insan ve insana dair olana yönelik birçok
olumsuzluğu beraberinde getirmiştir (Çelik, 2012: 298-299). Göçlerin
büyük çaplı ve kapsayıcı olması, mekân ve insan birlikteliğinin
bozulmasında derin ve hızlı bir etki yapmıştır. Bu kitlesel nitelikteki göçler
kültürel aşınmaları da beraberinde getirmektedir.
Göçe bağlı dünyanın pek çok büyük kentinde hızlı nüfus artışı meydana
gelmiştir. Büyük kentlerdeki bu nüfus artış hızı gerek ekonomik gerekse
sosyal ve siyasal alanlarda büyük gerilimler ve kutuplaşma alanları ortaya
çıkarmıştır. Kentsel yerleşim ayrışmalarına sebep olan gerilim ve
kutuplaşma beraberinde ekonomik ve kültürel unsurların siyasala evrimine
zemin hazırlamış bunu mümkün kılmıştır. Dünyanın pek çok yerinde göçe
bağlı olarak büyük kentlerde hızlı bir nüfus artışı yaşanmıştır. Bu tarz bir
siyasal evrilme sonucunda demokratik çizgilere sahip bir sistemde
öncelikle bireyin sonra sosyal grup ve sınıfların üzerinde belirleyici bir
siyasal tercih etkisi oluşmaktadır ve bu diğer taraftan şiddete meyilli
radikalize yapı ve hareketlerin ortaya çıkışına ve gelişim göstermesine
sebep olmaktadır.
Geleneksel yapı ve ilişkilerin aşınmasında kentlileşme süreci mühim bir
vakıadır. Çünkü kır geleneksel ilişkilerin ve yapıların üzerinden yükselen
bir dinamikken kent tam tersi bir durumla bu geleneksel yapı ve ilişkiler
ağını aşındıran ve dönüştüren bir oluşumdur. Bu durum kırdan kente
göçenlerin hem kendi dinamiklerinden uzaklaşmasına sebebiyet verirken
hem de kentin dinamiği olan fiziki ve sosyal yapılara bir yabancılaşma
durumunu ortaya çıkartır. Bu durum hem duygusal hem de aleni olarak
sosyal hayatın içindeki bireyin açmazlarından biri haline gelmektedir. Bu
duygunun yerleşmesinde kentli nüfusun da payı büyük orandadır çünkü
kırdan gelene takınılan dışlayıcı bir tutum vardır. Bu tutum aidiyet hissinin
oluşumu ve gelişimini sekteye uğratıp, yabancılaşmayı olağan bir durum
haline getirmektedir. Kırdan gelen birey ve sosyal grubun bu tutuma
ikircikli bir cevabıdır hemşehricilik. Akrabalık, kabilecilik gibi geleneksel
ilişki ağlarını kırdan kente taşır birey ve kentteki kurum ve kurallar, kırdan
gelenler için bir değer atfetmiyor, anlam ifade etmiyordur çoğu zaman.
Kentlinin takınmış olduğu dışlayıcı tavır sonrası, kendince bir söz söyleme
gayretine girişen birey için artık kentte var olabilme, kalmaya devam etme
ve güçlü olma hissi kentli ile barışık olmayan bir yaşam sürecini
beraberinde getirir.
170
Kentlileşme sürecinde birey özgürleşir çünkü bireyselleşme bu durumu
yüksek oranda besler. Fakat kentlileşme sürecindeki bu bireyselleşme,
bireyi büyük oranda özgür kılarken paralel ölçütlerle kendi geçmişine ve
hayata dair çok şeyden uzaklaştırmaktadır. Köksüzleştirme olarak
nitelenebilecek bu durum sosyal hayatta varlık gösteren bireyin
karşılaşacağı pek çok sorunla zemin hazırlar niteliktedir.
1.2.Göç Nedenleri
İnsanlar yaşadıkları mekânları çeşitli nedenlerle terk etmek durumunda
kalmışlardır. İnanın iradesi dışında gelişen doğa hadiseleri tarihsel süreç
içerisinde göçün en önemli nedenlerini oluşturmuşken, sanayi devrimi
sonrasında asli belirleyicisi insan olan ekonomik, siyasi ve sosyal nedenler
göçün en önemli nedeni haline gelmiştir (Keleş, 1983: 6). Özellikle ulaşım
ve iletişim araçlarındaki gelişmelere paralel olarak insanların daha iyi bir
hayat sürme istekli göçlerde (Sencer, 1979: 28) büyük bir artış olmuştur.
Özellikle güney yarım küreden kuzeye ve doğudan batıya doğru büyük
çaplı göç hareketleri ortaya çıkmıştır.
Göç süreci ve gelişimini, göçü meydana getiren sebepler büyük oranda
etkilemiştir. Siyasi neden içeren göçler, ekonomik nedenli göçlerden farklı
süreçlerin işlerlik kazanmasına sebep olacağı gibi farklı siyasi, sosyal ve
ekonomik sonuçların doğmasına da sebep olabilir. Siyasi neden içeren
göçler istekli, bilinçli ve emin bir siyasallaşma duygusuna, siyasi
eğilimlerdeki radikalleşmeye ve öte yandan güçlü diaspora oluşumuna
neden olurken; toplumsal entegrasyonda dirençli bir grup psikolojisine de
zemin hazırlamaktadır. Ekonomik neden içeren göçler, kimi zaman istekli
kimi zaman zorunlu bir ait olma duygusuna, ekonomik eğilimlerde risk
alma durumuna ve öte yandan güçlü bir yer bulma gayretine neden
olurken; içinde yer bulmaya çalışılan toplumsal dinamikler tarafından
dışlayıcı ve yabancılaştırıcı bir algıyla da karşı karşıya gelebilmektedir.
1.3. Göç Türleri
Göçün gerçekleşme nedeninin bilinmesi, göçün etki boyutunun
yorumlanmasına kapı aralayacaktır. Göç, bireylerin veya sosyal grupların
kendi irade ve istekleriyle gerçekleşen özgür bir süreç olabileceği gibi
kendi irade ve istekleri dışında oluşan gelişimlerin sonucunda ortaya çıkan
zorlama bir süreç şeklinde de meydana gelebilir. Göçün bir ucu bireyselken
diğer ucu kitlesel devinimlerdir.
Göç nedenlerine göre, göç türlerini biraz daha detaylandırmak gerekirse
oluşum nedenine göre; bireyin veya sosyal gurubun içinde bulunduğu alanı
kendi istenci ile terk etmesi ‘gönüllü göç’ olarak nitelenir ve bu göçlere
çekici güçler sebebiyet verir. Nedir bu çekici güçler diye bir soru
yöneltirsek eğer hemşerilik algısı, bireysel özgürlük duygusu ve inancın
kişisel boyutlarda yaşanılırlığının artışı, daha iyi koşullarda bir eğitimle
171 gelir seviyesini yükseltme talebi ve kariyer beklentisi, alışveriş, sağlık gibi
daha kapsamlı hizmet alanları alınabilecek cevaplardan bazılarıdır.
Oluşum nedenine göre göçün diğer ucu bireyin ve sosyal grubun içinde
bulunduğu alanı kendi istenci dışında terk etmesidir ve buda ‘zorunlu göç’
olarak nitelenir ve bu göçlere itici güçler sebebiyet verir. Bahsi geçen itici
güçlere örnek verme gerekirse; sosyal hizmet yetersizlikleri, güvenlik
ihtiyacı, temel ihtiyaçların karşılanmaması, savaş ve doğal afetler, işsizlik,
dini, siyasi ve etnik baskılar, baraj ve yol yapımı gibi devlet planlarının
etkisi bunlardan bazılarıdır.
Bir de süreç bağlamında göçler bulunmaktadır ki bunların ilki
‘mevsimlik göç’ tür. Mevsimlik göçler en genel tanımıyla birey veya
sosyal grubun turizm, hayvancılık ve tarımsal faaliyetler nedeniyle yer
değişikliğine gitmesidir. Bir diğer süreç bağlamında göç unsurumuz
‘sürekli göç’ tür. Sürekli göçler yukarıda detaylıca anlattığımız üzere
siyasi, ekonomik, sosyal ve doğal nedenlerle zorunlu veya gönüllü olarak
bir yerin sürekli terkidir.
Mesafesine göç göçler; iç göç ve dış göç olarak ayrılır. ‘İç göç’ kırdan
kıra, kırdan kente, kentten kıra ve kentten kente doğru gerçekleşen ülke
sınırları içindeki göçleridir. Sürekli ve geçici olabilirler, nedenleri yine
yukarıda bahsi geçen turizm, tarım, gelişmiş sanayi, yoğun ticaret ağları,
zengin maden yatakları ve kültür kentleridir. ‘Dış göç’ adından da
anlaşılacağı üzere, ülke dışına gerçekleşen, sürekli veya geçici göçlerdir.
En temel göç türleri bunlar olmakla beraber göç gerek uluslararası
bağlamda gerekse yerel anlamda varlığı ve etkisi yadsınamaz boyutlara
ulaşmış bir ortak payda alanı haline gelmiştir. Bireyin dışında bir iskan
ünitesinden bir başkasına nakledilen eşyaların hepsine de göç denmektedir.
Ayrıca kuş, balık ve bazı hayvan türlerinin mevsimsel yer değişiklikleri de
göç alanında bahsi geçebilecek bir diğer yaşamsal rutindir ve göç adıyla
anılır.
Sürece yayılan ve sürdürülebilirliği olan bir tür olarak iradi (gönüllü)
göçün ekonomik, siyasal ve sosyal olan yansıması doğal afetler veya savaş,
terör, sürgün gibi güvenlik kaygılarından (Çobanoğlu, 1996: 12) dolayı
ortaya çıkan zorunlu göçün yansımasından farklı olmaktadır. Daha verimli
bir yaşamsal faaliyet alanına ve iyi bir yaşama kavuşma arzusunun
etkisiyle birey veya sosyal grubun bulunduğu yeri terk etmesi anlamına
gelen iradi göçte söz konusu belirleyici ekonomik alan iken, birey veya
sosyal grubun öncelikli ihtiyacının barınma ve sığınacak yer arayışı olan
zorunlu göçlerde siyaset belirleyici unsurdur.
Bir yanda göçün iradi ya da zorunlu olması varken diğer yanda göçün
sayısal yoğunluğu söz konusudur ki bu durum göçün etki boyutunun
yorumlanmasında belirli bir unsurdur. Uzun süreçlere yayılan bireysel
küçük çaplı göçlerle, kısa süreçler içerisinde meydana gelen büyük ve
172 kitlesel göçlerin ortaya çıkardığı etki boyutları birbirinden farklı sonuçlar
sunmaktadır. Özellikle siyasal iktidarların karşılamada zorlandığı veya
karşılayamadığı kitlesel göç dalgaları mekânsal, sosyal ve siyasal birçok
karmaşık sorunun ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır (Li, Frieze,
2012: 5-8).
2. Göçmenler ve Terkedilen Yer Açısından Göç
Sosyal bir varlık alanına sahip olan bireyin fiziksel ve sosyal birçok
farklı gereksinimi bulunmaktadır ve bu gereksinimlerini karşılamak için
ona, içinde bulunduğu doğal ve yapay çevre çeşitli imkânlar sunar. Çünkü
bu doğal ve yapay çevresel koşullar insana dair birçok şeyin ortaya
çıkmasına zemin hazırladığı gibi, insanın hayat bulmasına da imkân
tanımaktadır. Bu imkânları bünyesinde barındırıp gerekli koşullarda,
insana bunu kullanılır kılmakta ve ihtiyaçlar dâhilinde büyük imkânlar
sunmaktadır. Göçe insanın yaşadığı coğrafyadan ayrılıp bir başka mekâna
yerleşmesi demiştik, işte bu yer değiştirme insanın sosyal durumu üzerinde
etkili olduğu gibi, birey veya sosyal grubun ayrılmak durumunda kaldığı
mekân bağlamında d etkilidir ve o mekânları birçok yönden olumlu ve
olumsuz etkilemektedir.
Göç süreci bireyi dinamik bir hayat yaşamaya doğru evirir. Göçle gelen
birey yeni bir yerleşim alanında mevcudiyetini sağlayabilmek adına, bir
yandan adaptasyon süreci içerisine girerken diğer yandan bulunduğu
yerleşim alanında kendisine alan bulmaya, yer açmaya, hayatta kalmaya
ve elinde bulunan kısıtlı imkânı kaybetmeden, geliştirme çabası içerisine
girer. Bir nevi başlangıcı küçük, ilerleyişi ise bazen olabildiğince büyük
çaplı iktidar savaşıdır bu. Göçmenler, göçtükleri yerdeki toprak, şehir ve
siyaset başta olmak üzere hemen her şeyi iktidar aracı veya engeli olarak
görmektedir (Cengiz, 2010: 188). Göçmenlerdeki bu tutum
mevcudiyetlerini sürdürmeye başladıkları yerleşke ve sosyal çevrede de
doğal ve yapay birçok değişime sebep olmakta ve büyük çaplı değişimlere
altyapı hazırlamaktadır.
Kaybedecek çok az şeyi bulunurken, tutunursa eğer kazanacak çok şeyi
olan göçmenlerin risk alma durumu, mevcudiyetlerini sağladıkları yerde
ikamet eden yerleşik hayat insanlarına oranla çok daha yüksek
seviyelerdedir ve bu durumun getirisi bir dayanışma söz konusudur. Şöyle
ki; hayatta kalabilmek ve güçlü olabilmek adına, aynı gayretin temsilcisi
benzer grup üyeleri bir araya gelerek ortak çabada bütüncül bir duruş
sergilerler. Bu durumun yaygınlaşması göçmenlerde güçlü bir ‘yenileme
potansiyeli’ ne kapı aralar ve göçmenler açısında yeni fırsat alanlarının
açılımı bu hafıza sonucunda oluşan sosyal bir gerçekliktir. Göçmenlerin bu
olumlu sayılabilecek hayatta kalma gayretlerinin yanı sıra birde onları ve
çevrelerini uzun vadede karmaşık birçok sorunla muhatap edecek bazı
durumlarda söz konusudur. Bu durumların sebebi de yine göçmenlerin
173 kendi içerilerinde bulundurdukları ayırt edici özellikleridir. Çevresel
koşullara adapte olmama durumu ile kamusal hizmetlerin asgari düzeyde
dahi karşılanamaması durumu göçle gelenlerin gecekondu tipi yapılaşma
(Tatlıdil, 2002: 358), dolmuş tipi toplu ulaşıma araçları gibi kendine özgü
geçici ve çözümlere yönelmesini beraberinde getirmiştir.
Göçmenlerin kentlileşme sürecine dâhil olmalarıyla birlikte karşı
karşıya kaldıkları değişim ve geçiş süreci, onların kendi hafızalarında
bulunan geleneksel çizgilerini sürdürmelerine ve aktarmalarına pek imkân
tanımamıştır dolayısıyla yineleme mümkünlüğünü yitirmiştir. Bu marjinal
bir göçmen ölçeği meydana getirmiş ve göçmenler ara bir kültürde yer
almak durumunda kalmıştır.
Kentlileşme sürecindeki göçmenler bir taraftan dönüşüm bayrağını
elinde bulundururken diğer yandan o bayrağın asli unsuru mekânı
dönüştürmüşlerdir. Bu dönüşüm iktidarda yer bulma ve iktidara gelme
şeklinde cereyan etmiştir. Dönüşüm tek boyutlu olamayacağı için de süreç
dâhilinde göçmenler için çokta bir anlam ifade etmeyen bazı değerler bu
süreçten olumsuz etkilenmişlerdir. Tarihi eserler, doğal güzellikler,
kültürel değerler bunlardan bazılarıdır. Çünkü kitlesel göçler sosyal,
ekonomik ve fiziki birçok sorunun ortaya çıkmasına sebep olurlar ve bu
sorunların devamlılığı da insan hakları bağlamında çeşitli olumsuzluklara
zemin hazırlar.
Bahsi geçirilmesi gereken son bir unsurda göç sonrası kırın durumudur.
Kırın iticiliği ve kentin çekiciliği (Ficher, 1994: 155-156) yargısı çokça
duyulan ve benimsenen bir yargı olmakla beraber, bu yargı üstünden
yükselen göç süreci beraberinde terk edilen veya terk edilmek zorunda
kalınan kırsal mekânda ikamet eden insan sayısının azalışını getirmiştir.
Bu nüfus azalımı kırsal yerleşim yerlerinin amiyane tabirle viraneye
dönmesine sebep olurken, öte yandan kırdaki sosyal yapı ve ilişkiler ağının
da değişim ve dönüşümüne sebep olmuştur. Yaşanan değişiklikler elbette
sadece kırdan kente göçmeler sonucu ortaya çıkan nüfus azalması sonucu
olmamış, bu göçler sonunda kırla irtibatı kesilmeyen kentlileşme
sürecindekilerin yaşadıkları değişim ve dönüşümü kıra aktarmaları sonucu
da ilerleme kat etmiştir. Öte yandan iletişim araçlarının ve ulaşım
imkânlarının artıp yaygınlaşması da bu değişime katkı sağlayan bir diğer
unsurdur.
3. Gelinen Yer Açısından Göç
Hızlı göç hareketleri, kentlerdeki yerleşim alanlarında genişlemeye
neden olmuştur. Yeni yerleşim yerine duyulan ihtiyaç, bu ihtiyaca kamu
otoritesinin karşılık verememesi ve bunun sonucunda plansız yeni yerleşim
yeri açılması yeni birçok durum ve sorunun ortaya çıkmasına zemin
hazırlamıştır (Kıray, 1998: 92). Öte yandan kentlileşme sürecine dâhil olan
fakat bir türlü kentlileşemeyen göç unsuru çarpık kentleşmeye sebebiyet
174 vermiş ve bu durum sadece fiziksel bir sıkıntıdan öte kentin kimyasına
aykırı ve bozucu nitelikte bir yapı sıkıntısı doğurmuştur. Kaçak yapılaşma
ve alt yapı sorunu bu sıkıntıların en basit örneklerindendir.
Artan nüfus hızı kentlerde ve kentli insanda siyasal, sosyal ve ekonomik
alanda paylaşma sıkıntısı doğurmuştur. Bu paylaşma sıkıntısının arka
planında göçle gelenlerin rekabet ortamı, hayatta kalma gayreti ve risk
alma girişimleri bulunmaktadır. Buna karşılık kentli insanın kaybetme
korkusu üzerinden yükselen etnik milliyetçi duygusu, paylaşma
sıkıntısının bir uzamı haline gelmektedir. Paylaşmak istemeyen ve
kaybetme algısı yüklenen birey toplumsal kutuplaşmaya doğru ilerlerken,
gerilimi besler ve tüm bu sıkıntılar sonucunda siyasallaşma sürecine
girişilmiş olur. Bu tarz bir siyasallaşma durumunun yaşanması, kentli birey
için bir başkaldırı iken, göç eden için bir tehlike, içinde bulunulan ülke için
ise demokratik yapının oluşum ve gelişimine karşı bir patika bir engeldir.
Göç sonrası kentlerde meydan gelen yapı ve düzen dönüşümü, aynı
zamanda farklı alanlardaki istikrarsızlıklara da sebebiyet vermektedir.
İstikrarsızlıkta yaşanılacak her türlü sorun muhakkak ki ülke bazında
birçok kırılmaya ve bir toplumun ana besin kaynağı olan kültürün
yinelenmesine, geleneğin aktarımına ve gelenekselin yenilenememesine
sebep olacaktır. Üretilemeyen bir kültür yapı ve toplum açısından büyük
sorun teşkil etmekle beraber, devamında yapıdaki kural ve normların ve
hatta işleyişin olumsuz yönde etkilenmesine de neden olacaktır. Domino
etkisi gibi kırılma göç edenle başlayıp, göçü benimsemeyen kentli ile
devam edecek, sosyal alan çatışması, geleneğin yaygınlaşmasının önüne
geçecek ve takınılan tavrın getirisi olan kural tanımazlık yapı işleyişini
sekteye uğratacaktır. Tüm bunlar totalde değer yargılarından uzaklaşan
bireyin devlet kurumlarına olan güveninin sarsılmasına ve kural tanımaz
bir tutum sergilemesine sebep olacaktır ki geniş bağlamda baktığımız
zaman buda suç oranlarının artışı demektir.
Göçler, ülke ekonomisi yanında kentteki ekonomik yaşamı, etkisi
boyutuna bağlı bir şekilde etkilemiştir (Massey, vd., 2014: 42). Göç,
işsizlik artışına, kamusal harcamaların artmasına, harcama kalemlerinin
sıralamasının değişmesine, vergi artışına, kayıt dışılığın artmasına,
çalışanların ücretlerinde düşüşe, gayrimenkul fiyatları ile kiralarda artışa
ve haksız rekabet koşullarının ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Ancak,
göçün ekonomiye yeni ve dinamik bir iş gücü kaynağı sağladığı (Ersoy,
1985: 8-9) ve aynı zamanda kazanma gayret ve hevesi yüksek bir
toplumsal kesimin, bu meziyetini açık edecek ekonomik alana taşınmasına
aracılık ettiği, dolayısıyla da var olan ekonomiye önemli ölçüde bir katkı
sağladığı gerçeği göz ardı edilmemelidir.
Göçle beraber demografik yapıda değişiklikler olmaya başlamıştır ve
bu değişimler yeni sosyal çevre ve ilişkiler ağını meydana getirmiştir. Göç
175 edenin kentli insana yabancılaşması ve aidiyet geliştirememesi yeni bir
cemaatimsi yapılanma ortaya çıkarmış, kent ve kır arasında kalmış
bireylerdeki bu gerilim durumu, cemaatimsi yapılanmayı sığınak haline
getirmiştir. Çünkü göçle gelenlerin kentte kır patiklerine yakın bir hayat
sürme talebi toplumsal alanda çeşitli gerilimlere sebebiyet vermiş,
dolayısıyla bir entegrasyon gecikmesi meydana getirmiştir. Bu gecikme
sosyal ve ekonomik maliyeti artırırken, birçok yeni sorununda oluşumuna
neden olmaktadır.
Asimilasyon politikaları, zaten kent hayatına yabancı hisseden
göçmenlerin hafızalarının eritilerek kendisi olmaktan çıkartılmasına ve
değer yargılarının değersizleştirilmesine yol açmıştır. Bu durum toplumsal
dışlanmayı beraberinde getirmiş ve sonucu göçmende bir dışlanma
duygusu olmuştur. Öteki olarak görülen göçmen zamanla ötekileşmiş ve
bu ötekinin içinde kendine varlık alanı inşasına girişmiştir.
Suriye gündemine değinirsek; 2010’da Suriye’de patlak veren iç savaş
birçok ülkeyi etkilemiştir fakat bunlardan başlıcalarına hiç kuşkusuz
Türkiye girmektedir. İç savaş sonucu meydana gelen kitlesel göç, göz ardı
edilen birçok gerçeği de Türkiye gündemine oturtmuştur. Göç ve
göçmenlik bağlamında Suriye göçü birçok ülkeye olduğu gibi Türkiye’ye
de göçün somut etkilerini göstermekte ve mühim veriler sunmaktadır.
Göçle gelenler denetimli ve denetimsiz olmak üzere ayrışmış, denetimli
kısım planlı konaklama merkezlerinde geçici suretle yerini alırken;
denetimsiz kısım ülkenin birçok bölgesine yayılmıştır. Bu durum maddi
manevi ülkece büyük sorumlulukları beraberinde getirmiş, halkın ve
merkezi idarenin yükünü artırmıştır. Maliyet hesabında çoğunlukla
denetimli kısım için yapılan harcamalar hesaba katılırken denetimsiz kısım
bu hesaba dâhil edilememiştir. Suriye göçüyle alakalı verilen karar
sorgusunda, yükü çektiğini beyan eden halk demokratik sorgulamaya
girişmiş ve mukim ile devlet arasında farklı gerginlik alanları ortaya
çıkmaya başlamıştır.
Sonuç
Tüm bunlar Türkiye gündeminde göçün sosyal hayat, yapı ve kurumlar,
dolayısıyla ilişkiler üzerindeki etkisinin incelenmesi ve gözden
geçirilmesini bir ihtiyaç ve gereklilik kılmıştır. Öte yandan göçmenlerin
çoğunluğu kadın ve çocuklardan oluşmaktadır ve bu durumda ayrı problem
alanları oluşturmuştur. Göç ile yerleşilen bölgelerdeki komşuluk ve evlilik
ilişkileri gerilimli bir hal içerisinde varlık alanı oluştururken, sosyal
yaşamda Suriyeli kadınlarla evlilik oranlarının artmasıyla birlikte yeni
sorunların ortaya çıkmasına sebep oluşmuş ve bu tarz evliliklere bağlı
boşanma sayılarında da artış gözlenmiştir. Göçmenlerle ilgilenen Konya
düzlemindeki 4 farklı STK ile yapılan görüşmeler ve gözlemler sonrası bu
176 süreçteki yapısal ve fonksiyonel değişimler genel manada 7 maddede
toplanmıştır.
a. Yardım içeriği değişti.
b. Profesyonelleşme geldi.
c. Kurumsallaşma geldi.
d. STK’ların devletle beraber iş tutma iş yapma proje geliştirme ve
devletin yardım noktalarından biri haline gelmesi söz konusu oldu.
STK’lar bağımsız iş yapma durumunu mecburen askıya aldı.
Devletle beraber ilerlemek durumunda kaldı.
e. Yönetim kurulu dışında idari kadro oluştu.
f. Dil bilen göçmen eleman çalıştırmak zorunda kalındı.
g. İhtisaslaşma oluştu. Kimileri bazı ülke insanlarına kimileri sadece
nakdi ve ayni yardımlara odaklandı.
Yardım içeriğinde değişim olmuştur çünkü önceden yerli halka hizmet
veren birçok aşevi günlük çıkan sıcak yemek sayısını artırmış aynı
zamanda göçmenlere kültür farklılığından doğacak damak lezzeti farklılığı
açısından gıda kolisi yardımlarında bulunmaya başlamıştır, böylelikle her
göçmen kendi kültürüne yakın yemekleri bu kolilerden çıkan ürünler
vasıtasıyla pişirebilecektir. Diğer yandan önceleri şehir ekmeği
dağıtılırken, göçlerle beraber göçmenlerin tükettiği ekmeklerin üretimi
için, fırınlar açılmış ve bu fırınlarda göçmen ekmeği üretilmeye
başlanmıştır. Diğer yönden mezhep ayrımlarından ötürü kimi göçmenlere
halısız evler sağlanmıştır çünkü Türkiye algısının aksine, bazı Suriyeli
göçmenler halısız evlerde oturmayı tercih etmektedirler.
Profesyonelleşme ve kurumsallaşma gelmiştir artan göçmen sayısı ile
çünkü kayıt altına alım zorunlu bir hal almıştır. Uluslararası göçler sonrası
birçok göçmenin ülkeye girişi ile birlikte, yardım isteme ve yardım
talebinden çoğalma söz konusu olmuş ve tek bir kişinin birçok yerden
yardım talep etmemesi ve yardım israfı oluşmaması açısından kayıt altına
alma zorunlu hale gelmiştir. Böylelikle bilgisayarlardan sağlanan kolay
erişimli programlar sayesinde, bir göçmenin hangi STK veya devlet
bünyesinden ne kadar süreli ve ne içerikli yardım aldığı görülebilmektedir.
STK’ların devletle beraber iş tutma, iş yapma, proje geliştirme
değişimleri, bağımsız iş yapma durumlarını askıya aldı çünkü göçler büyük
boyutlarda ve yoğun. Böyle bir yoğunlukta devletle iş birliği yapma
STK’lar açısından, tersi bir anlayışlı yardımlar konusunda STK’larla iş
birliği yapma devlet açısından kaçınılmaz olmuştur.
Yönetim kurulu dışında idari kadro oluşmuştur çünkü kayıt altına
tutulma hem yardım yapanları hem de yardım alanları dâhil etmiştir ve
makbuz kesimleri başlamıştır böylelikle ön muhasebe elemanı ve sigortalı
çalışan alımı STK bünyesine giriş yapmıştır. Aynı zamanda genel
177 prensipler, önceleri yönetim kurulu inisiyatifindeyken artık göçmenlerin
ihtiyaçları dâhilinde çizilen prensiplere dönüşmüştür.
Dil bilen göçmen eleman çalıştırma değişimi doğmuştur çünkü hem
kendi halkının ihtiyaçlarını daha iyi analiz edip aktarabilme ve kısa sürede
problem çözümü sunabilme noktasında hem de göçmenlerdeki farklı dil
ağızlarının hepsine hâkim olma noktasında gerekli olmuştur.
İhtisaslaşma oluşmuştur ve birçok STK böylelikle uzmanlaşmaya yol
almıştır. Kimileri bazı ülke insanlarına ve onların ihtiyaçlarına
yoğunlaşırken, kimileri ayni ve nakdi yardımlara odaklanmaya
başlamışlardır.
Şüphesiz uluslararası göçler, gerek Türkiye bağlamında gerek göç
kabul eden diğer ülkeler bağlamında büyük değişimler getirmiş ve hem
alandan sorumlu devlet yetkilileri hem de STK’lar kendi eksiklerinin
farkına varıp, yeni projeler geliştirip, daha kalifiye bir pozisyonda yer
almışlardır.
Kaynakça
Cengiz, Semran (2010), “Göç, Kimlik ve Edebiyat”, Zeitschrift für die
Welt der Türken, Vol. 2, No.3, pp.185-193.
Çelik, Celaleddin (2012), “Göç, Kentleşme ve Din”, Din Sosyolojisi, (Ed.
N. Akyüz, İ. Çapcıoğlu), Ankara: Grafiker Yayınları, ss.297-306.
Çobanoğlu, Zekai (1996), Konut Sağlığı, Ankara: Somgür Yayınevi.
Ersoy, Melih (1985), Göç ve Kentsel Bütünleşme, Ankara.
Fıchter, Joseph (1994), Sosyoloji Nedir? (Çev. N. Çelebi), Ankara: Atilla
Kitabevi.
Güvenç, Bozkurt (1996), “Göç Olgusu ve Türk Toplumu”, II. Ulusal
Sosyoloji Kongresi: Toplum ve Göç, Mersin: Sosyoloji Derneği Yayınları.
Keleş, Ruşen (1996), Kentleşme Politikaları, Ankara: İmge Yayınevi.
Kıray, Mübeccel (1998), Kentleşme Yazıları, Ankara: Bağlam Yayınları.
Li, Manyu, Irene H. FRIEZE (2012), “Before The Big Decision:
Psycological Theories on Premigration Motivation”, Immigration
Polisicies, Challenges and Impact (Ed. E. Tartakovsky), New York: Nova
Publishers, pp.3-27.
Massey, Douglas S. vd. (2014) , “Uluslararası Göç Kuramlarının Bir
Değerlendirmesi”, (Çev. S. Dedeoğlu, vd.), Göç Dergisi, C.1, S.1, ss.11-
46.
Özer, İnan, (2004). Kentleşme Kentlileşme ve Kentsel Değişme, Ekin
Kitabevi, Bursa.
178 Sencer, Yaşar (1979), Türkiye’de Kentleşme, Ankara: Kültür Bakanlığı
Yayınları
Tatlıdil, Ercan (2002), “Kentleşme ve Göç”, Sosyolojiye Giriş, (Ed. İ.
Sezal), Ankara: Martı Yayınevi.
179
GEÇİCİ KORUMA KAPSAMINDAKİ SURİYELİ
GÖÇMENLERİN ÇALIŞMA YAŞAMINA KATILIMLARI1
Sergen GÜRSOY2- Beyhan AKSOY3
Özet
Bu çalışmada, geçici koruma kapsamındaki Suriyeli göçmenlerin
çalışma yaşamına katılımları konusu ele alınmaktadır. Suriyeli
göçmenlerin Türkiye’de hayatlarını idame ettirebilmeleri için işgücü
piyasasına girişi kaçınılmazdır. Geçici koruma kapsamındaki Suriyeli
göçmen işçilerin göçle birlikte çalışma yaşamına nasıl dâhil oldukları, ne
gibi sorunlar yaşadıkları soruları cevaplanmaktadır. Çalışmanın verisi
Hatay’ın İskenderun ilçesinde yaşamakta olan Suriyeli göçmen işçi ve
esnaflardan oluşan bir örneklemden elde edilmiştir. Örneklem 17’si işçi
13’ü işveren olmak üzere toplam 30 Suriyeli’den oluşmaktadır. Araştırma
kapsamında görüşme yapılan göçmenlerin eğitim seviyelerinin düşük
olduğu görülmektedir. Göçmenler mevcut mesleki bilgi ve deneyimleriyle
iş bulmuşlardır. Göçmenlerin işgücü piyasasına girişinde genellikle eş,
dost, arkadaş ve aracı çevreleri destek olmuştur. Göçmenler; düşük gelir,
iş süreksizliği, ayrımcılık, çalışma yükü gibi konulardan dolayı sorunlar
yaşamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Geçici Koruma, Göç, Çalışma Yaşamı
Participation of Syrian Migrants Under Temporary Protection in
Working Life
Abstract
In this study, participation of Syrian migrants under temporary
protection in working life are examined. There are two basic questions of
the study: How do Syrian migrant workers in temporary protection
participate in working life? What kind of problems do they have in this
process? The data was obtained from a sample of Syrian migrant workers
and tradesmen living in Iskenderun, Hatay. The sample consists of 30
Syrians, 17 of them are workers and 13 of them are tradesmen. The
educational level of the participants is low. Migrants have found work
through their previous knowledge and experience. Immigrants' access to
the labor market is often supported by their relatives, friends and
1 Bu çalışma Akdeniz Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon
Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje Numarası: SYL-2018-4036. Makale,
Sergen Gürsoy’un Göçmenlerin Çalışma Yaşamına Katılımı: Suriyeli Göçmenler
Örneği (Akdeniz Üniversitesi SBE) başlıklı yüksek lisans tezinden üretilmiştir. 2 Akdeniz Üniversitesi, SBE. 3 Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi, İİBF
180 intercessors. Migrants suffer from problems such as low income, job
discontinuity, discrimination and work load.
Keywords: Temporary Protection, Migration, Working Life
GÖÇ VE İŞGÜCÜ PİYASALARI
Göç, uzunluğu, kompozisyonu ve nedenleri ne olursa olsun, insanların
her türlü hareketini kapsayan bir nüfus hareketidir; mültecilerin, yerinden
edilmiş kişilerin, kökeni belirsiz insanların ve ekonomik göçmenlerin
göçünü içerir (Göç Terimleri Sözlüğü, 2009). Göç hareketleri; göç eden
toplum ve göçü kabul eden toplumlar arasında kültürel, dini, siyasi, sosyal
ve ekonomik etkileşimleri içinde barındırmaktadır.
Dinamik bir yapıda olan göç kavramı yaşanılan dönemin koşullarına
göre farklı boyutlara bürünmektedir. Göç olgusunu genel geçer anlamda
kavrayabilmek üzere, literatürdeki göç kavramı ve teorilerine değinmemiz
gerekmektedir.
Göç, Tanımlar ve Genel Kavramlar
Göç kavramını tanımlamak, insanlık tarihindeki yer değiştirme
hareketlerini anlamamıza, açıklamamıza ve geçmişten günümüze olduğu
gibi gelecekte de önemli bir olgu olarak karşımıza çıkacak olan bu durumu
daha iyi kavramamıza yardımcı olmaktadır. Göç, birçok etkiyle ortaya
çıkabilen, süreç içinde değişken olabilen ve hem etkileyen hem etkilenen
yapı ve aktörler itibariyle özgünlüğünü koruyan bir olgudur (Güneş, 2012;
185).
Göç Terimleri Sözlüğüne göre göç; uluslararası bir sınırı geçmek veya
bir devlet içinde yer değiştirmektir. Süresi, yapısı ve nedeni ne olursa
olsun, insanların yer değiştirdiği nüfus hareketleridir (Göç Terimleri
Sözlüğü, 2009). Dünya Bankası raporundaki tanımına göre göçmen ise;
nedeni ne olursa olsun, ikamet ülkesini değiştiren kişidir. Çoğu ülke
göçmenleri, başka bir ülkede doğmuş insanlar olarak tanımlamaktadır
(World Bank, 2017).
Yalçın’a (2004) göre göç; siyasi, ekonomik, toplumsal veya bireysel
sebeplerle bir bölgeden başka bir bölgeye yapılan ve kısa, orta veya uzun
vadeli olarak geri dönüş veya sürekli yerleşim şeklinde görülen coğrafik,
toplumsal ve/veya kültürel yer değiştirme hareketidir.
Genel anlamda göç; insanlık tarihinin başlangıcından itibaren kişilerin
merak duygusu içerisinde ve yaşamlarını idame ettirmek üzere güvenlik,
barınma, siyasi, dini, ekonomik, bireysel koşullar gibi birtakım sebeplerle
bir coğrafyadan, başka bir coğrafyaya doğru yer değiştirme hareketidir.
Başta ekonomik ve güvenlik sorunları gibi nedenler olmak üzere pek
çok sorun, insanların yerleşim yerlerinden toplu şekilde terk etmelerine
181 neden olmuştur (Ekici ve Tuncel, 2015; 10). İkamet ettiği bölgenin
ihtiyaçlarını karşılamadığını düşünen kişi veya topluluklar ihtiyaçlarının
karşılanabileceğini düşündüğü bölgelere doğru göç hareketini
başlatmaktadır.
Yazında, medyada, siyasette ve günlük kullanımda göç ile ilgili bazı
kavramların kullanımında ve çeşitliliğinde bir karmaşa söz konusudur.
Göçmen, sığınmacı, mülteci gibi kavramların sıklıkla birbirlerinin yerine
kullanıldığı görülmektedir. “Göçmen” sözcüğü, bir yerden, bölgeden veya
ülkeden diğerine hareket eden kişi anlamına gelmektedir. “Sığınmacı”
terimi ise uluslararası koruma arayan bir göçmeni ifade etmektedir
(Avrupa Konseyi/Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 2016).
1951 Cenevre Sözleşmesi’nin 1-A maddesinin Mültecilerin Statüsüne
göre, mülteci: “ırkı, dini, uyruğu, belli bir toplumsal gruba mensubiyeti
veya siyasi düşünceleri nedeniyle zulme uğrayacağından haklı sebeplerle
korktuğu için vatandaşı olduğu ülkenin dışında bulunan ve o ülkenin
korumasından yararlanamayan, ya da söz konusu korku nedeniyle
yararlanmak istemeyen yahut uyruğu yoksa ve bu tür olaylar sonucu
önceden yasadığı ikamet ülkesinin dışında bulunan, oraya dönemeyen veya
söz konusu zulüm korkusu nedeniyle dönmek istemeyen
kişilerdir.”(Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği Kıbrıs
Ofisi, 2017).
Genel anlamda dünya tarihini şekillendiren göç olgusunu tetikleyen
birçok sebep mevcuttur. Göç kavramının daha iyi kavranabilmesi için
çalışmamızda, göçe neden olan faktörler hakkında bilgi verilmektedir.
Göçe Neden Olan Faktörler
Birçok alan ve araştırmacı tarafından incelenen göç olgusuna sebep
olan bir dizi faktör mevcuttur. Göç hareketine neden olan bu faktörler göçü
tetiklemekte ve kişilerin bu sebeplerle yer değiştirmesine neden
oluşturmaktadır. Bu nedenlerin başında ekonomik nedenler gelse de
sosyal, kültürel, siyasi, iklimsel, dini vb. birçok nedenler sonucunda göç
hareketi yaşanmaktadır.
182
Şekil 1: Göçün Nedenleri
Kaynak: Şen, 2014; Ekici ve Tuncel, 2015; Başel, 2007; Yılmaz, 2014
Genel olarak göçe neden olan faktörler; itici (savaş, kıtlık, siyasal, dini
baskı, ekonomik koşullar) ve çekici (uygun iş, maddi durum, eğitim
durumu, çevre genişliği, özgürlük algısı, ailevi faktörler) faktörlerdir
(Kızılçelik, 1996; 657-665 akt. Tuzcu ve Bademli, 2014; 57-58). Maddi
kalkınma arayışı, huzur ve güven ortamına yönelme isteği, siyasi nedenler,
aile birleştirme politikaları, sığınma talebi, iyi eğitim koşulları gibi birçok
nedenlerden dolayı göçler yaşanmaktadır (Bayraklı, 2007; 28).
ARAP BAHARI, SURİYE İÇ SAVAŞI VE SURİYE GÖÇÜ
Arap Baharı, Arap halklarının demokrasi, özgürlük ve insan haklarına
sahip olma düşünceleri etrafında bir bütün haline gelip otoriter rejime karşı
toplum taleplerinin dışavurumudur. Bu gelişmelerin öncesinde Libya,
Tunus, Mısır ve Suriye gibi ülkelerde devlet ve siyasal süreçlerin lider
tekeliyle karakterize olan yönetim sistemleri, siyasal süreçte ve iktidarı
elde etmede halkın katılımını büyük ölçüde ortadan kaldırmıştı (Bhardwaj,
2012; 85). Arap toplumlarında (Mısır, Tunus, Libya, Suriye, Cezayir,
Ürdün) bu toplumsal hareketlerin öncesinde gelir dağılımındaki
adaletsizlik üst noktalara tırmanmıştır. Bu coğrafyada eylemler domino
taşı etkisi yaratmış; Tunus’ta başlayan protestolar ve özgürlük hareketleri
Mısır’ı, Libya’yı, Fas’ı, Cezayir’i, Ürdün’ü ve nihayetinde, etkisini yoğun
biçimde hissettiğimiz, Suriye’yi derinden etkilemiştir.
Suriye’de, 2011 yılı Mart ayının başında başlayan barışçıl gösterilere
karşı protestoları bastırmak üzere Suriye lideri Beşar Esed’in komutasında
Sosyal Nedenler
Eğitim imkânı
Alt yapı hizmetleri
Barınma koşulları
Dini ve kültürel nedenler
Siyasal Nedenler
Savaş
Mübadele
Terör baskısı
Güvenlik koşulları
Ekonomik Nedenler
İstihdam koşulları
Turizm koşulları
Tarım koşulları
Ekonomik ve ticari koşullar
Doğal Nedenler
Doğal felaketlerin
görülme sıklığı
Doğal kaynak ve verimli toprak
zenginliği
Uygun iklim koşulları
Barınmaya elverişli arazi
koşulları
183 güvenlik güçlerinin sert müdahalesi, ülkede çok sayıda insanın hayatını
kaybettiği bir iç savaşa ve kaosa yol açmıştır. Dolayısıyla ülke içerisinde
iki farklı görüşü temsil eden; Esed yanlıları ve muhalifler arasında çatışma
ortamı ortaya çıkmıştır ve sonuç kanlı bir çıkmaz olmuştur.
Suriye’deki iç savaş; ülke vatandaşlarının kendi hayatlarından endişe
etmelerinden dolayı komşu ülkelere, en başta Türkiye’ye zorunlu göçüne
sebebiyet vermiştir. Dünya genelinde 11 milyondan fazla Suriyeli yerinden
edilmiş durumdadır. Bu sayının 2019 yılı itibariyle hızlı bir şekilde arttığı,
sadece Türkiye’de 4 milyona yakın Suriyelinin yaşadığı görülmektedir.
2011 yılından günümüze kadar olan dönemde Türkiye; Suriye’den
sayıca en fazla göçömene ev sahipliği yapan ülkedir. Türkiye, 2018 tarihi
itibariyle dünya üzerinde Suriyeli göçmenlerin %63,5 ine ev sahipliği
yaparak birinci sırada bulunmaktadır. Türkiye 3.606.737 Suriyeli
vatandaşa ev sahipliği yaparken, Lübnan 976 bin kişiye, Ürdün 671 bin
kişiye Irak 250 bin kişiye, Mısır 131 bin kişiye ev sahipliği yapmaktadır.
Şekil 2: Yıllara Göre Türkiye’deki Geçici Koruma Kapsamındaki
Suriyeliler
2012 ve sonraki yıllarda Suriyeli göçmenlerin ülkemize kitlesel ve
zorunlu göç hareketi, bu alana yönelik yeni bir kanunu gerekli kılmıştır.
2013 yılında çıkarılan 6458 sayılı Yabancılar ve Uluslararası Koruma
Kanunu yabancılarla ilgili iş ve işlemleri; sınırlarda, sınır kapılarında ya da
Türkiye içinde yabancıların münferit koruma talepleri üzerine sağlanacak
uluslararası korumayı, ayrılmaya zorlandıkları ülkeye geri dönemeyen ve
kitlesel olarak Türkiye’ye gelen yabancılara acil olarak sağlanacak geçici
korumayı, Göç İdaresi Genel Müdürlüğünün kuruluş, görev, yetki ve
sorumluluklarını kapsamaktadır (Yabancılar ve Uluslararası Koruma
Kanunu, 2013).
184
Ülkemize savaş sonrası göç eden Suriyeliler geçici koruma
altındadırlar. Geçici koruma; ülkesinden ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı
ülkeye geri dönemeyen, acil ve geçici koruma bulmak amacıyla kitlesel
veya bu kitlesel akın döneminde bireysel olarak sınırlarımıza gelen veya
sınırlarımızı geçen yabancılardan haklarında bireysel olarak uluslararası
koruma statüsü belirleme işlemi yapılamayan yabancılara uygulanır
(Geçici Koruma Yönetmeliği, 2014). Bu Yönetmeliğin amacı; ülkesinden
ayrılmaya zorlanmış, ayrıldığı ülkeye geri dönemeyen, acil ve geçici
koruma amacıyla kitlesel olarak sınırlarımıza gelen veya sınırlarımızı
geçen yabancılardan, 4/4/2013 tarihli ve 6458 sayılı Yabancılar ve
Uluslararası Koruma Kanununun 91 inci maddesi çerçevesinde,
uluslararası koruma talebi bireysel olarak değerlendirmeye alınamayanlara
sağlanabilecek geçici koruma işlemlerinin usul ve esasları ile bu kişilerin
Türkiye’ye kabulü, Türkiye’de kalışı, hak ve yükümlülükleri, Türkiye’den
çıkışlarında yapılacak işlemleri, kitlesel hareketlere karşı alınacak
tedbirleri ve ulusal ve uluslararası kuruluşlar arasındaki işbirliğiyle ilgili
hususları düzenlemektir (Geçici Koruma Yönetmeliği, 2014).
ARAŞTIRMA
Bu çalışmanın amacı; geçici koruma kapsamındaki Suriyeli
göçmenlerin göçle birlikte iş bulma sürecinde karşılaştığı durumlar,
göçmenlerin çalışma yaşamına nasıl katıldıkları aracı kurum/kuruluş veya
kişilerin göçmenlere iş sağlamadaki rollerini ele alıp iş bulma sürecinde
nasıl örgütlenebildiklerini ortaya çıkarmaktır.
Araştırmada öncelikle literatür taraması yoluyla ilk değerlendirmeler
yapılmış ve araştırma sorusu tanımlanmıştır. Araştırmamızda veri toplama
ve analizinde nitel araştırma teknikleri kullanılmıştır. Çalışmada nitel
analiz teknikleri kullanılmasının nedenleri şu şekilde sıralanabilir: Olguyla
ilgili değişkenleri tanımlayabilecek çalışmaların yetersizliği, göçmenlerin
istihdama katılım süreci ve çalışma koşullarının gözlemlenmesi gereği,
öngörülmeyen koşul ve unsurları tespit edebilmek ihtiyacı gibi durumlar
bunların başında gelmektedir.
Bu sorunlar temel alınarak mülakat soruları, işçi ve işverenler için ayrı
ayrı olacak şekilde yarı yapılandırılmış biçimde oluşturulmuştur. Hatay’ın
İskenderun ilçesinde yapılan mülakatlara, 17’si işçi 13’ü işletmeci olmak
üzere toplamda 30 Suriyeli göçmen katılmıştır. Mülakatlarda, Suriyeli
işçiler ile görüşülürken tercüman desteği alınmıştır. Görüşmelerde ses
kayıt cihazı kullanılmış ve sonrasında konuşmalar metne aktarılmıştır.
Bunun yanı sıra görüşmeler esnasında ek notlar da tutulmuştur.
Araştırmanın literatür kısmından yola çıkılarak çeşitli temalar
belirlenmiş ve kodlara ayrılmıştır. Verilerin kodlanması, mülakatlarda
kişilerden elde edilen cevapların (kelime, cümle veya paragraf)
185 araştırmanın amacı nezdinde sınıflandırılmasıdır. Mülakatların temaları
aşağıda sunulmaktadır:
o Katılımcılara dair genel bilgiler
o İş deneyimleri
o İşgücü piyasasına girişte alınan destekler
o İşgücü piyasasında karşılaşılan zorluklar
o Türkiye’de çalışma memnuniyeti
o Kariyer anlamında uzmanlaşma
o Çalışma hayatı ile ilgili görüşler
Bulgular
Araştırma katılımcılarının, eğitim durumlarının düşük olduğu
görülmektedir. Genel anlamda kişilerin eğitim düzeyi ile yaptıkları işin
niteliği ve işe giriş oranlarının doğru orantılı olması beklenmektedir.
Göçmenlerin çoğunun evli olmasının yanı sıra iki çocuk ve daha
fazlasına sahip olduğu görülmüştür. Katılımcıların %60’ının iki çocuk ve
üstüne sahip olduğu tespit edilmiştir. Evlilik çağındaki bekârların oranı ise
%13’tür.
Görüşme yaptığımız 30 kişi içerisinde sadece 1’i kadındır.
Katılımcıların da belirttiği üzere, kültürel anlamda kadının ev dışı
çalışması benimsenmemektedir ve erkekler zorda kalmadıkça eşlerini
çalıştırmamaktadır.
Katılımcılardan işçi olanların büyük çoğunluğunun vasıf düzeyi düşük
işlerde çalıştığı, işletme sahiplerinin ise genellikle küçük işletmeler
çalıştırdıkları görülmüştür. İşçiler genelde inşaat, sanayi, tekstil ve yiyecek
sektöründe çalışırken, işletmeciler lokanta, market, mağaza ve pastane
işletmeciliği yapmaktadır.
İşçiler iş bulma sürecinde genellikle bireysel arama, çevre desteği ve
sosyal medya desteğini kullanmışlardır. Bu noktada karşımıza ilişkiler ağı
kuramı çıkmaktadır.
Bakewell’e göre (2015; 194) göç süreci dinamiklerini ağ kuramından
yararlanarak açıklayabiliriz. İlişkiler ağı kuramına göre göçmenler, daha
önce göç eden akraba, eş, dost vb. kişilerden iş bulma sürecinde destek
almaktadırlar. Bulgularımıza göre katılımcıların çoğunluğu sosyal
ağlarıyla iş bulmuş, daha önce yerleşen Suriyeliler bu noktada aracı
olmuştur. İşverenin iş kurma süreci ise benzer şekilde ilerlemekte ancak
buradaki yardım genellikle Türk vatandaşları tarafından yapılmaktadır.
Suriyeli göçmenler işyeri kaydını mali müşavir ile yürütmektedirler.
Ancak işgücü piyasasındaki göçmenler iş bulma sürecinde hiçbir kurum
veya kuruluştan destek almamaktadırlar.
186
Araştırma katılımcılarından çok az bir kısmı, işgücü piyasasında,
formel mesleki eğitimin avantajını görmüştür. Bunun bir sebebi lise
mezunu ve daha düşük eğitim düzeyindeki katılımcı sayısının fazla oluşu
ve üniversite okuyanların da belirli izin ve erişimleri elde edememesidir.
Katılımcılar çoğunlukla geçmiş iş deneyimlerinden faydalanmışlardır.
Kişilerin deneyim ve becerileri işgücü piyasasına girişte avantaj
oluşturmuştur. Piyasaya girişte kişiler genellikle deneyimlerinden
faydalanıp mesleki bilgilerini, işlerinde sürdürebilmişlerdir.
Çevresel destek içerisinde göçmenlerin Suriyeli ve Türk arkadaşları yer
almaktadır. Bunların ardından sosyal bağlantıların kullanılmadığı bireysel
çabalar gelmektedir. Göçmenler iş ararken sosyal medyayı yaygın olarak
kullanmaktadırlar. Cam ve kapılara asılan iş ilanları da informel bir araç
olarak göçmenlerin iş bulmasını sağlamaktadır.
Suriyeli göçmenlerin iş bulma kanalları önem sırasıyla; çevresel etkiler
(arkadaş, eş-dost, çavuş, mali müşavirler, aracılar), bireysel arama
yöntemi, geleneksel yöntemler (cam ve kapı ilanları) ve sosyal medyanın
etkin kullanılması şeklindedir.
Nihai olarak Suriyeli göçmenlerle yapılan mülakatlar sonucunda,
çalışma hayatında birçok sorun ve zorlukla karşı karşıya kaldıkları ortaya
çıkmıştır. Verilen cevaplara göre, önem sırasıyla;
● Ayrımcılık sorunu (ücret, saat ve işin içeriği bazında)
● Maddi zorluklar
● Çalışma yükü sorunu (saat, iş yoğunluğu)
● İş bulma sorunu
● İşin süreksizliği
● Yetkinlik dışı işlerde çalışma
● Yerli işgücünün yaklaşımı
● Çalışma izni sorunu
● Vatandaşlık hakkını elde edememesi
● Tüketimde kültürel algı sorunu, gibi sorunlar sınıflandırılmıştır.
Sonuç
Göçmenlerin yaşadığı sorunların tespit edilmesi, ilerleyen zamanlarda
göçmenlerin işgücü entegrasyonu için çalışmaların oluşturulmasına
yönelik temel oluşturabilecektir. Dolayısıyla araştırmamız, işgücü
piyasasında göçmenlerin sorunlarının ortaya çıkarılmasına yardımcı
olmaktadır.
187
Bununa birlikte göçmenler çalışma memnuniyetlerini genele yayarak
Türkiye’de yaşamaktan memnun olduklarını söylemektedirler. Yaşam
memnuniyeti, kişinin yaşadığı hayat şartlarını kabul etmesi veya bir bütün
olarak bireylerin hayata dair ihtiyaçlarının karşılanması ile ilgilidir
(Korkmaz vd., 2015). Göçmenler için yaşamı anlamlandıran en önemli
şeylerden biri güvenlik ihtiyacıdır. Araştırma kapsamında, istisnalar olsa
da kişilerin büyük çoğunluğu; eğer savaş biterse ve şartlar uygun olursa
Suriye’ye gitmek istediklerini belirtmiştir. Burada durmalarının en büyük
nedeni Türkiye’nin güvenlikli bir bölge olmasıdır.
Nihai olarak bu araştırma kapsamında, Suriyeli göçmenlerin çalışma
yaşamına katılımı, bu noktada alınan destekler, aracılar ve işgücü
piyasasına girişlerinden sonraki süreçlerde yaşadıkları sorunlar ifade
edilmiştir. Göçmenlerin çalışma yaşamına katılımlarıyla birlikte çeşitli
sorunlar ortaya çıkmıştır. Bunlar genel itibariyle; maddi sorunlar, dil
sorunları, ayrımcılık sorunları, süreksiz iş sorunu, ağır çalışma yükü gibi
sorunlardır. Göçmenlerin işgücü piyasasına katılımının uygun şekilde
sağlanabilmesi, hem göçmenlerin yaşamlarını sürdürebilmesi, hem de ülke
ekonomimiz açısından üretim artışının sağlanmasında temel
oluşturmaktadır.
Kaynakça
Avrupa Konseyi/Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi. (2016). Sığınma, 1-8.
Bakewell, O. (2015). SomeReflections On StructureAndAgency İn
Migration Theory. Göç Araştırmaları Dergisi, 1(2), 188-218.
Başel, H. (2007). Türkiye’de Nüfus Hareketlerinin Ve İç Göçün Nedenleri.
İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Bayraklı, C. (2007). Dış Göçün Sosyo-Ekonomik Etkileri: Görece Göçmen
Konutları’nda (İzmir) Yaşayan Bulgaristan Göçmenleri Örneği. Adnan
Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın.
Bhardwaj, M. (2012). Development Of Conflict in Arab Spring Libya And
Syria: FromRevolutionToCivilWar. 76-97.
Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği Kıbrıs Ofisi. (2017).
Mültecileri Korumak, 1-36. Kıbrıs.
Ekici, S., ve Tuncel, G. (2015). Göç Ve İnsan. Birey Ve Toplum Sosyal
Bilimler Dergisi, 5(9), 9-22.
Geçici Koruma Yönetmeliği. , 6458. (2014).
Göç Terimleri Sözlüğü. (2009).Uluslararası Göç Örgütü.
188 Güneş, F. (2012). Göç, Yoksulluk Ve Sosyal Politika. TÜBİTAK-
BİLGEM. Program Adı: Türkiye’de İç Göçün Sosyo Ekonomik Sonuçları
Ve Adana Özelinde Değerlendirmesi, Adana.
Tuzcu, A., Ve Bademli, K. (2014). Göçün Psikososyal Boyutu.
Psikiyatride GuncelYaklasimlar -CurrentApproaches İn Psychiatry, 6(1),
56-66.
World Bank ECA Economıc Update. (2017). Migration And Mobility,1-
122. Washington.
Yabancılar Ve Uluslararası Koruma Kanunu, Kanun No: 6458 (2013).
Yalçın, C. (2004). Göç Sosyolojisi (1. Baskı). Ankara: Anı Yayıncılık.
Yılmaz, A. (2014). Uluslararası Göç: Çeşitleri, Nedenleri Ve Etkileri /
International Migration: ItsTypes, CausesAndEffects. TurkishStudies,
NternationalPeriodical ForTheLanguages, LiteratureAndHistory Of
TurkishOrTurkic, 9(2), 1685-1705.
189
BELA TARR SİNEMASINDA PLAN SEKANS KULLANIMI:
TORİNO ATI FİLMİ ÖRNEĞİ
Use Of The Plan Sequence in The Bela Tarr Cinema: The Turin
Horse Movie Example
Burak MEDİN1, Osman ÇAKIR2
Özet
Gerçekçi film kuramının iki önemli ismi olan Bazin ve Kracauer,
kaydedilen görüntünün çıplak gücüne inanır. Sinemanın gerçekle olan
doğrudan ilişkisi ekseninde diğer sanatları aştığını belirten bu iki düşünüre
göre sinema, gerçek hayata en fazla yaklaşan sanattır. Gerçeklik anlayışı
Kracauer’den daha farklı olan Bazin’e göre pek çok gerçeklik vardır ve
sinemanın ham maddesi gerçeğin bizatihi kendisi değil, gerçekliğin
bıraktığı izlerdir. Gerçekçi film düşüncesine göre gerçekliğin bıraktığı
izlere ulaşmada zamanın ve uzamın doğal akışı kesintiye uğratılmamalıdır.
Bu çerçevede montajın izleyiciyi manipüle eden yapay müdahalesi yerine
izleyiciyi daha özgür bırakan doğal kurgu, zamanı ve mekânı
parçalamaksızın gösteren plan sekans tercih edilmelidir. Gerçekçi sinema
dilinde izleyiciyi çoğunlukla düşünsel bir katılıma davet eden, bakışlarını
yönlendirmeyen ve zamanı, mekânı parçalamadan anlatıda bütünlük
sağlayan plan sekans yani uzun çekim kullanımı oldukça önem taşır.
Gerçekçi film kuramı ve plan sekans kullanımı arasındaki bu derin
ilişkiden hareketle bu çalışmada Bela Tarr sinemasına ve yönetmenin plan
sekans kullanımına odaklanıldı. Bela Tarr’ın sinema dilinin gerçekçi
sinema diline yakın olduğu varsayıldı. Kapsam ve sınırlılık ekseninde plan
sekans kullanımına yönelik önemli veriler sunacağı varsayılan Torino Atı
(The Turin Horse, 2011) filmi çalışmanın araştırma nesnesi olarak
belirlendi. Kare kare film analizi yöntemi ile plan sekansların kullanımı ve
inşa edilmeye çalışılan anlam çözümlendi.
Anahtar Kelimeler: Sinema, Gerçekçi Film Kuramı, Bela Tarr, Plan
Sekans, Kare Kare Film Analiz.
Abstract
Two important names of realistic film theory, Bazin and Kracauer,
believe in the pure power of the recorded image. According to these two
theorists, cinema is the most approaching art to real life. According to
Bazin, the perception of reality is different than that of Kracauer, there are
many realities and the basis of cinema is not the truth itself, but the traces
1 Dr. Öğr. Üyesi, Erciyes Üniversitesi, Radyo, Televizyon ve Sinema Bölümü,
[email protected]. 2 Yüksek Lisans, Erciyes Üniversitesi, Radyo, Televizyon ve Sinema Bölümü,
190 of reality. The natural flow of time and space should not be interrupted in
reaching the traces left by reality, according to the idea of realistic film. In
this context, natural fiction and plan sequences should be preferred. In
realistic cinema, the use of plan sequences, which often invite the audience
to an intellectual participation, does not guide their gaze, and provides
wholeness in the narrative, is very important. Based on the relationship
between realistic film theory and the use of plan sequences, this study
focused on Bela Tarr cinema and the use of plan sequences by the director.
Bela Tarr's language of cinema was considered to be close to the realistic
language of cinema. The Turin Horse film, which is thought to provide
important data on the use of plan sequences, was determined as a research
object of the study. Using the formal film analysis method, the use of the
plan sequences was examined and the generated meaning was analyzed.
Keywords: Cinema, Realism, Bela Tarr, Plan Sequence, Formal Film
Analysis.
Giriş
Sinemada sanatın nasıl oluşturulacağı ile ilgili genel olarak biçimci
kuram ve gerçekçi kuram olmak üzere iki karşıt görüş vardır. İki temel
kuram arasındaki görüş farklılıkları aynı zamanda iki ayrı temel film
düşüncesini de oluşturur. Eisenstein ve Balazs gibi biçimci kuramcılar
gerçeğin yeniden biçimlendirilmesiyle yeni bir anlam oluşturup ancak
sanatın bu şekilde oluşturulacağını, Andre Bazin ve Siegfried Kracauer
gibi gerçekçiler ise sanatın Aristo’dan bugüne gelen mimesis (taklit) ile
tasarlanacağını düşünür. Gerçekçilik akımının temelinde (2000: 445)
sanatın gerçeği olduğu gibi yansıtması fikri öne çıkar. Bu düşünceye göre
gerçeğe sadece doğrudan gözlem yoluyla ulaşılabilir. Bu noktada
sinemanın diğer sanatlardan daha yetkin bir biçimde gerçeklik yanılsaması
yarattığı (Büker, 1989: 2) söylenebilir. Seyirci bir film üzerine düşünürken
tıpkı yaşamdaki gibi nitelemeler yapar ve sinemayı bir sanat olarak görme
yerine sinemayı yaşamın yerine geçen bir şey olarak düşünür. Arnheim’ın
da belirttiği gibi (1985: 72) zaten sinema ilk yıllarından itibaren gündelik
yaşamı, tıpkı hayattaki gibi yani aslına benzer ya da bağlı kalarak
göstermeyi amaçlamıştır.
Biçimci kuramın kurgu ve yakın planlar ile oluşturduğu anlam, gerçekçi
kuramda alan derinliği ve plan sekanslar kullanılarak yapılır. Gerçekçi
kuramcılar kurguyu sadece görüntüleri birbiri ardına bağlamak ve bir
devamlılık oluşturmak amaçlı kullanır, bu bağlamda kurguyla yeniden bir
anlam inşa etme amaçlanmaz. Biçimci kuramcılardan Eisenstein
(Özarslan, 2013: 53), sinemasının ilk dönemlerinde tek plan çekimler
uygularken daha sonraki çekimlerinde farklı anlamlar yaratma çabası
içinde olur. Filmlerde anlam yaratmayı çatışma ile başaracağını düşünür
ve farklı çekimleri kurgu ile çatıştırarak yeni anlamlar inşa eder. Burada
191 gerçekliğin dönüştürülerek yeni bir dil oluşturulması söz konusudur.
Gerçekçi kuramcılar ise kurguyu anlam yaratma amacı olarak değil
görüntüleri birbirine bağlamak ve zamansal devamlılığı sağlamak amaçlı
kullanır. Bu şekilde gerçekçi düşünürler, gerçeğin izini perdeye taşımaya
çalışır.
Sinema tarihinde birçok yönetmenin gerçekçi kuram ekseninde
gerçekçi sinemasal zaman ve mekân inşa ettiği aşikârdır. Bu
yönetmenlerden biri de Bela Tarr’dır. Bu çalışmada Bela Tarr, gerçeğin
izini perdeye taşıyan ve gerçekçi sinema dili ekseninde üretim yapan
önemli yönetmenlerden biri olarak görülmektedir. Bu çerçevede Bela Tarr
sinemasının gerçekçi kuramın felsefesini taşıdığı, alan derinliği ve plan
sekans tercihlerinin filmlerinde gerçekçi üsluba yönelik etkili bir şekilde
kullanıldığı ve gerçekçi kuramın izlerinin filmlerinde görüldüğü
varsayılmakta ve düşünülmektedir. Literatür taraması sonucunda Tarr’ın
sinema dili üzerine yapılmış çok fazla çalışma olmadığı görülmektedir. Bu
nedenle bu çalışma onun sinema dilini kavrama ve gerçekçi kuram ile olan
bağını ortaya çıkarma açısından önem arz etmektedir. Çalışmanın evrenini
Bela Tarr’ın filmleri, örneklemi ise Bela Tarr’ın son filmi Torino Atı filmi
oluşturmaktadır. Araştırma nesnesi konumundaki filmde, Tarr’ın gerçekçi
kuram görüşlerine uygun anlatılar oluşturduğu düşünülmektedir.
Çalışmanın ilk bölümünde gerçekçi kuram ve bu kuramın öncüleri
Siegfried Kracauer ve Andre Bazin’e değinilmektedir. İkinci bölümde ise
Torino Atı filminin çözümlemesi yapılmaktadır. Kare kare çözümleme
yöntemi ile filmde işlenen altı gün, bölümler halinde analiz edilmekte, plan
sekansların kullanımı ve inşa edilmeye çalışılan anlam çözümlenmeye
çalışılmaktadır.
Ele alınan araştırma nesnesi felsefik okumalara olanak tanıyan bir alt
metne sahiptir; fakat bu çalışma metnin ardında yatan felsefi anlam
dünyasını ortaya çıkarma amacı taşımaz. Bu çalışma en temelde gerçekçi
yaklaşımın iki temel unsuru olan plan sekans ve alan derinliği kullanımını
ve bu kullanım ile inşa edilen anlamı ortaya koymayı amaçlar. Bu nedenle
felsefik eleştiri yöntemi değil, daha biçimsel bir araştırma yöntemi tercih
edilmiştir. Kare kare film çözümleme yöntemi en kısa tanımlamayla teknik
terimlerle filmlerin analizinin yapılmasıdır. Kare kare çözümleme yöntemi
Michael Ryan ve Melissa Lenos’un (2014) Film Çözümlemesi Giriş isimli
eserinde detaylı bir şekilde anlatılır. Bu çözümleme tarzına göre bir sekans
veya filmden planlar alınarak görüntüler üzerindeki teknikler ve
tekniklerin anlamları tanımlanır. Anlatıyı oluşturan araçlar kompozisyon,
kamera, ışık, ses gibi teknik unsurlar değerlendirilir. Karakterler ve
kompozisyon hakkında filmin tamamına bakılarak bir değerlendirme
yapılır. Görüntülerin içindeki düşünceler tanımlanarak imajların ne ifade
ettiği açıklanır (2014: 31). Bu yöntemde parça-bütün ilişkisi söz
konusudur. Bu nedenle görüntüler tek başına anlam ifade etmez, bütüne
192 yani anlatının geneline bakılarak yorumlanması gerekir. Bu çalışmanın
amacı doğrultusunda Torino Atı filminde sinematografik imajların
oluşturulması açısından kurulan kompozisyonları, teknik kamera
hareketlerini ve aydınlatmanın da etkisiyle inşa edilen anlamı çözümlemek
amacıyla kare kare olarak adlandırılan biçimsel bu analiz yöntemi tercih
edilmiştir.
1. Sinemada Gerçeklik/Gerçekçilik Anlayışı
Sinema ile birlikte gerçekliğin teknik ve mekanik yeniden üretimi
(Bazin, 2011: 26) gerçekleşmeye başlar ve sinemanın hammaddesinin
gerçeklik olduğu düşüncesi öne çıkar. Bu bağlamda gerçekçi film kuramı
ya da sinemada gerçekçilik olarak da bilinen anlayış, biçimci geleneğe
karşı bir sinema anlayışını ve dilini öne sürer. Gerçekçi kuram (Gök, 2007:
117; Coşkun, 2011: 192), biçimci kuramın aksine sinemayı gerçeğin sanatı
olarak görür ve aynı zamanda sinemanın gerçekliğe yakınlaştığı oranda
sanat olarak kalabileceğini savunur. Bu düşünceye göre sinema gerçeğe
hiçbir şey eklememeli yani onun biçimini bozmamalıdır. Biçimci kuram
gerçekçi sinemasal dilin tam aksi istikamette görüş bildirir ve sinemanın
ancak gerçeklikten uzaklaştığı ölçüde sanat olabileceği düşüncesini öne
çıkarır. Biçimci kuramcılara göre (Büker, 1989: 7) görüntüler kurgu
yoluyla yeni bir anlam içinde yeniden tasarlanmalı ve gerçekliğin ötesine
geçerek yeni bir sinemasal zaman ve mekân inşa edilmelidir.
Sinemayı eğlence amaçlı bir haz aracı olarak gören geleneksel anlatı
sineması, izleyiciyi kurmaca dünyalara götürür ve izleyicinin içinde
bulunduğu duruma yönelik tefekkür edici bir tavır takınmasına mani olur.
Gerçekçi kuram ise (Andrew, 2007: 118), izleyiciyi daha çok düşünmeye
ve sorgulamaya sevk eder. Gerçekçi kuram çerçevesinde inşa edilen
anlatılar ve imajlar izleyiciyi düşünmeye ve aktif olmaya yönlendirir. Bu
açıdan bakıldığında manipülasyonun tam karşısında daha nesnel bir
konumda yer alır. Gerçekçi kuramın iki önemli teknik unsuru plan sekans
ve alan derinliği, filmlerin oluşturduğu anlam açısından oldukça önemlidir.
Alan derinliği oluşturularak çekilmiş görüntüler izleyiciyi yönlendirmez.
İzleyicinin “Nereye bakacağını? Ne düşüneceğini?” söylemez.
Kompozisyonu izleyiciye sunar ve onun anlamlandırmasını ister. Bu
anlamda biçimci kuramın izleyicisinin pasifliği gerçekçi kuramda aktif
duruma geçmiş olur.
Gerçekçi kuramcıların öncülerinden biri olan Siegfried Kracauer,
“Theory of Film: The Redemption of Physical Reality” adlı eserinde (1997)
gerçekliğin ve gerçekçi düşüncenin önemini vurgular. Ona göre sinema,
gerçekliğin belirli düzeylerini ortaya koymak amacıyla oluşturulan bir
araçtır. Kracauer sinemayı fotoğrafın devamı olarak görür. Ona göre
fiziksel gerçeklikle sıkı sıkıya bağlı olan sinema, sadece tek bir karede ve
negatifte anın yakalandığı fotoğrafa göre tek bir anı değil de zamanı
193 yansıtması açısından daha gerçekçidir. Belirli bir sekans içinde
gerçekleşen tüm eylemleri sinema kaydedebilirken fotoğraf sadece
deklanşöre basıldığı anda ortaya çıkan görüntüyü kaydeder. Öncesi ve
sonrasında oluşacak eylemleri yansıtamaz. Ayrıca sinema gerçekte
yaşanmış bir olayı sahneleme yoluyla tekrar canlandırabilme özelliği taşır.
Sahneleme ne kadar başarılı olursa seyircide oluşturulmak istenen
gerçeklik hissiyatı da o derece başarılı olur. Ona göre görüntü, doğanın bir
parçasıdır ve yönetmenin ham maddesi ise görünür dünyadır yani gerçeğin
bizatihi kendisidir.
Kracauer (Kılıç, 1984: 219) sinemayı temel ve teknik özellikler olarak
ikiye ayırır. Ona göre sinemanın temel özelliği, yaşamın gerçekliğini
yansıtması anlayışına dayanır. Bu bağlamda gerçeği fotoğrafa göre daha
üstün yansıttığı için sinemayı tercih eder. Sinema dış gerçekliği kaydetme
yeteneğine sahiptir. Teknik özellikler ise yakın plan çekim, kurgu ve optik
hareketler gibi aracın sahip olduğu özelliklerdir. Teknik özelliklerin temel
rolü, temel özellikleri desteklemektir.
Kracauer’e göre (Özarslan, 2013: 153) sinemayı sanat yapan,
görülmeyen gerçekliğin perdede görülmesidir. Yani gerçek hayatta
kaçırılan duygular, aktarılması zor olan düşünceler ve gündelik yaşamın
görmezden geldiği gerçeklikler sinemada hayat bulur. Kracauer’in bu
düşünceleri sinemanın kurmaca olmasına karşı olduğunu gösterir.
Düşünür, sinemanın toplumsal olması gerektiğinden bahseder. Bir
hikâyenin toplumsal gerçekliği yansıtabilmesi için o toplumun gerçekliğini
olduğu gibi aktarması gerekir. Biçimci geleneğe göre kurgularla
oluşturulacak anlam inşası izleyiciyi var olan gerçeklikten koparır ve
filmin oluşturduğu gerçeğe yöneltir. Kracauer yeni bir gerçeklik öneren
filmler yerine düşündürecek filmlere yönelir. Ona göre (2011:251 filmler
mevcut toplumun aynasıdır, bu çerçevede toplumsal sorunları anlatan
İtalyan yeni gerçekçiliği önem arz eder. Kracauer’e göre (1985: 87-88)
filmler gerçekçi eğilimleri takip eder ve bu bağlamda fotoğrafçılığı iki
açıdan aşar. Birincisi film kendini görüntüler, ikincisi sinema filmleri
sadece gerçekliğin herhangi bir anını görüntülemez. Sinema filmleri
hareketin tamamını görüntüler, bu nedenle sinemanın gerçekliği kaydetme
ve yansıtma potansiyeli fotoğraftan daha fazladır.
Kracauer, gerçekçi sinema dilinin sınırlarını çizerken diyalog
kullanımına da ayrı bir parantez açar ve anlatı içinde diyaloğun rolünün ve
ağırlığının azaltılması gerektiğinin altını çizer. Ona göre (Gök, 2007: 118)
fazla diyalog sinema diline zarar verir ve ayrıca gerçeklik, teatral diyalogla
ile sağlanmaz. Hayattakine benzer doğal bir konuşma anlatıya hâkim
olmalıdır. Görüntünün temel olduğu gerçekçi sinema anlayışında öykü
diyaloglar ile değil, görüntüler ile sağlanmalıdır. Kracauer'in sinema
teorisinde belgesele yakın minimal bir yapı söz konusudur. Buradaki
194 oyunculuk ona göre ya amatör olmalıdır ya da oynadığı rolün gerçek
hayattaki karşılığı olmalıdır.
Kracauer’in önemli kavramlarından biri de bulunmuş öyküdür. Ona
göre (Monaco, 2001: 377) kurmaca olan filmler icat edilmekten ziyade
keşfedilmişlerdir. Keşfedilmiş öykü ile gerçek yaşam benzeri sıradan
olaylara göndermede bulunur. Kamera, gerçek yaşam benzeri olaylara
müdahale etmez. Karakterler de ilişkilerin rastlantısal aktığı bu dünyayı
dışarıdan seyreden birer tanığa dönüşür. Bu bağlamda (Gönen, 2008: 35)
seyre dalma sineması, klasik eylem sinemasının yerini alır. Düşünür seyre
dalma sinemasında önemli bir kavram olarak öne çıkan bulunmuş öykü
kavramını, Film Teorisi adlı eserinde (2015:449-450; 1997) örnekler ve
açıklar:
Bir nehrin veya gölün yüzeyini yeterince uzun zaman izlerseniz, hafif
bir esinti veya bir girdabın yaratabileceği birtakım örüntüler
görürsünüz. Buluntu hikâyeler de doğaları itibariyle böyle
örüntülerdir. Uydurulmuş olmaktan ziyade keşfedilmiş olan bu
hikâyeler, belgesele özgü niyetlerin yön verdiği filmlerin ayrılmaz bir
parçasıdır. Buna bağlı olarak hikâyesiz filmin rahminde tekrar ortaya
çıkan hikâye talebini karşılamaya en çok onlar yaklaşır.
Gerçekçi sinemanın kuramsal temelini oluşturan önemli isimlerden biri
de Andre Bazin’dir. Bazin, gerçekçi sinemanın nasıl bir dile sahip olması
gerektiğine yönelik birtakım sorular sorar ve yönetmen temelinde bu dilin
sınırlarını çizer. What is Cinema? (2005) adlı eserinde temelde mekaniksel
olarak kaydedilen görüntünün çıplak gücüne odaklanır. Bazin (1995:160)
sinemanın seyirciye, gerçeğin elden geldiğince tam bir görüntüsünü verme
çabası içinde olduğunu söyler. Burada Bazin’in gerçek hayatın abartılı
sahnelenmesinden dolayı tiyatroya ve gerçeği tam olarak yansıtamadığı
görüşünde olduğu için resim sanatına karşı olduğu görülür. Sinemanın bu
sanatlara göre gerçeği yansıtmada daha etkili olduğunu ve gerçekle olan
ilişkisinden ötürü diğer sanatları aştığını düşünür.
Bazin çalışmalarında (2001: 386) gerçekçi dilin sınırlarını çizerken,
teknik gerekliliklerin de önemle üzerinde durur. Ona göre sinema
alanındaki teknolojik gelişmeler, filmi daha gerçekçi kılabilecek ve görsel
gerçekçilik sağlanabilecektir. Gerçek dünyanın devamlılığını yansıtması
gerektiğine inanan düşünür, sinemaya bu bağlamda önemli bir rol atfeder.
Bu çerçevede değerlendirilecek olursa ona göre kurgu, bu devamlılığı ve
sürekliliği bozar. Bazin (1971) bu sürekliliğin bozulmaması adına alıcı
devinimlerinden yararlanılmasının altını çizer ve sinemanın iki temel
gerekliliğinin altını çizer: plan-sekans ve alan derinliği. Bazin, sinemada
gerçekçi bir perspektiften bakabilmek için montaj yani devamlılık kurgusu
yerine uzun çekimleri/plan-sekansları ve alan derinliğinin (geniş seçik alan
kullanımı) kullanılması gerektiğini vurgular. Bazin tam anlamıyla kurguyu
195 yadsımaz, ama biçimci sinema dilinde olduğu gibi kurguya başat bir rol
atfetmez. Uzun çekimlerin insanların rutinlerini yani gündelik yaşamı,
yaşamın akıcılığını daha iyi yansıttığını savunur. Zamanın ve mekânın
doğal akış sürecini parçalamaksızın anlatabilen bir sinema dilinin
üstünlüğüne vurgu yapar. Üzerinde durduğu temel husus zaman, mekân ve
anlatı bütünlüğü oluşturabilmektir. Alan derinliğindeki görüşünün temeli
ise bütün bir sahnenin aynı seçicilikle kaydedilmesi ilkesine dayanır. Amaç
daha nesnel kompozisyonlar oluşturmaktır ve herhangi bir nesneye özel bir
önem vermeyerek izleyiciyi yönlendirmemektir. Böylece izleyicinin
bakışları daha özgür bırakılacak, edilgen bir konumda değil daha aktif bir
izleme pratiğini deneyimleyebilecektir. Yönetmen oluşturduğu geniş seçik
alan derinliği kullanımı ile birlikte izleyiciyi harekete geçirerek onu
düşünmeye itecektir.
Bazin (Büker, 1991:113) bir filmde yapılan kesmelerin eksiltmelerden
dolayı yapılması gerektiğini ve aynı zamanda uzun çekimlerin
birleştirilmesinde kullanılması gerektiğini savunur. Modernist
yönetmenler bu sinema anlayışı temelinde kesmeleri, filmlerinde tercih
ettikleri uzun planları birleştirmek amacıyla kullandığı sıklıkla görülür.
Bazin gerçekliği bozan, gerçekliği kurgusala dönüştüren montaja
anlayışına da karşı çıkar. Bazin (2011:204-205), Sovyet sinemacıların son
yıllardaki başarısızlığının en büyük nedeni yapıtlarında gerçekliği
tamamen göz ardı etmelerine bağlar ve sinemanın özü olan gerçekliği
unuttukça geriye doğru gittiklerinin altını çizer.
Bazin’in eleştirdiği bir diğer nokta ise sinemada oyunculuk meselesidir.
Bazin (1995:154), Lumiere kardeşlerin gerçekçilikteki sürekliliğini yazılı
olmayan bir kanun olarak görür. İtalyan Yeni Gerçekçi filmlerinin de bu
kanuna uygun filmler olduğunun altını çizer. Bazin’in İtalyan Yeni
Gerçekçi filmlere dikkat çekmesinin ilk nedeni yeni gerçekçilerin
filmlerinde toplumsal sorunları işlemeleridir. İkinci önemli husus ise
İtalyan Yeni Gerçekçi filmlerin çoğunda amatör oyuncuların tercih
edilmesidir. Buradaki amatörlük ile kastedilen, oyuncuların hayatın
içinden alınan karakterler olmasıdır. Örneğin Bisiklet Hırsızları filminde
oynayan küçük çocuk rolündeki Enzo Staiola ilk kez oyunculuk yapmıştır
ve oldukça beğenilmiştir. Bazin aynı zamanda tiyatro oyuncularının
karakterleri sahnelemelerini yetersiz görmekte onların yerine, hayatın
içindeki karakterlere yer verilmesi gerektiğini düşünmektedir.
Bazin edebiyatta anlamın inşası noktasında düzdeğişmecenin
(metonymy), eğretilemenin (metaphor) ve eksiltmenin (ellipsis) son derece
önemli olduğunu belirtir. Büker (1989: 23) ise eğretilemenin daha çok
kurgu temelli anlatılarda, düzdeğişmecenin ve eksiltinin ise gerçekçi bir
üslubu benimseyen anlatımlarda kullanıldığını belirtir. Eğretileme
kullanımında bilinmeyen bilinene aktarılır, düzdeğişmecede ise parçadan
196 hareketle bütün temsil edilir. Eğretileme var olan gerçekliğin yeniden
inşasında ve gerçeklikten koparak yeni bir anlamın tasarımında genel
itibariyle tercih edilir. Bu nedenle gerçekçi sinema dilinde eğretilemesel
dilin kullanımı Bazin tarafından uygun görülmez. Bazin gerçekçi
anlatımlarda düzdeğişmecenin kullanılması gerektiğini belirtir; çünkü
gerçekliğin bilinmeyen tarafı (Fiske, 2003: 123) bu mecaz sanatı ile
izleyici tarafından anlaşılabilir. Düzdeğişmecede gerçeklikten kopulmaz,
sadece bütün yerine gerçekliğin bir parçası ekrana yansır. Aynı şekilde
eksiltinin kullanımı da düzdeğişmece gibi Bazin tarafından olumlanır;
çünkü gerçekçi anlatıda belirsizlik mümkündür. Bu teknikle çok anlamlılık
sağlanabilir ve izleyici daha özgür bir seyri deneyimleyebilir.
2. Torino Atı’nın İmajsal Dünyasında Gerçekçilik/Gerçeklik
2.1. Filmin Künyesi
Filmin Adı Torino Atı (The
Turin Horse)
Yönetmen Béla Tarr, Ágnes
Hranitzky
Senaryo Béla Tarr, László
Krasznahorkai
Yapımcı Ruth Waldburger,
Martin Hagemann
Görüntü
Yönetmeni
Fred Kelemen
Vizyon
Tarihi
2011
Süre 146’
Oyuncular Erika Bók, János
Derzsi, Mihály
Kormos
2.2. Filmin Öyküsü
Torino Atı filmi, Nietzsche’ye dair bir alıntı ile başlar ve Bela Tarr
sinemasal zamanı ve mekânı Nietzsche’nin hayatından bir kesite atıfta
bulunarak inşa eder. Bela Tarr’ın yönetmenliğini yaptığı Torino Atı filmi,
Nietzsche’nin İtalya’da Torino Atı ile karşılaşmasından sonrasını konu
alır. Yönetmen, baba Ohlsdorfer, babanın kızı ve zayıf at temelinde siyah
beyaz ve tekinsiz bir evren kurar. Uçsuz bucaksız Macar bozkırlarında atın
sahibi baba Ohlsdorfer ve kızı, derme çatma bir evde yaşar. Altı gün
boyunca baba, kızı ve at ekseninde tekrar eden imajlar ve edimler ekrana
197 yansır. Hayatlarını at üzerinden geçindiren bu küçük aile, atın hareket
etmeyi reddetmesiyle birlikte eldeki kaynaklarını tüketmeye başlar ve
birbirini tekrar eden günler bu aileyi karanlığa ve yok oluşa sürükler. Bela
Tarr, atın hareket etmeyi reddettiği andan itibaren izleyiciye altı gün
üzerinden bir anti-genesis hikâyesi anlatır.
2.3. Gerçekçilik Bağlamında Filme Bakış
Bela Tarr, Torino Atı filmini 2011 yılında çeker ve yönetmenlik
kariyerini noktalar. Tarr, Torino Atı filminde toplamda otuz plan sekans
kullanır. Kovacs (2015:121) “Bela Tarr Sinemasında Çember Kapanıyor”
isimli eserinde nicel bir şekilde ortaya koyduğu verilere göre Torino Atı
filmi saniye bazlı olarak en uzun süreli çekimlere sahip film olma özelliği
taşır. Bu filmdeki ortalama çekim süresi yaklaşık iki yüz kırk saniyedir.
Film siyah-beyaz olarak çekilir ve kontrastı yüksek görüntüler tercih edilir.
Film anlatısı siyah ekran üzerine dış sesin, sesçil evreni kaplamasıyla
başlar. Karanlık üzerine dış ses Nietzsche’nin Torino’da deneyimlediği bir
olayı yani Torino Atı hikâyesini anlatır:
Friedrich Nietzsche, 3 Ocak 1889′da Torino‘da, Via Carlo
Alberto‘daki 6 numaralı kapıdan sokağa adımını atar. Belki yürüyüş
yapmak, belki de postaneden mektuplarını almaktır amacı. Kendisine
uzak olmayan ya da fazlasıyla uzakta kalan bir fayton sürücüsü inatçı
atına söz dinletemiyordur. Faytoncunun tüm baskılarına rağmen,
hareket etmeyi reddediyordur at. Sonra, ismi muhtemelen Giuseppe
Carlo Ettore olan faytoncunun sabrı taşar ve kırbacını eline alır.
Nietzsche, kalabalığın yanına gelir ve o ana dek öfkeyle köpüren
sürücünün acımasız sahnesini sona erdirir. Sağlam yapılı ve gür
bıyıklı Nietzsche, birden faytona atlar ve kollarını atın boynuna
dolayıp hıçkırarak ağlamaya başlar. Olaya şahit olan diğerleri,
Nietzsche’yi evine bırakır. İki gün boyunca bir divanda hareketsiz ve
sessizce dinlenir Nietzsche. Ta ki son sözlerini mırıldanıncaya dek:
Anne, ne aptalım. Ve yaşamının kalan son on yılını, uysal ve delirmiş
bir şekilde annesinin ve kız kardeşlerinin himayesi altında geçirir.
Atın akıbeti hakkında ise hiçbir şey bilmiyoruz…
Nietzsche’nin deneyimlediği kendi yaşamını olumsuzlayıcı hikâyesi,
dış sesin “Atın akıbeti hakkında ise hiçbir şey bilmiyoruz” demesiyle sona
erer. Macar Yönetmen Bela Tarr’ın bu film anlatısında asıl anlatmak
istediği atın boynuna sarılıp gözyaşlarına boğulan filozof Nietzsche
değildir, asıl cevaplamak istediği Nietzsche üzerinden kırbaçlanan atın
akıbetinin ne olduğu sorusudur. Atın başına ne geldiği sorusu karanlık
görüntünün tekinsiz bir müzikle açılmasıyla cevap bulmaya başlar.
2.3.1. Birinci Gün
198
Anlatı, tekinsiz bir müzikle ve fırtına içinde toza bulanan mekân
tasarımıyla açılır. Sinemasal mekân, siyah beyazdır. Filmin tamamına
bakıldığında sinemasal zaman ve mekân, muğlaktır. İzleyiciye kesin
bilgiler verilmez. Filmin açılış plan sekansı, kuvvetli rüzgâr içinde yol
almaya çalışan at ve atın çektiği araba üzerinde ata yön vermeye çalışan
bir adam (Baba Ohlsdorfer) görüntüsü ile başlar. Burada kullanılan atı Bela
Tarr gerçekte bir pazar yerinde bulduğunu, atın çok kötü durumda iş
göremez olduğunu ve o yüzden filme dâhil ettiğini söyler. Yönetmen
gerçekliği sadece Bazin’in vurgulamış olduğu plan sekansları ve alan
derinliği ile değil oyuncularını da gerçek hayattan seçerek yansıtmayı
tercih eder. Filmin açılış plan sekansında atın uzun çekimi perdeyi kaplar,
bu uzun çekimde atın ne kadar yorgun, zayıf ve bitkin olduğu farklı kamera
hareketleriyle, açılarıyla ve plan türleriyle (Kadrajda çoğunlukla at vardır)
izleyiciye sunulur. Süreklilik bozulmadan tek bir çekim ile kesintisiz
devam eden zamanda at, rüzgâr ve sisin içinde giderken kamera yana
kaydırılır. Bu yana kaydırma izleyiciye atın vücudundaki izleri yansıtır ve
onun ne kadar yaşlandığını gözler önüne serer. Nietzche’nin boynuna
sarıldığı at, farklı kamera açılarıyla perdeye tekinsiz bir mekân ve zaman
içinde yansıtılır. Bela Tarr plan sekans ile girdiği filmin ilk karesinden
itibaren tekinsiz müzik ve bedeni olumsuzlayan rüzgârın etkisi ile
izleyiciyi hikâyenin içine çeker ve oluşturduğu karamsar atmosfere
dâhil/davet eder.
İmaj 1-2 Filmin ilk karesinden itibaren kamera atın etrafında hareket
eder ve atın ne kadar yorgun olduğu gösterilir. Aşırı rüzgâr ve toz ile
birlikte filmin siyah-beyaz olmasıyla karamsar ve tekinsiz bir atmosfer
oluşturulur. Bu atmosferin oluşturulmasında kesintisiz imajlara eşlik eden
rahatsız edici müzik kullanımının da önemli bir rolü vardır.
Plans sekans devam ettikçe müzik azalır ve gerçek zamandaki ve
mekândaki at arabasının sesi duyulur. Baba Ohlsdorfer ve kızının
birbirlerine bağlı yaşamak zorunda oldukları filmin ilk günündeki uzun
çekimlerle izleyiciye yansıtılır. Kızın önce ata yardım ettiği sekansta daha
sonra babasının üzerini değiştirmesine yardım ettiği sekanslarda bu
199 karşılıklı bağımlılık tekrar eden edimlerle gösterilir ve bu tekrarlar
izleyicide gerçeklik duygusu ve algısı oluşturur. Bazin’in gerçeklik
vurgusu bu sekans itibariyle somutlaşmaya başlar. Var olan gerçeklik,
izleyiciye alan derinliği ve uzun plan sekanslarla aktarılır. Baba ve kızın
birlikte yaşadığı bölgedeki hava şartlarının oldukça zorlu oluşu kesilmeyen
rüzgâr sesi ve toz ile gösterilir. Yönetmen, Torino Atı filminin ilk gününde
gerçekliği kırmadan, zamanı ve mekânı bölmeden/parçalamadan beş plan
sekans kullanır. Montaj kullanımnı yeni bir anlam inşa etmek için
kullanılmaz, sadece birleştirici bir rol oynar. Plan sekanslarda kamera sabit
değildir, hareket halindedir. Eylemler sadece uzaktan gösterilmez,
izleyicinin tanıklığı önemsenir. Genellikle karakterlerin eylemleriyle
birlikte kameranın da onları takip ettiği görülür. Alan derinliği manipüle
edici değildir, genel itibariyle izleyicinin bakışı özgür bırakılmıştır.
2.3.2. İkinci Gün
İkinci gün yine rahatsız ve tedirgin edici rüzgârla açılır. Rüzgârın
anlatıda olumlanmadığı açıktır. Kızın kuyudan su çekmeye gittiği görülür.
Yoğun rüzgâr ve toz içinde kamera, kızı arkadan takip eder. Kameranın
takipte kalması izleyicinin anlatıyla bütünleşmesinde önemli bir rol oynar.
İzleyici de kızın izlencesinde hareket eder, salınır ve onunla birlikte
rüzgârlı tozlu yollarda kesintisiz bir eksende ilerler. Karakterle yol almak,
klasik anlamdaki özdeşlik anlamına gelmemelidir. Zamanı ve mekânı
bütünlüklü bir gerçeklik içinde karaktere yakınlaşarak anlamak anlamına
gelmelidir. Uçsuz bucaksız Macar ovasındaki yaşamın zorluğu uzun
çekimler ve yönlendirici olmayan alan derinliği kullanımı ile net bir
şekilde görülür.
İmaj 3. Bu planda kamera hareketli bir şekilde kızı takip eder. Kızın
yoğun rüzgâr ve toz içinde su kuyusundan zorla su çekmesi en yalın haliyle
ve bütünsel bir eylem dâhilinde gösterilir. Karakterin eylemi, hayattan bir
kesit gibi izleyiciye sunulur.
Baba Ohlsdorfer var olmak ve hayatı bir nebze de olsa olumlamak için
at ile yola koyulmak zorundadır; fakat at tüm çabalara rağmen hareket
200 etmeyi reddeder. Anlatının başında Nietzsche’nin Torino Atı ile olan
deneyimine sadece dış ses ile aşina olan izleyici, babanın atı çıkarmak için
uğraştığı sahnede olaylara üçüncü göz olarak tanık olur ve Nietzsche’nin
Torino Atı ile olan deneyimini tahayyül edebilir hale gelir. Daha sonra
bütünlüklü çekime kız dâhil olur ve atı barakasına geri götürür. Burada
Tarr’ın uzun plan sekansının gerçekliği yansıtmada ne derece etkili olduğu
açıkça görülür. Gerçekçilik/gerçeklik ve biçimci dil arasındaki ilişkiyi
burada daha iyi anlamak adına “atın gitmeyi reddetmesi kesmelerle
anlatılsaydı bu kadar gerçekçi olur muydu?” sorusu sorulmalı ve bu soru
üzerine düşünülmelidir. Bazin’in plan sekansın gerçeği yansıtmada doğru
ve anlamlı bir tercih olduğu görüşü bu sekansta hayat bulur/somutlaşır.
İkinci günde de patates yenmeye devam eder; fakat ilk gün kamera
Baba Ohlsdorfer’i gösterirken ikinci günde ise kızın patates yemesi ekrana
yansır. Tekrar3 eden edimler, imajlar ve sesçil evreni oluşturan rüzgâr ve
müzik aynı şekilde devam eder. Bu noktada değişen tek şey, kameranın
açısıdır. Baba hızlıca patatesi yedikten sonra pencerenin yanına oturur ve
dışarıyı izler. Kız da tabakları yıkadıktan sonra yan odada oturur ve dışarıyı
izler. Burada kamera genel plandadır, iki eyleyen de görünür. Sahnenin
önünde baba, arka planda ise kız vardır. Bu bakış uzun süre devam eder,
eyleyenlerin yapacak başka bir şeyleri olmadığı açıkça görülür. İkinci
günün son sekansında dışarıdan birisi gelir ve palinka ister. Kamera şişeyi
takip eder. Kız şişeyi doldururken dışarıdan gelen adam ve baba masada
oturur. Alan derinliği kullanımı burada önemlidir. Tarr burada dışarıdan
gelen adama dikkat çekmek ister. Kızın şişeyi doldurması karanlıkta kalır,
kamera yavaşça konuşan adama yaklaşır ve adamın konuşması omuz
planla verilir. Yönetmen dikkati bu noktaya çekmeye çalışır. Palinka
isteyen adam değişim, değersizleştirme, yozlaştırma ve yokoluş üzerine
felsefi bir konuşma yapar.
Dışarıdan gelen bu adam, kendisine göre dünyada olmakta olan
hakkında Ohlsdorfer’ı da uyarmak ister; fakat Ohlsdorfer, felsefi konuşma
yapan adamın söylediklerini dinlemez ve saçmalık olarak nitelendirir.
Bunun üzerine içkisini alan adam evden ayrılır. Adam çıktıktan sonra kız
pencereden adamı izler. Kamera pencereye yaklaşır, bu yakınlaşmadan
sonra çerçeve ikiye bölünür. Çerçevenin yarısında boşluk varken diğer
yarısında ağaç ve ağaca yürüyen adam görülür. Bu plan sekansla birlikte
ikinci gün sona erer. İkinci günde toplamda yedi plan sekans kullanılır.
3 Anlatı boyunca tekrar eden imajlar ve edimler söz konusudur: Babanın ve kızın
patates yemesi, kızın babanın kıyafet giymesine ve çıkarmasına yardım etmesi
hatta tüm bu süreci kendisi yapması, rüzgâr ve müzik sesi, tozlu topraklı mekân
sunumu, baba ve kızı arasındaki neredeyse hiç olmayan iletişim/diyalog, babanın
ya da kızın pencere önüne oturması ve uzaklara bakması.
201
İmaj 4. Değişimden bahseden adam, insanoğlunun içinde bulunduğu
duruma yönelik uyarıcı bir özne olarak işlev görür. Bu sahnede ağaç bir
görsel metafor olarak kullanılır. Bir gösterge olarak işlev gören ağaç,
gidilecek ve aranacak yeni yerlere, yeni umutlara işaret eder.
2.3.3. Üçüncü Gün
Üçüncü günde diğer iki günü takip eden sahnelemelerle başlar. Tekrar
eden edimler, farklı açılardan ve farklı planlardan verilir. Böylece Bela
Tarr tek düze yaşamı izleyiciye derinden hissettirir. Biçimci gelenekte
olduğu gibi farklı zamanlara ve mekânlara ait unsurları yeni bir anlam inşa
etmek için birleştirmez, var olan gündelik yaşamı bütünlüklü bir biçimde
perdeye aktarır. At yine bitkindir ve cılızdır, yine yemek yemeyi reddeder.
Bu nedenle işe koşulamaz. Tekinsiz müzik, tüm bu sürece yine eşlik eder.
Anlatının en başından bu kesite kadar sunulan esenliksiz hal, daha da
şiddetlenir. Yönetmenin kamerası bu anı izleyiciye uzun uzun gösterir ve
izleyenleri düşünsel bir katılıma teşvik ederek soru sordurtur. Peki, şimdi
ne olacak? At yemek yemezse ve işe koşulamazsa bundan sonra baba ve kız
yaşamlarını nasıl sürdürecek? Baba, kızı ve at üçgeni üzerinden tasarlanan
anlatıda tüm unsurlar birbirine eklemlenmiştir. Bu nedenle bu üç eyleyen
arasında ortaya çıkan çatışma/varoluşsal sorunlar, gün geçtikçe yavaş
yavaş çöküşü doğurur. Güdüleyici ve yönlendirici olmayan uzun planlar,
izleyiciye tüm bu varoluşsal sancılar üzerine düşünme fırsatı tanır. Kamera
pencerede konumlanır. Esenliksiz zaman ve mekân tasarımı içine
uzaklardan gelen çingeneler de dâhil edilir. Sabit açıda çingenelerin su
kuyusunun yanına gelişleri görülür. Adam, çingeneleri kovması için kızını
gönderir, çingeneler uzaklaşırken tekrar geleceklerini söyler.
202
İmaj 5. Çingenelerin su almasını istemeyen baba, onları kovması için
kızını gönderir. Bu durumun hemen sonrasındaki plan sekansta kuyunun
kuruduğu görülür. Bu durum, baba ve kızı için yok oluş sürecini de
beraberinde getirir.
İzleyici, su üzerinden yaşanılan sahiplik çatışmasına uzaktan bakar.
Kamera izleyiciyi pencere önüne sabitler. Bela Tarr, izleyiciyi uzakta
bırakarak olaylara sadece bakan/izleyen insanların konumunu da
sorunsallaştırır. Bu uzaktan bakış, izleyici tarafından düşünülmelidir.
Üçüncü günde toplam altı plan sekans kullanılır.
2.3.4. Dördüncü Gün
Dördüncü günde kız sobaya birkaç odun parçası atar ve kuyudan su
çekmeye çıkar. İlk üç günde kızın bu hareketini takip eden ve kızla salınan
kamera, dördüncü gün kapıda kalır. Bu tercih, izleyiciyi baba ve kızın
karşılaşacağı soruna/sona hazırlar. Kız kuyuya gittikten sonra koşarak eve
gelir ve babasını çağırır. Kamera iki eyleyenin arkasından gider ve onlarla
birlikte kuyuya bakar/bakış atar. Kuyunun kurumuş olduğu görülür.
Karakterlerin bu umutsuz bakışı, bir süre daha devam eder. Kuyunun da
kurumasıyla birlikte yok oluş süreci daha da hızlanır. Kız ata bakmaya
gider ve atın yemini yemediği görülür. Pisliği temizlendikten sonra ata su
verilir; fakat at suyu da içmez. Kamera izleyiciye tüm olan biteni geniş
planda gösterir. Düşünmek ve geniş plan arasındaki bu ilişki, yönetmen
tarafından sıklıkla tercih edilir. Sonraki plan sekansta baba eşyaları
toplamaya başlar ve gideceklerini yani evi terk edeceklerini söyler.
Eşyaları toplayıp arabaya yüklerler. Daha sonra baba, atı alıp arabanın
arkasına bağlar.
203
İmaj 6-7. Kuyunun kuruması sonrasında baba ve kızı, bütün eşyaları
toplayıp uzaklaşır; fakat gidilecek bir mekân olmadığı için aynı plan
sekans içinde gitmekten vazgeçtikleri ve geri döndükleri görülür.
Baba ve kızı at arabasını ve atı çekerek rüzgâra ve toza karşı koymaya
çalışarak evden uzaklaşır. Genel planda eyleyenlerin ağaca doğru
yürüdükleri ve sonra geri döndükleri görülür. Geri döndükten sonra baba
ve kızı eşyaları indirmeye başlar. Bir süre sonra kız pencereye oturur ve
dışarıyı izler. Genel plandaki kamera yavaş yavaş pencereye yaklaşır.
Dışarıya bakan kızın çaresizliği yakın plan ile perdeye aktarılır. Bu kamera
hareketi, çaresizliğin ve umutsuzluğun aktarılmasında tercih edilir. Bela
Tarr’ın kamerası kesitler ilerledikçe eyleyenlerin içinde bulunduğu
çaresizliği ve umutsuzluğu daha yakından (yakın plan) göstermeye başlar.
Dördüncü günde toplam altı plan sekans kullanılır.
2.3.5. Beşinci Gün
Beşinci gün Baba Ohlsdorfer’ın uyanmasıyla başlar. Beşinci günde de
yine tekrar eden edimler ve imgeler dolaşımdadır. Kızı gelir ve Baba
Ohlsdorfer’ı giydirir. Açılar ve planlar farklılaşır; fakat gündelik yaşama
dair rutin de bir değişiklik söz konusu değildir. Sonraki plan sekansta at,
bir umut yine kontrol edilir. Nietzsche’nin boynuna sarıldığı ve
gözyaşlarına boğulduğu atın zayıf ve cılız görünümünde herhangi bir
iyileşme yoktur; hatta atın durumu daha da kötüye gider. Yönetmen
kamerasını diğer karakterlerin içinde bulunduğu durumu daha ayrıntılı
göstermek adına nasıl yakınlaştırıyorsa, aynı yavaşlıkla bu sefer atın yakın
planı ekranı kaplar. Atın boynu bükük durumda gözlerini bile açacak gücü
olmadığı görülür. Toz ve rüzgâr şiddetini artırır. Pencereden görülen ağaç
bile artık zar zor seçilmektedir. Sahneye bir anda karanlık çöker ve ışıklar
söner. Kız sobadan aldığı ateşle tekrar gaz lambasını yakar ve yatağına
oturur. Bir süre bu süreç izlenir. Sonraki planda ışık yakın planda gösterilir
ve ışığın yavaşça söndüğü görülür. Kız tekrar yakmaya çalışır; ama
204 yanmaz. Baba Ohlsdorfer’da yakamaz, hatta köz bile söner. Baba
çaresizliği içselleştirmiştir, yarın tekrar deneriz der ve yatarlar.
İmaj 8. Özne konumundaki eyleyenler, neredeyse anlatının en
başından sonuna dek pencereden dışarıya bakar; fakat dışarıdan gelen
adamla vurgulanan ve bir metafor olarak perdeye aktarılan ağaç bile
artık silikleşmeye ve görünmez olmaya başlar. Yoğun tozun oluşturduğu
duman son kalan ağacı da içine alır.
İmaj 9. Bu sahnede üçgen kompozisyon kurulur. Bu kompozisyon
baba, kız ve lambadan oluşur. Gaz dolu olmasına rağmen lambanın
yanmayışı umutları sona erdirir. Artık ışık da yoktur. Esenliksiz tüm
unsurlar, karakterleri sarmalar.
Rüzgâr sona erer ve karanlık sahneye ölüm sessizliği hâkim olur. Yok
oluşun beşinci gününde beş plan sekans kullanılır.
2.3.6. Altıncı Gün
Tekinsiz müzik son bir kez daha sesçil evreni doldurur ve bu sefer
karanlık imaj üzerine bindirilir. Altıncı ve son günde görüntü, karanlıktan
aydınlığa yavaşça açılır. Baba ve kızın masada oturduğu görülür. Baba
Ohlsdorfer patates soyarken, kız patates almaz. Karanlığın hâkim
olmasıyla artık rutinler de değişir. Baba kızına yemek zorunda olduğunu
söyler; fakat kızı yemeği ve içmeyi reddeden at da olduğu gibi patates
205 yemeyi reddeder. Umutsuzluğun tüm anlatıya hâkim olduğu görülür.
Kamera masanın uzun kenarında konumlanır. Yönetmen adeta bu
çaresizliğe ve umutsuzluğa tanıklık etmesi için izleyiciyi de o masaya
oturtur. Son gün tek plan sekansta masada başlar ve yine masada sonlanır.
Bu sefer gündelik yaşama dair her gün yapılan edimler gösterilmez. Gaz
lambasında ışığın sönmesi ve eyleyenleri karanlıkta bırakması gibi bu sefer
yönetmen görüntüyü yavaş yavaş karartır.
İmaj 10. Bu sahnede aydınlatma sadece karakterlerin üzerine ve
masaya yapılır, diğer taraflar ise karanlıkta kalır. Karakterlerin
boyunlarının bükük olması yok oluşa karşı bir şey yapamamanın ve
çaresizliğin göstergesidir. Bu sahne içinde bulunulan şartlara karşı taktik
ve strateji üretemeyen, içinde bulunulan karanlık durumu içselleştiren
eyleyenlerin son halini simgesel bir dil ile gözler önüne serer.
Sonuç
Araştırma nesnesi olarak ele alınan ve gerçekçi kuramın izleri aranan
Torino Atı filminde anlatı, başından sonuna kadar yavaş bir şekilde ilerler.
Anlatıya realist ve minimalist dil hâkimdir. Kovacs’ın da belirttiği üzere
(2015: 190) yaygın tekrarlama, gündelik eylemlerin gerçek zamanlı ve
ayrıntılı betimlenmesi, tekdüze hareketlerin temsili, ölü zamanların yaygın
temsili gibi unsurlar filmde sıklıkla görülür. Ele alınan filmde neredeyse
her plan sekansta tekrar sahneleri söz konusudur. Kızın Baba Ohlsdorfer’a
kıyafetlerini giymesine yardım ettiği, her gün patates yedikleri, kuyudan
su çektikleri ve pencereden dışarı baktıkları sahnelerde bu tekrar edimleri
karşımıza çıkar. Rutin olarak gerçekleştirilen her eylem, gerçek zaman ve
mekân içinde edimselleşir.
Baba, kız ve at üçlüsünün birbirlerine bağlı olan yaşamları, müzik ve
rüzgâr sesleri ile kurulan atmosferle birlikte rutinlerini kesmeden yani
zamanı ve mekânı parçalamadan yansıtan plan sekanslar ile seyirciye
aktarılır. Torino Atı filmi toplamda otuz plan sekanstan oluşur. Yok oluşun
altı gününü anlatan filmde ortalama her gün tekrar eden patates yeme
sahnesi farklı açılardan ve planlardan ele alınarak yansıtılır. İlk gün sadece
206 Ohlsdorfer gösterilirken ikinci gün yalnızca kızı gösterilir. Diğer günlerde
ise kamera geniş açıda kalır. Böylelikle seyirciye görülmeyen açılardaki
tekrarlanan işleyişler de gösterilir. Her gün bir öncekinin tekrarı olarak
göründüğü için seyircinin karakterlerin ne yaptığı hakkında fikir sahibi
olması arzu edilir. İmajsal ve edimsel tekrarlar söz konusu olduğunda Bela
Tarr için kadrajlar ne kadar önemli ise dekadrajlar da bir o kadar önemlidir.
Çünkü bu tekrarlar, bir sonraki günlerde farklı açılarda ve planlarda
eksiltilerek/seyirciye gösterilmeyerek sunulur. Yani eyleyenin o anki
edimi tekrarsal bir döngü içinde daha önceki günlerde ayrıntılı verildiği
için, sonraki günlerdeki eylemin dekadrajda kalması sorun teşkil etmez;
çünkü izleyici o an için eyleyenin ne yaptığı hakkında fikir sahibidir.
Filmde teknik anlamda iki temel unsur ön plana çıkar: Alan derinliği ve
plan sekans. Alan derinliğinin gerçekçi bağlamda kullanımı, izleyiciye
durum hakkında yorum yapmaları ve durum üzerine düşünmeleri için
sıklıkla fırsat verir. Bela Tarr, duygusal bir katılım içinde kalan pasif bir
izleyici talep etmez, aksine izleyiciyi aktif bir katılıma davet ederek olaylar
üzerine düşünmelerini ister. Ayrıca odaklı çekimler yapmak yerine alan
derinliğinin güçlü olduğu çekimleri kullanarak izleyiciyi manipüle etmez
ve yönlendirmez. Filmde otuz kez uygulanan plan sekansları seyirciyi de
olaya dâhil etmek amacıyla kullanır. Kamera filmin genelinde eyleyenler
ile birlikte hareket eder. Bu da anlatıdaki eyleyenlerle birlikte izleyicinin
de eyleme dâhil olmasına olanak tanır. Bu bağlamda Bela Tarr’ın alan
derinliğine yönelik bu kullanımı ile Bazin’in alan derinliği hakkındaki
görüşleri örtüşür.
Kracauer (2015:198) film karakterlerinin sahnelenmemiş doğasının ve
hammadde olarak işlevinin, göz önünde bulundurulduğunda pek çok
sinemacının anlatısı için profesyonel anlamda oyuncu olmayanları
aradığını söyler. Tarr’ın oyunculuk anlayışı da gerçekçi film diline yönelik
tercihleri içerir. Tarr bir röportajında oyuncularda gerçek performansı
aradığı için hayatın içinden amatör oyunculara yöneldiğini söyler. Torino
Atı filmindeki atı, pazarda sahibinin onun artık çalışamadığını ve
mezbahaya gönderileceğini söylemesi üzerine filme alır. Filmde atın ilk
günden itibaren işe çıkamaması ve onun o yorgun ve bitkin görüntüsünün
tamamen doğal olması Tarr’ın aradığı o gerçekliği/gerçekçi üslubu ortaya
çıkarmaya yardımcı olur.
Kracauer (2015:207) filmde sözlü ifadelere bel bağlamanın sinemanın
tiyatroya yakınlığını artıracağını söyler. Bela Tarr da diyaloglar yerine
sinemanın görsel gücünü devreye sokar. Filmi diyaloglar değil onun
oluşturduğu sinematografi anlatır. Diyalogların az, görselliğin hâkim
olduğu bir sinema dili tüm metne içkindir. Bela Tarr felsefesini diyalog
temelli değil, genel itibariyle sinematik görüntüler ile aktarma yolunu
tercih eder. Torino Atı filminde en uzun diyalog beş dakikadır ve sadece
207 dışarıdan palinka istemeye gelen adamın olduğu sahnede bu uzun
diyalogdan söz edilebilir. Bu çerçevede Tarr, anlatmak istediği duyguları
diyaloglar ile değil sinemasal imajlar ile aktarma yolunu seçer. Az diyalog,
uzun plan-sekanslar ve az kesme Bela Tarr’ın sinematografik dilinin öne
çıkan sinematik tercihleridir.
Filmde gerçekçi kurama uymayan unsurlarda göze çarpar. Filmin açılış
sekansındaki dış ses kullanımı ile izleyiciye bilgiler verilir. Bu
bilgilendirme izleyiciyi filme hazırlarken aynı zamanda onu kurmaca bir
dünyaya da davet eder. Adeta bu bilgilendirme, kurmaca dünyanın
varlığına yönelik bir işarettir. Aynı zamanda belirli sekanslarda kullanılan
müzikte izleyicide duygu yoğunluğunu artırırken, izleyiciyi hikâyenin
gerçekliğinden uzaklaştırır. Gerçekçi film dilini kıran bu tercihlerin dışında
araştırma nesnesi konumundaki Torino Atı filminin genelinde alan
derinliği ve plan sekanslar gerçekçi bir teknikle kullanılır. Bu iki temel
gerçekçi tercih ile birlikte oluşturulan gerçekçi kompozisyonlar ve
oluşturulan atmosferle Bela Tarr’ın belgeselci bir üslupla gerçekçi sinema
anlayışı ve çerçevesi içinde bir yapıntı ortaya koyduğunu söylemek
mümkündür.
Kaynakça
Andrew, J. D. (2007). Sinema Kuramları. İstanbul: İzdüşüm Yayınları.
Arnheim, R. (1985). “Film ve Gerçeklik”. Seçil Büker ve Oğuz Onaran
(Ed.), Sinema Kuramları İçinde. Ankara: Dost Yayınları.
Bazin, A. (2005). What is Cinema? Volume I. California: University of
California Press.
Bazin, A. (1971). What is Cinema? Volume II. Los Angeles: University of
California Press.
Bazin, A. (1995). Çağdaş Sinemanın Sorunları. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Bazin, A (2011). Sinema Nedir? İstanbul: Doruk Yayınları.
Brockkett, O. G. (2000). Tiyatro Tarihi. Ankara: Dost Kitapevi Yayınları.
Büker, S. (1989). Film ve Gerçek. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi
Yayınları.
Büker, S. (1991) Sinemada Anlam Yaratma. Ankara: İmge Kitapevi.
Coşkun, E. (2011). Dünya Sinemasında Akımlar. Ankara: Phoenix
Yayınları.
Fiske, J. (2003). İletişim Çalışmalarına Giriş. Ankara: Bilim ve Sanat
Yayınları.
208 Gök, C. (2007). “Sinema ve Gerçekçilik”. Beykent Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 2, 112-123.
Gönen, M. (2008). Paradoksal Sanat: Sinema. İstanbul: Es Yayınları.
Kılıç, L. (1981). “Siegfied Kracauer’in Sinema Kuramı”. Kurgu Dergisi,
4. 219
Kovacs, A. (2015). Bela Tarr Sinemasında Çember Kapanıyor. İstanbul:
Hayalperest Yayınevi.
Kracauer, S. (2015) Film Teorisi. İstanbul: Metis Yayınları.
Kracauer, S. (2011). Kitle Süsü. İstanbul: Metis Yayınları.
Kracauer, S. (1997). Theory of Film: The Redemption of Physical Reality.
United Kingdom: Princeton University Press.
Kracauer, S. (1985). “Temel Kavramlar”. Seçil Büker ve Oğuz Onaran
(Der.). Sinema Kuramları. Ankara: Dost Yayınları.
Monaco, J. (2001). Bir Film Nasıl Okunur? İstanbul: Oğlak Yayıncılık.
Özarslan, Z. (2013). “Biçimci Film Kuramcıları”. Zeynep Özarslan (Ed.),
Sinema Kuramları 1 Beyaz Perdeyi Aydınlatan Kuramcılar (ss.51-57)
içinde. İstanbul: Su Yayınları.
Ryan, M. ve Lenos, M. (2014). Film Çözümlemesine Giriş. Ankara: De Ki
Basım Yayınevi.
209
ERGENLERİN DUYGU DÜZENLEME BECERİLERİ ve
İNTERNET BAĞIMLILIK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ
Demet TAŞÖREN1- Ender DURUALP2
Özet
Bu çalışmada, ergenlerin duygu düzenleme becerileri ve internet
bağımlıklarını cinsiyet ve sınıfa göre karşılaştırmak ve aralarında bir ilişki
olup olmadığını belirlemek amaçlanmıştır. Araştırmanın örneklemi,
rastlantısal yöntemle seçilen Bolu il merkezinde bulunan Milli Eğitim
Bakanlığına bağlı bir ortaokulda 2017-2018 eğitim-öğretim yılında
öğrenim görmekte olan 405 ergenden oluşmaktadır. Ergenlerin %48,9’u
kız, %51,2’si erkektir. Araştırmaya dahil edilen ergenlerin %33,3’ü 6., 7.
ve 8. sınıflarda öğrenim görmektedir. Verilerin toplanmasında “Genel
Bilgi Formu”, “Ergeler İçin Duygu Düzenleme Ölçeği” ve “Ergenler İçin
İnternet Bağımlılığı Ölçeği” kullanılmıştır. Verilerin analizinde t test, tek
yönlü varyans analizi ve LSD testleri ile Pearson korelasyon katsayısından
yararlanılmıştır. Araştırmaya alınan ergenlerin %65,7’sinin hem akıllı
telefon hem bilgisayar ya da tablet sahibi, %87,4’ünün evinde, %79,8’inin
telefonunda internet bağlantısı olduğu, %68,9’unun internete sıklıkla
telefondan bağlandığı, %42,7’sinin günde 1-2 saat internette zaman
geçirdiği, %88,1’inin internet bağımlılığı semptomları göstermediği,
%9,6’sının internet bağımlılığı semptomları gösterdiği ve %2,2’nin
internet bağımlısı olduğu belirlenmiştir. Yapılan analizler sonucunda;
ergenlerin duygu düzenleme becerileri ve internet bağımlılık düzeyleri
arasında orta düzeyde, pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır
(r=0,43, p<0,05). Kızların duygu düzenleme becerileri erkeklerden yüksek
bulunmuştur (p<0,05). Altıncı sınıfa devam eden ergenlerin dışsal işlevsel
duygu düzenlemelerinin sekizinci sınıfa devam ergenlerden yüksek olduğu
(p<0,05), ergenlerin internet bağımlılık düzeylerinin cinsiyet ve sınıfa göre
farklılık göstermediği tespit edilmiştir (p>0,05).
Anahtar Sözcükler: Ergen, Duygu Düzenleme, İnternet Bağımlılığı
Giriş
İnternet, insanların her geçen gün gittikçe artan “üretilen bilgiyi
saklama, paylaşma ve ona kolayca ulaşma” talepleri doğrultusunda ortaya
çıkan ve birçok bilgisayar sisteminin birbirine bağlı olduğu; dünya çapında
yaygın olarak kullanılan ve sürekli büyüyen bir iletişim ağı olarak
tanımlanmaktadır (Çetinkaya, 2013). İnternet aracılığıyla insanların pek
çok alandaki bilgiye kolay, ucuz ve hızlı bir şekilde erişebildiği
1 Şiddet Önleme ve İzleme Merkezi Müdürlüğü, Bolu [email protected] 2Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi
Bölümü, Ankara [email protected]
210 görülmektedir (Işık, 2007). İçinde bulunduğumuz yüzyılda bilgisayar ve
internet kullanımı artık hayatın vazgeçilmez unsurları olarak
benimsenmektedir. İnternet kullanıcıları için internette elektronik
postalara bakmak, gazetelere göz gezdirmek, sosyal medyada paylaşımda
bulunmak, alışveriş yapmak, film izlemek ya da oyun oynamak yaşamın
bir parçası olarak görülmektedir (Zorbaz ve Tuzgöl Dost, 2014). İnternetin
hızla gelişmesinin insan yaşamını birçok yönden kolaylaştırmasının yanı
sıra, erişimin oldukça kolay ve yaygın hale gelmesinin ve internet kullanım
süresinin artmasının internet ile ilgili olumsuzlukları gündeme getirdiği
belirtilmektedir (Esen, 2010). Kimilerinin ihtiyaçları çerçevesinde internet
kullanımını sınırlandırırken, kimilerinin bu sınırlamayı yapamayarak iş,
sosyal ve akademik hayatlarında olumsuzluklarla karşılaştıkları
vurgulanmaktadır (Gönül, 2002). Bilgiye kolay, ucuz, hızlı ve güvenli
ulașmak ve iletișimi kolaylaştırmak amacıyla ortaya çıkan internet, hızla
yaygınlaşması ve aşırı kullanımı yeni bir bağımlılık türü olarak
nitelenebilecek internet bağımlılığına yol açmaktadır (Arısoy, 2009).
Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı-5’te (DSM-5) internet
bağımlılığına ilişkin doğrudan bir tanılama ölçütü belirlenmemiş olmasına
karşın internet bağımlılığının bileşenleri olarak tanımlanan kriterler ile
yakından ilişkili olduğu belirtilen davranış modellerinin ilk defa “Kumar
Oynama Bozukluğu” tanı ölçütleri içerisinde değerlendirilerek “Maddeyle
ile İlişkili Bozukluklar ve Bağımlılık Bozuklukları” kategorisindeki
“Maddeyle İlişkili Olmayan Bozukluklar” başlığı altında tanımlandığı
görülmektedir (Amerikan Psikiyatri Birliği [APA], 2013). Böylece DSM-
5’te davranışsal bağımlılık kavramını yer alması ile birlikte internet
bağımlılığı, video oyunları, seks ve fiziksel egzersiz gibi bazı davranışların
da bu başlıkla ilişkilendirilebileceği değerlendirilmektedir (Black ve ark.,
2014).
Dünyada ve ülkemizde her geçen gün kullanım düzeyi artmakta olan
internetin yapılan araştırmalar neticesinde özellikler ergenler tarafından
yoğun şekilde tercih edildiği belirtilmiştir. Bu bağlamda ergenlerin internet
başında zaman geçiren kullanıcıların büyük bölümünü oluşturduğu
değerlendirildiğinde, ergenlerin internet bağımlılığı riskinin diğer yaş
gruplarına oranla daha yüksek olasılıklı olduğu ifade edilmektedir (Özsoy,
2010). Ergenlik döneminin gelişimsel özelliği olan kimlik arayışı
sürecinde, ergenin ailesinden uzaklaşarak akran gruplarına daha fazla
önem verdiği buna bağlı olarak akran kabulü ve sosyal onayın ergenin
temel psikolojik ihtiyaçları arasında yer aldığı belirtilmektedir (Kaygusuz,
2013). İhtiyaç duydukları onay ve kabulü internet aracılığıyla kurdukları
ilişkilerde kolayca elde edebildikleri vurgulanmaktadır (Tsai ve Lin,
2003). Bunun yanında ergenliklerin kimlik gelişimi süresince akran
grupları ve sosyal ilişkileri ön plana çıkarken aynı zamanda kendileri için
önemli olan sosyal çevrelerinde farklı kimlik denemelerinde bulundukları
211 ifade edilmektedir. Sağladığı içerik ve ortam ile ergenlerin kimlik
denemeleri yapmalarına olanak sağlayan internetin ergenlerin gelişimsel
ihtiyaçlarını karşıladıkları etkili bir araç olarak değerlendirilmektedir.
Ancak sağladığı imkânlar yönüyle ergenlerin gelişim dönemine katkı
sağlayan bir araç olarak görülebilmesinin yanında gerçek ilişkilerin yerine
sanal ortam gerçekliğinin ön plana çıkmasının, ergenlerin gerçek yaşam
deneyimlerini göz ardı etmesine neden olarak ergende bağımlılık
oluşturması olasılığını da bulundurduğu vurgulanmaktadır (Ceyhan,
2011).
Ergenlik gelişim dönemi özelliklerinin yanında interneti kullanım
amaçlarının da internet kullanımında önemli bir etkiye sahip olduğu
belirtilmektedir. Ödev yapma, serbest zamanlarında arkadaşları ile sohbet
etme, merak ettiği konulara yönelik araştırma yapma ve kendini
gerçekleştirme gibi birçok alanda internetin ergenler arasında yaygın
olarak kullanıldığı ifade edilmektedir (Yücel ve Gürsoy, 2013). Ergenlerin
interneti işlevsel olarak kullanmasının gelişimleri açısından çeşitli ve
önemli imkânlara ulaşmalarına yardımcı olurken kötüye kullanımının
birçok riski beraberinde getirdiği belirtilmektedir (Bayraktar, 2013).
Ergenlerin farklı duygularla başa çıkabilmek amacıyla çeşitli yöntemler
kullandıkları belirtilmektedir. Yaşadıkları duyguları olumlu bir biçimde
değerlendirerek sorunlarını etkili olarak çözebilmek için çaba harcayan
ergenlerin çocuklara oranla duygularını daha etkin olarak
düzenleyebildikleri, ancak sorunları karşısında kaçınma göstererek
yaşadıkları durumları kendileri için tehdit olarak algılayan ergenlerin ise
duygularını düzenlemede yetersiz kalabildikleri ifade edilmektedir
(Zalewski, Lengua, Wilson, Trancik ve Bazinet, 2011). Taçyıldız (2010)
ergenlerin, aile veya arkadaşlarından sosyal destek alamadıklarında
yaşadıkları iletişim problemlerinde ya da derslerindeki başarısızlıklarına
çözüm bulamadıklarında bunlardan kaçınmak için kendilerini farklı bir
alanda ifade etmek amacıyla sanal bir dünya olan internete yöneldiklerini
savunmaktadır. Bu durumun ise internetin, ergenler için çözemedikleri
sorunlarından kaçınmak için kullanılan bir alan olarak algılanmasına neden
olduğunu belirtmektedir.
Yapılan araştırmalarda ergenlik döneminin gerek gelişimsel özellikleri
gerekse kullanım amaçları göz önünde bulundurulduğunda internet
bağımlısı olma olasılığının yüksek olduğu vurgulanmaktadır. Bu
kapsamda duyguların yoğun, ani ve uçlarda yaşandığı ergenlik döneminde
bulunanların duygu düzenleme becerileri ile internet bağımlılığı
düzeylerinin ve arasındaki ilişkinin incelenmesinin alan yazına katkı
sağlayacağı düşünülmektedir. Bu doğrultuda araştırmada ergenlik
döneminde bulunan ortaokul altı, yedi ve sekizinci sınıfa devam eden
ergenlerin duygu düzenleme düzeyleri ve internet bağımlılıklarının
212 cinsiyet ve sınıf açısından incelenerek, duygu düzenleme düzeyleri ve
internet bağımlılıkları arasındaki ilişkinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
YÖNTEM
Araştırmanın Modeli
Araştırma ortaokul altı, yedi ve sekizinci sınıfa devam eden ergenlerin
duygu düzenleme düzeyleri ve internet bağımlılıklarının cinsiyet ve sınıf
açısından incelenmesi, duygu düzenleme düzeyleri ve internet
bağımlılıkları arasındaki ilişkinin belirlenmesi amacıyla yapılan betimsel
ve nicel bir araştırmadır.
Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırmanın evrenini ortaokul altıncı, yedinci ve sekizinci sınıflarına
devam eden ergenler oluşturmaktadır. Araştırmada evrenin tamamına
ulaşmak mümkün olmadığından örneklem seçimine gidilmiştir. Bu
doğrultuda; Bolu’da rastlantısal yöntemle belirlenen Milli Eğitim
Müdürlüğü’ne bağlı bir ortaokulda 2017-2018 eğitim öğretim yılı
içerisinde öğrenim gören altı, yedi ve sekizinci sınıfa devam ergenler
arasından yine rastlantısal yöntemle seçilen ergenler örnekleme alınmıştır.
Altı, yedi ve sekizinci sınıfta öğrenim gören ergenlerin sayısı eşit olacak
biçimde alınarak (her sınıftan 135 ergen) toplam 405 ergen araştırmaya
dâhil edilmiştir. Ergenlerin %48,9’unu (n=198) kızlar, %51,2’sini (n=207)
erkekler oluşturmaktadır.
Veri Toplama Araçları
Araştırmada ergenlerin duygu düzenleme beceri düzeylerini belirlemek
için “Ergenler İçin Duygu Düzenleme Ölçeği”, internet bağımlılık
düzeylerini belirlemek için ise “Ergenler İçin İnternet Bağımlılığı Ölçeği”
kullanılmıştır. Ergenlerin demografik özelliklerini hakkında bilgi elde
edebilmek amacıyla “Genel Bilgi Formu” kullanılmıştır.
Genel Bilgi Formu’nda; ergenlerin cinsiyeti, sınıfı, anne-babalarının
öğrenimi, çalışma durumu ve geliri, internete erişim olanakları gibi sorular
yer almaktadır.
Ergenler İçin Duygu Düzenleme Ölçeği; Phillips ve Power tarafından
2007 yılında ergenlerin duygu düzenlemelerini belirlemek amacıyla
geliştirilmiştir. İçsel işlevsel duygu düzenleme, içsel işlevsel olmayan
duygu düzenleme, dışsal işlevsel duygu düzenleme ve dışsal işlevsel
olmayan duygu düzenleme olmak üzere dört alt boyuttan oluşmaktadır.
Ölçeğin faktör yapısını belirlemek amacıyla yapılan açımlayıcı faktör
analizi sonucunda, faktör yükü ,57 ile ,83 arasında değişen 19 maddeden
oluşan, toplam varyansın yaklaşık %56’sını açıklayan dört boyutlu bir
yapının ortaya çıktığı ifade edilmektedir. Elde edilen Cronbach alpha
değerlerinin sırasıyla 0,72, 0,76, 0,76 ve 0,66 olduğu belirtilmiştir. Ölçek,
213 “Hiçbir zaman (1), Nadiren (2), Bazen (3), Çoğu zaman (4) ve Her zaman
(5)” biçiminde beşli likert tipi derecelendirme ile değerlendirilmektedir.
Ölçeğin her bir alt boyutunda yer alan maddelere verilen yanıtların
toplamından dört ayrı puan elde edildiği ve en yüksek puan elde edilen alt
boyutun, ergenin en sık kullandığı duygu düzenleme yöntemi olarak kabul
edildiği belirtilmektedir (Duy ve Yıldız, 2014). Ölçeğin Türkçe’ye
uyarlamasını yapan Duy ve Yıldız’ın (2014) ölçeğin güvenirliği ile ilgili
olarak iç tutarlılık katsayıları ve test-tekrar test güvenirlik katsayılarını
hesapladıkları ve ölçeğin iç tutarlılığını gösteren Cronbach Alfa katsayısı
sırasıyla dışsal işlevsel olmayan duygu düzenleme alt boyutu için 0,76,
içsel işlevsel olmayan duygu düzenleme alt boyutu için 0,68, içsel işlevsel
duygu düzenleme alt boyutu için 0,74 ve dışsal işlevsel duygu düzenleme
alt boyutu için 0,59 olarak bulunduğu belirtilmiştir.
Ergenler İçin İnternet Bağımlılığı Ölçeği; Young tarafından 1996
yılında geliştirilen İnternet Bağımlılık Ölçeği 20 sorudan oluşmaktadır.
Altılı likert tipi bir ölçek olan İnternet Bağımlılık Ölçeği’nde ergenlerden
“Hiçbir zaman”, “Nadiren”, “Arada sırada”, “Çoğunlukla”, “Çok sık” ve
“Devamlı” seçeneklerinden birini işaretlemesinin beklenmektedir.
Ergenlerin yanıtladığı seçeneklere sırasıyla sıfır, bir, iki, üç, dört ve beş
puan verilmektedir. Seksen ve üzerinde puan alanlar “İnternet Bağımlısı”,
50-79 puan arası alanlar “Sınırlı Semptom Gösterenler”, 50 puan ve altında
alanlar “Semptom Göstermeyenler” olarak değerlendirilmektedir
(Bayraktar, 2001). Ölçeğin Türkçe uyarlamasını yapan Bayraktar’ın
(2001) araştırmasında ölçek maddelerinin anlam bütünlüğünü bozmayacak
ve 12-17 yaş grubu ergenlerin anlayabileceği biçimde uyarlandığı
vurgulanmaktadır. Uyarlanan ölçeğin standardize edilmiş Alpha değeri
açısından güvenirliğinin 0,91, Spearman-Brown değeri açısından da 0,87
olduğu belirtilmektedir.
Veri Toplama Yöntemi
Araştırma için Bolu İl Milli Eğitim Müdürlüğü’nden gerekli izinler
alındıktan sonra okul idaresi ile görüşülmüştür. Okul idaresi ve
öğretmenlerle işbirliği yapılarak rastlantısal olarak seçilen altı, yedi ve
sekizinci sınıfa devam eden ergenlere araştırmanın amacı ve kapsamı,
gizlilik ve gönüllük ilkeleri hakkında bilgi verilerek araştırmaya gönüllü
katılmak isteyenlerin veri toplama araçlarını doldurması sağlanmıştır.
Verilerin Değerlendirilmesi ve Analizi
Araştırmaya dâhil edilen ergenlere uygulanan Genel Bilgi Formu,
Ergenler İçin Duygu Düzenleme Ölçeği ve İnternet Bağımlılığı
Ölçeği’nden elde edilen verilerin analizi için SPSS 17.0 programı
kullanılmıştır. Ergenlerin demografik bilgilerinin belirlenebilmesi
amacıyla frekansları incelenmiş, değişkenler arasındaki ilişkinin
214 incelenebilmesi amacıyla t testi, tek yönlü varyans analizi (Anova) ve LSD
testi ile Pearson Korelasyon katsayısı kullanılmıştır.
BULGULAR
Bu bölümde araştırma sonucunda elde edilen veriler analiz edilerek
tablolar halinde sunulmuştur.
Tablo 1. Araştırmaya alınan ergenlerin bazı sosyo-demografik
özelliklerinin dağılımları
ÖZELLİK n %
Cinsiyet Kız
Erkek
198
207
48,9
51,1
Sınıf Düzeyi
6.sınıf
7.sınıf
8.sınıf
135
135
135
33,3
33,3
33,3
Anne Öğrenim Düzeyi
Okur-yazar değil
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
6
57
81
127
131
1,5
14,2
20,1
31,6
32,6
Baba Öğrenim Düzeyi
İlkokul
Ortaokul
Lise
Üniversite
25
48
142
157
6,2
11,9
35,1
38,8
Anne Çalışma Durumu Çalışıyor
Çalışmıyor
223
180
55,1
44,4
Baba Çalışma Durumu Çalışıyor
Çalışmıyor
348
21
85,9
5,2
Gelir Düzeyi 0-2000 TL
2001 TL-4000 TL
4001 TL-6000 TL
6000 TL ve üstü
58
155
116
64
14,3
38,3
28,6
15,8
Araştırmaya dâhil edilen ergenlerin %48,9’unu kız, %51,2’sini erkekler
oluşturmaktadır. Ergenlerin %33,3’ü (n=135) altı, yedi ve sekizinci sınıfa
devam etmektedir. Ergenlerin annelerinin %32,6’sının, babalarının
%38,8’inin üniversite mezunu olduğu, %55,1’inin annesinin, %85,9’unun
babasının çalıştığı, %38,3’ünün aile gelirinin 2001-4000 TL arasında
olduğu tespit edilmiştir.
215
Tablo 2. Araştırmaya alınan ergenlerin internet kullanım
alışkanlıklarına ait dağılımlar
ÖZELLİK n %
Hangisine sahipsin?
Akıllı Telefon
Bilgisayar/Tablet
Hiçbiri
Her İkisi de
87
37
15
266
21,5
9,1
3,7
65,7
Evinizde internet var
mı?
Evet
Hayır
354
51
87,4
12,6
Telefonunda internet
var mı?
Evet
Hayır
323
80
79,8
19,8
İnternete en fazla
hangisinden
bağlanırsın?
Bilgisayar
Telefon
Diğer
105
279
13
25,9
68,9
3,2
İnternette günlük
ortalama ne kadar
zaman geçirirsin?
1 saatten az
1-2 saat
3-4 saat
5 saat ve üzeri
Hiç
66
173
123
34
8
16,3
42,7
30,4
8,4
2,0
Ergenler İçin İnternet
Bağımlılığı Ölçeği’ne
göre
internet bağımlılık
düzeyi
Semptom Göstermeyen
Semptom Gösteren
İnternet Bağımlısı
357
39
9
88,1
9,6
2,2
Araştırmaya dâhil edilen ergenlerin; %65,7’sinin hem akıllı telefon
hem bilgisayar ya da tablete sahip olduğu, %87,4’ünün evinde, %79,8’inin
telefonunda internet bağlantısı olduğu, %68,9’unun internete sıklıkla
telefondan bağlandığı, %42,7’sinin günde bir-iki saat internette zaman
geçirdiği belirlenmiştir. Ergenler İçin İnternet Bağımlılık Ölçeği’nden elde
ettikleri puanlara göre %88,1’inin semptom göstermeyen kategorisinde yer
aldığı görülmüştür.
Tablo 3. Araştırmaya alınan ergenlerin Ergenler İçin Duygu
Düzenleme Ölçeği ile Ergenler İçin İnternet Bağımlılığı Ölçeği’nden
aldıkları puanların cinsiyete göre t testi sonuçları
Kız Erkek
Duygu Düzenleme X̄ S X̄ S t p
İçsel İşlevsel 3,
84
,8
64
3,
56
,8
72
3,
21 ,0
01
İçsel İşlevsel
Olmayan
2,
59
,9
29
2,
39
,8
68
2,
21 ,0
28
Dışsal İşlevsel 3,
07
,8
16
2,
94
,8
97
1,
61
,1
08
216
Dışsal İşlevsel
Olmayan
1,
84
,7
56
1,
99
,8
54
-
1,86
,0
64
İnternet Bağımlılığı 1,
31
,8
70
1,
49
,8
77
-
1,88
,0
61
Analiz sonuçları, içsel işlevsel duygu düzenlemeleri (t=3,21, p<0,05)
ve içsel işlevsel olmayan duygu düzenlemeleri (t=2,21, p<0,05) arasında
cinsiyete göre anlamlı bir fark olduğunu göstermektedir. Kız ergenlerin
içsel işlevsel duygu düzenlemelerinin (X̄=3,56, S=,872) ve içsel işlevsel
olmayan duygu düzenlemelerinin (X̄=2,59, S=,929) erkek ergenlerden
anlamlı düzeyde yüksek olduğu belirlenmiştir.
Ergenlerin dışsal işlevsel duygu düzenlemeleri, dışsal işlevsel olmayan
duygu düzenlemelerinin ve internet bağımlılıklarının cinsiyete göre
anlamlı bir fark yaratmadığı belirlenmiştir (p>0,05).
Tablo 4. Araştırmaya alınan ergenlerin Ergenler İçin Duygu
Düzenleme Ölçeği ile Ergenler İçin İnternet Bağımlılığı Ölçeği’nden
aldıkları puanların sınıfa göre Anova sonuçları
6.sınıf 7.sınıf 8.sınıf
Duygu
Düzenle
me
X̄
S
X̄ S X̄ S F p
İçsel
İşlevsel
3,70
,928
3,76 ,807 3,63 ,897 ,780 ,459
İçsel
İşlevsel
Olmayan
2,3
0
,88
5
2,48 ,887 2,50 ,931 1,626 ,198
Dışsal
İşlevsel
3,1
4
,83
7
3,03 ,765 2,84 ,947 4,318 ,014
Dışsal
İşlevsel
Olmayan
1,88
,860
1,86 ,729 2,01 ,824 1,199 ,303
İnternet
Bağımlılı
ğı
1,3
3
,78
6
1,32 ,822 1,54 1,0057 2,832 ,060
Analiz sonuçları, ergenlerin dışsal işlevsel duygu düzenlemeleri
arasında sınıf bakımından anlamlı bir fark olduğunu göstermektedir
(F=4,318, p<0,05). Sınıflar arası farkların hangi gruplar arasında olduğunu
bulmak amacıyla yapılan LSD testi sonuçlarına göre; altıncı sınıftaki
(X̄=3,14, S=0,837) ergenlerin dışsal işlevsel duygu düzenleme
becerilerinin sekizinci sınıfa devam eden ergenlerden daha olumlu olduğu,
yedinci sınıfa devam eden ergenlerle anlamlı bir fark oluşturmadığı
belirlenmiştir.
Araştırmaya alınan ergenlerin içsel işlevsel, içsel işlevsel olmayan ve
dışsal işlevsel olmayan duygu düzenlemeleri ile internet bağımlılıkları
arasında sınıf bakımından anlamlı bir farklılık görülmediği saptanmıştır.
217
Tablo 5. Araştırmaya alınan ergenlerin Ergenler İçin Duygu
Düzenleme Ölçeği’nden aldıkları puanların İnternet bağımlılık
düzeylerine göre Anova sonuçları
Semptom
Görülmeyen
Semptom
Görülen
İnternet Bağımlısı
Duygu
Düzenle
me
X̄
S
X̄ S X̄ S F p
İçsel
İşlevsel
3,71
,882
3,61
,850
3,39
,849
,818
,442
İçsel
İşlevsel
Olmayan
2,37
,820
3,11
,976
4,24
,899
33,61
,000
Dışsal
İşlevsel
2,96
,834
3,31
1,00
3,19
,990
3,05
,048
Dışsal
İşlevsel
Olmayan
1,80
,699
2,52
,912
3,80
1,058
47,19
,000
Analiz sonuçlarına göre; içsel işlevsel olamayan (F=33,61, p<0,05),
dışsal işlevsel (F=3,05, p< 0,05) ve dışsal işlevsel olmayan (F=47,19,
p<0,05) duygu düzenlemeleri arasında internet bağımlılık düzeyleri
açından anlamlı bir fark olduğu görülmektedir. İçsel işlevsel olmayan
duygu düzenlemelerinde internet bağımlısı ergenlerin (X̄=4,24, S=,899)
semptom göstermeyen ve semptom gösteren ergenlerden daha olumlu
olduğu, dışsal işlevsel duygu düzenlemelerinde semptom gösteren
ergenlerin (X̄=3,31, S=1,00) semptom göstermeyen ergenlerden daha
olumlu olduğu, dışsal işlevsel olmayan duygu düzenlemelerinde internet
bağımlısı ergenlerin (X̄=3,80, S=1,058) semptom göstermeyen ve
semptom gösteren ergenlerden daha olumlu olduğu belirlenmiştir.
Ergenlerin içsel işlevsel duygu düzenlemeleri arasında internet bağımlılık
düzeyleri bakımından anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır.
Tablo 6. Duygu Düzenleme Ölçeği ile alt boyutları ve İnternet
Bağımlılığı Arasındaki İlişkinin Pearson Korelasyon Analizi
Sonuçları
İnternet Bağımlılığı
Duygu Düzenleme n r p
İçsel İşlevsel 405 -0,18 ,000
İçsel İşlevsel Olmayan 405 0,48 ,000
Dışsal İşlevsel 405 0,10 ,042
Dışsal İşlevsel Olmayan 405 0,53 ,000
218
Ergenlerin genel duygu düzenlemeleri (r=0,43, p<0,05), içsel işlevsel
olmayan duygu düzenlemeleri (r=0,48, p<0,05) ve dışsal işlevsel olmayan
duygu düzenlemeleri (r=0,53, p<0,05) ile internet bağımlılığı arasında
pozitif yönde orta düzeyde anlamlı bir ilişki olduğu, içsel işlevsel duygu
düzenlemeleri ile internet bağımlılıkları arasında negatif yönde düşük
düzeyde anlamlı bir ilişki olduğu (r=-0,18, p<0,05), dışsal işlevsel duygu
düzenlemeleri ile internet bağımlılıkları arasında pozitif yönde düşük
düzeyde anlamlı bir ilişki olduğu belirlenmiştir (r=0,10, p<0,05).
TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER
Araştırmada yapılan analiz sonuçlarında genel olarak kız ergenlerin
duygu düzenlemelerinin erkeklerden daha yüksek olduğu belirlenmiştir.
Alan yazın incelendiğinde birçok araştırmada duygu düzenlemede cinsiyet
farklılığına değinildiği görülmektedir. Ural, Güven, Sezer, Efe Azkeskin,
ve Yılmaz’ın (2015) okul öncesi çocuklarda yaptıkları araştırma
bulgularında kız çocuklarının erkek çocuklarına oranla duygu düzenleme
puanlarının anlamlı düzeyde yüksek olduğunun belirlendiği
görülmektedir. Araştırmacılar tarafından yapılan diğer araştırma
sonuçlarına göre; erkeklerin kadınlara oranla duyguların farkındalığı
konusunda daha fazla güçlük yaşadıklarını ve ne hissettiklerine daha az
dikkat ettikleri belirtilmektedir (Brody ve Hall, 1993). Toplumsal cinsiyet
rolleri gereği kadınların duygularını ifade etmeleri ve onları
anlamlandırarak yaşamlarını buna göre ayarlamaları olağan ve beklenen
bir norm olarak karşılanırken, erkeklerin daha akılcıl, objektif ve başarı
odaklı olmaları uygun görülmektedir. Bu durumun kadınların duygularını
fark etme, anlamlandırma ve kontrol etmede erkeklere oranla daha başarılı
olmalarının bir nedeni olarak değerlendirilmektedir. Alan yazın
incelendiğinde araştırmamızla tutarlı sonuçlar bulunmasına rağmen öte
yandan konuya yönelik farklı bulguların ele edildiği de saptanmaktadır.
Neumann ve arkadaşları (2010) kadınların içinde bulundukları duruma
uygun etkili yöntemleri kullanmalarında erkeklere göre daha fazla
zorlandıklarını, Pektaş’ın (2015) üniversite öğrencileri ile yaptığı
çalışmasında da benzer bulgulara ulaşıldığı görülmüştür.
Analiz sonuçlarında cinsiyet değişkenin internet bağımlılığı üzerinde
anlamlı bir fark yaratmadığı saptanmıştır. Alan yazın incelendiğinde;
araştırma sonucu ile paralel sonuçlar elde eden araştırmaların olduğu
görülmektedir (Altundağ, 2016; Canoğulları ve Güçray, 2017; Ceyhan,
2010; Fariz, 2017). Ancak yapılan çalışmaların büyük bir çoğunluğunda
erkeklerin internet bağımlılık oranlarının kızlara göre daha yüksek olduğu
sonucuna ulaşılmıştır (Büyükşahin Çevik ve Çelikkaleli, 2010; Çetinkaya,
2013; Derin, 2013; Kayri ve ark., 2014; Gürcan, 2010; Zorbaz, 2013;
Zorbaz ve Tuzgöl Dost, 2014). Bu durumun günümüzde internet ve
teknolojik araçlara ulaşılabilirliğin kolaylaştığı ve araştırmamızı oluşturan
219 örnek grubunda yer alan ergenlerin büyük çoğunluğunda internet
erişimlerinin bulunduğu göz önüne alındığında internet ya da internet
kullanım araçlarının internet bağımlılığındaki cinsiyet etkisini ortadan
kaldırmış olabileceğinden kaynaklandığı düşündürmektedir.
Ergenlerin sınıf düzeylerinin duygu düzenleme becerilerine ve internet
bağımlılıklarına etkisinin incelendiği analiz sonuçlarına göre; altıncı sınıfa
devam eden ergenlerin dışsal işlevsel duygu düzenleme boyutunda
sekizinci sınıfa devam eden ergenlerden anlamlı olarak farklılaştığı ancak
yedinci sınıfa devam eden ergenlerle anlamlı herhangi bir farklılık
oluşturmadığı saptanmıştır. Alan yazın incelendiğinde; Dodge ve Garber
(1991), duygu düzenleme becerilerinin doğuştan gelmediğini gelişimsel
bir başarı olduğunu ve erken yaşlarda kazanıldığını vurgulamaktadır.
Ergenlik döneminin başlangıcında olan ergenlerin çocuklara oranla
duygularını daha etkin olarak düzenleyebildikleri ancak sorunları
karşısında kaçınma göstererek yaşadıkları durumları kendileri için tehdit
olarak algılamaları durumunda duygularını düzenlemede yetersiz
kalabildikleri ifade edilmektedir (Zalewski, Lengua, Wilson, Trancik ve
Bazinet, 2011). Gross ve Munoz (1995), duygu düzenleme becerilerinin
zaman içinde aşamalı olarak oluştuğunu ifade etmiştir. Bu kapsamda;
araştırma sonuçlarının alan yazın ile tutarlı olduğu görülmekte, altıncı
sınıfa devam eden ergenlerin duygularını düzenlemede sekizince sınıf
ergenlere oranla daha fazla sosyal desteğe ihtiyaç duyduğu, yedinci sınıfa
devam eden ergenlerin ise duygu düzenleme becerilerinin henüz
farklılaşmadığı bu nedenle sınıf düzeyleri arasında anlamlı bir fark
oluşturmadığı düşünülmektedir. Öte yandan araştırmada altı, yedi ve
sekizinci sınıfa devam eden ergenlerin birbirine yakın puan ortalamalarına
sahip olduğu görülmekte bu durumun benzer gelişim özelliklerinde
bireylerden oluşmasından kaynaklandığı değerlendirilmektedir.
Araştırmada ergenlerin sınıf düzeylerinin internet bağımlılığı
üzerindeki etkisi incelenmiş ve anlamlı bir fark oluşturmadığı sonucuna
ulaşılmıştır. Konu hakkında yapılan çalışmalar incelendiğinde; araştırma
sonucu ile tutarlı sonuçlar elde edilen çalışmaların bulunduğu
görülmektedir (Derin, 2013; Gürcan, 2010; Kayri ve ark., 2014). Ancak
öte yandan sınıf düzeyinin internet bağımlılığı üzerinde anlamlı etki
oluşturduğuna yönelik çalışmaların da olduğu görülmektedir (Ayas ve
Horzum, 2013; Çetinkaya, 2013; Esen, 2010; Gencer, 2017; Öner, 2015;
Zorbaz, 2013). Söz konusu farklılıkların örneklemle ilgili değişkenler,
uygulanan ölçek ya da yöntem, kullanılan analiz yöntemleri ya da
araştırmanın yapıldığı kültürle ilişkili olabileceği gibi sınıf düzeylerinin
anlamlı bir etki oluşturmamasının sınıf düzeylerinin birbirine oldukça
yakın ve aynı gelişim dönemlerinde bulunan ergenlerden belirlenmesi
olarak değerlendirilmektedir.
220
Ergenlerin duygu düzenlemelerinin kategorik bir değişken olarak ele
alınan internet bağımlılığına göre farklılaşıp farklılaşmadığına yönelik
yapılan analiz sonuçlarında anlamlı fark oluştuğu belirlenmiştir. Buna
göre; internet bağımlısı grubunda yer alan ergenlerin işlevsel olmayan
duygu düzenlemelerinin internet bağımlılığı semptomları gösteren ve
internet bağımlılığı semptomu göstermeyen grupta yer alalardan anlamlı
olarak yüksek olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Alan yazın incelendiğinde;
Ercengiz ve Şar (2017) tarafından yapılan araştırmada içsel işlevsel duygu
düzenleme ile internet bağımlılığı arasında negatif yönde, içsel işlevsel
olmayan ve dışsal işlevsel olmayan duygu düzenleme ile internet
bağımlılığının arasında pozitif yönde bir ilişki olduğu sonucuna ulaşıldığı
görülmektedir. İnternet bağımlılığı kriterleri oluşturulurken temel alınan
ya da internet bağımlılığı kriterleri ile ilişkili olduğu belirtilen kumar
bağımlılığı ya da madde bağımlılığının duygu düzenleme becerileri ile
ilişkili olduğu belirtilmektedir (Gratz ve Tull, 2010; Hayes ve ark., 1996).
Duygularını yeterli düzeyde ve amaca uygun düzenleyemeyenlerin
duygularını fark etme, anlama ve kontrol etmede zorlandıkları buna bağlı
olarak internet bağımlılığının da temel bileşenleri olarak kabul edilen
dürtüsel davranışlar sergileyebildikleri ifade edilmektedir. Bu bağlamda
analiz sonuçlarının literatür ile tutarlı olduğu sonucuna ulaşılmaktadır.
İnternet bağımlılığı semptomu gösteren ergenlerin dışsal işlevsel duygu
düzenlemelerinin semptom göstermeyenlerden anlamlı olarak yüksek
olduğu ancak internet bağımlılığı ile anlamlı bir ilişki bulunmadığı
belirlenmiştir. Alan yazın incelendiğinde; duygu düzeleme ile yakından
ilişkili olan öz düzenleme becerisinin davranışların kontrol edilmesinde
önemli bir unsur olduğu vurgulanmaktadır (Davis, 2001). Öte yandan
davranışlarda meydana gelen kontrol eksikliğinin bağımlılığın önemli
yordayıcılarından biri olduğu öne sürülmektedir (Gailliot ve Baumeister,
2007). Bu bağlamda internet bağımlılığı semptomu gösteren ergenlerin
dışsal işlevsel duygu düzenlemelerinin semptom göstermeyen ergenlerden
yüksek olmasının alan yazın ile tutarlı olmadığı sonucuna varılmaktadır.
Ancak Ercengiz ve Şar’ın (2017) analiz sonuçlarında da görüldüğü gibi
Ergenler İçin Duygu Düzenleme Ölçeği’nin (EİDDÖ) dışsal işlevsel duygu
düzenleme alt boyut maddeleri incelendiğinde (Bu olaya ilişkin neler
hissettiğimi birisiyle konuşurum, Arkadaşlarımdan veya ailemden
sarılmak, elini tutmak gibi bedensel yakınlık ararım, Hareketli bir şeyler
yaparım, Başkalarından tavsiye isterim) dışsal işlevsel duygu düzenleme
alt boyut maddelerinin oluşturulmasında bireylerin duygularını
düzenlerken sosyal çevrelerinde bulunan diğer bireylerden destek aldığı
görüşünden hareketle meydana getirildiği anlaşılmaktadır. Bu kapsamda;
günümüzde her geçen gün yaygınlığı artan ve sürekli büyüyen bir iletişim
ağı olarak tanımlanan ve pek çok alandaki bilgiye kolay, ucuz ve hızlı bir
şekilde erişim imkânı sağlayan internetin yaşamın vazgeçilmez bir parçası
221 olarak görüldüğü belirtilmektedir (Işık, 2007; Çetinkaya, 2013). İnternet
kullanımının özellikle ergenlerde yaygın olduğu göz önünde
bulundurulduğunda; ergenlik döneminin gelişimsel özelliği olan kimlik
arayışı sürecinde, ergenin ailesinden uzaklaşarak akran gruplarına daha
fazla önem verdiği buna bağlı olarak akran kabulü ve sosyal onayın ergenin
temel psikolojik ihtiyaçları arasında yer aldığı belirtilmektedir (Kaygusuz,
2013). İhtiyaç duydukları onay ve kabulü internet aracılığıyla kurdukları
ilişkilerde kolayca elde edebildikleri vurgulanmaktadır (Tsai ve Lin,
2003). Bunun yanında ergenliklerin kimlik gelişimi süresince akran
grupları ve sosyal ilişkileri ön plana çıkarken aynı zamanda kendileri için
önemli olan sosyal çevrelerinde farklı kimlik denemelerinde bulundukları
ifade edilmektedir. Sağladığı içerik ve ortam ile ergenlerin kimlik
denemeleri yapmalarına olanak sağlayan internetin ergenlerin gelişimsel
ihtiyaçlarını karşıladıkları etkili bir araç olarak değerlendirilmektedir
(Ceyhan, 2011). Bu bağlamda semptom gösteren ergenlerin interneti
sosyalleşme aracı olarak da kullandığı bu nedenle dışsal duygu
düzenlemelerinin semptom göstermeyen ergenlerden daha yüksek
olmasının ve internet bağımlısı olanlarla anlamlı bir fark oluşturmamasının
alan yazını desteklediği sonucuna ulaşılabileceği düşünülmektedir.
Araştırmada ergenlerin duygu düzenlemeleri ile internet bağımlılığı
arasındaki ilişkinin belirlenebilmesi amacıyla korelasyon analizi
yapılmıştır. Elde edilen sonuçlardan genel olarak orta düzeyde pozitif
yönde anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır. Buna göre; duygu düzenleme
puanları ile internet bağımlılığı puanlarının doğru orantılı olarak arttığı ya
da azaldığı sonucuna varılmaktadır. Söz konusu bulguların araştırmada
yapılan tek yönlü varyans analizi ile benzer sonuçlar ortaya koyduğu
görülmekte olup araştırma sonuçlarının farklı analiz yöntemleri ile benzer
bulgulara ulaşıldığı belirlenmiştir.
Bu araştırmada elde edilen bulgular bir bütün olarak ele alınıp
değerlendirildiğinde araştırmanın bazı sınırlıklarının olduğunun
belirtilmesi gerektiği düşünülmektedir. Araştırmanın örneklemini
oluşturan ergenlerin Bolu ili Merkez ilçesinde bulunan bir ortaokuldan
seçilmesinin araştırmanın genellenebilirliğini sınırlayan önemli bir faktör
olarak değerlendirilmektedir. Farklı kültür, ekonomik düzey ve yaş
gruplarından oluşan ergenlerden meydana gelen bir örneklem ile
çalışmanın yeniden uygulanabileceği düşünülmektedir. Bunun yanında
internet bağımlılığı ölçeğinin kategorik formda ele alınması halinde
internet bağımlılığı semptomları göstermeyen, internet bağımlılığı
semptomları gösteren ve internet bağımlısı gibi üç farklı kategori altında
bulunan ergen sayısının dengeli bir şekilde dağılım göstermemesi de
araştırmanın bir diğer sınırlığı olarak görülmektedir.
222
Araştırma bulgularından elde edilen sonuçlar doğrultusunda gelişim
süreci içerisinde geliştirilebilen, duyguları fark etme, anlama, kontrol etme
ve ifade etme becerileri olarak belirtilen ve birçok psikopatolojinin
temelini oluşturan duygu düzenleme becerilerinin geliştirilmesine yönelik
olarak;
Duygu düzenleme ve internet bağımlılığı arasında pozitif yönde
orta düzeyde anlamlı bir ilişki belirlendiği göz önünde
bulundurulduğunda; duygu düzenleme konusunda ergenlere ve
anne-babalarına yetkili kurum ya da kuruluşlar tarafından eğitim,
konferans ya da seminerler verilmesinin,
Ergenlere okul öncesi eğitimden başlanmak üzere çocukların
duygularını fark etme, anlama, kontrol etme ve ifade etmelerine
olanak sağlayan aktivite, etkinlik, oyun ya da eğitim programlarına
öncelik verilmesinin, söz konusu aktivite, oyun ya da eğitim
programlarında özellikle erkek çocukların katılımına dikkat
edilmesinin,
Araştırmacıların konuya yönelik geçerli ve güvenilir verilerle
internet duygu düzenlemenin bileşenlerini belirlemeye yönelik
akademik çalışmalar yapmaya devam etmesinin gerek alan yazına
gerekse toplumsal değişim ve gelişime faydalı olacağı kanaatine
varılmıştır.
Her geçen gün ülkemizde ve dünyada kullanım alanlarındaki
yaygınlığının ve yoğunluğun artması ile birlikte yaşamın vazgeçilmez bir
parçası haline gelen internetin aşırı kullanımının patolojik düzeye ulaşarak
internet bağımlılığını meydana getirebildiği birçok araştırma ile
vurgulanmıştır. Bu kapsamda;
İnternet bağımlılığı kapsamında özellikle risk gurubu olarak
değerlendirilen ergenlerin sağlıklı ve güvenli internet kullanım
davranışları kazanabilmesi amacıyla ebeveynlere ve ergenlere
yönelik eğitim, seminer ya da konferansların sık sık
düzenlenmesinin;
Sağlıklı ve güvenli internet kullanımına yönelik eğitim
programlarının ya da eğitimlerin okul öncesi eğitim kurumlarından
başlanmasının,
Araştırmacıların konuya yönelik geçerli ve güvenilir verilerle
internet bağımlılığının bileşenlerini belirlemeye yönelik akademik
çalışmalar yapmaya devam etmesinin gerek alan yazına gerekse
toplumsal değişim ve gelişime faydalı olacağı düşünülmektedir.
223
Kaynaklar
Altundağ, Y. (2016). Lise öğrencilerinde sanal zorbalık ve problemli
internet kullanımı ilişkisi. Online Journal of Technology Addiction &
Cyberbullying, 3 (1), 27-43.
Amerikan Psikiyatri Birliği. (2013). Ruhsal bozuklukların tanısal ve
sayımsal el kitabı (5. basım) (DSM-V) (E. Köroğlu, Çev.). Ankara:
Hekimler Yayın Birliği.
Arısoy, Ö. (2009). İnternet bağımlılığı ve tedavisi. Psikiyatride Güncel
Yaklașımlar, 1, 55-67.
Ayas, T. ve Horzum, M.B. (2013). İlköğretim öğrencilerinin internet
bağımlılığı ve aile internet tutumu. Türk Psikolojik Danışma ve Rehberlik
Dergisi, 4 (39), 46-57.
Bayraktar, F. (2001). İnternet kullanımının ergen gelişimindeki rolü.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Bayraktar, F. (2013). İnternet ve ergen gelişimi. (Ed., M, Kalkan ve C,
Kaygusuz). İnternet bağımlılığı sorunlar ve çözümler. Anı Yayıncılık:
Ankara.
Black, D.W., Coryell, W.C., Crowe, R.R., McCormick, B., Shaw, M., ve
Allen, J. (2014). A direct, controlled, blind family study of pathological
gambling. Journal of Clinical Psychiatry, 75 (3), 215–221.
Büyükşahin Çevik, G. ve Çelikkaleli, Ö. (2010). Ergenlerin arkadaş
bağlılığı ve internet bağımlılığının cinsiyet, ebeveyn tutumu ve anne baba
eğitim düzeylerine göre incelenmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 19 (3), 225-240.
Brody, L.R., ve Hall, J.A. (1993). Gender and emotion. (Ed., J. Haviland
ve M. Lewis). Handbook of emotions. New York: Guilford Pres.
Canoğulları, Ö. ve Güçray, Ö. (2017). İnternet bağımlılık düzeyleri farklı
ergenlerin cinsiyetlerine göre psikolojik ihtiyaçları, sosyal kaygıları ve
anne baba tutum algılarının incelenmesi. Çukurova Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, 26 (1), 42-57.
Ceyhan, E. (2010). Problemli internet kullanım düzeyi üzerinde kimlik
statüsünün, internet kullanım amacının ve cinsiyetin yordayıcılığı. Kuram
ve Uygulamada Eğitim Bilimleri, 10 (3), 1323-1355.
Ceyhan, A.A. (2011). Ergenlerin problemli internet kullanım düzeylerinin
yordayıcıları. Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Dergisi, 18 (2), 85-94.
224 Çetinkaya, M. (2013). İlköğretim öğrencilerinde internet bağımlılığının
incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül
Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Davis, R.A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathological ınternet
use. Computers in Human Behavior, 17, 187-195.
Derin, S. (2013). Lise öğrencilerinde internet bağımlılığı ve öznel iyi oluş.
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü.
Dodge, K.A., ve Garber, J. (1991). Domains of emotion regulation.(Ed., J.
Garber ve K.A. Dodge). The development of affect regulation and
dysregulation. New York: Cambridge Press.
Duy, B. ve Yıldız, M.A. (2014). Ergenler için duygu düzenleme ölçeğinin
Türkçe’ye uyarlanması. Turkish Psychological Counseling and Guidance
Journal, 5 (41), 23-35.
Ercengiz, M. ve Şar, A.H. (2017). Ergenlerde internet bağımlılığının
yordayıcı olarak duygu düzenlemedeki rolü. Sakarya University Journal
of Education, 7 (1), 183-194.
Esen, E. (2010). Ergenlerde internet bağımlılığını yordayan psiko-sosyal
değişkenlerin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz
Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Fariz, S. (2017). Lise öğrencilerinde internet kullanımı ve internet
bağımlılığı. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi,
Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Gailliot, M.T. ve Baumeister, R.F. (2007). The physiology of willpower:
linking blood glucose to selfcontrol. Personality and Social Psychology
Review, 11, 303-327
Gencer, H. (2017). Ortaokul öğrencilerinde internet bağımlılığı ve siber
zorbalık davranışları ile ilişkili değişkenlerin incelenmesi. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi. Cumhuriyet Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Gönül, A.S. (2002.) Patolojik internet kullanımı (İnternet
bağımlılığı/kötüye kullanımı). New Symposium, 40 (3), 105-110.
Gratz, K.L., ve Tull, M.T. (2010). The relationship between emotion
dysregulation and deliberate self-harm among inpatients with substance
use disorders. Cognitive Therapy and Research, 34 (6), 544-553.
Gross, J.J., ve Munoz, R.F. (1995). Emotion regulation and mental health.
Clinical Psychology: Science and Practice, 2 (2), 151-164.
225 Gürcan, N. (2010).Ergenlerin problemli internet kullanımları ile uyumları
arasındaki ilişkinin incelenmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Hayes, S.C., Wilson, K.G., Gifford, E.V., Follette, V.M., ve Strosahl, K.
(1996). Experiential avoidance and behavioral disorders: a functional
dimensional approach to diagnosis and treatment. Journal of consulting
and Clinical Psychology, 64 (6), 1152-1168.
Işık, U. (2007). Medya bağımlılığı teorisi doğrultusunda internet
kullanımının etkileri ve internet bağımlılığı. Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kaygusuz, C. (2013). Psikolojik ihtiyaçlar ve internet bağımlılığı. (Ed.,
M, Kalkan ve C, Kaygusuz). İnternet Bağımlılığı sorunlar ve çözümler.
Anı Yayıncılık: Ankara
Kayri, M., Tanhan, F. ve Tanrıverdi, S. (2014). Ortaöğretim öğrencilerinde
internet bağımlılığı ile algılanan sosyal destek arasındaki ilişkinin
incelenmesi. Online Journal of Technology Addiction & Cyberbullying 1
(July), 1-27.
Neumann, A., Vanlier, P.A., Gratz, K.L., ve Koot, H.M. (2010).
Multidimensional assessment of emotion regulation difficulties in
adolescents using the Difficulties in Emotion Regulation Scale.
Assessment, 17, 138-149.
Öner, K. (2015). Lise öğrencisi ergenlerde depresyon, internet bağımlılığı
ve ilişkili faktörler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Adnan Menderes
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü.
Özsoy, D. (2010). İnternetin kararttığı hayatlar. (1. baskı). İstanbul: Pozitif
Yayınları.
Pektaş, E. (2015).Üniversite öğrencilerinin algıladıkları ebeveyn kabul-
reddi ile depresyon ve sürekli kaygı düzeyleri arasındaki ilişkinin
incelenmesi: duygu düzenleme güçlüklerinin aracı rolü. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Taçyıldız, Ö. (2010). Lise öğrencilerinin internet bağımlılık düzeylerinin
bazı değişkenlere göre yordanması. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi,
Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Tsai, C. ve Lin, S.J. (2003). Internet addiction of adolescents in Taiwan:
An interview study. CyberPsychology & Behavior, 6 (6), 649-652.
Ural, O., Güven, G., Sezer, T. Efe Azkeskin, K. ve Yılmaz, E. (2015). Okul
öncesi dönemdeki çocukların bağlanma biçimleri ile sosyal yetkinlik ve
duygu düzenleme becerileri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Hacettepe
Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 1.
226 Yücel, N. ve Gürsoy, F. (2013). Ergenlerin akran ilişkileri ile yalnızlık
düzeylerinde internet kullanımının etkisi. (Ed., M, Kalkan ve C,
Kaygusuz). İnternet Bağımlılığı Sorunlar ve Çözümler. Ankara: Anı
Yayıncılık.
Zalewski, M., Lengua, L.J., Wilson, A.C., Trancik, A. ve Bazinet, A.
(2011). Associations of coping and appraisal styles with emotion
regulation during preadolescence. Journal of Experimental Child
Psychology, 110, 141-158.
Zorbaz, O. (2013). Lise öğrencilerinin problemli internet kullanımının
sosyal kaygı ve akran ilişkileri açısından incelenmesi. Yayınlanmamış
Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Zorbaz, O. ve Tuzgöl Dost, M. (2014).Lise öğrencilerinin problemli
internet kullanımının cinsiyet, sosyal kaygı ve akran ilişkileri açısından
incelenmesi. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 29 (1), 298-
310.
227
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS VE EKONOMİ
Deniz ÖZKAN1
Özet
Geleneksel bilgi toplumların özgünlük kaynağıdır. Geleneksel bilgi
kültürün üyesine günlük hayatta karşılaşabileceği sorunlara dair önemli
çözümler sunar. Bu anlamda gelenek bir çözümler ve pratikler bütünüdür.
UNESCO’nun SOKÜM sözleşmesi de kültürlerin özgünlüğünü koruma ve
kültürlerin yok olmasını engelleme amacını taşır. Geleneksel bilgi
sürdürülebilir kalkınma, insanı, doğayı ve kültürü korumak için önemli bir
araçtır. Geleneksel bilgi her zaman eskide kalmış, değeri olmayan bir bilgi
olarak görülürken kültür ve geleneğin ekonomik kalkınmada araç olarak
kullanılması ulusa ve topluma önemli katkılar sağlayacaktır. Kültüre ve
geleneksel bilgiye olan bakış değiştiğinde kültürün de ekonomi ile
yakından ilişkili olduğu ve Türkiye’nin bu anlamda zenginliğe sahip
olduğu görülecektir. Bu çalışmada UNESCO’nun soküm sözleşmesi,
yaşayan insan hazineleri programı ve kültürün ekonomi ile ilişkilendirilme
yolları kültür turizmi ve yaratıcı kültürel endüstriler tartışılacak ve kültürün
ekonomik değeri ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Anahtar Kelimler: Soküm, Geleneksel bilgi, Kalkınma, Kültürel bellek,
Ekonomi
Giriş
Somut olmayan kültürel miras “ Grupların, toplulukların, bireylerin
kültürel miraslarının parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, bilgi,
beceriler ve bunlara ilişkin araç gereçtir.” (Oğuz, Somut Olmayan Kültürel
Miras Nedir?, 2013, s. 63) Somut olmayan kültürel miras aynı zamanda
yaşayan miras olarak da adlandırılır, anıtlardan sit alanlarından ziyade bir
topluluğun, grubun veya milletin kültürel belleğinde var olan, topluluğun
üyesi için anlam ifade eden, nesilden nesile sözle ya da uygulama ile
aktarılan kültür hazineleridir. Bu hazineler topluluğa kimlik ve aidiyet
duygusu verir, onları diğer toplumlardan ayıran inanç, uygulama ve
gelenekleri içerir. Bu uygulamalar topluluğun hayatının her alanında
üyeleri için fayda ve çözüm sağlar. SOKÜM’ün 5 temel unsuru vardır
bunlar: Sözlü gelenekler ve aktarımlar, gösteri sanatları, toplumsal
uygulamalar, doğa ve evrenle ilgili uygulamalar, el sanatları geleneğidir.
Soküm unsurları bireylere aidiyet ve devamlılık duygusu sağlar, yaratıcılık
ve refahı teşvik eder, doğal ve sosyal çevrenin yönetimine katkı sağlar,
gelir yaratır. Anıtlardan sit alanlarından ziyade bir topluluğun, grubun veya
milletin kültürel belleğinde var olan, topluluğun üyesi için anlam ifade
eden, nesilden nesile sözle ya da uygulama ile aktarılan kültür
1 Hacettepe Üniversitesi Türk Halkbilimi Bölümü Yüksek Lisans Öğrencisi.
228 hazineleridir. Bu hazineler topluluğa kimlik ve aidiyet duygusu verir,
onları diğer toplumlardan ayıran inanç, uygulama ve gelenekleri içerir. Bu
uygulamalar topluluğun hayatının her alanında üyeleri için fayda ve çözüm
sağlar. UNESCO toplumların somut olmayan kültürel miraslarını
korumak, kültürel çeşitliliğin devamlılığını sağlamak amacıyla 32. Genel
Konferansında 17 Ekim 2003 tarihinde Somut Olmayan Kültürel Mirasın
Korunması Sözleşmesini düzenlemiştir, Türkiye bu sözleşmeye 27 Mart
2006’da 45. Devlet olarak katılmıştır. (Oğuz, 2013). UNESCO’nun bu
sözleşme ile amacı kültürel mirası yaşayarak yaşatmak, tehlike altında
olanları belirlemek ve koruma altına almak, somut olmayan kültürel miras
ile sürdürülebilir kalkınmaya katkı sağlamaktır. SOKÜM’e taraf olan her
devletin kabul ettiği bazı sorumluluklar vardır. UNESCO’nun somut
olmayan kültürel mirasın korunmasına yönelik 2003 sözleşmesinin 14.
Maddesine göre;
(i) toplumun genelini ve özellikle gençleri hedefleyen eğitici,
duyarlılığı arttırıcı ve bilgilendirici programlar düzenlemek; (ii)
ilgili topluluklar ve gruplar içinde belirli eğitim ve yetiştirme
programları düzenlemek; (iii) somut olmayan kültürel mirasın
korunması için özellikle yönetim ve bilimsel araştırma gibi alanlarda
kapasite güçlendirici etkinlikler düzenlemek; (iv) bilginin kuşaktan
kuşağa geçişini okul dışı olanaklarla sağlamak.
SOKÜM unsurlarının kuşaktan kuşağa aktarılmasını sağlamak
topluluğun benliğini ve belleğini koruması için en önemli husustur. Yeni
neslin kültürel kodları unutmaması ve başka kültürün kodları ile
donanmaması için kendi kültürünü iyi bilmesi ve öğrenmesi, törenlere
katılması, toplumsal etkinliklerde bulunması yaşayarak öğrenmesi için
önemlidir. Birey kültürünü sadece bilmekle yetinmemeli aynı zamanda
tecrübe de etmelidir, bu yolla kültürel kodlarını unutmaz ve gelecek
nesillere aktararak kültürel kimliğin popüler kültür içinde yok olmamasını
sağlar. Bu sözleşme amacına uygun olarak uygulandığında başka kültür ve
topluluklara ve onların SOKÜMlerine, değerlerine olan merak artacak,
ayrımcılık vb. gibi olumsuzluklar azalacak bireyler ve kültürler arası
iletişim artacak ve bu da beraberinde bir zenginliği getirecektir. Soküm
unsurları sözleşme de de belirtildiği gibi her devlet kendi soküm
unsurlarını tespit etmeli ve korumaya çalışmalı, envanterler geliştirmeli,
tanıtım çalışmaları yapmalı ve bunları desteklemeli, olanaklar
sağlamalıdır. Kültür temel özgünlük kaynağı olduğundan kültürü iyi
öğrenmek ve öğretmek yeni nesillere daha bütüncül bir bakış
sağlayacaktır. Kendi özgünlüğünü bilen ve bunun üzerine bireysel
yaratıcılığını etkileyen bir nesil oluşursa şüphesiz ulusal, bölgesel,
ekonomik kalkınma sağlanacaktır.
229
Sözleşmeye göre her taraf devlet kendi soküm unsurlarını tespit edecek
ve öncelikle yok olma tehdidi altında olanlar olmak üzere kendi kültürel
hazinesini koruyacak, gelecek nesillere aktarabilecek ve toplumsal
özgünlüğünü koruyabilecektir. Ulusların soküm unsurları onların
kalkınma aracı ve yaratıcılık kaynağıdır. Bu kaynağı korumak uluslar için
oldukça önemlidir.
Türkiye’nin soküm temsili listesinde şu hazineler yer almaktadır: ‘’Mevlevi Sema
Törenleri, Karagöz, Âşıklık Geleneği, Nevruz, Geleneksel Sohbet Toplantıları,
Kırkpınar Yağlı Güreş Festivali, Alevi-Bektaşi Ritüeli Semah, Geleneksel Tören
Keşkeği, Mesir Macunu Festivali, Türk Kahvesi ve Geleneği, Ebru: Türk Kâğıt
Süsleme Sanatı, Meddahlık, İnce Ekmek Yapma ve Paylaşma: Lavaş, Katırma,
Jupka, Yufka, Geleneksel Çini Ustalığı’’dır. ( Erişim:
24.11.2017http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,50838/unesco-insanligin-somut-
olmayan-kulturel-mirasinin-tems-.html)
Kültür ve ekonomi birbirinden bağımsız alanlar gibi düşünülse de
kültür ekonomik kalkınma için araç olarak kullanılabilir. Yukarıda sayılan
Türkiye’nin soküm unsurlarının tanıtılması, amacına uygun, tahrip
etmeden kullanılması ile uluslararası alanda bir Türkiye imgesi yaratmak,
Türkiye’nin soküm unsurlarını vurgulamak ve tanıtmak ile Türkiye kültür
turizmi ve deneyim ekonomisi için bir cazibe merkezi haline gelebilir.
Özellikle kültür turizmi bu anlamda önemli Kültür Turizmi bir toplumun
orijinalliğini turistik bir cazibe olarak kullanılması ile oluşur bunun için de
envanterler çıkarılmalıdır. Bu bir toplumun kendini ve belleğini tanıma,
yeniden keşfetme çalışması olarak da adlandırabilir. Sahip olunan değerleri
yeniden keşfetmek ve tehlike altında olanlara öncelik vererek, yaşayarak
yaşatmak ve turistik bir çekicilik malzemesi olarak kullanmak halka gelir
sağlayacak, kültür alanında istihdamı arttıracak, çevreyi ve doğayı
koruyacak, dünya belleğinde bir Türkiye imgesi yaratacak, iç ve dış turizm
için çekicilik sağlayacak, kültürel belleği tazeleyecek, yok olmakta olan
unsur korunacak ve kültürel ortaklığa vurgu yapılarak pek çok sorun
çözümlenebilecek ve kültür sayesinde sanıldığının aksine çok farklı
alanlardan çokça kar elde edilecektir. Burada bahsedilen doğal
güzelliklerin korunması değil kültürel unsurların tespit edilip turizmde
çekicilik malzemesi olarak kullanılmasıdır. Doğal güzellikler ve şifa
turizmi bu makalenin konusu kapsamında değildir. Bir geleneksel unsurun
ya da bir geleneksel sanatın ustasının korunmasının çok yönlü olarak ulusa
ve topluma faydası olacaktır.
Kültürel etkinlikler, festivaller başka kültürden insanlar için oldukça
ilgi çekicidir ve bir kültürü anlamak için bir törende bulunmak kısa yoldan
başka bir kültürü deneyimleme ve anlayabilmek için fırsat olarak
değerlendirilmedilir ve bu festivaller, kültürel icralar önemli bir gelir
kaynağı oluşturur.
230
Londra örneğine bakacak olursak deniz, kum, güneşe dayalı bir turizm
imkânı olmayan Londra’da London’s Economic Plan internet sitesinin
verilerine göre yılda 30 milyon Turistin Londra’yı ziyaret ettiği,
Londra’nın her yıl 15 milyon £ harcama yaptığı ve bunun sonucunda yıllık
vergi gelirinin %10’unun turisstik harcamalardan kazanıldığı ve şehrin
büyümesine katkı sapladığı, yaklaşık olarak nüfusunun %13’ünün turizm
sektöründe çalıştığı belirtilmiştir. (London's Tourism Industry, 2017)
Londra’daki Nothing Hill karnavalı İngilizce Wikipedia’dan
öğrenildiği kadarı ile karnaval 1966’dan beri yapılmaktadır, Nothing Hill
Caddesinde her yıl yapılan bir etkinliktir. Dünyada Rio karnavalından
sonra ikinci büyük karnaval ve Avrupa’nın en büyük karnavalıdır. Bu
karnaval Londra için bir simge haline gelmiş ve ekonomik ve sosyal olarak
Londra’ya büyük katkılar sağlamaktadır. BBC News’in 24 Ağustos 11
Tarihli haberine göre London Economic Agency Karnavalın şehir
ekonomisine yılda yaklaşık 93 milyon £ katkı sağladığını belirtmiş, kostüm
tasarımcıları, güvenlik şirketleri gibi 250 lisanlı işyerinin bu karnavaldan
kazanç sağladığını, yaklaşık olarak 3 Milyon insanın tam zamanlı iş
sağladığını ve karnavalın yılda yaklaşık olarak 90 Bin turist çektiğini ve
her geçen yıl bu rakamın arttığı belirtilmiştir. Örnek olarak 2006: 800,000
kişi 2007: 850,000 -2008: 850,000- 2009: 720,000-2010: 1,000,000 kişinin
ziyaretçi olduğu tahmin ediliyor. (Notting Hill Carnival spirit boosts
London's economy, 2017) Ayrıca festival için yapılacak gönüllü işler de
bulunuyor ve bu işler de bölgede ki insanların kültürel etkinliğe katkı
sağlamasına yardımcı olmaktadır. Bu karnavalı görmek için gelen
ziyaretçiler, karnaval için açılan dans okulları, dansçılar için dikilen
kostümler, ziyaretçilerin bölgeyi tanımları ve bölgede harcadıkları para
düşünüldüğünde karnavalın ekonomiye olan pozitif etkisi daha net
görülecektir.
Türkiye de kültürü ve tarihi zenginliklere sahip bir ülke olarak pek çok
festivale sahiptir fakat bunlar yeterince tanıtılmamakta ve bir gider olarak
görülmektedir, oysa İngiltere örneğinde olduğu gibi bu festivaller bir gelir
aracıdır ve çok yönlü fayda sağlar. Ülkemizde İzmir’de 12.si düzenlenen
Balkanlılar Halk Dansları Festivali de İngiltere örneğinde olduğu gibi
büyük çapta bir festival olarak kutlanabilecek yapıya sahiptir. Balkanlılar
Halk Dansları Festivali de tanıtılmalı, kalkınmada bir araç olarak
görülmelidir, bu yolla ülke ve bölge ekonomisine katkı sağlanabilir, bu
festivalin yaygınlaşması ile bölgeye gelecek yerli ve yabancı ziyaretçi
sayısı artacak, bölge ekonomik anlamda kalkınacak ve yeni nesiller halk
danslarını öğrenecek, topluluk olma hazzını yaşayacak, kültürünü
deneyimleyecektir. Bu sayede Rio denildiğinde akıllara karnavalın
gelmesi gibi İzmir denildiğinde de bu festival gelebilir. Tanıtım ile Dünya
belleğine İzmir Halk Dansları Festivali ile yerleşebilir bu da İzmir’e ayrı
bir kimlik kazandırabilir. Bölge halkı açısından Halk Dansları Festivali’nin
231 tanıtılması ve kalkınmada araç olarak görülmesi ile oluşacak muhtemel
faydalar şöyle sıralanabilir; bölgede kısa ya da uzun süreli dans okulları
açılabilir, bölgeye gelen misafirler birkaç saat ya da birkaç haftalık dans
eğitimi alabilir ve katılımcılara sertifika verilebilir, Türkiye’nin her
yerinden dans okulları ve öğrencileri festival için İzmir’e gelebilir ve
İzmir’in kültürel yapısını, doğasını, mutfağını merak edip öğrenmek
isteyebilir bu da İzmir’in bir kent olarak markalaşmasını sağlayacaktır.
Festivale gelen yeni nesiller halk danslarını görecek ve bunlara ilgi
duyacak, öğrenecek ve bu dansların yok olmamasını sağlayacaktır.
Adından da anlaşılacağı gibi festival yalnızca Türk Halk Danslarını
içermez Arnavutluk, Bosna, Hersek, Bulgaristan, Hırvatistan, Karadağ,
Kosova, Makedonya, Romanya Sırbistan, Slovenya, Yunanistan’ın da halk
danslarını içerir ve bu ülkelerden gelecek olan misafirler İzmir’i tanıma
şansını yakalayacaklardır. Bu festival İzmir ekonomisi açısından
kalkınmada araç olarak görüldüğünde kente büyük katkı sağlayacaktır.
Somut olmayan kültürel miras ürünleri ekonomik kalkınmada bir
araçtır, soküm ürünleri ekonomik kalkınma aracı olarak uygulamaya
koyulduğunda ulusal ve bölgesel kalkınma sağlanabilir. Kültürel bellek ve
kültür ekonomisi bir bütün olarak düşünüldüğünde kalkınma
gerçekleşecektir, kalkınmanın araçları ise halkın kendi belleğidir, kendi
belleğini tanıyan ve kalkınmada araç olarak kullanan halklar özgünlüğünü
de koruyarak modern dünyada var olacaklardır. SOKÜM unsurları halkın
inançlarını, geleneklerini ve pratiklerini yansıttığından küreselleşmenin
tehdidi olan tek tipleşmeden de kaçınmış, kendi değerlerini korumuş olarak
var olacak, bunu ekonomik olarak da kazanca dönüştürecektir. Bu soküm
ürünlerinin tesbiti ve tanıtılması da oldukça önemlidir, bölgeye gelen
turistler için soküm unsurlarına şahit olmak, başka bir kültürü
deneyimlemek ve tanıma fırsatı yakalamak unutulmaz olacaktır. Bu
bağlamada turizm için soküm unsurları etkin şekilde kullanılmalıdır.
Örnek olarak Manisa Mesir Macunu Festivali sadece macunun yapılması
bilgisini değil, macunun Hafsa Sultan’a şifa için yapıldığı anlatısını,
inançları, Sultan Camii etrafına toplanan halka saçılması geleneğini de
deneyim yolu ile festivale katılan genç kuşaklara aktarır. Ayrıca festival
Manisa’ya çevre illerden de katılım sağlanır, mesir macunun ise Manisa
için bir marka değeri taşıması, macunun yapılabilmesi için bölgedeki bitki
örtüsü ve iklimin korunması, macunun yapılış bilgisinin ve geleneğinin
korunması kentin kalkınması ve ticareti bakımından, Manisa kentinin
Şehzadeler kenti olmasının yanı sıra Mesir Macunu Festivali ile tanınması,
Mesir Macunu yapan ve satan esnafın geleneğe uygun şekilde ürettikleri
macunların ‘’Manisa Hatırası’’ olarak kente gidenlerin satın almaları
macunu ve Manisa’yı marka haline getirecek, bölgesel kalkınma ve
kültürün korunması için katkı sağlayacaktır.
232
SOKÜM unsurları çevreyi, geleneksel bilgiyi ve onun aktarıcısı olan
insanı korur ve insana kaliteli bir hayat sunar. Örneğin ince ekmek yapma
ve paylaşma geleneği ekmeğin kendisi değil ekmeğin yapılış bilgisini ve
kültürü korurken aynı zamanda tarımı, geleneksel buğdayı, sofra adabını,
birlikte iş yapma olgusunu ve paylaşmayı da korur.
SOKÜM unsurları bir topluluğun aidiyetlerini, dünya görüşünü,
ürünlerini, çevrelerini ve insanları korur bu bağlamda kalkınmada ve
ekonomide soküm unsurları en iyi araçtır. Deneyim ekonomisinde, kültür
turizminde yaşanacak artış da bu gelişmeye katkı sağlayacaktır. Soküm’ün
korunması ile istihdam da artacaktır. TÜİK’in internet sayfasındaki
istatistiklerine göre 2015 yılında kültürel ihracatta en büyük pay el
sanatlarına aittir ve12 milyar 483 milyon 434 bin TL’dir. (Erişim:
06.12.2017 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21549). Bu
rakam içerisinde Ebru sanatına, çiniciliğe daha fazla önem verilmeli,
atölyeler açılmalı, kurslar sergiler düzenlenmeli bu sanatlara yatırım
yapıldığı takdirde geri dönüşümü kat kat fazla parasal ve kültürel faydası
olacaktır.
Festivaller de bu anlamda toplumun bir araya geldiği topluluk olma
hazzının yaşandığı, aktivitelerdir. Türkiye’de de Dünyada olduğu gibi pek
çok festival vardır. Bağbozumu Festivali, Kiraz Festivali, Beypazarı Havuç
Festivali, Diyarbakır Karpuz Festivali örnektir. İspanya’da ki Domates
Festivali’nin tanınırlığı ve Dünya Kültür belleğindeki yeri
düşünüldüğünde Türkiye’de de bu tarz büyük festivaller yapılabilir,
ekonomiye katkı sağlayabilir. İspanya’daki La Tomatina Festivali
Telegraph’ın haberine göre €300,000 kar sağlanması beklenmekte ve
dünyanın her yerinden 20,000 ziyaretçi geldiği belirtilmektedir. (Spanish
town charges for La Tomatina food fight, 2017) İspanya’da düzenlenen
San Fermin Festivali de ülkeye ve bölgeye önemli ekonomik katkılar
sağlar. Ulusal Boğa Güreşi Organizasyonu’nun 2013 raporuna göre bu
etkinlik İspanya ekonomisine 1.6 milyon € katkı sağlamştır. Bu etkinlikten
2013 yılında İspanya ekonomisine doğrudan 423 milyon € katkı sağlanmış,
361 € milyon ise taşımacılık, otelcilik gibi sektörlerden 820 milyon € ise
zincirleme etki yaratılmıştır. (The business of bullfighting: A Spanish
moneymaker or drain on taxpayers?, 2017)
Bu rakamlar düşünüldüğünde festivallerin kültürel aktivitelerin ülke
ekonomisine katkısı daha net görülecek ve kültür turizmine önem verilmesi
gerektiği daha iyi anlaşılacaktır. Festivaller de ekonomiye önemli katkılar
sağlayabilir, kültür turizmi için önemli bir nokta haline gelebilir ve
kalkınmada önemli bir yeri vardır. Festivallerden gelir elde edilmesinin
yanında halkın için sosyalleşme olanağı yaratılması farklı kültürlerden
insanların etkileşime geçmesi de ayrıca önemlidir. Bu festivaller sayesinde
Ulus olarak kendimizi ve kültürümüz tanıtmak için önemli bir fırsattır.
233
Festivallerin dışında kültürü, geleneği ve geleceği korumak için
kültürün aktarıcılarının da korunması gerekir. Kültürün aktarıcısı
korunduğunda geleneksel bilgi ve o bilgiye ait araçlar, anlatılar, mekânlar
da korunmuş olur ve bu sayede de orijinallik kaynağı olan geleneksel bilgi
korunmuş ve tanıtılmış olur. Geleneksel bilgiye sahip simge şahısların
desteklenmesi şahsın yaşadığı ulus ve kent için de oldukça önemlidir.
UNESCO bu konuda yaşayan insan hazineleri programı önemlidir.
UNESCO tarafından onaylanmak, bilgisinin değerinin takdir edilmesi
bireye prestij kazandırmanın yanında geleneksel bilginin yok olmamasını
sağlar. Geleneğin ustaları olarak da adlandırılan bu bireylerin korunması
ile o bölgede yaşayan diğer insanlar da bu geleneksel bilgiye ilgi
duyacaklar ve bilginin yaygınlığı artacak, kuşaktan kuşağa aktarılması
sağlanarak özgünlük kaynağı korunmuş olacaktır.
UNESCO yaşayan insan hazineleri sisteminde geleneği en iyi bilen
kişilerin bunu gelecek kuşaklara aktarması, geleneksel bilgi ve pratiğin
kaybolmaması ana amaçtır. Bu bağlamda sanayileşme sonrası modern
dünyada yok olmak üzere olan bilgi, beceri, yetenek ve teknik bilgiye sahip
kişiler bu sistem ile öne çıkarılmalı ve bilgilerinin aktarımı sağlanmalıdır.
Bir kişinin yaşayan insan hazinesi olarak tanımlanabilmesi için şu beceriler
sahip olması gerekir:’’… Gösterilen bilgi ve becerinin uygulanmasında
mükemmellik, bireyin veya grubun taahhüdü, bilgi ve beceriler
geliştirmeye devam etme yeteneği ve biçimlenmiş yapıları aktarabilme
yeteneği’ne sahip olmalıdır.’’ ( Oğuz, 2013 s.42)
Bu kişilerin tespit edilmesinin bölgeye ve ülkeye yararı sanat ustasını
korumak dışında ender bulunur bir sanatı icra eden kişinin tanıtılması
kişiye ve ülkeye itibar kazandıracaktır, bunun yanında bu kişinin üretimleri
oldukça kıymetli olacak ve kültürün dokusunu yansıtacaktır. Bunların
sonucunda kültürel bilgi ve deneyin korunacak, sanatkârın kullandığı
geleneksel araçlar korunacak bilgi bir çırağa aktarılacak ve geleneğin yok
olması önlenecek, yeni nesiller geleneksel üretim biçimlerini tanıyacak,
kültür turistleri için eşi benzeri olmayan bir çekicilik sağlanacak ve onların
başka bir kültürün sanatçısı ve eserini görme şansı yakalayacaklar ve bu
anlamda rakipsiz bir değer yaratılmış olunacak. Sanatkârın çalıştığı
atölyenin korunması ve şartlarının iyileştirilmesi ile kültürel mekan
korunmuş olacak ve sanatkara verilecek teşvik ile sanatına devam etmesi
sağlanacak bu sanat ürünleri kültürel bellekten silinip gitmeyecek ve
bölgeye, şehre bir karakter ve marka değeri sağlayacaktır.
Türkiye’de kayıtlı 30 yaşayan insan hazinesi vardır. (Yaşayan İnsan
Hazineleri Ulusal Envanteri, 2017) Birkaç örnek verilecek olursa Metin
ÖZLEN Karagöz sanatçısıdır ve bu sanata ilişkin bilgilere sahiptir bu
kişinin tescil ve teşvik edilmesi ile yeni nesiller Karagöz ve Hacivat’tan
habersiz kalmayacak, gösterilerde kullanılan kelimelere, şakaları,
234 deyimleri öğrenecek ve yeni neslin belleğinde Karagöz ve Hacivat imgesi
yaşatılacaktır. Emine KARADAYI’nın sanatçısı olduğu dokumacılık ve
doğal boyamacılığın ve sanatkarının korunması ile dokumacılık mesleği
yok olmayacak, doğal boya için gereken malzemeler, araçlar ve çevre de
koruma altına alınmış olacak ve çok yönlü fayda sağlanacaktır. Veli
AYKUT(Dertli Divani)’un zakir olarak yaşayan insan hazinesi ilan
edilmesi zakirliğin icra edildiği dini toplantıları, bu toplantı ritüellerini,
katılımcılarını ve zakirin söylediği deyişlerde anlatılan olayların,
tevhidlerin, mersiyelerin, geleneksel ezgi ve icra biçiminin
unutulmamasını, yeni kuşakların bu ezgi biçimini, dini anlatıları, geleneği
ve ritüelleri koruyacaktır.
Ülkelerin zihniyet olarak gelişmişliklerini ya da geri kalmışlıklarını
belirleyen sanatçılarına ve sanata verdiği değer belirlemektedir. Bu
sanatçıların korunması ülkeye topluma, dünya belleğini tartışmasız çok
önemli katkılar sağlayacaktır. Turizm açısından bir geleneğin ustasının
icrasını görmek deniz, kum, güneş görmekten kuşkusuz daha değerlidir.
Bu sanatların usatlarının markalaşmasını ve itibar kazanmasını sağlamak,
geleneksel bilgiye değer vermek kültür ekonomisi alanında atılacak ilk
adım olmalıdır.
Somut olmayan kültürel mirastan yararlanmanın farklı yolları vardır.
Kültürü endüstri alanında ham madde olarak değerlendirmek ekonomiye
fayda sağlayacaktır. Yaratıcılık kaynağı olan kültürün zaman içinde farklı
yorumlanması kültüre zenginlik katacaktır. Kültürden sadece turizm
alanında değil, kültürel yaratıcılığı temel alarak yapılan tüm faaliyetlerden
katkı sağlamak mümkündür. Burada temel olan nokta kültürel belleğin ve
geleneksel bilginin korunması, bireyde bir kültürel repertuar oluşması daha
sonra da bireysel yaratıcılığını değerlendirilerek, kültürü temel alan katma
değer yaratması beklenir. Kültür temelli yaratıcılıktan ekonomik gelirler
elde edilebilir. Geleneksel bilginin korunması ve ona yeni yorumlar
getirilmesi, farklı yerlerde anlamını bozmadan kullanılması kültür
endüstrisinin bir parçası olacaktır. Kültür endüstrisinin geliştirilmesi için
Geleneksel bilgi kuşaklara aktarılmalı, bu bilgileri dogma olarak
kabullenmekten ziyade onlara farklı alanlarda yeni yorumlar getirmek,
yeni kullanım alanları açmak hem geleneği yaşayarak yaşatacak hem de
ekonomik gelir kaynağı olarak kullanılmasını sağlayacaktır. Buna örnek
olarak geleneksel bilginin kültür endüstrisinde kullanım şekilleri:
Öz sanat alanı: Alt sektörler: Görsel sanatlar- el sanatları, resim,
heykel…. Kültürel endüstriler: Alt sektörleri: Film, video,
televizyon… Yaratıcı endüstriler ve faaliyetler: Alt sektörleri:
Tasarım (moda tasarımı, grafik tasarımı, iç mekân tasarımı, üretim
tasarımı), mimari… İlgili endüstriler: Alt sektörleri: PC ve MP3
imalatçıları, mobil endüstrileri (Özdemir, 2012 S.13,14)
235
Bu alanlarda soküm unsurlarını kullanılması ile değer yaratımı oldukça
önemlidir. Son zamanlarda tekstilde ve kuyumculukta kullanılan Fatma
ana eli, nazar boncuğu, at nalı gibi kültürel bellekte yeri olan motifler
rağbet görmüş, tanınırlığı artmış ve günlük hayatta daha fazla yer
tutmuştur. Elektronik oyunlarda, filmlerde soküm unsurları ve kültürel
bellekte yer alan unsurların değerlendirilmesi yeni nesillere geleneksel
bilgiyi yeni neslin dilinde ve araçlarında öğretmiş olacaktır. Elektronik
oyunlarda Dede Korkut kahramanlarının, mitolojik unsurların
değerlendirilmesi bir gençte merak uyandıracak ve eğlenceli yoldan kendi
isteği ile kültürünü ve kültürüne ait unsurları öğrenecektir.
Müzikte geleneksel türkü belleği değerlendirilerek özgün ürünler
üretilmesi halk için de aşina olduğu seslerin yeniden yorumlanması ilgi
çekici olacaktır. Heykelcilikte, mobilya tasarımı gibi alanlarda geleneksel
bilgi başarı için anahtar olarak kabul edilebilir. Son zamanlarda sıkça
kullanılmaya başlanan köşe koltuk takımları geleneksel sedirin yeniden
yorumlanması olarak düşünüldüğünde, bireylerin kültürel belleğindeki
oturma biçimi ve ev tasarımında yeri olduğundan oldukça büyük bir başarı
yakaladığı söylenebilir.
Çizgi filmlerde toplumsal hayatı çocuğun yaşına uygun olarak ritüelleri
ve geleneksel toplantıları vb. öğretmek daha kolay olacak ve yeni nesil
kendi kültürünün kodlarını öğrenmiş olacaktır bu filmlerin geleneksel bilgi
temelli olması bu nedenle önemlidir. Yabancı kaynaklı çizgi filmler
aracılığıyla çocuk kendi kültürünü öğrenmek yerine başka kültürü ve
kültürel kodları öğrenmektedir. Hıdırellez, Nevruz gibi kutlamalardan
habersiz olan çocuklar Cadılar Bayramı, Şükran Günü gibi kutlamalara ve
bunların kodlarına oldukça hâkimdir. Bu bağlamda yukarıda sayılan
endüstri alanlarında kültürel belleğin ve soküm unsurlarının kullanılması
bu unsurları kullanacak yeterlilikte teknik ve kültürel bilgiye sahip
bireylerin yetişmesi oldukça önemlidir. Bu unsurlar ekonomiye katkı
sağlar ve sürdürülebilir kalkınmada bir araçtır. Bu unsurlardan elde
edilecek ekonomik gelirle küçümsenmemelidir.
Avrupa’da 1999-2003 dönemi itibariyle kültürel ve yaratıcılık
sektörü, Avrupa ekonomisinin en hızlı büyüyen sektörü
durumundadır…..2004 yılında Almanya- 1.138 bin, İngiltere- 1.065
bin, İtalya- 622 bin, Fransa- 618 bin, İspanya- 558 bin, kişi kültürel
istihdam alanlarında(Kültür turizmi dâhil) belirlenmiştir.( Özdemir,
N 2012.14,15)
Kültürün ve kültürel ürünlerin ekonomiye katkısı yukarıda verilen
örneklerle daha iyi anlaşılmıştır. Bu anlamda kültür bir gider alanı değil
yaratıcılığın, özgünlüğün, kültürel ve ekonomik değer yaratmanın,
markalaşma ve itibarın temel kaynağıdır.
236
Sonuç
UNESCO’nun SOKÜM sözleşmesinin amacı kültürel ifadeleri ve
farklılığı korumak, kültürlerin yok olmasını engellemek, kültürlerin
tanınmasını sağlamak gibi amaçları vardır. Bu makalede ele alınan
UNESCO sözleşmeleri 2003 SOKÜM sözleşmesi ve yaşayan insan
hazineleri programıdır. Bu iki programda da Türkiye’nin kayıtlı SOKÜM
ürünleri ve kişileri vardır. Bu listeler kültüre dışarıdan bakan kişi için
kültürün özgünlüğünü görebilmeyi, değerlerini fark etmeyi sağlar,
kültürün içinden kişilere ise kendi özgünlük kaynaklarının ve değerlerinin
ne olduğunu hatırlatır. Bu unsurlar ekonomik kalkınmada araç olarak
kullanılabilir.
Festivaller, şenlikler yapıldıkları şehre ekonomik olarak katkı sağlarken
kültürün korunmasına ve toplumsal hayata da hizmet ederler. Dünyada pek
çok örneği olan festivaller ve kutlamalar ekonomik kalkınma ve kültür
ekonomisinde oldukça iyi kullanılırken Türkiye’de de buna benzer
unsurların olduğu fakat ekonomide kullanılmadığı, yeterince tanıtılmadığı
gözlemleniştir. Bu kültürel aktivitelerin ekonomik anlamda kullanılması
hem bölge halkına, hem ülkeye önemli katkılar sağlayabilir, ekonomik
gelir sağlayabilir ve dünya belleğinde Türkiye’ye ait olarak kodlanabilir.
Yaşayan insan hazineleri de kültür turizmi ve geleneksel bilginin
korunması açısından oldukça önemlidir. Bu kişiler geleneğin ustalarıdır ve
bilgilerini gelecek kuşaklara aktararak geleneksel bilginin yok olmamasını
sağlarlar. Ülke olarak bu unsurlara ve kişilere daha fazla değer verildiğinde
kalkınma ve markalaşma, değer yaratma gerçekleşecek ve bunların sonucu
olarak gelir elde edilecektir. Kalkınma için soküm unsurları ve geleneksel
bilgi, anlatılar, mitolojik unsurlar endüstri alanında kullanılmalıdır. Bu
alanda geleneksel bilginin kullanılması hem gelecek kuşaklara kültürel
kodları ve kültürünü öğretecek hem de onları başka kültürlerin baskısından
koruyacak, yeni nesiller özgünlük kaynaklarını kaybetmeyeceklerdir.
Kültürün endüstride kullanılması da önemli bir ekonomik değer
yaratacaktır.
Kültürün kalkınmada araç olarak görülmesi ile istihdam artacak yeni iş
kolları oluşacak ve işsizlik sorununa da çözüm olacaktır. Kültürün ve
soküm unsurlarının, geleneksel bilginin kalkınmada kullanılması için
yeterli bilgi ve donanıma sahip bireyler yetiştirilmeli, ödenekler verilmeli
ve yaratıcılık teşvik edilmelidir. Gelenek ancak bu yolla’’ atıl, eskide
kalmış, gereksiz olan ‘’ imajından sıyrılıp canlı yenilikçi ve yaratıcı,
ekonomik ve sosyal hayatta yeri olan önemli bir kavrama dönüşecektir.
Bunların gerçekleşebilmesi için öncelikle kültürün ve kültürel faaliyetlerin
bir gider olarak görülmesinden vazgeçilmeli, yeni kültür politikaları
oluşturulmalı, geleneksel bilgiye negatif bakışın değişmesi gereklidir.
237
Bunlar gerçekleştiğinde köklerini kültürden alan özgünlük ve
yaratıcılık ekonomik değere dönüşecektir. Kültür endüstrisinde geleneksel
bilgi temel alınarak yapılan üretimler desteklenmeli, bireyler yaratıcılıkları
yönünde geleneksel bilgi ile eğitilip, teknik bilgi vb. gibi bilgiler ile de
zenginleştiğinde kültürü ve geleneksel bilgiyi temek olan yeni ve orijinal
ürünler oraya çıkacaktır. Bu ürünlerin tüketimi sadece kültürün içinden
bireyler tarafından yapılmayacağında kültürün farklı yönleri farklı sanat
alanlarında özgün yorumlar ile dünyaya yayılacak ve cazibe unsuru olarak
kullanılabilecek ve önemli bir katma değer yaratacaktır.
Kaynakça
Anadolu Ajansı. (2017, 11 24). İspanya'da San Fermin festivali başladı:
http://aa.com.tr/tr/dunya/ispanyada-san-fermin-festivali-basladi/603473
Anadolu Ajansı. (2017, 11 24). İspanya'da San Fermin festivali başladı:
http://aa.com.tr/tr/dunya/ispanyada-san-fermin-festivali-basladi/603473
12. Balkanlılar Halk Dansları Festivali. (2017, 11 24). İzmir Büyükşehir
Belediyesi: http://kultursanat.izmir.bel.tr/Etkinlikler/12balkanlilar-halk-
danslari-festivali
Lean times at Pamplona for running of bulls. (2017, 12 13). ABC News:
http://abcnews.go.com/Business/story?id=8014444
Yaşayan İnsan Hazineleri Ulusal Envanteri. (2017, 12 07). T.C. Kültür ve
Turizm Bakanlığı: http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR,12929/yasayan-
insan-hazineleri-ulusal-envanteri.html
Nothing Hill Carnival. (2017, 11 24). Wikipedia:
https://en.wikipedia.org/wiki/Notting_Hill_Carnival
SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRASIN KORUNMASI SÖZLEŞMESİ.
(tarih yok). https://ich.unesco.org/doc/src/00009-TR-PDF.pdf
Notting Hill Carnival spirit boosts London's economy. (2017, 12 13). BBC
News Business: http://www.bbc.com/news/business-14572389
(2017, 11 24). İspanya'da La Tomatina Festivali:
http://www.ensonhaber.com/ispanyada-la-tomatina-festivali.html
477. Mesir Macunu Festivali. (2017, 11 24). Milliyet.com.tr:
http://www.milliyet.com.tr/477-uluslararasi-manisa-mesir-macunu-
manisa-yerelhaber-1922185/
The business of bullfighting: A Spanish moneymaker or drain on
taxpayers? (2017, 12 13). newstalk.com: http://www.newstalk.com/The-
business-of-bullfighting:-A-Spanish-moneymaker-or-drain-on-taxpayers
238 Spanish town charges for La Tomatina food fight. (2017, 12 13). The
Telegraph:http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/spain/102
70489/Spanish-town-charges-for-La-Tomatina-food-fight.html
Londra Sokakları Rengarenk. (2017, 11 24).
http://www.trthaber.com/haber/dunya/londra-sokaklari-rengarenk-
53428.html
Türkiye İstatistik Kurumu Haber Bülteni. (2017, 11 24). Türkiye İstatistik
Kurumu: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=21549
UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri. (2017, 11 24).
http://www.turkcewiki.org/wiki/UNESCO_Somut_Olmayan_K%C3%B
Clt%C3%BCrel_Miras_Listeleri
239
OTEL İŞLETMELERİ MUTFAKLARINDA GIDA ATIK
YÖNETİMİ ÜZERİNE NİTEL BİR ÇALIŞMA
Ebru KEMER1
Özet
Bu araştırmada, Nevşehir ilindeki otel işletmeleri mutfaklarında çalışan
şef aşçıların gıda atık yönetimini nasıl gerçekleştirdiklerini belirlemek
amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda Nevşehir ilinde yer alan otel
işletmelerinde çalışan şef aşçılarla görüşme ve gözlem yöntemiyle 1-10
Mayıs tarihleri arasında veri toplanmıştır. Araştırma sonucunda şef aşçılar,
otel işletmeleri mutfaklarında gıda atıklarını öncelikle önlemeye ve en aza
indirmeye çalıştıklarını ifade etmişlerdir. Ayrıca mutfakta her gıdanın
mümkün olduğunca geri dönüşümünün sağlanmaya çalışıldığını ve kalan
atıkların büyük çoğunluğunun barınaklara gönderildiğini kullanılmayacak
durumda olanların ise ayrıştırılma işleminden geçtiğini ve depolanıp daha
sonra bertaraf edildiğini belirtmişlerdir. Araştırmacı tarafından görüşme
sırasında gözlem de yapıldığı için görüşülen iki otel işletmesinin
belirtilenin dışında atıkların ayrıştırılması ve depolanması hususuna çok
önem vermediği tespit edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Gıda Atık Yönetimi, Otel işletmeleri, Şef Aşçılar
Giriş
Atık, üretim ve kullanım sonucunda oluşan insan ve çevre sağlığına
zarar veren direkt veya dolaylı şekilde doğaya verilmesi sakıncalı olan her
türlü maddedir (http://teknikbilimlermyo.istanbul.edu.tr). Gıda atığı ise,
“gıda zincirinin herhangi bir aşamasında ortaya çıkan ve insanlar
tarafından tüketilmeyen her gıda” şeklinde ifade edilmiştir (Okazaki vd.,
2008: 2483). Gıda atıkları hem sosyal çevreyi kirletmesi sebebiyle, hem de
maddi açıdan işletmelere zarar vermektedir. Bu sebeple, gıda atıklarının
önlenmesi ve azaltılması gibi hususlar önem kazanmaktadır (Koivupuro
vd., 2012: 183).
Atık yönetimi, “atığın kaynağında azaltılması, özelliğine göre
ayrılması, toplanması, geçici depolanması, ara depolanması, geri
kazanılması, taşınması, bertarafı ve bertaraf işlemleri sonrası kontrolü ve
benzeri işlemleri içeren bir yönetim biçimi” şeklinde ifade edilmiştir
(http://cevreonline.com/atik-yonetimi). T.C. Çevre ve Şehircilik
Bakanlığı, (2017)’na göre ideal atık yönetimi atıkların oluştuğu yerde
önlenmesi ve önlenemediği durumlarda yeniden kullanımının sağlanması
öncelikli yapılması gerekenlerdir. Yeniden kullanılamayacak atıkların ise
geri dönüşümünün sağlanması gereklidir. Uygun geri kazanım olmaması
1 Dr. Öğretim Üyesi, Mustafa Kemal Üniversitesi, Turizm İşletmeciliği ve
Otelcilik Yüksekokulu, Hatay.
240 durumunda ise atıkların bertarafı seçilmelidir. Atık yönetiminin etkin
şekilde kullanılmasıyla çevre kirliliğinin minimize edilmesi sağlanır ve bu
hususta harcanan maliyetlerin azaltılması konusunda da gıda atık yönetimi
önem taşımaktadır (https://webdosya.csb.gov.tr/db/bartin/menu/sifir-atik
uygulamarehberi_20180424090214.pdf ).
Şekil 1: Atık Yönetimi Hiyerarşisi
https://webdosya.csb.gov.tr/db/bartin/menu/sifir-atik-
uygulamarehberi_20180424090214.pdf
Otel işletmeleri gıda atıkları, bitkisel ve hayvansal yağların yoğun
olarak oluştuğu toplu beslenmenin yapıldığı işletmelerdir ve maliyetlerini
en aza indirmek için atıklarını etkin şekilde yönetebilmeleri gerekmektedir
(Owen ve diğ., 2013:2). Shanklin ve Pettay (1993) otel işletmelerinde
meydana gelen toplam atıkların üçte ikisi gibi bir oranının gıdaların
hazırlanması ve servisi sırasında oluşan gıda atıklarından kaynaklandığını
açıklamışlardır. Owen vd. (2013:11)’nin otel işletmelerinde “gıda
atıklarının %65’inin mutfaklarda hazırlık aşamasında, %30’unun
müşterilerden tabak atığı olarak servis sırasında ve %5’inin ise zamanında
kullanılmadığı için son tüketim tarihi (STT)’nin geçmesinden dolayı
mikrobiyal gelişmeye bağlı olarak oluştuğunu” belirtmişlerdir. Dolayısıyla
bu araştırmada otel işletmeleri mutfaklarında gıda atık yönetiminin nasıl
gerçekleştiği problemine yanıt aranmıştır.
YÖNTEM
Bu araştırmada Nevşehir ilinde bulunan otel işletmeleri mutfaklarında
çalışan şef aşçıların gıda atık yönetimini nasıl gerçekleştirdiklerini
belirlemek amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda araştırmada
“derinlemesine bilgi elde etmek” için nitel araştırma yöntemlerinden “olgu
bilim deseni” kullanılmıştır (Yıldırım & Şimşek, 2016: 69).. Bu
araştırmada otel işletmeleri mutfaklarında gıda atık yönetiminin nasıl
241 gerçekleştiği sorusu araştırmanın ana problemini oluşturmaktadır. Owen
vd., (2013) gıda atıkları hizmet sektörü içerisinde önemli bir yere sahiptir.
Araştırmanın evrenini Nevşehir ilinde bulunan otel işletmelerinde
çalışan şef aşçılar oluşturmaktadır. Araştırmada derinlemesine bilgi
toplamak ve maximum çeşitliliği sağlamak için farklı otel işletmelerinde
çalışan şef aşçılardan örneklem oluşturulmuştur. Araştırmanın örneklemi,
Nevşehir ilinde faaliyet gösteren otel işletmelerinde çalışan 5 şef aşçıdan
oluşmaktadır.
Araştırmada nitel araştırma yöntemlerinde kullanılan görüşme formu
yardımıyla yüz yüze görüşmeler sağlanarak veri toplanmıştır. Görüşme
formu konu ile ilgili literatür incelenerek oluşturulmuştur. Görüşmede yer
alan soruların anlaşılır olmasına ve katılımcıyı yönlendirici olmamasına
özen gösterilmiştir. Araştırmada tutarlı olmak ve elde edilen verilerin
geçerliliğini sağlamak için katılımcıların ifadeleri doğrudan belirtilmiştir.
Ayrıca elde edilen veriler gözlem, kişisel deneyimler ve mülakat yoluyla
verilerin çeşitlenmesini sağlamış ve betimsel analiz yapılmıştır. Veri
toplama süreci ise Nevşehir ilinde 1-10 Mayıs tarihlerinde 5 katılımcı ile
bireysel olarak görüşülerek elde edilmesinden oluşmaktadır. Görüşme
sırasında, görüşme formundaki terimlerle ilgili açıklama yapılmış ve elde
edilen bilgiler not alınarak bilgisayar ortamına aktarılmıştır.
Katılımcılardan elde edilen bilgileri, okuyucuya düzenlenmiş ve
yorumlanmış şekilde sunabilmek için katılımcıların görüşlerine eklemeler
yapılarak araştırma betimsel analize tabi tutulmuştur (Yıldırım ve Şimşek,
2016: 239). Katılımcıların bilinmezliğinin korunması için katılımcılar; A1,
A2, A3, A4 ve A5 şeklinde kodlanarak sıralanmıştır.
BULGULAR VE TARTIŞMA
Araştırmanın bu kısmında otel işletmeleri mutfaklarında atık yönetimi
konusuna yönelik yapılan görüşme sonuçları aşağıda sunulmaktadır.
1. Gıda atıklarınızın yönetimini nasıl gerçekleştiriyorsunuz?
Sorusuna araştırmaya katılan şef aşçılar Atıkların mutfaklarda öncelikle
ayrıştırıldığını ve atıkları atık depolarına gönderdiklerini belirtmişlerdir.
A1, A3 ve A4 atıkları oluşmadan önce minimum atık olmasını sağlamaya
çalışıyoruz. Mutfakta dönüşebilecek hiçbir şeyi atmamaya özen
gösteriyoruz. Fakat tabiki bir gıda atığı ortaya çıkıyor bunlara da
depolama ve yok etme yöntemleri uyguluyoruz. A2 ve A5 ise mutfaklarda
atıkların tamamında bir ayrıştırma yaptıklarını daha sonra atık çeşidine
göre depoladıklarını belirtmişlerdir.
2. Gıda atıklarının depolanması konusunda otel işletmeleri
mutfaklarında neler yapılır?
242 Bu soruda şef aşçılar gıda atığı konusunda en çok dikkat edilen hususun
atık yağlar olduğunu belirtmişlerdir. A1, A2, A3, A4 ve A5 atıkların
mutfaklarda ilk oluşum aşamasında farklı sınıflandırılmış çöp kutularına
yerleştirildiğini daha sonra bu atıkların ayrı ayrı depolandığını
belirtmişlerdir. Mutfakta oluşacak atık yağların gıda atığının yanında ayrı
bir depolama sistemi oluşturduklarını daha sonra bu yağların belediyelere
gönderildiğini ifade etmişlerdir.
3. Mutfakta gıdaların geri dönüşümü denildiğinde aklınıza ne
geliyor?
A2 Depolamaya gitmeden önce kalan yiyecekler veya fazladan
hazırlanmış fakat o gün tüketilmesi gereken gıdalar genellikle personel
yemekhanesinde kullanılır. A5 ise kalan gıdaların ertesi gün
değerlendirmek için kullanabiliyoruz aslında bu kötü bir durum değil
evimizde de aynısını yapıyoruz. Mesela yemek oluşumu sırasında oluşan
sebze kabukları veya saplarını çorbalarda kullanabiliyoruz yani mutfakta
çıkan her şey atık değil. A4 Aslında mutfakta en çok uyguladığımız şey!
Örneğin yumurtalı ve mayonezli gibi kokabilecek gıdalar dışına kalan
yemekleri ertesi öğün için kullanabiliyoruz pişmiş tavuklar diğer öğünde
tavuklu pilav olabiliyor. Ayrıca büfede kalan yiyecekler personel
yemekhanesine de gönderiliyor. En son kalan gıdalarda hayvan
barınaklarına gönderiliyor. A1 ve A3 ise kalan yiyecekleri mutfakta
değerlendirdiklerini ertesi gün kullanabildiklerini ve hiç kullanılamayacak
olanları da barınaklara gönderdiklerinin belirtmişlerdir.
4. Gıda atığı önleme ile ilgili personellere nasıl bir prosedür
uygulanır.
Araştırmaya katılan katılımcılar bu konuyla ilgili yazılı bir prosedürlerinin
olmadığını belirtmişlerdir. A1 Bu konu hakkında yazılı bir metin yok tabiki
ama fifo (ilk giren ilk çıkar) yöntemiyle biraz daha atıkları önlemeye
çalışıyoruz aslında sisteme uyan her personel mutfakta artı bir katkı
sağlamış oluyor. A4 Stoklarımıza dikkat ediyoruz çünkü bölgede öğün
olarak olursa kahvaltı ve akşam yemeği oluyor çoğunlukla ve kişi sayısı
bizde hep güncel tutulur dolayısıyla atıklar daha aza indirgenmiş oluyor.
A2 ve A3 Sürekli denetleme yaptıklarını depodan sorunlu personelin
olduğunu ve böylelikle hem personelin kendi kendini kontrolünün
sağlandığını hem de atıkların daha az olduğunu belirtmişlerdir. A5
Ürünlerin son kullanma tarihini her zaman ileri tarihte almaya özen
gösteririz depodan sorumlu bir personel belirlenir ve yiyeceklerin
minimum seviyede atık oluşumu sağlanır.
Sonuç
Gıda atıkları, hem çevreye verdiği zararlardan hem de ekonomik
kayıplardan dolayı yiyecek içecek işletmeleri için önemli konulardan
243 biridir. Otel işletmeleri de toplu yemeklerin yapıldığı ve gıda atıklarının
meydana geldiği yiyecek içecek işletmelerinden biridir. Dolayısıyla bu
araştırmada Nevşehir ilinde bulunan otel işletmeleri mutfaklarında gıda
atık yönetiminin nasıl gerçekleştiği sorusuna yanıt aranmıştır. Araştırma
sonucunda araştırmaya katılmayı kabul eden şef aşçılar otel işletmeleri
mutfaklarında gıda atıklarını öncelikle önlemeye çalıştıklarını veya kalan
gıdaları dönüştürdüklerini çünkü atığın her türlüsünün aynı zamanda
onların oluşturdukları bütçesinde farklılıklara sebep olabileceğini, eğer
atık engellenemiyorsa oluşan atıkları barınaklara gönderdiklerini
belirtmişlerdir. Atıkların depolanması hususunda ise Nevşehir ilinde her
şey dâhil sistem olmadığından ve müşteri sayısına göre hazırlık
yaptıklarından çok fazla atıklarının olmadığını fakat atıkların ayrıştırılarak
depolandığını ve özellikle yağ atıklarını varillere depoladıklarını
belirtmişlerdir. Mutfakta geri dönüşüm sorulduğunda ise kalan
yiyeceklerin değerlendirildiğini belirtmişlerdir. Gıda atık yönetimiyle ilgili
personele nasıl bir uygulamada bulundukları sorusuna ise herhangi bir
uygulamalarının olmadığını sadece mutfakta belli bir düzen içinde
uygulanması gereken diğer prosedürlerle bu işi yürüttüklerini ifade
etmişlerdir.
Araştırmada sadece görüşme yapılmamış aynı zamanda gözlemde
yapılmıştır. Gözlem sonucunda şef aşçıların hepsinin belirttiği gibi bir
depolama sistemleri mevcuttur fakat bu depolama sisteminde ayrıştırma
konusuna önem vermeyen iki otel işletmesi bulunmaktadır. Ayrıca
mutfaklarda atıklar için ayrı çöp kutuları yeterli değildir. Dolayısıyla otel
işletmelerinin atık yönetimi hususunda atıkların geri dönüşümünün
sağlanabilmesi için dikkat etmesi gereken en önemli konulardan biriside
atıkların doğru şekilde ayrıştırılmasıdır. Bu sebeple, otel işletmeleri
mutfaklarında personele atık yönetimi hususunda eğitim verilmeli ve
personelin bilinçlendirilmesi sağlanmalıdır. Ayrıca yemeklerin uzun süre
bekletilmemesi, kaliteli ürünlerle yemeklerin hazırlanması, ürün takibinin
yapılması, depo kontrollerinin yapılması sağlanarak gıda atıkları
yönetiminin daha etkin şekilde sürdürülmesi önerilebilir.
Kaynakça
Koivupuro H.K., Hartikainen H., Silvennoinen K., Katajajuuri J.M.,
Heikintalo N., Reinikainen A. and Jalkanen L. (2012). Influence Of Socio-
Demographical, Behavioural and Attitudinal Factors On The Amount Of
Avoidable Food 86 Waste Generated İn Finnish Households. International
Journal of Consumer Studies, 36:183-191.
Okazaki, W.K., Turn, S.Q., Flachsbart, P.G. (2008). Characterization Of
Food Waste Generators: A Hawaii Case Study, Waste Management, 28,
2483-2494.
244 Owen, N., Widdowson, S., Shields, L. Waste Mapping Guidance for
Hotels in Cyprus: Saving Money and Improving the Environment. The
Travel Foundation; Cyprus Sustainable Tourism Initiative. November,
2013.
Shanklin, C.W. and Pettay, A. (1993) An Analysis Of The Type (And)
Volume Of Waste Generated In The Food And Beverage Operations Of
Two Selected Mid-Scale Hotel Properties (P. 18). Proceedings of the 1993
Annual Conference of the Council of Hotel, Restaurant and Institutional
Educators.
Yıldırım, A. ve Şimşek H. (2016) Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma
Yöntemleri, Seçkin Yayıncılık, Ankara.
http://www.cevreonline.com/atik2/atikyonnedir.htm (Erişim Tarihi
13.05.2019)
http://teknikbilimlermyo.istanbul.edu.tr (Erişim Tarihi 13.05.2019)
https://webdosya.csb.gov.tr/db/bartin/menu/sifir-atik-
uygulamarehberi_20180424090214.pdf (Erişim tarihi 13.05.2019)
245
TÜRKİYE’DE YABANCI SERMAYELİ ORTAK GİRİŞİMLİ
İŞLETMELERDE YETENEK TRANSFERİ AKTARIMI VE
FAYDALARININ ÖLÇÜLMESİNE İLİŞKİN BİR
ARAŞTIRMA
Eda LAHİ1- Aykut GÖKSEL2
Özet
Ortaklıklarda yetenek aktarımı sadece teknolojik ve elle tutulabilir
türden makine ve benzerleri ile değil daha yoğun olarak sorun çözme
sistem geliştirme stratejileri gibi düşünsel yöntemlerle olmaktadır. Bu
bağlamda çalışma, yeteneklerin bir başka deyişle ana unsuru olan açık bilgi
ve kapalı bilginin hangi yol ve yöntemlerle aktarıldığına keşfedici bir
araştırmadır. Bu çalışma ile yabancı sermayeli ortakların kendi
ülkelerinden getirdikleri teknoloji veya stratejilerini yerinde üretim, ithalat,
doğrudan yatırım vb. hangi yöntemlerle uyguladıkları, yetenek transferinin
hangi metotlarla aktarıldığı, yabancı işletmeler ile yapılan ortak girişimler
sonucunda patent, faydalı model, ihracat, bilgi, teknoloji transferi vb.
açıdan sağladığı faydalar ölçülmüştür.
Çalışma Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı sermayeli ortak girişimli
işletmelerde çalışan personellere mail veya iş ağı (Linkedin) yoluyla anket
çalışması gönderilerek gerçekleştirilmiştir. Anket çalışması açık uçlu ve
çoktan seçmeli sorulardan oluşmaktadır. Araştırma sonuçlarına göre,
Yabancı Sermayeli Ortak Girişimli İşletmelerde teknolojik uzmanlığın
yöntemsel uzmanlıktan daha çok aktarıldığı, yapılan bu ortaklıklar
sonucunda ihracatın arttığı ve özellikle patent ve faydalı model
başvuruların arttığı gözlemlenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Ortak Girişim, Bilgi Transferi, Açık Bilgi, Kapalı
Bilgi
A STUDY ON ABILITY TRANSFER AND MEASUREMENT OF
BENEFITS IN JOINT VENTURE FIRMS
Abstract
Competence transfer in the partnerships is not only possible through
technological or concrete machine types and similar tools but mostly by
means of intellectual methods such as problem solving and system
developing strategies. In this context, this is an exploratory research in
terms of explaining in what ways and methods working abilities, in other
1 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İnsan
Kaynakları Yönetimi Bilimi, [email protected] 2 Doç. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi, İ.İ.B.F. İşletme Bölümü,
Yönetim ve Organizasyon ABD, [email protected]
246 words, explicit knowledge and tacit knowledge with basic factors are
transferred. With this study, what methods - on-site production,
importation, direct investment - the partners with foreign capital
implement technology or strategies that they have brought from their own
countries, in what ways the ability is transferred are measured in terms of
the benefits of patents, utility model, exportation, knowledge, technology
transfer etc. emerged as a result of partnership enterprise with the foreign
businesses.
The study is conducted by sending surveys to employees working in the
joint venture businesses carrying out activities in Turkey via mails or
network (Linkedin). The survey consists of open-ended and multiple-
choice questions. The results of the survey have shown that technological
expertise is transferred more than the methodical one in the Joint Venture
Business with Foreign Capital, the exportation has increased as a result of
these partnerships and especially applications for patent and utility model
have augmented.
Key Words: Joint Venture, Knowledge Transfer, Explicit Knowledge,
Tacit Knowledge
1. GİRİŞ
Bilgi günümüzde önemli bir girdi ve kaynak olarak görülmekle birlikte,
aynı zamanda ticari bir faktör olarak da ele alınmaktadır. Çeşitli
sektörlerde hizmet veren firmalar, geçmişten günümüze edindikleri
tecrübeleri ve bilgi birikimlerini, hizmet verdikleri alanlarda rakiplerine
karşı “kalite, tecrübe, birikim” faklılıklarıyla ortaya koyarak rekabet
etmektedirler. “Know-How” olarak bilinen teknik ve uygulanabilir tüm bu
bilgi birikimi ve tecrübelerin tamamı önemli bir rekabet unsuru olmaktadır.
Artık sınırların aşıldığı günümüzde uluslararası çapta faaliyet gösteren
şirketlerin bilgiyi nasıl kullandıkları, rakiplerini nasıl aştıkları önemli bir
araştırma konusunu oluşturmaktadır.
Son yıllarda küreselleşmenin çeşitli dinamiklerinden dolayı, işletmeler
arasında en yaygın uluslararası işletme uygulamalarından biri olan
Uluslararası Ortak Girişimler (UOG'ler), özellikle yatırım yapan firmalar
açısından önemli mali ve entelektüel sermaye gerektiren sektörlerde,
stratejik ittifakın en önemli modellerinden biri olmuştur. Literatür
çalışmalarında Kogut and Zander (1995), Lyles and Salk (1996), Inkpen
and Beamish (1997) gibi araştırmacılar ana firmalar için bir UOG
oluşturmanın temel gerekçesinin öğrenme ve / veya elde etme, birbirlerinin
bilgi havuzuna erişerek yeni bilgi oluşturma ve aktarma olduğunu ifade
etmişlerdir. Böylece UOG'ler, ana yabancı ve yerli firmalar arasında özel
bilgilerin paylaşıldığı yararlı platformlar olarak belirlenmiştir. Bu
bakımdan UOG'ler aracılığıyla elde edilen yeni bilgiler, yeni becerilerin
geliştirilmesine ve pazarın rekabet gücünün güçlendirilmesine özellikle
247 gelişmekte olan ülkelerin işletmeleri açısından bilgi ve becerileri arttırma,
globalleşen dünyada rekabet gücünü oluşturma bakımından yardımcı
olmaktadır. Bu bağlamda araştırmanın hedef aldığı araştırma sorunsalları
şunlardır:
1. Yabancı işletme ile gerçekleştirilen ortaklığın temel amacı neydi?
2. Yabancı ortaklığın sağladığı katkı nelerdir?
3. Yetenek(Bilgi) /Teknoloji faaliyet gösterilen ülke vatandaşlarına ne
oranda aktarılıyor?
4. Ar-Ge çalışmaları sürekli gerçekleştirilmekte midir?
5.Ortaklıktan sonra patent, faydalı model, marka tescil gibi belge sayısında
artış oldu mu?
6. Bu işbirlikleri sonucunda ihracat verilerindeki değişim ne yönde
olmaktadır?
2. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Bir iş ortaklığı modeli olan Ortak Girişim (Joint Venture), ilk olarak
Amerika Birleşik Devletleri’nde geçen yüzyılın ikinci yarısında köprü ve
gar inşaatlarında gerçekleşmiştir (Brodley, J.G., 1976, s. 468.). Ortak
Girişimin genel tanımı, iki veya daha fazla kişinin belirli bir iktisadi
gayeye ulaşmak maksadıyla oluşturdukları birliğin adıdır. (Yılmaz, L.A.,
2004, s. 158).
Yılmaz (2007), Ortak Girişimi, iki veya daha fazla sayıda birbirinden
hukuki ve ekonomik açıdan bağımsız şirketlerin, ortak bir menfaati elde
etmek ve riski paylaşmak amacıyla, yeni bir şirket kurmak veya mevcut bir
şirkete ortak olmak yoluyla gerçekleştirdikleri bir iş ortaklığı modeli olarak
tanımlamıştır (Yılmaz, L., 1977, s. 89).
Mintzberg vd. (1996) ortak girişimi, yerel ya da yabancı bir ülkede bir
işletmeye ortak olarak katılma, yerel işletmenin hisse senetlerinin bir
kısmını satın alma veya yeni bir işletme kurma şeklinde gerçekleştirilen bir
strateji şekli olarak tanımlamışlardır (Mintzberg, H.; Quin, J.B. and
Muffet, M., 1996, s. 355). Şatıroğlu (1984) ise ortak girişimi, ortaklıkta
paylar anlaşma ile belirlenmiş olup herhangi bir ortağın %100 sahipliği
olmayıp, şirketlerin ev sahibi ülkede, devletin bir iktisadi kuruluşu ya da
uygun bir özel teşebbüs ile ortak yatırım ve üretim işlemine girişmesi
olarak tanımlamıştır (Şatıroğlu, D.,K., 1984, s. 184).
Uluslararası Ortak Girişimleri ise Glaister ve Buckley (1998) farklı
sektörlerde ve farklı türlerde oluşturulan ortak girişimler, en az bir ortak
merkezinin, girişimin bulunduğu ülkenin dışında ise veya bir girişim
birden fazla ülkede önemli bir çalışma seviyesine sahipse, bu ortağın
uluslararası kabul edilebildiğini açıklamıştır (Gleister, W. K., Husan, R. ve
248 Buckley, J. P., 1998, s. 170). Newburry ve Zeira (1997) da uluslararası
ortak girişimi (UOG), en az birinin merkezinin ortak girişimin çalışma
ülkesinin dışında bulunduğu iki veya daha fazla ana firmanın kısmen
varlığını temsil eden ayrı bir hukuki organizasyonel varlık olarak
tanımlamıştır. Bu varlık, her birinin ekonomik açıdan ve yasal olarak
diğerinden bağımsız olduğu ana şirketlerin müşterek kontrolü altındadır
(Newburry, W., Zeira, Y., 1997, s. 89). Bu yeni girişimin faaliyetleri, temel
yatırım, üretim, pazarlama ve yönetim politikalarının belirlenmesi
ekonomik ve yasal olarak birbirlerinden bağımsız olan ana şirketlerin ortak
kontrolündedir (Nakamura, M., Shaver, J. M., Yeung, B., 1996, s. 154).
Şirketler teknoloji, patent, makine teçhizat gibi fiziksel varlıklar
ve/veya pazar bilgisi, dağıtım kanalları, işgücü, finans gibi kaynaklarla
ortaklığa katılım sağlayabilirler. Böylece şirketler yetersiz olan
kaynaklarına, başka bir ülkenin işletmesi aracılığı ile ulaşarak yeni bir ürün
geliştirerek proje riskini paylaşmaktadır (Ulaş, D., 154.).
Yabancı Sermayeli Ortak Girişimli İşletmeler, ortak becerilerini ve
yeteneklerini içselleştirerek ve uyarlayarak rekabet avantajı yaratabilir.
İşletmeler arasında bilgi transferi her zaman zordur, ancak yerleşik ve
gelişmekte olan ekonomilerdeki firmalar arasındaki farklılıklar bu soruna
katkıda bulunmaktadır.
Böylelikle Ortak girişimlerin başlıca oluşum özellikleri olan para,
mülk, çaba, bilgi, yetenek veya diğer unsurların, ortak kullanılarak katkı
yaratılarak, işletmelerin farklı kaynak aktarımları ile yeni ürün üretiminde
birbirlerinin zayıf yönlerini kapatarak oluşabilecek riskleri azaltma şansını
elde edebilmektedirler (Turan, B. İ., 2007, s. 24).
3. ARAŞTIRMANIN METODU
Araştırma yetenek transferini ölçebilmek için Türkiye’de faaliyet
gösteren yabancı sermayeli ortak girişimli işletmeleri hedef almıştır. Ortak
Girişimli İşletmelerde Yetenek Transferi metodolojisinin konu kapsamını
oluşturan kavramsal çerçeve kitaplar, makaleler, tezler, resmi yayınlar
doğrultusunda oluşturulmuştur. Yapılan çalışmada yarı yapılandırılmış
derinlemesine yöntem kullanılmıştır. Bu yöntemde literatüre dayalı olarak
hazırlanmış araştırılan unsurların muhtemel durumlarını içeren kapalı uçlu
ve seçenekli sorular ile yöntem, strateji ve fikirleri keşfedip betimlemeye
yönelik açık uçlu sorular yer almaktadır. Genel ilke olarak araştırma
metodolojisi keşfedici ve betimsel bir metottur ve gömülü teori (grounded
theory) araştırmaları metodolojisine uygun olarak tasarlanmıştır. Anket
soruları temel istatistiki yöntemler kullanılarak ele alınmıştır.
Araştırmanın ana kütlesini, TOBB’un Sanayi veritabanında yayınlanan,
Türkiye’de faaliyet gösteren yabancı sermayeli ortak girişimli işletmeler
oluşturmaktadır. Türkiye’de faaliyet gösteren 18 yabancı sermayeli ortak
249 girişimli işletmeye ulaşılarak çalışan personellere mail veya iş ağı
(Linkedin) yoluyla online anket linki gönderilerek çalışma
gerçekleştirilmiştir. Anket çalışması 578 personele gönderilmiş, bunlardan
51 kişi dönüş sağlamıştır. Çalışmaya Adana, Ankara, Balıkesir, Bursa,
Edirne, Eskişehir, Gaziantep, İstanbul, Sakarya, Van illerinden katılım
sağlanmıştır.
4. BULGULAR
4.1. Demografik Yapı
Yapılan çalışmadan elde edilen bulgular işletme ve çalışan bazında
demografik bilgiler, yabancı işletme ile ortaklığın amacı ve ortaklık süreci,
yabancı işletme ile kurulan ortaklıkta sağlanan faydaları açısından
tablolarla açıklanmaktadır.
4.1.1. İşletme Bazında Demografik Yapı
Tablo 1’de araştırmaya katılan kişilerin işletmelerin 1954-2019 yılları
arasında kurulan işletmelerde çalıştıkları ve yoğunluğun 1980-1992
yıllarda toplandığı görülmektedir. Çalışmaya katılan kişiler 5’i Limited
Şirket (%9,8), 43’ü Anonim Şirket (%84,3) ve 3’ü Adi Ortaklık (%5,9)
şirketlerde faaliyet göstermekteler. Çalışmaya yoğunlukla Otomotiv
Sektörü (%23,5) Savunma Sanayi’den (%27,5) katılım sağlanmıştır.
Tablo 1: İşletmeler Bazında yapılan Frekans Analizi
Frekans %
İşletme Türü
Limited
Şirketi 5 9,8
Anonim
Şirketi 43 84,3
Diğer Adi
Ortaklık 3 5,9
Sektör
Sağlık
Ürünleri 1 2,0
İnşaat 6 11,8
Otomotiv
Sanayi 12 23,5
Savunma
Sanayi 14 27,5
İklimlendirme 4 7,8
Kimya
Ürünleri 7 13,7
Havacılık 2 3,9
Optik 2 3,9
250
Çevre Arıtma 2 3,9
Yazılım 1 2,0
Kurulma Yılı
1954-1966 12 23,5
1967-1979 10 19,6
1980-1992 16 31,4
1993-2005 2 3,9
2006-2019 11 21,6
Tablo 2’de görüldüğü üzere çalışmaya katılan kişilerin çalıştıkları
Ortak Girişimlerde 51 kişiden 44’ü Uluslararası/Global (%86,3) faaliyet
gösteren işletmelerde çalışmaktalar.
Tablo2: İşletmenin Faaliyet Gösterdiği Pazar Boyutu
Tablo 3’te gerçekleştirilen ortak girişimlerde 24 kişi işletmelerinde
Yerli Ortak Çoğunlukta (%47,1), 10 kişi Yabancı Ortak Çoğunlukta
(%19,6) ve 17 kişi işletmelerinde Eşit Derecede Ortak (%33,3) olduğunu
belirtmişlerdir.
Tablo 3: Ortak Girişimde Hisse Oranı
4.1.2 Çalışanlar Bazında Demografik Yapı
Tablo 4’te araştırmaya katılanların 18 ile 55 ve üstü yaş arasında
oldukları ve yoğunluğun 25-44 yaşta toplandığı görülmektedir. Çalışmaya
katılanlardan 38’i evli (% 74,5) ve 13’ü bekârdır (%25,5).
Araştırmaya katılanların çoğunluğunun öğrenim durumu Lisans
(%70,6) ve Yüksek Lisans (%19,6) olup meslekte yoğunlukla 3-10 yıl
(%37,3) ve 11-20 yıl (%43,1) arasında çalışanlardır. (Tablo 4)
Tablo 4: Çalışanlar bazında yapılan frekans analizi
Yaş
Frekans %
18-24 1 2,0
25-34 21 41,2
Frekans %
Yerel 1 2,0
Ulusal 6 11,8
Uluslararası/Global 44 86,3
Frekans %
Yerli Ortak Çoğunlukta 24 47,1
Yabancı Ortak
Çoğunlukta
10 19,6
Eşit Derecede Ortak 17 33,3
251
35-44 21 41,2
45-54 6 11,8
55 ve üstü 2 3,9
Medeni
Durum
Evli 38 74,5
Bekar 13 25,5
Öğrenim
Durumu
Lise 1 2,0
Yüksekokul 4 7,8
Lisans 36 70,6
Yüksek
Lisans
10 19,6
Meslekteki
yılı
1-2 2 3,9
3-10 19 37,3
11-20 22 43,1
21-30 4 7,8
31 ve üstü 4 7,8
Çalışmaya katılanların 30’u Uzman (%58,8), 7’si Orta Düzey Yönetici
(%13,7) ve 14’ü Üst Düzey Yönetici’dir (%27,5). (Tablo 5)
Tablo 5: Şirkette Çalışılan Pozisyon
4.2. Yabancı İşletme ile Ortaklığın Temel Amacı ve Ortaklık
Sürecinin Gelişimi
Johansson (2010) da çalışmasında belirttiği gibi şirket birleşmelerinin
ardında yatan en sık nedenler arasında, şirketlerin kendi ülkelerindeki
pazar payının yetersizliği, talebin daralması, rekabetin artması, ürünlerin
çabuk bozulabilmesi, kaliteli ürün üretmeleri, yüksek işgücü, taşıma
maliyetleri, vergi, hükümet kısıtlamaları gibi mevcut koşullar ve yatırım
yapılmak istenen ülkelerdeki ucuz işgücü, yatırım kolaylıkları, geniş pazar
payı gibi çeşitli faktörler etkili olmuştur (Johansson, K. J., 2010).
Frekans %
Uzman 30 58,8
Orta Düzey Yönetici 7 13,7
Üst Düzey Yönetici 14 27,5
252
Yaptığımız çalışma sonucunda anketi cevaplayan 51 kişi çalıştıkları
şirketlerinin Yabancı İşletme ile Ortak Girişim gerçekleştirmelerinin
ardında yatan temel amaç arasında en çok “Teknolojik kaynaklar, ürünler,
güçlü yönler kazanmak” ve “Ortağın avantajlarından faydalanmak (bilgi,
Pazar payı, teknoloji)” olduğunu belirtmişlerdir.
Tablo 6: Yabancı İşletme ile Ortaklığın Temel Amacı
Yabancı işletme ile ortak girişimin ardında yatan nedenler arasında
ortağın sektör, imalat, yönetim ve birçok temel Know How bilgisinden
faydalanmak ve güçlü yönler kazanmak olduğu görülmektedir.
4.3. Yabancı Ortaklığın Sağladığı Katkı
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın, Ocak 2019’a ilişkin yayınladığı
Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bülteni’nde Kasım ayı sonu
itibariyle 58.988 adet uluslararası sermayeli şirket ve şube kurulmuş olup,
6.969 adet yerli sermayeli şirkete de uluslararası sermaye iştiraki
gerçekleştiği belirtilmiştir. Toplamda 65.957 adet uluslararası sermayeli
şirket Türkiye’de faaliyette bulunmaktadır.
65.957 adet uluslararası sermayeli şirketin ülke gruplarına göre
dağılımına bakıldığında ise Yakın ve Orta Doğu ülkeleri ortaklı girişim
sayısının 26.264 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir. AB
ülkeleri ortaklı uluslararası sermayeli şirketlerin içinde Almanya 7.333
adet şirket ile birinci sırayı alırken, Almanya’yı İngiltere (3.137 adet) ve
Mevcut operasyonlarda verimlilik elde etmek 20
Mevcut Pazar Payının yetersizliği nedeniyle firmanın pazar
gücünü artırmak
21
Teknolojik kaynaklar, ürünler, güçlü yönler kazanmak 35
Daha kaliteli ürün/hizmet üretimi gerçekleştirmek 22
Ortağın avantajlarından faydalanmak (bilgi, Pazar payı,
teknoloji)
35
Kaynak maliyetlerini düşürmek 14
Ortaklık sonucu az maliyet, yüksek kar elde etmek 15
Stratejik riskleri paylaşmak ve yönetmek 20
İnovasyon öğrenimi gerçekleştirmek ve adaptasyonu
sağlamak
17
Ortağın yüksek iş gücünden faydalanmak 16
Ortağın örgütsel ve yönetsel süreç ve sistemlerdeki
toplumsal farklılıklardan öğrenmek ve şirketi geliştirmek
17
253 Hollanda (2.880 adet) izlemektedir (Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı,
Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bülteni, Ocak 2019).
Ekonomi Bakanlığı’nın açıklamış olduğu veriler ve gerçekleştirmiş
olduğumuz çalışma doğrultusunda Türkiye’de gerçekleştirilen ortak
girişimlerin yerli işletmelere Teknik ve Yöntemsel açıdan katkısı önem
kazanmaktadır.
4.3.1. Yabancı Ortaklığın İhracat-Satış Alanında ve Belge
Sayısında Sağladığı Katkı
Tablo 8 ve Tablo 9’da yabancı işletmeler ile gerçekleştirilen ortak
girişimlerin yerli işletmelere sağladığı katkı açıkça görülmektedir.
Farklı sektörlerde çalışan 51 kişiye Yabancı işletme ile gerçekleştirilen
ortaklıktan sonra İhracat-satış verilerinde artış yaşanıp yaşanmadığı
sorusuna 44 kişi (%86,3) arttığını belirtmiştir. (Tablo 8)
Tablo 7: Ortaklıktan Sonra İhracat – Satış Verilerinde Artış Oranı
Frekans %
Evet İhracat-Satış Arttı 44 86,3
Hayır İhracat-Satış Artmadı 7 13,7
Yabancı işletme ile ortaklık kurulduktan sonra Belge sayısında artış
olmadığını belirten kişi sayısı ile 11’den fazla belge sayısı olduğunu
açıklayan kişi sayısı birbirine yakındır. Verilerden yapılan analiz
sonucunda belge sayısının işletmenin faaliyet gösterdiği sektöre ve ortaklık
kuruluş yılına göre etki ettiği görülmektedir. (Tablo 9)
Tablo 8: Ortaklıktan Sonra Belge Sayısı
0 1-5 6-10 Daha
Fazla
Patent 17 7 5 22
Faydalı Model 20 7 2 22
Marka Tescil 15 17 3 16
Diğer Belge 30 5 2 14
Göksel vd. de belirttiği gibi Yetenek (Bilgi) ve Teknoloji transferinin
başarılı olabilmesi için en iyi yöntem kullanılsa bile, çalışanların yetenek-
teknoloji transferi konusunda istekli olmaları ve Yabancı
ortağın/yöneticinin deneyimlerine ihtiyaç duymaları ve yöneticilerin
yeteneklerini kendi kariyer ve başarıları için değerli görmeleri bu
çalışmalarda başarıyı artıran faktörler arasında önem arz etmektedir
(Göksel, A., Aydıntan, B. ve Bingöl, D., 2013).
254
5. SONUÇ
Dünya Ar-Ge’sinin büyük bir kısmını yürüten Sanayileşmiş Ülkelerin
oluşturdukları teknolojiyi dünyanın bir ucundan başka bir ucuna özellikle
Gelişmekte Olan Ülkelere doğru çeşitli kanallarla yaymaktadırlar. Bu
kanallardan en önemlileri Çok Uluslu Şirketler iken artık bilgi
paylaşımının önem kazanması ile Ortak Girişimli Birleşmeler de ön plana
çıkmaktadır.
Yabancı işletme ile ortak girişimin ardında yatan nedenler arasında
ortağın sektör, imalat, yönetim ve birçok temel Know How bilgisinden
faydalanmak ve güçlü yönler kazanmanın temel amaçlar arasında olduğu
görülmektedir.
Yabancı işletme ile gerçekleştirilen ortaklıktan sonra ihracat-satış
verilerinde artış yaşandığı (%86,3) belirtilmiştir. Böylece yabancı
işletmeler ile gerçekleştirilen ortak girişimlerin yerli işletmelere sağladığı
katkı açıkça görülmektedir. Verilerden yapılan analiz sonucunda belge
sayısının işletmenin faaliyet gösterdiği sektöre ve ortaklık kuruluş yılına
göre etki ettiği görülmektedir. Bu doğrultuda Yabancı işletme ile ortaklık
kurulduktan sonra Belge sayısında artış olmadığını belirten kişi sayısı ile
11’den fazla belge sayısı olduğunu açıklayan kişi sayısı birbirine yakındır.
Yabancı sermayeli ortak girişimli işletmelerde Yabancı
Ortak/Yöneticinin yerli ortak/personele ürün/hizmet ile ilgili yöntem,
teknik-yöntemsel bilgi, teknoloji açısından katkı sağlandığı
belirtilmektedir. Çalışanlar çoğu Ar-Ge çalışmalarının sürekli
gerçekleştirildiğini iletirken, Ar-Ge faaliyetlerinde yerli-yabancı
personelin ortak çalışmalar gerçekleştirmediklerini belirtenler olurken aynı
oranda birlikte çalışmalar gerçekleştirdiklerini belirtenler de olmuştur.
Yabancı Sermayeli Ortak Girişimli işletmelerde teknoloji ve bilgi
transferi firmanın üretim yapısına, ülkenin ekonomik gücüne, hitap
edilecek müşteri kitlesine göre çeşitlenmektedir. Burada önemli olan
teknoloji ve bilgi transferinin gerçekleştirilmeden önce detaylıca araştırma
yapılması, ortaklık kurulacak firmanın mevcut durumu ve tüm detayların
iyice analiz edilip görüşülmesidir. Böylece oluşturulacak ortak
girişimlerde sürdürülebilir bir ortaklık sağlanabileceği gibi gelecekte
inovasyon çalışmalarında da istenen başarı elde edilecek ve pazardaki
konumu güçlenecektir.
Kaynakça
Atalay, M. and Sarvan, F. (2014). “Knowledge Management Processes İn
İnternational Joint Ventures: A Case Of An Airport Operator Firm”. Social and
Behavioral Sciences, 150, 660.
255
Berdraw, I. and Lane, H.W. (2003). “International Joint Ventures: Creating
Value Through Successful Knowledge Management”. Journal of World
Business. 38, 15-30.
Bresman, H., Birkinshaw, J. and Nobel, R. (1999). “Knowledge Transfer In
International Acquisitions”. Journal of International Business Studies, 30(3),
439-462.
Brodley, J.G. (1976). “The Legal Status of Joint Venture under the Antitrust-
Laws, The Antitrust Bulletin”. 468.
Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Teşvik Uygulama Ve Yabancı Sermaye Genel
Müdürlüğü, Uluslararası Doğrudan Yatırım Verileri Bülteni, Ocak 2019, 1-19.
ErişimAdresi:https://tuys.sanayi.gov.tr/Handlers/DokumanGetHandler.ashx?d
okumanId=c2b1d5fa-c5b3-4a29-a5ed-68dc65434498
Gleister,W. K., Husan, R. ve Buckley, J. P. (1998). “UK International Joint
Ventures with the Triad: Evidence for the 1990s” British Journal of
Management, 9, 170.
Göksel, A., Aydıntan, B. ve Bingöl, D. (2013). “Örgütlerde Kişilerarası
Yetenek Transferi ve Yöntemleri: Müffetişlik Alanında Nitel Bir Araştırma”.
Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi. 27(4).
Hakanson, L. and Nobel, R. (2001). “Organizational Characteristics and
Reverse Technology Transfer”. Management International Review, 41, 395-
420.
Hamel, G. and Prahalad, C.K. (1994). Competing For The Future. Harvard
Business Scholl Press, Boston, MA.
Inkpen, A.C. (1995). “Organizational Learning and İnternational Joint
Ventures”. Journal of International Management, 1(2), 165-198.
Inkpen, A.C., Beamish, P.W. (1997), “Knowledge, Bargaining Power, and the
Instability of International Joint Venture”. Academy of Management Review,
22(1), 177–202.
Johansson, K. J. (2010). Global Marketing: Foreign Entry, Local Marketing
and Global Management. McGraw-Hill/Irwin (5 edition), 162.
Lyles, M.A. and Salk, J.E. (1996). “Knowledge Acquisition From Foreign
Parents İn İnternational Joint Ventures: An empirical examination in the
Hungarian context” Journal of International Business Studies. 27(5), 877-
903.
Magnini, V.P. (2008). “Practicing Effective Knowledge Sharing In
International Hotel Joint Ventures”. International Journal of Hospitality
Management, 27(2), 249-258.
256
Mintzberg, H.; Quin, J.B. and Muffet, M. (1996). Strategy Process, Prentice
Hall, New Jersey, 355.
Nakamura, M., Shaver, J. M., Yeung, B. (1996). “An empirical investigation of
joint venture dynamics: Evidence from U.S.-Japan joint ventures”.
International Journal of Industrial Organization, 14(4), 522.
Newburry, W., Zeira, Y. (1997). “Generic differences between equity
international joint ventures (EIJVs), international acquisitions (IAs) and
international greenfield investments (IGIs): Implications for parent companies”,
Journal of World Business, 32(2), 89.
Schulz, M. (2001). “The Uncertain Relevance Of Newness: Organizational
Learning And Knowledge Flows”, Academy of Management Journal, 4(4),
661-681.
Şatıroğlu, D.,K. (1984) Çok uluslu şirketler: Strüktürel ve Fonksiyonel Bir
Evrim Yaklaşımı. Ankara Üniversitesi. Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları,
Uluslararası Ticari Teşebbüsler. 184.
Tsang, E.W.K. (2002). “Acquiring Knowledge By Foreign Partners For
İnternational Joint Ventures In A Transition Economy: Learning-By-Doing and
Learning Myopia”. Strategic Management Journal,23(9), 835-854.
Turan, B. İ. (2007) Şirket Birleşmeleri Hisse Senedi Değeri ve Finans Sektörü.
İstanbul: Derin Yayınları, 24.
Ulaş, D., “Çokuluslu Şirketlerin Ortak Girişim Stratejisini Kullanma ve
Sonlandırma Nedenleri”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 59(2), 151.
Yılmaz, L. (1977). “Die Verantwortlichkeit im Konzern nach schweizerischem,
türkischem und deutschem Recht, Bern, 1988, s. 10 vd, Tschaeni, R., SAG 49
(1977) s.89
Yılmaz, L.A. (2004). Türk ve AT Rekabet Hukukunda Teşebbüslerin ve
Bankaların Birleşme ve Devralınmaları. Şirket Birleşmeleri Kitabı, 158.
Zahra, S.A., Ireland, R.D. and Hitt, M.A. (2000). “International Expansion By
New Venture Firms: International Diversity, Mode Of Market Entry,
Technological Learning And Performance”. Academy of Management
Journal, 43(5), 925-950.
Zander, U. and Kogut, B. (1995). “Knowledge and the speed of the transfer and
imitation of organizational capabilities: An empirical test”. Organization
Science, 6( I), 76-92.
257
TOLERANSIN GEREKÇELENDİRİLMESİ
Fikret YILMAZ1
Özet
Tolerans kavramı gündelik hayatta insanlar tarafından sıkça kullanılan
ancak çok az tartışılan bir kavramdır. Türkçe‘de “hoşgörü” ve
“müsamaha” kavramlarıyla ifade edilen “tolerans”, bir ahlâki değer olarak
kabul edilmektedir. Toleransın ahlâki bir değer olarak kabul edilmesi
yapılanla değil yapılması gerekenle ilintili bir kavram olmasından
kaynaklanmaktadır. Tolerans, aynı zamanda, çağdaş liberal
demokrasilerde çoğulculuk ve çeşitlilik tartışmalarının tanımlayıcı
kavramlardan biridir. Günümüzde genelde bireysel farklılıklara saygı ve
tanıma anlamlarında kullanılan tolerans, sorgulanmaktadır. Neden tolerans
gösterdiğimiz? Ya da kime toleranslı olmamız gerektiği? Soruları
toleransın içerisinde var olan bu gerilimi yansıtmaktadır. Öte yandan
toleransın içerisinde var olan gerilim, tolerans gösteren ve tolerans
gösterilen arasındaki karşılıklı düşünsel ya da edimsel farklılıklardan
kaynaklanmaktadır. Bu gerilim, tolerans gösterenin tolerans gösterdiği
davranışı ahlâki açıdan onaylamamasına ve onu aktif bir şekilde engelleme
gücüne sahip olmasına karşın, pasif bir tutum takınıp onu
engellememesiyle ilgilidir. Ne var ki genelde tahammül etme olarak ifade
edilen tolerans, her ne kadar çeşitliliğe olası bir cevap olarak kabul edilse
de insanlara neden tolerans göstermemiz gerektiğine ilişkin sorular
güncelliğini korumaktadır. Tolerans tartışmalarında, üzerinde durulan
konu “tolerans paradoksu” dur. Günümüzde tolerans tartışmalarının
merkezinde olan bu sorunun, toleransın gerekçelendirilmesiyle ilgili bir
sorun olduğunu belirtmek gerekir. Dolayısıyla toleransın
gerekçelendirilmesi, onun kavramsal olarak sağlam bir temele
oturtulabilmesi açısından önemlidir. Kısaca, toleransı gerekçelendirme
çalışmaları toleransla ilgili yaşanan kavramsal sorunların çözüme
kavuşturulabilmesi açısından değerlidir.
Anahtar Kelimeler: Tolerans, Tolerans Gerekçelendirmesi,
İhtiyatlılık, Rasyonellik
1-Giriş
Tolerans, ahlâki bir erdemdir. Ancak onun bir ahlâki erdem olmadığını
ifade edenler de bulunmaktadır. Toleransın ahlâki ve politik bir erdem
olduğu kabul edildiğinde onun gerekçelendirilmesi gerekmektedir. Bu
durumda toleransın, hem kayıtsızlık hem de ölçüsüzlük kimliklerinden
arındırılması bir zorunluluktur. Bu durumda günümüzde ahlâki bir erdem
olarak kabul edilen tolerans, var olan sorunları çözmekte hem etkisizdir
1 Arş. Gör. Dr., Bozok Üniversitesi Sosyoloji Bölümü.
258 hem de sorunlara yenilerini eklemektedir. Çünkü eğer toleransın önemli
bir ahlâki ve politik değer olduğuna inanıyorsak, o zaman onun
gerekçelendirmesinin ne olduğunu ifade etmemiz gerekmektedir (Mendus,
1988:2). O halde şu gerçek ortaya çıkıyor, bu ve benzeri sorunlar, toleransı
gerekçelendirme çabalarını bizler için zorunlu hale getirmektedir.
Öte yandan tolerans, liberal toplulukların temel bir değeridir. Tolerans
gerekçelendirmeleri tamamen liberal bir ortamda geçerlidir. Burada
önemli olan hakikate sahip olmak değil, herkesin kendi doğrularını
kendisinin elde etmesidir. Tolerans gerekçelendirmesi, liberal gelenekte
çağdaş politik teorisyenler tarafından sıklıkla ele alınmaktadır.
Liberalizmin kavramsal olarak yeterince değer görebilmesi, onun insan
doğasına hitap etmesiyle ilişkilendirilmektedir. Ancak bunun
gerçekleştirilebilmesinin, sanıldığı kadar kolay olmadığı ifade edilmelidir.
Dolayısıyla, insan doğasına yönelik bir anlayışın ortaya konulmasının,
liberal olmayan sonuçların ortaya çıkmasına neden olabileceği dikkate
alındığında, liberal bir anlayışta bile illiberal sonuçların ortaya çıkabileceği
kaçınılmazdır. Özellikle de kendileri liberal olmayan insanlar ve gruplar
arasında bunun daha fazla geçerli olduğu açıktır. Bu durumda, liberal bir
iddianın başarılı olması, toleransın gerekçelendirilmesine bağlı olduğu dile
getirilebilir (Mendus, 1989:69-70).
2-Tolerans Gerekçelendirmesi
Ahlâki olarak onaylanmayan, hatta kötü olarak kabul edilen herhangi
bir şeye müsaade etmenin iyi bir şey olarak kabul edilmesi, tartışmalıdır.
Bu durumda, tolerans her ne kadar bir iyilik olarak kabul edilse de, bu
herkese ve samimi olduğu müddetçe her tür davranışa tolerans göstermek
zorunda olduğumuz anlamına gelmemektedir. Tolerans, nitekim ölçüsüz
bir yetki verme manasına gelmediği gibi, sınırsız bir yetkinin herhangi
birilerine sunulması anlamına da gelmemektedir (Mendus, 1989b:185).
Bununla birlikte toleranssızlıkları her ne kadar kabul etmesek de toleransın
sınırsız bir iyilik olmadığının da farkında olmalıyız. İfade özgürlüğünün
yasalar tarafından çizilen belirli sınırlarının bulunması bu duruma örnek
olarak gösterilebilir (Mendus, 1988:2). Sonuçta hangi temellere dayalı
olarak bir davranışın ahlâki olarak kabul edilmesi gerektiği, ona hangi
durumlarda müsaade edilmesi gerektiğinin ve hatta bir hak olarak kabul
edilmesinin zorunlu olduğu durumların neler olduğunun açıklanmasını
gerektirmektedir.
Mendus, şüphecilik, tarafsızlık ve bireysel özerklik temelinde liberal
tolerans gerekçelendirmelerini ele almaktadır. O, bu bağlamda, şunları
ifade etmektedir:
259
“Liberalizm şüpheciliğe dayanabilir. Ahlâki ya da dinsel fark etmez,
düşüncelerimizin, inançlarımızın doğruluklarından emin olmamız pek de mümkün
değildir. Tolerans gerekçelendirmesi, burada, tarafsızlık arzusunda temellenebilir.
Bu durumda, devlet, bir iyi kavramını başka bir iyi kavramına karşı
desteklememelidir. Son olarak tolerans gerekçelendirmesi, bireysel özerklikle
gerekçelendirilebilir. Diğer bir deyişle, her insanın kendi yaşamında kendi yaşamını
sürdürebilmesi için müsaade edilmesi, tolerans gösterilmesi gereken kendine ait
düşünceleri ve inançları bulunmaktadır ve bunlara bizler saygı duymamız
gerekmektedir.” (Mendus, 1989:148)
Anlaşılmaktadır ki, bireysel çeşitlilikte, her insanın, hayatını yaşamaya
değer kılan kendine özgü bir yaşam felsefesi bulunmakta ve bu yaşam
felsefesi çerçevesinde kişi kendine en uygun yaşam biçimini seçmektedir.
Bu anlayış çerçevesinde hareket edildiğinde; herhangi bir ahlâki değerin
gerçek anlamda savunulamayacağına ilişkin şüpheci bir yaklaşım, aynı
zamanda liberallerin bu değerleri savunmalarını güçleştirmektedir. Diğer
bir deyişle, eğer şüphecilikle, bir dizi değerin diğerlerinden daha iyi
olmadığı ifade edilmek istenirse; bu çerçevede, özgürlük ve tolerans
değerlerinin zulüm ve toleranssızlık değerlerinden daha iyi olduğunun
ortaya konulması gerekmektedir. Diğer bir deyişle, liberal anlayışta,
bilhassa ahlâki meselelerde, doğru ya da hakikat, kişinin kendi özgür
seçimine bırakılması gerektiği unutulmamalıdır (Mendus, 1989,78). Öte
yandan liberalizmi ahlâki şüphecilikle gerekçelendirme çabaları,
Mendus’a göre, üç nedenden ötürü reddedilmelidir:
“1-Liberalizmin tarihi, hürriyet ve şüphecilik arasında kesin bir ilişki
göstermemektedir, ayrıca şüphecilik ve tolerans arasında bu ilişkinin varlığından da
söz edilemez. 2-Liberalizm, çeşitliliğe özde bağlılığıyla; şüpheciliğe kavramsal bir
bağlılıkta bulunmaz ve tersi de mümkün değildir. 3-Liberalizm, aslında şüpheciliği
reddetmektedir, en azından daha sert biçimde; çünkü liberalizm, şüpheciliğin inkâr
ettiği doğruların, yani bazı değerlerin- özellikle hürriyet ve tolerans değerlerinin-
nesnel olarak diğerlerinden daha iyi olduğunu ifade etmektedir.” (Mendus,
1989:78)
Bu üç nedenden de anlaşılmaktadır ki, liberalizm; insana, onun
hürriyetine ve çeşitliliğine saygılıdır. Ancak bu saygının da
gerekçelendirilmesi ya da haklılandırılması gerekmektedir. Liberalizmin
önerilen diğer iki gerekçelendirmesi, tarafsızlık (neutrality) ve özerkliktir
(autonomy).
Tarafsızlık, insanların kendi yaşamlarını kendi bildikleri şekilde
sürdürebilmelerine müsaade etmeyi gerektirmektedir. Bu durumda sivil
yönetimin bir başkası üzerinde herhangi bir grubun lehine karar vermekten
kaçınması bir bakıma zorunluluktur. Diğer bir deyişle, sivil yönetim,
kişiler ve gruplar arasında tarafsız, nesnel bir tavır sergilemelidir.
İnsanların belirli arzuları ve tercihleri olduğu gerçeği göz önüne
alındığında, bu tercihlerin ve arzuların birbirlerinden farklı olabilecekleri
kaçınılmazdır. Dolayısıyla, böyle bir durumda, gündelik hayatta, sivil
yönetimin bir grubu diğerine tercih etmesi ya da belirli bir gruba ayrıcalık
260 tanıması kabul edilebilir bir şey değildir. Zira her şeyden öte, sivil yönetim
gruplara ya da topluluklara karşı tarafsızlığını korumalıdır. İnsanlara,
zoraki, hiçbir yaşam biçimi kabul ettirilmemelidir. Nitekim bu görev, sivil
yönetimin işi değildir. Sivil yönetim esasında insanlara iyi gözüken her tür
yaşam biçimini kolaylaştırmaktan sorumludur.
Mendus, bu tür bir toleransı gerekçelendirme çabalarının hem anlamsız
hem de boş olduğunu dile getirmektedir. Diğer bir deyişle, tarafsızlığın pek
de inandırıcı olmadığını düşünmektedir. Mendus’a göre, tarafsızlığa
bağlılık, ahlâki şüpheciliğe dönüşmektedir; şüphecilik ise, daha önce de
ifade edildiği üzere, liberalizm için bir temel oluşturmadığından, tarafsızlık
da oluşturmayacaktır (Mendus, 1989: 80). Öte yandan tarafsızlık, en basit
anlatımıyla, çeşitliliğe olan inancı gerektirmektedir. Tarafsızlığa olan
inanç ise, şüpheye değil özerkliğin değerine inanılarak desteklenebilir.
Bu durumda her insanın kendine has bir yaşam biçiminin var olduğu
unutulmamalıdır. Diğer bir deyişle, herkesin kendine ait bir yaşam
biçiminin var olduğu, dolayısıyla herkese uyan tek bir yaşam biçiminden
de bahsedilemeyeceği unutulmamalıdır. En nihayetinde insanların kendi
yaşam biçimlerini seçme özgürlükleri, onlara dayatılacak olan herhangi bir
farklı türdeki yaşam biçiminden daha iyi olamayacağı aşikârdır (Mendus,
1989: 80-83). Burada ifade edilmek istenilen şey, insanların, kendi
seçtikleri yaşam biçimlerine göre hareket etmelerinin farklı bir yaşam
tarzının kendilerine zoraki sunulmasından daha iyi olduğudur. Ancak
bunun, yaşamak için doğru bir yol bulunmadığını savunan ahlâki bir
şüpheciliğe dönüştürülmemesi gerekmemektedir. Çünkü daha önce de
ifade ettiğimiz üzere, bireylerin kendileri tarafından belirlenen bir yaşam
biçimi, kendilerine harici olarak dayatılan bir yaşam biçiminden daha fazla
tercih edilirdir ve değerlidir (Mendus, 1989: 87). Bu tercih ve bunun liberal
anlayıştaki önemi, bizi liberalizmi gerekçelendirmesinin üçüncü çeşidini
anlamaya götürmektedir
Yukarıda ifade edilenlerden hareketle, tarafsızlığın liberalizmin yeterli
bir gerekçelendirmesi olarak kabul edilmediği anlaşılmaktadır. Mendus,
bu üç gerekçelendirme arasında en sağlam olanının “özerklik” olduğunu
ifade etmektedir (Mendus, 1989: 88). Şimdi de tolerans için önerilen,
üçüncü tolerans gerekçelendirmesine, özerklik’e, bakalım. Özerklik için
gerekli olan şey basitçe şudur, insanlar, başkalarının arzuları ve
beklentileriyle değil kendi arzularıyla hareket etmektedirler. Ancak yine de
kişisel belirleme, kişinin arzularına değil aklın güdümüne bırakılmalıdır.
Diğer bir deyişle, özerk kişi, kendi arzularıyla değil mantığıyla hareket
etmelidir. Özerk birey, bu bakış açısıyla, özgür bireydir ve dışardan
herhangi bir zorlamaya maruz bırakılmamalıdır. Ancak yine de özerk birey
kendisi için oluşturduğu ya da yarattığı kanuna, başkalarına zarar
vermeyecek şekilde uymak zorundadır. Özerk bireyin bu durumunu bir
261 bakıma kendi dünyasını kısmi olarak kendisinin yaratmasına müsaade
etmek şeklinde algılayabiliriz. Daha doğrusu, özerk birey, sosyal çevrenin
âdetlerinden ve onu çevreleyen etkilerden bir dereceye kadar kendini
koruyabilmelidir (Mendus, 1989: 95). Bu açıklamalarda ifade edilen şey,
özerk bireyin, yeri geldiğinde toplumun standartlarını ve normlarını
yansıtan ve eleştiren bir konumda olabileceğidir.
Öte yandan Mendus, toleransın reddedilmesinin ya da toleranssızlığın
kabulünün, sıklıkla, siyasi huzursuzluk ve iç savaş ortamı yarattığını ve bu
tehdit durumunun da bizleri toleranslı bireyler olmaya sevk ettiğini ileri
sürmektedir. Ona göre bizler, herhangi bir tehdit ile karşı karşıya
kaldığımızda; tehdidi ortadan kaldırmak ya da en azından bertaraf
edebilmek adına, toleranssız davranmaktansa toleranslı hareket etmeyi
daha çok tercih etmekteyiz (Mendus, 2007a). Bu temel gerekçelendirme,
toleransın pratik bir gerekçelendirmesi olarak kabul görmekte ve hatta bazı
durumlarda ötekilere şiddet uygulayabilmenin bir garantörü olarak aktif bir
rol üstlenmektedir. Ancak bunun gerçekleştirilebilmesi, ancak toleranslı
bireyler olmakla mümkün olacağı bilinmelidir.
Yukarıda ifade ettiğimiz üzere, tolerans, bazen, toplumsal
barışının/huzurunun sağlanabilmesi adına ödenmesi gereken bir bedel
olarak karşımıza çıkmaktadır. Böyle bir durumda, toleransı faydacı bir
gerekçeyle kabul etsek bile, yani toplumsal barışın/huzurun sağlanması
adına onu savunsak da, yine de onun bir sınırının olması gerektiğinin
farkında olmamız gerekmektedir. Çünkü siyasi barışı güvence altına
almanın toleransı gerekli kıldığı durumlar olduğu gibi, aynı nedenle
toleranssızlığın da bir ihtiyaç olduğu durumlar da mevcuttur. Diğer bir
deyişle, eğer siyasetteki ana kaygımız, barışın sağlanması, düzenin
korunması ve güvence altına alınması ise, böyle bir durumda, tolerans,
huzursuzluğun ya da kargaşanın ortaya çıkmasına neden olan en önemli
etken de olabilir (Mendus, 2007a). Bu hususta, Mendus, şu örneği dile
getirmektedir:
17. Yüzyılda meydana gelen özel bir olayı; yazar, tamirci ve aynı zamanda
‘Pilgrimin İlerlemesi’ adlı eserin yazarı John Bunyan’ı düşünelim. Bunyan, Püriten
bir inanca sahiptir. Derin bir dini inanca sahip olan Bunyan, gündelik hayatta,
insanlardan hiçbir ücret almadan; onlara karşılıksız olarak öğütler vermektedir.
Onun, kendisinin Tanrı tarafından görevlendirildiğine yönelik sağlam dini inancı,
onu harekete geçiren en önemli etkendir. Bunu gerçekleştirmesindeki asıl neden de
budur. Daha doğrusu, Bunyan, insanların ruhlarının kurtuluşuna yardımcı
olabileceğini düşünmektedir ve bu inanç, onu harekete geçiren en önemli etkendir.
Ancak yine de o her ne kadar halis bir niyetle bunu yapıyor olsa da, insanlara nasihat
etmenin toplumsal ve siyasi bir huzursuzluğa yol açacağının farkında değildir.
Burada, bir bakıma, dini bir meselenin, aynı derecede siyasi bir olgu haline
dönüşebileceği ve bunun da insanlar arasında önemli bir siyasi kırılganlık
yaratacağı unutulmamalıdır. (Mendus, 2007a)
262
Nitekim Bunyan’ın vaazları, geniş bir insan kitlesi tarafından takip
edilmeye başlandığı anda, siyasi çevreler, bu durumun gerçekleşmesinden
rahatsızlık duymuş ve bu konuda, insanlara ücretsiz bile olsa vaaz verme
hakkına sahip olmadığını düşündükleri Bunyan’ı yakalatıp 1660 yılında üç
aylığına cezaevine göndermişlerdir. Hapishanede geçen üç ayın ardından,
insanlara dini nasihatlerde bulunmayı terk etmesi halinde tutukluluk
halinin sonlandırılabileceği kendisine ifade edilmiştir. Ancak o, vaaz
vermenin kişisel bir hak olduğunu ve bunun da engellenemeyeceğini ve
engellenmemesi gerektiğini ifade etmiştir ve kendisine sunulan teklifi
nazikçe reddetmiştir. Bunyan, verdiği bu karar neticesinde, yeniden hapse
gönderilir ve Bedford hapishanesinde yaklaşık 12 yıl süren bir hapis hayatı
yaşar (Mendus, 2007a). Bunyan, 1672 yılında çıkarılan Dini Tolerans
Fermanı ile Kral II. Charles tarafından salıverilmiştir. Bunyan’ın
yaşadıkları hakkında Christopher Hill (1912-2003) şunları dile
getirmektedir:
Bunyan, 1661’de Bedfordshire adaletiyle karşılaştığında, Tanrı tarafından
kendisine verildiğine inandığı vaaz etme hakkını terketmemiştir. Bunun neticesinde
o, dönemin yargıçları ve siyasileri tarafından Restorasyon sonrası İngiltere’nin
hassas durumunda sınıf düşmanlığını teşvik ettiği ve tehlikeli bir kışkırtıcı olduğu
suçlamalarıyla karşı karşıya kalmış ve yıllarca tutuklu kalmıştır. Onun mahkûm
edilmesinin temel nedeni aslında Bedfordshire ileri gelenlerinin düzensizliği
önleme hakkının sadece kendilerine ait olduğuna inanmaları ve özelde kırklı ve
ellilerin devrimci faaliyetlerinin canlandırılmasını önleme görevlerinin sadece
kendilerine ait olduğuna yönelik inançlarıdır. (Mendus, 2007a).
Buradan anlaşılmaktadır ki, Bunyan’ın insanları düşünmeye ve
sonrasında eylemde bulunmaya yönelik tavsiyeleri, aslında, siyasi ve
devrimsel değil dini içeriklidir. Ancak yine de, Bedfordshire yargıçları, bu
durumu kabullenmediklerinden, kendisine tahammül edemediklerinden,
onu asi olarak kabul etmek zorunda kalmışlar ve onu toplumdan
soyutlamanın tek çareleri olduğuna kendilerini inandırmışlardır.
Dolayısıyla, denilebilir ki, siyasi barışın geliştirilmesinde toleransın teorik
nedenlerinin yanı sıra pragmatik sonuçları da bulunmaktadır. Bu açıdan
toleransın, doğası gereği, bireylerde erdem devlette ise ahlâki bir görev
olarak kabul edilmesi önemlidir. Mendus bu hususta üç tür tolerans
gerekçelendirmesinden bahsetmektedir: 1) Tolerans ve İhtiyatlılık, 2)
Tolerans ve Rasyonellik 3) Tolerans ve Ahlâkîlik.
2-1.Tolerans ve İhtiyatlılık
İhtiyatlılığın toleransın gerekçelendirilmesindeki yeri toplumsal
düzenin ve huzurun gerçekleşmesine sağladığı katkıdan gelmektedir.
Günümüzde, toleranslılığın, toleranssızlıktan daha az maliyetli olduğu
açıkça görülmektedir. Ancak yine de bu durumun her koşulda geçerli
olmadığı ve olamayacağı ifade edilmelidir. Örneğin, insanların inancına
tolerans göstermenin göstermemekten daha az maliyetli olduğu kabul
edilse bile, inancı bahane ederek devleti ele geçirmeye ya da toplumsal
263 düzeni bozmaya yönelik çabaları olanlara ya da topluluklara tolerans
gösterilmemesi gerektiği açıktır. Ayrıca, hırsızlık, zina, adam öldürme
türünden toplumsal ve bireysel suçlara nasıl hemen hemen herkes tepki
gösteriyorsa, bu tür edimlere tolerans gösterilemeyeceği de açıktır.
Dolayısıyla, ihtiyatlılığın duruma göre değişebileceği göz ardı edilmediği
takdirde toleransın toleranssızlığa nazaran daha az maliyetli oluşu,
toleransın, ihtiyatlı olma ve toplumsal çıkarı sağlaması bakımından
toleransın bir gerekçelendirmesi olarak düşünülebileceği ortadadır.
Nitekim toleransın toleranssızlıktan daha az maliyetli olduğu ve toplumsal
düzenin ve huzurun toleransla daha hızlı sağlanabileceği düşüncesi, bir çok
düşünürün, toleransı toplumsal düzenin sağlanmasında önemli bir değer
olarak görmesinde etkilidir. Buna göre, toleransın toplumsal düzeni
sağlamadaki faydaları dikkate alındığında, “Toleration, individual
differences and respect for persons” (Tolerans, bireysel farklılıklar ve
kişilere saygı) adlı makalesinde İngiliz düşünür Albert Weale (1950-),
farklılığın, insanın en belirgin özelliği olduğunu şu sözlerle dile
getirmektedir:
Aynı toplum içerisinde yaşayan bireyler arasında, farklı yaşam
biçimleri her daim mevcuttur. Dolayısıyla, toleranssızlıktan öte
toleransın kendisinin daha faydalı sonuçlar verdiği hesaba
katıldığında bazı durumlarda toleransın toleranssızlıktan daha iyi
sonuçlar doğurduğu anlaşılmaktadır. Bu hususta, denilebilir ki,
toleransın temel amacı, alternatiflerine göre daha fazla fayda
sağlamak olmalıdır (Weale, 1985:19).
Bu açıklamalardan da anlaşılmaktadır ki, A. Weale’n sonuç odaklı
tolerans anlayışı, toleransın, diğer alternatiflerine göre daha fazla fayda
getireceği yönündedir. Bu hususta Weale, bilgisayar dili ve yapay zekâ
konularında öncü bir araştırmacı olan Alan Turing’e (1912-1954) yönelik
toleranssızlığı ve onun hazin ölümüne göndermede bulunarak bu hususta
şöyle bir değerlendirmede bulunur:
Almanlar tarafından üretilen ve İkinci Dünya Savaşı’nda gizli mesajlarının
şifrelenmesi ve çözülmesi amacıyla kullanılan şifreleme makinesi Enigma’nın
çözülemez sanılan şifrelerini ekibiyle birlikte kırmayı başaran ve savaşın seyrinin
değişmesinde ve Almanya’nın yenilmesinde büyük bir paya sahip olan Turing, aynı
zamanda, homoseksüeldir. Homoseksüelliğin yasak olduğu Birleşik Krallık’da,
savaş sonrasında, eşcinsel olduğu Manchester polisi tarafından tespit edilmesi
üzerine tutuklanıp mahkemeye çıkarılan Turing mahkemede suçlu bulunmuştur.
Mahkemedeki yargıçlar Turing’e iki alternatif sunarlar. Turing, ya tedavi olmayı
kabul edecektir ya da tedavi olmayı reddedip hapse girecektir. Tedavi olmayı kabul
eden, yani hormon tedavisini seçen Turing, üç yıl çaresizlik içerisinde yaşadıktan
sonra, ne yazık ki, 1954 yılında intihar etmiştir. Onun bu erken ölümü, yaşadığı
strese ve kaygıya dayalı olarak açıklansa da bunun doğrudan cinsel pratikle ilgili
toleranssız yasaların neticesinde meydana geldiği bilinmelidir (Weale, 1985:19).
264
Burada akla şu soru gelmektedir. Eğer Turing daha toleranslı bir toplum
içerisinde yaşıyor olsaydı, yine de intihar etmeyi düşünür müydü? Daha
doğrusu, eğer Turing daha toleranslı bir devlet ya da toplum içerisinde
yaşamış olsaydı, yaşamını hem toplum hem de devlet adına daha üretken
ve kişisel olarak da daha doyurucu bir biçimde sürdürmez miydi? Ancak
toleranssızlık Turing’i intihara sürüklemiştir. Bu durumda, gerek cinsel
meselelerde, gerekse de dinsel ve ırksal konularda, insanların yaşamlarına
yönelik toleransın Turing gibilerin yaşadığı sefaleti ve kişisel ıstırabı en
aza indirme olasılığını düşünürekten, toleransın, her halükarda, insanların,
kendilerine olan saygılarını tamamlayabilmelerine katkıda bulunmak ve
kendi kişisel gelişimlerini gerçekleştirebilmelerine yarar sağlamak adına,
toleranssızlıktan daha iyi bir seçim olacağı açıktır.
Anlaşılmaktadır ki, tolerans, bazı durumlarda toleranssızlıktan çok
daha olumlu sonuçlar doğurabilmektedir. Böyle bir durumda yapılması
gereken, aslında, Mendus’un da ifade ettiği üzere, acele etmeyip ihtiyatlı
davranmaktır. Mendus, bu konuda, İngiltere’nin Brixton şehrinde Stephen
Lawrence adında siyahi bir gencin polis tarafından öldürülmesiyle
başlayan Brixton İsyanlarını ele almaktadır. Hem polislere hem de topluma
tavsiye niteliğindeki Scarman Raporu’unda ifade edilenleri örnek
göstermek suretiyle düzensizliğin ve toleranssızlığın toplumumuzun
hayatta kalma mücadelesini tehdit ettiğini ve acil eylem planlarının
hazırlanmasının zorunlu olduğunu dile getirmektedir (Mendus,1987b:3).
Öte yandan Lord Scarman, 1983 yılında hazırladığı raporda, toplum
içerisindeki toleranssızlığın ortaya çıkardığı büyük sosyal sorunlardan
bahsetmektedir. Bu raporda, toleransın kalıcılığının sağlanabilmesi adına
ihtiyatlılığa dayalı bir tolerans anlayışının desteklenmesi gerektiğini
savunmaktadır. Diğer bir deyişle, diğer milletlerden ve ırklardan olan
insanlara karşı ihtiyatlı davranmanın, onlara tolerans göstermenin,
toleranssızlıktan daha akıllıca ve toplum açısından da daha faydalı olacağı
dile getirilmektedir (Mendus,1987b:3). Ancak burada ifade edilmelidir ki,
ihtiyatlı bir tolerans anlayışı, toleransın ilkeli nedenlerinin
sunulabilmesinde yeterli bir gerekçelendirme ne yazık ki sunamamaktadır.
Dolayısıyla, toleransı ahlâki bir değer olarak gören bir tolerans
gerekçelendirmesine ihtiyacımız olduğu ifade edilmelidir.
Mendus’a göre, eğer tolerans hakiki bir ahlâki erdem olarak kabul
edilecekse, onun gerekçelendirmesinin aslında özerk bireyler olan tüm
insanların varlık değerlerine atıfta bulunarak gerçekleştirilebileceği
unutulmamalıdır (Mendus, 1989:19). Bu tür bir tolerans
gerekçelendirmesinin, daha önceleri Locke tarafından dile getirildiğini
hatırlatmak gerekir. Daha doğrusu bu tür bir gerekçelendirmenin uzun bir
geçmişinin bulunduğu bir gerçektir (Mendus,1987b:3). Burada anlatılmak
istenen aslında, her bir kişinin özerk bireyler olarak kendi yaşamlarını
kendi kendilerine yönlendirme haklarına sahip olduklarıdır.
265
Dolayısıyla toleransın gerçekleştirilmesinin asıl nedeninin,
toleranssızlığın yarattığı olumsuz etkilerin, ekonomik anlamda yaratacağı
olumsuz sonuçlarından korunmak olduğu bilinmelidir. Örneğin, Fransız
Protestanlarının (Huguenotların) Fransa’nın zulmünden kurtuluşlarına
uzanan tolerans sürecini ele aldığımızda, Locke’un, ekonomik koşullardan
hareketle multecilerin İngiltere’ye alınmalarının, ya da onlara tolerans
gösterilmesinin tolerans gösterilmemesinden daha yararlı olacağını ifade
ettiği anlaşılmaktadır. Bu doğrultuda, mültecilere tanınacak tolerans
hakkının da İngiltere ekonomisine daha büyük yararlar sağlayacağı
düşünülmektedir. Daha doğrusu Locke’un, onların İngiltere’ye kabul
edilmeleri gerektiğini savunmasındaki asıl amacı, onların işçiliklerinin;
endüstriyel ve ticari yeteneklerinin, İngiltere için birer kazanca
dönüştürülebileceğine olan inancıdır.
Burada ifade edilmelidir ki, Locke’un mültecilerin yurttaşlığa kabul
edilmeleri gerektiğine yönelik düşüncesi onun tolerans anlayışının bir
parçasıdır. Bu durumda toleransın, toplumsal ve siyasi anlamda ekonomik
avantajlar sağladığı, toleranssızlığın ise huzursuzluk ve sivil mücadelelere
neden olduğu düşünüldüğünde, hoşlanılmayan, onaylanmayan şeylere
tolerans göstermenin hem toplumsal hem de siyasi bir ihtiyatlılık
gerektirdiği düşünülebilir (Mendus, 1987b:4). Ancak yine de,
unutulmamalıdır ki, ihtiyatlılık, sosyal sorunların çözümünde, tek başına
yeterli bir gerekçelendirme türü değildir. İki açıdan ihtiyatlılık çoğunlukla
yetersizdir ve tamamlanmamıştır. İhtiyatlılık, ilk olarak, kendi kendine
toleranssızlığın neden yanlış olduğunu bizlere tam olarak
açıklayamamaktadır. Zira ihtiyatlılık, toleranssızlığın neden uygun
olmadığına işaret etmektedir. Benzer biçimde, ihtiyatlılık toleransa
herhangi bir ahlâki sınır tanımamaktadır. Herhangi bir şeye, barışı
desteklediği müddetçe tolerans gösterilmesinin gerekliliğine işaret
etmektedir. İkinci olarak, benzer biçimde, ihtiyatlılık üzerine tartışmalar
genel itibariyle toleransın içeriğine bağlı olarak gerçekleşmektedir.
Dolayısıyla ihtiyatlılık, ancak var olan koşulların toleransın barışı
destekleyeceği durumlarda geçerli olacağına vurgu yapmaktadır. Diğer
taraftan, toleranssızlığın veya acımasız dayatmaların barışa destek olduğu
durumların gerçekleşmesi halinde, insanlara işkence edilmek suretiyle
gerçekleştirilen bireysel ya da toplumsal bastırmaların ya da baskıların tam
da ihtiyatlılığın aradığı bir ortamı sağladığı unutulmamalıdır (Mendus,
1987b:3-5). Bu nedenlerden ötürü, ihtiyatlılık, tek başına toleransı
gerekçelendiren bir unsur olarak kabul edilmekle birlikte, toleransı
destekleyen öteki argümanlar ile birlikte düşünüldüğünde, toleransın
gerekçelendirilmesinde oldukça önemli bir unsurdur.
266
2-2. Tolerans ve Rasyonellik
Bu gerekçelendirme, temelde, toleransın rasyonel, yani mantıksal bir
temele dayandırılması gerektiği düşüncesinden hareket etmektedir. Dini
inanca yönelik toleranssızlığın temelde mantıksız olduğunu ifade eden
Locke, hatırlanacağı üzere, insanların inandıklarının dışında herhangi bir
inancı benimsemelerine yönelik uygulanacak baskının ya da zorlamanın
mantıksız olduğunu dile getirmiştir (Locke, 2017:50). Dini inancın
bireysel olduğunu ve bunun bireyin vicdanı ile ilgili bir mesele olduğunu
ifade eden Locke, bir bakıma, hangi amaçla olursa olsun, dinin bahane
edilerek insanların cezalandırılmalarının ve/veya onlara işkence
edilmesinin rasyonel bir nedeninin olmadığını ve olamayacağını
vurgulamaktadır.
Bu durumda, denilebilir ki, ötekilerin inancı üzerinde hiçbir şekilde
zorlama yapılmamalıdır. Çünkü bu, hem anlamsız hem de gereksiz bir
çabadır. Öte yandan, toleranssız kişi, insanlara tolerans göstermeyerek,
aslında, mantıksız ve beyhude bir çaba içerisinde olduğunun farkında
değildir. Bu durumda tolerans, her şeyden öte, rasyonellik/mantıksallık
temelli bir alt zemine sahip olmalıdır.
Popper’ın derslerinde sunduğu, ancak Voltaire’e ait olan sözlerle ifade
edilmek istenirse: “Tolerans, insan olmamızın zorunlu bir sonucudur.
Nihayetinde, hepimiz, insan olarak yanılabiliriz/hata yapabiliriz. Böyle bir
durumda, birbirimize toleranssız olmaktansa, birbirimizin hatalarını
affetmek daha mantıklı bir davranıştır.” (Mendus, 1987b:5) Voltaire’n bu
çağrısı, aslında, bütün insan haklarının ilki konumundadır. Çünkü hepimiz,
en nihayetinde, hata yapabiliriz, ya da hata yapmaya eğilimliyizdir. Ancak
bu gerçeğin farkında olarak hareket etmemiz halinde bir başkası
hakkındaki düşüncelerimizde ve inançlarımızda yanılabileceğimizi
dikkate almamız gerekmektedir.
Böyle bir durumda, Mendus’un da ifade ettiği üzere, “ben yanılmış
olabilirim ve sen haklı olabilirsin” erdemini sergilememiz belki de en
doğru yaklaşım olacaktır (Mendus, 1987b:5-6). Bundan dolayıdır ki,
Mendus, Britanyalı bilim felsefecisi ve siyaset felsefesi alanında yazılmış
“Açık Toplum ve Düşmanları” adlı iki ciltilik eserin yazarı Karl Reimund
Popper’ın (1902-1994), hakikat ve tolerans arasındaki ilişki konusundaki
fikirleri üzerinde durmakta ve bunun da bir bakıma önemli bir tespit
olduğunu vurgulamaktadır (Mendus, 1987b:6). Öte yandan hakikati tam
olarak bilmediğimiz ve bilemeyeceğimiz varsayımından hareket etmemiz
halinde, şüphecilerin iddia ettiği gibi aslında hiçbir kesin doğruluğun
olmadığını ya da herkes tarafından kabul edilen bir hakikatten
bahsetmemizin söz konusu olmadığını belirtmemiz gerekir. Görecelilerin
de ifade ettiği gibi, her görüş ancak bir diğeri kadar iyi ve doğru olabilir.
Dolayısıyla herkesin üzerinde uzlaştığı bir hakikatten bahsetmemiz
267 mümkün gözükmediğinden hakikatin ya da hakikat olarak kabul edilen
şeylerin insanlara zoraki kabul ettirilmesinin de bir rasyonel
gerekçelendirmesi bulunmamaktadır. Böylece yapılması gereken
baskılardan ya da zorlamalardan uzak bir rasyonel tolerans
gerekçelendirmesi hazırlamak olmalıdır.
Tüm yukarıda ifade edilenler ışığında, şimdi denilebilir ki, rasyonellik
ya da rasyonel gerekçelendirme, toleransın temellendirilmesinde oldukça
önemlidir. Çünkü bir başkası hakkındaki düşüncelerimizde ve
inançlarımızda yanılmamız her daim olasıdır. Ancak yine de toleransın
rasyonel bir gerekçelendirmeye sahip olması bakımından toleransın
rasyonel gerekçelendirmesi, toleransa haklı nedenlerin sunulabilmesini ve
toleransın tercih edilmesinin gerekliliğini bizlere hatırlatmaktadır.
Böylece, bir başkasının düşüncelerini ve inançlarını yorumlarken, ya da
onların düşüncelerinin ya da davranışlarının doğruluklarını ve/veya
yanlışlıklarını değerlendirirken, bu gerçeğin farkında olarak hareket
etmemiz gerekmektedir. Burada bize düşen, toleransın rasyonel bir
gerekçelendirilmesinin olup olmadığını kontrol etmektir. Ancak yine de
toleransın rasyonel gerekçelendirmesi her ne kadar toleransı
gerekçelendirmeye ilişkin sağlam bir açıklama sunsa da, onaltıncı ve
onyedinci yüzyılda, şüpheciliğe ve göreceliliğe bağlılığın toleranssızlığın
ortaya çıkmasında etkili olduğunu unutmamamız gerekir (Mendus,
1987b:6). Ancak yine de belirtmemiz gerekir ki, bu tür bir toleranssızlığın
meydana gelmesindeki en önemli etken toleransın rasyonel bir
gerekçelendirmeye sahip olması değil, ihtiyatlılığıdır. Bu nedenle, şu
rahatlıkla ifade edilebilir, şüphecilik ve görecelilik, tolerans lehine sadece
kesin olmayan bir durumun var olmasını sağlamaktadır. Ancak bunun
yerine, göreceliliğin reddedildiği yerde, hakikati keşfetme ihtiyacı ve
kişinin kendi zayıflığının, yanılabilirliğinin farkında oluşu, tolerans lehine
güçlü bir varsayım oluşturacaktır.
Burada şu hususa ayrıca değinmek gerekir ki, tolerans, ne toleransı
reddedenlere, ne de toleransı kendi manfeaatleri için kullananlara herhangi
bir rasyonel argüman ve gerekçelendirme sunmamaktadır. Dolayısıyla,
toleransın, sadece kamu düzenini sağlama amaçlı olarak düşünülmesi ve
hakikate ulaşma aracı olarak kabul edilmesi doğru değildir. Bunun yanlış
olduğunu düşünen Mendus, toleransın, her şeyden öte, ahlâki ve kişisel bir
hak olduğunu ve bunun da eksiksiz bir biçimde insanlara sunulması
gerektiğini ifade etmektedir (Mendus, 1987b:6-8). Kısaca Mendus,
toleransın, rasyonel bir gerekçelendirmeye sahip olması gerektiğini ve
bunun da ancak toleransın, pratik hayatta insanlara tam olarak
sunulmasıyla gerçekleştirilebileceğine inanmaktadır.
268
2-3. Tolerans ve Ahlâkîlik
Toleransın üçüncü gerekçelendirmesi, hem rasyonelliği hem de
ihtiyatlılığı içine alan ahlâkîlik’tir. Her iki gerekçelendirmeden daha
kapsamlı olan ahlâkîlik, insanın aslında ne olduğu ya da ne olması
gerektiği anlayışıyla hareket etmektedir ve soyut bir kavramdır. İngiliz
hukukçu Lord Scarman (1911-2004), 1983 yılında Morrell Merkez’deki
gerçekleştirdiği bir konuşmasında güncel bir sorunu gündeme taşımıştır ve
bu konuşmasında şöyle demiştir:
“Camiye gidebilmek için Cuma günleri okula gitmek istemeyen Müslüman bir
öğretmenin davasına değinmek gerekiyor. Müdür öğretmenin bu isteğine olumsuz
yanıt vermiştir. Öğretmen ise yasaların tarafsız olmadığını belirtmiştir. Ayrıca
Müslüman öğretmen Yahudiler için her şeyin yolunda gittiğini ve onların da kutsal
günlerinin olduğunu ve onlara ibadetlerini rahatça gerçekleştirebilmeleri için her
türlü kolaylığının sağlandığını ifade etmiştir. Yahudilerin kutsal gününün
cumartesi; Hristiyanlarınkinin ise pazar günü olduğunu ancak her nedense
Müslümanlar için kutsal kabul edilen Cuma gününün, sırf mesai saatlerine denk
gelmesinden ötürü yasalar tarafından kabul edilmemesini anlamlı bulmadığını ifade
etmiştir.” (Scarman, 1987, s.55)
Mendus bu örneği şu şekilde yeniden izah etmeye çalışmaktadır:
Lord Scarman, Cuma Namazı’na gitmek için müdürden izin almaya çalışan bir
Müslüman öğretmenin durumunu anlatmaktadır. Öğretmen Cuma Namazına
gitmeyi okul müdüründen talep etmektedir. Ancak bu talebine karşılık
bulamamaktadır. Bunun kendisine ait insâni bir hak olduğunu ifade eden öğretmen,
inancının bir gereği olarak bunu yapması gerektiğini okul müdürüne defaatle izah
etmesine karşılık okul müdürü ona bu konuda yardımcı olmamakta ve Cuma
Namazı’na gitmesine müsaade etmemektedir. Müdür, ona müsaade etmesi halinde
diğer öğretmenlerin ya da personellerin de benzer taleplerle kendisinden izin
almaya gelebileceklerini ve böyle bir durumun kendisine altından kalkamayacağı
bir sorumluluk yükleyeceğini ifade etmektedir. Bu nedenle, Müslüman öğretmenin
bu talebini okul müdürü kabul etmemektedir. Kısacası, müdür, Müslüman
öğretmenin, ibadet hakkını görmezlikten gelerek, onun Cuma Namazına gitmesine
müsaade etmemektedir. (Scarman, 1987, s.55)
Sonraları yargıya taşınan bu olay, ne yazık ki öğretmenin aleyhine
sonuçlanmıştır. Öğretmen bireysel ibadet etme hakkına sahip olduğuna ve
bu hakkın kendisine verilmesi gerektiği ve buna da herkesin saygı duyması
gerektiğine ilişkin müdür aleyhine açtıyı kamu davasını kaybetmiştir.
Karar neticesinde öğretmenin, okul saatleri yani mesai saatleri içerisinde
Cuma Namazına gitmesine müsaade edilmemiştir. Ancak davanın
öğretmen aleyhine sonuçlanmasından oldukça etkilenen L. Scarman,
davanın gerekçeli kararından hoşnutsuzluğunu şu sözlerle dile
getirmektedir:
Öğretmene müsaade edilmesi halinde bu eylemin diğerlerine iyi örnek olmayacağı
ve tekbiçimciliği bozacağı türünden kişisel önyargılar, hem anlamsız hem de
saçmadır. Bunun temelinde, farklı grupların birbirlerinden farklı ve uzlaşmaz
uygulamalara sahip olduğu inancı yatmaktadır. Oysaki tolerans, diğerlerine, bizden
olmayanlara, yaşamlarını diledikleri gibi idame ettirmeyi ve inançlarını diledikleri
269
şekilde yaşayabilmeyi garanti altına almaktadır. Ayrıca, bu türden olumsuz
kararlar, Fransa ve İngiltere gibi çoğulcu bir toplum yapısına sahip ülkelerin
çokkültürlü sosyal yapılarına aykırı olduğunu ve İngiltere ve Fransa gibi farklı
kültürden ve dinlerden insanları kendi içerisinde barındıran çokkültürlü bir
toplumda, toleransın sağlıklı bir biçimde işlemesine olumsuz katkı sağlayacağı
belirtilmelidir. (Mendus, 1987b:8)
Scarman, aslında, inanç hürriyetinin bir gereği olarak Cuma Namazını
kılma hakkının Müslüman öğretmene verilmesinin onun en temel ve en
doğal hakkı olduğunu hatırlatmaktadır. Mendus ise, Fransa’da gerçekleşen
bu olayda, Fransız yargıcın verdiği kararın, toleransın
gerekçelendirmelerinden biri olan ihtiyatlılıkla ilgisinin olmadığını ve böyle
bir durumda talebin kabul görmesinin kabul edilmemesinden daha az sorun
yaratacağını belirtmektedir (Mendus, 1987b:7-8). Dolayısıyla, alınan karar,
toleransa zarar vermektedir. Bu durumda, aslında, insanların, kendi bireysel
inançlarını ve yaşam biçimlerini diledikleri bir biçimde gerçekleştirmelerine
müsaade etmenin yasaklamaktan daha doğru bir yaklaşım olacağı bellidir.
Diğer bir deyişle, Müslüman öğretmenin ibadet etme hakkının kendisine
verilmesi, her tür yasaktan daha iyi bir yaklaşım olacaktır. Nitekim böylesi
bir davranış, toleransın doğasına daha uygundur (Mendus, 1987b:8).
Dolayısıyla, aksi bir durumda, toleransın hayatımızdaki yeri hep soyut
kalacaktır ve onun pratik hayatta bizlere sunduğu katkı hiçbir zaman
istenilen seviyelere ulaşamayacaktır.
Mendus mahkemenin tarafsızlıktan hareketle böyle bir karar almasının
haksızlık olduğunu ve toleransa zarar verdiğine inanmaktadır. “Tarafsızlık,
sadece cuma günü camiye gitmeyi yasaklayan bir yasanın bulunmamasını
gerektirmiyor mu? Yoksa bundan daha fazlasını mı gerektirmektedir?
Müslümanlar da (Hıristiyanlardan farklı olarak) dinlerini icra edebilme ya
da ibadetlerini yerine getirebilme hakkına sahip değiller mi?” (Mendus,
1989: 85) Sözün özü, Mendus, toleransın tarafsızlıkla değil bireysel
özerklikle desteklenmesi gerektiğine inanmaktadır. Toleransın sadece sözde
değil aynı zamanda pratikte bir geçerliliğinin olması gerektiğini
savunmaktadır. Toleransın hayatımızdaki olumlu etkilerini görebilmek
açısından bunun elzem olduğunu düşünmektedir.
Dolayısıyla, Mendus’un ifadelerinden hareketle denilebilir ki,
başkalarını kendimize benzetme ya da onları asimile etme çabamız, yersiz
ve anlamsızdır. Bizler bir an önce böyle çabalardan vazgeçmeliyiz. Her
şeyden öte, herkesi olduğu gibi kabul etmeli, onların inançlarına ve kişisel
haklarına saygı göstermeliyiz. İnsanların her birinin gerçekte birbirlerinden
farklı yapıda olmaları, en nihayetinde, herkes için geçerli olabilecek bir
yaşamdan bahsetmemizi imkânsız kıldığı ve kılacağı unutulmamalıdır.
Ancak yine de bu açıklamalardan, herhangi bir yaşam biçiminin ötekinden
daha iyi olduğu şeklinde bir sonuca varmamamız gerekmektedir. Çünkü
günlük yaşamda, tekdüzelikten öte, sadece insanların farklı tabiatlarından,
isteklerinden ve arzularından bahsetmemiz söz konusudur.
270
Sonuç
Kötü olan ya da yanlış kabul ettiğimiz herhangi bir şeye tolerans
göstermenin ve hatta onu ahlâki bir erdem olarak kabul etmenin neden
“iyi” bir şey olarak kabul edilmesi gerektiği bir tolerans sorunudur ve
bunun da gerekçelendirilmesi gerekmektedir. Çünkü toleransı bireylerde
ahlâki bir erdem toplumda bir görev olarak nitelendirmemiz halinde,
toleransın ahlâki bir onaylamaya dayandığı ve tolerans gösterilen şeyin
yanlış olduğu ve var olmaması gerektiği sonucu ortaya çıkmaktadır. Diğer
bir deyişle ahlâki görmediğimiz bir duruma karşı ilkeli bir duruş
sergilemek yerine o duruma tolerans göstermemizin neden doğru bir
davranış olarak kabul edildiği tartışmalıdır. Neticede eğer bir şey yanlışsa,
bu durumda yanlışın gerçekleştirilmesine müsaade etmek, nasıl doğru bir
davranış olabilir ki? Ancak diğer bir yandan da yanlış olduğuna
inandığımız şeylere tolerans göstermemiz gerekmektedir; çünkü bizler,
sadece insanların ne yaptıklarıyla değil, aynı zamanda bunları yapma
nedenleriyle de ilgilenmekteyiz. Açıktır ki burada, tolerans, bir
sorumluluğu ifade etmektedir. Bu bağlamda tolerans, sözde kalmamalı,
pratikte bir geçerliliği olmalıdır. Tolerans, hiç şüphesiz, ahlâki bir
seçimdir, zevklerimizin ve eğilimlerimizin burada hiçbir önemi yoktur. Bu
sorumluluk, ahlâki olarak yanlış olduğuna inanılan herhangi bir düşünce,
inanç ya davranışa sahip olan kişi ya da kişilere katlanmak, tahammül
etmekle ilgilidir. Bu husus aynı zamanda tolerans paradoksu olarak
anılmaktadır. Sonuç olarak, denilebilir ki, toleransı gerekçelendirmenin üç
temel nedeni bulunmaktadır. İlk olarak, toleransın, hem kayıtsızlık hem de
ölçüsüzlük kimliklerinden arındırılması gerekmektedir. İkinci olarak,
günümüzde ahlâki bir erdem olarak kabul edilen tolerans, var olan
sorunları çözmekte hem etkisizdir hem de sorunlara yenilerini
eklemektedir. Üçüncü olarak, neden toleranslı bireyler olmamız gerektiği
günümüzde bir bilinmezlik halidir. Sözün özü, toleranssızlığın başladığı ve
tolerans paradokslarının oluşmaya başladığı yerde tolerans sınırlarının
çizilmesi ve toleransın gerekçelendirilmesi gerekmektedir.
Kaynakça:
Locke, J. (2017). Tolerans Üzerine Bir Mektup. (Çev. F. Yılmaz). Ankara:
Atıf Yayınları.
Scarman, L. (1987). The Scarman Report: The Brixton Disorders,
(Penguin, Harmondsworth), (aktaran: S. Mendus). Toleration and Limits
of Liberalizm.
Mendus, S. (1987b). Introduction. On Toleration. S. Mendus (Ed.).
Oxford: Dawid Edwards. Clarendon Press.
271 Mendus, S. (1988). Justifying Toleration Conceptual and Historical
Perspectives. Introduction, By S. Mendus (Ed.). Cambridge: Cambridge
University Press.1-20
Mendus, S. (1989). Toleration and The Limits Of Liberalism. USA:
Humanities Press International, Inc.
Mendus, S. (1989b). “Toleration, Truth and Reciprocity: In Defence of the
Closed Mind”. Seventeenth-Century French Studies, 11(1), 182-188.
Mendus, S. (2007a). The Freilich Lectures: Religious Toleration in an Age
of Terrorism. Freilich Foundation, Australian National University,
Canberra, Australia.
Weale, A. (1985). Aspects of Toleration, J. Horton, S. Mendus (Eds.).
Toleration, Individual Differences And Respect For Persons, (ss. 16-35),
New York: Methuen&Co.
272
TOLERANSIN SINIRI
Fikret YILMAZ1
Özet
Tolerans, genelde kişilere saygı ilkesiyle ilintilidir. Dolayısıyla
onaylamadığımız şeyleri engellemenin uygunluğu, kişinin kim olduğunun
anlaşılmasından geçmektedir. Diğer bir deyişle tolerans, en genel anlamda,
sadece insanlara ait bir özelliktir ve kişisel farklılıklara saygıyı
gerektirmektedir. Bununla birlikte kişiye saygı toleransın sınırını
belirleyen önemli bir etkendir. Neticede eğer tolerans başkalarına saygı
doğrultusunda iyi olarak kabul edilecekse, toleransın sınırı da başkalarına
saygı doğrultusunda ele alınmalıdır. Bu nedenledir ki bireysel hakların
tanınması ve bireysel farklılıkların kabulü manasına gelen tolerans, basitçe
bir hayırseverlik ifadesi olarak algılanmamalıdır. Bilinmelidir ki toleransın
gerçekleşmesi belirli koşulların varlığını gerektirmektedir. Mendus,
toleransın gerçekleşmesini üç temel koşulun varlığına dayandırmaktadır:
Çeşitlilik, onaylamama, güç. Bu üç koşul, aynı zamanda, toleransın temel
unsurlarıdır. Tolerans kişisel haklara zarar verilmeye başlandığı anda son
bulur. En nihayetinde en iyi yaşam şeklinin ne olduğu hakkında farklı
düşüncelere sahip olsak da bizler yine de birlikte yaşamak durumundayız.
Bu, toplumsal bir varlık olmamızın temel bir gerekliliğidir. Bu durumda
tolerans açısından önemli olduğuna inandığımız iki sorunla karşı
karşıyayız: Birinci sorun, neden toleranslı olmalıyız? Ya da tolerans neden
gereklidir? İkinci sorun ise, toleransın sınırları nelerdir? Sonuç olarak,
belirtmemiz gerekir ki, tolerans sorununun merkezinde yatan şey tam da
budur. Dolayısıyla, her şeyin bir sınırı ve ölçüsü olduğu gibi toleransın da
bir sınırı ve ölçüsü bulunmalıdır.
Anahtar Kelimeler: Tolerans, Toleransın Sınırı, Mendus, Mill, Hak
Giriş
En iyi yaşam şekli hakkında farklı düşüncelere sahip olsak da bizler
yine de birlikte yaşamak durumundayız. Bu, sosyal bir varlık olmamızın
temel bir gereksinimidir. Tolerans sorununun merkezinde yatan şey,
insanın toplumsal bir birey olmasıyla ilgilidir. Bu durumda tolerans
açısından önemli olduğuna inandığımız iki sorunla karşı karşıyayız:
Birinci sorun, neden toleranslı olmalıyız? Ya da tolerans neden gereklidir?
İkinci sorun ise, toleransın sınırları nelerdir? Ya da toleransın bir sınırı var
mıdır? Kabul etmeliyiz ki, ne sivil bir hükümet ne de toplum,
tecavüzcülere, katillere, darbecilere ya da teröristlere karşı tolerans
göstermektedir. Her ikisi de bu tür eylemleri gerçekleştirenlere şiddetle
karşı çıkmakta, onlara musamaha göstermemektedir. Sonuçta ne kadar
1 Arş. Gör. Dr., Bozok Üniversitesi Sosyoloji Bölümü.
273 toleranslı olunursa olunsun, bir sivil hükümetin, toplumsal düzeni
bozanlara, insanların huzurunu kaçıranlara ve devleti ele geçirmek
isteyenlere toleranslı bir tutum içerisinde olması beklenemez. Hatta bu
beklenti, mantıksızdır. Çünkü başkalarının haklarına tecavüz edenlere
gösterilecek tolerans ya da toleranssızlara tolerans ya da musamaha, her
şeyden öte toleransın ruhuna aykırıdır ve bu aynı zamanda toleranslı
bireylere bir toleranssızlığın ifadesidir. Böylece toleransla ilgili iki önemli
sorun ortaya çıkmaktadır:
“İlk olarak “Neden toleranslı bireyler olmalıyız? Bir toplum, ya da bir hükümet
olarak, Homoseksüelliğe, Ateizme ve Katolikliğe neden tolerans gösterilmelidir?
Bunların hepsi, toleransın çok sıkıştığı durumlarda gerçek örneklerdir. İkinci
olarak, ‘Bu toleransın sınırları nelerdir?’ Çünkü bir hükümet ne kadar toleranslı
olursa olsun, ne her şeye toleranslı olacak, ne de bizler onun her şeye tolerans
göstermesini isteyeceğiz. Kabul ediyorum ki, hükümetin, tecavüzcülere, katillere
ya da teröristlere karşı toleranslı davranmasını hiçbirimiz istemeyecektir. Böylece
diyebiliriz ki toleransın da sınırları olmalıdır.” (Mendus, 2014a:178)
Bu yazıda kısaca toleransın sınırlarının olması gerektiği ifade
edilmektedir. Diğer bir deyişle toleransın genişletilmesinin tolerans
gösterilen kişi ya da kişilerin toplum güvenliğini tehdit etmemeleriyle,
kamusal düzeni ve sosyal yapıyı bozacak faaliyetlerde bulunmamalarıyla
ilintili olduğu belirtilmektedir.
1-J. S. Mill’in Hürriyet/Tolerans Savunusu: Bireysel Özerkliğin
Ortaya Çıkışı
John Stuart Mill (1806-1873) birey özgürlüğünün ve ifade
özgürlüğünün klasik savunucusu olarak kabul edilmektedir (Sandel, 2013:
67). Onun savunduğu bireysellik, özerklik ve özgürlük düşüncelerin ortaya
çıkmasına ve aynı zamanda liberalizmin temellerinin
sağlamlaştırılmasında önemlidir.
Mill, tarihte zulme uğramış, kendi “içsel gücü” sayesinde zulme karşı
zafer kazanamayan, ‘zulme ve işkenceye karşı’ aslında içsel gücü olmayan
bir hakikatten söz etmektedir. Zindanlarda ve işkencelerde zalimce ve
hoyrat bir biçimde yok edilen ‘hakikatleri’ anlatmaktadır (Marcuse&Wolff
vd.: 2014: 86). Mill, 1859 yılında kaleme aldığı Özgürlük Üzerine/Hürriyet
Üstüne adlı kitapta, irade özgürlüğünden değil sivil ya da toplumsal
özgürlükten bahsetmektedir ve kamuoyu zulmünü/tiranlığını şiddetle
eleştirmektedir. Bunun bir toleranssızlığa dönüşebileceğini şu sözleriyle
ifade etmektedir: “Gerçekte yasa ya da kamuoyu, bir düşüncenin
doğruluğunun tartışılmasına müsaade etmeyince, onun faydalığının
inkârına karşı da yine o kadar az toleranslı olur” (Mill, 2003:66).
Anlaşılmaktadır ki Mill’in kitabının temel konusu, başkalarına zarar
verilmediği müddetçe insanların diledikleri şekilde davranmakta özgür
oldukları düşüncesine dayanmaktadır.
274
Ayrıca, devletin bireyin özgürlüğüne müdahale etmemesi gerektiğini
ileri süren Mill, aynı zamanda bireyin topluma karşı sorumlu olduğunu ve
hiçbir şekilde başkalarına zarar vermemesi gerektiğini ifade etmektedir.
Mill, baskının yalnızca başkalarına zarar vermeyi önlemek amacıyla
kullanılması gerektiği konusunda da ısrar eden önemli düşünürlerden
biridir.
Biliyoruz ki, herkes özerkliği özgürlükle yakından ilişkilendirmektedir.
Çünkü özerk olarak yaşarken, sadece özgürlüğümüzü ifade etmeyiz aynı
zamanda özgürlüğün, özerkliğin bir koşulu olduğunu vurgulamaktayız.
Diğer bir deyişle kişinin kendi kendini yönetebilmesi anlamına gelen
özerklik, hayatımızda özgür olmanın bir gerekliliğidir. Örneğin bir yerde
kilitliysek, beynimiz yıkanmışsa ve gözümüz korkutulmuşsa bu durumda
tamamen özerk bir yaşam sürdürdüğümüz söylenemez. Özerk oluşumuz,
hayatı ciddi bir biçimde tehdit eden tehlikelerle mücadele edebilecek güce
sahip olmamızı gerektirmektedir. Özgürlük ise aynı zamanda yeterli
bilgiye sahip olmayı ve onu kullanacak yeterli bilgi ve mantıksal
yürütmeyi gerektirmektedir. Dolayısıyla ciddi zekâ geriliği ya da ciddi
psikolojik rahatsızlıklar yaşayan birinin tam özerk bir yaşam sürdürebildiği
söylenemez (Oberdiek, 2001: 117). Özerkliğin özgürlüğü zorunlu kıldığını
düşünen Mill, özerkliği içten gelen ve insanın içsel doğasında doğal olarak
gelişen bir şey olarak belirtmektedir. Ancak onun gözünde bireysel
özerklik toplumsal müdahaleye maruz kalmaktadır. Diğer bir ifadeyle
bireysel özerklik bazı açılardan toplumsal müdahaleyle karşı karşıyadır
(Mendus, 1989: 65-66). Bu bağlamda, Mill’in tolerans savunusu, standart
olarak, tipik bir liberal savunu olarak kabul edilmelidir. Bilhassa onun
özerklik argümanı, tolerans için özel bir liberal kanıt sunmaktadır bizlere.
Bundan dolayıdır ki Mill’in bu önemli eseri genelde hürriyet
vurgusundan öte Mill’in söylemlerinin tutarlı olup olmadığı üzerinden
hareketle ele alınmalıdır. Ancak yine de bu kitaba ilişkin tamamen olumsuz
bir tutumun mevcut olmadığı ifade edilmelidir. Tartışmalar kitabın
doğruluğu değil açıklamalarının tutarlı olup olmadığı üzerinedir. Ancak
yine de ifade edilenlerin tutarlılığı tartışılmaktadır. Tartışılmasının temel
nedeni, bu önemli eserde, hürriyet üzerine vurgu yapılmasına karşın
söylenilenlerin hem kafa karıştırıcı hem de çelişkili olmasıdır. Daha açık
bir ifadeyle, Mill, temel eserinde, bir yandan bireysel özgürlüğün oldukça
önemli olduğunu vurgularken, öte yandan onun diğerlerine zarar vermesi
olasılığını ve sınırlandırılması gerektiğini görmemezlikten gelmektedir.
Ancak yine de o her durumda hürriyetin sınırlandırılması gerektiğini değil,
diğerlerine zarar verecek bir düzeye ulaşması halinde sınırlandırılması
gerektiğini açıklamaktadır (Mendus, 1989:46-47). Aslında Mill felsefi
çalışmalarında kendi toplumundaki mevcut durumdan oldukça fazla bir
biçimde etkilenmektedir. Onun bireysellik ve çeşitliliğin önemine ilişkin
kavramsal açıklamaları, dönemin Avrupa’sının geleneklerini ve
275 göreneklerini, özellikle de 19. Yüzyılın ortalarında İngiltere’de yaşananları
yansıtan bir ayna görevi görmektedir. Mill, kitabın hemen başlarında,
insanların kendi düşüncelerini ve eğilimlerini diğerleri üzerine empoze
etme çabalarının, on dokuzuncu yüzyıl İngiltere ve Avrupa’sında
azalmadığını, hatta artığını izah etmektedir.
Mill’in açıklamaları basitçe devletin meşru gücünün arttığı ve bireysel
hürriyetin azaldığı yönündedir. Hatta o, daha çok, gayri resmi ve sosyal
güçlerin iş başında olduklarını düşünmektedir. Bu bağlamda geleneklerin
despotluğuna şiddetle karşı çıkmaktadır. O, geleneklerin bireyselliği
sınırlandırdığını ifade etmekte, bireyselliğe de toplumun gelenekleriyle
birlikte hareket edilmesi halinde müsaade edilmesi gerektiğine dikkat
çekmektedir. Mendus bu bağlamda Mill’in düşüncelerini şu şekilde
aktarmaktadır:
Herkes, diğerleri ne giyiyorsa onları giymeli, elbiseler, yılda bir ya da iki kez
değiştirilmelidir türünden söylemler toplumun dayatmalarıdır. Mill için bunların
tümü geleneklerce bireylerin yönlendirilme çabalarıdır. Toplum, yeri geldiğinde,
ne giyeceğimizi, giyimimizin nasıl olması gerektiğini belirlemeye çalışmaktadır.
Diğer bir deyişle, Mill için tüm bunlar, geleneğin despotluğu ve bireyselliği
engelleme çabalarıdır (Mendus, 1989:48).
Anlaşılmaktadır ki, Mill gelenek görenek despotluğunun ya da
kamuoyu tiranlığının her yerde mevcut olduğunu ve bunun da insanlığın
gelişmesinde büyük bir engel teşkil ettiğini belirtmektedir. Kamuoyu’nun
tiranlığına ve göreneklerin despotluğuna ilişkin Mill’in korkusu ne olursa
olsun, onun tolerans anlayışı yine de bireysel özerkliğin ve her tür bireysel
çeşitliliğin anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir (Mendus, 1989:49). Bu
minvalde konunun daha anlaşılır kılınması adına, Mill, Çin’de yaşanan bir
olayı hatırlatmaktadır. Diğer bir ifadeyle, genç yaşlarında ayakları
bağlanan ve tektipleştirilmeye çalışılan kadınların yaşadığı dramı gözler
önüne sermektedir.
Çin’de kadınların ayaklarının çok küçük yaşlardan itibaren bağlanması
ve bunun bir gelenek haline gelmesi, göreneklerin despotluğu aracılığıyla
bireyin özgürlüğünün sınırlandırılması anlamına gelmektedir. Bir bakıma
tekbiçimliğin, doğal büyümenin -hem fiziksel hem de ahlâki açıdan-
bozulması, yeni ya da farklı veya heyecan verici hiçbir şey içermeyen bir
dünyanın önünün açılması anlamına gelmektedir (Mill, 2003:128-132).
Çinli bir kadının çok küçük yaşlardan itibaren ayağının bağlanması, tek
tipleştirme çabasıdır. Diğer bir deyişle, tekbiçimciliğin oluşturulma
çabasıdır. Ancak yine de Mill'in çeşitliliğe olan bağlılığı ve dışmerkezlik
konusundaki hevesi kavramsal olarak şaşırtıcıdır. Mill, Çin’in bütün
insanları aynı biçime sokma idealini ve görüldüğü üzere on dokuzuncu
yüzyıl Avrupa’sının meşru sınırlamalarla ya da sosyal baskılarla
tekbiçimciliği empoze etme çabalarını eleştirmektedir. Onun bu tür
açıklamaları, hem yanlış hem de zararlı olduğuna inanılan insan doğasına
276 ilişkin bir teoriye göndermede bulunmaktadır. Bu hususta Mendus şunu
ifade etmektedir:
Zarar, bir başkasının bedenine müdahale etme, ya da fiziksel olarak yaralama olarak
anlaşılsa bile, ya da bunu tek olası zarar ya da zorunlu olarak en ciddi zarar olarak
düşünsek bile bu durumda yine de bu hususta sağlam bir nedene sahip değiliz. Diğer
bir deyişle diğerlerine zarar verecek eylemlerin gerçekleşmesi durumunda bile
sınırlandırma, hürriyetin korunmasını garanti etmeyebilir (Mendus, 1988:4).
Buradan da anlaşıldığı üzere, Mill’in çeşitlilik savunusu ve beraberinde
gelen hürriyet gerekçelendirmesi ve tolerans anlayışı, onun bireysel
özerkliğe yerleştirdiği değere bağlıdır. Aslında burada hem toleransın asıl
değerinin hem de çeşitlilik değerinin bir açıklamasını bulmaktayız. Öte
yandan onun felsefesinde, çeşitlilik yalnızca estetik bir tercih değil, aynı
zamanda başkalarına saygı bakımından önemli bir değerdir (Mendus,
1988: 11). Bu bağlamda Mill’in hürriyet savunusunun kesinlikle sınırsız
olmadığı ifade edilmelidir (Mendus, 1989: 51). Mendus, bu konuda şu
açıklamalarda bulunmaktadır:
Homoseksüellerin olmadığı bir dünyanın daha iyi bir yer olacağını düşünebiliriz,
ancak düşünmek zorunda değiliz. Ancak yasal ya da sosyal onaylamamalarla
homoseksüelliği baskılamak bu insanların doğal haklarına müdahale etmektir. Aksi
takdirde Çin’de kadınların ayak bağlamasının manevi eşdeğerliliği olurdu. Bu
nedenle sevmediğimiz, hoşumuza gitmeyen çeşitlilik türlerini reddetmede ihtiyatlı
olmalıyız. İhtiyatlı olmamızın temel nedeni, çeşitliliğin ‘kendinde iyi’ olarak
açıklanamaz bir şey olmasından değil, ancak insanoğlunun kendisinin çeşitliliğin
kaçınılmaz olduğuna eşlik etmesindendir (Mendus, 1989: 50-51).
Bu bakımdan bireysel özerklik ya da otonomi Mendus için insanların
en iyi yaşamı sürdürmelerinden öte kendi yaşam yollarını diledikleri
şekilde sürdürebilmeleri ya da ona göre hareket edebilmeleri üzerinedir.
Bu durumda, insanları belirli bir yaşam tarzına göre hareket etmeye
zorlamanın, sadece onların doğal kişiliklerini deforme etmeyeceğini, aynı
zamanda bizleri yetişkin bireyler olarak onların statülerini inkar etmeye
zorlayacağı bilinmelidir (Mendus, 1989: 52). Dolayısıyla eğer yetişkinler
için ideal bir yaşam sağlanmak isteniyorsa öncelikli olarak yapılması
gereken, onların kendi kendilerini yönetmelerine ve kişisel haklarını
savunmalarına müsaade etmektir. Şöyle ki bir yetişkin olmak demek, her
şeyden öte, kişinin kendi kararlarını kendi kendine verebilmesini, kendi
projelerini ve kendi geleceğini belirleyebilmesini zorunlu kılmaktadır.
Bu nedenle, insanları bir şey yapmaya ya da herhangi bir şeye inanmaya
zorlamak, öznenin doğal niteliklerini deforme etmekle kalmaz onun, her
şeyden öte bir özne, kişi olarak kabul edilmesini de zorlaştırmaktadır.
Böylece, mümkün olan en geniş ve en kapsamlı hürriyeti savunmak ve
çeşitliliği teşvik etmek için yapılması gereken, yetişkinlerin karakteristik
özelliklerinden biri olan özerkliklerini geliştirmektir. Ancak yine de
özerkliğin yetişkinler için bu kadar önemli bir değer olduğu dikkate
alındığında, onun tam olarak neyden oluştuğunun ve nasıl
277 geliştirilebileceğinin ve teşvik edilebileceğinin de bilinmesi gerekmektedir
(Mendus, 1989:52). Aslında daha doğrusu Mill’in çalışmasının olumsuz
bileşeni -hürriyetin kısıtlanması gerektiğine ilişkin açıklaması- bireysel
çeşitlilik ve egemenliği koruma altına alınmasına yöneliktir. Bu bakımdan,
denilebilir ki, Mill’in kabul ettiği tolerans, bireysel özgürlüğün en az
kısıtlayıcı ve liberalizmle en uyumlu olanıdır. Bu tolerans anlayışı,
esasında, toleransın hiçbir sınırının olmadığı üzerinedir. Ancak bu
anlayışın neticesinde toleranslı bir toplum maalesef yaratılamamaktadır
(Mendus, 1989: 52-53). Mill, kısaca, toplum ve devletin haksız
müdahaleleri olarak gördüğü şeye karşı bireyin kutsallığını savunmakta,
bireysel özerkliğin önemine vurgu yapmaktadır.
Mill esasında toleransı sınırlamaktadır. Dolayısıyla tolerans sınırı
oluştururken Mill’in (1806-1873) meşhur kitabına Hürriyet Üstüne (On
Liberty) bakmadan bunu gerçekleştirebilmemiz, sanıldığı kadar kolay
değildir. En nihayetinde günümüzde tolerans tartışmalarının tamamında
örtülü ya da açık bir biçimde bu kitap temel kaynak olarak kabul etmektedir
(Warnock, 1988:123). Mill, hürriyet düşüncesini ele alırken birey merkezli
bir toplum anlayışını ortaya koymaktadır. Mill için toplum değil tek tek
bireyler önemlidir. Onun için bir bakıma bireyi öncelemeyen herhangi bir
toplumun toplumsal açıdan gelişmesi pek de mümkün değildir (Dostel,
2003:15). Mill’in iddiası şudur:
“Hürriyet adını hak eden tek hürriyet, başkalarını saadetlerinden mahrum etmeye
veya onların saadet elde etme gayretlerine engel olmaya kalkışmadığımız müddetçe
kendi iyiliğimizi kendi bildiğimiz yolda arama özgürlüğüdür. Her birey gerek
bedensel, gerekse zihinsel ve ruhsal bakımlardan kendi sağlığının asıl ve yegâne
bekçisidir. Unutulmamalıdır ki, insanlık, herkesin kendi istediği gibi yaşamasına
tahammül gösterdiği zaman, kişileri başkalarına hoş gelecek şekilde yaşamaya
zorladığında elde edeceğinden daha büyük kazanç elde eder.” (Mill, 2003:51)
Bu durumda, denilebilir ki, tolerans göstermenin en önemli sınırı ya da
tolerans göstermemenin tek geçerli sebebi, tolerans gösterilen davranışı
sergileyenlerin bir başkasının/başkalarının hakkına/haklarına zarar
vermemeleridir (Warnock, 1988:123). Böylece eğer Mill’in diğerlerine
zarar vermeyen her tür davranışa saygı ve tolerans gösterilmesi gerektiğine
yönelik iddiasını kabul edecek olursak, o takdirde Mill’in değinmediği üç
sorunun var olduğunu belirtmemiz gerekmektedir. İlki, neleri zarar olarak
sayacağız ya da böyle bir durumda bizler neleri zarar olarak kabul edeceğiz
ya da burada zararın kendisinden bizler tam olarak neyi anlamaktayız?
İkincisi, olası bir zarar nesnesinin zarar olduğunu kimler hesaplayacaktır?
Üçüncüsü, tolerans meselesinde ahlak ve kanun aynı ayna birbirleriyle
nasıl uyumlu bir ikili olabilirler? Ya da ahlâki olarak tolerans gösterilen
şeylerin kanunun/kanunları müsaade ettiği şeyler olduğuna bizler nasıl
emin olabiliriz? (Warnock, 1988:125) Bunların yanı sıra, ahlâki olarak
yanlış olanların neler olduklarını belirleyecek olan kriter/kriterler nedir?
İnsanların hangisine tolerans göstereceğimizi ya da hangilerini
278 cezalandırmamız gerektiğini bizler hangi ölçütler doğrultusunda
gerçekleştirebileceğiz, daha doğrusu bunun bir ölçütü var mıdır, varsa bu
ölçüt tam olarak nedir? Anlaşılmaktadır ki bu tür sorunlar, her ne kadar
birbirlerinden bağımsızmış gibi gözükse de esasında her soru bir diğeriyle
bağlantılıdır.
Etik alanındaki çalışmalarıyla tanınan İskoç felsefeci Alasdair
MacIntyre (1929-) aşırı kapsayıcı bir tolerans anlayışının hem bireye hem
de topluma kötülük olduğunu ifade etmektedir. Ona göre, toleransa sınır
koyulması gerekmektedir. Tolerans belirli türden rasyonel araştırma ve
tartışmalara hizmet ettiği müddetçe bir erdem araştırmasıdır. Diğer bir
deyişle birbirinden farklı, çatışan düşünceler, bireysel ve toplumsal
yararlar sağladıkları takdirde bir tolerans araştırmasına dönüşmektedirler
(MacIntyre, 1999:133-156). Bu durumda, toleransın sınırının açıkça
çizilmesi, toleransın hem sağlıklı bir biçimde işleyebilmesi hem de
varlığının devamı açısından güçlü bir koşuldur.
H. Batuhan’ın da ifade ettiği üzere, tek-taraflılık değil karşılıklılık ilkesi
doğrultusunda hareket eden tolerans, tek-taraflılığın simgesi olan
toleranssızlığı ya da toleranssızları içine alacak bir genişliğe sahip değildir.
Çünkü herhangi bir toplum düzeninin, “sınırsız tolerans” ya da “mutlak
özgürlük” ilkelerinden hareketle varlığını devam ettirmesi mümkün
değildir (Batuhan, 1959:106). Nihayetinde, toplumun bekası, bu ilkelerin
siviller tarafından kabul edilmesine ya da onlar tarafından bu ilkelere
uyulmasına bağlıdır.
Ayrıca burada belirtilmelidir ki, tolerans kavramı, çağdaş politik
söylemde de önemlidir ve değişken bir etkiye sahiptir. Denilebilir ki,
toleranssızlığın başladığı ve tolerans paradokslarının oluşmaya başladığı
yerde tolerans sınırlarının çizilmesi gereklidir (Forst, 2004:313). Diğer bir
deyişle, her tür ahlâki idealde olması gerektiği gibi toleransın da kendi
sınırları olmalıdır. Neticede, kişisel/bireysel haklara saldırının olduğu
herhangi bir yerde toleranstan bahsedilemeyeceği herkesin malumudur. Bu
durumda, sınırsız bir tolerans anlayışından bahsetmemizin söz konusu
olmadığı ifade edilmelidir. Çünkü toleransın ortadan kalkmasına neden
olan toleranssızlık gibi etkenlere tolerans gösterilmesi halinde, oldukça
basit bir biçimde, tolerans, sahibine yani tolerans gösterene zarar
verecektir. Diğer bir deyişle, toleranssızlık, toleranslı bireyin kendi
kendisini yok etmesine neden olacaktır.
Bununla birlikte toleransın sınırlarının belirlenmesi ya da ona herhangi
bir sınırın kesin bir biçimde çizilmesi sanıldığının aksine kolay değildir.
Nitekim toleranssızlık dâhil her tür düşüncenin ifade edilmesine tolerans
gösterilse bile, uygulamada kişisel hakları ihlal eden hiçbir düşünceye ya
da uygulamaya tolerans gösterilmeyeceğinden, tolerans sınırının çizilmesi,
toleransın sürdürülebilmesi adına değerlidir (Nicholson, 1985:169). Öte
279 yandan toleransın belirli bir sınırının var olması gerektiği düşüncesini
farklı açılardan ele alan Amerikalı siyaset felsefecisi J. Rawls (1921-2002),
adalet ilkelerinin mevcut olduğu ve onların herhangi bir tehdit altında
olmadığı ya da adalet ilkelerinin ihlâl edilmediği herhangi bir durumda,
toleranssıza müdahale etmek yerine toleranslı bireyin toleranssız bireye
toleransla karşılık vermesinin toleranssızlıktan daha faydalı bir yaklaşım
olacağını ileri sürmektedir (Rawls, 2017:246). Bu da şu demektir ki âdil
bir toplum, yeri geldiğinde, adalet ilkeleri ihlal edilmediği müddetçe,
toleranssızlara bile tolerans göstermelidir. Aksi takdirde toplumun,
toleranssız ve adaletsiz olması kaçınılmazdır.
Ancak bununla birlikte, toplumdaki her bireyin tolerans ilkesini
aşanlara karşı hukuk çerçevesinde kendisini savunma hakkı
bulunmaktadır. Dolayısıyla, insanlar, özgürlüklerinin tehdit altında
olmadığı herhangi bir durumda, mevcut âdil anayasayı korumak ve
düzenin sağlam bir biçimde devam edebilmesi adına toleranslı olmak
zorundadır. Ancak, Rawls’un da belirttiği üzere, sağlam ve yeterli
nedenlerin mevcut olmadığı herhangi bir durumda, toleranslı bireyin
toleranssız kişinin özgürlüğüne müdahale etmemesi gerekmemektedir.
Toleranslı bireyin, yeri geldiğinde, özellikle de kişisel haklarına karşı
yapılan bir saldırıda, kendini koruma hakkına sahip olduğunu bilmesi
gerekmektedir. Toleranssız herhangi biri kendisine tolerans
gösterilmemesinden şikâyet etme hakkı bulunmasa bile bu, toleranslı
bireye adil olmama hakkını ya da toleranssız bireye her türlü baskıyı
kurulabileceği anlamına gelmemektedir. Tolerans, her şeyden öte ahlâki
bir görevdir ve bu görev, karşılıklılık ilkesine göre ilerlemektedir (Rawls,
2017:246-248). Dolayısıyla toleranssızlık durumlarında, öncelikli
amacımız eğer toleranssız herhangi bir kişiyi toleranslı bir birey haline
getirmekse, onu baskı yoluyla dizginlemeye çalışmak anlamlı değildir.
Dahası bu çaba toleranssız olan bir kişiyi toleranslı bir birey haline
getirmede etkisizdir. Daha açık bir ifadeyle, eğer toleranssız birini
toleranslı bir kişi haline getirmek temel amacımızsa ona öncelikle
toleranssızlıkla değil toleransla muamele etmemiz gerekmektedir. Ancak
ona gösterilen toleransın da sınırlı olduğu unutulmamalıdır.
Öte yandan insanların sosyal tecrübeye dayalı varlıklar olmaları; yani
onların sözle değil eylemlerle hareket etmeleri, dahası onların bizzat
görerek ve yaşayarak hayatlarını idame ettirmeleri, toleranslılığı
toleranssızlık karşısında öncelikli kılmaktadır (Arslan, 1999:53-54).
Dolayısıyla, denilebilir ki, tolerans sınırı, bir tarafın diğer tarafın
eleştirilebilir genel normu aracılığıyla diğer tarafa hükmetmesiyle başlar.
Bu nedenledir ki, toleransın gerekçelendirilmesinin reddi, tolerans
gösterilemeyecek olana toleranssızlıktır (Forst, 2004:318). Olaya bu
açıdan baktığımızda toleransın sınırı toleransın sona erdiği yerde değil
toleransın başladığı yerde ortaya çıktığı söylenebilir. Bu nedenle tolerans,
280 toleranssızlar için değil toleranslı bireyler için bir ihtiyaçtır (Forst, 2012).
Bu durumda, kültürel ve etnik farklılıklara daha fazla tolerans göstermemiz
gerektiği yerde, şiddet yanlılarına ve kısacası toleranssızlara “sıfır
tolerans”la hareket etmemiz kaçınılmazdır ve bir bakıma gereklidir (Forst,
2004: 321). Öte yandan Forst’un toleranssızlara yönelik katı tutumuna ek
olarak Nicholson, toleransın özgürlüğü kısıtlayıp kısıtlamadığı üzerinden
toleranssızlara toleransı ele almaktadır.
Nicholson’a göre tolerans, toleranslı birey açısından ilk etapta her ne
kadar özgürlüğün kısıtlanması olarak görülse de, toleranslı bireyin gerçek
manada müdahale gücü bulunmaktadır. O sadece onaylamadığı herhangi
bir şeyi yapan ya da düşünen kişiye musamaha göstermektedir (Nicholson,
1985:162-163). Anlaşılmaktadır ki, toleranslı birey, kendi gücünü ortaya
koyabilme özgürlüğüne sahiptir ve bu özgürlüğünü toleransı sonlandırmak
suretiyle yeniden faaliyete geçirebilme özgürlüğü bulunmaktadır. Yani,
toleranslı bireyin toleransı sonlandırma hakkını elinde tutması, onun
tolerans göstermek suretiyle özgürlüğünü sınırlandırdığı varsayımlarını
çürütmektedir. Hatta toleranslı bireyin toleranslı olmama ya da toleransı
sonlandırma türünden bir hakkının bulunduğu bir gerçektir. Bu nedenle, o,
bir bakıma, kendi hakkını bekletmekle, sonraları kullanabileceği müsaade
etmeme hakkını garanti altına almaktadır. Bu durum, toleranslı bireyin
aslında tamamen özgür olduğunu göstermektedir. Diğer bir deyişle,
toleransa sınır konulması, toleranslı bireyin özgürlüğüne sınır konulduğu
anlamına gelmemektedir.
Dolayısıyla toleransın bir iyilik olarak kabul edilmesi; toleranslı olan
bireyin toleransı, bir görev olarak düşünmesine ve onun da toleransı
desteklemesine bağlıdır (Nicholson, 1985:162). Ancak yine de belirtmek
gerekir ki, toleranslı birey, toleranssızlığı değil toleranslı olmayı tercih
ederek belirli bir sorumluluğu üstlenmektedir. Bu durumda herhangi
birinin toleranslı olup olmaması toleransın ahlâki bir olgu olmasından öte
bir özgürlük sorunu olmasından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla herhangi
birinin başkalarınca zoraki toleranslı kılınması herhangi bir şey ifade
etmediği gibi, toleransta gönülsüz de olsa zoraki yapılamaz. Diğer bir
deyişle, zoraki yapıldığı takdirde toleranstan bahsetmek mümkün değildir.
Unutulmamalıdır ki, herhangi bir kimsenin baskı yoluyla toleranslı
kılınması mümkün değildir. Nitekim baskının olduğu yerde toleranstan
bahsetmemiz mümkün değildir. Baskı ya da zorlama, diğer bir deyişle,
toleranslı bireyin özgürlüğünün kısıtlanması anlamına gelmektedir.
Böylece, ifade edilmelidir ki, toleranslı bireyin başkalarına musamaha
göstermeye zorlanması, toleranslı bireyin kendi ideallerinden, sahip
olduğu ülkülerden vazgeçtiği anlamına gelmemektedir. O kendi sahip
olduğu ülkülerle ve değerlerle diğer insanlara tolerans göstermeye devam
etmektedir. Bu durumda toleranslı bireyden istenilen aslında onaylamadığı
281 düşünceleri ya da davranışları engellemeye çalışmamasıdır (Nicholson,
1985:162-172). İnsanların ruhlarının kurtuluşunu kişinin kendi iradesinde
olduğuna inanan, baskı yoluyla değil bireysel rıza ile insanların ruhlarının
kurtuluşa erdirilebileceğine inanan Locke, insanlar dışsal baskılarla
herhangi bir inancı kabul etmeye zorlanmalarının; mülkiyet müsadereleri,
hapisler, işkenceler ve bu nitelikteki her şeyin, insanların bir şeylere ilişkin
kanılarını değiştirebilecek güçte araçlar olmadığına inanmaktadır (Locke,
1983:26-27). Amerikalı düşünür Andrew Jason Cohen’de (1967-) bu
negatif tolerans anlayışını, toleranslı bireyin rıza ilkesine göre hareket
etmesiyle ilintilendirmektedir. Cohen’de tıpkı Locke gibi, kişinin kendi
isteğiyle, hiçbir baskı ve zorlama altında kalmadan tercihte bulunması ile
başkalarının zorlamasıyla gönülsüzce hareket ermesi arasında belirli bir
fark bulunduğunu dile getirmektedir. Cohen’e göre,
“Şeytan’a tapan bir gruba bilerek ya da isteyerek ve hiçbir baskı altında kalmadan
katılan herhangi bir kimseyi düşünelim. Kurallara aykırı hareket etmesi halinde
devreye giren kurallar, aslında, onun tolerans isteme hakkını ortadan
kaldırmaktadır. Çünkü bu kişi bu gruba ait tüm kuralları, en başta, farkında olarak
ve kabullenerek ya da rıza göstererek kabul etmektedir. Diğer bir deyişle, bu kişi
en baştan kural dışı hareket etmesi haline neticelerine katlanacağını kendi rızasıyla
kabul etmiştir.” (Cohen, 2014:113)
Anlaşılmaktadır ki, Rıza ilkesine göre hareket etmek, her şeyden öte,
özgürce hareket edebilmeyi, özgürce hareket edebilmekse sorumluluk
sahibi olmayı gerektirmektedir. Böylelikle kurallara uymayan herhangi bir
grup üyesinin grup sorumluluğunun bilincinde hareket etmediği
söylenmelidir. Bu durumda yaptıklarının sonuçlarına katlanması
kaçınılmazdır. İşte tüm bu nedenlerden ötürü toleransın, tıpkı özgürlük gibi
sınırlarının var olması gerektiği açıktır.
Sonuç
Kişiye saygı toleransın sınırını belirleyen önemli bir etkendir. Neticede
eğer tolerans başkalarına saygı doğrultusunda iyi olarak kabul edilecekse,
toleransın sınırlarıda başkalarına saygıyı dikkate alınarak belirlenmelidir.
Bundan dolayıdır ki, tolerans, ötekilerine saygıyı ifade etmektedir. Şimdi,
buraya kadarki açıklamalar ve bilgiler ışığında diyebiliriz ki, ahlâki bir
erdem olarak kabul edilen toleransın, çoğulcu demokrasilerde ve özellikle
de kamusal hayatta önemli bir değerdir. Tolerans aynı zamanda devam
etmekte olan ciddi anlaşmazlıkların çözümüne katkıda bulunmaktadır.
Ancak yine de bu durum, toleransın, her sorunu çözebilecek bir ahlâki
erdem olduğu anlamına gelmemektedir. Dolayısıyla, sorunların
azaltılmasına ve kısmi olarak çözüme kavuşturulmasına katkıda bulunması
bakımından tolerans, insanların huzurlu/barışçıl bir biçimde yaşamalarına
sadece imkân sunmaktadır. Ancak yine de, toleransın hakikate olan katkısı
oldukça büyük olsa da bu durum onu tek başına hakikatin kendisi
kılmamaktadır. Fakat tüm anlaşmazlıklara rağmen, barışçıl bir sosyal
282 işbirliğinin sağlanması adına, toleransın topluma ve bireye olan katkısı
yadsınamaz. Bu demektir ki, ahlâki bir ideal olarak kabul edilen tolerans,
anlaşmazlıkların sürdüğü bir ortamda, barışçıl ve özgür bir ortamın
oluşturulabilmesine katkıda bulunmaktadır. Bilhassa, ötekine olan saygı
bağlamında tolerans, ötekiyle, uyumlu ve huzurlu bir biçimde yaşamamıza
imkân tanımaktadır.
Kaynakça
Arslan, A. (1999). İslam, Demokrasi Ve Türkiye, Ankara: Vadi Yayınları.
Cohen, A. J. (2014). Toleration, USA: Polity Press.
Dostel, M.O. (2003). John S. Mili Üzerine Bir Değerlendirme. J.S. Mill’in
“Hürriyet Üstüne” eseri içerisinde. LDT: Ankara.
Forst, R. (2004). The Limits Of Toleration, Constellations, 11(3), 312-325.
Locke, J. (1983). John Locke A Letter Concerning Toleration In Focus.
Mendus, S; Horton, J. (ed.).USA: Routledge.
MacIntyre, A. (1999). Toleration and the goods of conflict. The Politics of
Toleration In Modern Life, ed. Susan Mendus. Edinburgh University
Press: Edinburgh.
Marcuse & Wolff vd.: 2014. Saf Hoşgörünün Bir Eleştirisi. Çev. Soner
Soysal. Heretik Yayınları: Ankara
Mendus, S. (1988). Justifying Toleration Conceptual and Historical
Perspectives. Introduction, ed. By Susan Mendus. Cambridge: Cambridge
University Press.1-20
Mendus, S. (1989). Toleration And The Limits Of Liberalism, USA:
Humanities Press International, Inc.
Mendus, S. (2014a). On Toleration. Philosophy Bites Again. Ed. David
Edmonds, Nigel Warburton. Oxford University Press: UK.
Mill, J.S. (2003). Hürriyet Üstüne. Çev., Mehmet Osman Dostel,
sadeleştiren Ömer Çaha. Liberal Düşünce Topluluğu: Ankara.
Nicholson, P. (1985). Toleration As a Moral Ideal. Aspect Of Toleration,
(Editors: S. Mendus & J. Horton), USA: Methuen & Co. 152-173,
Oberdiek, H. (2001). Tolerance: Between Forbearance And Acceptance,
New York: Lanham, Rowman & Littlefield.
Rawls, J. (2017). Bir Adalet Teorisi, (Çeviren: V. A. Çoşar), Ankara:
Phoenix Yayınları.
Sandel, Michael J. (2013). Adalet: Yapılması Gereken Doğru Şey Nedir?
Çev. Mehmet Kocaoğlu. BigBang Yayınları: Ankara.
283 Warnock, M. (1988). The Limits of Toleration. Ed. Susan Mendus, Dawid
Edwards. Clarendon Press: Oxford
284
HASTALARIN KURUMSAL İTİBAR ALGILARINI
ETKİLEYEN SOSYO-DEMOGRAFİK BİLEŞENLER
Gamze YORGANCIOĞLU TARCAN1-Pınar YALÇIN BALÇIK 2
Özet
Kurumsal imaj kavramı, işletmenin paydaşları tarafından nasıl
algılandığının belirlenmesi ve işletme stratejilerinin buna göre yeniden
formüle edilmesi için tüm işletmelerde olduğu gibi hastaneler için de
büyük önem taşımaktadır. Kurumsal imaj, hastanelerin kurumsal
performansını ve sürdürülebilirliği etkilemektedir. Bu araştırma
kapsamında hastanelere ayakta sağlık hizmeti almak için başvuran
hastaların hastaneye yönelik kurumsal itibar algılarını ve kurumsal itibarın
sosyo-demografik özelliklerden etkilenip etkilenmediğini ortaya koymak
amaçlanmıştır. Araştırmada üç özel ve iki kamu hastanesine başvuran
hastalar arasından rastgele örnekleme yöntemi (n=250) ile gönüllülük
esasına dayalı olarak yüzyüze anket yöntemi aracılığıyla toplanan veriler
kullanılmıştır. Araştırma verilerinin toplanmasında Fombrun ve
arkadaşları (2002) tarafından geliştirilen ve kurumsal itibarı çok boyutlu
bir yapı olarak ele alan kurumsal itibar ölçeğinden yararlanılmıştır.
Yapılan analiz sonucunda hastanelere yönelik genel kurumsal itibar
algısının yaş ve gelir seviyesine göre değiştiği saptanmıştır.
Anahtar Kelimeler: Kurumsal imaj, itibar, hastane, hastane yönetimi
Socio-Demographic Components that Affect the Corporate
Reputation Perceptions of Patients
Abstract
The concept of corporate image is of great importance for hospitals as
it is for all enterprises to determine how the business is perceived by their
stakeholders and to re-formulate their business strategies accordingly.
Corporate image affects the institutional performance and sustainability of
hospitals. In the scope of this study, it is aimed to determine the perceptions
of the institutional reputation of the patients who applied to hospitals to
receive outpatient health services and determine whether the institutional
reputation of the patients is affected by socio-demographic characteristics.
In the study, randomized sampling method (n = 250) was used among the
patients who applied to three private and two public hospitals and data
collected through face-to-face survey method was used. In order to collect
the research data, corporate reputation was developed by Fombrun et al.
1 Dr. Öğr. Üyesi, Hacettepe Üniversitesi, İ.İ.B.F., Sağlık Yönetimi Bölümü,
[email protected] 2 Dr. Öğr. Üyesi, Hacettepe Üniversitesi, İ.İ.B.F., Sağlık Yönetimi Bölümü,
285 (2002) and corporate reputation was considered as a multidimensional
structure. Corporate reputation scale developed by Fombrun and his
colleagues (2002) and considered corporate reputation as a
multidimensional structure has been utilized in the collection of research
data. As a result of the analysis, it was found that the perception of general
corporate reputation for hospitals changed according to age and income
level.
Keywords: Corporate image, reputation, hospital, hospital management
Giriş
İtibar, ekonomistler tarafından bir şirketin olası davranışlarını gösteren
özellikler olarak tanımlanırken, stratejistler tarafından rakiplere engel olan
ve şirkete rekabet avantajı sağlayan özellikler şeklinde tanımlanmaktadır.
Muhasebeciler itibarı maddi olmayan bir varlık, pazarlamacılar ise sadık
müşterileri çekme gücüne sahip algısal varlık olarak tanımlamaktadır.
Sonuçta kurumsal itibar, bir şirketin performansı hakkında birden fazla
paydaşın toplam algılarını açıklayan bir yapıyı ifade etmektedir (Fombrun,
2000; Podolny, 1993; Roberts ve Dowling, 2002).
Bir kuruluşun rakiplerine göre değer yaratma yeteneği hakkındaki
paydaşların algıları olarak da ifade edilebilen kurumsal itibarın (Rindova
et al., 2005) kurum için önemli olduğunu fark eden firmalar kendilerini
değiştirme baskısı hissetmekte, kurumsal politikalarını, hareketlerini ve
paydaş algılarını kontrol etmektedir. Firmalar, kurumsal itibarı stratejik bir
silah olarak görmektedir. İtibar, firmanın küresel pazardaki varlığını
yönetmekte ve firma politikalarına, eylemlerine ve etkileşimlerine yön
verebilmektedir İtibar, bir kuruluşun kimliğini oluşturan niteliklerin
toplamıdır. Bu nitelikler arasında ürün veya hizmet kalitesi, güven, etik
davranış, yönetim ve liderlik, sosyal sorumluluk, yenilik ve araştırmaya
verdiği önem yer almaktadır (Gardberg and Fombrun, 2006).
Kurumsal itibarın oluşumunda kurum kimliği, kurum imajı ve kurum
kültürü etkili olmaktadır.
Kurumun kendisi ile ilgili düşünceleri, kurumun kendisini nasıl tarif
ettiği, iç paydaşlarca nasıl algılandığı kurum kimliğini oluşturmaktadır
(Karaköse, 2007). Kurum imajı, kurumun içinde bulunduğu sektörün
işleyişinden veya koşullarından hareketle kurumla ilgili oluşmuş inançlar
olarak tanımlanabilmektedir (Dowling, 2004). Kurum kültürü ise
çalışanların kurumsal davranışlarını yönlendiren kurallar, normlar,
davranışlar, değerler, inançlar ve alışkanlıklar bütünüdür (Solmaz, 2007).
Kurumsal itibar da performans da çok boyutludur (Fombrun, 2000).
Çok sayıda çalışmada, firma itibarı ve firmanın finansal performansı
arasında olumlu bir ilişki olduğu tespit edilmiştir (Podolny, 1993; Roberts
& Dowling, 2002). Akademik açıdan bakıldığında, firmanın güçlü bir
286 kurumsal itibarının olması rekabetçi faydalar sağlamaktadır. İyi bir itibar,
şirkete en yetenekli çalışanı çekmekte, pazarlama maliyetlerini
düşürmekte, fiyatlandırmada avantaj sağlamakta ve taklide karşı bir engel
olarak algılanmaktadır (Gardberg and Fombrun, 2006). Göker ve
arkadaşlarına (2017) göre ise kurumsal itibarın işletmelere sağladığı
faydalar; ürün/hizmetin kalitesine ilişkin müşteri algısını güçlendirmesi,
nitelikli personel istihdam kapasitesini artırması, çalışanların motivasyonu
ile üretimin artmasını sağlaması, piyasa değerini artırması olarak
belirtilmektedir.
Tüm işletmeler için önemli olduğu gibi hastaneler için de kurumsal
itibar önemlidir. Kaliteli ve güvenilir hizmetler sunan hastaneler, kurumsal
ismini olumlu şekilde duyuracak ve bu durumda toplum üzerinde olumlu
bir kurumsal imaj oluşturacaktır. Hastanenin itibarı, yetenekli
profesyonelleri çekmesine ve tutmasına yardımcı olabildiği gibi (Hibbard
and Jewett, 1997; Hibbard ve diğ., 2005) hastaların sağlık hizmeti
sunucusu seçimlerini de etkileyen önemli bir faktördür (Dijs-Elsinga ve
diğ., 2010). Hastane itibarı ölçülürken üç temel kriter göz önüne
alınmaktadır; hastaların hastane hakkındaki görüşleri, hastane
profesyonellerine olan güvenleri ve klinik veya cerrahi girişimlerin
sonuçları (Mira ve diğ., 2013).
Kurumsal itibarın doğru bir şekilde yönetilebilmesi için öncelikle
ölçülmesi gerekmektedir. Kurumsal itibarın ölçülmesine yönelik itibar
katsayısı geliştirilmiştir. İtibar katsayısı, işletmenin çalışanları, ortakları,
çevresi, müşterileri, rakipleri, finans kaynakları ve tedarikçilerinin
gözünden itibarı ölçmek için kullanılmaktadır (Karakılıç, 2005).
Bu çalışmanın temel amacı, hastanelere ayaktan sağlık hizmeti almak
için başvuran hastaların hastaneye yönelik kurumsal itibar algılarını ve bu
doğrultuda kurumsal itibarın sosyo-demografik özelliklerden etkilenip
etkilenmediğini ortaya koymaktır.
2. Metodoloji
Bu araştırma kapsamında hastanelere ayaktan sağlık hizmeti almak için
başvuran hastaların hastaneye yönelik kurumsal itibar algılarını ve bu
doğrultuda kurumsal itibar algısının sosyo-demografik özelliklerden (yaş,
cinsiyet, gelir düzeyi ve eğitim) etkilenip etkilenmediğini ortaya koymak
amaçlanmıştır. Araştırmada üç özel ve iki kamu hastanesine başvuran
hastalar arasından rastgele örnekleme yöntemi ile gönüllülük esasına
dayalı seçilen hastalardan (n=250) yüzyüze anket yöntemi aracılığıyla
toplanan veriler kullanılmıştır. Araştırma verilerinin toplanmasında
Fombrun ve arkadaşları (2002) tarafından geliştirilen ve kurumsal itibarı
çok boyutlu bir yapı olarak ele alan kurumsal itibar ölçeğinden
yararlanılmıştır. Anketin ilk bölümünde hastaların sosyo-demografik
özelliklerine yönelik sorular, ikinci bölümünde ise 1’in ‘kesinlikle
287 katılmıyorum’u, 5’in ‘kesinlikle katılıyorum’u temsil ettiği 5’li Likert tipi
28 soru bulunmaktadır. Araştırmada hastaların kurumsal itibar algılarının
demografik özelliklerinden etkilenip etkilenmediğini ortaya koymak üzere
IBM SPSS ve Amos 20.0 istatistiksel paket programları aracılığıyla
doğrusal regresyon analizi, orijinal ölçekte yer alan faktöriyel yapının
doğrulanması için doğrulayıcı faktör analizi ve uyum iyilikleri testlerinden
yararlanılmıştır. Doğrulayıcı faktör analizi ile orijinal ölçekte yer alan 7
gizil değişken ve kurumsal itibar algısı ile ilgili 28 maddeye ilişkin model
oluşturulmuş ve faktörler arasındaki bağımlı etkilere bakılmıştır.
Doğrulayıcı faktör analizi (DFA) ölçme modellerinin geliştirilmesinde
sık kullanılan ve önemli kolaylıklar sağlayan bir analiz yöntemidir. Bu
yöntem, önceden oluşturulan bir model aracılığıyla gözlenen
değişkenlerden yola çıkarak gizil değişken (faktör) oluşturmaya yönelik
bir işlemdir (Yaşlıoğlu, 2017). Orijinal ölçekte yer alan 4 maddeyi içeren
“bilinirlik” gizil değişkeni ve alt maddeleri modele uyum
göstermediğinden, model üzerinde modifikasyona gidilmiştir. Modelde
hata varyansları 0,50’den yüksek olan RQ1. RQ2. RQ3. RQ4. RQ11.
RQ28 etiketli maddeler ölçekten çıkarılmıştır. Modifiye edilmiş model
işletme kabiliyeti, sektörel liderlik, stratejik pozisyon, ayırt edici özellik,
güvenilirlik ve etkililik olmak üzere kurumsal itibarın 6 boyutuna ilişkin
maddelerden oluşmaktadır. Son haliyle değişkenlerin uyum iyilikleri kabul
edilebilir değerlere sahiptir (χ2= 622.37. Df:194. p=0.000. RMSEA=
0.094. NFI=0.88. CFI=0.91. IFI=0.91. GFI=0.90. AGFI=0.90). Kurumsal
itibar ölçeğine ilişkin PATH diyagramı Şekil 1’de gösterilmektedir.
Maddeler ile faktörler arası ilişki katsayıları 0,50’den yüksektir (p<0,01).
Ölçümün güvenirliği cronbach alpha katsayıları ile değerlendirilmiş ve
ölçümün güvenilir olduğu kabul edilmiştir (0,85). Ölçekte yer alan
olumsuz ifadeler için ters kodlama yapılmıştır.
288
Şekil 1. Kurumsal İtibar Ölçeğine İlişkin Path Diyagramı
3. Bulgular
Anketi yanıtlayanların %30’u (n=75) 29 ile 39 yaşları arasındadır.
Çoğunluğu (%52,4) kadındır. %44,8’inin (n=112) gelir düzeyi 2,001 ile
3,000 TL arasındadır ve çoğunluğu lisans mezunudur (%42).
289
Tablo 1. Sosyo-Demografik Özellikler
f %
Yaş
18-28 67 26,8
29-39 75 30,0
40-50 59 23,6
51+ 49 19,6
Cinsiyet Kadın 131 52,4
Erkek 119 47,6
Gelir (TL)
<2.000 34 13,6
2.001-3.000 112 44,8
3.001-4.000 74 29,6
4.001-5.000 24 9,6
5.001+ 6 2,4
Eğitim
İlkokul 34 13,6
Ortaokul 14 5,6
Lise 89 35,6
Üniversite 105 42,0
Yüksek Lisans/ Doktora 8 3,2
Toplam 250 100,0
Hastaların kurumsal itibar algı bileşenlerine ilişkin ortalama skorları
Tablo 2’de gösterilmektedir. İşletme kabiliyeti boyutunun ortalama skoru
3,21; sektörel liderlik boyutunun 2,95; stratejik pozisyon boyutunun 3,57;
ayırt edici özellik boyutunun 3,21; Güvenilirlik boyutunun 3,21 ve etkililik
boyutunun 3,49 olduğu hesaplanmıştır. Boyutlara bakıldığında en yüksek
ortalamaya sahip boyut stratejik pozisyon olduğu görülürken, sektörel
liderlik boyutu için hastaların ortalama algı skoru en düşüktür.
Tablo 2’de görüldüğü üzere “İşletme Kabiliyeti” boyutunda en yüksek
algı skoruna sahip olan madde “Hastane yüksek becerili çalışanlara
sahiptir” ifadesi olurken, en düşük skora sahip olan madde “Hastane etkili
ve verimli değildir” ifadesidir. “Stratejik Pozisyon” boyutunda en yüksek
ortalama “Hastane yüksek kaliteli hizmet sunar” ifadesi iken, en düşük
ortalama ise “Hastane yenilikleri takip eder” ifadesine aittir. “Sektörel
Liderlik” boyutunda yer alan maddelere bakıldığında en yüksek ortalama
“Hastanenin kullanabileceği kaynaklar yeterlidir” ifadesinde iken, en
düşük ortalama ise “Hastane bana güçsüz görünmektedir” ifadesine aittir.
“Ayırt Edici Özellik” boyutu için en yüksek ortalamaya sahip madde “Bu
hastane hakkında iyi şeyler hissediyorum.” Olurken, en düşük ortalamaya
sahip madde “Bu hastanenin sunduğu benzersiz bir hizmet yoktur”
ifadesidir. “Güvenilirlik” boyutu için en yüksek ortalama “Bu hastane
güvenebileceğim bir hastanedir” ifadesi iken, en düşük ortalama ise
“Bildiğim kadarıyla bu hastane vaatlerini yerine getirmemektedir”
ifadesidir. “Etkililik” boyutu altındaki maddelere bakıldığında en yüksek
290 ortalamaya sahip olan madde “Bu hastane ekonomiye küçük bir katkıda
bulunmaktadır” ifadesi olurken, en düşük ortalamaya sahip madde “Bu
hastane diğer insanlar gibi benim için de fark yaratmaktadır” ifadesidir.
Tablo 2. Maddelere İlişkin Tanımlayıcı Bulgular (n=250)
Değişkenler/Maddeler x̄ S.S
İşletme Kabiliyeti 3,21 0,89
Hastane yüksek becerili çalışanlara sahiptir. 3,72 0,92
Hastane iyi yönetilmektedir. 3,58 0,86
Hastane yetenekli ve yetkin bir yönetici tarafından
yönetilmektedir.
3,49 0,84
Hastane etkili ve verimli değildir. 2,06 0,93
Stratejik Pozisyon 3,57 0,95
Hastane yüksek kaliteli hizmet sunar. 3,63 0,91
Bu hastane hastalarına yüksek değer katar. 3,56 1,01
Hastane yenilikleri takip eder. 3,54 0,93
Sektörel Liderlik 2,95 0,96
Hastanenin kullanabileceği kaynaklar yeterlidir. 3,46 0,92
Hastane sektörde güçlü bir yere sahiptir. 3,35 0,95
Hastane sağlık sektöründe öncüdür. 3,05 1,03
Hastane bana güçsüz görünmektedir. 1,96 0,95
Ayırt Edici Özellik 3,21 0,98
Bu hastane hakkında iyi şeyler hissediyorum. 3,82 0,89
Bu hastaneyi olumlu olarak tanıyorum. 3,38 1,03
Bu hastanenin ayırt edici hizmet sunum şekli vardır. 3,08 0,93
Bu hastanenin sunduğu benzersiz bir hizmet yoktur. 2,57 1,06
Güvenilirlik 3,21 0,93
Bu hastane güvenebileceğim bir hastanedir. 3,78 0,85
Bu hastane halkla ilişkilerinde samimi ve dürüsttür. 3,71 0,92
Hastanenin söylediklerine inanırım. 3,37 1,04
Bildiğim kadarıyla bu hastane vaatlerini yerine
getirmemektedir.
1,99 0,90
Etkililik 3,49 0,88
Bu hastane ekonomiye küçük bir katkıda bulunmaktadır. 3,54 0,82
Hastanenin ürettiği hizmetler toplum için önemlidir. 3,54 0,89
Bu hastane diğer insanlar gibi benim için de fark
yaratmaktadır.
3,40 0,92
291
Hastaların kurumsal itibar algılarını ve alt boyutlarını etkileyen sosyo
demografik bağımsız değişkenlerin neler olduğunu ortaya çıkarmak için
oluşturulan regresyon modeli Tablo 3’te gösterilmektedir. Yapılan
regresyon analizi bulgularına dayalı olarak cinsiyet değişkeni hiçbir
modelde anlamlı bulunamamıştır (p>0,05). Yaş, eğitim, gelir
değişkenlerinin ise itibar algısının çeşitli boyutları üzerinde anlamlı etkiye
sahip olduğu görülmektedir. Kurumsal itibarın boyutlarından olan sektörel
liderlik ve stratejik pozisyon üzerinde hiçbir bağımsız değişkenin anlamlı
etkisi görülememiştir (p<0,05).
Tablo 3. Kurumsal İtibar Algısını Etkileyen Sosyo-Demografik
Değişkenleri Belirlemeye Yönelik Regresyon Analizi Sonuçları
B
Std.
Hata β t p VIF
Sabit 3,264 0,276 11,845 0,000
Eğitim İlkokul 0,550 0,221 0,361 2,489 0,013 5,459
Bağımlı Değişken: İşletme Kabiliyeti; R2= 0,081 Adj. R2=0,038 R=0,284
F=1,899 p=0,040 DW=2,060
Sabit 3,586 0,264 13,575 0,000
Gelir <2.000 TL -0,492 0,236 -0,333 -2,083 0,038 6,782
Bağımlı Değişken: Ayırt Edici Özellik; R2=0,104: Adj. R2=0,062
R=0,322 F=2,500 p=0,005 DW=1,919
Sabit 3,686 0,268 13,761 0,000
Yaş 18-28 -0,242 0,114 -0,211 -2,132 0,034 2,555
Bağımlı Değişken: Güvenilirlik; R2=0,089 Adj. R2=0,047 R=0,298
F=2,109 p=0,020 DW=2,066
Sabit 3,849 0,394 9,772 0,000
Eğitim İlkokul 0,694 0,316 0,315 2,197 0,029 5,459
Gelir <2.000 TL -0,763 0,352 -0,347 -2,169 0,031 6,782
Yaş 18-28 -0,341 0,167 -0,200 -2,041 0,042 2,555
Bağımlı Değişken: Etkililik; R2=0,102: Adj. R2=0,061: R=0,320:
F=2,462 p=0,006: DW=1,916
Sabit 3,637 0,268 13,591 0,000
Yaş 18-28 -0,226 0,114 -0,196 -1,990 0,048 2,555
Gelir <2.000 TL -0,531 0,239 -0,356 -2,221 0,027 6,782
Bağımlı Değişken: Genel İtibar Algısı; R2=0,100: Adj. R2=0,059:
R=0,316: F=2,408 p=0,007: DW=1,997
292
Kurumsal itibarın alt bileşenlerinden biri olan “işletme kabiliyeti”
boyutu üzerinde eğitim değişkeninin anlamlı pozitif bir etkiye sahip olduğu
görülmektedir (β=0,361; p<0,05). Modele göre ilkokul mezunu olan
hastaların, hastanenin kurumsal itibar algısını oluşturan işletme kabiliyeti
boyutuna yönelik algıları istatistiksel olarak anlamlı farklılık
göstermektedir (p<0,05). İlkokul mezunu hastalar hastanenin daha yüksek
düzeyde işletme kabiliyetine sahip olduğunu düşünmektedir. Bunun sebebi
beklentinin eğitim seviyesi ile birlikte düşmesi olabilir. Modele dâhil olan
değişkenlerin modeldeki toplan varyansı açıklama oranı %4’tür. VIF
değerlerine bakıldığında değişkenler arasında çoklu bağlantı probleminin
olmadığı göze çarpmaktadır (VIF<10).
Hastanelerin kurumsal itibarını oluşturan boyutlardan biri olan ayırt
edici özellik boyutuna etki eden bağımsız değişkenleri ortaya koymak
amacıyla yapılan regresyon analizi bulgularına göre gelir değişkeninin
model üzerinde anlamlı negatif etkisi olduğu görülmektedir. Modele dâhil
olan diğer değişkenlerden eğitim ve yaş değişkenlerinin modelde anlamlı
bir etkisi görülmemektedir. Bulgulara göre gelir düzeyi 2.000 TL’nin
altında olan hastaların ayırt edici özellik boyutuna ilişkin algıları daha
negatiftir (β=-0,333; p<0,05). Gelirin düşmesi ile hastalar hastaneleri
benzer şekilde değerlendirmekte olup, gelirleri ile orantılı olarak
başvurabilecekleri hastanelerin benzer nitelikte hizmet sunduğu kanısında
oldukları düşünülmektedir. Dolayısıyla gelir düzeyi yüksek ve hizmetin
kalitesi konusunda daha seçici olan hasta, hizmet sunumunda farkındalık
yaratabilecek ayrıcalıklı bir kurumu tercih edecektir.
Bir diğer boyut olan güvenilirlik bileşenini etkileyen bağımsız
değişkenleri ortaya koymak için oluşturulan regresyon modeli bulgularına
göre yaş değişkeni modelde istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur
(p=0,034). Regresyon modeline dâhil olan değişkenlerin modeli açıklama
oranı %5’tir. Yaş değişkeni modelde istatistiksel olarak negatif anlamlı
etkiye sahiptir (β=-0,211; p<0,05). Buna göre genç hastaların (18-28 yaş
arası) hastaneye duydukları güven düşüktür.
Regresyon analizi bulgularına göre kurumsal itibarın etkililik boyutu
üzerinde eğitim (β=0,315; p<0,05), gelir (β=-0,347; p<0,05), yaş (β=-
0,200; p<0,05) değişkenleri istatistiksel olarak anlamlı etkiye sahiptir. Üç
değişkenin bağımlı değişkendeki varyansı açıklama oranı %6’dır.
Bulgulara göre ilkokul mezunu olan hastaların kurumsal itibar
boyutlarından etkililiğe yönelik algıları eğitim düzeyi yüksek olanlara göre
daha olumludur. Gelir düzeyi 2.000TL’den düşük olanların etkililik algısı
geliri yüksek olanlara göre daha negatiftir. Yaş değişkenine bakıldığında
18-28 yaş arasında olan genç hastaların kurumsal itibar boyutlarından
etkililiğe yönelik algıları daha olumsuzudur. DW ve VIF değerlerine
293 bakıldığında (DW=1,916; VIF<10) değişkenler arasında çoklu bağlantı
probleminin olmadığı görülmektedir.
Tüm boyutların dâhil edildiği genel kurumsal itibara yönelik hastaların
algılarını etkileyen bağımsız değişkenleri ortaya koymak amacıyla yapılan
regresyon analizi bulgularına göre yaş (β=-0,196; p<0,05) ve gelir (β=-
0,356; p<0,05) istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. Genç hastalar ve
gelir düzeyi 2.000TL’nin altında olan hastaların sağlık kurumuna yönelik
itibar algıları negatif eğilim göstermektedir.
4. Tartışma ve Sonuç
Kurumsal itibarın boyutları olan işletme kabiliyeti, stratejik pozisyon,
sektörel liderlik, ayırt edici özellik, güvenilirlik ve etkililik boyutlarına ait
olan ortalamalara bakıldığında en yüksek ortalamaya sahip boyutun
stratejik pozisyon olduğu (x̄=3,57), en düşük ortalamaya sahip boyutun da
sektörel liderlik (x̄=2,95) olduğu görülmektedir. Boyutlar altındaki
ifadelerden en yüksek ortalamaya sahip “Bu hastane hakkında iyi şeyler
hissediyorum” ifadesinden anlaşılacağı üzere hastaların hastaneyi tercih
ederken, ayırt edici özelliklere dikkat ettiği düşünülmektedir.
Kurumsal itibarın algısını etkileyen sosyo-demografik değişkenler
değerlendirildiğinde hastaların kurumsal itibar algısını cinsiyetin
etkilemediği; yaş, eğitim ve gelirin kurumsal itibarın boyutları ve genel
itibar algısı üzerinde anlamlı etkiye sahip olduğu görülmektedir. Eğitim
değişkeninin kurumsal itibar algısı boyutlarından işletme kabiliyeti ve
etkililik üzerinde anlamlı etkiye sahip olduğu görülmüştür. Eğitim düzeyi
düşük olan hastalar yüksek olanlarla kıyaslandığında, hastane
çalışanlarının ve yönetiminin becerikli olduğunu, ekonomiye ve topluma
katkı sağladığını düşünmektedir. Kurumsal itibar algısını etkileyen sosyo-
demografik değişkenlerden biri de gelir değişkenidir. Gelirin en alt
düzeyde olmasının kurumsal itibarın, ayırt edici özellik ve etkililik
boyutlarında anlamlı negatif etkiye sahip olduğu görülmektedir. Yaş
değişkeni ise güvenilirlik ve etkililik boyutlarında kurumsal itibar algısını
etkilemektedir. 18-28 yaş arasındaki genç hastaların hastanenin kurumsal
itibarına yönelik algılarının negatif olduğu saptanmıştır. Yaş arttıkça
kuruma duyulan güven ve hastanenin topluma olan katkısına yönelik olan
algının pozitifleştiği görülmektedir. Genel kurumsal itibarı ise yaş ve gelir
değişkenleri etkilemektedir. 18-28 yaş grubundakiler ve düşük gelirlilerin
kurumsal itibar algılarının negatif olduğu saptanmıştır.
Kurumsal itibar algısı, hastanenin farklı boyutlarının birçok değişken
ile değerlendirilmesine dayanmaktadır. Olumlu bir kurumsal itibarın
kazanılması kadar sürdürülebilmesi de önemlidir. Bu nedenle kurumsal
itibarı algısının ölçülmesinin ve bu algıyı etkileyen değişkenlerin
belirlenmesinin önemli olduğu düşünülmektedir.
294
Bütün araştırmalarda olduğu gibi bu araştırmanın da sınırlılıkları
bulunmaktadır. Kurumsal itibar, tüm paydaşların görüşlerinin bütünüdür.
Ancak bu çalışmada itibar sadece hasta perspektifinden ele alınmıştır.
Diğer paydaşların kurumsal itibar algısını etkileyen faktörlerin farklı
olabileceği göz önüne alınmalıdır. Bu konuda yapılacak yeni çalışmalarda
farklı paydaş gruplarının bir arada değerlendirilmesinin faydalı olacağı
düşünülmektedir.
Kaynakça
Dowling, G.R. (2006) Communicating Corporate Reputation through
Stories. California Management Review, 49(1): 82-100.
Fombrun. C. J.. Gardberg. N. A.. & Sever. J. M. (2000). The Reputation
Quotient SM: A Multi-Stakeholder Measure Of Corporate Reputation.
Journal of Brand Management. 7(4): 241-255.
Gardberg, N. A., & Fombrun, C. J. (2002). The Global Reputation Quotient
Project: First Steps Towards a Cross-Nationally Valid Measure of
Corporate Reputation. Corporate Reputation Review, 4(4): 303-307.
Göker, K.İ.E., Arar, T., Uysal B. (2017) Kurumsal İtibar Kavramı ve Hisse
Senedi Fiyatlarına Etkisi: Türkiye Örneği, Muhasebe ve Finansman
Dergisi, 74: 133-156
Rindova V.P., Williamson I.O., Petkova A.P., Sever J.M. (2005). Being
Good or Being Known: An Empirical Examination of the Dimensions,
Antecedents, and Consequences of Organizational Reputation. The
Academy of Management Journal, 48(6): 1033-1049
Hibbard JH, Jewett JJ (1997). Will Quality Report Cards Help Consumers?
Health Affairs. 16(3): 218–228.
Hibbard JH, Stockard J, Tusler M (2005) Hospital Performance Reports:
Impact on Quality, Market Share, and Reputation. Health Affairs. 24(4):
1150–1160.
Dijs-Elsinga J, Otten W, Versluijs MM, Smeets H.J., Kievit J., Vree R.,
van der Made W.J., van de Mheen P.J. (2010). Choosing a Hospital for
Surgery: The Importance of Information on Quality of Care. Medical
Decision Making. 30(5):544–555.
Mira, J.J., Lorenzo, S., Navarro, I. (2013). Hospital Reputation and
Perceptions of Patient Safety. Medical Principles and Practice, 23(1): 92-
94.
Yaşlıoğlu M., (2017). Sosyal Bilimlerde Faktör Analizi ve Geçerlilik:
Keşfedici ve Doğrulayıcı Faktör Analizlerinin Kullanılması, İstanbul
Üniversitesi İşletme Fakültesi Dergisi, 46(Özel Sayı): 74-85.
295 Karakılıç, Y.N. (2005). Kurumsal itibarın müşteri tercihleri üzerine
etkileri: Afyon’da perakende sektöründe faaliyet gösteren işletmeler
üzerine bir araştırma, Afyon Kocatepe Üniversitesi İ.İ.B.F Dergisi, 7(2):
181-196.
Karaköse, T. (2007). Kurumların DNA’sı İtibar Yönetimi, 1.Basım.
Ankara: Nobel Yayın Dağıtım.
Solmaz, Başak. (2007). Kurumsal İletişim Yönetimi, Konya: Tablet
Kitapevi.
296
CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİ
SONRASINDA MALİYE BAKANLIĞININ TEŞKİLAT
YAPILANMASINDAKİ DEĞİŞİKLİKLER
Gökçe MARAŞ1
Özet
Devletlerin idari yapılanmalarında önemli bir yer işgal eden Maliye
Bakanlıkları gerek ekonomik gerekse hukuki platformlarda belirleyici rol
üstlenmektedirler. Bu bağlamda çalışmanın konusunu Maliye
Bakanlığı’nın idari teşkilat yapısı oluşturmaktadır. Çalışmanın, konu ile
ilgili literatürde yok denecek kadar az çalışma olması nedeniyle bu
alandaki boşluğu giderebileceği düşünülmektedir. Bu doğrultuda
çalışmada öncelikle idare kavramı açıklanıp idare türleri belirtilmekte;
sonrasında Maliye Bakanlığı’nın ve Hazine Müsteşarlığı'nın teşkilat yapısı
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi öncesi ve sonrasındaki mevcut
durumu itibari ile ayrıntılı bir şekilde değerlendirilmektedir.
Anahtar Kelimeler: İdare, Maliye Bakanlığı, Cumhurbaşkanlığı
Hükümet Sistemi.
Abstract
The Ministries of Finance, which occupy an important place in the
administrive structure of states, play a decisive role in both economic and
legal platforms. In this context, the administrative organization structure of
the Ministry of Finance is the subject of the study. The study is thought to
be able to eliminate the gap in this area due to the fact that there are few
studies in the related literatüre. In this direction, first of all, the concept of
administration is explained and the types of the administration are stated;
after that, the organizational structure of the Ministry of Finance and the
Undersecretariat Treasury is evaluated in detail with respect to the current
situation befaore and after the Presidential Government System.
Key Words: Administration, The Ministry of Finance, Presidential
Government System.
Giriş
Günümüzde ülke ekonomileri üzerinde ağırlıklı olarak belirleyici rol
üstlenen Maliye Bakanlıkları ve söz konusu bakanlıkların idari teşkilat
yapıları önem arz etmektedir. Türkiye’de de ekonomi politikalarının gerek
belirlenmesinde gerekse uygulanmasında kilit noktada bulunan Maliye
Bakanlığının idari teşkilatlanması üzerinde durulması gereken konuların
1 Dr. Öğretim Üyesi, Erciyes Üniversitesi, İİBF, Maliye Bölümü, Kayseri, E-mail:
297 başında gelmektedir. Çalışmada bu noktadan hareketle, Cumhurbaşkanlığı
Hükümet Sistemi öncesinde iki ayrı kurum olarak faaliyet gösteren Maliye
Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığının yeni sisteme geçilmesi ile birlikte
Hazine ve Maliye Bakanlığı adı altında tek bir kurum altında idari
teşkilatlandırılması ele alınmaktadır. Bu doğrultuda çalışma üç bölümden
oluşmaktadır. Birinci bölümde öncelikle idare kavramı tanımlanmakta,
sonrasında ise idarenin organik anlamda ve fonksiyonel anlamda olmak
üzere iki türü incelenmektedir. Bu kapsamda, bakanlıkların teşkilat
yapılanması organik anlamda idare türü bünyesinde incelenmektedir.
Çalışmanın ikinci bölümünde Cumhur Başkanlığı Hükümet Sistemi
öncesindeki Hazine Müsteşarlığı ve Maliye Bakanlığı’nın tarihsel süreç
içerisindeki adları, ana hizmet birimleri, bağlı, ilgili ve ilişkili kuruluşları
incelenmektedir. Çalışmanın son bölümünde ise, yeni sistemde tek bir çatı
altında faaliyet gösteren Hazine ve Maliye Bakanlığı’nın birimleri, bağlı,
ilgili ve ilişkili kuruluşları incelenmektedir.
1. İDARE KAVRAMI VE TÜRLERİ
Devlet; bir ülkedeki belirli bir yönetim kapsamında ve ortak
mevzuatlara bağlı hayatlarını sürdüren bir millet veya milletler
topluluğundan oluşan siyasi bir birlik olarak tanımlanabilmektedir. İdare
ise; tüzel bir kişi olarak devletin işlevlerini ifa etmek üzere üstlendiği
eylem ve yaptığı işlemlerin tümü olarak ifade edilebilmektedir. Bu
kapsamda dar ve geniş anlamlarda tanımlanabilmektedir. İdare dar
anlamda tanımlandığı zaman; devletin üstlendiği görevlerden sadece
yürütme kapsamındaki idari kuruluş ve faaliyetleri ifade edebilirken; geniş
anlamda tanımlandığı zaman ise daha kapsamlı olan yasama ve yargı
alanlarındaki idari kuruluş ve faaliyetleri vurgulamaktadır (Özbilen, 2013:
18).
En genel haliyle idare; belirli bir amacın gerçekleştirilmesi amacıyla
oluşturulan örgüt ya da söz konusu amaca ulaşılabilmesi için yürütülen
planlı insan faaliyeti olarak tanımlanabilmektedir. Bu anlamı itibari ile
idare hem örgütü hem de bu örgütün faaliyetlerini ifade etmektedir. İdare
kavramının beşeri faaliyetlerin bütün alanlarında görülebilmesi itibari ile,
belirli bir amacın gerçekleştirilmesine yönelik yapılan bir faaliyetin
bulunduğu her noktada bir idare olgusu bulunmaktadır (Gözler, 2009: 25).
Bununla birlikte idare; idari kolluk ve kamu hizmeti etkinlikleriyle kamu
yararının tatminini sağlayan hizmetlerin ve kişilerin bütününü ifade eden
bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda kavram, kamu
tüzel kişileri tarafından uygulamaya konulan bir örgütlenmeyi de ifade
etmektedir (Atay, 2018: 30-31).
İdare ya da yönetim çok fazla anlamı bünyesinde barındıran kelimeler
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kapsamda idare kimi zaman idari faaliyet
kimi zaman sevk ve idare kimi zaman da teşkilat anlamında
298 kullanılabilmektedir (Meriç ve Bülbül, 2013: 25). Bununla birlikte idare,
herhangi bir konuyu olageldiği şekilde kendi halinde devam ettirme,
sürdürme, çekip çevirme anlamlarına da gelebilmektedir. Farklı gruplar
açısından bakılacak olursa idare; sosyologlar için bir sınıf ve statü
sistemini, siyaset bilimciler açısından iktidarın örgütlenmesi ve devlet
yönetimini, işletmeciler açısından ise başkaları ile birlikte belirli bir amaca
ulaşılmasına yönelik yapılan grup faaliyetini ve idare hukukçuları için de
teşkilat ve faaliyeti ifade etmektedir (Derdiman, 2011: 5).
Aynı zamanda idare kelimesi, bir taraftan bir faaliyetin (İdare etmek)
diğer taraftan da bu faaliyeti icra eden kurum ve kuruluşların ifade edilmesi
amacıyla da kullanılabilmektedir. İdare kavramı, bazı durumlarda organik
(yapısal) anlamda bazı durumlarda maddi (işlevsel) anlamda bazı
durumlarda ise her iki anlamı ihtiva edecek şekilde kullanılabilmektedir.
1961 ve 1982 Anayasalarında da idare kelimesi farklı anlamlarda
kullanılmaktadır. Bu kapsamda 1982 Anayasasına göre (Gözübüyük ve
Tan, 2001: 3):
125. maddede yer alan “idarenin her türlü eylem ve işlemlerine
karşı yargı yolu açıktır” ifadesindeki idare kelimesi ile örgüt
anlamı ifade edilmekte,
126. maddede yer alan “illerin idare yetki genişliği esasına
dayanır” ifadesindeki idare kelimesi ile idari etkinlik anlamı
ifade edilmekte ve
123. maddede yer alan “idare kuruluş ve görevleriyle bir
bütündür ve kanunla düzenlenir” ifadesindeki idare kelimesi ile
de yönetimin hem örgütsel hem de işlevsel yönleri itibariyle ele
alınarak geniş anlamı vurgulanmaktadır.
Bu kapsamda idarenin en genel hatlarından yola çıkarak organik ve
fonksiyonel açıdan iki açıdan ele alındığı ifade edilebilmektedir. Özellikle
konu idare hukuku anlamında irdelenecek olursa, idarenin kuruluşu diğer
bir ifade ile organı, personeli, teşkilatı ele alındığı zaman organik anlamda
idare vurgulanmaktadır. Bununla birlikte, idarenin faaliyetleri diğer bir
ifade ile eylem ve işlemleri söz konusu olduğu vakit fonksiyonel anlamda
idare kastedilmektedir. Bu bağlamda, organik anlamda idare terimi yerine
doğrudan idare organı; fonksiyonel anlamda idare terimi yerine ise
idarenin fonksiyonu terimleri de kullanılabilmektedir (Gözler ve Kaplan,
2018: 11).
Başka bir ifade ile, organik anlamda idare; herhangi bir yönetsel işlevin
yapıldığı ya da resmi bir işin görüldüğü kurum, kuruluş, yer ya da idareyi
ifade eden idare türü olarak tanımlanabilirken; fonksiyonel anlamda idare
ise; devletin kendisine özgü olan amaçlara ulaşabilmesi amacıyla yerine
getirdiği faaliyetlerin tümü olarak tanımlanabilmektedir. Bununla birlikte
organik ve fonksiyonel anlamdaki idare kavramları sadece kamu hukuku
299 alanında yer almamakla birlikte, özel hukuk kapsamında da karşımıza
çıkabilmektedir (Akyılmaz vd., 2018: 8-9). Ancak konumuzla ilgili olan
kısmın kamu hukuku kapsamında olması nedeni ile, çalışmada sadece
kamu idaresi bazında değerlendirmeler yapılmaktadır.
Bu doğrultuda, devlet teşkilatı içerisinde idarenin yürütme kapsamında
ifade edilmesi nedeni ile, bununla birlikte çalışmanın odak noktası olan
Maliye Bakanlığı’nın da bir bakanlık yani yürütme organı olması organik
anlamda idare kapsamında değerlendirilmesi gerektiğini göstermektedir.
2. CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİ ÖNCESİNDE
MALİYE BAKANLIĞI VE HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI’NIN
TEŞKİLAT YAPISI
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi öncesinde ayrı iki kurum olarak
faaliyet gösteren Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’nın kronolojik
bir şekildeki adları Tablo 1’de gösterilmektedir.
Tablo 1: Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’nın Tarihsel
Süreçteki Adları
MALİYE BAKANLIĞI HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
Hazine-i Amire (Osmanlı
Dönemi)
Hazine-i Vezne (1863)
Maliye Nezareti (1837) Muamelat-ı Nakdiye Müdüriyeti
(1927)
Maliye Vekaleti (1926) Muamelat-ı Nakdiye Müdürlüğü
(1926)
Maliye Bakanlığı (1946) Nakit İşleri Genel Müdürlüğü
(1936)
Maliye ve Gümrük Bakanlığı
(1983)
Hazine Genel Müdürlüğü (1942)
Maliye Bakanlığı (1993) Hazine Genel Sekreterliği (1960)
Hazine ve Dış Ticaret
Müsteşarlığı (1983)
Hazine Müsteşarlığı (1994)
Hazine ve Maliye Bakanlığı
(2018)
Hazine ve Maliye Bakanlığı
(2018)
Kaynak: (Meriç ve Bülbül, 2013: 72-92) ve tarafımca
oluşturulmuştur.
300
Tablo 1’den de görüleceği üzere Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi
öncesinde farklı adlar altında günümüze kadar varlıklarını sürdüren Maliye
Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı 10.07.2018 tarih 30474 sayılı Resmi
Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı
Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile Hazine ve Maliye
Bakanlığı olarak birleştirilmiştir. Söz konusu kararnamenin yürürlüğe
girmesinden önceki mevcut durumuna göre Maliye Bakanlığı ve Hazine
Müsteşarlığı’nın ana hizmet birimleri Tablo 2’de gösterilmektedir.
Tablo 2: Cumhur Başkanlığı Hükümet Sistemi Öncesinde Maliye
Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’nın Ana Hizmet Birimleri
MALİYE BAKANLIĞI HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
Başhukuk Müşavirliği ve
Muhakemat Genel Müdürlüğü
Kamu Finansmanı Genel
Müdürlüğü
Bütçe ve Mali Kontrol Genel
Müdürlüğü
Kamu Sermayeli Kuruluş ve
İşletmeler Genel Müdürlüğü
Muhasebat Genel Müdürlüğü Dış Ekonomik İlişkiler Genel
Müdürlüğü
Gelir Politikaları Genel
Müdürlüğü
Mali Sektörle İlişkiler ve
Kambiyo Genel Müdürlüğü
Milli Emlak Genel Müdürlüğü Sigortacılık Genel Müdürlüğü
Mali Suçları Araştırma Kurulu
Başkanlığı
Devlet Destekleri Genel
Müdürlüğü
Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler
Dairesi Başkanlığı
Ekonomik Araştırmalar genel
Müdürlüğü
Kaynak: (Meriç ve Bülbül, 2013: 74-96; Özbilen, 2013: 50-205;
Öztürk, 2013: 87-169; Öztürk, 2017: 85-141) ve tarafımca
oluşturulmuştur.
Bağlı kuruluşlar; bakanlığın hizmet ve görev alanına giren ana
hizmetlerin yürütülmesi amacı ile bakanlığa bağlı olarak özel kanunla
kurulan, genel bütçe dahilinde ayrı bütçeli veya özel bütçeli kuruluşlar
olarak tanımlanabilmektedir (Gözler ve Kaplan, 2018: 159). Bununla
birlikte bağlı kuruluşlar, merkez teşkilatı ile birlikte ihtiyaç bünyesinde
kurulan taşra teşkilatı çerçevesinde oluşturulacak şekilde
düzenlenmektedirler. Aynı zamanda bağlı kuruluşların taşra teşkilatları;
bölge, il ve ilçe kuruluşları şeklinde veya doğrudan kendisine bağlı olarak
oluşturulabilmektedir (Öztürk, 2013: 16; Öztürk, 2017: 13). Ayrıca, bazı
bağlı kuruluşların devlet tüzel kişiliğinden bağımsız bir tüzel kişiliği
bulunmamakla birlikte; bazılarının ise bulunmaktadır (Gözler ve Kaplan,
301 2018: 159). Bu doğrultuda Tablo 3’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet
Sisteminden önceki mevcut durumuna göre Maliye Bakanlığı ve Hazine
Müsteşarlığı’nın bağlı kuruluşları gösterilmektedir.
Tablo 3: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Öncesinde Maliye
Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’nın Bağlı Kuruluşları
MALİYE BAKANLIĞI HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
Milli Piyango İdaresi Genel
Müdürlüğü
Darphane ve Damga Matbaası
Genel Müdürlüğü
Kefalet Sandığı Başkanlığı
Gelir İdaresi Başkanlığı
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı
Kaynak: (Meriç ve Bülbül, 2013: 74-96; Özbilen, 2013: 50-205;
Öztürk, 2013: 87-169; Öztürk, 2017: 85-141) ve tarafımca
oluşturulmuştur.
İlgili kuruluşlar; özel kanunlarla veya 4 sayılı Cumhurbaşkanlığı
Kararnamesi gibi Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri ile kurulan, genellikle
kültürel, bilimsel, teknik ve ekonomik alanlarda faaliyet gösteren, özel bir
hukuki, idari ve mali statüye tabi olan, belirli bir bağımsızlığa sahip olan,
tüzel kişiliğe haiz hizmet bakımından yerinden yönetim kuruluşları olarak
tanımlanabilmektedir. İlişkili kurum ve kuruluşlar ise; farklı denetleyici ve
düzenleyici kuruluşlardan oluşmakta ve devlet tüzel kişiliğinden ayrı bir
kamu tüzel kişiliğine sahiplerdir. Büyük ölçüde bağımsız olmakla birlikte,
bir bakanlık ile ilişkilendirilmektedirler. Bu kapsamda ilgili kuruluş ve
ilişkili kurum ve kuruluşların hepsinin devlet tüzel kişiliğinden ayrı bir
kamu tüzel kişiliklerinin bulunması nedeni ile bakanlık ile söz konusu
kuruluşlar arasındaki ilişki vesayet ilişkisidir (Gözler ve Kaplan, 2018:
159). Bu kapsamda Tablo 4’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminden
önceki mevcut durumuna göre Maliye Bakanlığı ve Hazine
Müsteşarlığı’nın ilgili ve ilişkili kuruluşları gösterilmektedir.
Tablo 4: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Öncesinde Maliye
Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığı’nın İlgili ve İlişkili Kuruluşları
MALİYE BAKANLIĞI HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI
Devlet Malzeme Ofisi Genel
Müdürlüğü (İlgili Kuruluş)
Merkezi Finans ve İhale Birimi
(İlgili Kuruluş)
302
Kamu Gözetimi Muhasebe ve
Denetim Standartları Kurumu
(İlgili Kuruluş)
Kamu İhale Kurumu (İlişkili
Kuruluş)
Kaynak: (Meriç ve Bülbül, 2013: 74-96; Özbilen, 2013: 50-205;
Öztürk, 2013: 87-169; Öztürk, 2017: 85-141) ve tarafımca
oluşturulmuştur.
3. CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİ
SONRASINDA MALİYE BAKANLIĞI VE HAZİNE
MÜSTEŞARLIĞI’NIN TEŞKİLAT YAPISI
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçildikten sonra 10.07.2018
tarih 30474 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren 1 sayılı
Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile
Hazine ve Maliye Bakanlığı adı altında tek bir bakanlık olarak birleştirilen
Maliye Bakanlığı ve Hazine Müsteşarlığının yeni birimleri Tablo 5’de
gösterilmektedir. Tablodan da görüleceği üzere yeni sistemde eski
sistemdeki birimlerin bazılarının adları aynı kalmak bazılarınınkilerin ise
değiştirilmek kaydıyla yer aldığı ifade edilebilmektedir.
Tablo 5: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Sonrasında Hazine
ve Maliye Bakanlığı’nın Birimleri
HAZİNE VE MALİYE BAKANLIĞI
Basın ve Halkla İlişkiler Müşavirliği
Başhukuk Müşavirliği ve Muhakemat Genel Müdürlüğü
Bilgi İşlem Dairesi Başkanlığı
Destek Hizmetleri Dairesi Başkanlığı
Dış Ekonomik İlişkiler Genel Müdürlüğü
Gelir Düzenlemeleri Genel Müdürlüğü
Hazine Kontrolörleri Kurulu
Kamu Finansmanı Genel Müdürlüğü
Kamu Sermayeli Kuruluş ve İşletmeler Genel Müdürlüğü
Mali Suçları Araştırma Kurulu
Muhasebat ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü
Bütçe ve Mali Kontrol genel Müdürlüğü
303
Özel Kalem Müdürlüğü
Personel Genel Müdürlüğü
Sigorta Denetleme Kurulu
Sigortacılık Genel Müdürlüğü
Strateji Geliştirme Başkanlığı
Vergi Denetleme Kurulu Başkanlığı
Kaynak: 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi; www.hmb.gov.tr.
Bununla birlikte, Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçildikten
sonra 15.07.2018 tarih 30479 sayılı Resmi Gazetede yayınlanarak
yürürlüğe giren 4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve
Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile belirlenen Hazine ve Maliye
Bakanlığı’nın bağlı kuruluşları Tablo 6’da; ilgili ve ilişkili kuruluşları ise
Tablo 7’de gösterilmektedir. Eski sistem ile karşılaştırıldıklarında söz
konusu kuruluşların bazılarının aynı ad altında devam ettikleri
görülmekteyken; daha öncesinde Başbakanlığa bağlı, ilgili ve ilişkili
kuruluşlar olarak faaliyet gösteren bazı birimlerin ise Hazine ve Maliye
Bakanlığı ile ilişkilendirildiği görülmektedir.
Tablo 6: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Sonrasında Hazine
ve Maliye Bakanlığı’nın Bağlı Kuruluşları
HAZİNE VE MALİYE BAKANLIĞI
Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü
Gelir İdaresi Başkanlığı
Milli Piyango İdaresi Genel Müdürlüğü
Kefalet Sandığı Başkanlığı
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı
Türkiye İstatistik Kurumu
Kaynak: 4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve
Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi; www.hmb.gov.tr.
Tablo 7: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Sonrasında Hazine
ve Maliye Bakanlığı’nın İlgili ve İlişkili Kuruluşları
304
HAZİNE VE MALİYE BAKANLIĞI
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (İlgili Kuruluş)
Sermaye Piyasası Kurulu Başkanlığı (İlgili Kuruluş)
Kamu Gözetimi, Muhasebe ve Denetim Standartları Kurumu (İlgili
Kuruluş)
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası (İlgili Kuruluş)
Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası Anonim Şirketi (İlgili Kuruluş)
Türkiye Halk Bankası Anonim Şirketi (İlgili Kuruluş)
Türkiye Vakıflar Bankası Anonim Ortaklığı (İlgili Kuruluş)
Türkiye Kalkınma Bankası A.Ş. Genel Müdürlüğü (İlgili Kuruluş)
Merkezi Finans ve İhale Birimi (İlgili Kuruluş)
Devlet Malzeme Ofisi Genel Müdürlüğü (İlgili Kuruluş)
Kamu İhale Kurumu (İlişkili Kuruluş)
Kaynak: 4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum ve
Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi; www.hmb.gov.tr.
Sonuç
Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçilmesi ile birlikte özellikle
devletin idari teşkilat yapılanmasında değişiklikler gerçekleşmiştir. Bu
bağlamda, özellikle devletin en önemli kurum ve bakanlıklarından birisi
olan Maliye Bakanlığının idari teşkilat yapılanması değişmiştir. Yeni
sistem öncesinde Başbakanlığa bağlı kuruluş olarak faaliyet gösteren
Hazine Müsteşarlığı bakanlık bünyesinde dâhil edilmiştir. Bu kapsamda da
bakanlığın idari teşkilat yapılanmasında önemli değişiklikler olmakla
birlikte; söz konusu değişiklikler ekonomik politikaların belirlenmesi,
uygulanması ve koordine edilmesi açısından söz konusu bakanlığın daha
verimli, etkin ve etkin çalışmasına imkân tanıyabilmektedir.
Kaynakça
AKYILMAZ, Bahtiyar, SEZGİNER, Murat ve KAYA, Cemil, (2018);
Türk İdare Hukuku, 9. Baskı, Savaş Yayınevi, Ankara.
ATAY, E. Ethem, (2018); İdare Hukuku, Temel Hukuk Dizisi, Seçkin
Yayıncılık, Ankara.
DERDİMAN, Cengiz, (2011); İdare Hukuku, 4. Baskı, Alfa Aktüel
Yayınları, Bursa.
305 GÖZLER, Kemal, (2009); İdare Hukuku Cilt I, 2. Baskı, Ekin Kitabevi,
Bursa.
GÖZLER, Kemal ve KAPLAN, Gürsel, (2018); İdare Hukuku Dersleri,
20. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa.
GÖZÜBÜYÜK, A. Şeref ve TAN, Turgut, (2001); İdare Hukuku Cilt I
Genel Esaslar, 2. Baskı, Turhan Kitabevi, Ankara.
MERİÇ, Metin ve BÜLBÜL, Duran, (2013); Mali Yapı, Gazi Kitabevi,
Ankara.
ÖZBİLEN, Şevki, (2013); Mali Yapı, Gazi Kitabevi, Ankara.
ÖZTÜRK, Nazım, (2013); Kamu Mali Yönetimi: Mali Kurumlar, Ekin
Kitabevi, Bursa.
ÖZTÜRK, Nazım, (2017); Mali Yönetim, Ekin Kitabevi, Bursa.
www.hmb.gov.tr.
1961 Anayasası.
1982 Anayasası.
RESMİ GAZETE, (2018); 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi.
RESMİ GAZETE, (2018), 4 sayılı Bakanlıklara Bağlı, İlgili, İlişkili Kurum
ve Kuruluşlar ile Diğer Kurum ve Kuruluşların Teşkilatı Hakkında
Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi.
306
306
MOBİLYA SEKTÖRÜNDE LOJİSTIK MALİYETLER VE
ANALİZİ
Gülay İRAK1-Mehmet Naci SÖNMEZ2
Özet
Lojistik, doğru ürünlerin doğru miktarda, doğru zamanda, doğru
mekânda, doğru alıcıya, doğru fiyatla ulaştırılması sürecinde
gerçekleştirilmesi gereken faaliyetler zincirinin tamamı anlamına
gelmektedir. Lojistik maliyetleri ise bu faaliyetler zincirinden doğan tüm
işlemlerin (depolama, ambalajlama, elleçleme, sipariş işleme, taşıma
vb.) başlangıcından sonuçlandırılmasına kadar ortaya çıkan tüm
maliyetlerdir. Teknolojinin gelişmesi ile her geçen gün firmaların
birbiriyle rekabet etmesi zorlaşmaktadır. Her firmanın eş zamanlı olarak
istediği bilgi ve ürüne ulaşma fırsatı arz ve talep buluşmasının
kolaylaşması bir avantaj olmasına rağmen rekabet üstünlüğü
karmaşasına sebep olmaktadır. Bu durum rekabeti etkileyen unsurlardan
biri olan fiyat ve fiyatları etkileyen maliyet etkinliğinin önemini
artırmıştır. Maliyetlerin önemli bir kısmını oluşturan lojistik
maliyetlerin analiz edilip yönetilmesi ve kontrol altına alınması zorunlu
hale gelmiştir. Bu çalışmanın amacı; Ankara Siteler Bölgesi’nde faaliyet
gösteren mobilya satış mağazalarının lojistik maliyetlerini diğer
maliyetlerden ayrı olarak hesaplayıp hesaplamadıklarını, hesaplamada
hangi giderleri lojistik maliyetlerine dâhil ettiklerini ve hangi lojistik
maliyet yönetimi yaklaşımını kullandıklarını ortaya koymaktır. Bu
kapsamda yapılan veri değerlendirilmesi sonucunda lojistik maliyetlerin
yönetilmesi ve kontrol altına alınmasının önemine vurgu yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Lojistik Maliyetler, Lojistik Maliyetlerin
Yönetimi, Mobilya Sektörü Lojistik Maliyetleri
1- GİRİŞ
İşletme faaliyet alanlarından biri olan lojistik; malzeme, ürün ve bilgi
akışını sadece işletme içinde değil, aynı zamanda tüm tedarik zincirinde en
iyi hale getirmektedir. Planlama, uygulama ve izlemeyi içeren malzeme,
ürün ve bilgi akışıyla ilgili tüm süreç, lojistiğin ilgi alanına girmektedir.
Lojistik sistemi ve çeşitli alt sistemlerinde ortaya çıkan faaliyetler,
maliyetleri oluşturmaktadır. Doğru lojistik maliyetleme yaklaşımı, tedarik
1 Dr. Öğretim Üyesi, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi,
[email protected]. 2 Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, [email protected].
307
307
zinciri ve zincirin her bir parçasında, geniş kapsamlı lojistik maliyet yapısı
bakış açısını sağlamaktadır (Ślusarczyk ve Kot, 2013: 91).
Son dönemde gerçekleştirilen literatür çalışmalarına göre işletmelerin
lojistik maliyetleri, toplam maliyet içerisinde önemli bir oran
oluşturulduğu görülmüştür. Lojistik faaliyetler ile ilgili gerçekleştirilen
çalışmalar, lojistik maliyetlerin işletmelerin toplam maliyetlerinin
%30’una kadar ulaşabildiğini göstermiştir. Böyle bir durumda işletmelerin
faaliyetlerini hem sürdürebilir, hem de etkin ve etkili hale getirmek ancak
tüm maliyetlerin ölçülüp, raporlanması ve yönetilmesi ile mümkündür.
Ülkemizde lojistik maliyetlerinin toplam üretim maliyetlerdeki oranın
yüksek olduğu sektörlerden birisi de mobilya sektörüdür. Türkiye mobilya
sektörü, yaklaşık 6 milyar dolarlık üretim kapasitesine sahiptir (sektörün
ölçülemeyen rakamlarının toplamının 12,5 milyar $ olduğu
düşünülmektedir). Türkiye, üretimini gerçekleştirdiği mobilyaların
%34’ünü ihraç etmektedir. Bu alanda rakiplerimiz; Polonya (%83),
Vietnam (%86), Romanya (%93), Malezya (%62) ve Meksika (%85)’dır
(MÜSİAD, 2018).
“Ulusal ve uluslararası pazarlara yönelen Türk mobilya sektöründe
panel, masif mobilya, kanepe, oturma grubu, tablalı mobilya (mutfak,
banyo, ofis, yatak odası), bahçe mobilyaları, mobilya aksam ve parçaları,
taşıt mobilyaları, hastane mobilyaları, otel mobilyaları, aksesuarlar gibi
geniş yelpazede üretim yapılırken, ithal ürün/malzeme kullanımı sınırlı
kalmaktadır. Bu yönüyle katma değeri yüksek sektörler arasında yer alan
istihdam kapasitesi en yüksek sektörlerden biri olan mobilya sanayi, yurt
genelinde her ile ve ilçeye dağılmış durumdadır” (TOBB, 2017). “Ankara
mobilya üretiminde her zaman için önemli bir merkez olmuştur. TÜİK
verilerine göre toplam istihdam düzeyi ve işletme sayısı itibari ile
İstanbul’un ardından gelmektedir. Ankara’da mobilya sektörü Siteler
semtiyle özdeşleşmiştir” (İGM, 2018)
Bu çalışmanın amacı; Ankara Siteler Bölgesi’nde faaliyet gösteren
mobilya satış mağazalarının lojistik maliyetlerini diğer maliyetlerden ayrı
olarak hesaplayıp hesaplamadıklarını, hesaplamada hangi giderleri lojistik
maliyetlerine dâhil ettiklerini ve hangi lojistik maliyet yönetimi
yaklaşımını kullandıklarını ortaya koymaktır. Bu kapsamda yapılan veri
değerlendirilmesi sonucunda lojistik maliyetlerin yönetilmesi ve kontrol
altına alınmasının önemine vurgu yapılmıştır.
Çalışmanın; ilk bölümünde lojistik maliyetlerin tanımı ve
sınıflandırılması, lojistik faaliyetleri maliyetlendirme yaklaşımları
açıklanmış, ikinci bölümde ise Ankara Siteler bölgesinde faaliyet gösteren
308
308
mobilya işletmeleri üzerine örnek bir uygulama gerçekleştirilmiştir. Sonuç
bölümünde, yapılan veri değerlendirilmesi sonucunda lojistik maliyetlerin
yönetilmesi ve kontrol altına alınmasının önemine vurgu yapılmıştır.
2- Lojistik Maliyetlerin Tanımı ve Sınıflandırılması
Lojistik kavramı, doğru ürünlerin doğru miktarda, doğru zamanda,
doğru mekânda, doğru alıcıya, uygun fiyat ile ulaştırılması sürecinde
gerçekleştirilmesi gereken faaliyetler zincirinin tamamı anlamına
gelmektedir (Sürmen & Aygün, 2006: 54-55). Lojistik, uzun vadede
toplum refahını artırmak amacı ile mamullerin çıkış yerinden tüketicilere
teslimatını planlama, örgütleme, taşıma ve stoklama faaliyetlerini etkin
şekilde gerçekleştirmektedir (Ceran,2009: 127).
Lojistik maliyetler, farklı şirketler tarafından farklı biçimlerde
tanımlanmaktadır. Bazı şirketler stoklarla ilgili faiz ve amortisman
giderlerini lojistik maliyet olarak kabul etmezken, bazıları tedarikçilerinin
dağıtım maliyetlerini veya satın alma maliyetlerini lojistik maliyetlerine
dahil etmektedir. Bu nedenle, bu terimin genel bir tanımı yoktur. Ancak
her şirketin kendisi için lojistik maliyetlerini tanımlaması gerekir.
Lojistik maliyetler, bir mamulün tedarik edilmesiden, müşteriye
ulaşıncaya kadar, ortaya çıkan tüm faaliyetlerin maliyetidir. Bu maliyetler,
ürünün depolanması, ambalajlanması, sevkiyata hazırlanması, taşınması
ve montajlamasıyla ilgili bütün hizmet maliyetleri ile fatura hazırlama gibi
tüm muhasebe işlemlerini içermektedir (Gürsoy, 1997: 334-335).
Genel olarak, lojistik maliyetler aşağıda yer aldığı şekilde
sınıflandırılabilir.
Taşıma Maliyetleri: Mamül ve hizmetlerin stoklara girişi, çıkışı ve
alıcıya teslimatına kadar meydana gelen, mamülün net ağırlığı, hacimel
ağırlığı, uzaklık, tehlikeli madde sınıfı gibi değişkenlere bağlı olarak
belirlenen maliyetlerdir. Taşıma maliyetleri, alışlara, sevkiyata veya her bir
müşteriye ilişkin taşıma maliyetleri olarak ayrıma tabi tutulabilir. Birçok
firma taşıma maliyetlerini minimize etmek için dağıtım hizmetlerinden
taşıma maliyetlerini dış kaynak (outsourcing) kullanımından
sağlamaktadır (Ceran & Alagöz, 2007).
Depolama Maliyetleri: Depolama, satınalması gerçekleştirilen mamul,
mamul parçaları, yarı mamul ve tamamlanmış ürünlerin belirlenen
koşullarda tutulmasıdır. Bundan dolayı lojistik faaliyetleri yönetiminin,
önemli alt dalları arasında yeralmaktadır. Depolama fonksiyonu,
mamullerin stokta bulundurularak hem üretimin aksamadan devam
309
309
etmesini hem de müşterilere zamanında teslimatın gerçekleştirilerek
müşteri memnuniyetini sağlamaktadır (Emel, Taşkın, & Deniz, 2004)
Sipariş İşleme Maliyetleri: Siparişlerin doğru alınması kadar
zamanında teslimat, siparişi doğru işleme, müşteri ile irtibat ve ihtiyaç
duyulan bilgiye sahip olmayı gerektirmektedir. Etkinlik ve verimlilik bu
hizmetlerin yerine getirilmesi düzeyine göre şekillenmektedir. Siparişin
gerçekleştirme sürecindeki ihtiyaç duyulan tüm bilgilerin iletilmesi gibi
maliyetleri içermektedir (Ceran & Alagöz, 2007).
Stok Bulundurma Maliyetleri: Stoklama işlemlerinin lojistik hizmeti
veren firmalara devredilmesi ile işletmeler ürünleri girişleri ve çıkışları
arasında oluşacak risk ve maliyetlerden kurtulmuş olurlar. Başarılı bir stok
yönetiminin hedefi, müşterilerin ihtiyaçlarını karşılayacak oranda
sağlanmasıdır. Bunu gerçekleştirirken diğer lojistik hizmetlerini de
gözönünde bulundurarak stok dengesini belirlemek gerekir (Emel, Taşkın,
& Deniz, 2004). Yüksek stok bulundurma hem riskli hem de lojistik
maliyetlerin artmasına neden olur.
Elleçleme Giderleri: Elleçleme; ürün, hammade, parça, paket, palet,
vb. unsurların A noktasından B noktasına, en verimli şekilde tüm
hareketleri ile ilgili ortaya çıkan giderdir. Bununla birlikte yukarıdaki
tanımlamalara ek olarak, gündelik depo dilinde ambalajlama, paketleme,
etiketleme, ayrıştırma, sınıflandırma, birleştirme, paletleme gibi çok sayıda
işlem elleçleme faaliyeti olarak değerlendirilmektedir (Temesist, 2019)
Müşteri Hizmetleri Maliyetleri: Müşteri siparişleri sürecinde, iade
mallar, servis ve yedek parça desteği ve benzeri hizmetlerin
gerçekleştirilmesi sonucunda ortaya çıkan maliyetlerdir.
Diğer Lojistik Maliyetler: Üçüncü taraf lojistik hizmeti sağlayıcıların
yönetimi, üretim planlaması, zamanlama, paketleme, montaj, bilişim
sistemleri ve bilgi teknolojileri ile ilgili faaliyetlerin gerçekleştirilmesi
sonucu ortaya çıkan maliyetlerdir.
3- Lojistik Faaliyetleri Maliyetlendirme Yaklaşımları
Lojistik faaliyetlerde maliyetlerin önemli bir kısmını ürünleri taşıma,
depolama, talep tahmin, üretim planlama, müşteri hizmetleri, stok yönetim,
satın alma, sipariş yönetim, dağıtım, elleçleme, koruyucu ambalajlama,
fabrika, depo yeri seçimi, atık yönetimi ve kontrol maliyetleri
oluşturmaktadır. Söz konusu faaliyetlerin bütününe lojistik, bu
faaliyetlerdeki maliyetler toplamına ise lojistik maliyetler adı
verilmektedir (Şen, 2014). Lojistik süreçte işletme kaynaklarının tüketimi
ile birlikte lojistik maliyetler oluşmaktadır. Bu noktada lojistik maliyetler,
310
310
bir maliyet hesaplama yönteminden farklı olarak faaliyet maliyetleri olarak
düşünülmelidir (Özkan, 2006) Lojistik faaliyetleri maliyetleme
yaklaşımları aşağıda yer almaktadır.
Faaliyet Tabanlı Taliyetleme Yaklaşımı: Lojistik faaliyetler
açısından bakıldığında faaliyet tabanlı maliyet yöntemi için önemli ayrım,
tedarik zinciri sürecinde ortaya çıkan zaman ve kaynak sarfiyatının maliyet
etkilerini saptamanın gerekliliğidir (Hacırüstemoğlu & Şakak, 2002).
Faaliyet tabanlı maliyetlemenin, işletmelerin lojistik süreçleri boyunca
uygulanmasında en önemli avantajlardan biri, müşteri sipariş
hareketlerinin ayrı ayrı izlenebilmesine ve müşterilerin her biri için
gereken dağıtım faaliyetlerinin sağlıklı bir biçimde hesaplanabilmesine
olanak sağlamasıdır. Bu yönüyle faaliyet tabanlı maliyetleme yaklaşımı,
geleneksel sistemlere oranla daha mantıklı bir temel üzerine oturmaktadır
(Gümüş, 2009)
Faaliyet tabanlı maliyetleme yaklaşımının, lojistik faaliyetlerinde
başarı sağlamasında en önemli nokta; lojistik faaliyetlerin kaynak
maliyetleri ve maliyet sürücüleri arasındaki iletişimin kaliteli bir şekilde
yorumlanıp analiz edilebilmesidir. Buna göre lojistiik maliyet yönetiminde
faaliyet tabanlı maliyetleme yöntemi; Müşteri-ürün karlılığının ölçülmesi
için stratejik bir amaç; işletme yöneticileri ve müşterilerine değer oluşturan
faaliyetlerin belirlenmesi için operasyonel kontrol aracı olmuştur (Gümüş,
2009).
Hedef Maliyetleme Yaklaşımı: “Bir mamule ait beklenen kar oranını
kazandıracak kabul edilebilir maliyet düzeyi” olarak tanımlanan hedef
maliyetleme yaklaşımı, bir anlamda stratejik açıdan karlılık ile maliyetleri
yönetme sürecidir (Hacırüstemoğlu & Şakak, 2002).
İşletmelerin mevcut faaliyetlerinde lojistik maliyetler, toplam mamul
maliyetlerinin içerisinde önemli bir oranı oluşturmaktadır. Bu yüzden
işletmeler lojistik maliyetlerini belli oranda düşürme çabası içerisine
girmişlerdir. Bu arayışta işletmeler hedef maliyetleme yaklaşımını da bir
yöntem olarak kullanmaktadırlar. Lojistikte hedef maliyetlemede temel
amaç, öngörülen kar marjını sağlamak için gereken lojistik süreçlerini
gerçekleştirmektir. Bu amaçla hedef maliyetleme, efektif bir plan ve
örgütleme ile beraber lojistik maliyet yönetimi için de
uygulanabilmektedir (Yardımcıoğlu vd., 2012).
Kaizen Maliyetleme: Kaizen, sürekli iyileştirme arayışı sürecini ifade
etmektedir. Bazı Japon şirketleri, ürünler üretildikten sonra hedef maliyet
planlama sürecini bir kaizen süreci ile ilişkilendirmişlerdir. Diğer şirketler,
örneğin, kısa ile orta ürün yaşam döngüleri olanlar, hedef
311
311
maliyetlendirmeye daha fazla odaklanmışlar. Onların yaklaşımı sürekli
iyileştirme ile farklı tasarım ve geliştirme aşamalarında (yani, hedef
maliyetlendirmenin farklı aşamalarında) birkaç ürün nesline sahip
olmaktır. Diğer şirketler, daha uzun ürün yaşam döngüsüne sahip olan daha
olgun pazarlarda, işlemler sırasında kaizen'e daha fazla önem
vermektedirler. (Sani & Allahverdizadeh, 2012 ). Uyar’ın (Uyar, 2018)
değerlendirmesine göre Kaizen Maliyetleme, ürün yaşam döngüsünün
üretim aşamasında maliyetleri aşağı çekmek için uygulanan sürekli
iyileştirme faaliyetleridir. Bununla birlikte mevcut mamüllerin daha
kaliteli ve düşük maliyetle üretimi Kaizen maliyetleme yaklaşımının
hedefidir. Ürün yaşam döngüsü kısa olan ürünlerin, üretimini
gerçekleştiren işletmelerin, üretim süreçlerinin ömrü, ürünlerin ömründen
daha uzundur. Bu nedenle bu işletmeler, mamulün kendisi yerine imalat
aşamalarındaki üretim süreçlerine odaklanarak yüksek tasarruf
sağlanabileceği Kaizen maliyetleme yaklaşımında üretim alternatifi
arayışına ve üretimi iyileştirmeye öncelik verirler.
Tam Maliyetleme Yaklaşımı: Maliyet muhasebesi kayıtlarını bu
şekilde tutan şirketler, maliyetler hakkında tam bilgi alırlar. Maliyetlerin
hangi birim ve faaliyete ait olduğunu belirtmektedir ( Stępień, Łęgowik,
Skibińska, & Turek, 2016). Tam maliyetleme yaklaşımını uygulayan
işletmelerde, üretimle ilgili maliyet unsurlarının tamamı bilançonun
aktifinde stoklar içerisinde raporlanmaktadırlar. Raporda yeralan gider
tutarları, satışı bitmiş ürünlerden olduğu için kesin giderlerdir ve kar veya
zararın tespit edilmesinde doğru muhasebe kayıt bilgisi sunmaktadır.
Bundan dolayı tam maliyetleme yöntemi, işlemi tamamlanmış kar veya
zararın tespit edilebilmesinde etkili ve verimli bir maliyetleme yaklaşımı
olarak değerlendirilmektedir (Gürbüz & Öztürk, 2017)
Fiili Maliyetleme Yaklaşımı: Maliyetlerin üretimin
tamamlanmasından sonra, gerçek verilere dayanılarak hesaplandığı bir
sistemdir. Bu sistemde üretilen mamullere faaliyet dönemi içinde oluşan
üretim giderleri yüklenmektedir. Bu yaklaşım, bütçelenmiş tutar veya
standartları içermez. Bu maliyetleme yaklaşımı, ürünlerin üretim
sürecinden müşteriye teslimine kadar olan süreçte ortaya çıkan lojistik
faaliyetlerle ilgili maliyetlerin hesaplanmasında, süreçte ortaya çıkan
gerçek verileri kullanmaktadır. Bu yöntemin sakıncası, tüm fiili
maliyetlerin derlenmesi ve ayrıştırılması gerektiğinden, tükenen stokların
ve satılan mal maliyetlerinin değerlemesinin daha uzun zaman
gerektirmesidir (Bragg, 2019).
Standart Maliyetleme Yaklaşımı: Girdiler için önceden belirlenmiş
tüketim oranlarına (standartlarına) dayanan bir yöntemdir (Sani &
312
312
Allahverdizadeh, 2012 ). Standart maliyetleme yaklaşımının diğer maliyet
hesaplama yaklaşımlarından farkı, standart maliyetleme yaklaşımında,
üretim maliyetlerinin bilimsel yöntemlerle üretim gerçekleşmeden
hesaplanmasıdır. Standart maliyetleme yaklaşımının en önemli özelliği
üretimin gerçekleştirilmesinden önce, beklenen maliyetlerin hesaplandığı
bir dayanak niteliğine sahip olmasıdır. Standart maliyetlerin, fiili
maliyetlerle karşılaştırılıp olumlu ve olumsuz sapmaların tespit edilmesi,
maliyet sistemlerinin son evresini oluşturmaktadır. Bu yöntem, yöneticiler
için etkin bir planlama ve kontrol fonksiyonu olan ekonomik bir yönetim
aracıdır (Görmüş, Bulca, & Yeşil, 2015).
Değişken Maliyetleme: Üretim miktarı veya ürün hacmine bağlı olarak
değişkenlik gösteren maliyetlerdir. Değişken maliyetler teslimatı
gerçekleştirilecek mal hacmindeki ve / veya bu malların teslimatı için
katedilecek mesafedeki değişikliklerle değişen, tedarik zinciri
kaynaklarının parasal değerini ölçmektedir. Örneğin, teslimat aracını
çalıştırmak için gereken yakıt maliyetleri değişken bir maliyet olarak kabul
edilmektedir (Abdallah, 2004).
4- Çalışmanın Amacı, Örneklem ve Metodoloji
Çalışmanın Amacı; Ankara Siteler Bölgesi’nde faaliyet gösteren
mobilya satış mağazalarının, lojistik maliyetlerini diğer maliyetlerden ayrı
olarak hesaplayıp hesaplamadıklarını, hesaplamada hangi giderleri lojistik
maliyetlerine dâhil ettiklerini ve hangi lojistik maliyet yönetimi
yaklaşımını kullandıklarını ortaya koymaktır.
Çalışmanın Örneklemi; Ankara siteler bölgesinde faaliyet gösteren
1224 mobilya satış mağazası bulunmaktadır (AKA, 2012). Bu verinin
güncel bilgisine ulaşmak için tüm meslek odaları ve dernekler aranmış
ancak ilgili mağazaların bazılarının farklı meslek odalarına (ATO,
Mobilyacı ve Lakeciler Odası, Ankara Marangoz ve Esnaf Odası vb)
kayıtlı olmaları bazılarının ise hiçbir odaya kayıtlı olmamasından dolayı
net bilgisine ulaşılamamıştır. Daha sonra CİMER üzerinden Yahya Galip
Vergi Dairesi Müdürlüğü’nden bilgi talep edilmiş ancak “bilgilerin temini
talebiniz; özel bir çalışma, araştırma gerektirdiğinden 4982 Sayılı Bilgi
Edinme Kanununun 7/2. maddesi gereğince karşılanamamaktadır” cevabı
alınmıştır. Dolayısıyla Ankara Siteler bölgesinde faaliyet gösteren yaklaşık
1.200 mobilya satış mağazası tahmin edilerek, 260 firma ziyaret edilmiş
ancak 72 firmaya anket uygulanabilmiştir. İşletmelerin anketi
cevaplamama nedenleri; merkez ofislerinin ya Ankara’nın farklı
semtlerinde ya da Ankara dışında olmaları, müşterilerden dolayı vakit
ayıramamaları veya anket doldurmak istememeleri olmuştur.
313
313
Çalışmanın Metodolojisi; İşletmelerin lojistik maliyetlerini diğer
maliyetlerden ayrı olarak hesaplayıp hesaplamadıklarını, hesaplamada
hangi giderleri lojistik maliyetlerine dâhil ettiklerini ve hangi lojistik
maliyet yönetimi yaklaşımını kullandıklarını belirlemek amacıyla iki
bölümden oluşan anket hazırlanmış. İlk bölüm lojistik maliyelerini diğer
maliyelerden ayırmayanlar işletmeleri belirlemek, ikinci bölüm ise lojistik
maliyelerini diğer maliyetlerden ayrı analiz eden işletmeleri tespit edip ve
bu işletmelerin hesaplamada hangi giderleri lojistik maliyetlerine dâhil
ettiklerini ve hangi lojistik maliyet yönetimi yaklaşımını kullandıklarını
belirlemektir. 72 firma ile yüz yüze görüşülerek veriler alınmış ve elde
edilen veriler Excel programı ile analiz edilmiştir.
Bulgular Ve Yorumlar
Bu bölümde elde edilen verilerin analizi ve analize ilişkin yorumlara
yer verilmiştir.
Tablo 1: Ankete Katılan İşletmelerin Lojistik Maliyetlerinin
Toplam Üretim Maliyetleri İçindeki Payı
Lojistik Maliyet Oranı İşletme Sayısı Oran (%)
%30’un altında’dır. 58 81
%30-%40 14 19
%41-%50 0 0
%51-%60 0 0
(%60’ın üzerinde’dir. 0 0
Toplam 72 100
Toblo 1’e göre ankete katılan işletmelerin %81’inde lojistik
maliyetlerin toplam üretim maliyelerindeki oranının %30’un altında ve
%19’unda ise lojistik maliyetlerin toplam üretim maliyetlerindeki oranının
%30-%40 arasında olduğu görülmektedir. Ağırlıklı olarak lojistik
maliyetlerin toplam üretim maliyetleri içindeki payının %30’un altında
olduğu söylenebilir.
Şekil 1: Ankete Katılan İşletmeler Lojistik Maliyetlerini Diğer
Maliyetlerden Ayrı Olarak Raporlayıp Raporlamadıkları
314
314
Şekil 1’e göre ankete katılan işletmelerin %83’ünün lojistik
maliyetlerini diğer maliyetlerden ayırmadıkları, %17’lik kısmının ise
lojistik maliyetlerini diğer maliyetlerden ayrı olarak raporladıkları
görülmektedir. Bu verilere göre mobilya sektöründe faaliyet gösteren
işletmelerin, ağırlıklı olarak lojistik maliyetlerini diğer maliyetlerden ayrı
raporlamadıkları söylenebilir.
Şekil 2: Ankete Katılan İşletmelerden Lojistik Maliyetlerini Ayrı
Raporlamayanlar, Gelecek Yıllar İçin Lojistik Maliyetlerinizi Diğer
Maliyetlerden Ayrı Olarak Raporlamayı Düşünüp Düşünmedikleri
Şekil 2’ye göre ankete katılan ve lojistik maliyetlerini diğer
maliyetlerden ayrı olarak raporlamayan işletmelerin %80’inin gelecek
yıllarda da ayrı raporlamayı düşünmedikleri , %20’lik kısmının ise gelecek
yıllarda lojistik maliyelerini diğer maliyetlerden ayrı olarak raporlamayı
düşündükleri görülmektedir.
17%
83%
Lojistik Maliyetlerini Diğer Maliyetlerden
Ayırma
Ayrı Raporlayanlar
Ayrı Raporlamayanlar
20%
80%
Gelecek Yıllarda Lojistik Maliyetlerini Ayrı
Raporlamayı Düşünüp Düşünmedikleri
Ayrı Raporlamayı Düşünenler
Ayrı Raporlamayı Düşünmeyenler
315
315
Tablo 2: Ankete Katılan İşletmelerden Lojistik Maliyetlerini Diğer
Maliyetlerden Ayrı Olarak Raporlayanlar Hangi Giderleri Lojistik
Maliyetlere Dâhil Etmektedir
Lojistik Giderleri İşletme Sayısı Oran (%)
Taşıma Giderleri 12 100
Depolama Giderleri 11 92
Sipariş İşleme ve Haberleşme Sistemleri
Giderleri 1 8
Stok Bulundurma ve Yönetimi Giderleri 10 83
Elleçleme Giderleri 6 50
Müşteri Hizmetleri Giderleri 6 50
Toplam 12
Tablo 2’deki verilere göre lojistik maliyelerini diğer maliyelerden
ayıran işletmelerin %100’ü taşıma giderlerini, %92’si depolama
giderlerini ,%83’ü Stok bulundurma ve yönetim giderlerini, %50’si
elleçleme giderlerini ve müşteri hizmetleri giderlerini , %8’i ise sipariş
işleme ve haberleşme sistemleri giderlerini lojistik maliyetlerine dâhil
ettikleri görülmektedir. İşletmeler, ağırlıklı olarak taşıma giderlerini,
depolama giderlerini, stok bulundurma ve yönetim giderlerini lojistik
maliyetleri kapsamında değerlendirmektedirler.
Tablo 3: Lojistik Maliyetlerinin Diğer Maliyetlerden Ayrı Olarak
Raporlanması Şirket İçi Maliyet Yönetiminin Etkinliği, Müşteri
Hizmetleri Açısından ve Üretim Süreçleri Etkinliklerinde Somut
Faydalar Sağlayıp Sağlamadığı
Somut Fayda
Sağlıyor
Somut Fayda
Sağlamıyor
İşletme
Sayısı
Oran
(%)
İşletme
Sayısı
Oran
(%) Toplam
Maliyet Yönetimi
Etkinliği
Açısından Somut Fayda
Sağlama
12 100 0 0 12
Müşteri Hizmetleri
Açısından Somut Fayda
Sağlama
9 75 3 25 12
Üretim Süreçlerinde ve
Etkinliklerinde Somut
Fayda Sağlama
12 100 0 0 12
316
316
Tablo 3’teki verilere göre lojistik maliyelerini diğer maliyelerden
ayıran işletmelerin %100’ü hem maliyet yönetimi etkinliği hem de üretim
süreçlerinde ve etkinliklerinde somut fayda sağladığı, müşteri hizmetleri
açısından ise %75’inin somut fayda sağladığı görülmektedir.
Tablo 4: Lojistik Faaliyetleri Maliyetlerinin Hesaplanmasında
Hangi Maliyetleme Yaklaşımları Sıklıkla Kullanılıyor
Maliyetleme
Yaklaşımları
Uygulanmıyor Uygulanması
Düşünülüyor Uygulanıyor
İşletme
Sayısı
Oran
(%)
İşletme
Sayısı
Oran
(%)
İşletme
Sayısı
Oran
(%)
Topl
am
Fiili
Maliyetleme 4 33 0 0 8 67 12
Standart
Maliyetleme 3 25 0 0 9 75 12
Tam
Maliyetleme 7 58 2 29 5 42 12
Değişken
Maliyetleme 5 42 0 0 7 58 12
Faaliyet
Tabanlı
Maliyeleme
6 50 3 50 6 50 12
Hedef
Maliyetleme 9 75 1 11 3 25 12
Kaizen
Maliyetleme 11 92 1 14 0 0 12
Tablo 4’teki verilere göre lojistik faaliyetleri maliyetlerinin
hesaplanmasında kullanılan maliyetleme yaklaşımlarının kullanım
oranları; standart maliyetleme %75, fiili maliyetleme %67, değişken
maliyeleme %58, faaliyet tabanlı maliyetleme %50, tam maliyetleme %42
ve hedef maliyetleme %25 oranında olduğu görülmektedir. Bu
maliyetleme yaklaşımlarından bazılarını kullanmayan işletmelerden,
gelecek yıllarda uygulamayı düşünenlere bakıldığında; %50’si faaliyet
tabanlı maliyetleme , %29’u tam maliyetleme, % 14’ü kaizen maliyetleme
ve %11’i hedef maliyetleme yaklaşımını uygulamayı düşündüklerini
belirtmişlerdir.
5- SONUÇ
Küresel pazarda rekabet koşullarının her geçen gün değişmesi, ürün
yaşam döngülerinin kısalması, ürün tutundurma gibi faaliyetler için daha
çok harcama yapma zorunluluğu, işletmelerin ürün karlılığını azaltmıştır.
Bu durum, maliyetleri etkileyen unsurları işletmelerin odak noktası haline
317
317
getirmiş ve ürün maliyetlerinin önemli bir kısmını oluşturan lojistik
maliyet süreçlerinin (depolama, ambalajlama, elleçleme, sipariş işleme,
taşıma vb.) yönetimi gereksinimini artırmıştır.
Mobilya sektöründe, lojistik maliyetlerin yönetimini incelemeyi
amaçlayan çalışmanın analizi sonucunda; ağırlıklı olarak lojistik
maliyetlerinin toplam üretim maliyetleri içindeki payının %30’un altında
olduğu görülmüştür. İşletmelerin %83’ünün lojistik maliyetlerini diğer
maliyetlerden ayırmadıkları görülmüştür. Lojistik maliyetlerini ayrı
raporlamayan işletmelerin %80’inin gelecek yıllarda da ayrı raporlamayı
düşünmedikleri tespit edilmiştir. İşletmelerin, ağırlıklı olarak taşıma
giderlerini, depolama giderlerini ve stok bulundurma ve yönetimi
giderlerini lojistik maliyetleri kapsamında değerlendirdikleri görülmüştür.
Lojistik maliyetlerin ayrı olarak raporlanması, işletmelere maliyet
yönetimi etkinliği, müşteri hizmetleri, üretim süreçleri ve etkinliği
açısından somut fayda sağlamaktadır. İşletmeler, lojistik faaliyet
maliyetlerinin hesaplanmasında ise ağırlıklı olarak standart maliyetleme,
fiili maliyetleme, değişken maliyetleme ve faaliyet tabanlı maliyetleme
yöntemlerini kullanmaktadırlar.
Anketin sonuçları esas alındığında, lojistik maliyetlerini diğer
maliyetlerden ayrı olarak raporlayan işletmelerde, lojistik sürecinde ortaya
çıkan faaliyetlerin maliyetlerinin ayrıntılı olarak takip edilebilmesine,
uygulanan modern maliyet yönetimi yaklaşımları ile de süreçte ortaya
çıkan değer yaratan ve değer yaratmayan faaliyetlerin analizine yardımcı
olacaktır. Ayrıca süreçte değer yaratan faaliyetlere daha çok odaklanılması
ile sürecin daha da iyileştirilmesi, böylece karlılığın, müşteri
memnuniyetinin ve hizmet kalitesinin artmasını sağlayacaktır.
Lojistik maliyetlerini ayrıntılı olarak izleyen işletmelerde,
operasyonların daha ayrıntılı gözlemlenmesi ile tedarik ve gönderilerdeki
değişikliklere daha hızlı cevap verilmesi; ürün ve malzemelerin akışını
engelleyen lojistik darboğazlarının aşılması sağlanmış olacaktır.
KAYNAKÇA
Abdallah, H. (2004). Guidelines for Assessing Costs in a Logistics System
-An Example of Transport Cost Analysis . Arlington: DELIVER Logistics
for Health .
AKA. (2012). Siteler, Mobilya ve Ankara . Ankara : Ankara Kalkınma
Ajansı .
318
318
Bragg, S. (2019, 06 18). AccountingTools Accounting CPE COURSES &
BOOKS. www.accountingtools.com:
https://www.accountingtools.com/articles/what-is-actual-costing.html
adresinden alındı
Ceran, Y., & Alagöz, A. (2007). LOJİSTİK MALİYET YÖNETİMİ:
LOJİSTİK MALİYETLER VE. Yönetim Bilimleri Dergisi, (5: 2).
Emel, G. G., Taşkın, Ç., & Deniz, G. (2004). Tedarik Zinciri Yönetimi:
Otomotiv Sektöründe Bir Araç . T.C. Marmara Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü Öneri Dergisi, 6(21), 59-70.
Gökçen, G. (2003). Lojistik Maliyetler. Muhasebe Bilim Dünyası Dergisi,
63-74.
Görmüş, A. Ş., Bulca, H., & Yeşil, T. (2015). Yönetimin Etkinliği
Açısından Standart Maliyet Yönteminin Uygulanması. Uşak Üniversitesi
Sosyal Bilimler Dergisi, 8/2.
Gümüş, Y. (2009). Lojistik Faaliyetlerin Rekabet Stratejileri ve İşletme
Karı İle Olan İlişkisi. Muhasebe ve Finansman Dergisi, 97 - 114.
Gürbüz, G., & Öztürk, E. (2017). TAM MALİYET VE NORMAL
MALİYET YÖNTEMLERİNİN UFRS (TFRS) VE BOBİ FRS’DEKİ
DÜZENLEMELER ÇERÇEVESİNDE İNCELENMESİ. Finans Ekonomi
ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt : 2 Sayı :2.
Gürsoy, C. T. (1997). Yönetim ve Maliyet Muhasebesi. İstanbul: Lebib
Yalkın Yayımları ve Basım İşleri.
Hacırüstemoğlu, R., & Şakak, M. (2002). Maliyet Muhasebesinde Güncel
Yaklaşımlar. İstanbul: Türkmen Kitapevi.
İGM. (2018). MOBİLYA SEKTÖR RAPORU. Ankara: İhracat Genel
Müdürlüğü Maden, Metal ve Orman Ürünleri Dairesi.
MÜSİAD. (2018). DTM MOBiLYA VE ORMAN URUNLERİ SEKTÖREL
RAPORU. İstanbul : MÜSİAD.
Özkan, M. (2006). Maliyet Sistemleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi
Yayınları.
Sani, A. A., & Allahverdizadeh, M. ( 2012 ). Target and Kaizen Costing.
World Academy of Science, Engineering and Technology International
Journal of Mechanical and Industrial Engineering, Vol:6, No:2.
Ślusarczyk, B., & Kot, S. (2013). Logistics Costs Identification In Sme In
Poland. Advanced Logistic System. 7(1), 91-96.
319
319
Stępień, M., Łęgowik, S. Ś., Skibińska, W., & Turek, I. (2016).
Identification and Measurement of Logistics Cost Parameters in the
Company. Transportation Research Procedia , 490-497.
Sürmen, Y., & Aygun, D. (2006). Türkiye’de Lojistik Faaliyetler ve
Muhasebe. Muhasebe ve Finansman Dergisi-1, 54-65.
Şen, İ. K. (2014). Lojistik Faaliyetlerin Yönetimi ve Maliyetleme
Yaklaşımları. Çankırı Karatekin Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
Fakültesi Dergisi, ss.83-106.
Temesist. (2019, 04 15). https://temesist.com:
https://temesist.com/malzeme-ellecleme-material-handling-nedir
adresinden alındı
TOBB. (2017). TÜRKİYE MOBİLYA ÜRÜNLERİ MECLİSİ SEKTÖR
RAPORU. Ankara: TOBB Yayın No: 2018/304.
Uyar, M. (2018). Maliyet Muhasebesi Yaklaşımlarının Araştırma
Geliştirme Yetkinliği Üzerine Etkileri: Üretim İşletmelerine Yönelik Bir
Analiz. Juarnal of Busines Research Turk, 421.
320
320
DESTİNASYON TALEBİNİ ETKİLEYEN İMAJ FAKTÖRÜ:
ÇEŞME İLÇESİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA
Hakan AKYURT1
Özet
Destinasyonlarda rekabet şartlarının yoğunlaşması, turistik işletmeleri
yeni stratejiler uygulamaya yönlendirmiştir. Destinasyon kaynaklarının
verimli ve etkin şekilde kullanımı zorunlu hale gelmiştir. Turistik talebin
arttırılması ve sürdürülebilir olarak planlanması işletmelerin geleceği
açısından önemlidir. Bir destinasyonda turistik talebin önemli
faktörlerinden biri de imajdır. Destinasyonların özelliklerine uygun bir
imajın yaratılması gerekmektedir. Turistlerin bir destinasyonun imajı
hakkındaki algılamalarının öğrenilmesi hem işletmeler hem de o turizm
destinasyonu için önemli avantajlar sağlayacaktır. Destinasyon imajı,
turistlerin talep algılarını doğrudan etkileyen fakat birden çok faktör
tarafından etkilenen bir unsurdur. Bu çalışmada, destinasyon imajın önemi
incelenmiş, turistik talebe etkisine değinilerek Çeşme ilçesine yönelik
olarak araştırma yapılmıştır. Çalışma ile turistik bir destinasyonun talebine
etki eden imaj unsurları ortaya konarak, destinasyon imajı ile ilgili olarak
tavsiyelerde bulunulmaktadır. Çalışmada Anket tekniği kullanılmıştır.
Analizler AHP (Analitik hiyerarşi süreci) yöntemi ile analiz edilmiştir.
Analiz sonuçları ve bulgular ortaya konularak talebe etki eden destinasyon
talebini etkileyen en önemli imaj faktörü ortaya konmuştur. Çalışmanın
Çeşme’de faaliyet gösteren işletmelere ve turizmde destinasyon imajı
çalışmayı hedefleyen akademisyenlere yardımcı olması amaçlanmaktadır.
Anahtar kelimeler: Turizm, Destinasyon İmajı, Turistik Talep,
Turizm İmajı, Ayp Yöntemi
THE DESTINATION DEMAND AFFECTED BY IMAGE
FACTOR: A RESEARCH ON ÇEŞME DISTRICT
Abstract
The intensification of the competition conditions in the destinations has
led the touristic enterprises to implement new strategies. Efficient and
effectiveuse of destination resources has become mandatory. Increasing
demand for tourist and business is important for the future of sustainable
1 Dr. Öğretim Üyesi, Giresun Üniversitesi, Bulancak KK Uygulamalı Bilimler
Yüksekokulu, Turizm İşletmeciliği ve Otelcilik Bölümü,
[email protected], ORCID ID: 0000-0002-6522-684X
321
321
planning. One of the important factors of tourist demand in a destination is
the image. The characteristics of destinations should be created an
appropriate image. Understanding the perception of the image of a tourist
destination will provide significant benefits for both businesses and
tourism destination. The destination image is a factor that directly affects
the demand perception of tourists but is affected by multiple factors. This
study examined the importance of the image of the destination, referring to
the impact on tourist demand has been studied for the town of Cesme. With
the study, the image elements affecting the demand of a tourist destination
are presented and recommendations are made regarding the destination
image. Survey technique was used in the study. The analyzes were
analyzed by the AHP (Analytic Hierarchy Process) method. Analysis
results and findings are presented and the most important image factor
affecting demand demand is presented.The aim of the study is to help the
academicians working in Çeşme district and aim to study the image of
destination in tourism.
Keywords: Tourism, Destination Image, Touristic Demand, Tourism
Image, Ayp Method
1.Giriş
Turizm sektörünün günümüz şartlarında giderek artan önemi, turizme
olan ilginin artmasına neden olmaktadır. Hızla gelişim gösteren teknolojik
ilerlemeler ve ulaşım araçlarındaki yenilikler turist sayısının artmasına yol
açmıştır. Turizmden elde edilen gelirlerin dünya genelinde fazlalaşması
ile birlikte ülke yönetimleri ve girişimciler turizm yatırımlarını arttırmıştır.
Konunun ekonomik boyutunun artması ile birlikte daha fazla turistik talep
yaratmak gerekliliği ortaya çıkmıştır. Turizme uygun destinasyonlar
belirlenerek, turistik talebi çekecek çalışmalar yapılmaya başlanmıştır.
Destinasyonlara turist çekebilmenin en önemli unsurlarından biri de
destinasyonun imajının durumudur. Turist algılamalarında bir
destinasyonun imajının durumu seyahat tercihlerini etkileyen en önemli
unsurlardan biri olarak görülmektedir. Olumlu bir imajı olan
destinasyonun olumsuz imajı olan bir destinasyona göre çok daha fazla
turist çekebileceği bir gerçektir. Ülke ekonomilerine önemli bir etkiye
sahip olan turizm sektöründe destinasyon turistik çekiciliklere sahip olması
yeterli olmamaktadır. Bu destinasyonların imajının olumlu olarak
yaratılması ve sürdürülebilir bir hale getirilmesi gerekmektedir. Ancak,
sürdürülebilir bir destinasyon imajı ile turizmden elde edilen gelirlerde
sürekli hale getirilebilecektir.
322
322
Ağırlaşan rekabet koşullarında destinasyonların imajının sürekli olarak
olumlu olarak tutulması da çok zor faaliyetler bütününü kapsamaktadır.
Çünkü, turistik talepte etkili olan imaj unsurunun belirlenmesinde sürekli
değişen ve ihtiyaçları bitmeyen insan faktörü vardır. İnsanların istek ve
ihtiyaçlarına karşılık vermek için kapsamlı bir turizm çalışması
gerekmektedir. Bu nedenle, çalışma da destinasyon imajını oluşturan
boyutlar ele alınmış, bu boyutların etkisi ölçülmesine çaba harcanmıştır.
Türkiye’nin önemli turistik destinasyonlarından biri olan Çeşme ilçesini
ziyaret eden turistlerin destinasyon imajı boyutlarına karşı tutum ve
algılamaları ölçülmeye çalışılmıştır. Bu imaj boyutları arasından en
önemlisinin hangisinin olduğu AYP yöntemi ile analiz edilerek verilere
ulaşılmış ve bulgular ortaya çıkarılmıştır. Çalışma da çeşme ilçesi turizm
talebini etkileyen imaj boyutlarının önemine vurgu yapılmıştır. Ortaya
çıkan sonuçlara dayanarak destinasyon imajı ile ilgili önerilerde
bulunulmuştur. Çalışmanın destinasyon imajı konusunda çalışma yapmak
isteyen akademisyenlere ve bilgi edinmek isteyen sektör çalışanlarına
yardımcı olması hedeflenmiştir.
2.Literatür İncelemesi
2.1.Destinasyonda Turistik Talep
Turistik talep konusunu ele almadan önce konunun daha iyi anlaşılması
için destinasyon tanımının ne anlama geldiğine kısaca değinmekte fayda
vardır. İngilizce ifade edilişi “destination”; olan ve Türkçemize
“Destinasyon” olarak isimlendirilen bu kavram, “gidilecek yer”, “Turizm
Merkezi”, “Turizm Alanı”, “Turizm Bölgesi”, “Turistik İstasyon”
anlamlarını taşımaktadır. Destinasyon kavramı, birçok farklı özellikleri
olan turizm bölgeleri olarak tanımlanabilir (Ünüsan & Sezgin, 2005: 162).
Bir başka tanımda ise, “ürün ve hizmet karmasının sunulduğu turistik
ortamlar” (Kotler, Bowen & Makens, 1999: 678) olarak tanımlanmaktadır.
Destinasyonlar doğal, tarihi ve kültürel özellikleri ile birlikte çok daha
farklı turistik çekiciliklere sahip turistik bölgelerdir. Bu bölgelere olan
turistik talebin de olması muhtemel olmaktadır. Turistik talep, gelir ve
zaman açısından uygun durumda olan insanların turistik satın alma
davranışında bulunmaları olarak ifade edilebilir. Ülkeler açısından yurt içi
ve dışı olmak üzere iki farklı turistik talepten bahsetmek mümkündür. Ülke
vatandaşlarının kendi ülkelerinde turistik amaçlı olarak yaptıkları satın
almalar yurt içi turizm talebini oluştururken, kendi ülkeleri dışında turistik
amaçlı satın almaları da yurt dışı turistik talebi oluşturmaktadır (Olalı &
Timur, 1988: 195). Turist sayısı olarak ifade edilmekte olan turistik talep
kavramı, turistik faaliyette bulunanlar ile potansiyel turistleri ifade
323
323
etmektedir. Destinasyonlardaki arz kaynaklarının ve turistik ürünlerin
yetersiz olması durumunda oluşacak olan turistik talebe ise gizli talep adı
verilmektedir (Meldik, 1993: 45).
Destinasyonlarda talebi sürdürülebilir hale getirmek ve devamlılığını
sağlamak, yönetimsel açıdan önemlidir. Destinasyonların yönetimin iyi
olması da turistik talebi olumlu olarak etkileyecektir (Doğan & Gümüş,
2014: 8). Turistik talebi etkileyen birçok faktör olacağı kuşkusuzdur.
Turistlerin beklenti ve ihtiyaçlarının sonsuz olması, sürekli değişmesi ve
güncellenmesi nedeni ile turistik talebe etki eden unsurlarında değişim
göstermesi muhtemeldir. Özellikle destinasyonların özelliklerinin
farklılığı nedeni ile turistik talebi etkileyen unsurların da destinasyonlara
göre değişim göstereceği bilinmektedir. Bu farklılıklara ve turistik talebi
etkileyen faktörlerin çok olmasına rağmen, araştırmacılar tarafından talebi
etkileyen unsurlar belirtilmiştir. Bu unsurlar, reklam ve tanıtım, boş zaman,
turizm bilinci, satış geliştirme, halkla ilişkiler, marka ve imaj olarak ifade
edilmektedir (Kılıç & Demir, 2017: 79; Akyurt, 2008: 66). Bu unsurlardan
talebi etkileyen en önemli unsurlardan biri de kuşkusuz ki o bölgenin
imajının durumudur. Destinasyon imajının olumlu veya olumsuz olması
doğrudan talep üzerinde etkili olmaktadır.
2.2.Destinasyon İmajı
Turizm faaliyetleri çok yönlü unsurları ile turistlere ürün ve hizmet
sunumu yapan bir sektördür. İnsanların istek, beklenti ve ihtiyaçlarını
karşılamak oldukça zor bir işlevdir. Ancak, turistiklerin bir destinasyonu
talep etmesinde etkili olan talep yönlü unsurlar bulunmaktadır. Bu
unsurların en önemlilerinden biri de “imaj” unsurudur.
Çok kısa bir tanım ile imaj, “insanların farklı kaynaklardan edindikleri
önyargılar, fikirler, kültürler ve tecrübeler bütünü” olarak (Tolungüç, 200:
23). Bir başka tanımda ise “insanların her konu hakkındaki genel
izlenimleri, fikirleri ve beyinlerinde tasarladıkları kurgu” (Karagöz
Yerdelen, 2017: 44) olarak tanımlanabilir. Bir destinasyonun imajının
etkinliği destinasyonun turistik talebini doğrudan etkilemektedir. Bununla
birlikte, destinasyon imajı kavramı genel imaj kavramından turistik mal ve
hizmetler açısından farklılık göstermektedir.
Destinasyon imajı, bir turizm bölgesi ile ilgili olarak insanların
düşünceleri, fikirleri, hisleri ve algılarının bütünü olarak ifade edilebilir
(Gartner, 1994: 191). Turistlerin karakterleri, eğitim durumları, yaşları,
motivasyonları, düşünceleri ve seyahat istekleri gibi birçok farklı faktörün
bir turizm bölgesi için odaklanmasına destinasyon imajı adı verilmektedir.
Destinasyon imajının bir turist algılamasında oluşumunda unsurlar çok
324
324
fazladır. Bu unsurların belirlenmesi zor ve zahmet isteyen bir süreçtir
(Papadimitriou vd., 2018: 504). Destinasyon imajının belirlenmesinde
turistlerin algılamalarının neler olduğu üzerinde çalışmalar yapmak
gerekmektedir. Turistlerin seyahat ve tatil anlayışları farklılık göstereceği
için her bir destinasyonun imajı birbirine benzer olsa da, her destinasyonun
imajı farklılıklar gösterebilmektedir. Destinasyon imajı boyutları ülkelere,
ürün ve hizmetlere ve bölgelere göre farklı olacağı düşünüldüğünde,
üzerinde titizlikle çalışılması gereken bir konudur (Baloğlu ve Brinberg,
1997: 12).
2.3.Destinasyon İmajı Boyutları
Destinasyon imajını oluşturan boyutlar, turistlerin satın alma
kararlarında etkili olan ve değişime açık önemli unsurlardır. Bu boyutlar
birçok alt değişkenden oluşmaktadır. Bu alt değişkenler destinasyonun
özelliğine ve yerine göre turist algılamalarında farklılıklar
gösterebilmektedir. Turistlerin destinasyon tercihlerinde destinasyon imajı
boyutları ve alt faktörleri doğrudan etkili olmaktadır. Turistlerin, satın
alma davranışlarını etkileyen destinasyon boyutlarını yedi ana başlık
altında göstermek mümkündür (Beerli ve Martin, 2004: 625):
• Hizmet kalitesi,
• Doğal Çekicilikler,
• Çevresel Unsurlar,
• Fiyat algısı,
• Destinasyon Çekicilikleri,
• Motivasyon Faktörleri,
• Temel Faktörler.
Destinasyon imajı alt değişkenlerini aşağıdaki gibi ifade etmek
mümkündür (Beerli & Martin, 2004: 627):
- Temel Faktörler:
Ulaşım hizmetleri, Sağlık hizmetleri, Yollar,
Haberleşme ve iletişim, Kamu hizmetleri, Spor
alanları, Konaklama tesis durumu, Çalışanları
davranışı, Bölgedeki tur firmaları, Gece yaşamı,
Tanıtım ve reklam, Restoran ve bar durumu.
325
325
- Doğal Çekicilikler:
İklim durumu, nem, güneş, sahillerin durumu, doğal
manzaraları, sahillerin temizliği ve kalabalıkları, flora
ve fauna çeşitliliği, dağlar, göller, akarsular.
- Çevresel Etmenler:
Manzaranın güzelliği, Bölgedeki şehirlerin güzelliği,
temizlik, Hava ve gürültü kirliliği, Trafik sorunları,
Konaklama tesislerinin temizliği.
- Kalite Durumu:
Hizmet kalitesinin niteliği, Konaklama tesislerinin
kalitesi, Yiyecek ve içecekler kalitesi, Restoranların ve
eğlence yerlerinin kalitesi.
- Fiyat Durumu:
Hizmet fiyatları, Konaklama tesislerinin fiyatları,
Eğlence fiyatları, Yiyecek ve içecek fiyatları, Alışveriş
fiyatları.
- Motivasyon:
Yeni insanlarla tanışma, Şehir kalabalıklarından
uzaklaşmak, Stresten kaçmak, huzurlu ortam arayışı.
- Bölgesel Çekicilikler:
Kültürel ve tarihsel alanlar, festivaller ve sanatsal
imkanlar, Dinsel alanlar, Hayvanat bahçesi, Trekking
alanları, Safari gezileri, Spor alanları, bölge insanın
misafirperverliği, Sosyalleşme arzusu, Yeni dil
öğrenme isteği, Özel ve farklı alanlar.
Destinasyon imajının boyutlarını farklı birçok alt değişken ile ifade
etmek olasıdır. Turistlerin destinasyonun konumuna ve özelliklerine göre
değişimler göstermektedir. Destinasyonun turistlerin algısındaki yeri ve
önemine göre farklı bir imaj ile ifade edilmesi mümkündür. Destinasyon
imajını oluşturan alt değişkenlere karşı turistlerin algılarındaki
değişiklikler turistik talebin şekillenmesinde etkili olmaktadır.
326
326
3. Araştırmanın Analizi
3.1.Araştırmanın Amacı
Araştırmanın temel amacı destinasyon imajının boyutlarından
hangisinin turistik talep üzerinde daha etkili olduğunu ortaya çıkarmaktır.
Böylece, imaj boyutlarının alt değişkenlerden hangisi veya hangilerinin
etki derecesi belirlenmiş olacaktır. Her bir destinasyon imajını oluşturan
bu alt değişkenlerin otel yöneticileri, seyahat acente sahipleri ve Çeşme
ilçesi turizm yöneticilerinin görüşleri doğrultusunda ortaya çıkarılmıştır.
Uzman görüşleri ile Çeşme ilçesi destinasyon imajına katkıda bulunmak
hedeflenmiştir. Bununla birlikte, destinasyon imajı hakkında çalışma
yapacak akademisyenlere yol göstermek amaçlanmaktadır.
3.2. Araştırmanın Uygulanması
Araştırma İzmir’in Çeşme ilçesinde çalışmakta olan bazı 4 ve 5 yıldızlı
otel yöneticilerine yapılmıştır. Toplam 20 yönetici ile yapılan anketler
sonucu Analitik Hiyerarşi Süreci için matrisler oluşturulup, ortaya çıkan
sonuçlar Super decision V.2. programı ile analiz edilmiştir.
3.3. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Araştırma evrenini oluşturan 4 ve 5 yıldızlı otel sayısı İzmir’in Çeşme
ilçesinde 20’dir. İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2019 verilerine göre
Çeşme ilçesinde toplam 889 adet yatırım ve işletme belgeli turistik
konaklama tesisi bulunmaktadır. Bu tesislerin 20 tanesi 4 ve 5 yıldızlı
otellerden oluşmaktadır. Bu nedenle çalışma da örneklem yoktur ve
evrenin tamamı temsil edilmektedir (İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü,
2019). Otellerin niteliği nedeni ile yöneticilerinin destinasyon imajı
bilgilerinin de tüm Çeşme ilçesinin destinasyon imajı ile ilgili fikirlerini
temsil edeceği söylenebilir.
3.4. Araştırmanın Yöntemi
Araştırma da Analitik Hiyerarşi Süreci (AHP) yöntemi uygulanmıştır.
Bu yöntem, Thomas L. Saaty adlı araştırmacı tarafından ilk olarak 1977
yılında geliştirilmiştir. Yöntemin amacı, matematiksel teorilerle araştırma
konularının arasında hiyerarşik bir sıralama yapma imkânı sunmasıdır
(Saaty ve Niemira, 2006: 1). Birden fazla kriter arasındaki hiyerarşik
yapıyı ortaya koymaktadır. Bu yöntemin uygulanmasında önceliklerin
sentezlenmesi, ayrıştırma ve yargıların karşılaştırılması ilkeleri önem arz
etmektedir (Başkaya & Akar, 2005: 275; Korucuk, 2018: 347-350).
AHP yöntemindeki uygulama adımları aşağıda sırasıyla
belirtilmektedir.
327
327
1. Adım: Hiyerarşik Yapı Oluşturulması: Bu adım içinde
alternatifler, amaçlar ve kriterler ortaya konmaktadır (Saaty, 2008:
85).
2. Adım: Önceliklerin Belirlenmesi: Araştırma kriterleri arasında
karşılaştırma matrisi yapılmaktadır. 1 ile 9 ölçekli olarak
önceleklendirme ölçeği kullanılmaktadır (Saaty, 1994: 21). Bu
durum Tablo-1’de gösterilmektedir.
Tablo 1
AHP Ölçeği Önem Dereceleri Tablosu
Önem
Derecesi
Tanım Açıklama
1 Eşit derecede
önemli
Her iki faktör de aynı öneme
sahiptir.
3 Orta derece önemli Tecrübelere ve yargılara göre bir
faktör diğerine göre çok az daha
önemlidir.
5 Kuvvetli derecede
önemli
Bir faktör diğerinden kuvvetli
olarak daha önemlidir.
7 Çok kuvvetli
derecede önemli
Bir faktör diğerine göre çok
yüksek derecede kuvvetle daha
önemlidir.
9 Mutlak derecede
önemli
Faktörlerden biri diğerine göre çok
yüksek derecede önemlidir.
2,4,4,8 Ara değerler İki faktör arasındaki tercihte
yukarıdaki açıklamalarda bulunan
derecelerin ara değerleri ifade
edilmektedir.
3. Adım: Özvektörün Belirlenmesi: Ortaya konan kriterlerin yüzde
önem dağılımlarını belirlemek için, karşılaştırma matrisini
oluşturmuş olan sütun vektörlerinden yararlanılmaktadır. “n”
sayıda ve “n” bileşenli B sütun vektörü oluşturulmaktadır. B sütun
vektörlerinin hesaplanmasında aşağıdaki denklem-1’den
faydalanılmaktadır.
(1)
n
i
ij
ij
ij
a
ab
1
328
328
n sayıda B sütun vektörü, matris formatında bir araya getirilip aşağıda
belirtilmiş olan C matrisi elde edilmektedir.
C matrisinden yararlanmak suretiyle, kriterler arasındaki birbirleri ile
olan önem değerlerini ortaya koyan yüzde önem dağılımları elde
edilmektedir. Bu sonucun elde edilebilmesi için Denklem-2’de gösterildiği
gibi C matrisini oluşturan satır bileşenlerinin aritmetik ortalaması
alınmaktadır. Öncelik Vektörü olarak ifade edilen W sütun vektörü elde
edilmektedir.
(2)
4. Adım 4: Tutarlılık Oranı Hesaplanması: AHP yöntemi, elde edilen
Tutarlılık Oranı (CR) ile, bulunmuş olan öncelik vektörünün ve
kriterler arasındaki birebir karşılaştırmaların tutarlılığının test
edilebilmesini sağlamaktadır. Sadece AHP yönteminin
kullanıldığı bir araştırmada hem kriterlerin hem de alternatiflerin
7±2 kuralına uygun olmak zorundadır. Bu şekilde yapılmadığı
takdirde tutarsızlıklara yol açacak ve oluşturulan AHP modelinin
en son elde edilen tutarsızlık oranları “0,10’den” büyük sonuçlar
verecektir. CR hesaplamasının temelini kriter sayısı ile Temel
Değer adı verilen () bir katsayının karşılaştırılmasıdır. ’nın
hesaplanması için öncelikle A karşılaştırma matrisi ile W öncelik
vektörünün matris çarpımından D sütun vektörünü elde edilmesi
gerekmektedir.
nnnn
n
n
ccc
ccc
ccc
C
...
..
..
..
...
...
21
22221
11211
n
c
w
n
j
ij
i
1
329
329
Denklem-3’de belirtildiği gibi, elde edilen D sütun vektörü ile W sütun
vektörünün karşılıklı elemanlarının bölümünden her bir değerlendirme
kriterine ilişkin temel değer (E) elde edilmektedir. Bu değerlerin aritmetik
ortalaması (Denklem-4)) ise karşılaştırmaya ilişkin temel değeri ()
vermektedir.
(3)
(4)
“” değerinin hesaplanmasının ardından Tutarlılık Göstergesi (CI),
Denklem-5 ile hesaplanır.
(5)
En son aşamaya gelindiğinde ise CI, Random Gösterge (RI) olarak ifade
edilen standart düzeltme değerine bölünür, (Denklem-6) CR değeri elde
edilir.
(6)
Hesaplama sonucunda elde edilen CR değerinin 0,10’den küçük
çıkması gerekmektedir. Bu durum, ankete cevap verenlerin cevaplarının
tutarlı olduğu anlamını taşımaktadır. CR değerinin 0,10’den büyük çıkması
ya AHP yöntemindeki bir hesaplama hatasını ya da ankete katılanların
tutarsız cevaplar verdiklerini göstermektedir.
Bu çalışma da, ortaya konulan ve araştırma kriterleri, destinasyon imajı
çalışmış olan araştırmacıların daha önce geçerliliği ve güvenirliliği test
etmiş olduğu çalışmalarından alınıp, uygulanmıştır. Bu kriterler aşağıda
nnnnn
n
n
w
w
w
x
aaa
aaa
aaa
D
.
.
.
...
..
..
..
...
...
2
1
21
22221
11211
i
ii
w
dE ni ,...,2,1
n
En
i
i 1
1
n
nCI
RI
CICR
330
330
Tablo-2’de belirtilmiştir (Baloğlu & Brinberg, 1997; Beerli & Martin,
2004; Akyurt, 2008).
Tablo 2
AHP Ölçeği Temel Kriterler Tablosu
Temel Kriterler
Fiyat (K1)
Hizmet Kalitesi (K2)
Doğal Çekicilikler (K3)
Çevresel Unsurlar (K4)
Temel Unsurlar (K5)
Destinasyon Çekicilikleri (K6)
Motive Edici Unsurlar (K7)
AHP yöntemi yardımı ile yukarıda belirtilen kriterlerin ikili
karşılaştırma matrisi oluşturulmuştur.
3.5. Araştırmanın Bulguları
Temel kriterlerin belirlenmesi ve kriterler biçiminde ifade edilmesinin
ardından analizlere geçilmiştir. Öncelikle matrisler yardımıyla kriterlerin
geometrik ağırlıkları hesaplanmıştır. Matris sonuçları aşağıda Tablo-3’te
verilmiştir.
Tablo 3
Karşılaştırmalı Matris Sonuçları
Kriterler K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
K1 1 1/3 1/2 6 8 6 9
K2 3 1 2 7 9 4 9
K3 2 1/2 1 3 7 2 8
K4 1/6 1/7 1/3 1 3 1/3 7
K5 1/8 1/9 1/7 1/3 1 1/3 2
K6 1/6 1/4 1/2 3 3 1 7
K7 1/9 1/9 1/8 1/7 1/2 1/7 1
331
331
Matris, ilk matrisin oluşturulması ve geometrik ortalamalarının
ardından Super Decision V.2. programı ile analiz edilerek yukarıda
gösterilen son matris elde edilmiştir.
Geometrik ortalamalar analiz edilerek Tablo-4’de sunulan kriter ağırlık
değerleri bulunmuştur. Analiz sonuçlarında, ikili karşılaştırma matrisi
tutarlılık değeri sonucu olan CR değeri “0,08119” olarak tespit edilmiştir.
CR değerinin 0,10’dan küçük çıkması, matris karşılaştırmalarda ortaya
çıkan sonucun tutarlı olduğunu göstermektedir.
Tablo 4
Temel Kriterlerin Ağırlık Değerleri
K1 K2 K3 K4 K5 K6 K7
0,235
0,354 0,206
0,062
0,029 0,095 0,019
Analiz sonuçlarına göre kriterler arasında en önemli değeri “K2” değeri
almıştır. Hizmet kalitesini ifade eden bu değer, destinasyon imajı boyutları
içinde turizm yöneticileri tarafından en önemli kriter olarak ifade
edilmiştir. Hizmet kalitesi boyutunun ardından ikinci olarak en önemli
boyut olarak “K1” kriteri belirtilmiştir. Fiyat boyutunu ifade eden bu
kriterin, Çeşme turizm yöneticileri tarafından ikincil en önemli destinasyon
imaj boyutu olduğu görüşünü ortaya koymaktadır. Diğer imaj boyutları ise
önem sırasına göre, “Doğal çekicilikler, Destinasyon Çekicilikleri,
Çevresel Unsurlar, Temel Unsurlar ve Motive Edici Unsurlar” olarak
belirtilmiştir.
SONUÇ VE ÖNERİLER
Destinasyon imajı bir bölgenin turistik talebine olumlu veya olumsuz
olarak şekil verecek olan önemli bir unsurdur. Bir destinasyonun imajı
turistik talebin sürdürülebilirliği ve destinasyondaki yerel halk, işletmeler
ve de diğer sektörler açısından vazgeçilmez hale gelmiştir. Bu nedenle, bir
destinasyonun imajının hangi boyutlardan oluştuğunun ve meydana
gelebilecek etkilerinin belirlenmesi önem arz etmektedir.
Yapılan araştırma sonucunda Çeşme ilçesinin destinasyon imajı ile
ilgili olarak aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır.
332
332
- “Hizmet kalitesi” boyutu en önemli destinasyon imaj boyutu
olarak belirtilmiştir. Turistik talebi etkileyen en önemli imaj
boyutudur.
- Çeşme’deki 4 ve 5 yıldızlı otel yöneticileri, bölge imajının olumlu
olarak sürdürülebilmesi için hizmet kalitesinin niteliğinin,
konaklama tesislerinin kalitesinin, yiyecek ve içeceklerin kalitesi,
restoranların ve eğlence yerlerinin kalitesinin önemli alt unsurlar
olduğu görüşünü ifade etmiştir.
- Diğer en önemli destinasyon imaj boyutu ise “fiyat” olarak
tanımlanmıştır. Çeşme’deki hizmet fiyatları, konaklama
tesislerinin fiyatları, eğlence fiyatları, yiyecek ve içecek fiyatları
ile alışveriş fiyatları turistik talebi etkileyen ikincil en önemli imaj
boyutu olarak ifade edilmektedir.
- Bir başka imaj boyutu olan “doğal çekicilikler” boyutu da önemli
bir imaj boyutu olarak değerlendirilmiştir. Turistik talebi etkileyen
imaj boyutları arasında doğal çekiciliklerin de etkisinin önemli
olduğu vurgulanmıştır.
- Çeşme ilçesinin iklimi, güneş durumu, sahilleri, doğal manzara
alanları, sahillerin temizliği, flora ve fauna çeşitliliği gibi alt
değişkenlerin turistik talepte etkili imaj değişkenleri olduğu
sonucuna ulaşılmıştır.
- “Destinasyon çekicilikleri, Çevresel unsurlar, Temel unsurlar ve
Motive edici unsurlar” imaj boyutlarının ise daha az öneme sahip
imaj boyutları olduğu belirtilmiştir.
Araştırma analizleri sonucu ortaya çıkan bu sonuçlara göre aşağıda bazı
öneriler sunulması uygun görülmektedir.
- Ortaya çıkan sonuçlar göstermektedir ki, bir destinasyonun imajı
birçok farklı unsur tarafından etkilenmektedir. Bu unsurların da
destinasyonlara göre değişim göstereceği şüphesizdir. Bu nedenle,
bir destinasyonun talebini etkileyen imaj unsurları açık ve net bir
şekilde ortaya çıkarılmalıdır.
- Destinasyon imajının oluşturulması sadece belirli kişi, kurum veya
kuruluşlara ait olmamalıdır. Bir destinasyonun imajı ancak bütün
bir destinasyon halkının, işletmelerinin ve yöneticilerinin işbirliği
ile olumlu olarak yansıtılabilecektir.
- Destinasyonlarda günümüz ekonomik şartları düşünüldüğünde,
fiyat boyutunun önemli olduğu görülmektedir. İmajın
sürdürülebilirliği açısından destinasyondaki fiyatların bölge
genelinde rekabet şartları da göze alınarak ayarlanması
gerekmektedir. Aşırı fiyat sunumu veya turistlere yönelik olarak
333
333
fiyatların arttırılması destinasyonun talebini olumsuz
etkileyecektir.
- Çeşme ilçesi, ülkemizin önemli turistik destinasyonları arasında
gösterilmektedir. Çeşme’deki turizm yöneticilerinin görüşlerinde
“hizmet kalitesi” imaj boyutunun ilk sırada yer alması, sadece
Çeşme ilçesi için değil tüm ülkemizdeki destinasyonlar için
turizmde hizmet kalitesinin sürekli hale getirilmesi gerektiğini
göstermektedir. Hizmet kalitesinin turistik talebi şekillendiren,
sürdürülebilir turizm anlayışı için zorunlu bir imaj boyutu olarak
görülmektedir.
- Destinasyon imajının talebi olumlu etkilemesi için
destinasyondaki fiyat ve kalite ilişkisinin önemli olduğu araştırma
sonuçlarında ortaya çıkmıştır. İmajın sürdürülebilir olarak devam
ettirilmesi, destinasyondaki hizmet kalitesinin arttırılması ve
turistik fiyatların da uygun olarak sunulması ile ilişkilidir.
- Bir destinasyonun imajının olumlu olarak sunulması, diğer
destinasyonlardaki turistik talebi de arttıracaktır.
Kaynaklar
Akyurt, H. (2008). Turizm bölgesine yönelik talebi etkileyen faktörlerden
imaj ve Çeşme örneği. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
Baloğlu, B & Brinberg, D. (1997). Affective ımages of tourism
destinations, Journal of Tourism Research, Vol:35(4), 11-15.
Başkaya, Z. & Akar, C. (2005). Üretim Alternatifi Seçiminde Analitik
Hiyerarşi Süreci: Tekstil İşletmesi Örneği, Anadolu Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 5 (1), Eskişehir, 273-286.
Beerli, A. & Martin, J. D. (2004). Factors ınfluencing destination ımage,
Annals of Tourism Research, Vol: 31 (3), 623-636.
Doğan, Mustafa & Gümüş, Murat. (2014). Sürdürülebilir destinasyon
yönetimi, sürdürülebilir Bozcaada: bir model önerisi. Seyahat ve Otel
İşletmeciliği Dergisi, Sayı:11 (3), 6-25.
Gartner, W.C. (1994). Image formation process, Journal of Travel and
Tourism Marketing, Vol:2, 191-216. DOI: 10.1300/J073v02n02_12
İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü. (2019). Çeşme Tesis Sayısı.
http://www.izmirkulturturizm.gov.tr/TR-77446/cesme.html. (Erişim
Tarihi: 01.05.2019).
334
334
Karagöz Yerdelen, Betül. (2017). Uluslararası ilişkilerde imaj kavramı ve
batı nostaljisindeki bir aksaklık olarak Türk imajı. Karadeniz Dergisi,
Sayı:35, 43-63.
Kılıç, Sabiha & Demir, Semra. (2017). Turizm pazarlamasında yerli
turistlerin turizm talebini etkileyen faktörlerin belirlenmesi: Sinop ili
örneği, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 10, Sayı 1,
71-98.
Korucuk, S, (2018). Soğuk zincir taşımacılığı yapan işletmelerde 3pl firma
seçimi: İstanbul örneği, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Dergisi, Sayı: 16, 341-365.
Kotler, Philip, J.Bowen, & J.Makens. Marketing for hospitality and
tourism, Second Edition, USA: Prentice Hall.
Meldik, S. (1993). Dictionary of travel, tourism and hospitality, Oxford:
Butterworth-Heinemann Ltd.
Olalı, Hasan & Alp Timur. (1988). Turizm ekonomisi, İzmir: Ofis Tic.
Matbaacılık.
Papadimitriou D., Kaplanidou, K. (Kiki) & Apostolopoulou, A. (2018).
Journal of Hospitality & Tourism Research, Vol. 42, No. 4, 503–527. DOI:
10.1177/1096348015584443
Saaty T.L. (1994). How to make a decision: the analytic hierarchy process,
Interfaces, Vol: 24(6): 19-43.
Saaty, T.L. (2008). Decision making witht heanalytic hierarchy process,
International Journal of Services Sciences, Sayı: 1(1), 83-98.
Saaty, T.L. & Niemira, M.P. (2006). A framework for making a better
decision, Research Review, 13(1), 1-4.
Seaton, A.V. & Bennett, M.M. (1996). Marketing tourism products:
concepts, ıssues, cases, Oxford: Thomson Business Press.
Tolungüç, A. (2000). Turizmde Tanıtım ve Reklam. Ankara: Mediacat
Kitapları.
Ünüsan, Çağatay & Segin, Mete (2005). Turizmde Strateji Eksenli
Pazarlama İletişimi, Konya: İkia Yayımcılık.
335
335
BÖLGESEL KALKINMA VE SOSYAL SERMAYE:
ZONGULDAK’TA SOSYAL SERMAYE DÜZEYİNİN
BELİRLENMESİNE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA1
Hamza ÇEŞTEPE2-Alican GEMİCİOĞLU3
Özet
Sosyal sermaye kavramı son dönemlerde siyaset bilimi, sosyoloji gibi
bilim dallarıyla birlikte iktisatta da yaygın bir şekilde kullanılmaya
başlanmıştır. Bu bağlamda, kalkınmanın ve özellikle bölgesel kalkınmanın
sağlanmasında önemli bir araç olarak kabul edilen sosyal sermaye ile ilgili
çalışmaların sayısı artmaktadır. Bu çalışmada, bölgesel kalkınmada önemli
rolü olduğu ifade edilen sosyal sermayenin düzeyi, Zonguldak ili
örneğinde belirlenmeye çalışılmıştır. Bu amaçla, Zonguldak ilinde ikamet
eden bireylerden oluşan bir örnek kütle üzerinde saha çalışması
uygulanmıştır. Saha çalışmasında kullanılan anket, uluslararası literatürde
sosyal sermayeyi belirlemede kullanılan göstergelerden yararlanılarak 5’li
likert ölçeği formatında hazırlanmıştır. Bu göstergeler güven endeksi,
network endeksi ile karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksi olarak
belirlenmiştir. Saha çalışması sonuçlarına göre, Zonguldak’ta sosyal
sermaye düzeyinin genel olarak düşük düzeyde olduğu, dolayısıyla bunun
da bölgesel kalkınma düzeyini olumsuz etkilediği söylenebilir. İlin
kalkınmışlık düzeyini artırmak için, fiziki sermaye yatırımları yanında
sosyal ve beşeri sermayeyi geliştirmeye yönelik politikaların uygulamaya
geçirilmesi gerekmektedir.
Anahtar Kelimeler: Sosyal Sermaye, Bölgesel Kalkınma, Zonguldak.
1. Giriş
Ülke ekonomilerindeki nicel gelişmeyle birlikte, sosyo-kültürel ve
siyasal yapıda da değişimi ve gelişimi ifade eden kalkınma, daha çok
1 Bu çalışma, Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi (ZBEÜ) Bilimsel Araştırma
Projeleri Koordinatörlüğü tarafından desteklenen ve ZBEÜ, SBE, İktisat Anabilim
Dalında Prof. Dr. Hamza Çeştepe’nin danışmanlığında Alican Gemicioğlu
tarafından hazırlanan yüksek lisans tezinden üretilmiştir.
2 Prof. Dr., Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, İİBF, İktisat Bölümü,
3 Zonguldak Bülent Ecevit Üniversitesi, SBE., İktisat Anabilim Dalı
336
336
gelişmekte olan ülkelerin bir sorunu olmakla birlikte aslında gelişmiş
ülkelerin de bir sorunudur. Daha açık ifade etmek gerekirse, gelişmekte
olan ülkeler hem genel kalkınma hem de bölgesel kalkınma sorunuyla karşı
karşıyayken, gelişmiş ülkeler de daha çok bölgesel kalkınma sorunuyla
mücadele etmek zorundadır. Türkiye gibi genel kalkınmasını belli bir
düzeye getirmiş ülkeler için de bölgesel kalkınmanın sağlanması, özellikle
bölgeler arası dengesizliklerin nedenlerinin araştırılması ve bu
dengesizliklerin giderilmesi için gerekli politikaların üretilmesi ve
uygulanması önem arz etmektedir.
Gerek genel ülke kalkınması, gerekse bölgesel kalkınmanın
gerçekleştirilmesi için öncelikle çeşitli kaynaklara ihtiyaç duyulmaktadır.
Geçmiş dönemlerde en önemli kaynak olarak fiziki sermaye kabul edilmiş
ve bu kaynağı artırmaya ve iyileştirmeye yönelik politikalar uygulanmıştır.
Bu bağlamda, bölgesel düzeyde de ilgili otoriteler tarafından fiziki
sermaye düzeyini artırmaya yönelik politikalar izlenerek bölgesel
dengesizlikler giderilmeye çalışılmıştır. Ancak, uygulanan bu politikaların
başarısız olması ya da yeterli başarıyı sağlayamaması araştırmacı ve karar
alıcıları kalkınmanın başka kaynakları da olabileceği konusuna
yönlendirmiştir. Bu gelişmeler sonucunda 20. yüzyılın ikinci yarısında
önce beşeri sermaye, günümüze doğru da sosyal sermaye kalkınmanın yeni
kaynakları olarak ilgili kesimler tarafından kabul edilmeye başlanmıştır.
Genel ülke kalkınması ve bölgesel kalkınmada sosyal sermayenin
önemli bir role sahip olduğunun ortaya çıkması, bu konuda yapılan
akademik çalışmaların sayısını da artırmıştır. Özellikle, kalkınmada sosyal
sermayenin rolünü ortaya koyabilmek için öncelikle sosyal sermaye
düzeyini belirlemeye yönelik çalışmalar ön plana çıkmıştır. Bu çalışmada
da, Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonraki ilk il olan ve altyapı,
göç, istihdam gibi çeşitli kalkınma sorunları bulunan Zonguldak’ta sosyal
sermaye düzeyinin belirlenmesi amaçlanmıştır.
Genel kalkınma ve bölgesel kalkınmada sosyal sermayenin rolü
konusunda özellikle son 10-15 yılda önemli sayıda çalışma yapılmış
olmakla birlikte4, bu konuda Zonguldak üzerine yapılmış herhangi bir
çalışma bulunmamaktadır. 1950’li yıllardan itibaren şehirle özdeşleşen
taşkömürü madenlerinde çalışmak üzere sürekli göç alan, ancak daha
sonraları madencilik sektöründeki gerilemeyle birlikte son dönemlerde
4 Bu konuda yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Whiteley, 2000; Casey,
2004; Woodhouse, 2006; Fidrmuc ve Gerxhani, 2008; Keskin, 2008; Filiztekin,
2009; Kangal, 2013; Karataş ve Seki, 2017.
337
337
ciddi anlamda göç veren Zonguldak’ta sosyal sermaye düzeyinin
belirlenmesi, ekonomik olduğu kadar şehrin sosyal, demografik ve kültürel
portresini göz önüne serme anlamında da önem arz etmektedir.
Çalışma, saha araştırmasına dayalı uygulamalı bir çalışmadır. Bu
bağlamda tesadüfi olarak seçilmiş, Zonguldak’ta ikamet eden toplam 900
kişiye uygulanmak üzere 42 sorudan oluşan bir anket hazırlanmıştır. 18 yaş
ve üstü bireyler ile yüze yüze görüşülerek doldurtulan anketlerden sağlıklı
olan 800 adet anket değerlendirmeye alınmış ve ankete katılanların
verdikleri cevaplardan yararlanılarak, sosyal sermaye göstergeleri olarak
üç farklı endeks oluşturulmuştur. Ankete katılan üyelerin her bir endeks
için vermiş olduğu cevapların sonucu; yüksek seviyede, orta seviyede ve
düşük seviyede şeklinde değerlendirilmiş ve alt endekslere bağlı olarak
genel sosyal sermaye endeksi oluşturulmuştur.
Çalışma giriş dışında dört ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın
ikinci bölümünde sosyal sermaye kavramı hakkında bilgi verilmiş, bu
bağlamda çeşitli düşünürlerin sosyal sermaye tanımlarından
bahsedilmiştir. Üçüncü bölümde, sosyal sermayenin genel kalkınma ve
özellikle bölgesel kalkınmayla ilişkisi üzerinde durulmuştur. Bundan sonra
gelen bölümde, Zonguldak’ta sosyal sermaye düzeyini belirlemek için
uygulanan saha çalışmasının önce yöntemi ve örneklemi açıklanmış, daha
sonra da verilerin analizi yapılarak sosyal sermaye düzeyi ortaya
konulmuştur. Çalışmanın son bölümünde ise, genel sonuçlar ve öneriler
yer almaktadır.
2. Sosyal Sermaye Kavramı
Sosyal sermaye insanlık tarihinin başlangıcından itibaren, yani
insanoğlunun ihtiyaç duymaya başlayarak yaşadığı günden beri var olan
kökeni oldukça eski bir kavramdır. İnsanoğlu tarihsel süreçte ekonomik,
sosyal, siyasal ve ailevi grup özellikleri bulunan ve bu özelliklerle ilişki
kuran bir varlıktır. Dolayısıyla insanların sahip oldukları söz konusu
özellikler ve ilişkiler, onların sosyal sermaye ile yakın ilişkisini ortaya
koymaktadır (Babacan, 2012:62).
Kavramı ilk ortaya atan kişilerden biri olan sosyolog Lyda J. Hanifan,
1916 yılında yazmış olduğu makalesinde, sosyal sermayenin insanların
günlük yaşantısındaki önemli somut maddelerden ziyade; iyi niyet,
arkadaşlık, sempati ve sosyal birlikteliği ortaya çıkaran, bireylerin ve
ailelerin sosyal ilişkilerinden kaynaklandığını belirtmiştir. Hanifan, sosyal
sermayeyi çoğunlukla bireyler arasındaki ilişkiler üzerinden
tanımlamaktadır. Böylelikle sosyal sermayenin öteki sermaye
çeşitlerinden ayıran özelliğini vurgulamıştır (Keskin, 2008:10).
338
338
Sosyal sermaye kavramı ilk olarak Bourdie tarafından kulanılmıştır.
Bourdieu’ye göre ilişkiler ve insanların aralarında kurdukları sosyal bağlar,
birlikte toplumun yapı taşılarını oluşturmaktadır. Sosyal iletişim ağları
toplumlar için önemli bir zenginliktir. Sosyal sermaye ilk olarak kişiler
arasındaki ilişki ağlarının büyümesine ve kişilerin ekonomik, kültürel ve
sembolik sermayesinin kapsamına bağlıdır. Burada iki kavram ön plana
çıkmaktadır. Bu kavramlar; sosyal ağlar ile maddi ve sembolik değişim
ilişkileridir. Başka bir deyişle sosyal sermaye bağların değeri, büyüklüğü
ve harekete dönüştürebilme becerisidir. Her fert aslında toplumda bir
sosyal sermayeye sahiptir. Sahiplik, ferdin belirli bir aileye, gruba, partiye
aidiyetiyle açıklanabilir. Bireyler, bu aidiyet yoluyla bulunduğu grubun
ağlarını ve kaynaklarını kullanmayı garantiler. Aidiyet, fert için hem
tanıma hem de tanınmadır. Bu süreç karşılıklı ilişki ile gelişir (Yarıcı,
2011:131).
Coleman, Portes ve Putnam gibi düşünürler de çalışmalarında sosyal
sermaye kavramını geliştirmişlerdir. Birçok sosyal sermaye tanımı
bulunmaktadır. Bunun nedeni ise farklı yaşam tarzından gelen farklı
hedeflerden kaynaklanmaktadır. Kavramla ilgili olarak bütünü oluşturan
sosyal ağlar/formel ve enformel gönüllü gruplarda bulunma, anlayış,
güven, hoşgörü gibi sivil normların fonksiyonu hakkında uzlaşmaya
varılmıştır (Duman ve Alacahan, 2011:182). Örneğin, Bourdieu ve
Coleman sosyal sermaye kavramını daha çok mikro düzeyde tanımlarken,
Putnam makro düzeyde anlatmıştır. Kavramı, bireyler arasında işbirliğini
daha çok kolaylaştıran “güven, normlar ve ağlar” şeklinde tanımlamakta
olan Putnam’a göre, ortak hedeflerine ulaşmak için ortakların birbirleriyle
kuracakları işbirliği ile birlikte daha etkin hareket etmelerini sağlayan bu
maddi olmayan unsurlar sosyal sermayenin özelliklerini oluşturur
(Günkör, 2011:12).
Amerikalı ünlü bir siyaset bilimci olarak sosyal sermaye kavramının
günümüz sosyal bilim çevresinde büyük şöhret kazanmasını sağlayan
Fukuyama ise ekonomik ve toplumsal refahın üretilmesinde en büyük
katkıyı sosyal sermayenin sağladığını belirtmiştir. Fukuyama sosyal
sermayeyi “bir toplumda veya onun bazı bölümlerinde güven duygusunun
hakim olmasından ileri gelen bir yeti” olarak tanımlamıştır (Fukuyama,
2005:42). Fukuyama’ya göre “güçlü ve istikrarlı bir aile yapısı ve dayanıklı
toplumsal kurumlar, bir hükümetin merkez bankası yada ordu yaratması
gibi yasayla var edilemez”. Güven düzeyi düşük seviyede olan toplumlarda
büyük ölçekli sanayiler kurmak için devlet müdahalesine gerek
duyulurken, güven düzeyi yüksek olan toplumlarda devlet desteğine gerek
339
339
duyulmadan sivil güçler tarafından başarılı bir şekilde gerçekleştirilir (Şan,
2007:76).
Özetlemek gerekirse, sosyal bilimlerdeki birçok kavram gibi sosyal
sermaye kavramı da faklı düşünürler tarafından farklı şekillerde
tanımlanmıştır. Ancak, bu tanımların ortak noktası insanların yaratılışı
gereği sosyal bir varlık olması nedeniyle birlikte yaşamasını sağlayan her
türlü normlar ve ağların sosyal sermayeyi oluşturduğudur.
3. Sosyal Sermaye ve Bölgesel Kalkınma İlişkisi
Geçmişi Sanayi Devrimine kadar geri götürülebilen ancak, II. Dünya
Savaşından sonra asıl önemini kazanan kalkınma olgusu ağırlıklı olarak
ekonomik bununla birlikte sosyal, siyasal, kültürel gibi birçok boyutu olan
bir kavramdır. Çok boyutlu bu kavramın ölçülmesinde de doğal olarak çok
sayıda sosyoekonomik gösterge kullanılmaktadır.
Gelişmekte olan ülkelerin başlıca amacı olan ekonomik kalkınmanın
nasıl gerçekleştirileceği konusunda özellikle 1960’lı yıllardan itibaren
teorik ve ampirik çok sayıda çalışma yapılmıştır. Yapılan bu çalışmalar
sonucunda kalkınma için ekonomik iyileşmenin gerekli ancak yeterli
olmadığı, kalkınmanın beşeri ve sosyal boyutunun göz ardı edilemeyeceği
gerçeği ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda sosyal sermayenin ekonomik
kalkınma üzerindeki etkisini inceleyen çalışmaların sayısı da zaman içinde
artmıştır. Bu çalışmalarda, sosyal sermaye göstergelerinden özellikle
“güven” unsurunun ülkelerin kalkınması üzerindeki etkisi incelenmiştir.
Sosyal sermayenin kaynakları olan birey, grup ve toplum bilişenleriyle
birlikte hem üretimde verimlilik hem de doğrudan tüketimde fayda elde
edilmektedir. Özellikle güven, işbirliği ile birlikte yürütülen faaliyetler ve
iletişimin artması ekonomik kalkınmayı pozitif etkilemektedir (Tüysüz,
2011:33-34). Bunun yanında sosyal sermaye ekonomik kalkınmayı; işlem
maliyetlerini azaltma, bilginin daha kolay yayılması, bilgiye ulaşım
maliyetinin azalması, teknolojinin benimsenmesi ve üretimde
kullanılmaya başlanması, zor zamanlarda karşılıklı yardımlaşma ve gayri
resmi sigorta işlevi görme, şirket ortaklıklarının kurulmasını kolaylaştırma
ve şirketlerin büyümesine yardımcı olma, toplumda suçların azalması,
işsizligin ve yolsuzluğun azalması gibi sonuçlarla etkilemektedir (Keskin,
2008:39)
Diğer taraftan kalkınmanın önemli ayaklarından birini bölgesel
kalkınma oluşturmaktadır. Ekonomik kalkınmada yerel aktörlerin
öneminin artmasına istinaden “bölge” kavramının da önemi zamanla
artmış, ekonomik gelişmişlik bakımından bölgeler gelişmiş ve azgelişmiş
340
340
bölgeler şeklinde sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Bölgelerarası
dengesizliklerin giderilmesi ve azgelişmiş bölgelerin kalkındırılması
konusunda da zaman içinde çeşitli görüşler ortaya konulmuş, bu
doğrultuda politika ve uygulamalar devreye sokulmuştur.
Ülkeler arasındaki ya da ülkelerde coğrafi bölgeler arasındaki
eşitsizliklerin ve gelişmişlik farklılıklarının giderilmesinde politika
yapımında fiziki, beşeri sermaye gibi diğer sermaye türleri ile birlikte
sosyal sermaye de fazlaca kullanılmaktadır. Sosyal sermayenin bölgesel
kalkınma üzerindeki etkileri, ulusal kalkınma üzerindeki etkileriyle
benzerlik arz etmekle birlikte bölgesel düzeyde daha fazla ağırlıklıdır
(Karataş ve Seki, 2017:106).
Sosyal sermaye ile bölgesel gelişme kalkınma arasındaki yakınlık,
ortaklaşa iş yapılabilmesi ve kurumlar arasındaki etkileşim hızı sosyal
sermayenin bölgesel kalkınmaya etkisini hızlandırmaktadır. Sosyal
sermayenin bölgesel kalkınmaya olan etkisi sosyal sermayenin bölgesel
kalkınmaya operasyonel etkisi ve sosyal sermayenin bölgesel kalkınma
türü bakımından etkisi şeklinde ikiye ayrılarak incelenmektedir. Sosyal
sermayenin ulusal kalkınmaya sağladığı katkılar bölgesel kalkınma için de
geçerlidir. Sosyal sermayedeki iyileşme işlem masraflarının düşmesi,
emek piyasasının etkinleşmesi, suç ve suça bağlı masrafların azalması,
toplumsal katılımın artması, beşeri sermayenin işlevinin artırılması ve
toplumsal sağlığın korunması şeklindeki yararlarıyla bölgesel kalkınmanın
hızlanmasını sağlamaktadır. Bununla birlikte, sosyal sermayenin bölgesel
kalkınmaya sağladığı özel avantajlar da vardır. Bunlar ise, rekabet
düzeylerin yükseltilmesi, yenilikçilik kapasitesinin artırılması ve
kümelenme potansiyellerinin etkileşimleridir (Tüysüz, 2011:48).
4. Zonguldak’ta Sosyal Sermaye Düzeyinin Belirlenmesine Yönelik
Alan Araştırması
Türkiye cumhuriyetinin ilk ili olan Zonguldak, ekonomik yapısı sahip
olduğu zengin doğal kaynaklara göre şekillenmiş bir ilimizdir. Boksit,
demir, manganez, barit, dolamit, kalker, kuvarsit, şiferton gibi çeşitli
maden yataklarının bulunduğu Zonguldak’ın adeta özdeşleştiği maden ise
taşkömürüdür (Vergil vd., 2015:1). 1960’lı yıllara kadar gerek üretim,
gerekse istihdam açısından sürekli artış gösteren sektör bu dönemden
itibaren küçülmeye başlamış, bu eğilim 1990’lı yılların ikinci yarısından
itibaren daha fazla hız kazanmıştır. Bu eğilim halen devam etmektedir.
Zonguldak’ta madencilik sektörü bu şekilde gerilerken, ilin eskiden beri
ikinci önemli sektörü konumunda olan sanayi sektörünün gelişimi
hızlanmış ve ticaret de hızlı gelişen sektörler arasında yer almaya
341
341
başlamıştır. Özellikle adıgeçen ve diğer sektörlerde son 15-20 yılda
yapılan özel sektör yatırımları ile Zonguldak ekonomisi gelişme
kaydetmeye başlamıştır. Ancak bu gelişmelere rağmen Zonguldak daha
önce belirtildiği gibi ciddi kalkınma sorunları olan bir ilimizdir. İlin bu
özellikleri ve sosyal sermayenin bölgesel kalkınmadaki rolü dikkate
alındığında Zonguldak’taki sosyal sermaye düzeyinin belirlenmesi önemli
olmaktadır. Bu bölümde önce araştırmanın yöntemi hakkında bilgi
verilecek, ardından verilerin analizi yapılarak Zonguldak’taki sosyal
sermaye düzeyi ortaya konulacaktır.
4.1. Araştırmanın Yöntemi
Araştırmada, Zonguldak ili merkezinde yaşayan bireyleri kapsayan
örnek kütle üzerinde anket yöntemine dayalı bir saha araştırmasının
yapılması hedeflenmiştir. Anketteki toplam 42 adet sorunun, basit tesadüfi
örnekleme yöntemine göre seçilmiş örnek kütledeki bireyler ile birebir
görüşülerek cevaplandırılması sağlanmıştır. Anket soruları, İlknur Karataş
ve İsmail Seki’nin “Sosyal Sermaye ve Bölgesel Kalkınma İlişkisi: Aksaray
Örneği” adlı çalışmasında uygulanan anketin Zonguldak’a uyarlanmasıyla
hazırlanmıştır. Araştırmanın veri toplama aşamasında, hazırlanan anketler
15.10.2018-31.12.2018 tarihleri arasında 18 yaş ve üstü bireyler ile yüze
yüze görüşülerek doldurtulmuştur. 900 adet hazırlanan ve saha çalışması
ile gerçekleştirilen anketlerden sağlıklı olan 800 adet anket
değerlendirmeye alınmış, buna karşılık 100 adet anketin sorularının büyük
kısmına cevap verilmediği ve eksik doldurulduğu tespit edilerek
değerlendirme dışı bırakılmıştır.
Anket uygulanacak örnek kütlenin büyüklüğünün belirlenmesi
amacıyla aşağıdaki formül uygulanmıştır (Sümbüloğlu ve Sümbüloğlu,
2007:265):
n =NPQ𝑍2
(𝑁 − 1)𝑑2 + 𝑃𝑄𝑍2
n: Örnek kütle büyüklüğü
N: Ana kütle büyüklüğü (125.339,00)
P: Sosyal sermaye olma olasılığı (0,5)
Q: Sosyal sermaye olmama olasılığı (0,5)
Z: % (1- α) düzeyinde Z test değeri (0,05)
α: Önem düzeyi
d: Hata payı (0.05)
342
342
Formülde değerler yerine konulduğu zaman örnek kütle sayısı;
n =125.339 ∗ (0,5) ∗ (0,5) ∗ (1,962)
(125.339 − 1) ∗ (0,052 ) + (0,5) ∗ (0,5) ∗ (1,962)
n = 382,99
Ankette 5’li Likert Ölçeği kullanılmıştır. Soruların en olumsuz cevap
değeri 1 puan, en olumlu cevap değeri 5 puan olarak hesaplanmıştır. Sosyal
sermaye düzeyini tespit etmek için hazırlanan sorulardan, sosyal sermaye
göstergeleri olarak üç farklı endeks oluşturulmuştur. Bu endeksler; güven
endeksi, network (resmi ve gayri resmi sosyal ağlara katılım) endeksi ve
karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksleridir. Anketi cevaplayan
bireylerin her bir endeks için vermiş oldukları cevapların sonucu yüksek
düzey, orta düzey ve düşük düzey olarak değerlendirilmektedir.
Tablo 1: Uygulamalı Analize İlişkin Sosyal Sermaye Endeksi
Bileşenleri
Sosyal Sermaye Endekslerinin Bileşenleri
Güven Endeksi
Günlük ilişkilerde güven düzeyi
Kişilere duyulan güven düzeyi
Kurumlara duyulan güven düzeyi
Network Endeksi
(Resmi ve Gayri Resmi Sosyal
Ağlar Katılım)
Gönüllü olarak üye olunan kuruluşlar
Üye olunan kuruluşlarda karar
süreçlerinde etkili olma oranı
Siyasi etkinliklere katılım oranı
Karşılıklı Yardımlaşma ve
Ortak İşbirliği Endeksi
Komşularla olan ilişkiler
Toplumsal fayda sağlayan
etkinliklere katılım oranı
Toplumsal aktivitelere gönüllü
katılım oranı
Toplumsal aktivitelere katılım amacı
Kaynak: Karataş, İlknur ve İsmail Seki (2017), "Sosyal Sermaye ve Bölgesel
Kalkınma İlişkisi: Aksaray Örneği". Ege Academic Review, Cilt 17, s.109
Güven endeksi ile ilgili olarak ankette yirmi bir soruya yer verilmiştir.
Bireylerin en çok kime güvendikleri, kişilere duyulan güven düzeyi için on
beşinci soruda bulunan yedi seçenek ile belirlenmiştir. Kurumlara duyulan
güven düzeyi için on altıncı soruda bulunan on üç seçenek hazırlanmıştır.
Network endeksinde kişilerin resmi ve resmi olmayan kurumlara
üyeliklerini ve genel olarak siyasete katılım düzeyini ölçmek için üç adet
soru bulunmaktadır. Gönüllü olarak üye olunan kuruluş ya da gruplar
düzeyini belirlemek için yedinci soruda on dokuz adet seçenek verilmiş,
siyasete katılımı belirlemek için kırk ikinci soruda on üç seçenek
343
343
ayrılmıştır. Karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksi için beş adet
soru bulunmaktadır. Anketlerin analizi, SPSS paket programı kullanılarak
yapılmıştır.
a. Örneklem ve Verilerin Özellikleri
Örnek kütlenin yaş grubu dağılımını incelediğimizde, Tablo 2’de
görüldüğü gibi ankete katılanların %35,90’ının 18-25 yaş grubunda,
%15,90’ının 26-30 yaş grubunda, %23,10’unun 31-40 yaş grubunda,
%15,40’ının 41-50 yaş grubunda, %9,80’ının ise 51 ve üstü yaş
grubundadır.
Tablo 2: Yaş Grubu Dağılımının Sıklık Sayısı ve Oran Dağılımı
Yaş Grubu Sıklık Sayısı Oran (%)
18-25 287 35,90
26-30 127 15,90
31-40 185 23,10
41-50 123 15,40
51 yaş ve üzeri 78 9,80
Toplam 800 100,00
Örnek kütlenin cinsiyet dağılımı şöyledir: Ankete katılanların
%51,50’si kadınlardan oluşurken, %48,50’si erkeklerden oluşmaktadır.
Tablo 3: Cinsiyet Dağılımının Sıklık Sayısı ve Oran Dağılımı
Örnek kütlenin doğum yeri dağılımı Tablo 4’de görüldüğü gibi; ankete
katılanların %56,50’ı Zonguldak doğumluyken, %43,50’si ise Zonguldak
dışında başka bir şehir doğumlulardan oluşmaktadır.
Tablo 4: Doğum Yeri Dağılımının Sıklık Sayısı ve Oranı Dağılımı
Doğum Yeri Sıklık Sayısı Oran (%)
Zonguldak 452 56,50
Diğer 348 43,50
Toplam 800 100,0
Örnek kütlenin eğitim durumu dağılımı şöyle şekillenmiştir: Ankete
katılan kişilerin %3,80’i ilkokul mezunuyken, %4,40’ı ortaokul, 27,00’ı
lise, %56,00’ı üniversite, %8,90’ı yüksek lisans veya doktora mezunudur.
Cinsiyet Sıklık Sayısı Oran (%)
Kadın 412 51,50
Erkek 388 48,50
Toplam 800 100,00
344
344
Tablo 5: Eğitim Durumu Dağılımının Sıklık Sayısı ve Oranı Dağılımı
Eğitim Durumu Sıklık Sayısı Oran %
İlkokul 30 3,80
Ortaokul 35 4,40
Lise 216 27,00
Üniversite 448 56,00
Yüksek Lisans/Doktora 71 8,90
Total 800 100,00
Örnek kütlenin meslek dağılımı: Ankete katılanların %23,30’u memur,
%16,00’sı işçi, %4,40’ı emekli, %13,10’u serbest meslek, %28,10’u
öğrenci, %6,80’i çalışmıyor, %8,40’ı ise diğer meslekler şeklinde
sıralanmıştır.
Tablo 6: Meslek Dağılımın Sıklık Sayısı ve Oran Dağılımı
Meslek Sıklık Sayısı Oran %
Memur 186 23,30
İşçi 128 16,00
Emekli 35 4,40
Serbest Meslek 105 13,10
Öğrenci 225 28,10
Çalışmıyor 54 6,80
Diğer 67 8,40
Toplam 800 100,00
Örnek kütlenin gelir grubu dağılımı ise şu şekildedir: Ankete
katılanların %22,10’u 0-500 TL gelir grubunda yer alırken, %11,50’i 501-
1.000 TL gelir grubunda, %16,90’ı 1.001-1,800 TL gelir grubunda,
%17,10’u 1.801-2.500 TL gelir grubunda, %32,40’ı 2.501 TL ve üzeri
gelir grubundadır (Not: Anketin hazırlandığı uygulandığı dönemde asgari
ücret Net 1.603,12 TL’dir).
Tablo 7: Gelir Grubu Dağılımının Sıklık Sayısı ve Oran Dağılımı
Gelir Grubu (TL
olarak) Sıklık Sayısı Oran %
0-500 177 22,10
501-1.000 92 11,50
1.001-1.800 135 16,90
1.801-2.500 137 17,10
2.501 ve üzeri 259 32,40
Toplam 800 100,00
345
345
4.3.Verilerin Analizi ve Sosyal Sermaye Düzeyinin Belirlenmesi
Zonguldak ili merkezinde yaşayan bireylerin sosyal sermaye düzeyini
belirlemek için yapılan anketin sonucu bu bölümde açıklanmaktadır. İlk
olarak sosyal sermaye göstergeleri olarak kabul edilen güven, network,
yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksleri hesaplanarak düzeyleri
açıklanacak ve daha sonra genel olarak sosyal sermaye düzeyi hakkında
bilgi verilecektir.
4.3.1. Güven Endeksi
Zonguldak ili merkezinde yapılan ankette güven düzeyini belirlemek
amacıyla kişilere; “genelde insanlara güvenip güvenmedikleri, en çok
kimlere güvendikleri ve hangi kamu kurumlarına güvendikleri” soruları
sorularak güven düzeyi hesaplanmıştır.
Ölçeğin güvenirliğini ve ölçekteki maddelerin iç tutarlılığını test etmek
için Cronbach Alfa katsayısı yöntemi kullanılmıştır. SPSS paket
programında yapılan analiz neticesinde Cronbach Alfa katsayısı %89
olarak tespit edilmiştir. Bu orana göre ölçeğin oldukça güvenilir olduğu
görülmektedir. Aynı zamanda değişkenler arasında negatif ilişkilerin
olmaması ölçeğin iç tutarlılığının çok iyi olduğunu göstermektedir.
Tablo 8’e göre anketi cevaplayan 800 kişinin güvenle ilgili sorulara
verdikleri cevapların sıklık dağılımı gruplandırıldığında %31,88’inin
güven seviyesi yüksek çıkarken, %39,38’inin güven seviyesinin orta
seviye, %28,75’inin güven seviyesi ise düşük seviye olduğu
görülmektedir.
Tablo 8: Güven Endeksi Düzeyi
Güven Endeksi Sıklık Sayısı Oran %
Düşük 230 28,75
Orta 315 39,38
Yüksek 255 31,88
346
346
Grafik 1: Güven Endeksi Düzeyi
Güven endeksini ölçmek için ankette sorulan sorulardan ilki “Genel
olarak insanlara güvenilir mi?” sorusudur. Bu soru ile ilgili verilen
cevaplar Tablo 9’da gösterilmiştir. Tabloya göre ankete cevap verenlerin
%4,50’si birçok insanın güvenir olduğunu, %30,38’i bazı insanların
güvenir olduğunu düşünürken %7,38’i insanlara güven konusunda
“bilmiyorum” cevabını vermiş, %57,75’i ise insanlara güven konusunda
çok dikkatli olmak gerektiğini belirtmiştir.
Tablo 9: Genel Olarak İnsanlara Güvenilir mi?
Güven endeksini belirlemek için ankette yer alan sorulardan biri olan
“en çok güvendiğiniz kişiler kimlerdir?” sorusunda seçenekler olarak aile,
komşular, tanıdık insanlar, hemşehriler, başka dinden insanlar ve başka
milletten insanlar yer almaktadır. Bu seçeneklere verilen cevaplar Tablo
10’da gösterilmiştir. Tabloya göre %83,25’lik oranla ankete katılanların en
çok güvendiği kişiler aile bireyleri olduğu görülmekte olup, hiç
güvenmediği kişiler ise %31,88’lik oranla ilk defa tanıştıkları insanlardır.
Ankete katılanların komşular, tanıdık insanlar, hemşehriler ve başka
Güven
Düzeyi
Düşük…Güven
Düzeyi
Orta
39,38
Güven
Düzeyi
Yüksek
31,88
Güven Endeksi Düzeyi
Güven Düzeyi Düşük Güven Düzeyi Orta Güven Düzeyi Yüksek
Sıklık Sayısı Oran %
Birçok insan güvenilirdir 36 4,50
Bazı insanlar güvenilirdir 243 30,38
Bilmiyorum 59 7,38
Çok dikkatli olmak gerekir 462 57,75
Toplam 800 100
347
347
dinden insanlara olan güvenlerinde ağırlıklı olarak kararsız kaldıkları
görülmektedir
Tablo 10: En Çok Güvendiğiniz Kişiler Kimlerdir?
Çok Fazla Oldukça Fazla Kararsızım Güvenmem Hiç Güvenmem
Toplam
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Aileniz 666 83,25 117 14,63 12 1,50 5 0,63 0 0,00 800
Komşularınız 59 7,38 222 27,75 368 46,00 104 13,00 47 5,88 800
Tanıdığınız
İnsanlar 91 11,38 260 32,50 335 41,88 83 10,38 31 3,88 800
Hemşehrileriniz
35 4,38 115 14,38 401 50,13 178 22,25 71 8,88 800
Başka Dinden
İnsanlar 30 3,75 65 8,13 484 60,50 134 16,75 87 10,88 800
Başka Milletten
İnsanlar 27 3,38 71 8,88 471 58,88 142 17,75 89 11,13 800
İlk Defa
Tanıştığınız
İnsanlar
13 1,63 12 1,50 270 33,75 250 31,25 255 31,88 800
Güven endeksini ölçmek için ankette sorulan sorulardan biri olan
“Hangi kuruma ne kadar güvenirsiniz?” sorusuyla ilgili seçenekler Tablo
11’de verilmiştir. Tabloya göre diğer seçeneklerle karşılaştırıldığında
%28’lik oranla en çok güvenilen kurum Silahlı Kuvvetler, buna karşılık
hiç güvenilmeyen kurum ise %23,5’lik oranla Avrupa Birliği’dir. Genel
olarak kişilerin kurumlara olan güvenirlik konusunda kararsız oldukları
görülmektedir. Bu kurumların başında hükümet, meclis, adalet kurumları,
sivil toplum örgütleri, eğitim kurumları ve meslek odaları gelmektedir.
Tablo 1: Hangi Kuruma Ne Kadar Güvenirsiniz?
Çok Fazla Oldukça Fazla Kararsızım Güvenmem
Hiç
Güvenmem Top.
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Hükümet 94 11,8 140 17,5 263 32,9 176 22 127 15,9 800
Meclis 72 9 142 17,8 311 38,9 168 21 107 13,4 800
Silahlı
Kuvvetler 224 28 252 31,5 221 27,6 73 9,1 30 3,8 800
Sivil
Toplum
Örgütleri
58 7,3 187 23,4 405 50,6 110 13,8 40 5 800
348
348
Adalet
Kurumları 89 11,1 139 17,4 309 38,6 170 21,3 93 11,6 800
Diyanet
İşleri
Başkanlığı
83 10,4 140 17,5 289 36,1 152 19 136 17 800
Eğitim
Kurumları 67 8,4 200 25 343 42,9 136 17 54 6,8 800
Sosyal
Güvenlik
Kurumları
76 9,5 187 23,4 386 19 107 13,4 44 5,5 800
Sağlık
Kurumları 106 13,2 243 30,4 309 38,6 104 13 38 4,8 800
Meslek
Odaları 47 5,9 96 12 488 61 122 15,3 47 5,9 800
Basın
Yayın
Kuruluşları
46 5,8 68 8,5 319 39,9 211 26,4 156 19,5 800
Polis 187 23,4 251 31,4 217 27,1 100 12,5 45 5,6 800
Avrupa
Birliği 38 4,8 59 7,4 347 43,4 168 21 188 23,5 800
4.3.2. Network Endeksi
Zonguldak İli Merkezinde yapılan ankette kişilere; “gönüllü üye olunan
grup/kuruluşlar, grup/kuruluşta karar almada ne kadar etkili oldukları ve
son üç yıl içerisinde katıldıkları siyasi etkinlikler” soruları sorularak
network endeksi hesaplanmıştır.
Ölçeğin güvenirliğini ve ölçekteki maddelerin iç tutarlılığını test etmek
için Cronbach Alfa katsayısı yöntemi kullanılmıştır. SPSS paket
programında yapılan analiz neticesinde Cronbach Alfa katsayısı %76
olarak tespit edilmiştir. Bu orana göre ölçeğin güvenilir olduğu
görülmektedir. Aynı zamanda değişkenler arasında negatif bir ilişkinin
olmaması ölçeğin iç tutarlılığının çok iyi olduğu göstermektedir.
Anket cevaplarına göre network endeksi sonuçları negatiftir. Tabloya
12’ye göre Zonguldak il merkezindeki bireylerin yalnızca %22,44’nün
resmi ve gayri resmi ağlara katılımı yüksek seviyedeyken, %76,29’unun
düşük seviyede ve %1,27’sinin ise orta seviyede olduğu görülmektedir.
Tablo 22: Network Endeksi Düzeyi
Network Endeksi Düzeyi Sıklık Sayısı Oran %
Düşük 610 76,29
Orta 10 1,27
Yüksek 180 22,44
349
349
Grafik 2: Network Endeksi Düzeyi
Network endeksini ölçmek için ankette sorulan sorulardan biri olan
“Gönüllü olarak üyesi olduğunuz kuruluşlar/gruplar hangileridir?”
sorusuna ait seçenekler Tablo 13’de verilmiştir. Tabloya göre %19,25’le
en çok üye olunan kuruluş sendikalar iken, en az üye olunan grup veya
kuruluş çiftçi topluluklarıdır. Anketi cevaplayanların %38,63’ünün hiçbir
grup veya kuruluşa üye olmadığı görülmektedir.
Tablo 33: Gönüllü Olarak Üyesi Olduğunuz Kuruluşlar/Gruplar
Kuruluşlar / Gruplar Sıklık Sayısı Oran %
Sendikalar 154 19,25
Çiftçi Toplulukları 5 0,63
Ticari Kurumlar 11 1,38
Kooperatifler 8 1,00
Kadın Toplulukları 17 2,13
Hemşeri Toplulukları 16 2,00
Dini Toplulukları 12 1,50
Aile Toplulukları 12 1,50
Kültürel Topluluklar 30 3,75
Network
Endeksi Düşük
76,29
Network
Endeksi Orta
1,27
Network
Endeksi
Yüksek
22,44
Network Endeksi Düzeyi
Network Endeksi Düşük Network Endeksi Orta Network Endeksi Yüksek
350
350
Sivil Toplum Kuruluşları 31 3,88
Okul Komitesi 16 2,00
Sağlık Komitesi 4 0,50
Çevre Toplulukları 15 1,88
Spor Kulüpleri 87 10,88
Mesleki Toplulukları 33 4,13
Ticaret Odası 13 1,63
Partiler 19 2,38
İnsan Hakları ile İlgili Topluluklar 8 1,00
Herhangi bir yere üye değilim 309 38,63
Toplam 800 100,00
Network endeksini ölçmek için ankette sorulan bir diğer soru
“Kuruluş/grubun karar alma süreçlerinde ne kadar etkilisiniz?” sorusudur.
Soruya verilen cevaplar Tablo 14’de yer almaktadır. Tabloya göre ankete
katılanları %3,50’si karar alma sürecinde oldukça fazla etkiliyken,
%50,38’inin karar alma sürecinde etkisi oldukça az, %19’unun ise karar
alma sürecinde etkisi ne az ne de fazladır.
Tablo 14: Kuruluş/Grubun Karar Alma Süreçlerinde Ne Kadar
Etkilisiniz?
Sıklık Sayısı Oran %
Oldukça Az 403 50,38
Az 141 17,63
Ne az Ne fazla 152 19,00
Fazla 76 9,50
Oldukça fazla 28 3,50
Toplam 800 100,00
Network endeksini ölçmek için ankette en son soru olarak “Son Üç
Yılda Aşağıdaki Siyasi Etkinliklerden Hangilerine Katıldınız?” sorusu
bulunmaktadır. Soruya verilen cevaplar Tablo 15’de gösterilmiştir.
Tabloya göre, ankete katılanların %85,50’si seçimlere katılmış olup, anketi
351
351
cevaplayanların büyük çoğunluğu soruda yer alan seçeneklere “hayır”
cevabını vermişlerdir.
Tablo 45: Son Üç Yılda Aşağıdaki Siyasi Etkinlerden Hangilerine
Katıldınız?
Siyasi Etkinlik
Evet Hayır Toplam
Sıklık Sayısı
Oran
% Sıklık Sayısı
Oran
%
Seçimlere Katılmak 684 85,50 116 14,50 800
Sorunlarla İlgili Dilekçe Yazmak 281 35,10 519 64,90 800
Politikacıya Mektup veya Mail Atmak 108 13,50 692 86,50 800
Mahalledeki Sorunlarla İlgili Dilekçe
Yazmak 149 18,60 651 81,40 800
Siyasi Parti Gençlik Kollarına Üye Olmak 48 6,00 752 94,00 800
Siyasi Parti Kadın Kollarına Üye Olmak 36 4,50 764 95,50 800
Toplu Yürüyüşe Katılmak 247 30,90 553 69,10 800
Siyasi Partiye Üye Olmak 84 10,50 716 89,50 800
Sivil Toplum Örgütüne Üye Olmak 106 13,30 694 86,80 800
Boykot Eylemine Katılmak 94 11,80 706 88,30 800
İnternet Eylemine Katılmak 154 19,30 646 80,80 800
Evleri Gezip Tanıtım Yapmak 32 4,00 768 4,00 800
Broşür Dağıtmak 75 9,40 725 90,60 800
4.3.3. Karşılıklı Yardımlaşma ve Ortak İşbirliği Endeksi
Ankette karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksi düzeyini
belirlemek amacıyla kişilere; “Toplumsal fayda sağlayan etkinliklere
katılım, çevre ve komşularla aralarındaki ilişki” ile ilgili sorular sorularak
güven düzeyi hesaplanmıştır.
Diğer endekslerde olduğu gibi ölçeğin güvenirliğini ve ölçekteki
maddelerin iç tutarlılığını test etmek için Cronbach Alfa katsayısı yöntemi
kullanılmıştır. SPSS paket programında yapılan analiz neticesinde
Cronbach Alfa katsayısı %73 olarak tespit edilmiştir. Bu oran ölçeğin
oldukça güvenilir olduğunu göstermektedir.
Tablo 16’da görüldüğü üzere sorulara verilen cevaplara göre karşılıklı
yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksi düzeyi sonuçları olumlu çıkmıştır.
Tabloya göre Zonguldak ili merkezindeki bireylerin yalnızca %46,88’nin
352
352
karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği yüksek seviyedeyken, 23,50’sinin
düşük seviyede ve %29,63’ünün ise orta seviyede olduğu görülmektedir.
Tablo 56: Karşılıklı Yardımlaşma ve Ortak İşbirliği Endeksi
Endeks Düzeyi Sıklık Sayısı Oran %
Düşük 188 23,50
Orta 237 29,63
Yüksek 375 46,88
Grafik 3: Karşılıklı Yardımlaşma ve Ortak İşbirliği Endeksi Düzeyi
Karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksini ölçmek için ankette
sorulan sorulardan biri olan bireylerin çevresiyle ve komşularıyla ilişki
düzeyini belirlemek için Tablo 17’de yer alan sorular bireylere
sorulmuştur. Tablo 17’ye göre, anketi cevaplayanların %34,88’i
yaşadıkları şehirde güven düzeyi artışıyla ilgili kararsız kalırken, %47,88’i
hastalandıklarında komşularının kendilerine yardım edeceğini, %53,13’ü
maddi sıkıntı çeken komşularına yardım edeceklerini, %40,63’ü ise
kendileri maddi sıkıntı yaşadıklarında çevresindeki insanların yardım
edeceklerini belirtmişlerdir.
Tablo 67: Bireylerin, Çevresiyle ve Komşularıyla Aralarındaki İlişki
Düzeyi Dağılımı
Tamamen
Katılıyorum Katılıyorum Kararsızım Katılmıyorum
Kesinlikle
Katılmıyorum
Sıklık
Sayısı Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
23,5
29,6346,88
Karşılıklı Yardımlaşma ve Ortak
İşbirliği Endeksi Düzeyi
Düşük Düzey Orta Düzey Yüksek Düzey
353
353
Son 1 yıl
içeresinde il /
ilçede güven
seviyesi arttı
27 3,38 109 13,63 279 34,88 278 34,75 107 13,38
Hastalandığını
z zaman
komşularınız
size yardım
eder
126 15,75 383 47,88 149 18,63 97 12,13 45 5,63
Maddi
anlamda
sıkıntı çeken
herhangi bir
komşunuza
yardım
edersiniz
159 19,88 425 53,13 137 17,13 56 7,00 23 2,88
Maddi sıkıntı
çektiğinizde
çevrenizdeki
insanlardan
yardım
alabilirsiniz
100 12,50 325 40,63 216 27,00 101 12,63 58 7,25
Karşılıklı Yardımlaşma ve Ortak İş birliği Endeksini ölçmek için
bireylerin toplumsal fayda sağlayan etkinliklere katılım düzeyini belirleme
amacıyla Tablo 18’de bulunan sorular bireylere sorulmuştur. Tablo 18’e
göre, anketi cevaplayanların %39,50’si toplumsal aktivitelere gönüllü
olarak katıldığını, %42’si toplumsal sorunların çözümü için birlikte
hareket edildiğini belirtirken, %40,50’si toplumdaki insanların yarısının
hem zaman hem de parasal olarak katkıda bulunduğu konusunda
kararsızdır, %38,25’i toplumdaki bireylerin cezalandırılma veya
eleştirilme kaygısıyla aktivitelere gönüllü olarak katılmaları konusunda
kararsız kaldıkları görülmektedir.
354
354
Tablo 78: Bireylerin Toplumsal Fayda Sağlayan Etkinliklere Katılım
Düzeyi Dağılımı
4.3.4. Sosyal Sermaye Düzeyi Endeksi
Sosyal sermaye düzeyini hesaplamak için güven endeksi, network
endeksi ve karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksleri
birleştirilerek sosyal sermaye düzeyi endeksi oluşturulmuştur.
Ölçeğin güvenilirliğini, ölçekteki soruların aynı fikri ölçüp ölçmediğini
ve böylece ölçekteki maddelerin iç tutarlılığının olup olmadığını test etmek
amacıyla Cronbach Alfa Katsayısı yöntemi kullanılmıştır. Buna göre SPSS
paket programında yapılan analiz neticesinde sosyal sermaye endeksinin
güvenilirlik değeri olan Cronbach Alfa %83 olarak bulunmuştur. Bu oran
ölçeğin güvenilir olduğunu göstermektedir.
Ankete katılan 800 kişinin sorulara verdikleri cevapların sıklık dağılımı
incelendiği zaman, Tablo 19’da gösterildiği gibi %31,75’inin sosyal
sermaye seviyesi yüksek çıkarken, %43,50’sinin düşük seviyede olduğu
tespit edilmiştir. %24,75’inin sosyal sermaye seviyesi ise orta seviyede
çıkmıştır.
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Sıklık
Sayısı
Oran
%
Toplumunuzdaki/çevrenizdeki
insanlar toplumsal aktivitelere
gönüllü bir biçimde katılır veya
yardımını esirgemez.
81 10,13 316 39,50 246 30,75 141 17,63 16 2,00 800
Eğer yaşadığınız yerde bir okul
sorunu olsaydı, topluluktaki
insanlar çözüm için birlikte
hareket ederlerdi
92 11,50 336 42,00 240 30,00 106 13,25 26 3,25 800
İl/ilçedeki insanların yüzde
50’den fazlası ortak kalkınma
hedefleri doğrultusunda para ya
da zaman katkısında
34 4,25 211 26,38 324 40,50 187 23,38 44 5,50 800
İnsanlar cezalandırma ya da
eleştirilme kaygısı olduğu için
toplumsal aktiviteler gönüllü
olarak katılır.
59 7,38 220 27,50 306 38,25 180 22,50 35 4,38 800
Toplam
Tamamen
KatılıyorumKatılıyorum Kararsızım Katılmıyorum
Kesinlikle
Katılımıyorum
355
355
Tablo 19: Sosyal Sermaye Düzeyi
Sosyal Sermaye Düzeyi Sıklık Sayısı Oran %
Düşük 348 43,5
Orta 198 24,75
Yüksek 254 31,75
Grafik 4: Sosyal Sermaye Düzeyi
Özetlemek gerekirse, saha çalışması sonuçlarına göre Zonguldak
ilinde ikamet eden bireylerin güven endeksinin yeterince yüksek olmadığı,
network endeksinin oldukça düşük düzeyde kaldığı görülmektedir.
Karşılıklı yardımlaşma ve ortak işbirliği endeksinin nispeten yüksek
olduğu ilde, genel sosyal sermaye düzeyi endeksinin de düşük olduğu
tespit edilmiştir.
5. Sonuç
Kısaca bireyler arasındaki ilişkiler, sosyal ağlar ve normlar şeklinde
tanımlanabilen sosyal sermayenin ülke kalkınmasında olduğu kadar
bölgesel kalkınmada da etkili bir faktör olduğu gerek teorik gerekse
uygulamalı çalışmalarda ortaya konulmuş bir gerçektir. Sosyal sermayenin
bileşenlerini oluşturan güven, sosyal ağlara katılım ve karşılıklı
yardımlaşma ve işbirliği, ekonomik ve sosyal alanda yapılan yatırımların
etkinliğini artırmakta ve bölgesel kalkınma sürecini hızlandırmaktadır. Bu
çalışmada, oldukça eski bir şehir olmasına rağmen ciddi kalkınma
sorunları olan Zonguldak’ta sosyal sermaye düzeyinin belirlenmesi
amaçlanmıştır. Bu amaçla istatistiksel olarak önemli sayılabilecek bir
örnek kütle üzerinde saha çalışması uygulanarak, sosyal sermaye endeksi
ve alt endeksleri oluşturulmuş ve değerlendirmesi yapılmıştır.
Düşük
43,5
Orta
24,75
Yüksek
31,75
Sosyal Sermaye Düzeyi
Düşük Orta Yüksek
356
356
Saha çalışması sonuçlarına göre yapılan analizde, Zonguldak ilinde
ikamet eden bireylerin güven endeksinin yeterince yüksek olmadığı,
network endeksinin oldukça düşük düzeyde kaldığı ve genel olarak sosyal
sermaye düzeyinin düşük olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuçlar,
Zonguldak’ta sosyal sermaye düzeyini geliştirmeye yönelik politikaların
geliştirilmesi ve bunların hızlı bir şekilde uygulamaya geçirilmesi
zorunluluğunu ortaya koymaktadır.
Zonguldak’ta sosyal sermaye düzeyinin yükseltilebilmesi için öncelikle
resmi ve gayri resmi sosyal ağlara katılımın geliştirilmesi gerekmektedir.
Bunun için, Zonguldak’ta eksikliği fazlasıyla hissedilen; bireyleri bir araya
getirecek, insanlar arasında karşılıklı etkileşimi artıracak sosyal ortamlar
oluşturulmalıdır. Bu bağlamda dernek, vakıf, kulüp gibi kişileri bir araya
getirecek kuruluşlar oluşturulmalı ve var olanlar desteklenmeli; böylece bu
oluşumlar öncülüğünde yapılacak toplantı, konferans, konser, spor
karşılaşmaları gibi organizasyonlarla kişilerin birbirlerini tanımaları,
karşılıklı güven ve aidiyet duygularının geliştirilmesi sağlanmalıdır. Bu
konuda kamu kurumlarıyla birlikte, özellikle yerel yönetimler etkin bir rol
üstlenmelidir.
Çalışmada, özellikle resmi kurumlara olan güven düzeyinin düşük
olduğu tespit edilmiştir. Bu durum yatırım yaparken öncelikle “güvenli
liman” unsurunu göz önünde bulunduran, belirtilen durumda kurumlardan
yeterli desteği alamayacağını düşünen yatırımcıların yatırım kararlarını
olumsuz etkilemektedir. Ulusal ve yerel düzeyde girişimciyi destekleyecek
gerek maddi gerekse manevi teşvik edici politikaların sosyal sermaye
düzeyini, dolayısıyla bölgesel kalkınma sürecini olumlu şekilde
etkileyeceği değerlendirilmektedir.
Son olarak, Türk toplumunun ayırıcı özelliklerinden biri olan ve
çalışmada diğer endekslere göre nispeten daha yüksek çıkan karşılıklı
yardımlaşma ve ortak işbirliğinin daha fazla geliştirilmesi için de bireylere
eğitim süreci içinde bunun önemi ve etkisi öğretilmeli, bu doğrultuda
özellikle kitle iletişim araçları etkin bir şekilde kullanılmalıdır.
Kaynakça
Babacan, Mehmet Emin (2012); “Toplumsal Paylaşım Ağlarında Sosyal
Sermaye Pratikleri,” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
Casey, Terence (2004); “Social Capital and Regional Economies in
Britain”, Political Studies, Vol.52, 96-117.
357
357
Duman, Betül ve Osman Alacahan (2011); “Sosyal Sermaye/Güven
Boyutunda Etkinlik”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt
10, Sayı 1, 181- 208.
Fidrmuc, Jan ve Klarita Gerxhani (2008) “Mind the Gap! Social Capital,
East and West”. Journal of Comparative Economics, Volume 36, Issue 2,
264-286.
Filiztekin, Alpay (2009); “Türkiye İçin Bir Rekabet Endeksi” EDAM ve
Deloitte Türkiye Ortak Yayını,
http://www.edam.org.tr/images/PDF/yayinlar/Reports/t%FCrkiye%20icin
%20bir%20rekabet%20endeksipdf.
Fukuyama, Francis (2005); Güven, Sosyal Erdemler ve Refahın
Yaratılması, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Günkör, Cumhur (2011); “Sosyal Sermaye ve Eğitim İlişkisi,”
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri
Enstitüsü, Ankara.
Kangal, Nalan (2013); “Sosyal Sermaye Teorileri ve Sosyal Sermaye
Kalkınma İlişkisi: Türkiye Örneği”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Karataş, İlknur ve İsmail Seki (2017); “Sosyal Sermaye ve Bölgesel
Kalkınma İlişkisi: Aksaray Örneği,” Ege Academic Review, Cilt 17, 109.
Keskin, Musa (2008); “Sosyal Sermaye ve Bölgesel Kalkınma: Erzurum
Ticaret ve Sanayi Odası Üyelerinde Sosyal Sermaye Düzeyi ve
Belirleyicilerinin Analizi”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
Sümbüloglu, Kadir ve Vildan Sümbüloglu (2007); Biyoistatistik,
Hatiboğlu Yayın Dağıtım, Ankara.
Şan, Mustafa Kemal (2007); “Bilgi Toplumuna Geçişte Sosyal Sermayenin
Taşıdığı Önem ve Türkiye Gerçeği”, Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi,
Cilt 2, Sayı 1, 70-95.
Tüysüz, Nurettin (2011); Sosyal Sermayenin Ekonomik Gelişme Açısından
Önemi ve Sosyal Sermaye Endeksinin Hesaplanması, Kalkınma Bakanlığı
Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürlüğü, Ankara.
Vergil, H., H. Çeştepe, G. Dökmen, D. Şükrüoğlu ve M.F. Bayramoğlu
(2015); Zonguldak İlinde Taşkömürü Üretiminin Ekonomik Etki Analizi,
Buluş Tasarım ve Matbaacılık Hizmetleri, Ankara.
358
358
Whiteley, Paul F.(2000); “Economic Growth and Social Capital”, Political
Studies, Vol. 48, 443-466.
Woodhouse, Andrew (2006); “Social Capital and Economic Development
in Regional Australia: A Case Study”, Journal of Rural Studies, Vol.22,
No.1, 83–94.
Yarıcı, Selman (2011); “Pierre Bourdieu'da Sosyal Sermaye Kavramı”,
Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, 125-135.
359
359
UKRAYNA KRİZİNİN AVRUPA BİRLİĞİ GÜVENLİK
POLİTİKALARI BAĞLAMINDA BİR DEĞERLENDİRMESİ
Levent YİĞİTTEPE1- Orhan BATTIR2
Özet
Ukrayna bulunduğu coğrafi ve jeopolitik konumu gereği hem Avrupa
ülkeleri hem de Rusya için çok önemli bir ülkedir. Avrupa ile Rusya
arasında köprü vazifesi gören Ukrayna’da 2014 yılında başlayan iç
karışıklıklar ve özellikle Rus ayrılıkçı gruplarının başlattığı çatışmalar
Avrupa ülkeleri başta olmak üzere uluslararası toplumu tedirgin etmiştir.
Devam eden süreçte Rusya’nın Kırım’ı ilhak etmesiyle kriz daha derin
boyutlara taşınmıştır. Rusya’nın Soğuk Savaş dönemini hatırlatan bu
yayılmacı politikaları, dünyanın yeniden iki kutuplu yapıya doğru evrildiği
düşüncesinin gelişmesine yol açmıştır. BM ve NATO gibi uluslararası
örgütlerin Rusya’nın bu girişimleri karşısında yeterli tepkiyi verememesi
genelde Avrupa’yı özelde ise Avrupa Birliği ülkelerini korku ve endişeye
sürüklemiştir. Ukrayna-Polonya sınırının kendi sınırları olduğu
düşüncesiyle hareket eden AB, güvenlik politikalarının kurumsallaşması
bağlamında yeni adımlar atma zorunluluğunu kendi içinde hissetmiştir.
Kuruluşundan itibaren ekonomide göstermiş olduğu gibi başarılı
entegrasyonu siyasi işbirliğinde göstermekte zorlanan AB’nin yakın
çevresindeki siyasi ve askeri gelişmelere reaksiyon göstererek hemen
savunma ve güvenlik alanında bir entegrasyon çabası içine girdiği
görülmektedir. AB ülkelerini bu yöne iten nedenlerin başında ABD ve
NATO’ya olan güvensizlik gelmektedir. Rusya tehdidini ABD’ye oranla
daha yakından hisseden AB, kendi güvenliğini sağlayacak mekanizmalara
ve askeri yapılara sahip olması gerektiğini düşünmektedir. Bu bağlamda
AB’nin güvenlik endişelerinin, Ukrayna’da yaşanan krizin tarihsel arka
planı göz önünde bulundurularak genel bir değerlendirmesini yapmak
önem arz etmektedir. Bu çalışmada, Ukrayna’da devam eden kriz ve iç
çatışmaların AB için önemi nedir? sorusuna AB’nin güvenlik politikaları
çerçevesinde cevap aranarak bölgesel güvenlik sorunlarının nasıl küresel
güvenlik sorunlarına dönüşebileceği tüm yönleriyle analiz edilmeye
çalışılmıştır.
1 Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi (KMÜ),
[email protected] 2 Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi (KMÜ),
360
360
Anahtar Kelimeler: Avrupa Birliği, Güvenlik Politikaları, Küresel
Güvenlik, Ukrayna Krizi.
1. Giriş
Soğuk Savaş sonrası dönemde iki kutuplu dünyadan tek kutuplu
dünyaya doğru bir geçiş olurken uluslararası aktörler tarafından küresel bir
barışın artık yakın olduğu düşünülmekteydi. Bunun nedeni SSCB’nin
dağılması ve Doğu Bloku’nun yıkılmış olmasıdır. Özellikle Rusya,
SSCB’nin dağılma sürecinin hemen başında hem siyasi hem de ekonomik
olarak bir istikrarsızlık süreci içine girmiştir. Bu durumu fırsat bilen ABD,
eski SSCB ülkeleri ve bölge üzerindeki etkinliğini ve varlığını artırmaya
yönelik adımlar atmaya başlamıştır. Bu dönemde SSCB’nin mirasçısı
olarak düşünülen Rusya’nın yaşamış olduğu iç ve dış politika sorunları
ABD’nin bölgede bir alan ve güç kazanmasına yol açmıştır. Soğuk Savaş
sonrası dönemin ilk yıllarında Rusya iç ve dış politikada önemli istikrar
sorunları yaşamıştır. Özellikle dış politikada Batı ile entegre olma çabaları
bu dönemde ön plana çıkmıştır. Rusya Federasyonun halk oyuyla seçilmiş
ilk devlet başkanı Boris Yeltsin olmuştur. Yeltsin, yeni sistemde
SSCB’den kalan sorunlarla artık Rusya Federasyonu’nun ilgilenmeye
devam edeceğini ifade etmiştir (Jackson, 2004: 52).
Yeltsin’in bu söylemlerinden sonra Rusya, özellikle Ukrayna ve Beyaz
Rusya’yı yanına alarak uluslararası sistemde birlikte hareket etme yönünde
çalışmalar yapmıştır. Yine Rusya bu dönemde yeni bağımsızlıklarını
kazanan eski SSCB ülkelerinin Birleşmiş Milletler’e (BM) üyelik
başvurularını veto etmeyerek destek olduğu izlenimini vermiştir.
2000’li yıllara gelindiğinde Vladimir Putin başkanlığında Rusya, kabul
etmiş olduğu yeni doktrinler çerçevesinde yeniden aktif dış politika
izlemeye başlamıştır. Putin yönetiminin uygulamaya başladığı yeni dış
politikada Ukrayna’ya ayrı bir önem verdiği görülmektedir. Çünkü
Ukrayna, hem Batı hem de Rusya için önemli bir stratejik konuma sahiptir.
11 Eylül 2001 saldırılarından sonra ABD’nin bölge üzerinde artan varlığı
ve bu bölgede yeni üsler açmış olması Rusya açısından Ukrayna’yı daha
önemli hale getirmiştir. Putin’le birlikte Rusya’da siyasi ve ekonomik
açıdan bir istikrarın yakalanmış olması da Rusya’nın o bilindik ideolojisi
olan yayılmacı politikaların tekrar gündeme gelmesine yol açmıştır.
Rusya-ABD arasındaki dengeler yaşanan bu gelişmelerle birlikte Rusya
lehine değişmeye başlamıştır. 2008’de Rusya’nın Gürcistan’a Güney
Osetya üzerinden yapmış olduğu saldırılar karşısında ABD’nin yetersiz
kalışı ve Rusya’nın yayılmacı politikalarına yeniden dönüş sinyalleri bu
durumun en açık göstergesidir denilebilir.
361
361
Bu çalışmada Ukrayna’nın jeopolitik konumunun hem Batı hem de
Rusya için ne ifade ettiği ve Ukrayna’da yaşanan krizin, AB güvenlik
politikaları çerçevesinde bir analizi yapılacaktır. Ukrayna’nın son
dönemde NATO ve AB’ye üyelik sürecini başlatttığı ve Rusya’dan
uzaklaşarak Batı’ya entegre olma çabası içine girdiği görülmektedir. Bu
bağlamda özellikle Rusya-AB denkleminde yaşanan gelişmeler
incelenerek Ukrayna’nın her iki taraf için de ne kadar önemli olduğu ortaya
konulmaya çalışılacaktır. Çünkü NATO ve AB üyeliğini arzulayan bir
Ukrayna, Rusya için yakın bir tehdit olarak algılanmaktadır. Burada
Ukrayna krizi üzerinden elde edilecek kazanımların her iki blok için de
önemli avantajlar sağlama potansiyelinden söz edilebilir.
Çalışmanın ilk bölümünde Ukrayna’nın kısa bir tarihçesi ve demografik
özellikleri verilecektir. Yine Jeopolitik konumunun küresel güvenlik
açısından ne ifade ettiği bu bölümün konusu olmuştur. İkinci bölümde
Soğuk Savaş sonrası AB-Ukrayna ilişkilerinin ilk dönem ve son dönem
şeklinde ayrımı yapılarak bugün gelinen noktanın analizi yapılacaktır. Son
tahlilde ise daha çok AB güvenlik politikaları çerçevesinde Ukrayna krizi
ele alınarak küresel aktörlerin güç mücadelesine nasıl sahne olduğu ortaya
konmaya çalışılacaktır. Çalışma Ukrayna’da yapılan son
Cumhurbaşkanlığı seçimleri sonrasında krizin olası beklentilerinin neler
olabileceği ve başta AB, NATO, ABD ve Rusya olmak üzere bölge
üzerinde etkili olmak isteyen aktörlerin çalışmalarıyla sonlandırılacaktır.
2. Ukrayna’nın Tarihteki Yeri ve Önemi
Ukrayna, 18.yüzyılın sonlarına doğru Rus İmparatorluğunun bir parçası
olmuştur. Ülkede milliyetçilik arayışları hızlı bir şekilde devam etmesine
rağmen ekonomisinin çok iyi durumda olmaması ve yaygın yoksulluk gibi
nedenlerden dolayı ulus-devlet olma yolunda yeterli olamamıştır. Ülke
topraklarında sanayileşme SSCB zamanında gerçekleşmiştir. O yıllarda
ülkede kentlerde yaşayan nüfusun çoğunluğu Alman, Rus ve Yahudilerden
oluşmaktaydı. Ukraynalılar ise daha çok köylerde yaşamlarını
sürdürmekteydi. Bugünkü Ukrayna toprakları uzun dönem boyunca
Rusya, Polonya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu egemenliği
altında kalmıştır. I. Dünya Savaşı’nda ise özellikle Rusya ile Avusturya-
Macaristan İmparatorluğu arasında yaşanan çatışmalara sahne olmuştur.
1917 Bolşevik devrimiyle Rus Çarı’nın devrilmesinden sonra Ukrayna
ulus-devlet olarak uluslararası sistemde yerini almıştır. Ocak 1918’de
Sosyal demokratların kontrolünde olan Rada (Ukrayna Merkezi Meclisi)
Ukrayna’nın bağımsızlığını ilan etmiştir. Kısa bir süre SSCB tarafından
Almanya’ya bırakılan Ukrayna, Lenin döneminde tekrar (1922’de)
Sovyetler Birliği’nin bir cumhuriyeti olmuştur (Köse, 2018).
362
362
II. Dünya Savaşı’na kadar Ukrayna’da başta eğitim, kültür ve ekonomi
alanında belirgin bir ilerleme kaydedildiği görülmüştür. Ukrayna dili
yaygınlaşmış ve ülke önemli bir çekim merkezi haline gelmiştir. II. Dünya
Savaşı ile birlikte Nazilerle iş birliği yapan ülke içindeki Ukraynalı
faşistler tarafından iç çatışmalar çıkarılmış ve Ruslara karşı kışkırtmalar
artmıştır. Savaş sonrasında da ABD tarafından Ukraynalı faşistler Ruslara
karşı kullanılmaya devam edilmiştir.
Soğuk Savaş sonrası Ukrayna’nın 1991’de bağımsızlığını
kazanmasından sonra da ülkede bulunan aşırı sağcı gruplar başta Batılı
ülkeler olmak üzere küresel güçler ve Ukrayna devleti tarafından
desteklenmiştir. Bugün gelinen noktada yaşanan tüm sorunların temelinde
bu grupların faaliyetleri yatmaktadır.
SSCB’nin dağılmasından sonra NATO ve AB’nin eski Doğu Bloku
ülkeleriyle yakınlaşması ve üyelik ilişkilerinin gündeme gelmesi Rusya
tarafından olumsuz karşılanmış ve ilerleyen süreçte kendisi için tehdit
oluşturabileceği düşünülmüştür. Rusya bu örgütlere üye olan ya da üye
olmaya çalışan ülkelere karşı sert bir tutum içerisine girmiştir. Bu ülkelere
bir şekilde askeri ve ekonomik anlamda baskı ve tehditlerde bulunarak
onları kendi yanına çekmeye çalışmıştır. Hem NATO’ya hem de AB’ye
üye olmayı isteyerek daha çok Batıya entegre olma çabaları içine giren
(Ağır, 2016: 24) Ukrayna, bu durum için açık bir örnektir.
Bu dönemde Ukrayna-Rusya ilişkilerine bakıldığında ise ilk
anlaşmazlık Kırım’daki Karadeniz Filosu konusunda olmuştur. Bu
Filo’nun kime ait olduğu ile ilgili sorunlar ve gerginlikler, dönemin Rusya
devlet başkanı Boris Yeltsin ve Ukrayna’nın ilk devlet başkanı Leonid
Kravçuk arasında yapılan görüşmelerle sona erdirilmiştir. Karadeniz
Filosunun 2017 yılına kadar kalmasını sağlayacak olan dostluk ve işbirliği
antlaşması 1997’de iki tarafında imzalamasıyla yürürlüğe girmiştir. Daha
sonra yapılan müzakereler sonucunda 2008’de bu süre 10 yıl daha
uzatılmıştır. 2004’te Turuncu Devrim sonrasında Batı yanlısı Victor
Yuşçenko Ukrayna devlet başkanı olmuştur. 2010’da Rusya yanlısı Victor
Yanukoviç’in iktidara gelmesi Ukrayna milliyetçilerini ayağa kaldırmış ve
yeniden ülke içinde kaos ve iç çatışmaların çıkmasına neden olmuştur
(BBC Türkçe, 2018). Bu tarihten sonra Ukrayna yeni ve daha büyük bir
siyasi krizle karşı karşıya kalmıştır.
Ukrayna özellikle 1990’lı yıllarda AB’ye yakınlaşarak ekonomik
istikrarını sağlamak ve vatandaşlarının refah düzeyini iyileştirmek için üye
olma yolunda çabalar göstermiştir. Yine Rusya tehdidine karşı Batı’ya
yakınlaşmayı kendi çıkarları açısından doğru bir yol olarak görmüştür.
363
363
Özellikle 2004’de AB’nin beşinci genişlemesiyle birlikte başta sınır
komşusu olan Polonya olmak üzere birçok eski Doğu Bloku ülkesinin
Birliğe üye olmasının ardından Ukrayna’da tekrar bu örgüte üyelik
yolunda adımlar atılmaya başlanmıştır (Avrupa Birliği Başkanlığı, 2017).
3. Soğuk Savaş Sonrası AB-Ukrayna İlişkileri
Ukrayna, SSCB’nin yıkılıp 1991’de bağımsızlığını ilan ettiğinde hem
siyasi hem de ekonomik anlamda bu duruma hazırlıksız yakalanmıştır
denilebilir. SSCB döneminde ülkenin doğusu endüstri bakımından, batısı
ise özellikle tarım alanında gelişmiş topraklara sahip idi. İlk dönemde
Ukrayna, Rusya’nın liderliğinde kurulan Bağımsız Devletler Topluluğu’na
(BDT) bağlı politikalar yerine yönünü pazar ekonomisi öncelikli olacak
şekilde Batı’ya ve özellikle de AB’ye çevirmiştir (Semercioğlu, 2016:
189). Bu bağlamda Ukrayna, Batının değerlerinin temsilcisi olarak AB’yi
görmüş ve bu değerlere sahip olmak için Birlik ile bazı antlaşmalar
imzalamıştır.
Soğuk Savaş sona erdikten sonra Rusya’nın yeniden güçlenip Batı’ya
karşı bir tehdit olmasını önlemenin -Batı açısından- iki önemli ayağı vardır.
Bunlar; birincisi askeri ve güvenlik yönünden tedbirler almak, ikincisi ise
ekonomik tedbir almaktır. ABD öncülüğünde Batılı devletlerin hedefi
güvenlik konusunda NATO’yu kullanarak Rusya’yı sıkıştırmaktı. Bu
düşüncelerini eski Doğu Bloku ve SSCB ülkelerini NATO’ya üye yaparak
büyük ölçüde gerçekleştirmiş oldular. Henüz gerçekleşmemişse de NATO
tarafından Gürcistan ve Ukrayna’ya üyelik vaadinde bulunulmuştur.
Ekonomi ayağını gerçekleştirmek için de daha çok AB devreye
sokulmuştur. AB de aynı şekilde NATO’ya üye olan ülkeleri bünyesine
dâhil ederek bu ülkeleri Rusya’nın baskısından ve tehdidinden kurtarma
yoluna gitmiştir.
AB 1991’de imzaladığı Maastricht Antlaşması’nın 49.maddesi ile
Avrupa kıtasında olan ülkelere üyelik yolu açmıştır (eski Doğu Bloku
ülkeleri ve SSCB ülkeleri de dahil). Özellikle Ukrayna-AB ilişkilerinin
ileri seviyelere taşınmak istenmesi Rusya’yı rahatsız etmiştir. Bu sürecin
Ukrayna’nın AB’ye üye olmasıyla sonuçlanması ihtimali ve devamında da
NATO üyeliğinin gerçekleşecek olması Rusya’da derin bir rahatsızlık
yaratmıştır. Rusya bu durumu Ukrayna’nın ileride ABD’nin hegemonyası
altına girmesi olarak görmüş, ABD ve NATO tehdidini yakından
hissedeceğini anlamıştır. Rusya’nın tüm bu algılarına rağmen Ukrayna-AB
ilişkileri çeşitli düzeylerde devam etmiştir (Ercan, 2015: 96). AB,
Rusya’nın doğalgazına olan ihtiyacı nedeniyle, Rusya’yı doğrudan
doğruya karşısına almadan, Ukrayna ile ilişkilerini dolaylı olarak
364
364
sürdürmeyi tercih etmiş, hem güvenlik hem de ekonomi politikalarını bu
yönde belirleme yoluna gitmiştir.
AB-Ukrayna ilişkilerine bakıldığında ilk olarak 1998’de Ortaklık ve
İşbirliği Antlaşması imzalandığı görülmektedir. Bu antlaşma başta siyasi
işbirliği olmak üzere geniş bir serbest ticaret alanını içermekteydi. AB-
Ukrayna ilişkilerine hız kazandıran olay 2004 yılında Ukrayna’da yaşanan
“Turuncu Devrim” olmuştur. Bu devrimle birlikte başlayan süreçte
Ukrayna’nın demokrasi alanında gelişme göstermesi AB’nin değerlerini
ortaya koyma adına önemli görülmüştür. Aynı yıl AB’nin eski Doğu Bloku
ve SSCB ülkelerinin AB’ye üyeliklerin gerçekleşmesi Ukrayna ile varılan
siyasi ve ekonomik alanda antlaşmaların ileri bir boyuta taşınabileceğinin
işaretini vermiştir (Özdal&Demydova, 2011: 19). Ukrayna, AB’ye
yakınlaşarak özgürlükler ve demokrasi alanında etkili adımlar atmayı
amaçlamıştır. AB’de normatif güç unsurlarını Ukrayna ile ilişkilerde bir
baskı aracı olarak kullanmaya devam etmiştir. Bu değerlerin
yerleşebilmesi için özellikle Rus azınlıkların bulunduğu bölgelerde ulusal
bir kimliğin oluşturulması önemlidir (Durakçay &Güral, 2018: 300).
Daha sonra AB ile Ukrayna arasında imzalanan Ortaklık ve İşbirliği
Antlaşmasının yenilenmiş hali 2007’de iki taraf arasında imzalanmıştır.
Fakat bu dönemde Ukrayna içinde yaşanan siyasi krizler ve AB yanlısı eski
Başbakan Yuliya Timoşenko’nun hapse atılması hem bu antlaşmanın hem
de iki taraf arasında yaşanan olumlu gelişmelerin duraklamasına neden
olmuştur. Bu ortaklık antlaşmasının, yürürlüğe girmesi için 2013’de
imzalanması düşünülürken, Rusya yanlısı Cumhurbaşkanı Victor
Yanukoviç’in Rusya’dan gelen tehditler nedeniyle Ukrayna’yı
antlaşmadan çektiğini söylemesi yeniden ilişkilerin gerilmesine neden
olmuştur. Antlaşma uzun görüşmeler sonunda 2014’de dönemin Batı
yanlısı Cumhurbaşkanı Petro Proşenko tarafından imzalanabilmiştir.
2017’de AB Konseyinin onay sürecinden sonra ortaklık antlaşmasının
yürürlüğe girmesiyle Ukrayna vatandaşlarına Shengen bölgesine vizesiz
gidebilme hakkı verilmiştir. Bu antlaşma AB’nin diğer ülkelerle yapmış
olduğu antlaşmalara kıyasla çok daha fazla ayrıntılar içermekteydi. Bu
antlaşmada Ukrayna için başta insan hakları ve demokrasi olmak üzere
birçok yapısal reformlar öngörmekteydi. Yine iki taraf arasında enerji,
ulaşım, sanayi, eğitim ve çevrenin korunması gibi konularda işbirliği
yapılması amaçlanmaktaydı. Yine işbirliği alanları arasında dış politika ve
güvenlik konuları yer almaktaydı (İKV E-Bülteni, 2017).
AB-Ukrayna ilişkilerinin Ukrayna’nın iç siyasi krizlerinden çok fazlaca
etkilendiğini söylemek mümkündür. Bunun nedeni ülkede başa gelen
365
365
iktidarların Rusya ile Batı arasında ikilem yaşamış olmalarıdır. Çünkü Batı
yanlısı liderler daha çok NATO ve AB lehine politikaları uygularken
Rusya yanlısı liderler ise Rusya’nın tepkisinden çekindikleri için bu
örgütlerden uzak durmayı tercih ederek Rusya’ya yakınlaşmayı içeren
politikalara yönelmişlerdir.
AB, 2004’de komşularla iyi ilişkiler kurma amacına yönelik bir Avrupa
Komşuluk Politikası Strateji Belgesini kabul etmiştir. AB bu belge ile
Kafkasya’dan, Afrika’dan, Ortadoğu’dan ve eski SSCB ülkelerinden
birçoğu ile ilişkilerini geliştirmeyi amaçlamıştır. Bu politikanın
uygulanmasına öncelikle Ukrayna, Moldova ve Belarus’la başlanmıştır.
Komşuluk Politikası çerçevesinde Doğu Ortaklığı projesinin amacı bu
ülkeleri AB’nin mevzuatı ile uyumlu hale getirerek, istikrarlı bir iç siyaset
gerçekleştirmek ve gerekli demokrasi reformlarının yapılmasını
sağlamaktır (Hürsoy &Kutlu, 2018: 176). AB’nin komşuluk politikaları
çerçevesinde geliştirdiği Doğu Ortaklığı projesine Ukrayna’nın dâhil
edilmesi bu ülkenin hem ekonomi hem de güvenlik alanında yardımlar
almasını sağlamıştır (Ağır, 2016: 26). Fakat bu yardımlar sınırlı kalmıştır.
Ukrayna, AB üyeliğini istemesine rağmen bir şekilde Birlik, yeni katılan
ülkelerin uyum sorununu ve bu ülke içinde oluşan siyasi ve ekonomik
sorunları öne sürerek bir takım yeni şartlar istemiştir. Böylelikle AB
Ukrayna’nın üyeliğini veto etmemiş ama Türkiye gibi bir çıkmazın içine
sokmuştur. Özellikle 2013’de hükümetin AB ile yapılan antlaşmaları
askıya alması ve Ukrayna’nın Rusya’nın liderlik etmiş olduğu Avrasya
Ekonomik Örgütüne üye olma çabaları ülkede vatandaşlar tarafından
meydanlarda protesto edilmiştir (Bayraklı, 2014: 3). AB’nin Ukrayna ile
yapmış olduğu ortaklık antlaşmalarının amacı Ukrayna vatandaşlarını
Avrupalıların yaşam şekline ayak uydurmasını sağlamaktır. Aynı şekilde
Ukrayna’yı Avrasya’ya açılan bir kapı olarak düşünen AB için, bu
bölgenin barış ve güvenliğini sağlamak büyük önem taşımaktadır. Fakat
Rusya’nın etkisinden kendini bir türlü kurtaramamış ülkelere bu şekilde
yaklaşmak ne derece doğru bir adımdır bu tartışmalıdır (Demirtaş, 2014).
AB, Ukrayna ile ilişkilerinin bu ülkede yaşanan krizlerle bir
değerlendirmesini yapmış ve üyesi olan Polonya üzerinden gelebilecek
tehdit ve tehlikelere karşı önlemler alınması konusunda güvenlik
politikalarına yön vermeye çalışmıştır. AB, güvenlik politikaları
çerçevesinde krizin etkilerini azaltmaya yönelik çabalar içerisine girmiştir.
Bu minvalde Birliğin güvenlik politikalarının genel bir çerçevesini çizmek
ve bu çizilen çerçeve ışığında Ukrayna krizinin hem küresel güvenliğe hem
de bölgesel güvenliğe etkilerinin sağlıklı bir analizinin yapılması çalışmayı
önemli kılacaktır.
366
366
4. AB’nin Güvenlik Politikaları Çerçevesinde Ukrayna Krizi
AB’nin Ortak Güvenlik Yapılanma Süreci
AB, Soğuk Savaş dönemi boyunca ve sonrasında siyasi
bütünleşmesinin bir parçası olarak gördüğü dış politika ve güvenlik
alanlarında çalışmalarını devam ettirmiştir. Özellikle Maastricht
Antlaşmasıyla (1991) üç sütunlu bir yapı ihdas edilmiş ve bu sütunlardan
bir tanesi de Ortak Dış Güvenlik Politika (ODGP) olmuştur. Bu
antlaşmadan sonra güvenlik alanında kurumsallaşma adına çalışmalar hız
kazanmıştır. Burada AB’nin amacı güvenlik alanında ortak hareket etmeyi
sağlamaktır. Yine bu antlaşma AB’ye Soğuk Savaş sonrasının yeni
tehditleriyle mücadelede güvenlik politikalarını geliştirmesine olanak
sağlamıştır. Aynı şekilde AB’nin ODGP alanında yapılacak çalışmaların
hukuki zemini bu antlaşma hükümleriyle garanti altına alınmıştır
(Yiğittepe, 2017: 119-123).
AB’nde ODGP’den Avrupa Güvenlik ve Savunma Politikasına (AGSP)
geçiş Amsterdam (1997) ve Saint Malo (1998) zirveleriyle gerçekleşmiştir.
Bu zirvelerde AGSP’nin Birliğe entegrasyonu çerçevesinde kurumların
ihdas edilmesi için önemli kararlar alınmıştır. Burada çıkabilecek küresel
krizlere karşı mücadelede etkin rol almak ve bu rolü oynayabilmek için de
yeterli askeri kuvvetlere sahip olmak amaçlanmıştır (Matlary, 2009: 47).
Lizbon Antlaşmasına (2007) kadar AB’nde güvenlik yapılanması
çalışmaları devam etmiştir. Lizbon Antlaşması ile AGSP, Ortak Güvenlik
ve Savunma Politikasına (OGSP) dönüştürülmüştür. Özellikle antlaşmanın
42. ve 46. Maddeleri Kalıcı Yapısal İşbirliğini (PESCO) içermektedir. Üye
ülkelerin askeri kapasite taahhütlerini içeren bu iş birliği ile herhangi bir
üye devlet saldırıya uğrarsa diğer üye ülkeler kendi imkânlarıyla o ülkeye
destek olacak ilkesi ortaya konmuştur (Miliband, 2008). AB’nin ortak
güvenlik yapılanması oluşturma girişimlerinin temelini, NATO’ya olan
güvensizlik ve Avrupa güvenliğini kendi imkân ve kapasitesiyle sağlamak
düşüncesi oluşturmaktadır. Çünkü son dönemde AB’nin hem ABD hem de
NATO ile güvenlik alanında yapılan tartışmaları sonunda sürekli bir AB
ordusu oluşturma gündeme getirilmektedir.
AB, 1990’larda Yugoslavya’nın dağılma sürecinde yaşadığı sorunları
aşmak ve kendisine yakın bölgelerde oluşabilecek krizlerde etkili olmak
istemektedir. Bunun en yakın örneği 2013’de Ukrayna’da başlayan kriz
olmuştur. Ukrayna’nın batı sınırları Polonya’dan dolayı aynı zamanda
AB’nin de sınırlarıdır. Bu nedenle AB, Ukrayna’da yaşanan krizin
sonlandırılması için hem diplomatik yolları kullanmış hem de kendi
güvenlik politikaları çerçevesinde gerekli girişimlerde bulunmuştur.
367
367
Ukrayna Krizinin Ortaya Çıkışı ve AB
Ukrayna’da turuncu devrimden sonra Rus yanlısı Victor Yanukoviç’in
devlet başkanı seçilmesiyle yeniden ülke karışmış ve özellikle
Yanukoviç’in Rusya ile AB arasında bir dengeleme politikası içine girmiş
olması ilişkileri daha karmaşık hale getirmiştir. Çıkarları doğrultusunda
hem Rusya hem de AB’nin önermiş olduğu ekonomi, askeri ve ticaret
imkânları bir arada kullanmak isteyen Ukrayna bu tutumunu başarıyla
gerçekleştirememiştir. Sonrasında Yanukoviç’in AB ile yapılan Ortaklık
Antlaşmalardan çekildiğini açıklaması ülkede Batı yanlıların meydanlara
inerek protestolar yapmasına neden olmuştur. Bu protestolar sonucunda
Yanukoviç, Şubat 2014’de Rusya’ya kaçmıştır. Ülkede yaşanan bu halk
hareketleri hem siyaseti hem de ekonomiyi olumsuz etkileyerek istikrarsız
bir ortam oluşturmuştur. Aynı yıl Rusya’nın Kırım’ı ele geçirmesi ve
Ukrayna’nın doğusunda bulunan Rus kökenli grupların gerçekleştirdiği
eylemler ve kaos ortamı sorunun uluslararası bir krize dönüşmesine neden
olmuştur. Rusya’nın Kırım’ı işgali ve bu bölgedeki ayrılıkçı Rus gruplara
vermiş olduğu destek hem AB hem de NATO tarafından kınanmış ve
uluslararası platformlarda gerekli girişimlerde bulunulmuştur (Uğur, 2016:
200).
AB, krizin başlamasından sonra Kasım 2014’de Konsey düzeyinde bir
takım önemli kararlar almıştır. Bunlardan en önemlileri Ukrayna’nın
bağımsızlığı, toprak bütünlüğü ve egemenliğinin korunması temelinde
ortaya konan çabalara destek verilmesi ve AGİT ve Minsk Grubu
bünyesinde krize çözüm arayışlarına yardımcı olunacağına dair alınmış
kararlardır. Yine AB, çatışmaların tüm taraflarını uluslararası hukuk
ilkelerine saygılı olmaya ve bağlı kalmaya davet etmiştir. AB ayrıca
Ukrayna’nın doğusunda yaşanan çatışmaları bastırabilmesi için gerekli her
türlü desteği vereceğini açıklamıştır (AB Türkiye Delegasyonu, 2014).
AB, Ukrayna’da yaşanan kriz ve çatışmaların kendi topraklarına sıçraması
endişesini taşımaktadır. Rusya karşısında Ukrayna’ya verilen desteği AB
Dışişleri ve Güvenlik Politikası Yüksek Komiseri Federica Mogherini
AB’nin Ukrayna’nın gündeminde önemli bir yer tuttuğunu ve bu çerçevede
Ukrayna’nın toprak bütünlüğünün korunması yönündeki desteğe devam
edileceğini söylemiş, ayrıca Rusya tarafından Kırım ve Sivastopol’un yasa
dışı işgalini tanımamayı sürdüreceklerini ifade etmiştir (NTV, 2018).
Yüksek temsilci tarafından yapılan bu açıklamayla AB’nin, krizde
Ukrayna’ya olan tam desteğini bundan sonra da devam ettireceğini
göstermektedir.
368
368
Sonuç
Ukrayna jeopolitik konumu itibarıyla hem Batı hem de Rusya için
stratejik açısından çok önemli bir ülkedir. Özellikle yaklaşık 45 milyona
sahip kalabalık nüfusuyla da diğer eski SSCB ülkelerinden ayrılmaktadır.
Ayrıca yüzölçümü yaklaşık 600.000 km kare olan ülkenin bir kısmı
Avrupa’da diğer kısmı da Asya’da bulunması nedeniyle Rusya ile
Avrupa’yı kara yoluyla bağlamaktadır. Yine özellikle enerjinin Avrupa’ya
ulaştırılmasında Ukrayna, gerek AB gerekse Rusya için kritik öneme
sahiptir. NATO ve AB üyeliğini hedefleyen Ukrayna’nın, Rusya
tarafından sürekli bir baskıya maruz kalacağı da ortadadır. Ukrayna’nın bu
örgütlere yakın olması Rusya için tehdit olarak algılanmaktadır. AB’nin de
özellikle Rusya ile olan karşılıklı bağımlılık (özellikle bağımlı olduğu
enerji ve ticaret) ilkesinden hareketle adımlarını temkinli atıp, krizin
çözümü için daha çok diplomatik kanalları tercih ettiği görülmektedir. Bu
bağlamda Ukrayna üzerinden yürütülecek politikaların her iki tarafa da
önemli avantajlar ya da dezavantajlar sağlayabileceği göz önünde
bulundurularak, yapılacak hamlelerin dikkatli seçilmesi önem arz
etmektedir.
Ukrayna, bağımsızlığını kazandığı 1991’den beri yaşamış olduğu iç
siyasi krizler ve partiler arası kutuplaşmalar yüzünden bir türlü istikrara
kavuşamamıştır. Hiçbir partinin tek başına iktidara gelememiş olması ve
kurulan koalisyonların da kısa ömürlü ve başarısız olması yanında, ülke
içinde Rusya, ABD ve Batı etkilerinin hâkim olması yaşanacak krizlerin
habercisi olmuştur. Diğer taraftan Rusya’nın 2014’de Kırım’ı işgal etmesi
AB-Rusya ilişkilerini olumsuz etkilemiştir. Ancak Rusya için etkili dış
politika kararları alıp yaptırım uygulamada yetersiz kalması AB’nin
krizlerin çözümünde etkili olma sorunun yeniden tartışılmasına neden
olmuştur. AB’nin Ukrayna krizinde yetersiz kalmasında bir diğer önemli
unsur da içerisinde yeni üye olmuş Doğu Avrupa ve eski SSCB ülkelerinin
Rusya’ya karşı ağır yaptırımlar isterken, özellikle ticari açıdan aralarında
karşılıklı bağımlılık ilkesinin hâkim olduğu Almanya’nın, daha çok
diplomasi kanalını seçmiş olmasıdır. AB’nin güvenlik politikalarını
Ukrayna krizinde devreye sokamamasının en büyük etkeni olarak Birliğin
başat ülkesi Almanya’nın Rusya ile yapmış olduğu yüksek ticaret hacmi
gösterilmektedir. Bu çerçevede AB tarafında, Ukrayna krizinin çözümünde
Almanya’nın atacağı adımların belirleyici olacağı değerlendirilmektedir.
AB, Rusya ile sıcak çatışma yerine daha çok Ukrayna’nın çatışmaları
bastırabilmesi için gerekli askeri desteği verme yolunu tercih etmektedir.
Sonuç olarak AB, krizin askeri güçle çözümü konusunda kendi
güvenlik yapılanmalarını kullanmaktan çok sorunu NATO’ya havale
369
369
etmektedir. Nitekim Baltık ülkelerine NATO tarafından askeri teçhizat ve
personelin gönderilmesi, ileride Rusya ile yaşanabilecek bir çatışma için
tedbir olarak düşünülmektedir. Jeopolitik konumu gereği Ukrayna,
gelecekte de Rusya, ABD ve Batılı ülkelerin güçlerinin sahnelendiği bir
ülke pozisyonunu devam ettirecektir. AB, başta Ukrayna krizi olmak üzere
bölgesinde ve küresel ölçekte yaşanan krizlerden en az zararla çıkmayı
hesaplamaktadır. Bu nedenle Brexit’le İngiltere’nin Birlik üyeliğinden
ayrılacak olması AB’yi yeniden kendi içinde etkili bir güvenlik
yapılanması arayışlarına yöneltmiştir. AB küresel krizlerde etkili bir rol
oynamak istiyorsa öncelikle kendi içinde etkili bir güvenlik yapılanması
oluşturarak NATO’nun şemsiyesinden kurtulmak olmalıdır. Aksi takdirde
AB, Yugoslavya dağılma sürecinde ve Ukrayna krizinde olduğu gibi
krizlerin çözümünde yetersizliği sorgulanmaya devam edecektir.
Kaynakça
Ağır, O. (2016). Rusya - Ukrayna Krizi”nin Avrasya Ekonomik Birliği
Bağlamında Değerlendirilmesi, Kahraman Sütçü İmam Üniversitesi, İİBF
Dergisi, 6 (2), 23-42.
Avrupa Birliği Türkiye Delegasyonu (2014).
https://www.avrupa.info.tr/tr/eeas-news/konsey-kararlari-ukrayna-6110,
Erişim Tarihi: 15.06.2019.
Avrupa Birliği Başkanlığı (2017). https://www.ab.gov.tr/avrupa-
birliginin-genislemesi_109.html, Erişim Tarihi: 14.06.2019.
Bayraklı, E. (2014). Avrupa Birliği’nin Ukrayna Krizi ile İmtihanı, SETA
Yayınları, https://www.setav.org/kategori/avrupa-arastirmalari/. Erişim
Tarihi: 13.06.2019.
BBC Türkçe. (2018). Rusya-Ukrayna: İki Dost Nasıl düşman Oldu?.
https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-46391387, Erişim Tarihi:
10.06.2019.
Demirtaş, B. (2014). Uzman Gözünden Avrupa Birliği ve Ukrayna Krizi:
Çıkarlar ve Değerler Paradoksu, http://turksam.org/uzman-gozunden-
avrupa-birligi-ve-ukrayna-krizi-cikarlar-ve-degerler-paradoksu (Erişim
Tarihi: 29.05.2019)
Durakçay, F.A, Gülal A.G. (2018). Avrupa Birliği’nin Doğu Komşularına
Yönelik Yaklaşımında Demokrasi Teşviki, Ekonomi, Politika, Finans
Araştırmaları Dergisi, 3 (3), 289-310.
370
370
Ercan, M. (2015). Uluslararası hukuk normları bağlamında kırım
meselesi: self determınasyon mu? İlhak mı?, International Journal of
Social Science, Sayı: 2, 95-113.
Hürsoy, S, Kutlu, E. (2018). Yenilenen Avrupa Komşuluk Politikası
Perspektifinden Avrupa Birliği’nin Doğu Komşularına Yönelik Yaklaşımı,
Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi, 9 (2), 169-189.
Jackson, Nicole (2004). Russian Foreign Policy and the CIS: Theories,
Debates and Actions, New York: Taylor&Francis Group Press.
İKV E-Bülteni. (2017).
https://bulten.ikv.org.tr/icerik_print.asp?ust_id=8097&id=8101, Erişim
Tarihi: 10.06.2019.
Köse, E. (2018). Ukrayna’da Faşizm ve Milliyetçiliğin Kısa tarihi,
https://medium.com/@emrekose/ukraynada-faşizmve-
millliyetçiliğinkısatarihi1f05b755cd19, Erişim Tarihi: 15.06.2019.
Matlary, J. H. (2009). European Union Security Dynamics: In the New
National Interest, New York: Palgrave Publications.
Miliband, D. (2008). Consolıdated Texts Of The Eu Treatıes As Amended
By The Treaty Of Lısbon. London: Foreign and Commonwealth Office.
https://www.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_dat
a/file/228848/7310.pdf., Erişim Tarihi: 10.06.2019.
NTV (2018). AB Ukrayna’ya Desteğini Sürdürecek,
https://www.ntv.com.tr/dunya/ab-ukraynaya-destegini-surdurecek, Erişim
Tarihi: 10.06.2019.
Özdal, H. Demydova V. (2011). Türkiye-Ukrayna İlişkileri: Yüksek
Potansiyel Düşük Voltaj, Avrasya Araştırmalar Merkezi, USAK Analiz
No:6.
Semercioğlu, H. (2016). Ukrayna Krizi Bağlamında AB-Rusya
İlişkilerinin Ekonomi Politiği, LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 7(2). 188-202.
Uğur, Ö. (2016). Ukrayna Krizi Çerçevesinde Avrupa Birliği’nin Doğu
Avrupa’daki İstikrara Etkisi, Internatıonal Conference On Eurasıan
Economıes, Session 2B, 199-205.
Yiğittepe, L. (2017). Avrupa Birliği’nde Güvenlik Politikaları ve
Arayışları, İstanbul: Cinius Yayınları.
371
371
RUSYA-ABD İKİLEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASI VE
GÜVENLİK STRATEJİLERİ
Levent YİĞİTTEPE1- Orhan BATTIR2
Özet
Arap Baharı sürecinin başlamasıyla birlikte bölgesinde yeni bir
güvenlik arayışı içerisine giren Türkiye, özellikle en uzun kara sınırına
sahip olduğu komşusu Suriye’de yaşanan iç çatışmalardan ve burada
kendilerine alan bulan terör örgütlerinin faaliyetlerinden en fazla etkilenen
ülke konumundadır. Türkiye son dönemde gerek sınırları içinde gerekse
sınır ötesinden gelen ulusal güvenliğine yönelik tehditlerle tek başına
mücadele vermektedir. Sınır güvenliğini sağlamak ve bölgede barışın
sağlanmasına yönelik çalışmalarda etkin rol oynamak adına TSK’nın
gerçekleştirmiş olduğu Fırat Kalkanı, Zeytin Dalı, Afrin gibi başarılı
operasyonlar Türkiye’nin bölgesinde yöneldiği yeni dönem güvenlik
politikalarının somut örnekleri durumundadır. Bu süreçte Türkiye,
güvenlik politikalarının uygulama araçları olan gerekli askeri teçhizata ve
sistemlere sahip olmayı istemektedir. Küresel güvenliğin bir parçası olan
bölgesel güvenliğin sağlanabilmesi için, bölgede hem siyasi hem de askeri
unsurlar bulunduran Rusya ve ABD ile olumlu ikili ilişkiler geliştirmesi
gerektiğini bilen Türkiye’nin, bu yönde adımlar attığı görülmektedir.
Bölgedeki çıkarları farklı bu iki ülke arasında sıkışan Türkiye, özellikle
Suriye’nin geleceği konusunda Rusya ile yoğun ilişkilerini sürdürürken,
ABD ile de bölgedeki gelişmeler konusunda hem NATO üzerinden hem
de liderler düzeyinde temaslar gerçekleştirmeye devam etmektedir. Bu
çalışmada önce Türkiye-Rusya ilişkilerinde yaşanan gelişmeler ve sorunlu
alanlar ele alınmış, sonrasında Türkiye-ABD ilişkilerinde yaşanan ve kimi
zaman önemli gerginliklere sahne olan gelişmelerin bir değerlendirmesi
yapılmıştır. Son tahlilde bu iki devlet arasında sıkışan Türkiye’nin, hem
ulusal güvenliği hem de politik ve ekonomik çıkarları doğrultusunda
ilişkilerini dengeli bir şekilde sürdürebilmek adına atması gereken adımlar
üzerinde durulmuştur.
Anahtar Kelimeler: ABD, Bölgesel Güvenlik, Güvenlik Politikaları,
Rusya, Türkiye
1 Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi (KMÜ),
[email protected] 2 Dr. Öğr. Üyesi, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi (KMÜ),
372
372
Giriş
Her ne kadar Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra tek kutuplu güç
dengesi(zliği)nin varlığı uluslararası toplumda genel kabul görmekteyse de
Soğuk Savaş döneminin iki süper gücü olan ABD ve Rusya’nın, özellikle
askeri alandaki rekabetinin belli düzeyde halen devam ettiğini ve zaman
zaman etki alanlarında gerilimlere de sahne olduğunu söylemek
mümkündür. Söz konusu rekabet ve gerilimler tıpkı Soğuk Savaş
döneminde olduğu gibi bölgesel güç mücadelelerinde yerel/bölgesel
aktörlerin -ABD ve Rusya’nın kendi çıkarları doğrultusunda- perde
gerisinden desteklenmesi ve yönlendirilmesi şeklinde cereyan etmektedir.
Körfez Savaşları sonrası ve Arap Baharı süreci/sonrası Ortadoğu
coğrafyasında yaşanan gelişmelerin tamamında, farklı düzeylerde de olsa
bu rekabet ve zaman zaman artan gerilim sürekli var olagelmiştir. Her iki
tarafın da bu süreçte farklı ittifak arayışları içerisinde olduğu ve bölgesel
güç unsuru durumundaki aktörlerle/devletlerle belli noktalarda birlikte
hareket etme yoluna gittikleri görülmektedir. Bölgede özellikle son
dönemde ekonomik, politik ve askeri görünürlüğü giderek artan ve önemli
bir aktör haline gelen Türkiye, Rusya ve ABD başta olmak üzere küresel
güçlerin iş birliği içerisinde hareket etme ihtiyacı hissettiği ülkelerin
başında gelmektedir.
Aynı şekilde gerek bölgedeki istikrarsız ortamdan doğrudan etkilenme
durumu gerekse yaşanan gelişmelere -orta ve uzun vadeli çıkarları
açısından- seyirci kalmayıp aktif/belirleyici roller üstlenme yönünde
benimsediği politikalar nedeniyle Türkiye’nin de söz konusu iş birliklerine
ihtiyaç duyduğu kuşkusuzdur. Körfez Savaşları sonrasında Irak’ın siyasi
yeniden yapılanmasında ve Arap Baharı sürecinin uzantısı olarak
Suriye’de yaşanan kaotik durum ve iç savaş sürecinde Türkiye’nin Rusya
ve ABD başta olmak üzere bölgede çıkarları olan tüm aktörlerle
sürdürdüğü yoğun diplomasi trafiği bunun en açık göstergesi
durumundadır. Ancak bu ilişkilerin ve iş birliklerinin her zaman olumlu
seyretmediğini, çatışan çıkarlar söz konusu olduğunda tarafların karşılıklı
olarak suçlama, yaptırım tehdidi, ambargo ya da ilişkileri askıya alma gibi
yapıcı olmayan söylemlere ve uygulamalara yönelebildiklerini ifade etmek
gerekir. Türkiye’nin Rusya ve ABD ile olan ilişkilerinin de bu anlamda
inişli çıkışlı bir seyir izlediği görülmektedir.
Bu çalışmada son yıllarda Türkiye’nin Rusya ve ABD ile değişken
biçimde seyreden ilişkilerinin genel bir değerlendirmesi yapılarak ilerleyen
süreçte olası gelişmelere dair öngörülere yer verilecektir. Bu çerçevede
öncelikle Türkiye-Rusya ilişkilerinde yaşanan gelişmeler ve sorunlu
373
373
alanlar ele alınacak, sonrasında Türkiye-ABD ilişkilerinde yaşanan ve kimi
zaman önemli gerginliklere sahne olan gelişmelerin bir değerlendirmesi
yapılacaktır. Son tahlilde küresel politikanın iki önemli aktörü
durumundaki bu iki devletle ilişkilerinde ikilem yaşayan Türkiye’nin hem
ulusal güvenliği hem de politik ve ekonomik çıkarları doğrultusunda dış
politika hedeflerine yönelik uygulamalarını dengeli bir şekilde
sürdürebilmek adına atması gereken adımlar üzerinde durulacaktır.
Rusya-ABD İkileminde Türkiye
Son birkaç yıldır Türkiye’nin Rusya ve ABD ile ilişkileri aslında
birbiriyle bağlantılı olan ancak çoğunlukla birbirinin arkasına gizlenen bir
dizi politik, askeri ve ekonomik gündemle/sorunla farklı bir düzlemde
seyretmektedir. Bunda özellikle Suriye başta olmak üzere bölgede mevcut
istikrarsızlığa bağlı olarak gelişen güvenlik sorunlarının ve Türkiye’ye
yönelik tehditlerin etkili olduğu açıktır. Esasen Soğuk Savaş döneminin
başat aktörleri arasındaki bu rekabeti, tüm Körfez Ülkeleri’ni içine alacak
şekilde Ortadoğu coğrafyasıyla birlikte, Karadeniz’i ve belli ölçüde
Balkanları da içeren geniş bir havzada cereyan eden siyasi hakimiyet
mücadelesinin bir uzantısı olarak görmek de yanlış olmaz. Söz konusu
rekabet ve mücadele ticaret, ekonomik yaptırımlar, enerji politikaları,
güvenlik, silahlanma, siyasi müdahaleler gibi pek çok alanda zaman zaman
yükselen gerilimlerle gün yüzüne çıkmaktadır.
Bu süreçte Türkiye’nin bölgede çatışan çıkarları olan her iki ülke ile
ilişkileri zaman zaman gerginleşse de peşinden hızlı bir iyileşme ve
normalleşmenin sağlandığı ya da en azından -liderler düzeyinde- bu yönde
bazı adımlar atıldığı görülmektedir. Bu durum karşılıklı ilişkilerin köklü
ve derin olduğunu gösterdiği kadar tarafların çıkarları açısından -çoğu
zaman bir denge unsuru olarak- birbirlerine duydukları ihtiyacın da bir
göstergesidir denebilir. Tarihsel süreçte karşılıklı ilişkilerin karakterine ve
içeriğine bakıldığında da ekonomi ve güvenlik konuları öncelikli olmak
kaydıyla bu etkileşimin -farklı boyutlarda olsa da- hemen her dönemde var
olduğu görülmektedir.
Türkiye-Rusya ilişkileri; Tarihi Seyri ve Güncel Sorunlar
Türk-Rus ilişkilerinin temelleri esasen Fatih Sultan Mehmet dönemine,
Kırım Hanlığı’nın Osmanlı İmparatorluğu’na katılmasıyla kurulan
temasa/yakınlaşmaya dayanmaktadır. O dönemde ticari ilişkiler başta
olmak üzere karşılıklı yoğun temaslarla başlayan ilişkiler zaman içerisinde
her iki imparatorluğun çatışan hedefleri ve çıkarları doğrultusunda ciddi
bir rekabete, önemli gerilimlere ve pek çok savaşa sahne olmuştur (İnalcık,
2003). Osmanlı-Rus ilişkileri hem Rus Çarlığı döneminde hem de Rus
374
374
İmparatorluğu döneminde aynı şekilde, zaman zaman olumlu dönemler
geçirse de siyasi, askeri ve ekonomik rekabetin, çatışan çıkarların ve
savaşların gölgesinde I. Dünya Savaşı yıllarına kadar devam etmiştir
(Topsakal, 2016: 34-45). I. Dünya Savaşı henüz sona ermeden gerçekleşen
Bolşevik İhtilali (1917) ile Rusya İmparatorluğu tarihe karışmış, savaşın
sonunda ise Osmanlı İmparatorluğu yıkılmıştır. Bu aşamadan sonra
Osmanlı-Rus ilişkileri kuruluş süreçlerindeki kısa bir geçiş döneminin
ardından Sovyetler Birliği-Türkiye ilişkileri şeklinde görünürlük
kazanmıştır.
Millî mücadele yıllarında ve Lozan Barış Antlaşması sürecinde Rusya
(Bolşevik yönetimi) özellikle boğazlar konusunda Türkiye’yi savunmuş ve
desteklemiştir. Türk-Rus ilişkileri, özellikle 1923-1939 yılları arasında
genel çizgileriyle dostane devam etmiş, sorunlar daha çok Boğazlar
üzerinde yoğunlaşmıştır (Toprak, 2011: 164). Sovyetler Birliği denge
politikası güderek Aralık 1925 Türkiye ile bir Tarafsızlık ve Saldırmazlık
Anlaşması imzalamıştır (Gönlübol, 1973: 72). Bunda esas neden elbette
boğazlar ve sıcak denizlere erişme konusunda kendi kadim çıkarlarını
gözetmeleridir. Ancak bunun yanında, dünya genelinde hâkim kılma
hedefiyle karakterize yayılmacı politikalarının bir uzantısı olarak,
komünist düzeni Anadolu’ ya yerleştirme emellerinin ve olası bir Sovyet
Rusya-İngiltere anlaşmazlığında Türkiye’yi devre dışı bırakma hedefinin
de etkili olduğu söylenebilir (Tacibayev, 2002: 26). İlerleyen dönemde
Sovyetler Birliği yönetiminin Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nde
boğazlardaki Türk hâkimiyetini yine kendi menfaati doğrultusunda
şiddetle desteklediği görülmektedir.
Türk Cumhuriyeti ve Sovyetler Birliği arasındaki siyasal ve ekonomik
çıkar ilişkisi, önemli bir sorun olmaksızın, İkinci Dünya Savaşı’na kadar
devam etmiştir (Gürsel, 1968: 182-199). Savaş yıllarının olağanüstü
koşullarında devletler arasındaki ilişkiler genellikle taraf olma durumunun
bir göstergesi olduğundan, savaşa fiilen girmeyen Türkiye’nin -o
dönemdeki temkinli tutumuna da bağlı olarak- Sovyet Rusya ile
ilişkilerinde beklenen yakınlaşmanın gerçekleşmediği ve iki devletin aynı
blokta yer almadığı görülmektedir. Savaş sonrasında ise Türkiye
çıkarlarına daha uygun olduğunu düşündüğü Batı Bloku tarafında yer
almayı tercih etmiş ve NATO’ya üye olarak Sovyet Rusya ile ilişkilerinde
önemli eksen değişikliğine gitmiştir. Bu aşamadan sonra siyasi, ekonomik,
askeri alanda topyekûn Batı Bloku ile ilişkilerin geliştirilmesine ağırlık
verilmiştir.
Bu süreçte Soğuk Savaş döneminin küresel eğilimleriyle de uyumlu
olarak Türkiye’deki askeri ve ekonomik sistemin yanı sıra toplumsal ve
375
375
siyasal hayatın da önemli bir dönüşüm geçirdiği ve kendi içerisinde
kutuplaşmaların yaşandığı uzunca bir dönemin sisteme hâkim olduğu
görülmektedir. Bu dönemin en belirgin özelliği Batı Bloku’nun temsilcisi
durumundaki ABD ile Doğu Bloku’nun lideri Sovyet Rusya’nın toplumun
genelinde ve siyasetçiler nezdinde hem taraftarlarının hem de karşıtlarının
oluşmasıdır. Döneminde sağ-sol ayrımıyla belirginleşen bu taraflar
eğitimden kültürel hayata, sanattan politik tercihlere kadar hemen her
alanda, fikri planda olduğu kadar yer yer şiddet içeren eylemle karşı
karşıya gelmiştir. Bu süreçte Türkiye’de politika yapıcı ve karar verici
durumdaki siyasi elitin de önemli ölçüde Batı Bloku’nun ve dolayısıyla
ABD’nin üstünlüğüne, bunun sonucu olarak da yanında olmanın, onunla
iyi ilişkiler kurmanın gerekliliğine olan inancının pekiştiği, daha doğrusu
sıkı bir bağımlılık ilişkisinin tesis edildiğini söylemek mümkündür.
Soğuk Savaş döneminin şartlarında Türkiye’nin içinde bulunduğu
ekonomik ve siyasi istikrarsızlığın getirdiği dışa bağımlılığın ABD yanlısı
politikaları bir anlamda zorunlu kıldığı ve belli ölçüde ülkenin yararına
olduğu söylenebilir. Ancak ABD yanlısı ve Rusya karşıtı politikaların
Türkiye açısından, yanı başında yer alan, politik ve ekonomik ilişkiler
başta olmak üzere hemen her alanda iş birlikleri kurabileceği son derece
önemli bir potansiyelin göz ardı edilmesi anlamına geldiğini de ifade
etmek gerekir.
Soğuk Savaş sonrasında Türkiye-Rusya ilişkilerinde yeni bir dönem
başlamıştır denebilir. Bu yeni dönemde iş birliği imkânlarının geliştiği ve
çeşitlendiği görülmektedir. 1990’larda ekonomik iş birliklerinin hızlı
gelişiminin ardından, ikili ilişkiler iki ülke siyasi liderlikleri arasında tesis
edilen yakın diyalogla 2000’li yılların başında yeni bir döneme girmiş ve
2010 yılında kurulan Üst Düzey İşbirliği Konseyi’yle (ÜDİK) kurumsal
bir zemine oturmuştur. Ekonomik ve ticari ilişkiler Türkiye-Rusya
ilişkilerinin itici gücünü oluşturmaktadır. İki ülke arasındaki ticari ilişkiler,
ortaklıklar ve karşılıklı yatırımlar her geçen gün artmaktadır. Enerji,
Türkiye ile Rusya arasındaki ilişkilerin en önemli unsurlarından birini
teşkil etmektedir. Enerji tedarikinde ve transferinde başlıca ortak
durumunda bulunan Türkiye ve Rusya arasında bu alandaki iş birliği
Akkuyu Nükleer Santrali ve Türk Akım projeleriyle daha da ileri bir
safhaya taşınmaktadır. (T.C. Dışişleri Bakanlığı, t.y.)
2000’li yılların başından bu yana ikili düzeyde iş birliği odaklı bir seyir
izleyen Türkiye-Rusya ilişkilerinin -yukarıda değinilen olumlu
yaklaşımlara rağmen- ortak etkileşim alanlarında her zaman sorunsuz
seyrettiğini söylemek zordur. Suriye kriziyle alakalı diplomatik, politik ve
askeri hareketlilik ciddi anlaşmazlıklara yol açmıştır. Arap Baharı süreci
376
376
ve sonrasında Suriye başta olmak üzere bölgede yaşanan gelişmeler
konusunda Türkiye ve Rusya’nın önemli çıkar çatışmaları ve görüş
ayrılıkları bulunmaktadır. Özellikle Suriye rejimi ve muhalifleri arasındaki
çatışmalarda iki ülke tamamen farklı taraflarda yar almaktadır. Türkiye ve
Rusya aynı şekilde; 2008 yılında Rusya’nın Gürcistan’a askeri müdahalesi
sürecinde, Ukrayna krizi ve Kırım’ın ilhakı konusunda da halen
uyuşmazlık içerisindedir. Tüm bunların yanında Suriye krizi bağlamında
2015 yılında Rus savaş uçağının Türk uçakları tarafından düşürülmesi,
ardından gelen ticari kısıtlamalar ve 19 Aralık 2016 tarihinde Rusya
Büyükelçisi Andrey KARLOV’un Ankara’da suikaste uğraması gibi bir
dizi gelişmenin son dönemde iki ülke arasında önemli sorun
alanlarındandır. Ancak bu konularda zaman zaman gerginlikler yaşanmış
olsa da bölgede yaşanan dönüşümde söz sahibi olmak ya da gelişmelerden
olumsuz etkilenmemek adına Türk ve Rus politika yapıcıların sağduyulu
tutumları doğrultusunda ilişkilerin kısa süre içerisinde normalleşme yoluna
girdiği görülmektedir.
Tüm bunlardan anlaşılacağı üzere Türkiye-Rusya ilişkileri her iki
tarafın çıkarları açısından kolayca feda edilemeyecek kadar sıkı ve -belli
ölçüde- karşılıklı bağımlılıklar içerir niteliktedir. Türkiye Rusya gibi,
komşusu sayılabilecek kadar yakınında yer alan, güçlü bir ortağı hem çok
yönlü ekonomik çıkarları hem de özellikle bölgede etkin bir güç olmak ve
bunu sürdürebilmek adına politik ve askeri hedefleri açısından kaybetmek
istemeyecektir. Türkiye için Rusya, özellikle Batı ile güven sorunu
yaşadığı durumlar göz önünde bulundurulduğunda önemli bir alternatif
olarak görülmektedir. Aynı şekilde Rusya da AB ve ABD ile ilişkilerinde
bir denge unsuru olarak Türkiye’nin yanında olmasını sağlamak
durumundadır. Ancak Rusya Türkiye’nin Batı ile olumlu ilişkilerinin de
devamından yanadır denebilir. Her iki tarafın da birbiri için önemli bir
ticari etkileşim alanı ve pazar olduğu da tartışmasızdır.
Türkiye-ABD İlişkileri; Temelleri, Gelişimi ve Güncel Sorun Alanları
Türk-Amerikan ilişkileri gerek ABD’nin bağımsızlık süreci gerekse
farklı ve uzak bir kıtada yer alması gibi nedenlerle, Türk-Rus ilişkileri
kadar eskiye dayanmamaktadır. 1776’da siyasi birliğini sağlayıp bağımsız
bir devlet olarak ortaya çıkan Amerika Birleşik Devletleri siyasi gücünü
arttırmak için önceliğini uluslararası ticari faaliyetlere vermiştir (Kurat,
1959: 8). Bu çerçevede 18. yüzyılın sonlarından itibaren, Akdeniz’deki
Türk limanlarında sürdürülen deniz ticareti yolu ile gelişmiş ve Osmanlı
Devleti ile ABD arasında temaslar başlamıştır. İki ülke arasında ilişkiler
bu şekilde dolaylı olarak başladıktan sonra ABD yönetimi, üç kıtada
hüküm süren ve büyük bir ekonomik potansiyele sahip Osmanlı
377
377
İmparatorluğu ile doğrudan ilişki kurma yoluna gitmiştir (Köprülü, 1987:
928-929).
Ticaret bağlantıları ve bazı anlaşmalarla ilk başlarda olumlu seyreden
ilişkiler ABD’nin Osmanlı İmparatorluğu aleyhine birtakım faaliyetlere
girişmesi sonucu bozulmaya başlamıştır (Arslan, 2018: 3-4). İki ülke
arasındaki ilişkilerin bozulmasında ABD’nin sürdürdüğü misyonerlik
faaliyetlerinin etkili olduğu söylenebilir. İlk başta Osmanlı yönetimini
doğrudan etkilemeyen misyonerlik faaliyetlerinin, ABD tarafından
Osmanlı İmparatorluğu’ndaki nüfuzunu arttırmak ve ticari ilişkiler
konusunda daha fazla imtiyaz elde etmek için kullanılmaya başlamasıyla
birlikte iki ülke ilişkileri bozulma sürecine girmiştir (Erhan, 2015: 194).
Nihayet I. Dünya Savaşına sonradan dâhil olan ABD ile Almanya’nın
yanında savaşa giren Osmanlı Devleti’nin karşıt cephelerde yer alması
sonucu -o dönemde- diplomatik ilişkiler kesilmiştir.
ABD ile Cumhuriyet Türkiye’si arasındaki -yeniden- diplomatik ilişki
tesisi 17 Şubat 1927 tarihinde “Nota Teatisi” yoluyla yapılmıştır. İlişkiler,
özellikle II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızla genişleyip derinleşmiştir (T.C.
Dışişleri Bakanlığı, t.y.). II. Dünya Savaşı sonrasında iki kutuplu dünya
siyasi yapılanmasında Türkiye’nin Batı Blokunda yer almayı tercih etmesi
doğal olarak ABD ile yakınlaşmayı beraberinde getirmiştir. Savaş sonrası
süreçte yeni ve ekonomik yönden zayıf bir devlet olan Türkiye’nin,
Truman Doktrini ve Marshall Planı gibi ABD politikaları/uygulamaları ile
başlayan bağımlılık ilişkisi Soğuk Savaş dönemi boyunca giderek
derinleşmiştir.
İki ülkenin ekonomik ve askeri kapasiteleri yanında küresel politika
alnındaki etkinlik düzeyleri arasındaki -ABD lehine ve Türkiye aleyhine-
büyük farka da bağlı olan asimetrik bağımlılık durumu karşılıklı ilişkilerin
temel belirleyici unsuru olmuştur denebilir. ABD’nin daima kendi ulusal
çıkarlarını, hegemonik gücünü ve zenginliğini önceleyen dış politika
kültürü esasen her dönemde güven vermekten uzak bir görünüm arz
etmektedir. Türkiye ile ilişkilerinde de bu durumun; Yunanistan ile
yaşanan sorunlarda, Kıbrıs sorununda (Johnson Mektubu), Körfez
Savaşları’nda açıkça görüldüğü söylenebilir. Ancak 2000’li yılların
başından itibaren ekonomik, politik, askeri vs. pek çok alanla birlikte dış
politikasında da önemli gelişmeler kaydeden ve uluslararası toplum
nezdinde değeri yükselen Türkiye karşısında ABD’nin geleneksel
yaklaşımlarını sürdürmek istemesi ve Türkiye’nin bunu kabullenmeyi
reddetmesi iki ülke arasında zaman zaman ilişkilerin tıkanmasını
beraberinde getiren gerginliklere yol açmaktadır.
378
378
Türkiye ve ABD’nin Ortadoğu politikaları son yıllarda ve özellikle
Arap Baharı sonrasında yaşanan gelişmeler karşısındaki
pozisyonları/çıkarları genellikle birbiriyle uyuşmamaktadır. Özellikle Irak
ve Suriye sorunlarına bağlı olarak bölgenin yeni siyasi yapılanması ve bu
süreçte oluşan otorite boşluğu çok geniş bir havzada önemli güvenlik
sorunları doğurmuştur. Arap Baharı süreci ve sonrasında Ortadoğu’nun
genelinde hâkim olan kaotik ortamın beraberinde getirdiği güvenlik açığı
birçok terör örgütünün bölgede hareket alanı kazanmasına yol açmış ve bu
durumdan en fazla etkilenen ülke Irak ve Suriye ile en uzun kara sınırına
sahip olan Türkiye olmuştur. Türkiye-ABD ilişkilerinde son dönemde
yaşanan gerginliklerin temelinde yine ABD’nin bölgedeki çıkarları
doğrultusunda Türkiye aleyhine eylemlerde bulunan terör örgütlerine
doğrudan yardımları (ağır silahlar ve her türlü lojistik destek şeklinde) ve
15 Temmuz 2016 tarihinde darbe girişiminde bulunan FETÖ
yapılanmasına verdiği destek gibi güvensizliği besleyen uygulamaları yer
almaktadır. Tüm bunların özellikle son birkaç yıldır Türkiye ve ABD
arasındaki güvensizlik ortamının giderek pekişmesine ve iş birliği
imkânlarının zayıflamasına yol açtığı tartışmasızdır.
Türkiye’nin bölgede yaşanan insani trajedinin çözüme kavuşturulması
adına Rusya ve İran’la birlikte hareket etmesi ve ulusal güvenliğine
yönelik tehditler karşısında Rusya ile S-400 hava savunma sistemleri alma
konusunda anlaşma yapması karşısında ABD’nin reaksiyonu da gerginliği
giderek tırmandırmaktadır. ABD’nin Türkiye’yi Genelleştirilmiş Tercihler
Sisteminden kapsamından çıkarmak suretiyle ekonomik zarara uğratma
girişimleri ve kamuoyunda “F-35 krizi” olarak bilinen süreçte yaşananlar
bunun en açık örnekleri durumundadır.
Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi'nin (GTS) gelişmekte olan ülkelerin
sanayi malları ihracatlarını arttırabilmek amacıyla, gelişmiş ülkelerin bu
ülkelerden yaptıkları ithalatta belirli bir taviz marjı tanımalarını öngören
bir sistemidir. Buna göre gelişmiş ülkeler, gelişmekte olan ülkelerden ithal
ettikleri sanayi malları üzerindeki vergilerini “karşılıklılık” esası dışında
tek taraflı olarak sıfırlamakta veya indirime gitmektedir. ABD programa
uygunluk kriterlerini artık sağlamadıkları için Hindistan ve Türkiye'yi
Genelleştirilmiş Tercihler Sistemi (GTS) programı kapsamında fayda
sağlayan gelişmekte olan ülkeler arasından çıkarmayı gündeme
getirmektedir. ABD Ticaret Temsilciliği (USTR), ABD Başkanı Donald
Trump'ın talimatıyla Türkiye'nin vergi avantajı sağlanan gelişmekte olan
ülkeler arasından çıkarılacağını açıklamış ve bu karara gerekçe olarak,
Türkiye'nin "ekonomik olarak yeterince gelişmiş olması" gösterilmiştir.
Bu konuda yapılan açıklamada Türkiye için, "kişi başına düşen milli gelir,
379
379
azalan yoksulluk oranı, hem ticaret ortağı hem de sektör anlamında
ihracatta çeşitlilik, Türkiye'nin ekonomik kalkınmadaki yüksek
seviyesinin kanıtları" ifadelerine yer verilmiştir (BBC, 2019a).
F-35 geriliminde de yine benzer bir tutumun gündemde olduğu
görülmektedir. ABD Savunma Bakan Vekili Patrick Shanahan'ın, Milli
Savunma Bakanı Hulusi Akar'a 6 Haziran 2019 günü gönderdiği mektupta,
Türkiye'nin Rusya'dan S-400 satın almasının F-35 savaş uçaklarının
teslimatının engellenmesinden öte sonuçlar yaratacağını Türkiye'nin 31
Temmuz 2019 itibariyle dünyanın en gelişmiş savaş uçağı olarak
tanımlanan F-35 projesinden çıkarılacağı ifade edilmiştir. Sahanahan S-
400'lerin konuşlandırılması durumunda Türkiye'nin ABD ve NATO ile
işbirliğinin aksayacağını kaydederek mevcut bunalımın Ankara'nın ittifak
ile ilişkisine olumsuz yansıyacağını resmen ilan etmiştir (BBC, 2019b).
Ancak tüm bu gerilime ve karşılıklı restleşmelere varan söylemlere
rağmen -her iki tarafta da- liderler düzeyinde Türkiye-ABD ilişkilerinin
olumlu yönde devamından yana olunduğunu ifade eden yaklaşımlar
terkedilmiş değildir. Diğer bütün ilişkiler bir yana NATO’nun önemli iki
üyesi durumundaki Türkiye ve ABD’nin, geçmişte de yaşanan
gerginliklerde olduğu gibi, ilişkilerin normalleşmesi yönünde hareket
edeceği beklentisinin hâkim olduğu söylenebilir. ABD Genel Kurmayı’nın
resmi Twitter hesabının kapak fotoğrafının -gerginlik yaratan söylemler
devam ederken- güncellenerek Türk yetkililerle çekilmiş resimlere yer
verilmesi ve ardından yapılan destek açıklamaları, tüm sorunları çözmeye
yetecek durumda olmasa da bu anlamda önemli bir mesaj olarak kabul
edilebilir (Sputnik News, 2019).
Türkiye gerek ABD Savunma Bakanlığından gelen söz konusu
mektuba verilen cevapta gerekse diyalog yolunun açık tutulması ve
“müttefiklik ruhuna uygun hareket edilmesi” yönünde -en üst düzeyde-
yapılan açıklamalarıyla (T.C. Milli Savunma Bakanlığı, 2109), S-400
alımında geri adım atmamakla birlikte F-35 ve diğer çatışma noktalarında
ABD ile bir orta yolun bulunabileceği inancını ve niyetini ortaya
koymaktadır. Cumhurbaşkanı Erdoğan ve ilgili Bakanlar başta olmak
üzere Türk yetkililer tarafından; Türkiye’nin esasen sadece müşterisi değil
aynı zamanda proje ortağı da olduğu F-35 savaş uçaklarının tesliminde ve
paydaşlığın/iş birliğinin devamı konusunda bazı ABD’li yetkililer
tarafından sürekli sorun çıkarmasının hukuksuzluğu yanında siyaseten de
sorunlu olduğu her fırsatta vurgulanmaktadır (Euronews, 2019).
Sonuç
380
380
Türkiye’nin ABD ve Rusya ile ilişkilerinde, her dönemde, belirleyici
unsur ve temel motivasyon -her ne kadar politik ve ideolojik konular ön
planda görünür olsa da- ekonomi ve güvenlik konularıyla ilgili olmuştur.
Bugün Türkiye’nin bu iki ülke arasında zaman zaman tercihe zorlandığı
konuların da yine ulusal güvenlik sorunlarıyla ve ekonomiyle ilgili olduğu
görülmektedir. Ancak bugün Türkiye’nin bu iki ülke ile geçmiş ilişki
biçimlerinden önemli bir fark vardır; o da -her ne kadar zorlanmaya
çalışılsa da- zorunlu kabul ya da yüz çevirmelerden ziyade alternatifler
arasında çıkarına en uygun olana yönelmek suretiyle özgün
davranabilmesidir.
Türkiye-ABD-Rusya üçgeninde yaşanan hava savunma sistemleri S
400-Pariot gerginliğinin ve -esasen bunların dışında bir konu olsa da- ABD
tarafından Türkiye’ye dayatma/yaptırım aracı olarak kullanılmaya
çalışılan F-35 krizinin Türkiye’nin dış politika gündemini bir süre daha
işgal edeceği açıktır. Türkiye’nin bu süreçte yapması gereken,
seçeneklerini çeşitlendirmesi ve dahası öz kaynaklarını devreye sokarak
bağımlılık durumundan kalıcı olarak kurtulma hedefiyle yeni güvenlik
stratejilerine odaklanmak olmalıdır. Son yıllarda proaktif bir görünüm arz
eden Türk dış politikası ve güvenlik stratejilerinin de bu yönde olduğunu
söylemek yanlış olmaz.
Türkiye’nin Rusya ve ABD ile ilişkilerinde birbirinden tamamen
uzaklaşma ya da kopma aşamasına gelmesi mümkün olmadığı gibi esasen
beklenen bir durum da değildir. Ancak her iki devletle arasındaki ilişkilerin
geleneksel seyrinin değişmesi ve Türkiye’nin orta/uzun vadede asimetrik
bağımlılık durumundan mutlak surette kurtulması gerektiği tartışmasızdır.
Her iki devletle ilişkilerinin tarihsel süreçte yakın zamana (2000’li yılların
başına) kadar genellikle Türkiye aleyhine seyrettiği görülmektedir. Ancak
Osmanlının son dönemlerindeki “hasta adam” görünümünden, kuruluş
yıllarındaki yoksunluklarından ve Soğuk Savaş döneminin politik ve
ekonomik zayıflıklarından uzak bir küresel aktör durumunda olan
günümüz Türkiye’si esasen bunu başarabilecek kapasiteden mahrum
değildir.
Kaynakça
Arslan, G. (2018). Diplomatik İlişkilerin Kesilmesinden Stratejik
Ortaklığa Giden Süreçte Türk-Amerikan İlişkileri (1917-1945),
VAKANÜVİS- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 3 (2), 1-50.
BBC (2019a). ABD Türkiye'yi Vergi Avantajı Sağladığı Gelişmekte Olan
Ülkeler Arasından Çıkarıyor, (05 Mart 2019),
381
381
https://www.bbc.com/turkce/haberler-47450979. Erişim Tarihi:
05.05.2019.
BBC (2019b). S-400 ve F-35 krizi: 10 soruda ABD'nin Hulusi Akar'a
gönderdiği mektup: Ne anlama geliyor, neden sızdırıldı? (08 Haziran
2019), https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-48567283, Erişim
Tarihi: 09.06.2019.
Erhan, Ç. (2015). Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İstanbul:
İmge Kitabevi.
Euronews (2019). Erdoğan: Türkiye'nin dışlandığı bir F-35 projesi
tamamen çökmeye mahkumdur (30 Nisan 2019),
https://tr.euronews.com/2019/04/30/erdogan-turkiye-nin-dislandigi-bir-f-
35-projesi-cokmeye-mahkumdur, Erişim Tarihi: 02.06.2019.
Gönlübol, M. (1973). Atatürk ve Türkiye’nin Dış Politikası (1919-1939),
Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Gürsel, Haluk F. (1968). Tarih Boyunca Türk Rus İlişkileri, İstanbul: Ak
Yay.
İnalcık, H. (2003). Osmanlı-Rus İlişkileri (1492-1700), Kırım Türkleri
Kültür ve Yardımlaşma Derneği, Ankara, 2003.
Köprülü, O. (1987). Tarihte Türk-Amerikan Münasebetleri, Belleten, Cilt
LI (200), 927-947.
Kurat, A. Nimet (1959). Türk Amerikan Münasebetlerine Kısa Bir Bakış
(1800-1959) Ankara: Doğuş Matbaası.
SputnikNews (2019). Neden Twitter Hesaplarınızdan Türkiye Temalı
Fotoğraflar Paylaşıyorsunuz' Sorusuna, ABD Genelkurmay
Başkanlığı'ndan Yanıt, (08 Mart 2019),
https://tr.sputniknews.com/abd/201903081038089887-neden-twitter-
hesaplarinizdan-turkiye-temali-fotograflar-paylasiyorsunuz-sorusuna-
abd-genelkurmay-baskanligindan-yanit/, Erişim Tarihi: 12.06.2019.
Tacibayev, R. (2002). Sovyet Kaynaklarına Göre Türk-Sovyet
Münasebetleri (1923-1945), Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul
Üniversitesi SBE.
T.C. Dışişleri Bakanlığı (t.y.). Türkiye-Rusya İlişkileri,
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-rusya-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim Tarihi:
01.06.2019.
382
382
T.C. Dışişleri Bakanlığı (t.y.). Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri Siyasi
ve Ekonomik İlişkileri, http://www.mfa.gov.tr/turkiye-amerika-birlesik-
devletleri-siyasi-iliskileri.tr.mfa. Erişim Tarihi: 01.06.2019.
T. C. Millî Savunma Bakanlığı (2019). Bakan Akar, Shanahan’a
Gönderdiği Mektup Hakkında Değerlendirmelerde Bulundu (18 Haziran
2019), https://www.msb.gov.tr/SlaytHaber/1862019-30848, Erişim
Tarihi: 19.06.2019.
Toprak, S. (2011). 1919-1945 Dönemi Türk-Rus İlişkileri, Toplum
Bilimleri, 5 (9), 161-170.
Topsakal, İ. (2016). Tarihi Süreçte Rusya-Türkiye İlişkileri, Marmara
Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 3(2), 33-53.
383
383
ÇAĞDAŞ İNKILAPLARIN ARDINDAKİ DİNDAR
ATATÜRK
Mehlike UÇAR1
Giriş
Büyük bir azim ve milletine duyduğu derin bir inançla başarılı olan
Mustafa Kemal Atatürk, devletini ve milletini esaret ve cehaletten kurtarıp
modern bir uygarlığa dönüştürürken, dini hassasiyeti korumuş çağdaş
devrimleri imanı ile başarmış, tarihte bir örneği daha bulunmayan seçilmiş
bir liderdir. Peki, Mustafa Kemal Atatürk’ü bu denli başarılı kılan güç
neydi? Bu sorunun cevabını verebilmek için Atatürk’ün hayatının
bilinmeyen yönlerini ortaya koymak gerekir.
İlk önce şu bilinmelidir ki, Mustafa Kemal’in yaptığı her inkılabın
ardında büyük bir iman gücü vardı. O taassup ehli ya da dar görüşlü bir
ufka değil, İslam dinini en yakından anlayan bir idrake sahipti. Ailesine,
yetiştiği ortama, eserlerine, sözlerine ve devrimlerine bakıldığında bu
apaçık görülecektir. Annesi Zübeyde Hanım’ın manevi eğitimi, babası Ali
Rıza Bey’in ufku açık fikirleri, yetişme ortamında İslam Dininin en güzel
şekilde algılanmış ve yaşanmış olması onun karakterini şekillendiren
unsurlar olmuştur. Gittiği okullar, aldığı eğitimle birlikte samimi imanı ile
şuurunda ne yapacağını netleştirmiş, onu tüm dünyanın yüzünü güldüren
karizmatik lideri haline getirmişti.
Aynı unsurlar, yok olmak ve dağılmaktan başka çaresi görülmeyen bir
milletin kaderine bağımsızlık, geleceğine ise çağdaş bir başlangıç
getirecekti. İşte bütün bu imkânsızlıklar ve zorluklar içinde Atatürk’ün
Rabbinin yardımına ve milletinin cesaretine olan güveni, maneviyatıyla
dinine sımsıkı sarılmış olan yüce gönlünün zaferiydi.
Çağdaş devletleri yakalayabilmek, tarihin sisli, hüzünlü sayfalarından
çıkabilmek için devletin toplumdaki kurumlarıyla beraber harekete
geçmesi gerektiğini biliyordu. Milletine inanıyor, milletinin iman gücüne
inanıyordu. Türk toplumu kurumlarıyla eğitilmeli, birey birey bu eğitime
dâhil edilmeliydi. Ona göre milleti esaret ve cehaletten kurtaracak tek yol
bu idi. Bu nedenle yaptığı her inkılapta bu amaca göre hareket ediyordu.
1 Yüksek Lisans Öğrencisi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Tarih Bölümü,
mhlkucar06gmail.com
384
384
Mağlup olunan savaşlar, çağın gerisinde kalma, teknik ve bilimsel
anlamda uygar devletlerin gerisinde kalma, dini düşüncede eski ve dar
bakıştan sıyrılamama, taklitçiliğin terk edilememesi gibi nedenler Osmanlı
toplumunda cesaretlerin kırılmasına ve özgüven kaybına yol açmıştı. Ne
yazık ki toplum sorumluluk bilincinden ve girişimci ruhtan uzaklaşmıştı.
Bu elbette ki dini bakışı da etkiledi. Çalışmadan, yeterince gayret etmeden
her şeyi Allah’tan bekleyen insan biçimleri çoğaldı. İşte Atatürk bu
noktadan başladı. İnsanların gayretsizce, sorumsuzca bekledikleri
teslimiyetçi anlayışı değiştirmeliydi.(Kasapoğlu,2005:223) Milletinin dine
bakışını, yani Allah tasavvurlarını yenilemeliydi. Ve bütün fikirlerini
milleti ve devleti uygar devletler seviyesine ulaştıracak devrimleri inşa
ederken aynı zamanda hayata geçirmeliydi.
1.MİLLİ BİLİNCİN YENİLENMESİ
1.1.Osmanlı Devletinden kalan zorluklar
1.1.1. Ekonomik ve siyasi sorunlar
Çağdaş devrimlerin yapılabilmesi toplumun hazır bulunuşluğu ile
yakından ilgilidir. Öncelikle toplum, kendinde buna dair bir ihtiyaç
hissetmelidir. Bu manada bilinç geliştirmelidir. Ancak bu da yeterli
değildir. Cesur ve karalı bir lider olmadan bu değişim kalıcı olmayacaktır.
Osmanlı Devletinde yenileşmeye ve değişmeye dair bir bilinç, 18. yüz
yıldan itibaren zaten vardı. Başlangıçta Osmanlı Devleti askeri sistemi,
örgüt, eğitim, disiplin açısından çağdaş düzeyin üstünde hatta kimi
ülkelerin örgütlenmelerine model olacak seviyede iken askeri yenilgiler,
teknik ve teknolojide geri kalış beraberinde hızlı bir çöküşü getirdi. Bütün
bunların temelinde ise Osmanlı maliye ve devlet ekonomisinin içine
düştüğü bunalım vardı. Mali sıkıntılardan dolayı Yeniçerilik sistemi
bozulmuş eski devşirme sistemi uygulanmadığı gibi, Kurum, ocağa
alınmaması gereken fakirleşmiş esnaf ve köylü ile dolduruluyordu.
Nihayet Ocak, hazine için yük haline gelmişti. Sorun ekonomik ya da
askeri sıkıntılarla sınırlı değildi. Siyasi rejimin de büyük problemleri vardı.
(Berkes, 2015:77).
Çağdaş koşullar mutlak hükümdarın gücünü kısıtlama etkisiyle birlikte
geldi ve Tanzimat ilan edildi. Osmanlı İmparatorluğunun çeşitli din ve
milliyetlerden olan parçalarını bir arada tutma çabalarına Avrupa
devletlerinin eklenen baskıları, diğer yanda ise yanlış politikalar nedeniyle
Müslüman-Türk halkın çöken ekonomisi. Tüm bu aşamalarda devletin
organları ve kurumlarıyla yenilenmesi gerekliliği görülüyordu ama
reformlar hep başarısız kalıyordu.
385
385
Tanzimat reformlarına bakıldığında yenilenmeye ve değişime
başlanılan hareket noktasının hatalı olduğu görülüyor. Çünkü Tanzimat,
Osmanlı Devletinin yabancı desteğini sağlamak için mecbur kaldığı bir
hareket olmuştu. Tanzimat’ı, Osmanlı devlet adamları, kendiliklerinden,
ülkenin insanlarının ihtiyacı olduğu için ilan etmiş değillerdir.
(Baykara,1992:110).
Yenileşme ve değişme hareketleri yani Tanzimat ve Islahat Fermanları,
halkın refah seviyesini yükseltmek ya da mutluluğunu artırmak için değil,
dış güçlere daha sempatik görünmek hedeflendiği için devlet ile
yönetilenler arasında derin bir gönül dargınlığı yaratmıştır. Osmanlı
ekonomisi Müslüman-Türk halkını Avrupa’ya bağımlı bir pazar haline
getirirken, yeni siyasi bürokratlar zenginlik içinde yaşıyor, Padişah ise
halkın yaşadığı zorluklardan kaygısız, yeni saraylar yaptırıyordu.
Çağdaş ve gelişmiş ekonomiler, ulusal ekonomilerin kuruluşuyla ortaya
çıkmıştır. Avrupa’da gelişen ekonomiler ulusal ekonomilerin gelişmesinin
bir ürünüydü (Eroğul, 1997). Osmanlı Devleti ise toprakları üzerinde kendi
egemenliğini kısıtlayacak imtiyazlar vermiş ve dış devletlerin ekonomik
gücü altına girmişti. Dahası Osmanlı Devleti’nin çağdaşlaşma akımının
zirvede olduğu dönemde en çok ihtiyacı olduğu toplum temelinden yoksun
oluşu attığı her adımı geriye götürüyordu. Çünkü çekirdek gücünü, üzerine
dayandığı Türk milleti unsurunu hep ihmal ediyordu. Oysa Türk milleti
tarih sahnesine çıktığı günden bu yana devleti için en vazgeçilmez unsur
olmuştu.
Türkiye’nin geri kalış sebeplerinin asıl nedeni sahip olduğu kaynakların
ve gelirlerin Avrupa sermayesinin sömürüsü altına girmesi olduğunu
herkes görüyordu. Bu durum devam ettikçe yenileşme ve değişme yani
ilerleme ve kalkınma için bir temel dayanak bulmak mümkün
olamayacaktı. Kalkınma için köylü ve esnafın ekonomisini düzeltmek
yeterli değil, dış yardım ve sermayenin de çare olmadığını bilmek
gerekiyordu. Dışarıdan gelecek her yardım devleti daha da zor şartlar altına
sokacaktır.(Berkes, 2015) Bu fikirler İttihat ve Terakki ve Türkçüler
arasında destek bulsa da tarih kesin ve net bir çözüm getirecek kişiyi,
Atatürk’ü bekliyordu.
1.1.2.Hilafet ve Saltanat
Birinci Dünya Savaşı sonrasında Osmanlı Devletinden arkaya sadece
korkunç bir yıkım ve hayal kırıklığı kalmıştı. Sevr Anlaşması’na razı olan
hükümet savaş bittikten sonra devletin durumunu tüm paylaşımlardan
sonra arta kalan küçük bir bölgenin Osmanlı sultanının yönetimine
bırakılmasına itaat etmek olarak kabullenmişti.
386
386
Yani İslam dünyası üzerinde hilafet ve Anadolu’nun küçük bir
paçasında Türkler üzerinde saltanat, akla en uygun çözüm olarak
görülüyordu. O günlerde en iyimser fikri olan bir kimse için bir Türk ulus
devleti olmasını istemek düşünülecek şey değildi (Berkes, 2015: 477).
İşgal edilen yerlerde halkın direniş eylemleri bile İngiliz himayesine
sığınmış Padişah tarafından hoş karşılanmıyordu. Açıkça görülüyordu ki
Osmanlı egemenliğiyle Türk halkının arasındaki bağ artık kopmuştu.
Osmanlı saltanat ve hilafetini kurtarma ümidiyle yola çıkan ve savaş
sonrası kurulan dinci, ulusçu, Batıcı parti veya cemiyetler ne saltanatın ne
de hilafetin umurundaydılar. Ne hazindir ki Padişah için ulusal bir direnişe
girişmeye lüzum yoktu.
Sevr Anlaşması sonrasında hızla işgal edilen ve silah bıraktırılan
bölgelerdeki direniş hareketlerine katılan öğretmen, öğrenci, doktor, esnaf,
aydın, işçi, hoca ve şeyhler bir araya gelip Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri
kurduklarında bile büyük bir kısmı kendisini çoktan kaderine terk etmiş
halife ve Sultanı kurtarma amacıyla savaştığını sanıyordu. Geriye kalanlar
arasında da belli bir amaç birlikteliği yoktu. Bölgesel direnişçilerin bir
kısmı şeriat için, bir kısmı Sultan için, kimisi de bölgesel özerklik için
dövüşüyordu. Savaşların ağır yükü yıllardır sırtına yüklenmiş olan köylü
ise yoksulluk ve bıkkınlık içindeydi. Ümitsiz, miskin ve kaderine boyun
eğmiş bir halde direniş birliklerine katılacak ne gücü ne de isteği
vardı.(Atatürk, 2018)
2.Mustafa Kemal’in önderliğinde ulusal kurtuluş savaşı
Ülke manzarasının hiç de ümit vermeyen durumu karşısında Mustafa
Kemal’in sağladığı birlik, bir imkânsızın başarılmasıdır. 1918’e
gelindiğinde içinde bulunulan durum ancak bir mucizenin varlığı ile
aşılabilirdi. Sadece ulusal kurtuluşun değil, çağdaşlaşma için yapılacak
devrimlerin kademe kademe hayata geçirilmesini de sağlayacak bir dehaya
ihtiyaç vardı.
Peki, Mustafa Kelmalsiz bir Cumhuriyet kurulabilir miydi?
Bu soruya Rauf Orbay’ın sözleri ile cevap verelim: “Şunu itiraf edeyim
ki eğer hiçbirimiz olmasaydık Atatürk yapılanı yine yapardı. Eğer Atatürk
olmasaydı biz hiçbir şey yapamazdık.” (Atay, 2019: 126)
Açıkça görülüyor ki Mustafa Kemal’in sağladığı birlik olmasaydı,
bölgesel direniş hareketleri bastırılır ya da hilafet ve saltanat tarafından
etkisizleştirilebilir, direnişçiler arasında çatışmalar çıkabilir, manda ve
himaye yanlıları, kalan son savunma isteklerini savurabilirdi. Daha kötüsü
ulusal kurtuluş savaşı bir iç savaşa dönüşebilir, işgalci devletlerin
387
387
hayallerinden daha büyük yıkımlar doğurabilirdi. İşte bütün bu ihtimalleri
bertaraf eden Mustafa Kemal’in inançlı liderliği olmuştu. Kaldı ki o, bütün
bu ihtimallerle onun önderliğinin kıymetini kavrayamayan düşüncelerle
hali hazırda bile mücadele temektedir.
3. Uygarlık yolunda ilk adım: Cumhuriyet
Ulusal kurtuluş savaşı başladığında hem batıcılar hem de doğucular
arasında tartışma konusu olan, Osmanlı devletinden ayrı bir hükümet
kurulması sorunu vardı. Ancak fikir ayrılığı ne batıcılık ne de doğuculuk
üzerineydi. Her iki grup da hükümetin ve meclisin niteliği üzerine
tartışıyor, gerçek çözümü göremiyordu. Batıcıların siyasi çabaları yani
Batı yanlısı olmakla kastettikleri fikir, müttefiklerin de razı olacağı bir
manda sistemine ya da Amerikan himayesine sığınmaktan başka bir şey
değildi. Cumhuriyetin ilanından sonra bile Mustafa Kemal’e karşı oluş
sebebi, siyasi rejim konusunda sadece savaşı yürütecek geçici bir
hükümetin varlığının yeterli görülmesiydi. Batı ile uzlaştıktan sonra zaten
var olan sisteme yani saltanat –hilafet rejimine dönülmeliydi. (Berkes,
2015: 485)
Asıl mesele ise Mustafa Kemal’in dışında herkesin içine katıldığı
Meşrutiyet dönemindeki, şeriatçı, liberal, İttihatçı, Turancı ya da İtilafçı
veya Pan İslamcılar arasında yaşanan eski mücadelelerin devamı olan
sorunlardı. Mustafa Kemal ise çözümü gören tek liderdi, hayal ve
ütopyalardan kurtulmuş, ulusal kurtuluşa inanmış olarak bunlarla da
mücadele etti.
Ona göre sömürüye konu olan uluslar, eski taassuplarına bağlı kalıp
ulus bilincine erişmedikçe aslında rejimin ismi ne olursa olsun emperyalist
ülkelerin saldırı hedefi olmaya mecburdular. Bir ulus kendini uygar Batı
ülkeleri seviyesine çıkaracak devrimlere girişmedikçe çağdaş ülkeler
arasına katılamayacaktır. Bu nedenle ulusal kurtuluş savaşı ancak en büyük
devrim olan çağdaş bir rejimi, Cumhuriyeti, ilan ettikten sonra
tamamlanmıştır.
4. Çağdaş Devrimler
Çağdaş kelimesi içinde bulunulan çağa uygun, çağın anlayışına uygun,
modern, asri anlamlarına geliyor (TDK Sözlüğü). Çağdaş devrimler,
tamlama olarak kullandığımızda, zamana uygun, teknoloji ve gelişmeye
uygun yenilikler olarak açıklanabilir. Ancak bu kelimenin anlamını biraz
daha açıp kullanışlı bir hale getirmek istersek şunu söyleyebiliriz: Güncel
olan, geniş bir bakış açısıyla bakabilen, empatik, ilkel olmayan, taassup ile
bakmayan, her türlü etkiden uzak, objektif, işe yarayan yenilikler.
388
388
Cumhuriyetin ilanı Atatürk’ün yaptığı en çağdaş devrim idi.
Arkasından getirilen bütün yenilikler Türk milletini bağımsız kılacak ve
uygar devletlerarasına taşıyacak cumhuriyeti tamamlayan ilkelerdi. Din,
dil, tarih ya da hukuk bir ulusun hem kendi içinde hem de dış dünya ile
anlaşmasında kullandığı en önemli araçlardır. İşte bütün bu araçların çağın
dünyasını yakalamak ve kendini sürekli yenileyerek kalkınmaya ivme
kazandırabilecek hale getirmek elbette Atatürk’ün eseridir.
Burada şunu unutmamalıyız ki yapılan devrimler sadece o güne dair
çabalar olarak kalmamıştır. Devrimlerin çağdaş olmasının Atatürk’e göre
anlamı kendini sürekli yenileyebilmesidir. Eğer böyle olamazsa emek ve
gayretler o güne dair yeniliklerle hapsolurdu. Bunu Atatürk’ün kendi
sözlerinde çok açık bir şekilde görüyoruz.
5. Dindar Atatürk
On yıllardır cepheden cepheye koşmuş, kimi zaman ağır vergilerle
ezilmiş, çoğu zaman unutulmuş Anadolu halkından pırıl pırıl, heyecanlı,
ümitvar bir ulus ortaya çıkarmak nasıl bir Atatürk’ün eseriydi? Bağımsız
bir ulus devlet kurmakla kalmayıp onun kalkınması ve gelişmesi için
gerekli basamakları tek tek önüne dizen Atatürk, sahip olduğu bu enerjiyi
nereden alıyordu?
Tarihte hiçbir başarının tesadüf olmadığını herkes bilir. Emek ve gayret
olmadan, başarıya dair inanç olmadan bir işin üstesinden gelmek
hayalciliktir. Her varlığın bir yaratılış kanunu olduğu gibi başarının da bir
kanunu vardır.
O halde Atatürk’ün başarısının kanunu neydi? O, olmasaydı
Cumhuriyet ilan edilebilir miydi ya da milli bağımsızlık sürdürülebilir
miydi? Enerjisinin, fikrinin beslendiği kaynak ne idi? Çağdaş devrimleri
hangi güçle ya da hangi fikri alt yapı ile başlattı?
Bu manada Atatürk’ün kişiliğinde Kur’an ile olan ilişkisi dikkat
çekmektedir. Kur’an’ın vermek istediği mesajı en derinden kavrayan
Mustafa Kemal Atatürk dinine bağlılığını hiçbir zaman reddetmemiş,
samimi olarak inanmış ve fikirlerini dile getirmekten çekinmemiştir. Onun
başarısının en büyük sırrı İslam dinini çok iyi tanıması ve yaşamasında
gizliydi. Modernleşmeyi ve çağdaş devrimleri din hassasiyetini koruyarak
yapmayı bilmişti.
5.1.Atatürk’ün yetiştiği manevi ortam
Bireylerin gelecekteki kişiliklerine yön veren unsurların yaşadıkları
ortamlardan etkilenmemesi mümkün değildir. Kişilik doğumdan itibaren
389
389
yetiştirilen ortamlarda şekillenmeye başlar. Değer yargıları, davranış
kalıpları, dil ve düşünce biçimleri toplum etkisiyle belirgin hale gelir.
Yaşadığı kültür ortamı elbette Atatürk’ün de kişiliğinin
şekillenmesinde büyük rol oynamıştır. Atatürk kişiliğinin dini yönünü
kendisi “dinime, bizzat hakikate nasıl inanıyorsam, buna da öyle
inanıyorum.” sözleriyle ifade etmiştir. ( Kasapoğlu, 2008:18)
Onun fikri temel yapısını ilk etkileyen ortam elbette doğduğu Selanik
şehridir. Selanik, tarihin her döneminde özgür düşüncenin, yenilikçi
görüşlerin serbestçe yetiştiği bir yerleşim merkezi olmuştur. Bu nedenle
yaşadığı yer, gittiği okullar, okuduğu kitaplar geleceğe dair düşünce
dünyasına yön veren en etkili unsurlardır.
Çocukluk ve gençlik yılları dini duyguların güçlü bir şekilde yaşandığı
manevi bir ortamda geçmiştir. Selanik’te doğup büyüdüğü ev, Kur’an
kültürüyle yetiştiğinin en güzel örneğidir. Aslına uygun şekilde korunan
evin ilk kattaki yatak odasında özel bir kılıf içinde Kur’an- Kerim asılı
bulunmaktadır. İşte bu evde Mustafa Kemal, okunan mevlitler, dualar ve
hatimler arasında büyümüştür. Annesi onun Kur’an hafızı olmasını istemiş
ve bu konuda eğitim aldırmıştır.
Okuduğu okullar da onun manevi eğitim almasında etkili olmuştur. İlk
olarak gittiği Şemsi Efendi Mektebi ve sonra devam ettiği Selanik Mülkiye
İdadisi o günlerin şartlarında ciddi dini bilgiler veren kurumlardı. Yine
Selanik Askeri Rüştiyesi ve Manastır Askeri İdadisi müfredatlarında din
kültürü bulunan hatta İslam’ın temel inanç esaslarını konu alan akaidi
diniye dersinin her yıl okutulduğu okullardı. Bütün bunlardan anlaşılıyor
ki Atatürk, Kur’an’ı tercüme ve tefsir edecek Arapça bilgisine sahipti.
(Kasapoğlu, 2008: 29)
Atatürk’ün dini konularda sahip olduğu bu derin bilgileri hayatının her
safhasında kullandığını ve yaşadığını biliyoruz. Gerek Çanakkale
savaşında, gerek milli mücadele yıllarında, gerekse Cumhuriyet yıllarında
yaptığı devrimlerde, yurt gezilerinde, kabul ettiği misafirlerinin yanında
hiçbir zaman kişiliğinin bir parçası olan dini yönüne aykırı bir davranışta
bulunmamıştır.
Yeni kurduğu ulusal rejime isim verirken bile iddia edilenlerin aksine
O, ne Rousseau’dan ne Montesquieu’dan ne de Didaro ya da Voltaire’den
değil, Hacı Bektaş-ı Veli dergâhından feyz alarak hareket etmiştir. Namık
Kemal’ i Ziya Gökalp’i çok iyi dinlemiş, Ehlibeyt’ten, Peygamber ve
Kur’an ruhundan ilham almıştır.
390
390
5.1.a.Annesi Molla Zübeyde ve Babası Ali Rıza Bey
Atatürk’ün sahip olduğu imani güç, onun yetiştiren anne ve babasının
sahip oldukları özelliklerden bağımsız değildir. Ali Rıza Bey’in ve
Zübeyde Hanım’ın akraba oldukları ve her ikisinin de özel bir aileden
geldikleri biliniyor.
Soy ağaçlarına dair derin bir araştırma yapılırsa her ikisi de Selanik’in
en eski ve itibarlı ailelerine dâhil oldukları görülecektir. Cumhurbaşkanlığı
Osmanlı Arşivi’nden edinilen bilgiler göre Zübeyde Hanım aslı
nakibzadeler unvanıyla tanınmış Feyzullah Efendi’den gelmektedir ve
onun da soyunun Şemsi Tebrizi’ye kadar uzandığı bilinmektedir. (Bu
bilgiler, 1924 senesinde Mustafa Kemal’in, Bayındırlık Bakanı olan kuzeni
Süleyman Sırrı Bey’le beraber Atatürk’ün hazırladığı soy ağacında da yer
almaktadır.)
Aydın Milletvekili Hasan Tahsin San, Zübeyde Hanım’ın soyu için
Sofuzade ailesinden Feyzullah Ağa’nın kızı olduğunu ve bu ailenin de
Konya’dan sevk ve iskân ettirilen Türkmenlerden olduğunu söylemiştir.
(Zenginoğlu,1999)
Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım zamanda Vodina’dan Selanik’e göç
etmiş olan Hacı Sofu ailesinden Feyzullah Ağa’nın kızıdır. (Kılıç Ali,1955:
5) Doğuştan çok zeki olan okuma yazma bilen, evinde Kur’an okutturan
ve manevi hayatına önem veren Zübeyde Hanıma Molla Zübeyde de
denilmiştir. Ankara’da çekilmiş bembeyaz başörtüsü içinde gülümseyen
nurlu yüzü, ince ruhlu, karakterli, saygıdeğer, inançlı bir hanımefendinin
temsilidir. Vefat etmeden önce bıraktığı vasiyetnamesi onun en çok önem
verdiği işlerin hep dini bir bilinçte olduğunun kanıtıdır. İşte Atatürk böyle
dindar bir annenin kucağında yetişmiş ve bu maneviyatla yoğrulmuştu.
Atatürk’ün erken yaşta kaybettiği babası Ali Rıza Efendi de dindar bir
aileye mensuptu. Atatürk’ün dedesinin dedesi olan Şeyh Hasan Efendi
Selanik Mevlevihanesi postnişinidir. (Öz, 2017: 304) Yenikapı
Mevlevihanesi Atatürk’ün babası Ali Rıza Efendi’ye kefil olmuştur. Yani
onu güvenilir, ehliyetli ve ashabı malumat yani bilinen bir aileden geldiğini
vurgulamıştır.
Öğrencilik yıllarında Atatürk’ün okul tatillerinde memleket Selanik’e
geçtiği zamanlarda Mevlevi tekkesini ziyaret ettiği, orada yapılan
ibadetleri ve sema ayinlerini seyrettiği ve Mesnevi ve Divanı kebir
eserlerini de okuduğu bilinmektedir. (Kasapoğlu, 2008: 80)
391
391
SONUÇ
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yaptığı en büyük çağdaş devrim
Cumhuriyet ile birlikte milleti için uygar dünyanın kapılarını açmış
olduğunu görüyoruz. Milletin her bireyini fert fert eğitmek için, kendini
geliştirmesi için devam eden devrimlerle yoluna ışık tutmuştur. Saltanatın
ve Halifeliğin kaldırılmasından harf inkılabına, saat ve takvimlerin
değiştirilmesinden hukuk reformuna, daha o günün şartlarında Batı
dünyasında bile yapılmamış kadın hak ve hürriyetlerinin kabul edilmesine
kadar modernlikler onun eseridir.
Atatürk, Türk milleti için en büyük model şahsiyetlerden birincisidir.
Sahip olduğu Kur’an kültürü, imani güç, samimi maneviyat onun rehber
bir şahsiyet olmasının en önemli unsurlarındandır. Milletinden samimi
imanın yanında aklını kullanmayı, çağın yöntem ve gereklerini anlamayı,
üretmeyi, çalışmayı, azim ve kararlılık göstermeyi istemesi de aslında
dindar kişiliğinin bir parçasıdır. Gelişmelere ayak uydurmanın dinin bir
gereği olduğunu savunmuş, bozulma ve hurafeler karşısında dini fikriyatın
aktif ve yenilenmeye açık olduğunun da Kur’an’ın bir tavsiyesi olduğunu
söylemiştir. Din eğitimiyle yakından ilgilenmiş, toplumun gelişmesi için
bunun önemli olduğunu belirtmiştir.
Devletleri yıkıma uğratacak ümitsiz ve bir sınıfın elinde tutulmaya
çalışılan din duygusu yerine İslam dininin en büyük emri olan çalışmayı
ve ilerlemeyi tavsiye etmiştir. Çaresizlik içinde gözyaşı dökmektense
çalışıp ter dökmenin, akıllıca davranıp çareler aramanın en kutsal davranış
olduğunu hatırlatmıştır.
En önemlisi Allah tasavvuru konusunda dengeli bir Müslüman
karakteri gelişmesi için kişinin Rabbiyle iletişiminde manevi yardım isteği,
tevekkül, hamd ve şükür, kader ve rıza konularında İslam’a uygun tutarlı
ilişkiyi benliğinde özümsemiştir. Başarısızlık, tembellik ve şahsi çıkarlar
için dini duyguların kullanılmasını bir yanlış kabul etmiştir. (Kasapoğlu,
2005).
Eski yeni bütün nesillerin, toptan Türk milletinin bağımsızlığını borçlu
olduğu bu modern şahsiyeti, Atatürk’ ün sahip olduğu dindar yönüyle
kavramalı ve maneviyatıyla bütünleşmiş karakterini örnek almaları bu
konudaki toplumsal uyanış desteklemelidir. Yoksa yıllardır tartışılagelen
hangi Atatürk sorusu yorumcuların daima kişisel algılamalarının ötesine
geçemeyecek ve milletimizin yararına bir şey kazandırmayacaktır.
Kaynakça
392
392
Atatürk, Mustafa Kemal (2015), Gençler İçin Fotoğraflarla Nutuk,
İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Atay, Falih Rıfkı (2006), Çankaya, İstanbul: Pozitif Yayınları.
Ateş, Toktamış (2007), Dünyada ve Türkiye’de Laiklik, İstanbul: Nesa
Yayıncılık.
Aybars, Ergün (2007), Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.1, İzmir: Zeus
Kitabevi.
Berkes, Niyazi (2015), Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları.
Borak, Sadi (1998), Atatürk’ün Özel Mektupları, İstanbul: Kaynak
Yayınları.
Eroğul, Cem (1997), Çağdaş Devlet Düzenleri, Ankara: İmaj Yayıncılık.
Mütercimler, Erol, Fikrimizin Rehberi, Alfa Yayınları.
İlhan, Atilla (1982), Hangi Batı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
Kasapoğlu, Abdurrahman (2008), Atatürk’ün Kur’an Kültürü, İstanbul:
İlgi Kültür Sanat.
Kılıç Ali (1955), Atatürk’ün Hususiyetleri, İstanbul: Sel Yayınları.
Kuzu, Ali (2015), Atatürk’ün de Çocukları Vardı, İstanbul: Yılmaz
Kitabevi.
Öz, Mehmet Ali (2014), Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün Soy Kütüğü
(Osmanlı Arşivi Belgelerine Göre), Sivas: Dilek Ofset Matbaacılık.
Öz, Mehmet Ali (2017), Atatürk’ün Ailesi (Osmanlı Arşiv Belgelerine
Göre), İstanbul: Asi Kitap.
Sarıkoyuncu, Ali (2006), Atatürk Din ve Din Adamları, Ankara: Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları.
Şapolyo, Enver Beyhan (1959), Kemal Atatürk ve Milli Mücadele,
İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Zenginoğlu, Şecaattin (1999), Bilgi Çağındaki Türk Gençliğnin Yükselen
Sesi, İzmir: Şan Ajans.
Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, TDK Yayınları.
Arşiv Kaynakları
Cumhur Başkanlığı Osmanlı Arşivi
393
393
BÜYÜKŞEHİR VE İL BELEDİYELERİNCE BULUT
BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİ DEĞERLENDİRİLMESİ1
Mehtap AĞIR2-Alev ELÇİ3
Özet
Günümüzde Internetin yaygınlaşması ve gelişmesiyle birlikte teknoloji
alanında çok önemli ve hızlı değişimler ve yenilikler oluşmuştur. Bu
yeniliklerden biri olan “Bulut Bilişim”, bilgi sistemlerinin çalıştığı
altyapıların esnek ücretlendirme modelleriyle kiralanması esasına
dayanmaktadır. Bulut Bilişime, mali getirisinin yanısıra verimlilik ve
stratejik katma değer açısından son yıllarda ilgi çok artmış ve kullanımı
yaygınlaşmıştır. Giderek nicelik olarak ve yatırımları artan; yerel
yönetimlerin bir birimi olan belediyelerde, birçok farklı konuda bilişim
sistemleri kullanımı yaygınlaşarak veri depolaması artmıştır. Arşivleme
ihtiyaçlarının artması dolayısıyla Bulut Bilişim bu kurumlarda da önem
kazanmıştır. Bu çalışmada alan yazın taramasıyla, Bulut Bilişim
kullanımına ilişkin Avrupa Birliği bakış açısı ve Türkiye örnekleri
incelenmiştir. Bu çalışmanın amacı, yerel yönetimlerden en yoğun nüfusa
sahip olan büyükşehir ve il belediyelerinde Bulut Bilişim teknolojilerinin
mevcut durumları, kullanılması ve geleceği ile ilgili değerlendirmelerin
araştırılmasıdır. Nicel yöntem kullanılarak büyükşehir ve il belediyesi bilgi
işlem birimlerinde anket yapılarak bulut bilişime yaklaşımları
belirlenmiştir. Araştırma sonucunda yerel yönetimlere özel Bulut Bilişim
altyapısının hazırlanması gerektiği sonucuna varılmış, buna ilişkin
stratejik, hukuki ve teknik seviyelerde öneri ve değerlendirmelere yer
verilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Dijital Teknolojiler, Bulut Bilişim, Bulut Bilişim
Teknolojisi, Yerel Yönetim Sistemleri, Bilgi İşlem Altyapıları
Evaluation of Cloud Computing by Metropolitan and
Provincial Municipalities
Abstract
Today, with rapid growth and development of Internet, significant changes
and innovations are taking place in the field of technology. One of the
changes being "Cloud Computing", is based on leasing of the
1 Bu makale Mehtap AĞIR’ın “Yerel Yönetimlerde Bulut Bilişim Teknolojisi:
Durum Ve Gelecek Değerlendirmesi” adlı Yüksek Lisans tezinden üretilmiştir. 2 Aksaray Üniversitesi, Türkiye, [email protected] 3 Aksaray Üniversitesi, Türkiye, [email protected]
394
394
infrastructures where information systems operate with flexible pricing
models. In addition to this financial advantage; interest in Cloud
Computing, productivity and strategic value has increased in recent years
and has become widespread. In the municipalities, which are a unit of local
governments whose number and investments are increasing day by day;
several types of information systems are used, thus data storage has
increased. Cloud Computing has gained importance due to increasing need
of archives. In this study, literature review related to Cloud Computing
usage in the European Union and Turkey are examined. The aim of this
study is to investigate the current status, use and future of Cloud
Computing technologies in metropolitan and provincial municipalities,
having the highest population among local governments. Approaches to
Cloud Computing were determined by using a quantitative methodology
surveying metropolitan and provincial municipalities' computer and
information centers. As a result of the research, it was concluded that Cloud
Computing infrastructure should be prepared for local governments and
suggestions and evaluations were made at strategic, legal and technical
levels.
Keywords: Digital Technologies, Cloud Computing, Cloud Computing
Technology, Local Management Systems, Computing Infrastructures
GİRİŞ
Bilgisayarlar, insan yaşantısına girmeye başladığı 1950’li yıllardan
günümüze kadar sürekli olarak gelişmeye devam etmiştir. Bu gelişim
aşamasında, karmaşık bilgi sistemlerinin Internetin dinamik yapısına
uyumlu olarak esnek bir şekilde olması ve kolay yönetilebilir bir forma
sokulması da bu süreçte gündeme gelen ihtiyaçlardandır. Söz konusu
ihtiyaçların bütüncül bir bakış açısıyla çözüme kavuşturulması amacıyla
2000’li yılların başlarında bir kavram olarak ortaya çıkan Bulut Bilişim
teknolojisi son yıllarda popülerliğini hızla arttırmıştır. Öyle ki Bulut
Bilişim, sayısal (dijital) yaşamın ve Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin en
güncel hizmet alanlarından olmuştur. Ayrıca Internetin ticari tarafının da
gelişimine katkı sağlamıştır. İlk kez 2006 yılında Amazon şirketi
tarafından kullanılmaya başlanan Bulut Bilişim, teknolojinin dönüm
noktalarından biri haline gelmiştir (Hart ve Kim, 1997). Yıldız (2009)’un
tanımına göre Bulut Bilişim, bir kurumun kurumsal işlerini bilişim
sistemleri üzerinden yürütmek amacıyla üçüncü kişiler tarafından Internet
üzerinden hizmet satın alınmasıdır. Bulut Bilişimde erişim yapısı
incelenirse; Internet erişimi gerçekleştiren ortamdan, her noktaya erişim
sağlanarak işin daha hızlı ve esnek olabildiği, gerektiğinde hizmet
kapasitesinin hızlı bir şekilde arttırılıp azaltılabildiği ve kaynakların kolay
395
395
bir şekilde izlenebildiği, kontrol sağlanabildiği ve raporlanabildiği bir yapı
vardır. Bulut Bilişim hizmetleri servis olarak altyapı, servis olarak
platform ve servis olarak yazılım gibi modeller sayesinde kullanıcıların
ihtiyaç duyduğu hizmetleri belirleyebilmekte ve bu ihtiyaçlara göre
talepleri ayarlayabilmektedir. Bulut Bilişim hizmetlerinin farklı türler -
hibrit Bulut, açık Bulut, topluluk Bulutu ve özel Bulut gibi yapılar
içerisinden seçimi; müşterilerin tercihleri, sunulacak uygulamalar, veri
gizlilik politikaları ve hizmetlerin niteliklerine göre belirlenmektedir.
Bulut Bilişim Teknolojileri; kuruluşların uygulama, hizmet ve depolama
ortamının Internet’e bağlı olan her tür bilgisayar ve yerden erişilebilecek
biçimde çalıştırılmasını sağlar. Sanallaştırma ise işletim sistemleri,
depolama aygıtları ve uygulama yazılımları gibi bilgisayar kaynaklarının
kullanıcılardan soyutlanması yoluyla paylaştırılmasını veya
birleştirilmesini sağlar.
International Data Corporation (IDC) raporuna göre 2017 yılında
dünyada Bulut Bilişim pazarının 41,7 milyar ABD dolarına yükseleceği
öngörülmüştür (TBD, 2018). Bulut Bilişim ile ilgili IDC (2012) şirketi için
John Gantz and David Reinsel tarafından hazırlanılmış olan Avrupa
Komisyonu raporunda ise Bulut Bilişim teknolojilerinin sağladığı
ekonomik etkiler değerlendirilerek Avrupa’da Bulut Bilişimin ilerleyen
yıllarda önünde görülen engellere müdahale edilmesi durumunda daha
güçlü bir şekilde gelişeceği ifade edilmiştir.
Türkiye de ise, 2015 yılında Türkiye'de yürürlüğe giren Siber Suçlar
Sözleşmesini imzalandıktan sonra, daha yeni, 2016 yılında Kişisel
Verilerin Korunması Yasası kabul edilmiştir (BSA, 2018). Aynı kaynağa
göre, bu gelişmeler, bulut hizmetlerinde tüketici güveni oluşturmak için
olumlu bir ortam yaratılmasına yardımcı olmaktadır. Bulut Bilişim için
teknolojik alanda yatırımlarda bulunulmuştur, adli tarafı araştırılmaya ve
geliştirilmeye çalışarak güvenli hale getirilmeye çalışılmaktadır. Örnek
olarak ilk Bulut Bilişim kullanan kamu kurumlarından biri Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlığıdır. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı’nın
hedeflediği “Bulut Sanal Veri Merkezi” sayesinde bakanlık altında
birleşen birimlerin kendileri için özel sağlanan adreslerden kendi
kaynaklarına ulaşabilecekleri bir platform oluşturmuştur (TBD, 2012).
Bulut Bilişim özel sektörde kamu sektörüne nazaran daha hızlı bir şekilde
ilerleme göstermiştir (Yıldırım, 2015). Bunun özel sektörde örnekleri
vardır (Mirzaoğlu, 2011). Kamu da ise hızlı olmasa bile kullanımı yavaş
yavaş artmaktadır. Bunun sebebi ise olası riskler değerlendirilerek analiz
yapılmasındandır. Kamu için güvenlik her zaman daha ön planda
396
396
tutulmuştur. Diğer uluslar da kamu içinde Bulut Bilişimi kullanmak için
güvenlik ve iyileştirmelere yönelmektedir (Şengül ve Bostan, 2013).
Günümüzde yerel halka kamu hizmetlerini sunan yönetsel birimler,
yerel yönetim adı ile anılan yönetsel, siyasal ve toplumbilimsel birimlerdir
(Keleş, 2012). Türkiye’de yerel yönetim birimleri; il özel idaresi,
belediyeler (büyükşehir, il, ilçe, belde), birlikler, muhtarlıklardır
(KAYSİS, 2019).
Bulut Bilişim hakkında birçok makale ve tez yapılarak öneriler ve
fikirler sunulmuştur. Kamuda, üniversitelerde de yine araştırmalar
yapılmıştır. Eksiklikleri, faydaları göz önüne konulmaya çalışılmıştır. Bu
çalışma kamu kurumlarından yerel yönetimlerde Bulut Bilişimin faydaları
ve riskleri göz önünde tutularak, güncel durum ve geleceğe ilişkin bakış
açılarının tespit edilmesi açısından önemlidir. Özdaş (2014) bazı kamu
kurumlarının (bakanlık, üniversite, genel müdürlükler) Bulut Bilişime
yaklaşımı konusunda bir çalışma yaptığı halde, yerel yönetimlerin
yapılmamıştır. Bu çalışmanın amacı yerel yönetimlerden en yoğun nüfusa
sahip olan büyükşehir ve il Belediyelerinde bir araştırma yapılarak; Bulut
Bilişim teknolojilerinin mevcut durumları, kullanılması ve geleceği ile
ilgili değerlendirmeleri belirlenecektir.
YÖNTEM
Araştırma karma yöntemle yapılmıştır. Yapılan çalışmada nicel
araştırma türlerinden betimsel araştırma yöntemi olan tarama (survey)
modeli uygulanmıştır. Betimsel araştırmalar; yaşananların, hali hazırda var
olan durumların neler olduğunun betimlenmesini, açıklanmasını ve ortaya
konulmasını amaçlamaktadır (Sönmez ve Alacapınar, 2017). Araştırmaya
konu olan olaylar, bireyler ya da nesneler kendi koşulları içerisinde olduğu
şekilde açıklanmaya çalışılır. Olayları herhangi bir şekilde değiştirme ve
etkileme amaçlanmaz. Bilinmek istenilen olaylar vardır ve ordadır. Önemli
olan onu uygun bir şekilde gözlemleyerek belirleyebilmektir (Karasar,
2013). Nitel araştırmada ise daha derinlemesine odaklanılarak,
katılımcının konu ile ilgili günümüz ve gelecekte bakış açısı anlaşılmaya
çalışılmıştır (Büyüköztürk, Çakmak, Akgün, Karadeniz ve Demirel, 2013).
Araştırmanın evrenini Türkiye’de yerel yönetimlere bağlı olan
Belediyeler oluşturmaktadır. Buna bağlı örneklem olarak ise Büyükşehir
ve İl Belediyeleri alınmıştır. Burada amaçsal örnekleme seçilmiştir. Bu
çalışmada büyükşehir ve il belediyelerinin seçilmiş olmasının nedeni
bunların nüfusları daha yoğun olduğundan bilişim hizmetlerinin daha çok
ve hızla gelişmesi beklendiği içindir. Araştırmanın örneklemini oluşturan
toplam 81 Büyükşehir ve İl Belediyesinden 41 Belediyenin çalışanlarına
397
397
Bulut Bilişim teknolojilerini kullanma durumları ve sistemlerinin
geliştirilmesi ile ilgili görüşlerine ilişkin anket uygulanmıştır. Araştırmada
kulanılan veri toplama aracı daha önce kamuda farklı kurumlarda araştırma
yapmak için kullanılan bir ölçektir (Özdaş, 2014). Anket soruları
teknolojinin gelişimine ve araştırma sorularına göre uyarlanarak
değiştirilerek 16 maddelik anket formu tasarlanmıştır. Anketler 2017 yılı
sonu ve 2018 yılbaşı döneminde toplanmıştır. Bu örneklem, evrenin %50,6
sını temsil etmektedir. Katılımcıların ünvana göre demografik dağılımı
Tablo 1. de belirtilmiştir.
Tablo 8. Katılımcıların Ünvana Göre Demografik Dağılımı
Ünvan Frekans
(n)
Yüzde
(%)
Bilgisayar/Yazılım/Sistem
Mühendisi
14 34,1
Tekniker 9 22,0
BİM Müdür/Amir 5 12,2
Elektrik Mühendisi 4 9,8
Programcı/Çözümleyici 4 9,8
Proje Yöneticisi 2 4,8
Destek/Uzman 2 4,8
Bilgisayar Yüksek Mühendisi 1 2,5
Toplam 41 100,0
Çalışmada analizler Microsoft Excel 2010 kullanılarak
değerlendirilmiştir. Yanıtlar veri olarak Google Formlar üzerinden
alınarak Excel 2010 aktarılmıştır. Anket, katılımcıların bireysel ve
mesleki özellikleri ile katılımcıların kurumlarındaki bulut bilişim
kullanımı konusuna yönelik sorulardan oluşmaktadır. Tüm
değişkenlerin frekans (f) ve yüzde (%) değerleri hesaplanmıştır.
Elde edilen veriler tablo ve grafikler aracılığı ile sunularak
yorumlanmıştır.
BULGULAR
Aşağıda katılımcıların değerlendirmeleri sorulara karşılık gelen
alt başlıklar halinde incelenmiştir.
398
398
Belediyelerde Bulut Bilişim ve Sanallaştırma Teknolojileri Kullanımı
Belediyelerde Bulut Bilişim kullanılma durumu Tablo 2. de
görüldüğüne göre yarıdan fazladır (%51,2). Tüm ya da kısmi
uygulamalarda Bulut Bilişim kullananlar toplam %34,2; bunun yanısıra
proje aşamasında olanlar toplam %14,6’dır. Özel kurumlar arasında ise
BTK nın yaptırdığı anketi yanıtlayan 116 kurumdan 101’i Bulut Bilişim
hizmeti almadıklarını ve söz konusu hizmeti sağlamadıklarını
söylemişlerdir (BTK, 2013).
Tablo 2. Belediyelerde Bulut Bilişim Teknolojileri kullanımı
Maddeler Frekans
(n)
Yüzde
(%)
Evet, mümkün olan
tüm uygulamalarda
kullanılıyor
5 12,2
Evet, bir kısım
uygulamalarda
kullanılıyor
8 19,6
Pilot olarak
uygulanıyor
1 2,4
Uygulanma/ihale
aşamasında
1 2,4
Planlanıyor 5 12,2
Hayır, kullanılmıyor 21 51,2
Toplam 41 100,0
Belediyelerde Bulut bilişim kullanımının azlığına karşın Tablo 3’e göre
sanallaştırmanın büyük oranda kullanıldığı görülmektedir (%87,6). Proje
aşamasında olanlar ise %7,3’tür. Özdaş (2014) kamu kurumlarında yaptığı
çalışmada sanallaştırma oranını %76 olarak bulmuştur. Bu da giderek
sanallaştırma oranın arttığını ortaya çıkartmaktadır. Ersever, Doğru ve
Dörterler (2017) maliyetlerin azalması için, bulut bilişimin bir hizmet
modeli olan, altyapının hizmet olarak sunulması yöntemi ile fiziksel
sunucuların sanallaştırmanın kullanılmasından söz etmişlerdir. Bunun
nedenini, Ersever vd. (2017) kamu kurumlarında donanım satın alma
sürecinin uzun zaman alması dolayısıyla, hızlı kaynak yaratımı için sunucu
sanallaştırma yolu seçilmesinin önemli olduğu şeklinde açıklamışlardır.
399
399
Tablo 3. Belediyelerde Sanallaştırma kullanımı
Maddeler Frekans
(n)
Yüzde
(%)
Evet, mümkün olan tüm
uygulamalarda kullanılıyor
24 58,6
Evet, bir kısım uygulamalarda
kullanılıyor
11 26,8
Pilot olarak uygulanıyor 1 2,4
Uygulanma/ihale aşamasında 1 2,4
Planlanıyor 2 4,9
Hayır, kullanılmıyor 2 4,9
Toplam 41 100,0
Belediyelerde Bulut Bilişim ve Sanallaştırma Teknolojisinin Yararları
Tablo 4. göre Bulut Bilişim teknolojilerinin en önemli yararı %21,9
oranında daha fazla bilgi depolama alanı sağlaması iken %19,5 veri
aktarımının daha hızlı olmasıdır. Diğer yandan %36,6 bilgi ve iletişim
teknolojisi maliyetinin azalması ve %17,1 oranında ise işgücü tasarrufu
sağlamasıdır. Bu bulguya paralel olarak Seyrek (2011) Bulut Bilişimin
sağlayacağı en önemli avantajın maliyet olduğunu belirtmiştir. Mather vd.
(2009) de Bulut Bilişim kullanımının işlevsel maliyetlerin etkinliğinin
arttığını söylemiştir.
400
400
Tablo 4. Belediyeler açısından Bulut Bilişim Teknolojilerinin önemli
yararları
Maddeler Frekans
(n)
Yüzde (%)
Daha fazla bilgi depolama
alanı sağlaması
9 21,9
Veri aktarımının daha hızlı
olması
8 19,5
Bilgi ve İletişim Teknolojisi
maliyetinin azalması
15 36,6
İşgücü tasarrufu 7 17,1
Bilgim yok 2 4,9
Toplam 41 100,0
Sanallaştırmanın en önemli yararı belediyelere göre %48,8 fiziksel
sunucu sayısının azalması, %26,8 Bilgi ve İletişim Teknolojileri
maliyetlerinin azalması, %2,4 işletme maliyetlerinin azalması ve %17,1
bilişim gücünün artmasıdır Tablo5’te gösterilmiştir. Aynı paralelde,
Ersever vd. (2017)’e göre fiziksel sunucu sayısının azalması da maliyetleri
azaltmaktadır.
Tablo 5. Belediyeler açısından Sanallaştırmanın en önemli yararı
Maddeler Frekans
(n)
Yüzde
(%)
Fiziksel sunucu sayısının
azalması
19 48,8
Bilgi ve İletişim
Teknolojileri maliyetlerinin
azalması
11 26,8
İşletme maliyetlerinin
azalması
1 2,4
Bilişim gücünün artması 7 17,1
Bilgim yok 2 4,9
Toplam 41 100,0
401
401
Belediyelerde Bilişim Kaynakları Kullanımı
Bilişim kaynakları yeterli olmadığında belediyeler çözümlerini genel
olarak; %36,6 yeni sunucu alıyor, %9,6 maddi yetersizlik sebebi ile çözüm
bulunamıyor, %7,2 Bulut Bilişim çözümüne gidiliyor ve %44,2 ise yetersiz
sunucular iyileştiriliyor olarak belirtmişlerdir. Bilişim kaynakları yeterli
olmadığında belediyelerin çözümleri Tablo 6. da verilmiştir. Bulgulara
göre belediyelerin bilişim kaynakları yeterli olmadığı durumlarda en fazla
tercih edilen çözüm (%80,8); ya yeni sunucu alınması ya da sunucunun
kaynaklarının iyileştirme, arttırılma yoluna gidilmesidir.
Tablo 6. Bilişim kaynakların yeterli olmadığında çözümler
Maddeler Frekans (n) Yüzde (%)
Yeni sunucu alınıyor 15 36,6
Maddi yetersizlik sebebiyle
çözüm bulunamıyor
4 9,6
Bulut Bilişim çözümüne
gidiliyor
3 7,2
Yetersiz sunucular
iyileştiriliyor
18 44,2
Bilgim yok 1 2,4
Toplam 41 100,0
Belediyelerde Bulut Bilişim ve Sanallaştırma Kullanımında Güvenlik
Katılımcılar, Bulut Bilişim ve Sanallaştırma kullanımında güvenlikle ilgili
görüşlerini belirtirken; güvenlik duvarları, sanal sunucu, şifreleme ve
antivirüs programları kullandıklarını vurgulamışlardır.
“Güvenlik duvarları ve yan ekipmanlarını kullanıyoruz. Yeterli
oluyor kanaatindeyiz." (B31)
“Sanal sunucu kullanıyoruz, güvenlik duvarı, şifreleme ve antivirüs
programı kullanılmaktadır.” (B32)
“Güvenlik sertifikaları ve şifreleme satın alınarak sağlanıyor.”
(B34)
“Güvenlik kendi bünyemizde bulunan güvenlik cihazları ile
sağlanmaktadır.” (B43)
402
402
Katılımcıların görüşlerinden anlaşıldığı gibi tüm belediyelerde
güvenlik konusunda fiziksel olarak odaların korunmasından başlayarak
siber güvenlik önlemlerine kadar uzanan tedbirler alındığı belirlenmiştir.
Bundan dolayı güvenlik konusunda farkındalığın ve önlemlerin bilinçli
olduğu gözlemlenmiştir. TBD (2014) raporunda da kurumların siber
güvenliğin sağlanmasının önemi vurgulanmıştır.
Bulut Bilişime Yönelik Olumlu ve Olumsuz Değerlendirmeler
Katılımcılar Bulut Bilişim Teknolojilerinin belediye örgütü içinde
kullanılmasına yönelik birçok olumlu değerlendirmeler yapmışlardır.
Birçok olumlu taraftan söz etmişlerdir. Bunlarda kullanışlılık, güvenli
olması, maliyetin azalması, iş gücü, ihtiyaca göre alan ayrılması, iş
süreçleri iyileştirmesi konularını vurgulamışlardır.
“Sistemli, donanımlı ve güvenli bir ortamda bulut yapısını
kullanabilirsek gayet kullanışlı ve hem iş gücünden hem güvenlikten
yana ciddi artıları oluyor.” (B25)
“Maliyet, Kullanıcı, Güvenlik ve benzeri her yönüyle avantajlı bir
gelişme.” (B31)
Bunların yanısıra olumsuz değerlendirmelerde güvenlik ve maliyet
konusunun üstünde durularak aşağıdaki cümlelerle belirtilmiştir.
“Güvenlik tedbirleri yeterli düzeyde alınmazsa sıkıntı olacak bir
teknoloji.” (B31)
“Güvenlik konusu önemlidir. Herhangi bir aksi durumda kurum
verilerinin dışarıya sızma olasılığı yüksektir.” (B33)
“Kullanıcı başı Lisanslama ve toplam maliyetin bir kaç yıllık sistem
odası maliyetini geçmesi.” (B49)
Gelecekte Bulut Bilişim Teknolojilerinin Belediyeler için Yararları
Gelecekte Bulut Bilişim teknolojilerinin Belediye örgütü içinde
kullanılmasına yönelik önde gelen yararları olarak yedekleme, dosyaların
paylaşımı ve sunucuların bakım sorumluluğundan kurtulma olarak
belirtilmiştir.
“İyi bir yedekleme.” (B27)
“Yüksek boyutlu dosyaların paylaşımı konusunda her zaman sıkıntı
yaşanıyordu, özellikle bu ortadan kalkacak.” (B34)
403
403
Özdemir ve Gökgöz (2018)’de yedeklemenin öneminden bahsederek;
Bulut Bilişim altyapısında felaket kurtarma senaryolarında coldsite
(çevrimdışı) yerine hotsite (çevrimiçi-sürekli çalışan yedekleme alanı)
kullanılmasını sağlamakta ve bu sayede önemli olan sunucu hizmetleri
çalışmakta iken sıcak yedeklerinin kopyasının sağlandığını
söylemektedirler.
Gelecekte Bulut Bilişim Teknolojilerinin Belediyeler için Riskleri
Bulut Bilişim teknolojilerinin gelecekte Belediyelere bir risk oluşturarak
belediye dışındaki kişilerin verileri kullanmasının yaratacağı sakıncılardan
söz edilmiştir. Kurum dışındaki kişi ya da kuruluşlara verilerin emanet
edilmesinin uygun bulunmadığından söz edilmektedir.
“Verilerin 2.kişiler tarafından farklı amaçlara yönelik
kullanabilmesi.” (B28)
“Veri Güvenliğinin ve gizliliğinin sağlanamayacak olduğunu
düşünüyoruz.” (B18)
“Güvenlik Önlemleri ve konu hakkında yetersiz bilişim personelinin
olmaması.” (B13)
“Güvenlik zafiyetlerinin minimuma indirilmesi gerekiyor.” (B40)
SONUÇLAR
Bulut hizmetleri kurumsal hizmetlerin; kullanıcıların talepleri
doğrultusunda ve bilişim teknolojileri kapsamında hızlı gelişim
sağlayarak, günümüzdeki ulaştığı son nokta olarak ifade edilebilir. Bulut
hizmetlerini yaygın ağ erişimi, ölçülebilirlik, esneklik ve isteklere göre
değişen özelliklerde kaynak sunabilme imkânları sayesinde; kullanıcılara
maliyetleri azaltarak ve buna karşılık performansları yükselterek kaliteli
hizmetler sunabilen bir model olarak tanımlamak uygun olacaktır. Bu
araştırmanın bulgularından hareket ederek ele alınan büyükşehir ve il
belediyelerinin bu modeli nasıl algıladıkları sonuçta ortaya çıkmıştır.
Bu çalışmada yerel yönetimler Bulut Bilişimin en önemli yararlarından
birini Bilgi ve İletişim Teknoloji maliyetinin azalması olarak belirterek
sonucu güçlendirmektedir. Bu mali yarar hem ankette çoğunlukla seçilmiş
hem de sözel sorularda sıklıkla dile getirilmiştir. Bulut Bilişimin
ölçeklenebilir olması da maliyetin düşmesine büyük katkı sağlamaktadır.
Bir diğeri ise bakım ve güncellemeden kaynaklanan fazla maliyetin
düşmesidir.
404
404
Bilişim kaynaklarının yeterli olmadığında çözüm olarak yeni bilişim
kaynakları alma veya olanları iyileştirme konusunda beklentilerini
belirtmişlerdir. Kurumsal sunucu kapasitesinin yeterli gelmediği
dönemlerde başka bir kurumun bilişim kaynaklarını kullanım ve kurumsal
verilerin kurum dışı bilişim kaynakları ile işlenmesi gibi iki konuda ise
yerel yönetimler başka kurumların kaynaklarını kullanmayı
onaylamadıkları belirlenmiştir. Örnek olarak herhangi bir kuruluşun
yalnızca kendi yapısına ilişkin özel Bulut hizmeti geliştirmesi daha uygun
olacak iken, veri gizliliği gibi sınırları bulunmayan kuruluşların,
içerisindeki uygulamaları herkese sunabilen açık Bulut hizmetlerini
kullanmalarının daha etkili olacağı düşünülmektedir. Burada her iki
şekilde de hizmet sunumu yapan kurumlar açısından hibrit Bulut
hizmetlerinin tavsiye edildiği görülmektedir. Bu bağlamda hibrit
mimarilerinin ön plana çıkması beklenmektedir.
Bulut hizmetleri sağlamış olduğu çok sayıdaki avantajların yanında;
verilerin gizliliği, güvenlik, hizmet sözleşmesi, denetim, hukuksal süreçler
ve bant genişliği gibi konularda birtakım riskler taşımaktadır. Dolayısıyla
kullanıcıların ve hizmet sağlayıcıları bunların farkında olarak gerekli
tedbirleri alabilmeleri önemli görülmektedir. Ayrıca veri güvenliği,
gizliliğinin sağlanamaması, 2. Şahıslar tarafından kullanılmasını
gelecekteki riskler arasında görmektedirler. Benzer şekilde Zwattendorfer,
Stranacher, Tauber ve Reichstädter (2013) hizmet seviye anlaşmasının
önemini vurgulamıştır.
Açık uçlu sorularda ilginç bir durum olarak; Bulut Bilişimin olumlu
değerlendirmelerin biri olan “güvenlik”, olumsuz değerlendirmelerin de
başında gelmektedir. Bunun nedeni güvenliğin bu işin uzmanı olan kişiler
tarafından sağlanmasının olumlu görülmesine rağmen, kurum dışından
kişilere verilere erişim olanağının sağlanmasının kötü niyetli kullanımı
tetikleyebileceği konusunda olumsuz düşünceler olabilir.
Bulut Bilişim konusunda uygulanmakta olan politikalara göre gelişmiş
ülkeler ile gelişmekte olan ülkelerin güçlü ve zayıf yönlerini incelendiği
Global Bulut Bilişim Puan Çizelgesi (BSA, 2018) başlıklı araştırmada
Türkiye 16. sırada yer almaktadır. Yapılan bu araştırma sonucuna göre
ülkemizin Bulut Bilişim Hizmetleri ile ilgili önemli adımlar atmasının
gerekli olduğunu göstermektedir. Bu adımlardan birincisi kurum ya da
kuruluşların bizzat kendi Bulut hizmet altyapılarını korumaları ya da
herhangi bir hizmet sağlayıcıdan bu konuda kiralama yapmak suretiyle
destek almaları gerekmektedir. Maliyetlerin azaltılması bakımından,
kurum ya da kuruluşların kendi Bilişim altyapılarını kurmaları yerine Bulut
hizmetlerinin kiralanmasını tercih etmelerinin daha karlı olacağı
405
405
düşünülmektedir. Bu bakımdan Bulut sağlayıcıların seçilmesi önemli bir
aşamadır. Bu hususta dikkat edilmesi gereken nokta verilerin gizliliği,
denetim, uluslararası kurallara uyma gibi alanlara ilişkin hukuksal
düzenlemelerin yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Konu ile ilgili
mevzuatların hazırlanmasından itibaren, bunları dikkate alacak ve ölçüde
ulusal standartlarının belirlenmesi, hizmet seviye anlaşmalarında bunlara
atıfta bulunulması ve nihayetinde hizmet sağlayıcıları ve standartları
çerçevesinde hizmet sunabilmesini sağlamaktır.
Bu konuda yapılması gereken diğer bir adım ise yerel yönetimin kendi
faaliyet alanlarına ve gereksinimlerine bağlı olarak, bulut mimarilerinden
hangilerinin daha etkili olacağının belirlenmesidir. Verilerin gizlilik
probleminin olmadığı, kaybolma ya da ifşa gibi durumlarda kurumların
sorumlu olmadığı açık Bulut mimarilerinin kullanılması uygun olabilir.
Yerel yönetimde önemli bir kısmında bu tür verilerin bulunması olasılığı
yüksektir. Dolayısıyla bu durumlarda açık ve özel Bulut mimarilerinin
karışımı olan hibrit mimarilerinin kullanımının sağlanması daha doğru
olmaktadır. Bununla birlikte, birbiriyle ilişkili sektörlerde faaliyetler
göstermekte olan kamu kurumlarının, benzer ihtiyaçlara göre
düzenlenebilmesi ve yine gerekli durumlarda değişkenlik gösteren
ihtiyaçlar ölçüsünde özel topluluk bulutlarının kullanılması daha doğru
olacaktır.
Konu ile ilgili gerçekleştirilmesi gereken başka bir adım ise Bulut
Bilişim platformlarına aktarım süreçlerinde ortaya çıkabilecek zorlukların
çözüme kavuşturulmasıdır. Bu bakımdan yerel yönetimlerden
belediyelerin Bulut hizmetlerine aktarabilecek veri uygulamalarının ya da
hizmetlerin belirlenmesi ve gerektiğinde uygulamalardan bazılarının Bulut
hizmet altyapısında çalışabilmesi amacıyla gerekli incelemelerin yapılması
önemlidir. Bu aşamada geleneksel mimarilerde ki uygulama ve
yazılımların Buluta aktarılması, uygulama ve yazılımları tekrar
yazılmasını gerektirebilecek iken, dağıtılmış mimarilerde bu
uygulamaların daha az çabalarla aktarılabilmesi mümkündür. Bu
bakımdan belediyelerin uygulama ve yazılımları aktarma süreçlerini
dikkatli bir şekilde planlamaları ve özellikle de e-belediye hizmetleri ile
gerçekleştirilecek uygulamaların aktarılmasında belirli yol haritalarının
çizilmesi gerekmektedir. Bu açıdan gereken stratejileri tanımlama, mevcut
mimarileri anlayabilme, Bulut platform ana aktarım planının hazırlanması,
hizmet sağlayıcıları seçilmesi, uygulamanın analiz ve test edilmesi,
aktarma ve yönetimsel adımlardır. Bununla birlikte belediyeler tarafından
temin edilmesi gereken birtakım yeni uygulamaların ya da yazılımların,
Bulut mimarisi ile uyumlu olacak şekilde tasarım yapılması stratejisinin
406
406
kabul edilmesi gerekli görülmektedir. Dolayısıyla bunun yapılması ile
birlikte bir süre sonra sonuçlardan görüldüğü gibi atıl kapasite yetersizliği
ve çalışanlar sorumluluk almak istemediklerinden dolayı atıl duruma ya da
boşa düşebilecek yazılımların kaynak tahsisinin yapılması engellenmiş
olacaktır.
Kaynakça
Büyüköztürk, Ş., Çakmak, E.K., Akgün, Ö.E., Karadeniz, Ş. ve Demirel,
F. (2013). Bilimsel Araştırma Yöntemleri. Pegem A Yayıncılık.
BSA (2018). 2018 BSA Global Cloud Computing Scorecard. Global Bulut
Bilişim Puan Çizelgesi. Erişim https://cloudscorecard.bsa.org/2018/
BTK (2013). Bulut Bilişim. Bilgi Teknoloji ve İletişim Kurumu Raporu.
Erişim https://www.btk.gov.tr/uploads/pages/slug/bulut-bilisim.pdf
Ersever, B., Doğru, İ. A. ve Dörterler, M. (2017). Büyük ölçekli veri
merkezleri için bulut bilişim kullanarak sunucu sanallaştırma. Gazi
Mühendislik Bilimleri Dergisi, 3(1), 20-26.
Hart, J.A. ve Kim, S. (1997). Power in the Information Age. Indiana
University.
IDC. (2012). The digital universe in 2020: Big data, bigger digital
shadows, and biggest growth in the Far East. by John Gantz and David
Reinsel. EMC Corporation: MA. Erişim
https://www.emc.com/collateral/analyst-reports/idc-the-digital-universe-
in-2020.pdf
Keleş, R. (2012). Yerinden Yönetim ve Siyaset. Cem Yayınevi, İstanbul.
Karasar, N. (2013). Bilimsel Araştırma Yöntemi. İstanbul: Nobel Yayın
Dağıtım.
Mather, T., Kumaraswamy, S., ve Latif, S. (2009). Cloud Security and
Privacy: An Enterprise Perspective on Risks and Compliance. O’Reilly
Media, Inc., ISBN: 978-0-596-80276-9, USA
KAYSİS. (2019). Elektronik Kamu Bilgi Yönetim Sistemi. Erişim
https://www.kaysis.gov.tr/
407
407
Mirzaoğlu, A.G. (2011). Bulut Bilişimin Teknik, Uygulama ve Düzenleme
Boyutuyla Değerlendirilmesi: Dünya Örnekleri ve Ülkemize İlişkin
Öneriler. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu Uzmanlık Tezi, Ankara
Özdaş, M.R. (2014). Bulut Bilișimin Kamuda Kullanımı - Dünya Örnekleri
ve Türkiye İçin Öneriler. Uzmanlık Tezi. Bilgi Toplumu Dairesi. T.C.
Kalkınma Bakanlığı. Yayın No 2861.
Özdemir, A. ve Gökgöz, B. (2018). Bulut bilişimde felaket kurtarma
tekniklerinin incelenmesi. SETSCI Conference Indexing System, 3 (2018),
202-213.
Seyrek, İ.H. (2011). Bulut Bilişim: İşletmeler için fırsatlar ve zorluklar.
Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(2), 701 -713.
Sönmez, V. ve Alacapınar, F.G. (2017). Örneklendirilmiş Bilimsel
Araştırma Yöntemleri. Anı Yayıncılık. ISBN 978-605-5213-92-3
Şengül, G. ve Bostan, A. (2016). Bulut bilişimde bilgi güvenliği ve
standardizasyon çalışmaları. 6. Uluslararası Bilgi Güvenliği ve Kriptoloji
Konferansı Bildiriler Kitabı, ss. 263-267. Ankara. Erişim
https://www.iscturkey.org/assets/files/2016/03/2013-paper45.pdf
TBD (2014). Ulusal veri merkezi ve kamuda gelecek öngörüleri. Türkiye
Bilişim Derneği. Kamu Bilişim Merkezi Yöneticileri Birliği Kamu Bilişim
Platformu XVI. Erişim:
https://www.researchgate.net/profile/Mustafa_Afyonluoglu/publication/2
99630158_Ulusal_Veri_Merkezi_ve_Kamuda_Gelecek_Ongoruleri_Nati
onal_Data_Center_and_Predictions_for_the_Government/links/575d18dc
08ae414b8e4c222d/Ulusal-Veri-Merkezi-ve-Kamuda-Gelecek-
Oengoerueleri-National-Data-Center-and-Predictions-for-the-
Government.pdf
TBD (2018). 2017 Değerlendirme Raporu. Türkiye Bilişim Derneği,
Ankara.
Yıldırım, M. (2015). Bulut Bilişim 29/06/2015 Erişim:
http://www.yildirimmustafa.com/2015/06/bulut-bilisim/
Yıldız, Ö.R. (2009). Bilişim Dünyasının Yeni Modeli: Bulut Bilişim ve
Denetim. Sayıştay Dergisi, 74-75, 5-23.
Zwattendorfer, B., Stranacher, K., Tauber, A. ve Reichstädter, P. (2013).
Cloud Computing in E-Government across Europe. In Technology-
Enabled Innovation for Democracy, Government and Governance,
Springer, s.181–195
408
408
ZEYTİN DALI HAREKÂTI VE SİYASAL PARTİLER:
TWİTTER ÜZERİNE BİR ÇERÇEVELEME ANALİZİ (20
OCAK- 30 OCAK 2018)
Nurettin GÜZ1-Burcu EMİROĞLU2
Özet
Günümüzde siyasal aktörler Twitter aracılığıyla siyasal olay ve olguları
kendi amaç ve çıkarlarını koruyacak şekilde üretmektedirler. Siyasal
iletişim kapsamında Twitter aracılığıyla siyasal aktörler; siyasete ilişkin
ilgi oluşturma, bilgi akışını sağlama ve seçmenlerin siyasal davranışlarını
şekillendirmek gibi işlevsel çalışmalar yürütmektedirler. Twitter’da siyasi
aktörler, otonom bir biçimde mesajlar üreterek doğrudan halka
iletmektedirler. Siyasal aktörlerin halka Twitter üzerinden ilettiği mesajlar
rastgele seçilmiş mesajlar olmayıp her mesaj bir amaç doğrultusunda en
basit siyasi katılım şekli olan oy verme davranışında etkili olabilmek için
belirli çerçevelerle sunulmaktadır. Siyasal aktörler; vurgulama,
yorumlama ve dışlama kalıpları ile konularla ilgili özel anlamlar inşa
ederek kendi sorunlarını çerçevelemektedirler.
Çerçeveleme yöntemi siyasal iletişim araştırmalarında kullanışlı bir
araçtır. Twitter üzerinden siyasal aktörler; Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde
tweetlerde birçok farklı çerçeveyi özgürce kullanmışlardır. Bu çalışmada,
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde mecliste grubu bulunan dört siyasal partinin
kurumsal Twitter hesaplarını nasıl kullandıkları ve paylaşımlarında hangi
gizli mesajları içerdiği analiz edilmiştir. Aynı zamanda Zeytin Dalı
Harekâtı sürecinde siyasal partilerin hangi çerçeveyi seçerek bunları bir
iletişim metni içinde daha önemli hale getirdikleri tespit edilmiştir.
Çalışmanın bulguları, siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı sürecinin
etkisini arttırmak, azaltmak veya meşrulaştırmak için sıklıkla Twitter’ı
kullandığını ve Twitter hesaplarından yaptıkları iletilerde sıkça belirtilen
çerçevelerin siyasal partilerin önceliklerine işaret ettiğini göstermektedir.
Anahtar Kelimeler: Çerçeveleme Analizi, Haber Çerçeveleme, Zeytin
Dalı Harekâtı, Siyasal İletişim, Twitter
Giriş
Suriye’deki genel görünüm; ordu ve devlet mekanizmalarının işlemez
hale geldiği, terör örgütlerinin, suç örgütlerinin ve çetelerin farklı alanlarda
devletin yerine geçen yerel birimlere dönüştüğü bir yapıdadır (Eker, 2015:
1 Prof. Dr., Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İletişim Fakültesi. 2 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
409
409
62). Türkiye’nin güney sınırlarında büyüyen terör örgütleri ve çeteler sınır
güvenliğini bozarak iç ve dış güvenliği tehlikeye attığı için bölgenin
terörden arındırılması, sınırların ve ulusal güvenliğin sağlanmasına yönelik
olarak Türkiye tarafından sınır ötesi harekât başlatılmıştır.
Türk Silahlı Kuvvetleri, Zeytin Dalı Harekâtı’nı ve nedenlerini resmi
internet sitesinden kamuoyuna şöyle duyurmuştur:
“Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından, hudutlarımızda ve bölgede güvenlik ve istikrarı
sağlamak maksadıyla, Suriye’nin kuzeybatısında Afrin bölgesinde,
PKK/KCK/PYD-YPG ve DEAŞ’a mensup teröristleri etkisiz hale getirmek ve dost
ve kardeş bölge halkını bunların baskı ve zulmünden kurtarmak üzere, 20 Ocak
2018 saat 17:00'dan itibaren Zeytin Dalı Harekâtı başlatılmıştır. Harekât, ülkemizin
uluslararası hukuktan kaynaklanan hakları, BMGK’nin terörle mücadeleye yönelik
özellikle 1624 (2005), 2170 (2014) ve 2178 (2014) sayılı kararları ve BM
sözleşmesinin 51’inci maddesinde yer alan Meşru Müdafaa Hakkı çerçevesinde,
Suriye’nin toprak 25.01.2018 bütünlüğüne saygılı olarak icra edilmektedir.”
(http://www.tsk.tr/BasinFaaliyetleri/BA_47, ET: 30.01.2018).
Türk Silahlı Kuvvetleri bu açıklama ile harekâtın hukuki çerçevesini de
terörle mücadele kapsamında gerekçelendirerek tehdit durumlarını ve
meşru müdafaa hakkını vurgulamıştır. Türkiye, Zeytin Dalı Harekâtı’na
Suriye hükümetinin gerekli tedbirleri almada yetersiz kalması sonucu
başvurmuştur. Zeytin Dalı Harekâtı ile birlikte Türkiye’nin, geçmişi kırk
yıla yaklaşan terörle mücadele faaliyetlerinde farklı bir sürece girilmiş, bu
amaçla sınır ötesi bir harekât başlatılmıştır (Kösedağ ve Ertürk, 2018: 1).
Harekâtın zeytin dalı ile birlikte anılmasının sebebi ise birçok uygarlık
ve din için insan devamlılığının sembolü olarak zeytin dalı tarihsel bir
referans oluşturmaktadır. Politik olarak barışın, verimliliğin ve kalıcılığın
sembolü olarak anılmaktadır (Kahyaoğlu,2011: 92). Yetkililer bu durumu;
“…terörden etkilenen masum Afrin halkına Suriye'nin barışı, geleceği için,
toprak bütünlüğü için Türkiye zeytin dalını uzatıyor...” şeklinde
kamuoyuna duyurmuştur (http://www.akparti.org.tr/haberler/zeytin-dali-
harekati-teror-unsurlari-bolgeden-temizleninceye-kadar-devam-edecek/
ET: 30.01.2018). Bu nedenle harekâtın planlama ve icrasında sadece
teröristler ve bunlara ait barınak, sığınak, mevzii, silah, araç ve gereçler
hedef alınarak Afrin’de yaşayan insanların zarar görmemesi için her türlü
dikkat ve hassasiyet gösterilmiştir (Güvenlik Değerlendirme Raporu,
2018: 6).
Zeytin Dalı Harekâtı’nın süresine ilişkin açıklamada bir ifade yer
almamasına rağmen hem askeri yetkililer hem de siyasi karar vericilerin
açıklamalarında, Zeytin Dalı Harekâtı’nın hedeflerine ulaşması
bakımından üç safhaya ayrıldığı görülmektedir:
410
410
1- Afrin bölgesinin terör unsurlarından temizlenmesi,
2- Afrin kent merkezinin terör unsurlarından temizlenmesi ve Afrin
genelinde topraksızlaştırılması,
3- Afrin genelinde istikrar faaliyetlerinin yürütülmesi, asayiş,
yeniden yapılanma, sosyal hizmetlerin tesisi ve Zeytin Dalı
Harekâtı bölgesinin Suriye’deki diğer harekat alanlarıyla
birleştirilerek muhtemel terör hedeflerine harekat hazırlıklarının
yapılmasıdır (Özçelik ve Acun, 2018: 18).
Zeytin Dalı Harekâtı hakkında yapılan bir çalışmaya göre; 20 Ocak-13
Şubat 2018 tarihleri arasında Türk medyasında 376 bin 933 haber
yayımlanmıştır. Söz konusu tarihler arasında 123 bin 714 kere Twitter’da
paylaşıldığı görülmektedir. Zeytin Dalı Harekâtı dair yayımlanan haberler
ise 1 milyar 108 milyon 939 bin 714 kere okunmuştur. Bu nedenle Zeytin
Dalı Harekâtı’nın Türk basınındaki görünürlüğünün bir hayli yüksek
olduğu söylenebilir (Erol, 2018 :1).
Resim 1. Türk basınında Zeytin Dalı Harekâtı’nın görünürlüğü (Erol,
2018 :2).
1. Siyasal İletişimde Twitter’ın Yeri
2006 yılında Evan Williams, Biz Stone ve JackDorsey tarafından
kurulan Twitter, kullanıcılarına en fazla 280 karakter ile kendilerini ifade
edebilme imkânı tanıyan en popüler mikroblog aracıdır. Twitter’da, 2017
yılına kadar bir kişinin bir tweette kullanabileceği karakter sayısı 140 iken
günümüzde bu sayı 280'e çıkmıştır. Bu değişikliğe gidilmesinin nedeni ise
280 karakterden oluşan kısa ve verimli mesajların kişiler tarafından yanlış
yorumlanma riskinin daha da azaltılmasıdır. Herkesin kolaylıkla
kullanabileceği kısa mesaj sistemine dayanan bir yapıya sahip olan Twitter
otuz beşten fazla dil seçeneğini sunmaktadır.
Twitter, internet üzerinde en çok ziyaret edilen web sitelerinden biri
haline gelmiştir. Dünya çapında neredeyse tüm hükümet kuruluşları ve
siyasal aktörler bilgi dağıtımını gerçekleştirmek ve politikalarını
geliştirmek maksadıyla Twitter hesapları oluşturmuşlardır (Choo ve Park,
2011: 8). Siyasal aday ve liderlerin seçim kampanyalarındaki stratejileri ve
siyasal iletişim planlamaları genellikle siyasal partiler tarafından
411
411
belirlenmektedir. Bu kapsamda sosyal medya ve Twitter özelinde siyasal
aktörler, siyasal partilerin çerçevesini çizdiği kampanyayı
kişiselleştirebilme ve kendi iletişim stratejilerini kurabilme olanağına
sahip olmuşlardır (Karakulakoğlu ve Uğurlu, 2015: 41). Seçmenlerin
siyasal aktörlere seslerini duyurabildikleri çift yönlü simetrik iletişim
olanağı sağlayan Twitter, vatandaşlar tarafından siyaset kurumu ve
aktörlerine ilişkin protesto, eleştiri, şikâyet ya da destek gibi bir takım
tepkilerini iletmede yararlanmaktadırlar. Bu sayede seçmenler, katılımcı
demokrasinin aktif üyeleri olabilmektedir (Köseoğlu ve Al, 2013: 116).
Twitter kullanımın siyasal iletişimde birçok avantajı vardır. Mesaj
paylaşımlarının 280 karakterle sınırlı olmasından dolayı öz ifade ve öz
iletişim fırsatı sunmaktadır. Aynı zamanda etkileşimli iletişim sağlayan
yapısı ile siyasetçiler kullanıcılar bilgi ve haber paylaşımını kısa sürede
daha geniş kitleye hitap edebilmesi açısından Twitter güçlü bir politik aracı
haline dönüşmüştür. Siyasi partilerin ve siyasetçilerin Twitter kullanıcısı
olması, seçmen kitlesi ve siyasal parti temsilcileri ve yöneticiler arasındaki
hiyerarşik engeli ortadan kaldırmakta, seçmelerle siyasetçiler bu sanal
ortam üzerinden doğrudan tek kişiye bağlı olmadan diyalog özelliği
iletişime geçebilmektedir. Ayrıca geri bildirim ve çok yönlü iletişim
imkânı sayesinde Twitter’ın etki alanı radyo, televizyon gibi geleneksel
medya araçlarından daha fazla olmaktadır (Bostancı, 2015: 93- 94).
Siyasal aktörlerin kendileri de çeşitli bağlamlarda enformasyon
üretmekte ve büyütmekte, konumlarını destekleyen bilgiler paylaşarak
dikkat, popülerlik veya destek kazanabilmektedir. Twitter gibi ana sosyal
medya siteleri, çok sayıda enformasyonu çok sayıda insana yaymakta ve
gazeteciler için farklı alanlar /konular açmakta ve bu mecralar hedef kitle
tarafından kullanılmaktadır (Marwick ve Lewis, 2017: 24). Twitter
takipçisi sayısı çok olan siyasal aktörlerin hesaplarındaki paylaşımları
genellikle ana medyada yer almakta ve Twitter hesapları ana medya için
etkili bir enformasyon kaynağı/paydaşı olabilmektedir.
Günümüzde Twitter siyasetin temel bir parçası haline gelmiştir. Twitter
siyasetçiler tarafından bilgiyi yaymak için tercih edilen çevrimiçi medya
olarak kullanılmakta ve buna bağlı olarak siyasi tartışmaların çoğu bu
sosyal ağ üzerinde gerçekleşmektedir. Twitter kamuoyuna ulaşma veya
meşruiyet sağlama söz konusu olduğunda, siyaset dünyası için kaçınılmaz
bir ortam haline gelmiştir. Bu sebeple siyasetçiler ve siyasal partiler
kendilerine Twitter hesabı açarak güncel olaylara cevap vermekte ve
olaylara ilişkin görüşlerini kamuoyuna bu mecradan açıklayarak
görünürlüklerini artırmaktadır. Bu hesaplardan gerek seçim süreçlerinde
gerekse seçim dışı zamanlarda tweet paylaşımında bulunmaktadır.
412
412
Seçmenleri etkilemek amacıyla interaktif bir şekilde gerçekleştirilen bu
siyasi pazarlama stratejisi bir anlamda seçmenleri ön plana çıkartmakta ve
en önemli karar mekanizması olarak görmektedir. Diğer taraftan Twitter,
seçmenlerin kolayca çevrimiçi bilgilere ulaşabilecekleri, en yeni politik
haberlere göz atabilecekleri ve kişilerarası görüşleriyle kişisel politik görüş
alışverişinde bulunabilecekleri, bilgi açısından zengin bir alan
sunmaktadır. Bu bağlamda Twitter paylaşımlarının siyasetçiler ve
seçmenler açısından siyasal iletişim kapsamında oldukça önemli olduğu
dikkati çekmektedir.
2. Genel Olarak Siyasal Partilerin Kurumsal Twitter Hesapları
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde partiler ve kurumsal hesapları olan;
Adalet ve Kalkınma Partisi’nin kurumsal Twitter hesabı (@Akparti),
Cumhuriyet Halk Partisi’nin kurumsal hesabı (@herskesicinCHP),
Milliyetçi Hareket Partisi’nin kurumsal hesabı (@MHP_Bilgi) ile
Halkların Demokratik Partisi’nin kurumsal hesabı (@HDPgenelmerkezi)
20-30 Ocak 2018 tarihleri arasında incelenmiştir. Bu başlıkta çalışmanın
son günü olan 30 Ocak 2018 tarihindeki Ak Parti, CHP, MHP ve HDP’nin
kurumsal Twitter hesaplarının verileri analiz edilmiştir.
Çizelge 1. Siyasal partilerin kurumsal Twitter hesaplarının yapısı.
Siyasal partilerin kurumsal Twitter hesapları 30 Ocak 2018 tarihinde
toplam paylaşılan iletileri (tweetleri), takip edilenler, takipçi sayıları,
kurumsal logo ve siyasi parti web sayfalarına link verilmesi ile
değerlendirilmiştir. CHP’nin 30 Ocak 2018 Twitter hesabını genel
görünüm itibari ile daha aktif kullandığı ifade edilebilmektedir. Daha sonra
sırasıyla HDP, MHP ve AK Parti takip etmektedir.
Genel olarak siyasal partilerin kurumsal Twitter hesapları
incelendiğinde; Ak Parti kurumsal Twitter hesabını 2013 Temmuz’da
açıldığı ve 20.944 tweet atıldığı görülmektedir. Ayrıca 48 kişiyi takip
etmekte olup 1.366.086 takipçisi bulunmaktadır. Takipçi sayısıyla diğer
siyasal partilerden önde olduğu görülmektedir.
413
413
CHP Twitter hesabını 2011 Şubat’ta açtığı ve 35.819 tweet paylaşımı
ile diğer siyasal partilerden önde olduğu görülmektir. CHP kurumsal
Twitter hesabı 423 kişiyi takip ettiği ve 639.349 kişinin de CHP’yi takip
ettiği görülmektedir. Takipçi sayısı bakımından CHP diğer siyasal
partilerin çok gerisinde kalmıştır.
MHP Twitter hesabı 2010 Haziran ayında Twitter hesabı açarak siyasal
partiler içinde ilk önce Twitter hesabı açan siyasal parti olduğu ve 22.172
tweet paylaştığı görülmektedir. Ayrıca 73 kişiyi takip etmekte olup
1.162.332 takipçisi vardır.
HDP ise Twitter hesabını 2013 Ağustos ayında açarak siyasal partiler
içinde en son Twitter hesabı açan siyasal parti olduğu toplamda 24.963
tweet paylaştığı görülmektedir. HDP kurumsal Twitter hesabı 124 kişiyi
takip etmekte olup 929.824 takipçisi bulunmaktadır.
Resim 2. Siyasal partilerin kurumsal Twitter hesaplarının genel
görünümü.
414
414
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde diğer siyasal partilerden farklı olarak
MHP’nin kurumsal Twitter hesabında 20-30 Ocak 2018 tarihleri arasında
Türk bayrağı ile MHP lideri Devlet Bahçeli’nin fotoğrafı kullanılmıştır.
Siyasal parti kimliğini öne çıkarmak yerine Zeytin Dalı Harekâtı ile
bütünleşmek tercih edilmiştir.
3. Siyasal Partilerin Twitter’ı 20 Ocak – 30 Ocak 2018 Tarihleri
Arasında Kullanım Düzeyleri
Siyasal partiler Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde 20 Ocak – 30 Ocak 2018
tarihleri arasında toplam 442 tweet paylaşımında bulunmuşlardır. Siyasal
partilerin paylaşım yapma oranları sırasıyla şu şekildedir: Ak Parti % 44.3,
HDP % 33.2, MHP % 14.4 ve CHP % 7.9 oranında paylaşım yapmıştır.
Ayrıca HDP 3 paylaşımını tamamen İngilizce yaparken bazı
paylaşımlarında İngilizce – Türkçe karışık yapıldığı görülmektedir.
Siyasal partilerin tümü 11 günlük süreçte en az bir tweet paylaşımında
bulunmuşlardır. Ak Parti 30.01.2018 tarihinde 44 paylaşım yaparak bir
günde en fazla paylaşım yapan siyasal parti olmuştur. HDP 25.01.2018
günü 22 paylaşım yaparak Ak Parti’yi takip etmektedir. MHP en fazla
24.01.2018 tarihinde 7 paylaşım yaparken CHP 25.01.2018 tarihinde 6
paylaşımda bulunarak diğer siyasal partileri takip etmektedir.
Şekil 1. 15 Mart – 15 Nisan 2017 tarihleri arasındaki siyasal partilerin 10
günlük kullanım düzeyi
Siyasal partiler Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde 20 Ocak – 30 Ocak 2018
tarihleri arasında siyasal partiler paylaşımlarını genellikle 12:01-18:00
arasında yapmıştır. HDP %68, CHP %65.7, Ak Parti paylaşımlarının
%64.7 ve MHP %45.3 oranında 12:01-18:00 saatleri arasında paylaşım
yapmışlardır. Bu süreçte tüm siyasal partiler 00.01- 06.00 saatleri arasında
paylaşım yapmamıştır.
0
50
20
.01
.…
21
.01
.…
22
.01
.…
23
.01
.…
24
.01
.…
25
.01
.…
26
.01
.…
27
.01
.…
28
.01
.…
29
.01
.…
30
.01
.…
AK PARTİ CHP MHP HDP
415
415
Şekil 2. 15 Mart – 15 Nisan 2017 tarihleri arasındaki paylaşımların
yapıldığı zaman dilimleri
Analiz sonuçlarına göre dört siyasal partinin de en yoğun olarak tweet
attığı saatler 12.01-18.00 arasındadır. Ak Parti’nin paylaşımlarının %
23.9’u saat 06.01-12.00 aralığında, % 64.7’si 12.01-18.00’de, % 11.2’sini
saat 18.01-00.00 aralığında paylaşmıştır. HDP’nin paylaşımlarının %
20.4’ü saat 06.01-12.00 aralığında, % 68’i 12.01-18.00’de, % 11.5’i saat
18.01-00.00 aralığındadır. CHP’nin paylaştığı tweetlerin % 28.5’i saat
06.01-12.00 aralığında, % 65.7’si 12.01-18.00’de, % 5.7’si saat 18.01-
00.00 aralığındadır. MHP’nin paylaşımları ise % 65.6’sı saat 06.01-12.00
aralığında, % 45.3’ü 12.01-18.00’de, % 25’i saat 18.01-00.00
aralığındadır.
4. Siyasal Partilerin Paylaşımlarının Görsel İçerik (Fotoğraf, Video,
Canlı Yayın ve GIF) Kullanımı
Şekil 3. 20 Ocak- 30 Ocak 2018 tarihleri arasındaki siyasal partilerin
toplam fotoğraf paylaşımları
Siyasal parti hesaplarından % 68.9 oranında en fazla fotoğraf paylaşımı
yapan siyasal parti Ak Parti’dir. Ak Parti tüm tweetlerinde en az bir en
fazla dört görsel kullanarak en çok görsel kullanan hesap olmuştur. Ak
0 50 100 150
18.01-00.00
06.01-12.00
HDP MHP CHP AK PARTİ
0
100
200
300227
275 30
AK PARTİ CHP MHP HDP
416
416
Parti’yi sırasıyla MHP (% 14.4), HDP (% 8.6) ve CHP (% 7.8) fotoğraf
paylaşımı ile takip etmektedir.
Şekil 4. 20 Ocak- 30 Ocak 2018 tarihleri arasındaki siyasal partilerin
toplam video paylaşımları
20 Ocak- 30 Ocak 2018 tarihleri arasında; MHP diğer partilerle
kıyaslandığında % 45 video paylaşımı ile ilk sırada yer alırken HDP % 37
video paylaşımı ile ikinci sırada yer almaktadır. Ak Parti % 9.8 video
paylaşımı yaparken CHP % 7.8 video ile en az video paylaşımı yapan
hesap olmuştur.
Şekil 5. 20 Ocak- 30 Ocak 2018 tarihleri arasındaki siyasal partilerin
toplam canlı yayın paylaşımları
Siyasal partilerin 10 günlük süreçte tüm tweetleri totalde incelendiğinde
en çok canlı yayın yapan siyasal parti Ak Parti (% 42.2) olmuştur. HDP (%
37.7), CHP (% 17.7) ve MHP (% 2.2) paylaşım ile takip etmektedir.
0
5
10
15
20
25
5 4
2319
AK PARTİ CHP MHP HDP
0
5
10
15
20
19
8
1
17
AK PARTİ CHP MHP HDP
417
417
CHP incelenen süreçte fotoğraf, video ve canlı yayınlardan yararlanırken
aynı zamanda bir sayısal resim saklama biçimi olan hareketli
fotoğraflardan bir başka deyişle GIF’lerden de yararlanırken diğer siyasal
partilerin hiç GIF kullanmadığı gözlemlenmektedir.
5. Siyasal Partilerin Tweetlerinin Konu Dağılımı
Siyasal partilerin kurumsal Twitter hesaplarında yer alan konuların
neler olduğu araştırma kapsamında incelenen bir başka nokta olmuştur.
Siyasal partiler Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde yayınladıkları mesajlar ile
bazı konulara önem vererek veya toplumsal bir sorunun bazı yönlerini ön
plana çıkararak veya göz ardı ederek toplumu ilgilendiren olaylarla ilgili
yargılarda bulunmuşlardır.
Siyasal partilerin tweetlerinin konu dağılımı tespit edebilmek için içerik
analizi kullanılmıştır. Çünkü içerik analizi yöntemi ile bazı kantitatif ve
kantitatif göstergelerden yola çıkarak, iletilerden çıkarılan bilgilerin
ardındaki bazı hedeflere ulaşılabilmektedir (Bilgin, 2006: 11). Bu
araştırma kapsamında, ulaşılmak istenen sonuçlara en uygun yol olduğu
düşünülen, içerik analizi yöntemi ile siyasal partilerin paylaşımlarında yer
alan önemli başlıklar tespit edilmiş ve bu başlıkların siyasal partiler
tarafından tekrarlanma sıklığına ve sayısına yönelik bir değerlendirme
yapılmıştır.
Araştırma öncesinde tanımlanan ve uygulanabilir hale getirilen
başlıklar incelenmiş olup belirli anahtar kelimelerin varlığı ya da yokluğu,
imgeler ve cümleler ile tematik bir şekilde incelenmiştir. Belirlenen konu
başlıkları; Siyasal aktörlerin açıklamaları, Zeytin Dalı Harekâtı, ABD,
uyarı, duyuru, hatırlatma, politika çatışması, dini-ahlaki, anma taziye,
birlik-beraberlik, barış, kınama ve temel hak ve özgürlükler şeklindedir.
Konular Ak Parti HDP MHP CHP
Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde
Siyasal
Aktörlerin
Açıklamaları
130 % 66.32 119 % 80.9 29 % 45.3 5 % 14.2
Zeytin Dalı
Harekâtı
74 % 37.7 83 % 56.4 40 % 62.5 9 % 25.7
ABD 24 % 12.24 - - 2 % 3 1 % 2.8
Uyarı 33 % 16.83 - - 13 % 20.3 4 % 11.4
418
418
Çizelge 2. 20 Ocak – 30 Ocak 2018 tarihleri arasındaki siyasal partilerin
paylaşımlarının konuları
20 Ocak – 30 Ocak 2018 tarihleri arasında Ak Parti, CHP, MHP ve HDP
tarafından en çok tekrarlanan konu siyasal aktörlerin açıklama konusudur.
HDP paylaşımlarının % 80.9’u, Ak Parti’nin % 66.32’si, MHP’nin %
45.3’ü ve CHP’nin % 14.2 paylaşım oranları ile en sık kullanılan konu
olma özelliğini taşımaktadır. Siyasal parti hesaplarından en fazla kullanılan
konular arasında ikinci sırada Zeytin Dalı Harekâtı bulunmaktadır. MHP
paylaşımlarının % 62.5’i, HDP % 56.4’ü, Ak Parti % 37.7’si ve CHP %
25.7’sini Zeytin Dalı Harekâtı konusunu kullanarak halka mesajlarını
iletmişlerdir. Siyasal parti hesaplarından ortak olarak en fazla kullanılan
bir diğer konu ise duyurudur. CHP paylaşımlarının % 31’i, Ak Parti % 25’i,
HDP % 15.6’ı ve MHP % 10.9’nda duyuru konusunu kullanmıştır.
Ak Parti kurumsal hesabı özelinde değerlendirildiğinde en çok
kullandığı konular sırasıyla; % 16.83 uyarı, % 12.24 ABD, % 7.65 politika
çatışması, % 5.61 hatırlatma ve % 5.44 kınama olmuştur. Ak Parti bu
süreçte temel hak ve özgürlükler konusunu hiç kullanmamıştır. CHP’nin
kurumsal hesabı özelinde değerlendirildiğinde en çok kullandığı konular
sırasıyla; % 34.2 politika çatışması, % 17 anma/taziye ve % 11.4 uyarı
şeklindedir. CHP bu süreçte dini ve ahlaki, barış, kınama ve temel hak ve
özgürlükler konularını hiç kullanmamıştır. MHP’nin kurumsal hesabı
özelinde değerlendirildiğinde en sık tekrarladığı konular sırasıyla; % 20.3
uyarı, % 7.24 politika çatışması ve % 6.2 oranla dini ahlaki konular yer
almaktadır. Barış, kınama çerçevesi ve temel hak ve özgürlükler konularını
MHP hiç kullanmamıştır. HDP’nin kurumsal hesabı özelinde
değerlendirildiğinde en çok kullandığı konular sırasıyla; % 29.2 politika
çatışması, % 19 barış, % 8 dini ahlaki ve % 7.48 temel hak ve özgürlükler
Duyuru 49 % 25 23 % 15.6 7 % 10.9 11 % 31.4
Hatırlatma 11 % 5.61 3 % 2 8 % 5.79 7 % 20
Dini Ahlaki 6 % 3 12 % 8 4 % 6.2 - -
Anma/
Taziye
5 % 2.5 - - 13 % 4.83 6 % 17
Birlik/Berabe
rlik
5 % 2.5 - - 3 % 4.6 1 % 2.8
Barış 1 % 0.5 28 % 19 - - - -
Kınama 8 % 5.44 - - - - - -
Temel Hak ve
Özgürlükler
- - 11 % 7.48 - - - -
419
419
konularını kullanılmıştır. HDP ise uyarı çerçevesi, birlik/beraberlik, ABD,
kınama ve anma/taziye konularını hiç kullanmamıştır.
6. Zeytin Dalı Harekâtı ile ilgili Tweetlerin Çerçevelendirilmesi
Yazılı veya görsel olarak yayınlanan haberlerin çerçeveleri, haberlerde
bulunan bütün olay ve olguları büyük ölçüde açıkladığını doğrulamıştır
(Semetko, Scammell ve Nossiter, 1994; Brants & Neijens, 1998). Literetür
kısmında incelediğimiz çerçeveleme kavramı; problem tanımı kavramı ile
yakından ilişkilidir ve çerçeveleme araştırması, bir konu ya da olay
hakkında farklı bakış açılarının seçimi ve vurgulanması ile ilgilidir
(Entman, 1993; Callaghan ve Schnell, 2001; Sellers, 2010).
Çalışmanın bu bölümünde Zeytin Dalı Harekâtı’nın siyasal partiler
tarafından hangi yönlerinin seçilerek vurgulandığı veya hangi yönlerin
dışlandığı tespit edilmiştir. Zeytin Dalı Harekâtı’nın çerçevelenmesi, bir
dizi unsura dayanan beklenmedik bir olay sırasında, çerçeve oluşturma
sürecindeki ana unsurlardan biri olan haber medyasını devre dışı bırakarak
doğrudan siyasal partilerin oluşturmuş oldukları eleştirel ve bağımsız
çerçeveler olması bakımından oldukça önemlidir.
Literatür taraması sonucunda daha önceki çalışmalarda tespit edilmiş
olan aşağıdaki beş haber çerçevesinin medya söylemlerine hâkim olduğu
görülmektedir; sorumluluk, çatışma, insani ilgi, ahlâkilik ve ekonomik
sonuçlar çerçeveleri (Price ve ark., 1997: 484; Valkenburg ve ark. 1999:
555). Bu çerçevelerden;
1) Sorumluluk çerçeveleri bir meseleye veya probleme neden olan veya
çözme sorumluluğunu hükümete, bir bireye veya bir gruba atfeder,
2) Çatışma çerçeveleri bireyler, gruplar, kurumlar veya ülkeler arasındaki
çatışmayı anlatır, bireyler, gruplar, kurumlar veya ülkeler arasındaki
çatışmayı vurgular.
3) İnsani ilgi çerçeveleri bir olayda ya da sorunda bir insanın yüzünü,
bireyin veya olayın hikâyesini (insan yaşamına dair hikayeleri) ve
duygusallığı öne çıkarır,
4) Ahlâkilik çerçevesi problemi veya konuyu dini inançlar, dini ilkeler veya
ahlâki çözümler bağlamında ele alarak yorumlar,
5) Ekonomik sonuçlar çerçeveleri konuları bireyler, gruplar, kurumlar,
bölgeler veya ülkeler üzerinde doğuracağı maddi yararlar veya maliyetler
açısından bir olay, sorun ya da sorun ortaya koymaktadır (Semetko ve
Valkenburg, 2000: 95).
420
420
Bu çalışmada siyasal partilerin tweetlerinde çerçevelerin ne derece
ortaya çıktığını ölçmek için, tweetlerin evet ya da hayır'a cevap vermesi
gerektiği için 20 sorudan oluşan bir kodlama cetveli oluşturulmuştur. Evet-
hayır şeklindeki ikili kodlama stratejisi kullanılmasının tercih edilmesinin
nedeni güvenilirliklerin nispeten daha yüksek olmasıdır. Her bir soru beş
haber çerçevesinden birini ölçmek için oluşturulmuştur. Zeytin Dalı
Harekâtı ile alakalı çerçevelerin varlığını ölçmek için her tweete karşı en
az yirmi soru ele alınmıştır. Ayrıca bazı tweetlerin uygun şekilde
kümelenme şansı yoktur ve bu yüzden bazı tweetler için fazladan soru
öğeleri de eklenmesine rağmen kodlama yapılamamıştır.
Zeytin Dalı Harekâtı’nın başladığı 20 Ocak 2018 tarihinden itibaren geçen
11 günlük süre boyunca, dört siyasal partinin harekâtla alakalı toplamda
206 içerik paylaşıldığı tespit edilmiştir. Zeytin Dalı Harekâtı ile ilgili en
çok içerik üreten siyasal partiler sırasıyla HDP (83 tweet, % 56.4), Ak Parti
(74 tweet, % 37.7), MHP (40 tweet, % 62.5) ve CHP (9 tweet, % 25.7)
olduğu tespit edilmiştir.
Çerçeveler Ak Parti CHP MHP HDP
Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde Sayı Yüzde
Sorumluluk
Çerçeveleri
20 % 27 4 % 44.4 15 % 37.5 8 % 9.6
Çatışma
Çerçeveleri
13 % 17.5 3 % 33.3 6 % 15 34 %
40.9
İnsani İlgi
Çerçeveleri
20 % 27 1 % 11.1 5 % 12.5 22 %
26.5
Ahlâkilik
Çerçeveleri
18 % 24 1 % 11.1 14 % 35 8 % 9.6
Ekonomik
Sonuçlar
Çerçeveleri
1 % 1.3 0 0 0 0 3 % 3.6
Kodlama dışı 0 0 0 0 0 0 8 % 7.2
Çizelge 4. Zeytin Dalı Harekâtı ile ilgili tweetlerin çerçevelendirilmesi
Örneklem dâhilinde incelenen sorumluluk çerçevesinde Zeytin Dalı
Harekâtı’nın başlatılmasında hükümete verilen sorumluluğu atfedecek
şekilde bir sorun ya da problem sunulmaktadır. Sorumluluk çerçevesinin
varlığını açıkça ölçebilmek için Zeytin Dalı Harekatı’nın gerekliliği veya
önerilen herhangi bir çözümün varlığı gibi çizelgede görülen dört soru
daha eklenmiştir. Sorumluluk çerçevesinin tüm siyasal partiler tarafından
kullanıldığı ön plana çıkmaktadır. Her partinin attı tweetler dikkate
alındığında sorumluluk çerçevesini en çok kullanan siyasal parti Ak Parti
(20 tweet, % 27) olmuştur. Sorumluluk çerçevesini kullanan diğer siyasal
421
421
partiler sırasıyla MHP (15 tweet, % 37.5), HDP (8 tweet, % 9.6) ve CHP
(4 tweet, % 44.4) şeklindedir. Sorumluluk çerçevesinin kullanımı
değerlendirildiğinde Ak Parti, CHP ve MHP’nin Zeytin Dalı Harekâtı’nın
terör ile mücadelede gerekliliği ve Afrin bölgesinde yaşayan insanların
sorunlarının harekât neticesinde çözülebileceği konusunda hem fikir
olmuşlardır. Diğer siyasal partilerden farklı olarak HDP, Zeytin Dalı
Harekâtı’nın sorumluluk çerçevesinde terörizmi değil mevcut hükümeti
sorumlu göstermiştir.
Çatışma çerçevesinde Zeytin Dalı Harekâtı’nın çeşitli toplumsal
aktörler arasında gerçekleşen çıkar çatışmaları incelenmiştir. Çatışma
çerçevesini ölçebilmek için tweetlerde; Zeytin Dalı Harekâtı hakkında
partiler-bireyler-gruplar-ülkeler arasındaki anlaşmazlıklar, suçlamalar,
taraflar aranmıştır. Her partinin attığı tweetlere göre çatışma çerçevesini en
çok kullanan HDP (34 tweet, % 40.9) olmuştur. Çatışma çerçevesini Ak
Parti (13 tweet, % 17.5), MHP (6 tweet, % 15) ve CHP (3 tweet, % 33.3)
kullanımları ile ön plana çıkmaktadır.
İnsani ilgi çerçevesinde Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde insan yaşamına
dair hikâyeleri ve duygusallığı öne çıkaran paylaşımlar incelenmiştir. Her
partinin attığı tweetlere göre insani ilgi çerçevesini en çok kullanan siyasal
parti HDP (22 tweet, % 26.5 ) olmuştur. İnsani ilgi çerçevesini sırasıyla Ak
Parti (20 tweet, % 27), MHP (5 tweet, % 12.5) ve CHP (1 tweet, % 11.1)
kullanmışlardır
Ahlakilik çerçevesinde siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı’nı dini
inançlar veya ahlaki prensipler bağlamında ele alan tweetleri incelenmiştir.
Her partinin attığı tweetlere göre en çok ahlakilik çerçevesini kullanan
siyasal parti Ak Parti (18 tweet, % 24) olmuştur. Sırasıyla en çok ahlakilik
çerçevesi kullanan siyasal partiler MHP (14 tweet, % 35), HDP (8 tweet,
% 9.6) ve CHP (1 tweet, % 11.1)’dir.
Ekonomik sonuçlar çerçevesinde, Zeytin Dalı Harekâtı’nın bireyler,
bölgeler veya ülkeler için yaratacağı maddi yararlar veya zararları içeren
tweetler incelenmiştir. Her partinin attığı tweetlere göre ekonomik
sonuçlar çerçevesini HDP (3 tweet, %3.6) ve Ak Parti (1 tweet, %1.3)
kullanırken CHP ve MHP’de ekonomik sonuçlar çerçevesine hiç
rastlanmamıştır.
7. Zeytin Dalı Harekâtı’nın Tanımlanmasında Siyasal Partiler
Tarafından Konuya Özgü Sunulan Farklı Çerçeveler
20 Ocak 2018 tarihinde TSK tarafından Zeytin Dalı Harekâtı
başlatılmıştır. Zeytin Dalı Harekâtı sadece Türkiye’de değil dünya çapında
422
422
haber değeri taşıyan bir olay haline gelmiştir. Zeytin Dalı Harekâtı’nda
olduğu gibi beklenmedik-alışılmadık olaylar karşısında siyasal aktörler ve
gazeteciler herhangi bir plan ya da rutin olmadığından dolayı çerçeve
oluşturma sürecini etkilemek için çeşitlik fırsatlar veya zorluklar
yaratabilmektedir (Bennett ve ark., 2006; Norris ve ark., 2003).
Çalışmanın varsayımlarından yola çıkarak siyasal partilerin, bağımsız
olarak beklenmedik bir olay olan Zeytin Dalı Harekâtı konusunda
kamuoyunu etkilemek için olayı anlamlandırması, açıklaması ve böylelikle
çerçevelemesi gerekmekteydi.
Siyasal partiler Zeytin Dalı Harekâtını tanımlayan çok çeşitli
çerçevelerin sunumuyla ayrılmaktadır. Farklı çerçevelerin sunumu, siyasal
partiler tarafından Zeytin Dalı Harekâtının farklı problem tanımlarını ve
etkilerini içerdiğini göstermektedir. Siyasal partilerin farklı çerçeve
sunumlarını daha net görebilmek için iki başlık altında incelenmiştir.
Konuya özgü çerçeveler nitel içerik analizi kullanılarak kodlanmıştır.
7.1. Partilerin Zeytin Dalı Harekâtı’n İlk Olarak Nasıl
Anlamlandırıldığına İlişkin Çerçeveler
Türk Silahlı Kuvvetlerinin resmi internet sitesinin açıklamasına göre
Türk Silahlı Kuvvetleri tarafından, hudutlarımızda ve bölgede güvenlik ve
istikrarı sağlamak maksadıyla, Suriye’nin kuzeybatısında Afrin
bölgesinde, 20 Ocak 2018 saat 17:00'dan itibaren Zeytin Dalı Harekâtı
başlatılmıştır. Bu nedenle Twitter’da Zeytin Dalı Harekâtı siyasal partiler
için önemli bir son dakika haberi değeri taşımıştır. Siyasal partiler Zeytin
Dalı Harekâtı ile ilgili görüşlerini gerçek zamanlı olarak geniş kitlelere
yayılmasını mümkün kılan Twitter platformunu kullanmışlardır.
Siyasal partilerden ilk olarak Ak Parti, 20 Ocak 2018 tarihinde saat
13:57’de operasyonun fiilen başladığını Twitter üzerinden kamuoyuna
“Afrin operasyonu fiilen başlamıştır. Bunu Münbiç operasyonu takip
edecek. Harekât sahada başladı, devamı gelecek.” şeklinde duyurmuştur.
Burada iki husus ön plana çıkmaktadır. Türk Silahlı Kuvvetlerinden
yaklaşık üç saat öncesinden kamuoyunu Twitter üzerinden
bilgilendirmiştir. Bir diğer husus ise Zeytin Dalı Harekâtı’nın henüz adının
koyulmadığı harekâtın düzenlendiği bölge olarak anıldığı ön plana
çıkmaktadır. Aynı zamanda tweetin içeriğinin aynısını fotoğraf üzerinde
olmasının nedeni konunun anlaşılırlığının artmasını istemeleridir.
423
423
Resim 4. Siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı’nı ilk duyurduğu
tweetler.
Zeytin Dalı Harekâtı’nı kurumsal Twitter hesaplarından takipçilerine
ikinci duyuran siyasal parti MHP olmuştur. Ak Parti’den bir saat on sekiz
dakika sonra (15:15) Zeytin Dalı Harekâtını duyuran tweette URL
kullanımı dikkat çekmektedir. MHP, Zeytin Dalı Harekâtı ile ilgili bilgileri
ve görüşlerini daha ayrıntılı olarak takipçilerine ulaştırabilmek için internet
haber sitesi olan etikhaber.com’a yönlendirme yapmıştır. MHP, Zeytin
Dalı Harekâtı’nı; “Genel Başkanımız Devlet Bahçeli: Allah ordumuzu
muvaffak etsin etikhaber.com/ …@EtikHaber” şeklinde duyurmuştur.
MHP ilk paylaşımıyla Zeytin Dalı Harekâtı’nı desteklediği ve başarıyla
sonuçlanmasını istediklerini ön plana çıkarmıştır.
Zeytin Dalı Harekâtı’nı kurumsal Twitter hesaplarından takipçilerine
üçüncü duyuran siyasal parti HDP olmuştur. HDP, takipçilerine Zeytin
Dalı Harekâtı ile ilgili görüşlerini saat 16:12’de duyurmuştur. HDP, Zeytin
Dalı Harekâtı’nı; “Afrin’de yaşayan halklar Türkiye halklarının
kardeşleridir. Kardeşlerimize saldırılmasını asla kabul etmiyoruz!
#AfrinSavaşınaHAYIR” şeklinde duyurmuştur. Bu paylaşımdan hareketle,
HDP’nin başlatılan Zeytin Dalı Harekâtı’nı desteklemediğini ve esas
olarak harekât olarak kabul etmediği görülmektedir. Zeytin Dalı
Harekâtını, Afrin savaşı ve saldırı şeklinde negatif söylemler kullanarak
kamuoyuna görüşlerini sunmuşlardır. Harekâtı bir savaş olarak
nitelendirilmesinin yanı sıra bu paylaşımda bölgede yaşayan halklara
424
424
kardeş sıfatı yüklenerek duygusal bir bağ yaratılmaya çalışılmıştır.
Paylaşımda öne çıkan bir diğer husus ise hastags kullanımıdır. HDP,
oluşturmuş oldukları #AfrinSavaşınaHAYIR anahtar kelimesi aracılığıyla
takipçilerini konuya odaklamayı hedeflemişlerdir.
Zeytin Dalı Harekâtı’nı kurumsal Twitter hesaplarından takipçilerine
sonuncu olarak duyuran siyasal parti CHP olmuştur. Bütün siyasal partiler
Zeytin Dalı Harekâtı’nı başladığı tarih olan 20 Ocak 2018’de harekâta dair
fikir ve görüşlerini kamuoyu ile paylaşırken CHP o tarihte harekâta dair
bir paylaşımda bulunmamıştır. CHP harekâtın başlamasından bir gün sonra
canlı yayın aracılığıyla görüş ve fikirlerini bildirmiştir. Canlı yayında
Zeytin Dalı Harekâtı’nı desteklediklerini açıkça ifade ederken ülke ve
bölge huzurunun sağlanması için gerekli olduğunu da vurgulamışlardır.
Siyasal partiler tarafından Zeytin Dalı Harekâtı’nın ilk olarak nasıl
anlamlandırıldığına ilişkin çerçeveler incelendiğinde Ak Parti, MHP ve
CHP bir fikir birliği içinde harekâtı destekleyerek meşrulaştırmışlardır.
HDP resmi söylemin dışına çıkarak ilk tweetinde harekâtı nitelemek için
savaş ve saldırı sözcüklerini kullanması siyasal partinin harekâta karşı
tutum ve yaklaşımı açısından ipucular vermektedir.
7.2. Zeytin Dalı Harekâtının Niteliğine İlişkin Çerçeveler
Bu çalışmanın nihai amacı, siyasal partiler tarafından Zeytin Dalı
Harekâtı’nın çerçevelenmesinin siyasal partilere göre değişip
değişmediğini araştırmaktı. Veri toplama döneminde Zeytin Dalı Harekâtı
sürecinde siyasal partilerin tweetlerinde öne çıkan bir diğer konu ise
harekâtının niteliğine ilişkindir.
Siyasal partiler tarafından Zeytin Dalı Harekâtı’nın kamuoyuna
sunumunda özel çerçeveler kullanarak Zeytin Dalı Harekâtı’nın
gerçekliğini daha belirgin kılmışlardır. Siyasal partiler tarafından özel
çerçeve kullanımının farklılık gösterdiği anlaşılmıştır. Çerçeve
kullanımında farklılığın sebebi ise siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı
sürecinde sadece kamuoyuna bilgi vermek için değil aynı zamanda Zeytin
Dalı Harekâtı’nda neyin ön planda olduğunu tanımlamak istemeleridir.
Literatürde siyasal aktörlerin, tercih ettikleri çerçeveleri destekleyen
haberlerde en önemli kaynaklardan biri olduklarından dolayı çerçeve
oluşturma sürecinde etkili oldukları sonucuna ulaşılmıştır (Bennett 2000;
Entman 2003). Bu nedenle siyasal partilerin kendilerine ait kurumsal
Twitter hesapları aracılığıyla Zeytin Dalı Harekâtına ilişkin çok seslilik
yaratarak farklı perspektiflerle harekâta ilişkin farklı dinamikler
yaratılmıştır. Çalışmada incelenen Afrin sürecinin tarif biçimleri; neden
sonuç ilişkilerini ve olayların sorumlularını içeren bir takım söylem
425
425
yapılarını barındırmaktadır. Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde siyasal partiler
olayı tanımlarken; Afrin Harekâtı, Afrin Savaşı, Afrin’e yönelik saldırılar,
Afrin’e yönelik işgal girişimi, Türkiye’ye yönelik sınır ötesi tehditler
(terör), Afrin Seferi, Zeytin Dalı ve Kızıl Elma ifadelerini kullanmışlardır.
Olaya İlişkin Tanımlamalar Ak Parti CHP MHP HDP
Afrin Operasyonu -Afrin
Harekâtı
9 1 3 --
*3 (Bu
operasyon..)
Afrin Savaşı -- -- -- 30
Afrin’e yönelik saldırılar -- -- -- 21
Afrin’e yönelik işgal girişimi -- -- -- 10
Türkiye’ye yönelik sınır ötesi
tehditler (terör)
40 2 11 --
Afrin Seferi - -- -- 1
Kızıl Elma -- -- 6 2
Çizelge 5. 20 Ocak – 30 Ocak 2018 tarihleri arasındaki siyasal partilerin
olay tanımlamaları
Harekât kelimesi belli bir amaç gözetilerek bir askerî birliğe yaptırılan
manevra veya çarpışma anlamına gelmektedir. Ak Parti, MHP ve CHP
Afrin Operasyonu -Afrin Harekâtı olay tanımlamasını kullanırken HDP
paylaşımlarında hiç kullanmamıştır. Fakat HDP 3 paylaşımında ‘Bu
operasyon ..’ tanımlamasını kullanarak Zeytin Dalı Harekâtını telaffuz
etmekten ve nitelemekten kaçınmıştırlar.
Savaş devletlerin diplomatik ilişkilerini keserek giriştikleri silahlı
mücadele anlamına gelmektedir. Saldırı kelimesi yıpratmak amacıyla
doğrudan doğruya silahlı veya silahsız bir eylemde bulunma anlamına
gelirken işgal kelimesi bir yeri ele geçirme anlamına gelmektedir. Sefer
kelimesi ise genellikle ülke dışına yapılan askerî harekât, savaşa gitme
anlamında kullanılmaktadır. Bu birbirine anlam olarak yakın üç farklı olay
tanımlamasını siyasal partiler arasında sadece HDP kullanmıştır.
Türkiye’ye yönelik sınır ötesi tehditler (terör) tanımı Zeytin Dalı
Harekâtının neden sonuç ilişkilerini barındırmaktadır. Ak Parti, CHP ve
MHP sıklıkla bu tanımı kullanmışlardır. HDP ise 5 paylaşımında
Türkiye’ye yönelik sınır ötesi tehditler olmadığını belirtmişlerdir. Türk
milliyetçiliğinin önemli bir sembolü olarak nitelendirilen Kızıl Elma MHP
tarafından kullanılmıştır. HDP’nin 2 paylaşımında ise Kızıl Elma tanımı
eleştirilerek kullanılmıştır. Siyasal partiler Afrin sürecini tanımlarken
kullandıkları tanımlamaların sıklığından hareketle o olaya ilişkin
426
426
görünmeyen bir yönlendirme yapıldığı kanaatine varılabilir. Bu bakımdan;
Afrin süreci ile ilgili tanımlama yapmaktan en fazla kaçınan kurumsal
Twitter hesabı CHP’dir.
Siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde söz konusu farklı
çerçeveler üretmesindeki amaçları; bireysel veya toplumsal deneyimleri ön
plana çıkarmak suretiyle çerçeveleme yapılan konuya dair duygusal bir
bakış açısı katmak istemeleridir. Siyasal partilerin tweetlerinde duygusal
bir bakış açısı yaratarak takipçilerine veya kamuoyuna bilgilerin
iletilmesiyle özellikle politik konulardaki algılarda güçlü bir etki bıraktığı
bilinmektedir (Akalın, 2018: 33).
Siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde sundukları çerçeveler,
insanlara nasıl düşünmesi gerektiğini de söylemektedir. Metnin
çerçevelenme şekli, okuyucuların bu fikri benimseme şeklini büyük ölçüde
etkilemektedir. Çünkü insanların belirli kavramları anlama şekli, bu
kavramların çerçevelenme biçimine bağlıdır (Morstatter vd., 2018 :3).
Örneğin, tweetlerde geçen Zeytin Dalı Harekâtı’na yönelik olumlu ya da
olumsuz sıfat, niteleme veya yaklaşımlar, siyasal partilerin Zeytin Dalı
Harekâtı hakkında nasıl düşünülmesi gerekildiğini aktarmaktadır. Siyasal
partiler, Zeytin Dalı Harekâtı’na ilişkin çerçeveler ile insanların fikirlerini
ikna etmeye çalışmaktadırlar. Siyasal partilerin doğrudan kendi
düşüncelerini ilettiği tweetlerde özellikle takipçilerinin Zeytin Dalı
Harekâtı hakkındaki bilgileri ve görüşleri şekillenmektedir. Aynı hedef
kitleye seslenen, aynı amacı taşıyan siyasal partilerin, Zeytin Dalı
Harekâtı’na bakış açılarının farklı olduğu ve bu bakış açılarının çerçevelere
yansıdığı görülmektedir.
Sonuç
Çalışma kapsamında Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde mecliste grubu
bulunan dört siyasal partinin kurumsal Twitter hesaplarından yaptıkları
yazılı ve görsel paylaşımlar üzerinden sosyal medya ortamlarının siyasal
iletişim sürecinde yayınladıkları mesajlar çerçeveleme tekniği ile analiz
edilmiştir. Siyasal partiler Zeytin Dalı Harekâtı sürecindeki çerçeveleri
otonom bir şekilde üreterek ve kamuoyuna iletmişlerdir.
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde partilerin Twitter hesaplarındaki
tweetlere ilişkin çerçevelerinin incelenmesini amaçlayan bu çalışmada
tweetin büyüklüğü veya niceliğinden çok haber öznitelikleri üzerinde
durulmuştur. Çerçeveler belirlenirken belirli anahtar kelimelerin varlığı ya
da yokluğu, stereotip imgelerle beraber tematik olarak incelenmiştir. Aynı
zamanda çerçeveleri ölçmek için çerçevelerin spesifik metinsel ve görsel
unsurların çerçeveleme araçları olduğu göz önünde bulundurulmuştur.
427
427
Çalışma, belirli bir zaman periyodu ile kısıtlandığından, tespit edilen
dönem hakkında bilgi vermektedir.
Çalışma kapsamındaki 11 günlük siyasal iletişim sürecinde siyasal
partiler ile yurttaşlar arasında siyasal ileti alış verişi sürecini Twitter
paylaşımları ile yoğun bir şekilde gerçekleştirmiştir. Siyasal partiler; 20-
30 Ocak 2018 tarihleri arasında toplamda 442 tweet paylaşımı olduğu
belirlenmiştir. Twitter’ı Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde en aktif kullanan
siyasal partiler sırasıyla Ak Parti (196 tweet), HDP (147 tweet), MHP (64
tweet) ve CHP (35 tweet) olmuştur. Ak Parti ve HDP, MHP ve CHP’ye
göre bu mecrayı daha fazla kullanmıştır. İncelenen dönemde Ak Parti diğer
siyasal partilere oranla sayıca daha fazla fotoğraf ve canlı yayın paylaşımı
üreterek görünürlüklerini arttırırken MHP’de video paylaşım sayısı ile ön
plana çıkmıştır.
Siyasal partiler genel olarak Harekât sürecinde; siyasal aktörlerin
açıklamaları, Zeytin Dalı Harekâtı, ABD, uyarı, duyuru, hatırlatma, dini-
ahlaki, anma-taziye, birlik-beraberlik, barış, kınama ve temel hak ve
özgürlüklere değinmişlerdir. En çok tekrarlanan konu siyasal aktörlerin
açıklama konusudur. İkinci sırada Zeytin Dalı Harekâtı, üçüncü sırada ise
duyurudur. Harekât boyunca paylaşılan 206 tweet içerisinde sorumluluk
çerçevesini sırasıyla en çok; Ak Parti, MHP, HDP ve CHP, çatışma
çerçevesini; HDP, Ak Parti, MHP ve CHP, insani ilgi çerçevesini; HDP,
Ak Parti, MHP ve CHP kullanmıştır. Ahlakilik çerçevesini; Ak Parti,
MHP, HDP ve CHP, ekonomik sonuçlar çerçevesini; HDP ve Ak Parti
kullanırken CHP ve MHP kullanmamıştır.
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde beklenmedik bir olay olduğundan dolayı
siyasal partiler bu süreçte Twitter’ı daha aktif bir şekilde kullanmış ve
kamuoyuna harekât hakkında bilgi veren ve dağıtan bir kuruma
dönüşmüşlerdir. Zeytin Dalı Harekâtı konusunda kamuoyunun etkilemek
için olayın anlamlandırılması, açıklanması ve nihayetinde çerçevelemesi
için siyasal partiler harekâtın politikaları ve uygulamalarını ilk kez
tanımlarken olayları, aktörleri ve eylemleri değerlendirerek Zeytin Dalı
Harekâtı’na ilişkin gerçekliği kendileri tanımlayarak belirlemişler ve
Harekâta ilişkin paylaşmak istedikleri çerçeveleri bu kanal aracılığıyla
paylaşmışlardır.
Ak Parti, MHP ve CHP harekâtın nedenleri ve gerekliliği hususunda bir
fikir birliği içinde harekâtı destekleyerek meşrulaştırmışlar, HDP ise resmi
söylemin dışına çıkarak ilk tweetinde harekâtı nitelemek için savaş ve
saldırı sözcüklerini kullanmıştır. Olay tanımlamaları bağlamında incelenen
paylaşımlarda tüm siyasal partilerin Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde
428
428
yaşananlara ağırlıklı olarak Afrin Operasyonu -Afrin Harekâtı şeklinde yer
verdiği görülmüştür. Diğer siyasal partilerden farklı olarak HDP; Afrin
şehrini kullanmadan sadece harekât kelimesini telaffuz etmiştir. Fakat
savaş, saldırı, işgal ve sefer şeklindeki tanımlamalarında Afrin şehrini
özellikle belirtmiştir. Bu durum siyasal partilerin çerçevelerle, Afrin
şehrini farklı unsurlarla öne çıkararak veya vurgu yaparak birden çok farklı
şekillerde ürettiklerini göstermektedir. Ayrıca siyasal partilerin olaylara
ilişkin; Afrin Savaşı, Afrin’e yönelik saldırılar, Afrin’e yönelik işgal
girişimi, Türkiye’ye yönelik sınır ötesi tehditler (terör), Afrin Seferi,
Zeytin Dalı ve Kızıl Elma şeklindeki tanımlara da yer verdikleri
görülmüştür. Siyasal partiler tarafından kullanılan olay tanımlamaları
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinin etkisini arttırmak, azaltmak veya
meşruiyetini sağlamak üzere kullanılan retorik yapıları temsil etmektedir.
Zeytin Dalı Harekâtı sürecinde oluşturulan tüm çerçeveler
incelendiğinde, siyasal partiler bağımsız olarak ürettikleri farklı
çerçeveleri Twitter aracılığıyla kamuoyuna ulaştırmışlardır. Bu bakımdan,
çerçeveleme statik bir kurumun seçimi olarak değil, kaynaklar ve haber
değerleriyle siyasal partilerin takipçilerini Zeytin Dalı Harekâtı hakkında
yönlendirdiği dinamik bir süreç olarak düşünülmelidir. Literatürdeki
çalışmaların çoğu, haber medyası tarafından oluşturulan metinlere
odaklanırken, bu çalışmada haber medyasının kaynaklarından olan siyasal
partilerin kurumsal Twitter hesapları incelenmiş ve bir sonucu varılmıştır.
Çalışma, siyasal partilerin Twitter'da Zeytin Dalı Harekâtı’ndaki
kullandıkları genel ve özel çerçeveleri tespit eden ilk çalışma olması
sebebiyle de diğerlerinden farklı bir sonuç ortaya çıkmıştır.
Kaynaklar
Akalın, K. (2018). “Gazetelerdeki Suriyeli Sığınmacı Temsili: Öne
Çıkarma ve Çerçeveleme Yaklaşımları ile İçerik Analizi”, Yüksek
Lisans Tezi, TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi/Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Bennett, L. W. (2000). Politik İlüzyon ve Medya. Seyfi Say (Çev.).
İstanbul: Nehir Yayıncılık.
Bennett, L.W., Segerberg, A. (2012). “The Logic of Connective Action:
Digital Media and the Personalization of Contentious Politics”.
Information, Communication and Society, 15 (5), 739–768.
Bostancı, M. (2014). “Siyasal İletişim 2.0”. Erciyes İletişim Dergisi, 3(3),
85-92.
429
429
Callaghan, K., Schnell, F. (2001). “Assessing The Democratic Debate:
How The News Media Frame Elite Policy Discourse”. Journal of
Political Communication, 18, 183- 212.
Choo, S. E., & Park, H. W. (2011). “Government Organizations’
İnnovative Use Of The Internet: The Case Of The Twitter Activity Of
South Korea’s Ministry For Food, Agriculture, Forestry And Fisheries”.
Scientometrics, 90, 9-23.
Eker, S. (2015). “Savaş Olgusunun Dönüşümü: Yeni Savaşlar ve Suriye
Krizi Örneği”. Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, 2 (1), 31-66.
Entman, R. (1993). “Framing: Toward clarification of a fractured
paradigm”. Journal of Communication, 43(4), 51–58.
Entman, R. (2003). “Cascading activation: Contesting the White House’s
frame after 9/11”. PoliticalCommunication, 20, 415–432
Erol, M. (2018). “Batı Basınında Zeytin Dalı Harekatı”. SETA Dergisi,
188, 1-7.
Karakulakoğlu, S., Uğurlu, Ö., (2015). İletişim Çalışmalarında Dijital
Yaklaşımlar Twitter. Ankara: Heretik Basın Yayın.
Kösedağ, M. S., Ertürk, K. Ö. (2018). “Türkiye’deki Yazılı Basında Zeytin
Dalı Harekâtı: Sözcü, Star Ve Haber Türk Gazeteleri Üzerinden Bir
Analiz”. Gümüşhane Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi,
6 (2), 1519 – 1535.
Köseoğlu, Y. ve Al, H. (2013). “Bir Siyasal Propaganda Aracı Olarak
Sosyal Medya”. Akademik İncelemeler Dergisi, 8 (3), 103-125.
Marwick, A., Lewis, R. (2017). Media Manipulation and Disinformation
Online. Data & Society Research Institute, Erişim adresi
https://datasociety.net/pubs/oh/DataAndSociety_MdiaManipulationAndD
isi orationOnli-e.pdf Erişim: 15.10.2018
Morstatter, F., Wu, L., Yavanoglu, U., Corman, S.R. and Liu, H. (2018).
“Identifying Framing Bias in Online News”. ACM Trans. Soc. Comput.,
June Article 5 ,1-18.
Özçelik, N., Acun, C. (2018). “Terörle Mücadelede Yeni Safha: Zeytin
Dalı Harekatı. Siyaset”, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı
Raporu, SETA Yayınları 105, 7-51.
430
430
Price, V., Tewksbury, D., and Powers, E. (1997). “Switching Trains of
Thought: The Impact of News Frames on Reader’s Cognitive
Responses”. Communication Research, 24, 481-506.
Sellers, P. (2010). Cycles Of Spin: Strategic Communication in The
US Congress. New York: Cambridge University Press.
Semetko, H., Scammell, M. and Nossiter T.J. (1994). “Media Coverage of
the 1992”, British General Election Campaign. Anthony Heath,
Roger Jowell and John Curtice (Eds.), Labour's Last Chance? The 1992
Election and Beyond in (pp. 25-42). Aldershot: Dartmouth.
Semetko, H. A., & Valkenburg, P. M. (2000). “Framing European Politics:
A Content Analysis of Press and Teelevision News”. Journal of
Communication, (50), 93- 110.
Valkenburg, P. M., Semetko, H. A., and Vreese, C. H (1999). “The Effects
of News Frames on Readers’ Thoughts And Recall”.
Communication Research, 26, 550 -569.
İnternet: “TSK Basın Açıklaması”,
http://www.tsk.tr/BasinFaaliyetleri/BA_50, E.T. 30.01.2018.
İnternet: “Güvenlik Değerlendirme Raporu”,
https://www.securitas.com.tr/globalassets/turkey/files/aylkguvenlikdeerle
ndirmerehberi/2018/securitas-aylk-guvenlik-raporu_austos-2018.pdf E.T.
12.11.2018.
431
431
BÂB-I ÂLÎ BASKINININ OSMANLI BASININDA TEMSİLİ
Nurettin GÜZ1- Zeynep Bengisu UĞUR2
Giriş
Basın özgürlüğüne ilişkin tartışmalar kitle iletişim araçlarının ortaya
çıktığı dönemi kadar gider. İktidarlar başta olmak üzere farklı kişi ve
grupların basın üzerindeki baskı, denetim ve yönlendirme çabalarına karşı
basın organlarının sürekli olarak bağımsız bir biçimde içerik oluşturma ve
yayın yapabilme mücadelesi hep olmuştur. Avrupa’dan daha geç bir tarihte
yani 19. Yüzyılda gazete ile tanışan Osmanlı toplumunda basın özgürlüğü
inişli çıkışlı bir seyir izlemiştir. Bu dönemde Avrupa başta olmak üzere
dünyadaki gelişmeler de dikkate alınarak şekil ve içerik olarak gelişmiş bir
biçimde yayınlanan basın organlarına karşı 1867’ye kadar daha hoşgörülü
bir yaklaşımın hâkim olduğu söylenebilir. (Güz, 2000/1) Ali Kararname ile
birlikte başlayan süreç 1870’lerde Avrupa’ya kaçan Yeni Osmanlılar
Cemiyeti üyelerinin yurda dönmesiyle sonuçlanacaktır (Tanpınar, 1988:
226-229). Ancak bu uzun sürmeyecek ve İbret’in kapatılmasıyla birlikte
yöne bir safhaya geçilecektir.
Birinci Meşrutiyetin ilan edilmesi ile birlikte genelde bütün ama özelde
basın özgürlüğünün bundan geniş oranda etkilenmesi beklenirken
arkasından gelen 93 Harbi (1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı) Meclisin
kapatılması, özgürlüklerin sınırlanmasının ötesinde bir sonuç ortaya
çıkarmış ve Sultan II. Abdülhamit’in istibdatına zemin hazırlamıştır. 1878
yılında Meclisin feshedilmesi ve Birinci Meşrutiyet döneminin sona
ermesiyle başlayan istibdat döneminde basın en şiddetli sansür ve baskıya
uğramıştır. (Güz, 2000/2) Uzun süren bu dönem 1908 yılında İttihat ve
Terakki Cemiyeti’ndeki genç subayların eylemleriyle ilan edilen İkinci
Meşrutiyet ile birlikte sona ermiştir. İkinci Meşrutiyet’in ilk yılları
Osmanlı’da basının en özgür olduğu, özgürlüğün ötesinde özgürlüğün
anarşiye varan bir boyuta ulaştığı bir dönem olmuştur.
İkinci Meşrutiyetin ilanında sonra da bir süre daha yönetimde kalan
Sultan II. Abdülhamit, tarihe 31 Mart Vakası (13 Nisan 1909 olayı) olarak
geçen ve başkent İstanbul’un isyancıların eline geçmesiyle birlikte bir
süreden beri iktidarı ele geçirmeye çalışan İttihatçıların güçlenmesine
sebep olmuştur. İsyanın bastırılmasının ardından Sultan II. Abdülhamit
tahttan indirilmiş ve yerine Abdülhamit’e kıyasla çok daha uysal tabiatlı
ve ülke işlerine pek de karışmayan bir isim olan Mehmet Reşat’ın tahta
1 Prof. Dr., Hacı Bayram Veli Üniversitesi İletişim Fakültesi 2 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
432
432
çıkmasını sağlamışlardır. Meşrutiyet’in ilanına kadar özgürlüklerin
gereğinden bahseden ve kısıtlamaları eleştiren isimler 31 Mart Vakasının
ardından kısıtlamaların gerekliliğinden bahsetmeye başlamışlardır.
1913 yılında gerçekleşen Bâb-ı Âlî Baskını, İttihatçıların iktidarı
tamamen ele geçirmelerinin önündeki engellerin kaldırılması anlamına da
gelmektedir. O vakte kadar eski devrin devlet adamları ile sürekli bir
mücadele halinde olan İttihatçılar artık iktidarı tamamen kendi ellerine
almışlardır. Bu iktidar değişimi ülkenin siyasi hayatı kadar basın hayatında
da etkili olmuştur. Bir hafta öncesine kadar Kâmil Paşa kabinesi aleyhine
yayın yapan gazeteler zorunlu tatillere gönderilirken artık İttihatçılar
aleyhine yayın yapan veya yayın yapması beklenen gazeteler
kapatılmaktadır.
Bu çalışma “Osmanlı Basını’nda Bâb-ı Âlî Baskınının Temsili” başlıklı
yüksek lisans tezinden yola çıkarak hazırlanmıştır. Çalışmanın konusu
Bâb-ı Âli Baskınının devrin gazetelerinde kendisine nasıl yer bulduğudur.
Hedeflenen Bâb-ı Âli Baskınının siyasi tarihimizdeki etkisini göstermek
değil, bu vakanın kendisine devrin basınında nasıl yer bulduğundan söz
edebilmek ve söz konusu devirdeki basın özgürlüğüne ve basın siyaset
ilişkisine dair fikir verebilmektir. Çalışma konusu çerçevesinde; Alemdar
(o tarihlerde yayınlanan ismiyle Haberdar), İkdam, Tasvir-i Efkâr ve
Tercüman-ı Hakikat olmak üzere beş gazete incelenmiştir. Belirlenen
gazetelerden Alemdar, İkdam ve Serbesti İttihatçılara muhalif, Tasvir-i
Efkâr ve Tercüman-ı Hakikat ise İttihatçılara yakın oldukları için
seçilmişlerdir.
Değerlendirmeye alınan gazeteler eğer Bâb-ı Âli Baskınından hemen
sonraki gün yayınlanabildiyse 11-18 Kanun-ı Sani 1328 yani 24-31 Ocak
1913 tarihleri arasındaki bir haftalık süreçteki yayınları ele alınmıştır. Eğer
gazete birkaç gün kapatıldıktan sonra 31 Ocak 1913 tarihinden önce
yayınlanabildiyse, 31 Ocak 1913 tarihine kadar olan sayılar incelenmiştir.
Eğer gazete 31 Ocak 1913 tarihine kadar yayınlanmayıp 31 Ocak 1913’ten
sonra yayın hayatına devam ettiyse bu tarihten sonraki ilk üç nüshası
incelenmiştir. 31 Ocak tarihinden sonra neşredilen gazetelerde yalnızca üç
nüshanın incelenme sebebi Balkan Savaşı’nın yeniden başlamak üzere
olması ve basının gündeminin on gün önce gerçekleşen baskına değil de
yaklaşan Balka Harbi’ne dönmüş olmasıdır. Çalışmada önce Balkan Savaşı
ve Bab-ı Ali Baskını ele alınacak, daha sonra basının tutumu
değerlendirilecektir.
433
433
1. Balkan Savaşı ve Bâb-ı Âlî Baskını
Trabulusgarp ile başlayan ve Mudanya Mütarekesine kadar süren
savaşlar dönemi içerisinde iç politika ve yönetimde yarattığı değişiklikler
sebebiyle Balkan Savaşları ayrı bir öneme sahiptir. Savaşlarda sadece
Balkanlarda önemli toprak kayıpları olmamış iktidarın değişmesini de
sağlamıştır. Çünkü Balkanlar’da uğranan büyük hezimet ve Edirne’nin
Bulgarlara bırakılma ihtimali, Kamil Paşa kabinesinden rahatsız olan
İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne aradıkları fırsatı vermiştir. Düzenlenen Bâb-
ı Âli Baskını ile İttihatçılar kesin olarak iktidarın sahibi olmuşlardır.
Balkan Savaşları sonuçları açısından daha büyük bir etkiye sahip olan
Birinci Dünya Savaşı’na da sebep olmuştur. Birinci Dünya Savaşına giden
yolu açan Balkan Savaşlarının sebepleri arasında Balkan Devletlerinin
bütün dünyada artan milliyetçilik düşüncesiyle beraber, bağımsız birer
ülke haline gelmeyi istemesi gösterilebilir. Özellikle Bulgaristan ve
Sırbistan’ın Balkanlardaki yayılmacı faaliyetleri bu savaşların çıkmasında
etkili olmuştur. 8 Ekim 1912 tarihinde başlayan savaş aralıklarla 30 Eylül
1913’e kadar sürmüş ve 30 Eylül 1913’te Bulgaristan ile imzalanan
İstanbul Antlaşması ile sona ermiştir.
Bâb-ı Âli Baskınını doğuran sebeplerden biri de Birinci Balkan Savaşı
idi. Birinci Balkan Savaşı bir dönüm noktasıdır. İttihatçıların Birinci
Dünya Savaşı öncesindeki siyasal tutumu ancak bu savaş incelenerek
anlaşılabilir. Öncelikle, büyük güçlerin izlediği siyaset bütün Osmanlılarda
hayal kırıklığı yaratmıştır; Osmanlının çıkarları söz konusu olduğunda
Avrupa’nın tarafsızlığına güvenilemeyeceği kanısı oluşmuştur. İkinci
olarak, yenilgi Osmanlılarda moral bozukluğuna yol açmış böylece
imparatorluğun geri kalanını kurtarmak için Batı vesayetini kabul etmeye
istekli bir görünüm oluşmuştur (Ahmed, Jön Türk Dönemi İle İlgili
Değerlendirmeler, 2017).
Balkan Harbinin pek çok sebebi olduğu söylenebilir ama en önemli
sebeplerden biri Rusya’nın 1905 Rus-Japon Savaş’ında yenilmesinden
sonra yayılma ve ilgi sahasını Uzak Doğu’dan Balkanlar ve Osmanlı
yönüne çevirmesidir. Rusya’nın geçmişten beri sürdürdüğü sıcak denizlere
inme politikası sebebiyle Balkanlardaki Slav ırklarının bağımsızlıklarını
kazanması ve genişlemesi için destek sağlamasıdır (Türk Tarih Kurumu,
2019). Osmanlı Devleti’nin hasta adam olarak nitelendirilmeye
başlamasından beri Avrupa kamuoyu Balkanlardaki Osmanlı varlığını
geçici olarak görüyor ve büyük devletler ya bölgedeki ayrılıkçı hareketleri
destekliyor ya da ilgilendikleri bölgeleri Osmanlıdan koparıp kendi
topraklarına katıyorlardı. Yani büyük devletler Balkanlardaki siyasi
434
434
çekişmeleri kendi dış politikalarına yarar sağlayacak biçimde
yönlendiriyorlardı (Acun, 2013: 65; Uçarol, 2011). Balkan Savaşı’nda da
büyük devletler tarafsız olduklarını iddia etseler de Osmanlı Devleti’ne
verdikleri müşterek notadaki talepler aslında bu devletlerin Balkan
Devletlerinin yanında yer aldığını gösteriyordu.
Balkan Devletlerinin kendi aralarında pek çok anlaşmazlık olsa da
üzerinde anlaşabildikleri tek konu Osmanlı Devleti’ni Balkanlardan atma
düşüncesiydi, yalnızca Osmanlı karşısında büyük bir mağlubiyete uğrama
endişesi onları frenliyordu (Zürcher, 2000:157). Osmanlı’nın, Trablusgarb
Savaşı’nda İtalyanlar karşısında aldığı büyük mağlubiyet ise Balkan
Devletlerine savaşı başlatmak için cesaret vermiştir (Uçarol, 2011). Mart
1911’de Sırbistan ve Bulgaristan, Mayıs 1912’de ise Yunanistan ile
Bulgaristan arasında ittifak antlaşmaları yapıldı (Zürcher, 2000: 157-158).
Bu ittifak düzenlemelerine Ağustos 1912’de Karadağ da katıldı (Acun,
2013: 66). Osmanlı Devleti, Balkan Devletleri arasındaki bu ittifakları
önleyememenin yanında bir de Balkan kiliseleri arasındaki ihtilafları sona
erdirerek adeta Balkan Savaşlarının başlaması için zemin hazırlamıştı
(Sarınay, 2019).
Savaşlar başlarken her bir Balkan ülkesinin ayrı hedefleri vardı.
Bulgaristan; Büyük Bulgaristan’ı kurmak, Makedonya ve Kuzey Ege
kıyılarını ele geçirmek; Sırbistan, 14’üncü yüzyıldaki Sırbistan Krallığını
ihya etmek ve Makedonya’ya sahip olmak istiyordu. Yunanistan Megola
Idea’yı gerçekleştirmek, Karadağ ise İşkodra bölgesinde topraklarını
genişletmek gayesini güdüyordu. (Türk Tarih Kurumu, 2019) Balkan
Savaşının başlamasından bir süre önce Avusturya, Bosna’yı ilhak etmiş ve
bu da Balkan Devletleri’nin saldırganlığını uyandırmıştı. Ayrıca aralarında
bir süredir barış olan Rusya ve Avusturya’nın da yeniden arası açılmıştı
(Shaw & Shaw, 2010: 350).
Balkan Devletleri 1912 yazından itibaren Makedonya ve Trakya’da
ıslahatlar yapılması ve buraların kendi koruyuculuklarına verilmesi gibi
taleplerde bulunmuşlardır. Bu durum ise bölgede havanın günden güne
gerginleşmesine ve savaş ihtimalinin her gün büyümesine yol açmıştır
(Uçarol, 2011). Balkan Devletleri 30 Eylül 1912’de seferberlik ilan ettiler,
1 Ekim tarihinde Rusya’nın Türkiye’ye baskı yaparak taviz vermesini
sağlamak üzere seferberliğe giriştiği haberi geldi (Andonyan, 1975: 203).
1 Ekim 1912’de ise Osmanlı Devleti tam seferberlik ilan etti.
İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC)’nin destekçileri Balkan Devletlerine
karşı bir savaşta Osmanlılar’ın galip geleceği düşüncesindedir ve bu
yüzden Dâr’ül-Fünun öğrencilerini Bâb-ı Âli önünde savaş lehine bir
435
435
gösteri yapmaları için teşvik etmişlerdir (Türkgeldi, 1949:65). Hükümet
savaşın doğru bir karar olmadığı düşüncesinde ve savaşı engellemeye
çalışmakta, İTC ise halkı savaşın gerekliliği yönünde tahrik etmektedir.
Hükümetin savaşı önleme yönündeki çabaları başarısız olacaktır.
İstanbul’da barış ümitleri sürerken 7 Ekim’de Darülfünun öğrencileri
savaşın gerekli olduğunu savunan bir gösteri başlatır ve gösteri başka
katılımcıların da desteği ile hızla büyür. Bu İstanbul’daki son gösteri olur.
Birinci Balkan Savaşı, Karadağ’ın 8 Ekim 1912’de Kuzey Arnavutluk
ve Yenipazar sancağına girmesiyle fiilen başlamıştır. Karadağ’ın savaşı
başlatmasının ardından Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan da sırasıyla
cephedeki yerlerini almışlar ve böylelikle Osmanlı dört cephede savaşmak
durumunda kalmıştır (Balkaya, 2013). Balkan Savaşları sırasında ülke hem
ekonomik darboğazı yaşarken ordu içinde particilikten kaynaklanan
çekişmeler mevcuttu. Subaylar İtilafçılar ve İttihatçılar olmak üzere ikiye
bölünmüştü. Bir grubun mensupları diğer grubun emirlerine uymuyor; bu
durum ise ordu içindeki ast üst ilişkilerini bozuyordu.
Savaş Doğu ve Batı Rumeli’deki bütün cephelerde Osmanlı aleyhine
gelişmiş, Osmanlı orduları bütün cephelerde tarifsiz mağlubiyetler
yaşayarak geri çekilmek zorunda kalmışlardı (Balkaya, 2013). Bu
mağlubiyetlerde Osmanlının 150.00 kişilik büyük ve yetenekli bir orduyu
bir süre önce büyük devletlere bir iyi niyet gösterisi yapmak maksadıyla
terhis etmiş olmasının etkisi çok büyüktü (Sarınay, 2019). Özellikle,
Bulgarlar karşısındaki Osmanlı Doğu ordusu tarifi mümkün olmayan bir
mağlubiyetle karşı karşıya kalmıştı. Bulgar ordusu Çatalca’ya dayanmış ve
İstanbul’u tehdit ediyordu.
Kasım ayına varıldığında görülen manzara oldukça umutsuzdu. Balkan
müttefik orduları hemen her cephede galip durumdaydı fakat onlar da
savaşmaktan tükenmiş haldeydiler. Çatalca muharebesinde ise Bulgarlar
beklemedikleri bir mağlubiyet aldılar. Osmanlı orduları Bulgarları
Çatalca’da çok uzun süre durdurabilecek durumda değildi bu yüzden. 3
Kasım 1912’de Osmanlı hükümeti elçilerine bir genelge yollayıp önce
düşmanla bırakışma sonrasında ise toprak bütünlüğü korunmak kaydıyla
barış yapmak istediğini belirtmiş, bu yolda bulundukları devlete başvurup
şartları Avrupa devletlerine iletmelerini bildirmiştir (Bayur, 1999: 90).
13 Kasım’da ateşkes ve barış görüşmeleri başladı fakat Balkan
Devletlerinin Avrupalı devletlerce iletilen barış şartları Kamil Paşa
hükümetince kabul edilemez bulundu (Eren, 2011). 3 Aralık tarihinde
Osmanlı orduları ateşkes yapılmasını kabul etmişti (Er, 2011). Aralık
1912’de Londra’da Balkan yarımadasının geleceği hakkında karar vermek
436
436
için iki konferans toplanmıştı. Bu konferanslardan birincisi büyük
devletlerin (İngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, İtalya, Avusturya)
elçilerinden oluşan Süfera Konferansı; ikincisi ise savaşa katılan devletler
(Osmanlı, Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan, Yunanistan) arasında
gerçekleşen barış konferansıydı (Birecikli, 2016). Konferansta Balkan
müttefikleri Edirne ve bütün Rumeli ile Ege adalarının kendilerine terk
edilmesini ve Osmanlı Devleti’nin sınırlarının Midye Enez hattına
daraltılmasını talep ettiler. Büyük devletler ise Rumeli’nin artık eskisi gibi
kalamayacağını beyan ederek Balkan müttefiklerini destekler bir tutum
sergilediler (Türkgeldi, 1949: 84).
Balkanlıların talepleri devletlerarasında bir uzlaşmaya varılmasını
güçleştiriyordu. Ocak 1913 tarihindeki barış önerilerinde Osmanlılar,
Edirne vilayetinin batısındaki tüm toprakları kaybetmeyi kabul ettiler fakat
Trakya ve Ege adalarından vazgeçmeyi kabul etmediler, bu teklifi ise
Bulgarlar ve Yunanlar kabul etmedi. 6 Ocaktan sonra görüşmelere ara
verildi (Bacanlı, 2003: 35). 17 Ocak 1913 tarihinde devlet-i muazzama
Osmanlı’ya ortak bir nota verdi, bu notada talep edilenler arasında
Edirne’nin Bulgarlara verilmesi de vardı ve bu Osmanlı için kabul
edilemeyecek bir koşuldu (Zürcher, 2000: 159; Andonyan, 1975: 528).
Edirne devletin İstanbul’dan önceki başkentiydi ve eski payitahtın düşman
eline verilmesi adeta Osmanlı Devleti’nin yüzlerce yıllık tarihine hakaret
etmek anlamına geliyordu. Konferanslarda antlaşmaya varılabilen yalnızca
iki konu mevcuttu, İstanbul ve Boğazlar Osmanlı’da kalacaktı ve bağımsız
bir Arnavutluk kurulacaktı. (Zürcher, 2000: 159).
Antlaşma şartları özellikle Edirne ve adaların Bulgarlara terk edilme
ihtimali hem askerler arasında hem de halkta hoşnutsuzluk uyandırıyordu.
Bu memnuniyetsizlik Bâb-ı Âlî Baskınına sebep olacaktı. 23 Ocak 1913’te
Osmanlı’da bir hükümet darbesi meydana geldi ve yönetim tamamen
İttihat ve Terakki’nin eline geçti. 23 Ocak 1913 Perşembe günü
gerçekleşen baskınla İttihatçılar yönetimi tamamen ele geçirmişti. Sonraki
dönemde İttihatçılar imparatorlukta Abdülhamit devrindeki kadar baskıcı
bir idare sergileyeceklerdir.
İttihatçıları Bâb-ı Âlî baskınına getiren tek sebep Balkan Savaşı değildi.
Büyük ihtimalle 1912’nin sonundan itibaren hükümeti düşürme düşüncesi
mevcuttu çünkü Bâb-ı Âli Baskını ilk olarak 25 Aralık 1328 tarihinde
kararlaştırılmıştır (Kuran, 2012: 587). Balkan Savaşları başladığında
iktidarda olan Ahmet Muhtar Paşa kabinesi beceriksizlik, miskinlik ve
korkaklıkla suçlanarak istifaya mecbur bırakılmıştır. Bunun üzerine ise
İttihatçı bir kabine değil tam aksine İttihatçılarla mücadele edilmesi
gerektiğini benimseyen Kâmil Paşa kabinesi iktidara gelmiştir. Kâmil
437
437
Paşa, İttihatçılarla çok sert bir mücadeleye girmiş, İttihat ve Terakki
merkezi kapatılmış, bazı fırka üyeleri takip edilmiş ve Kâmil Paşa’ya
suikast teşebbüsü yahut asker arasında savaş aleyhtarı propaganda gibi
sebeplerle geçici olarak tutuklanmışlardır (Tunaya, 1989: 423).
Kâmil Paşa, İttihatçılar üzerindeki baskıyı günden güne arttırmış ve
İttihatçıların açıkça muhalefet edebilme imkânı kalmamıştır. Bu da iktidarı
fiilî yoldan ele geçirme düşüncesinin doğmasına sebep olmuştur. Balkan
Savaşı ve Londra Konferansı adeta İttihatçılara bekledikleri fırsatı
sunmuştur. Bunlar sayesinde cemiyet hükümete karşı girişeceği teşebbüsü
vatan sevgisinin ardına gizleme imkânını bulmuştur. 22 Ocak 1913 günü,
hükümet Avrupalıların müşterek notası üzerinde görüşmek ve bu konuda
bir karara varabilmek için ileri gelen devlet adamlarını toplantıya çağırmış
ve bu toplantıda ise büyük güçlerin taleplerini kabul etmek yönünde bir
karara varılmıştır (Andonyan, 1975:529).
Müşterek nota üzerinde görüşmek üzere toplanan devlet adamları
arasında eski sadrazamlar Sait ve Gazi Ahmet Muhtar Paşalar yer alıyordu.
Mahmut Şevket Paşa toplantıya çağırılmış fakat katılmamıştı (Selahattin,
2006: 58). Devrin bilhassa İttihat Terakki yanlısı gazetelerinde oluşturulan
bu heyetin hakkı olmadığı halde meclis gibi hareket ettiğinden söz edilse
de Mehmet Selahattin’in anılarında bunun bir istişare meclisi olduğu
söylenmektedir.
Hem siyasi hem askerî alandaki sürüp giden başarısızlıklar,
İttihatçıların kabine aleyhindeki propagandasıyla birleşince halkta da
Kâmil Paşa’ya karşı bir hoşnutsuzluk vücut bulmuştu (Türkgeldi, 1949:
86). Büyük güçlerin ortak notası Osmanlı’yı Balkanlar dışına kadar itmeyi
hedefliyordu. Kâmil Paşa’nın hazırladığı cevap notası tasarısının esasları
ise şunlardı; Edirne’nin yönetimi büyük devletlerce onaylanacak bir
mutasarrıfa havale edilecek, şeyhülislamın atadığı bir müftü ve halkın
seçtiği bir idare meclisi mutasarrıfın başkanlığında çalışacak, şehirde
gereği kadar polis ve jandarma bulunacak, Osmanlı askeri şehirden çıkacak
ve gereksiz kalan istihkâmlar kaldırılacaktır. Bu ana hatlara dayanan tasarı
İttihatçılar tarafından halka Kâmil Paşa memleketi Bulgarlar’a terk ediyor
şeklinde duyurulmuştur (Tunaya, 1989: 424).
Mehmet Selahattin’in aktardığına göre, İttihat Terakki Fırkası ve
Hürriyet ve İtilaf Fırkasından anlaşan isimler cumartesi günü harekete
geçerek kabineyi devirme kararı aldılarsa da İttihatçılar bu tarihi
beklemeyip 23 Ocak 1913 Perşembe günü, Bâb-ı Âli’de müşterek notayı
incelemek üzere oluşturulan heyet toplantıdayken, saldırıya geçmişlerdir
(Selahattin, 2006: 60). Bir gün önce toplanan heyetin üzerinde anlaşmaya
438
438
vardığı nota Fransızcaya çevrilerek Hariciye nezareti tercüme odasından
gelmişti. Vükela Bâb-ı Âli’de toplandı, birkaç dakika içinde ise eylemin
ilk işaretleri görüldü (Tunaya, 1989: 425). Büyük devletlere verilecek
cevap notası üzerindeki toplantı sürerken Enver Bey ve beraberindeki
birkaç kişi toplantı odasına girecek ve Kâmil Paşa’yı tabanca tehdidiyle
istifaya zorlayacaklardı. Odanın kapısında Harbiye Nâzırı Nâzım Paşa ile
karşılaştılar ve harbiye nazırını vurdular, kabine üyelerini de esir alarak
Kamil Paşa’yı istifaya zorladılar (Ahmed, 1971: 178-179).
Yeni kurulan kabinede ise Mahmut Şevket Paşa’nın sadrazam ve
Harbiye Nazırı olmasını sağladılar. Bu baskın gerçekleşirken Bâb-ı Âli
önünde bulunan askerî birlik olaylara hiç müdahale etmemiş ve herhangi
bir şekilde eylemi durdurmaya çalışmamıştır. Talat ve Enver Beyler, Kâmil
Paşa’yı istifaya zorlamış ve Kâmil Paşa’nın yazdığı istifa mektubundaki
“cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif üzerine” ibaresine “ahali” tabirini de
ilave etmişlerdir. İstifa mektubunun son hali şu şekildedir (Türkgeldi,
1949:88-89);
“Huzûr-ı Âli-i Hazreti Pâdişâhi’ye
Ahali ve cihet-i askeriyeden vuku bulan teklif üzerine huzûr-ı şahanelerine
istifanâme-i âcizânemin arzına mecbur o lduğum muhat-ı ilm-i âli buyuruldukta ol
babda ve katıbe-i ahvalde emr û ferman hazret-i veliyyül-emr efendimizindir.
10 Kânun-ı sâni 328 Sadr-ı âzam Kâmil”
Buradaki ahali ibaresi büyük ihtimalle bunun İTC’nin ikbal kaygısıyla
yaptığı bir hareket değil halkın istek ve isyanıyla gerçekleşmiş bir eylem
olduğunu iddia edebilme gayesidir. Baskınla birlikte yönetim değişmiştir.
Baskın ve sonrasının yazılı basında ele alınması ise baskın aleyhinde
olmamasına rağmen farklı biçimlerde olmuştur.
2. Bâb-ı Âlî Baskını ve Basın
Baskınla ilgili basının tavrını ortaya koymak üzere belirlenen beş
gazetenin diğerlerini temsil edebileceği düşünülmüştür. Gazetelerin
baskınla ilgili tavırları verilirken önce genel olarak ilgili gazete hakkında
bilgi verilerek genel yayın politikası hakkında bilgi olunması
amaçlanmıştır.
2.1. Alemdar
2.1.1. Genel Olarak Alemdar
Alemdar Gazetesi daha önceleri İkdam ve Tanin gazetelerinde yazarlığa
başlayan ve bir süre Şehrah gazetesini yöneten Refii Cevat (Ulunay)
tarafından 1909 yılında kurulmuştur. Gazete İttihatçılara karşı bir yayın
439
439
politikası izlemiş, Milli Mücadele yıllarında ise Milli Mücadeleye karşı bur
tutum takınmıştır (Topuz, 1973: 124; Baykal, 1990: 229). Milli
Mücadelenin ardından 1922’de kapatılmış, gazete sahibi Ulunay ise
yüzelliliklerle beraber vatandan sürülmüştür (Bayrak, 1994: 5). 1938
yılında ise genel af çıkarılmış ve Refii Cevat Ulunay da bu aftan
yararlanarak ülkeye geri dönmüştür. (Güz, 2008: 29-33; Tökin, 1963:
124))
Gazete 1913 yılında Bâb-ı Âlî Baskınının ardından kapatılmasına
rağmen her kapatılmada; “Darbe, Şehrah, Nevrah, Yeniyol, Meslek,
Bedahet, Mukavemet, Hedef, Takvimli Gazete, Teşrih, Alem, Haberdar,
Azim, Asildar” gibi farklı isimlerle yayın hayatına devam etmiştir (Bayrak,
1994: 6). Bu çalışmada ele alınan sayılar da Haberdar ismiyle
yayınlanmıştır.
Alemdar gazetesinin mesul müdürü Refii Cevat’tır. Gazeteye dair
bilgiler gazetenin serlevhasında hem Türkçe hem Fransızca verilmiştir.
Gazetenin nüshası 10 paradır ve “her gün neşrolunur siyasi gazete” ibaresi
yer almaktadır. Gazetenin telgraf adresi; Dersaadet, “Şehrah”dır.
(Alemdar, 1911). Gazetenin kadrosundaki isimler Refi Cevdet, gazetede
bazen Kirpi bazen Aydede isimleriyle yazsa da genelde kendi ismiyle
yazan Refik Halit (Karay), Hafız İsmail, Dr. Selahattin, Muammer Asaf,
Mustafa Sabri ve Nasreddin Hocadır (Baykal, 1990:230)
2.1.2. Bâb-ı Âlî Baskını ve Alemdar
Alemdar gazetesi Bâb-ı Ali Baskınının ardından kapatılan gazeteler
arasındadır. Gazete 19 Kanun-ı Sani 1328 (1 Şubat 1913) tarihinde
Haberdar ismiyle tekrar yayınlanmaya başlamıştır. Alemdar gazetesinde
Bâb-ı Âli Baskınına dair yer alan haber ve yorum sayısı oldukça azdır.
Bunun sebeplerinden biri olarak İttihat ve Terakki’ye dolayısıyla Bâb-ı Âli
Baskınına muhalif bir tutuma sahip olması görülebilir. Fakat geçen
yaklaşık on günlük süreçte gündemin değiştiği ve basının ilgisinin Osmanlı
kabinesinin, devlet-i muazzama notasına verdiği cevaba ve yeniden
başlayacak olan Balkan Harbine yöneldiği göz önünde bulundurulmalıdır.
Gazete baskının ardından 1 Şubat 1913 tarihine kadar bir hafta kapalı
kalmıştır. Yayınlanan ilk sayısında ise samimi bir hasbihal başlığı altında
baskına dair düşünceler yayınlanmıştır. Gazetede, meydana gelen iktidar
değişikliği iktidarın devletin geleceğini kurtarmaya çalışan bir grubun
elinden başka bir grubun eline geçmesi olarak yorumlanmıştır. İktidarı
kaybeden eşhasın kötü olmadığı fakat meydana gelen bu inkılabın da
şaşırtıcı olmadığı söylenmiştir (Samimi Bir Hasbihal, 1913).
440
440
Gazete İttihatçılara muhalif bir tavrı benimsemesine rağmen Edirne ve
adaların Bulgarlara terk edilme ihtimali için Osmanlı halkının ölümü kabul
etmesi benzetmesini yapmıştır (Samimi Bir Hasbihal, 1913). Samimi Bir
Hasbihal başlıklı bu yazıda devrik kabineye dair fikirlere de yer verilmiştir:
Alemdar’a göre Kâmil Paşa kabinesi herhangi bir hıyanet içinde ve kendi
ikballerini koruma çabasında değil bilakis devlet ve milletin istikbali için
bir çözüm arayışındadır. Fakat kabinenin bulabildiği çözümler halkın
istekleri iler uyumlu değildir ve bu durumda yaklaşık on gün önce
gerçekleşen gösteriyi kaçınılmaz hale getirmiş ve halkın talepleri ile
kabinenin sundukları arasındaki bu uyumsuzluk kabinenin istifasıyla
neticelenmiştir. Yeni kabine için ise açıkça olumlu veya olumsuz ifadeler
kullanılmamıştır. Yeni kabine, eski kabinenin yapamadığını yaparak
Osmanlının ve Osmanlıların şan ve şerefini kurtarma iddiasıyla iktidara
gelmiş ve bunu gerçekleştirirken de arkasında milletin desteğini bulacağı
düşüncesindedir. Yeni kabineye dair net olumsuz bir tavır takınılmasa da
doğrudan iyi dilekler sunmak yerine “Cenab-ı Hak muradınızı niyetinize
göre versin” ifadesi tercih edilmiştir.
“…Galeyan-ı tezahürat neticesinde çekilmeğe mecbur olan kabineyi yeni bir hey’et
istihlâf eyledi. Hal ve vekaii’in suret-i cereyânı bu yeni teşekkül eden hey’et-i
hükümetin gayesini gösteriyordu. Yeni hükümet eski kabinenin erişemediği bir
gaye-i vatanperverâneyi kendisine hedef ittihâz eylemişdi. Kendisinde – kuvve-i
müzahere-i milliyeye istinaden – şeref ve vatan ve milleti arzu-yı umumî dairesinde
muhafazaya kudret görmüşdü ve onun için bu buhranlı zamanda bu kadar azîm bir
mesuliyet yükünün altına girerek re’skâra geldi. Şu halde teferruatı düşünmeden bu
hareket ve gaye-i vatanperverânenin önünde memleketini ve milletini seven her
ferde düşecek vazife; ihtiramkârane boyun eğmek ve muvaffakiyet ve muzafferiyet
temenni eylemekdir. Biz de böyle yapıyor ve yalnız gayesindeki mana-yı
uluvviyetin mecbur-ı hürmeti olduğumuz hükümet-i hâzıraya karşı: “Cenâb-ı Hak
niyetinize göre muradınızı versin.” Diyoruz…”
Alemdar’da Bâb-ı Âlî Baskını’na dair yorumların görüldüğü bir başka
yazı ise 3 Şubat 1913 tarihli nüshanın başyazısıdır. Burada önce Avrupa
Devletlerinin, Balkan Harbi ve Londra Konferansı’nda izlediği ikiyüzlü
tavırdan söz edilmiştir. Buna göre Avrupa Devletleri Balkan Devletlerine
karşı başka Osmanlı Devleti’ne karşı başka türlü bir tutum izlemektedir.
Bu durum ise Avrupa Devletlerinin Osmanlı’ya verdiği müşterek
notasında açıkça görülmektedir. Yazıya göre bu ikiyüzlü siyaset karşısında
izlenebilecek iki yol mevcuttur. Bu yollardan birincisi diplomatik yollarla
olayın çözümüdür ve Kâmil Paşa kabinesi bu yolu benimsemiştir. Bu
yöntem ise halk tarafından benimsenmemiştir. Halkın talepleri ve
hükümetinin izlediği politika arasındaki bu farklılık ise bir hükümet
değişikliği ile sonuçlanmıştır (Yegane Çare-i Felah, 1913).
441
441
Alemdar gazetesinin Bâb-ı Âli Baskınına yönelik haber ve yorumları
incelendiğinde yeni kabineye dair açıkça olumlu veya açıkça olumsuz bir
görüş belirtmediği söylenebilir. Gazete eski kabineye dair de olumsuz bir
ifade kullanmamış, devrik kabineyi de devletin istikbalini kurtarmak için
çabalayan devlet adamları olarak kabul etmiştir. Alemdar’a göre Bâb-ı Âli
Baskınının sebebi eski kabinenin kişisel hırslarını devlet çıkarının önüne
koyması değil, kabinenin devlet istikbalini kurtarmak için uygun gördüğü
yol ile halkın benimsediği yolun farklı olmasıdır. Gazetede yeni kabineye
açık bir destek görülmediği gibi açık bir muhalefet de yer almamaktadır.
Yeni kabinenin kendisine birtakım vatansever hedefler koyarak iktidarı ele
geçirdiği kabul edilmekte ve eğer bu hedeflerinde samimi bir çaba içinde
oldukları görülürse aradaki fikir ayrılıklarına rağmen bütün vatandaşların
yeni kabineye desteğini göstermesi gerektiği savunulmaktadır.
2.2. İkdam
2.2.1. Genel Olarak İkdam
İkdam İttihatçılara muhalif bir tavrı benimseyen gazetelerdendir.
İkdam’ın sözlük anlamı gayret ve sebattır. İkdam ise ismine yakışır bir
gayretle – aralıklarla da olsa – oldukça uzun bir süre yayınlanmıştır. İkdam
gazetesinin ilk çıkış tarihi kimi kaynaklarda (Baykal, 1990: 126) 23
Haziran 1894 olarak gösterilmesine rağmen gerçekte hicri 1 Muharrem
1312, miladi ise 5 Temmuz 1894 tarihidir (İkdam, 1894). Gazete Ahmet
Cevdet tarafından kurulmuş ve 1928 yılına kadar yayınlanmıştır
(Çapanoğlu, 1962: 48; Güz, 2008: 17-18).
İkdam gazetesi istibdat dönemi olarak da adlandırılan İkinci
Abdülhamd’in saltanatında yayın hayatına girmiştir. İkdam yayınlanmaya
başladığı tarihte Osmanlı günlük gazeteleri Tercüman-ı Hakikat, Sabah,
Tarık, Saadet, Ceride-i Askeriye ve pek de düzenli biçimde yayınlanmayan
Ceride-i Bahriye’den ibaretti (Çapanoğlu, 1962: 49). İkdam, Mihran
Efendi’nin Sabah gazetesi ile rakipti. Gazete İttihat ve Terakki’ye muhalif,
Hürriyet ve İtilaf Fırkasını destekleyen bir yayın organıydı (Güz, 2008:17).
İkdam’ın sahibi Ahmet Cevdet Bey, dayısı Osman Bey’den aldığı borç
para ile gazetesini oluşturmuştur (Baykal, 1990:128). Gazetenin ilk
sayısının ilk sayfasında Serlevha’nın sağ taradında Sahib-i imtiyaz ve
Sermuharrir Ahmed Cevdet yazmaktadır. Bu ifadenin altında ise gazetenin
her gün yayınlanacağı belirtilmektedir. İkdam ilk sayısında kendisini siyasi
ve ilmi bir gazete olarak tanımlamaktadır. (İkdam, 1894). İncelenen
sayılarda da “Her gün sabahları neşrolunur siyasi, ilmi, ticari Türk
gazetesidir ifadesi yer almaktadır (İkdam, 1328).
442
442
İkdam’ın ilk yazı işleri müdürü Makas Mahmud Efendi, idare müdürü
ise Mahmud Bey’dir. Gazeteyi çıkaran Ahmet Cevdet Siyasal Bilgiler ve
Hukuk Fakültelerini bitirdikten sonra Sabah ve Tercüman-ı Hakikat
gazetelerinde çeviriler yapmış, 34 yaşında ise İkdam gazetesini çıkararak
Sabah ile rekabete başlamıştır (Topuz, 1973: 73).
İstibdat döneminde İkdam ara ara sansüre uğrayıp kapatılsa da
genellikle sarayla ters düşmemeye çalışmıştır. İkdam gazetesinin İkinci
Abdülhamit devri gazetelerinin içinde önemli bir yeri vardır. Gazete genel
olarak yönetimle uyum içindedir ve 15.000 civarında tiraja sahiptir.
Meşrutiyetin ilanı ile ise tirajı 40.000’e kadar çıkmıştır. İkdam
yayınlandığı yılların en başarılı, en önemli gazetecilerini yazar kadrosuna
almıştır. Gazeteye ilk katılanlardan biri Ahmet Rasim’dir. Hüseyin Rahmi,
Necip Asım, Şinasi Hikmet ve Teodor Kasap da gazetede yazarlık yapan
başka isimlerdir (Topuz, 1973: 74).
2.2.1. Bâb-ı Âlî Baskını ve İkdam
İkdam, Bâb-ı Âlî Baskınının ardından birkaç gün yayınlanamamıştır.
Yayınlanan ilk sayı baskından 5 gün sonra 28 Ocak 1913 tarihinde
neşredilmiştir. İkdam’da Bâb-ı Ali baskını ile ilişkilendirilebilecek ilk
haber bir Avusturya gazetesi olan Fremdenblatt’dan çeviri bir haberdir.
Haberde askeri müdahale, galeyan, müzaherat, gösteri gibi ayaklanmayı
işaret eden bir ifade kullanılmamış ve; “Avrupa’nın enzarı [nazarın çoğulu,
bakış, dikkat] İstanbul üzerine tevcih eylemiştir, tebeddül-i[değişim,
değişiklik] hükümet, haricde henüz aks-i tesiratını tevlid etmemişdir…”
denmektedir. Haberde sadece hükümet değişikliği ifadesi yer almıştır.
Fakat aslında alıntılanan haberin orijinal başlığı “Der Umsturz in
Konstantinopel” yani “İstanbul’da Darbe”dir (Der Umsturz in
Konstantinopel, 1913).
Aynı nüshada yarı resmi Samoprava isimli bir Bulgar gazetesinden
İstanbul’daki olaylara dair alıntı yapılmıştır, alıntıda; “İstanbul vaka-i
ahiresinden bahseden …” ifadesi ile Bâb-ı âli baskını kendisine yer
bulabilmiştir. Alıntılanan haberde şöyle denmektedir;
“Hadisât-ı mezkureyi müteakib Balkan mesailinin ne suretle inkişaf edeceği ve bu
darbe-i hükümetin Avrupa vaziyet-i umumiyesi üzerinde ne gibi tesirat tevlid
etmesi mümkün bulunduğu henüz tebeyyün etmemişdir. Düvel-i muazzamanın
nesaih-i akilanesiyle etvar ve harekât-ı mantıkıyesine aleyhdar bulunan bir cereyan
neticesinde mevkı’-i iktidarı ihtiraz eden hükümet-i cedidenin zemam-ı idareyi ele
alması keyfiyeti düvel-i muazzama müşterek notasının reddi suretinde tefsir
olunacakdır. Ahval-i hazıra-i siyasiye muvacehesinde hükümet-i cedide-i
Osmaniyenin mekasıd ve efkâr-ı siyasiyesi hakkında istidlalatda bulunmak
müşkildir. Balkan hükümetleri metalib-i sabıkalarından hiçbirinden sarf-ı nazar
etmeyeceklerdir, kendi mevkı’iyle düşmanın vaziyeti hakkında kanaati tammeye
443
443
malik bulunan düvel-i müttefike had gayeye kadar etver ve harekâtında sabat
eyleyecekdi”.
Çevrilmesi tercih edilen bu haber de İkdam’ın Bâb-ı Âli baskınına karşı
olumsuz bir düşünceye sahip olduğunu sezdirmektedir, çünkü haberde
baskın neticesinde gerçekleşen hükümet değişikliğinin barış
görüşmelerinde (Londra konferansı) ne gibi problemlere yol
açabileceğinden söz edilmektedir (İkdam, 1913).
İkdam’da Bâb-ı Âlî Baskını ile ilgili yalnızca resmi beyannamelere ve
çeviri haberlere yer verilmiştir. Bunun dışında gazete bu konu hakkında
tam bir sessizlik sergilemiştir. İkdam incelenen gazeteler arasında Bâb-ı
Âli Baskınına dair en az haber ve yorum yazısının bulunduğu gazetedir.
İkdam baskından sonraki birkaç gün içinde yayınlanmamış, daha doğrusu
yayınlanamamıştır. Gazetede baskına dair çok az sayıda haber ve yorum
yer almasının sebebinin gündemin değişmesi olduğu da düşünülebilir.
Fakat yönetimdeki bu kadar önemli bir değişikliğin ve diğer gazetelerde
bir halk galeyanı olarak resmedilen bir hareketin adının anılmaması yine
de şaşırtıcıdır. Devrin şartları düşünüldüğünde bu durumun sebebinin
İttihatçılar tarafından uygulanan katı sansür ve baskı olduğu
düşünülebileceği gibi İkdam’ın baskından sadece bu konudaki resmi
haberler ve yabancı gazetelerden çeviriler dışında bahsetmemesi bir tür
sessiz protesto olarak da yorumlanabilir. Bir konunun hiç adının
anılmaması o durumu yok etmez ama yok sayıldığını gösterebilir. Zaten
İTC ile arası gergin olan İkdam gazetesinin gerçekleşen hükümet darbesine
sert bir tepki vermesinin mümkün olmadığı bu dönemde herhangi bir
şekilde baskını yorumlamaması gazetenin tepkisi olarak düşünülebilir.
2.3. Serbesti
2.3.1. Genel Olarak Serbesti
Serbesti gazetesi İkinci Meşrutiyet’in ilanıyla beraber yayın hayatına
atılan birçok gazeteden biridir. Gazete Mevlanzade Rıfat tarafından
çıkarılıyordu. Mevlanzade Rıfat Serbesti’den önce Hukuk-ı Milliye isimli
bir yayını yönetiyordu. Bu gazete Fedakaran-ı Millet Cemiyeti’nin yayın
organıydı ve İttihatçılara sert bir dille muhalefet ediyordu (Koloğlu, 1992:
57; Topuz, 1973: 103; Baykal, 1990: 183). Hukuk-ı Umumiye gazetesi bu
sert muhalefetinin de etkisiyle yayın hayatına atıldıktan kısa bir süre sonra
kapatılmıştı. Fakat bu gazetenin “mesul müdürü” olarak yayın hayatına
atılan Rıfat Bey, kimi kaynaklara göre 13 Aralık (Kocabaşoğlu, 2017),
kimi kaynaklara göre 6 (Baykal, 1994: 120) belirtilmesine rağmen 03
Teşrin-i Sani 1324 yani miladi olarak 16 Kasım 1908’de Serbesti
gazetesini çıkarmaya başlamıştı. Gazete 1908-1920 yılları arasında 770
444
444
sayı yayınlanmıştır. Radikal Avam Partisi’nin gazetesidir ve İttihatçılara
karşı muhalif bir tutum sergilemektedir. 1912 yılında gazetenin 10 sayısı
Paris’te yayınlanmıştır (Bayrak, 1994: 120).
Serbesti gazetesi kendisini “Meşrutiyet-i idareye ve bila tefrik cins ve
mezheb Osmanlıların hukukuna hâdim yevmî gazete” olarak
tanımlamaktadır. Gazete 4 sayfadan oluşmaktadır. İlk sayının “Meslek”
başlıklı yazısında gazetenin fikri yapısı anlatılmaktadır. Buna göre;
“Serbesti bütün manasıyla “hür”dür. Tamamiyet-i mülkiyemizi, meşrutiyet
idaremizi muhafaza zımnında fedakârlıktan ictinab etmeyecektir. Efkâr-ı
umumiyenin tenvirine ve anasır-ı muhtelife-i Osmaniye’nin ittihadına
çalışarak heyet-i ictimaiyemizi hakikaten yek vücut bir hale getirmeye ve
harici düşmanlara bir kuvvet hazırlamağa sa’y ve gayret eyleyecekdir.”
(Serbesti, 1324). Gazete kendini açıklayan cümlelerden de anlaşıldığı
kadarıyla meşrutiyet yönetimini destekleyen, Osmanlı’nın çeşitli
unsurlarını ayırt etmeden aydınlatıp eğitmeyi hedefleyen yani
Osmanlıcılık fikrine yakın duran bir gazetedir. Arap alfabesiyle yazılmış
Serbesti başlığının altında aynı başlık Latin harfleriyle de yazılmıştır.
Gazetenin ilk sayısında gazetenin abonelik ücreti ve gazetenin adresine de
ulaşılabilmektedir; “Memalik-i Osmaniye ile Bulgaristan, Bosna Hersek,
Mısır, Kıbrıs için senelik 180 altı aylık 90 guruşdur. Memalik-i saire için
senelik 38 frank”, adres ise “Yeni Postahane karşısında Ferruh Bey
hanında daire-i mahsusa”dır.
Gazete İttihatçılara en ciddi şekilde muhalefet eden yayın organlarından
biridir. Serbesti gazetesi Hürriyet’in ilanından sonra İttihatçıları mason ve
gâvur olmakla suçlamıştır ve İttihatçıların bu iddiaları susturması
gerekmiştir. Bunun için planlanan gazete sahibi Mevlânzade Rıfat’ın
öldürülmesidir fakat Nisan 1909 İttihatçılar gazetenin başyazarı Hasan
Fehmi’yi öldürtmüştür. (Topuz, 1973:104; Oral: 187).
2.3.2. Bâb-ı Âlî Baskını ve Serbesti
Mevlanzade Rıfat ve Serbesti gazetesinin İttihatçılara açıkça muhalefet
ettiği bilinse de Bâb-ı âli baskını konusunda açıkça İttihatçıları
desteklemiştir. Bu durum baskının hemen arkasından yayınlanan 24 Ocak
1913 tarihli gazetenin ilk sayfasındaki Hakk-ı İhtilal başlıklı başyazısında
net bir şekilde görülmektedir. Bu yazının ilk paragrafında özgürce
yaşamak isteyen bir milletin baskıyı, istibdadı kabul edemeyeceğinden
bahsedilmekte ve milletin düştüğü daha doğrusu düşürüldüğü bu
durumdan Bâb-ı Âli baskının en etkili ismi olan Enver sayesinde
kurtulduğundan bahsedilmektedir. Aynı yazıda Kâmil Paşa kabinesinden
ise vatan satıcıları olarak bahsedilmektedir (Rifat, 1913). Bu yazının
445
445
konusu başlığından da anlaşılabileceği gibi bazı durumlarda halkın isyan
etmesinin ve ihtilal yapmasının gerekliliğidir. Vatandaşları isyan etmeye
sürükleyen durum şu cümlelerle özetlenmiştir;
“Nihayet o hükümet, bizi darbeledi, adeta boğmak istedi; biz, bu tahkîr-i
meşrutiyete karşı durduk “akl”ımızı meydana koyduk. Tevkif etmek istediler. Fakat
sebeb bulamadılar “efkâr-ı umumiyeden” âvaze-i intikam, “hakk-ı isyan” uyandı.
Trablusgarb, Bingazi kahramanının sedası yükseldi:
Yeter! Bu zillete, bu hakarete!..
Milletin tercüman-ı imanı olan bu sözler, Enverin bu hitabı gece yarılarına kadar
tekrar edildi. Nihayet “onları” o simsarları götürdü, seniyye-i hükümetden süpürdü
harice atdı.
Yaşasın hakk-ı ihtilalini meşru’ olarak muhafaza eden millet!.. Yaşasın!..”
Serbesti gazetesinde, Bâb-ı Âli Baskınından söz eden, eski kabine ve
yeni kabine arasında mukayese yapan pek çok habere yer verilmiştir.
Ayrıca baskınla doğrudan ilgili olmayan pek çok haber de önce Kamil Paşa
kabinesine yönelik eleştirilere yer verilerek neşredilmiştir. Örneğin polis
teşkilatında yapılan bazı değişikliklerden söz edilirken önce Kamil Paşa
kabinesinin hatalı görülen icraatlarından söz edilmiş ardından teşkilattaki
değişikliklere yer verilmiştir (Serbesti, 1913).
Yabancı matbuatta baskın hakkında söylenenler ise Hareket-i Milliye
ve Avrupa’da Tesirat (s.2) başlığı altında okuyucuya verilmiştir. Burada
Hareket-i Milliye ifadesi dikkate değer bir başlık seçimidir; çünkü Kamil
Paşa kabinesine karşı milletçe bir tepki olduğu düşüncesini
uyandırmaktadır.
Gazetede sadece Bâb-ı Âlî Baskınına ve yeni kabineye dair düşünceler
değil eski kabinelere dair eleştiriler de yer almaktadır. Tehlikeli Maniler
İtidal ve Sekinet ve İstikbalden Emin Olalım başlıklı yazı bu eleştirilerin
yer aldığı yazılara bir örnektir. Burada Ahmet Muhtar Paşa kabinesi
korkaklıkla suçlanırken, Kamil Paşa’nın ise izlediği hatalı politikalardan
ve kendi istikbalini devletin önünde tutmasından bahsedilmiştir. Bu yazıda
Kamil Paşa kabinesinin hıyanet içinde olduğu söylenirken Bâb-ı âli
Baskını vatanseverlerin bir eylemi olarak değerlendirilmiştir. (Tehlikeli
Maniler İtidal ve Sekinet ve İstikbalden Emin Olalım, 1913).
Serbesti’de Bâb-ı Âlî Baskınına dair daha başka pek çok haber ve köşe
yazısına rastlanmaktadır. Fakat bu yazıların ortak özelliği eski kabineyi
hıyanetle suçlamaları ve Bâb-ı Âli Baskınını vatanseverlerin galeyana
gelerek gerçekleştirdiklerini savunmalarıdır.
Serbesti gazetesinde Bâb-ı Âlî Baskınına dair yapılan haberlere ve
yazılan köşe yazılarına baktığımızda, mezkur baskına dair hâkim olan
446
446
genel düşüncenin iktidarın hamiyetsiz ve kendi ikbal ve istikbalini vatan
ve milletin haysiyet ve yaşam hakkının önüne koyan hıyanet içindeki bir
hükümetten, o iktidarı hak eden vatanseverlerin eline geçtiği düşüncesinin
hâkim olduğu görülmektedir. Bu durum ise Serbesti gazetesi ve İTC
arasındaki daha önceki tarihlerde gerçekleşen fikir ayrılıkları hatta
gazetenin yazarlarından birinin İttihatçılar tarafından öldürülmesi gibi
olaylar düşünüldüğünde şaşırtıcı bulunabilir fakat yine de gazetede Bâb-ı
Âli Baskını hükümetin hareket ve icraat tarzından, aldığı kararlardan
rahatsız olan halkın topyekûn galeyanı olarak resmedilmiştir.
2.4. Tasvir-i Efkâr
2.4.1. Genel Olarak Tasvir-i Efkâr
Basın tarihimizde iki Tasvir-i Efkâr gazetesi mevcuttur. Birincisi Şinasi
tarafından miladi 27 Haziran 1862, rumi 1278 yılında yayınlanmaya
başlayan gazetedir (Kılıç, 2019: 117; Şapolyo, 1976, s. 120). Gazete basın
tarihimizin ikinci özel gazetesidir. 1867 yılına kadar toplam 830 sayı
yayınlanmıştır. Haftada iki sefer çıkarılmıştır. Şinasi’nin çıkardığı Tasvir-
i Efkâr’ın kapatılmasından 40 yıl kadar sonra, Ebuzziya Tevfik, Şinasi’nin
varislerinden imtiyaz hakkını satın alarak 31 Mayıs 1909 tarihinden
itibaren Yeni Tasvir-i Efkâr isminde bir gazete çıkarmaya başlamıştır
(Yazıcı, 2011). Gazetenin sahipleri Ebuzziya Tevfik ile oğulları Talha ve
Velid Ebuzziya’dır. Yeni Tasvir-i Efkâr’ın kapatılmasının ardından ise
gazete 1910-1911 ve 1912-1920 yılları arasında gazete Tasvir-i Efkâr
ismiyle yayınlanmıştır (Bayrak, 1994, s. 136) Yeni Tasvir-i Efkâr gazetesi
kapatıldıkça; Tefsir-i Efkâr, Tasvir-i Efkâr, Tevhid-i Efkar gibi isimlerle
tekrar yayınlanmıştır. Özellikle istibdat döneminde gazeteler sık sık
kapatıldığı için gazete çıkarmak isteyen kişiler imtiyaz hakkı alırken tek
bir isim değil birkaç isim için hak almışlardır. Böylelikle bir gazete
kapandığında gazeteyi başka bir isimle yayınlamak mümkün olmuştur. 19
Ocak 1913 tarihinde Talha ve Velid Ebuzziya tarafından Tasvir-i Efkâr
yeniden yayımlanmaya başlamıştır (Kılıç, 2019: 107-117; Topuz, 1973, s.
104)
Yeni Tasvir-i Efkâr yayın hayatına başladığı 31 Mayıs 1909’dan 16
Eylül 1909 tarihine kadar sekiz sayfa çıkartılırken, 16 Eylül’den itibaren
on sayfa olarak yayınlanmıştır (Kılıç, 2019: 118-136; Sezer, 1997, s. 6).
İncelememizin konusu olan Tasvir-i Efkâr gazetesi ise incelenen tarihler
arasında dört veya altı sayfa olarak çıkarılmıştır. Gazetenin idarehanesinin
yeri; Divan yolunda Matbaa-i Ebuzziya olarak belirtilmiştir. Gazetenin
telgraf adresi Kostantiniye – Tasvir-i Efkâr, telefon numarası ise; 2 –
14’tür. Bu bilgiler gazetenin serlevhasında sağ tarafta yer almaktadır. Bu
447
447
bilgilerin altında ise tarih ve yer bilgileri mevcuttur. Tarihler hem rumi,
hem hicri hem de efrencî yani miladi takvime göre verilmiştir. Gazetenin
serlevhasının altında Müstakil Efkâr-ı Osmanlı gazetesidir ibaresi yer
almaktadır. Bu ifadenin altında ise gazetenin yayın politikasına dair;
“Gazetenin hususat-ı tahririye veya umur-ı idaresine dair muharrerât
müdir-i mesul namına gönderilmelidir. Siyasî, ilmî, fennî muharrerâta
sahifelerimiz açıkdır. Nâm-ı müstear ile gönderilen evrak derc edilemez ve
derc edilmeyern muharrerât iade olunmaz” cümleleri yer almaktadır.
Serlevhanın solunda ise gazetenin kaçıncı yılında olduğu bilgisi ve nüsha
ve abonelik ücretleri mevcuttur. Buna göre gazetenin nüshası 10 para,
İstanbul ve vilayât için senelik abonelik ücreti 100, altı aylık abonelik
ücreti 60, üç aylık abonelik ücreti 30 guruştur. (Tefsir-i Efkâr, 1328).
Tasvir-i Efkâr gazetesi Bâb-ı Âli Baskınının ardından herhangi bir
yaptırıma uğramadan, kapatılmadan yayın hayatına devam eden gazeteler
arasındadır. İttihatçıları destekleyen gazetelerden biridir.
2.4.2. Bâb-ı Âlî Baskını ve Tasvir-i Efkâr
Gazetenin baskından hemen sonraki gün yayınlanan sayısının
başyazısında Bâb-ı Âlî Baskını hamiyet sahibi insanların bir teşebbüsü
olarak değerlendirilmiştir. Yazıda önce Balkan savaşındaki kötü gidişattan
bahsedilmiş ve bu durumun halkı galeyana getirdiği anlatılmıştır. Ardından
ise Bâb-ı Âlî Baskınına dair şu cümlelere yer verilmiştir (Müdafaa-i
Milliye, 1913);
“Hadisat ve harekatın bu şekillere iltibas eylemesi, artık gayret-i milliyeyi galeyana
getirmiş, ve bâb-ı âliye bu suretle vuku’ bulan bir müracaat-ı hamiyetkarane
neticesinde Kamil Paşa kabinesi istifaya mecbur olmuş ve yerine, Mahmud Şevket
Paşa tarafından yeni bir kabine teşkiline irade-i seniyye şerefsadr olarak muktezası
ifa kılınmışdır.”
Tasvir-i Efkâr’da devrik kabine sık sık korkaklıkla ve başarısız
politikalar üretmekle itham edilmiştir. 24 Ocak 1913 tarihli nüshada bir de
Ya Şeref Ya Ölüm başlıklı yazı vardır. Bu yazı Balkan Savaşlarını ve Bâb-
ı Âli Baskınını konu almaktadır. Ayrıca gazetenin Bâb-ı Âli Baskınına
karşı tutumunun en net anlaşıldığı köşe yazısıdır. Yazının başlangıcında,
eski hükümetin attığı yanlış adımlardan ve bunların halkı nasıl rahatsız
ettiği, öfkelendirerek bir darbe-i gayz [öfke darbesi] ile hükümeti
devirecek raddete getirildiğinden bahsedilmiştir. Memleketin başında
Balkan harbi gibi bir felaket varken, hükümetin tek gailesinin kendilerine
karşıt görüş beyan edenleri hapse atmak olması eleştirilmiş ve bunun
vicdanlarda uyandırdığı rahatsızlık vurgulanmıştır. Hapse atılanların ise
vatan haini değil bilakis hamiyet sahibi vatanı kurtarma çabasındaki
insanlar olduğu belirtilmiştir. Eski kabine ise memleketten evvel kendi
448
448
istikbalini düşünmekle suçlanmaktadır. Bu durum ise milletin tahammül
sınırlarını aşmış ve öfkeli bir müdahaleyle bütün bunlara sebep olarak
görülen eski kabinenin devrilmesine sebep olmuştur. Yazı bitirilirken ise
yeni kabineden beklenenler ve onlara bağlanan umut görülmektedir. Bâb-
ı Âli Baskını ile başa gelen yeni kabinenin milletin elinden alınan şeref ve
haysiyetini kurtarması beklenmekte ve bu kurtarışın gerçekleşeceği
düşünülmektedir. Ahmed Agayef’in bu yazısında Bâb-ı Âli Baskını’nın
yönetim hakkının hak etmeyen hainlerden alınıp bu hakkın gerçek sahibi
olan vatanseverlere verilmesi düşüncesinin hâkim olduğu görülmektedir
(Agayef A. , 1913).
Baskından sonraki bir hafta boyunca Ahmed Agayef, Bâb-ı Âlî
Baskınını konu alan başka yazılar da kaleme almıştır. Ayrıca Tasvir-i
Efkâr’da, Bâb-ı Âlî Baskınını öven ve/veya devrilen kabineyi eleştiren
hatta hainlikle itham eden pek çok yazıya rastlanmaktadır.
Gazetede eski kabine sıklıkla kendi çıkarlarını devlet çıkarlarının
önünde tutmakla suçlanmıştır. Buna göre Kamil Paşa kabinesi kendi
çıkarlarını her şeyin önünde tutarken Osmanlı halkının sessizce ölümü ve
hatta tarih sahnesinden silinmeyi kabul etmesini beklemektedir. Osmanlı
halkı ise buna razı olmamıştır. Böylelikle Bâb-ı Âlî Baskını
gerçekleşmiştir.
2.5. Tercüman-ı Hakikat
25.1. Genel Olarak Tercüman-ı Hakikat
Tercüman-ı Hakikat gazetesi 25 Haziran 1878’de Ahmet Mithat Efendi
tarafından kurulmuştur (İnuğur, 1978: 262; Topuz, 1973: 79). İlk nüshada
gazetenin kurucusu Mehmed Cevdet olarak görülmesine rağmen gerçekte
gazetenin kurucusu ve yöneticisi Ahmet Mithat’tır (Tekin, 2011).
Zamanının en ciddi siyasi gazetesi olarak bilinmektedir. 1882 yılına kadar
gazetedeki hemen hemen bütün yazıları Ahmet Mithat yazmıştır. Bu
durum Ahmet Mithat’a “Yazı Makinası” adının takılmasına sebep
olmuştur. Daha sonra ise aynı zamanda Ahmet Mithat’ın damadı olan
Muallim Naci, Tercüman-ı Hakikat’te yazmaya başlamıştır. Gazetedeki
edebî münakaşalar gazetenin tiraj ve satış rekorları kırmasını sağlamıştır
(Oral: 154). Gazete önce 4 sonraları ise 8 sayfa olarak yayınlanmıştır.
Ahmet Mithat gazetesinde romanlarını yayınlatmış, tarih dizileri yazmış
ve ekonomi politiğe dair bir yazı dizisi kaleme almıştır (Topuz, 1973, s.
79). Tercüman-ı Hakikat adeta bir gazetecilik okulu niteliğindedir. Ahmet
Rasim, Hüseyin Rahmi gibi muharrir ve romancılar yetiştirmiştir (İnuğur,
1978: 146)
449
449
Çalışma için incelenen bir haftalık zaman diliminde Tercüman-ı
Hakikat dört (4) sayfa olarak neşredilmiştir. Bu tarihlerde gazetenin
başyazarı Ahmed Agayef (Ağaoğlu Ahmet)’dir. Serlevhanın sağ tarafında
gazetenin adres ve telefon bilgileri verilmiştir. Adres; Dersaadet’te Bâb-ı
Âli civarında Ebussuud Caddesinde’dir. Yine gazetenin aynı bölümünde
belirtildiği üzere “Menafi-i umumiyeye müteallik asar kabul olunur. Derc
edilmeyen evrak iade edilmez. Tercüman-ı Hakikat hâdim-i hürriyet ve
müdafi’-i hukuk-ı milletdir.”. Gazete isminin hemen altında belirtildiğine
göre ise Tercüman-ı Hakikat her gün akşamları yayınlanmakta, İslam ve
Türk gazetesidir. Gazetede tarihler hem hicrî hem miladî hem de rumî
takvime göre verilmektedir. Serlevhanın sol tarafında ise gazetenin
abonelik ve ilan ücretleri verilmiştir. Burada verilene göre İstanbul için
senelik abonelik yüz (100) kuruş, Osmanlı vilayetleri için seneliği 90, altı
aylığı elli (50) ve bir aylığı on dört (14) kuruştur. Gazetenin nüshası on
(10) para iken eski tarihli sayılar dört (4) paradır.
2.5.2. Bâb-ı Âlî Baskını ve Tercüman-ı Hakikat
Tercüman-ı Hakikat gazetesi Bâb-ı Âlî Baskınından sonra
kapatılmadan yayın hayatına devam eden gazetelerdendir. Bu durum
aslında gazetenin Bâb-ı Âli Baskını ve İttihatçılara dair tutumları hakkında
fikir vermektedir. Zira İkdam ve Alemdar’da görüldüğü üzere; Baskın
ve/veya İttihatçılara dair olumsuz yayın yapma ihtimali olan gazeteler bir
süreliğine kapatılmış ve bazı gazeteciler ise kısa süreliğine de olsa tevkif
edilmiştir.
Baskından sonra yayınlanan ilk sayının başyazısı tıpkı Serbesti’de
olduğu gibi Tercüman-ı Hakikat’te de Hakk-ı İhtilal başlığını taşımaktadır.
Bu yazıda Osmanlı büyük bir felakete doğru sürüklenmekte iken Bâb-ı Âli
Baskını gerçekleştiren vatanperverler sayesinde bu felaketin eşiğinden
dönüldüğü savunulmaktadır. Buna göre Bâb-ı Âlî Baskını ile halk ihtilal
hakkını kullanmıştır. Bu ihtilal İkinci Meşrutiyetin ilanına denk bir öneme
sahiptir (Hakk-ı İhtilal, 1913).
Tercüman-ı Hakikat’teki bir başka yazıda ise Bâb-ı Âlî Baskını tarihe
altın harflerle yazılması gereken bir inkılap olarak değerlendirilmiştir
(İnkılab, 1913).
Gazetede sıklıkla eski kabineye yönelik eleştirilere de yer verilmiştir.
Bunların bir örneği 25 Ocak 1913 tarihli nüshada Ahmed Agayef
tarafından kaleme alınan yazıda görülmektedir (Agayef A. , 1913);
“Biz daha dört ay akdem “Tercüman-ı Hakikat”in şu sütunlarında âtideki
cümleleri aynen yazmışdık: “Ordunun içine ilka-yı tefrike ve Arnavudlukda ifa
iğtişaşla husule getirilmiş olan fırtınaların dalgaları üzerinde temin vuku’ etmiş
450
450
olan bir hükümet hiçbir zaman şu dalgayı idare edemeyecek ve dalganın arkasında
husule gelen boşluğu dolduramayacak ve kendisi ile beraber bütün milleti, bütün
memleketi de bir hufre-i felakete [felaket çukuruna] doğru sürükleyecekdir!”…”.
Gazetede sık sık Balkan Savaşının ardından Edirne ve adaların
Bulgarlara terk edilmesi ihtimalinin halkın şerefini ayaklar altına almak
anlamına geldiği vurgulanmıştır. Bu durumun ise Bâb-ı Âlî Baskınının
gerçekleşmesine sebep olduğundan söz edilmektedir.
Tercüman-ı Hakikat gazetesi incelendiğinde Bâb-ı Âlî Baskınını konu
alan haber ve köşe yazılarında bu baskının Osmanlı milletinin hayat
hakkını koruması olarak tasvir edildiği görülmektedir. Tercüman-ı
Hakikate göre Bâb-ı Âlî Baskını ile iktidar hamiyetsiz, ferasetsiz ve kendi
ikbalini, devletin bekasının önüne koyan, vatana adeta hıyanet içinde bir
kabineden alınarak gerçek vatanseverlerin idaresine bırakılmıştır.
Sonuç
Gazetelerin Bâb-ı Âlî Baskını ile ilgili yayınları incelendiğindeyse
yalnızca iki gazetenin Bâb-ı Âlî Baskınından ve iktidarın bu şekilde el
değiştirmesinden memnun olmadığı görülmektedir. Bu gazeteler Alemdar
ve İkdam’dır. Serbestî ise baskından sonra İttihatçılara ve gerçekleşen
baskına İttihatçıları destekleyen Tasvir-i Efkâr ve Tercüman-ı Hakikat
gazetelerinin verdiği gibi coşkulu bir destek vermiştir. Alemdar, baskından
sonra kapalı kaldığı sekiz günden sonraki ilk sayısında olayı iktidarın bir
vatansever kabineden başka bir vatansever kabineye geçişi olarak
değerlendirmiş ve baskına ve İttihatçılara olumlu veya olumsuz bir görüş
belirtilmemiştir. Gazete eski kabinenin de vatansever insanlardan
oluştuğunu fakat halkın istekleriyle kabinenin hareketlerinin uyumlu
olmaması sebebiyle böyle bir ihtilal gerçekleştiğini savunmuştur.
Gazetenin nötr tavrının gerçekte tavrını bu yönde mi belirlemeden
kaynaklandığı, yoksa muhalefet etme imkanının olmamasının mı buna
sebep olduğu açık değildir.
Basından sonra kapalı olan gazetelerden bir diğerini İkdam
oluşturmuştur. Dört gün kapalı kaldıktan sonra olayla ilgili haberlerini
yapancı gazetelerden yaptığı çevirilerden oluşturan gazete baskını sanki
yokmuş gibi görmüştür. Bu tutumunun İttihatçılara karşı bir tavrın mı
yoksa dönemin siyasi şartları gereği yeni bir yayın politikası
oluşturmasının mı sebep olduğu belli değildir. İncelenen gazetelerden olan
ve baskına kadar muhalefet eden Serbesti’nin bu olaydan sonra baskını ve
onu yapanlara tam bir destek vermesi, baskını yapanları vatansever olarak
görürken eski bakanlar kurulunu çıkarcı olarak adlandırması dikkati çeken
bir konu olmuştur.
451
451
Baskından önce ve sonra İttihatçıları destekleyen iki gazeteden Tasvir-
i Efkâr konuyla ilgili çok içerik yayınlarken tıpkı Serbesti gibi eski
bakanlar kurulu üyelerini çıkarcı olarak görmüş, baskını gerçekleştirenlere
ise övgüler yağdırırken, diğer gazete Tercüman-ı Hakikat sadece baskını
yapanları övmekle kalmamış eski bakanlar kurulu üyelerini ihanetle
suçlamıştır.
Bu çalışma çerçevesinde incelenen beş gazete üzerinden dönemle ilgili
genel bir değerlendirme yapıldığında, Bâb-ı Âlî Baskını ile ilgili olarak
basın organlarının baskından sonraki dönemdeki yayınlarında olay ve yeni
bakanlar kurulu üyelerine yönelik olarak muhalif bir tutum
sergilemedikleri, bazı basın organlarının açıkça desteğinin, bazılarının ise
olaya ve gelişmelere daha nötr bir açıdan yaklaştıkları sonucuna varmak
mümkündür. Savaş ortamının söz konusu olduğu bir dönemde basın
organlarının muhalefet etmemelerinin toplumsal duyarlılıktan mı
kaynaklandığı, muhalefet edebilecek bir ortamın olmamasının mı buna
sebep olduğu ayrıca araştırılmalıdır.
Kaynakça
(1324, Teşrin-i Sani 3). Serbesti.
(1328, Kanun-ı Sani 15). İkdam, s. 1.
(1328, Kanun-ı Sani 11). Tefsir-i Efkar.
(1894, Temmuz 7). İkdam, s. 1.
(1911, Kanun-ı Evvel 5). Alemdar, s. 1.
(1913, Ocak 28). İkdam.
(1913, Ocak 24). Serbesti, s. 2.
Acun, F. (2013). Atatürk ve Türk İnkılap Tarihi. Ankara: Siyasal Kitabevi.
Agayef, A. (1913, Ocak 25). Vaziyet-i Hazıra. Tercüman-ı Hakikat,
Agayef, A. (1913, Ocak 24). Ya Şeref Ya Ölüm. Tasvir-i Efkar.
Ahmed, F. (1971). İttihat ve Terakki. İstanbul: Sander Yayınları.
Ahmed, F. (2017). "Jön Türk Dönemi İle İlgili Değerlendirmeler", 100.
Yılında Jön Türk Devrim, Der. S. Akşin, S. Balcı, & B. Ünlü, İstanbul: İş
Bankası Kültür Yayınları.
Andonyan, A. (1975). Balkan Harbi Tarihi. İstanbul: Sander Yayınları.
452
452
Bacanlı, H. (2003). Balkan Savaşına Ait Hatıraların Muhteva Analizi
Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Balkaya, İ. S. (2013). "Balkan Savaşlarının 100. Yılında Bolayır
Muharebesi ve Şarköy Çıkarması Yenilgisi ve Yapılan Tartışmalar",
Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic, 91-100.
Baykal, H. (1990). Türk Basın Tarihi. İstanbul : AFA Matbaacılık.
Bayrak, O. (1994). Türkiye'de Gazeteler ve Dergiler Sözlüğü. İstanbul: Kül
Yayınları.
Bayur, Y. H. (1999). Balkan Savaşları Birinci Balkan Savaşı I, İstanbul:
Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık.
Birecikli, İ. B. (2016). "Londra Büyükelçiler Konferansında Arnavutluk'un
Sınırları Meselesi", Journal of World of Turks, 235-258.
Çapanoğlu, M. S. (1962). Basın Tarihimize Dair Bilgi ve Hatıralar,
İstanbul: Hür Türkiye Dergisi Yayınları.
Der Umsturz in Konstantinopel. (1913, Ocak 26). Fremdenblatt,
Er, S. (2011). "Balkan Harbi Çerçevesinde Osmanlı Ordusunun
Demiryollarını Kullanımına Bakış", Balkan Savaşları Paneli, 75-98.
Eren, N. (2011). "Savaş Muhabirlerinin Gözüyle Osmanlı Halkı’nın
Balkan Savaşı’na Yönelik Tutum ve Algısının Değerlendirilmesi", Balkan
Savaşları Paneli, 161-197.
Güz, N. (2008). Türkiye'de Basın İktidar İlişkileri (1920-1927,. 2. Bsk.,
Ankara: Turhan Kitabevi.
Güz, N. (2000) "Osmanlı Basını", Selçuk İletişim, C.I, S.3, Temmuz 2000,
40-57,
Güz, N. (2000) "Basın ve Yeni Osmanlılar Cemiyeti", Selçuk İletişim, C.I,
S.2, Ocak 2000, 18-26,
Hakk-ı İhtilal. (1913, Ocak 24). Tercüman-ı Hakikat, s. 1.
İnkılab. (1913, Ocak 24). Tercüman-ı Hakikat,
Kılıç, N. (20019) "Abdurrahman Velid Ebüzziya: Dönemi ve
Gazeteciliği", Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Ankara
453
453
Kocabaşoğlu, U. (2017). "Hürriyet'in Basması Kadar Basını da Ünlüdür",
100. Yılında Jön Türk Devrimi, Der., S. Akşin, S. Balcı, & B. Ünlü,
İstanbul : Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 163-210,
Koloğlu, O. (1992) Osmanlı'dan Günümüze Türkiye'de Basın, İstanbul:
İletişim Yayınları
Kuran, A. B. (2012). Osmanlı İmparatorluğunda İnkılap Hareketleri ve
Milli Mücadele. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Müdafaa-i Milliye. (1913, Ocak 24). Tasvir-i Efkar,
Oral, F. S. (tarih yok). Türk Basın Tarihi Osmanlı İmparatorluğu Dönemi.
Yeni Adım Matbaası.
Rıfat, M. (1328, Kanun-ı Sani 11). Hakk-ı İhtilal. Serbesti,
Rifat, M. (1913, Ocak 24). Hakk-ı İhtilal. Serbestî,
Samimi Bir Hasbihal. (1913, Şubat 1). Alemdar,
Sarınay, Y. (2019). "Türk Yurdu Dergisi". Türk Yurdu Dergisi:
https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=1223, Erişim:
05.03.2019
Selahattin, M. (2006). Bildiklerim İttihat ve Terakki Cemiyetinin Maksad'i
Teessüs ve Suret-i Teşekkülü ve Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin Sebeh-i
Felâket ve İnkısamı Muhalif Hatıralar. Haz. A. Birinci, & C. Okay,
Ankara: Vadi Yayınları.
Sezer, A. (1997). Yeni Tasvir-i Efkar gazetesi Üzerine Bir İnceleme,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi.
Shaw, S., & Shaw, E. K. (2010). Osmanlı İmparatorluğu ve Modern
Türkiye. İstanbul: E yayınları.
Şapolyo, E. B. (1976). Türk Gazeteciliği ve Her Yönüyle Basın Tarihi.
Ankara : Güven Matbaası.
Tanpınar, A. H. (1998) 19 uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, 7. Bsk.,
İstanbul: Çağlayan Kitabevi
Tehlikeli Maniler İtidal ve Sekinet ve İstikbalden Emin Olalım. (1913,
Ocak 24). Serbesti,
Tekin, M. (2011). "Tercüman-ı Hakikat". TDV İslam Ansiklopedisi, C. 40,
İstanbul: Türk Diyanet Vakfı. 497-498.
Topuz, H. (1973). 100 Soruda Basın Tarihi. İstanbul : Gerçek Yayınevi.
454
454
Tökin, F. H. (1963) Basın Ansiklopedisi, İstanbul
Tunaya, T. Z. (1989). Türkiye'de Siyasi Partiler İttihat ve Terakki Bir
Çağın Bir Kuşağın Bir Partinin Tarihi, C. III. İstanbul: Hürriyet Vakfı.
Türk Tarih Kurumu. (2019). Türk Tarih Kurumu:
http://www.ttk.gov.tr/tarihveegitim/balkan-harbi/, Erişim: 04.03.2019
Türkgeldi, A. F. (1949). Görüp İşittiklerim. Ankara: Türk Tarih Kurum.
Uçarol, R. (2011). "1912 Balkan Bunalımı, Osmanlı Devletinde Büyük
Kabinenin Kurulması ve Savaşa Gidiş". Balkan Savaşları Paneli, 23-46.
Yazıcı, N. (2011). "Tasvir-i Efkâr", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul:
Türk Diyanet Vakfı. 138-140
Yegane Çare-i Felah. (1913, Şubat 3). Alemdar,
Zürcher, E. J. (2000). Modernleşen Türkiye'nin Tarihi. İstanbul: İletişim
Yayınları.
Zürcher, E. J. (2010). The Young Turk Legacy and Nation Building from
Ottoman Empire to Atatürk's Turkey. London - New York : I. B. Tauris.
455
455
TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET EKOSİSTEMİNDE ETKİN
İNSAN KAYNAĞI YÖNETİMİ
Sinan Can ALTUNTAŞ1
Özet
Bu çalışmanın amacı; Türkiye’nin her dönem başında olduğu gibi ilgili
kurum ve kuruluşlar tarafından planladığı ve özellikle 2023 yılında
ulaşmayı hedeflediği ticari ve ekonomik rakamlara eğitim-öğretim
kurumlarının nasıl ve ne şekilde insan kaynağı vesilesi ile katkı
sağlayabileceği konusunda fikir beyan etmektir. Bu çalışma Başkent
Üniversitesi Kazan Meslek Yüksekokulu Dış Ticaret programı ders
katalogunda bulunan ve öğrencilerin ilgili akademik yılının dördüncü
yarıyılında seçmesi gereken İş Yeri Uygulaması eğitimi sürecince yapılan
faaliyetler ele alınarak hazırlanmıştır. 2018/2019 akademik yılı bahar
döneminde uygulanmaya başlanan bu ders faaliyeti sayesinde
yüksekokulumuzun dış ticaret programında eğitim-öğretim gören
öğrencilerimizin teorik bilgilerini pratik çalışmalar ile desteklemesi ana
amacımızdır. İlerleyen süreçte tecrübe sahibi olan öğrencilerimizin
mezuniyet sonrasında bu uygulama faaliyetine katılan kurum ve
kuruluşlarda istihdam edilmesi planlanmaktadır. Bu kapsamda öğretim
elemanlarına, öğrencilere ve ortak çalışma imkânı bulunan paydaş
kuruluşlara önemli ölçüde sorumluluk düşmektedir. Ülkemizin
ekonomisine net katkı yapan ihracat operasyonlarının daha da
arttırılabilmesi için bu tarz yeni model eğitim-öğretim planına geçilmesi
eğitim kurumları ve sektörde faaliyet gösteren tüzel kişilikler için önem arz
etmektedir.
Anahtar Kelimeler: Uluslararası ticaret, ihracat, insan kaynağı, işbaşı
eğitim modeli
Giriş
“Türkiye’nin dış ticaret ekosisteminde etkin insan kaynağı yönetimi”
konu başlıklı, hazırlanan bu çalışmanın amacı; Türkiye’nin her dönem
başında olduğu gibi ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından planlanan ve
özellikle 2023 yılında ulaşmayı hedeflediği ticari ve ekonomik rakamlara
mesleki ve teknik yükseköğretim kurumlarının nasıl ve ne şekilde etkin
insan kaynağı vesilesi ile global ticaret ekosistemine katkı sağlayabileceği
konusunda fikir beyan etmektir. İlk etapta, Türkiye’nin genel ekonomik ve
1 Öğr. Gör., Başkent Üniversitesi / Kazan MYO / Dış Ticaret Programı,
456
456
ticari durumu konusunda resmi verilerin paylaşılması ticari ortamın
yapısını ve özelliklerini net bir şekilde ortaya koymak açısından önem arz
etmektedir. Bu ikincil veriler şu şekildedir;
Türkiye;
2017 yılında 157 milyar dolarlık ihracat gerçekleştirilmiştir.
2018 yılında ihracatta rekorlar yılı olmuştur. İki ay hariç (Haziran
ve Ağustos ayları) her ay rekorlara imza atılmış, yıl genelinde ise
168,1 milyar dolar ile Cumhuriyet tarihimizin en yüksek ihracat
rakamına ulaşılmıştır.
2019 yılı Ocak Ayı ihracat rakamımız (Genel Ticaret Sistemine
göre): 13,9 milyar dolar, (Türkiye İhracatçılar Meclisi [TİM],
2019).
2019 Şubat Ayı ihracat rakamımız (Genel Ticaret Sistemine göre):
14,3 milyar dolar, (TİM, 2019).
2019 Mart Ayı ihracat rakamımız (Genel Ticaret Sistemine göre):
16,3 milyar dolar, (TİM, 2019).
2019 Nisan Ayı ihracat rakamımız (Genel Ticaret Sistemine göre):
15,2 milyar dolar, (TİM, 2019).
2019 Mayıs Ayı ihracat rakamımız ise (Genel Ticaret Sistemine
göre): 16,8 milyar dolar olarak hesaplanmıştır. 1 Ocak ile 31
Mayıs 2019 tarihleri arasındaki ilk 5 aylık süreçte (Genel Ticaret
Sistemine göre): 76,5 milyar dolarlık ihracat rakamına ulaşılmıştır.
(TİM, 2019)
2019 Mayıs ayında ulaştığımız 16,8 milyar dolarlık ihracat
rakamımız hem aylık hem de günlük bazda Cumhuriyet tarihimiz
açısından rekor bir seviye olarak kayıtlara geçmiştir. (TİM, 2019)
Yeni Ekonomik Programda (YEP) belirtildiği üzere; 2019 yılı
ihracat hedefimiz 182 milyar dolar (maksimum 200 milyar dolar),
2023 yılında ise 500 milyar dolarlık emtia ihracat hacmi
planlanmaktadır. (TİM, 2019)
İhracat; Türkiye’nin üretimine, istihdamına, büyümesine ve
ekonomisine güçlü katkıda bulunmakta, cari açığın kapatılmasında ise rolü
çok büyük olmaktadır. (TİM, 2019) Bu sebepten dolayıdır ki; ihracat
rakamlarımızın arttırılması için Türkiye olarak dış ticaret konusunda
donanımlı, kalifiye, yetenekli ve etkin bir insan kaynağı ordusu
oluşturmamız önerilmektedir. Bu özelliklere ve yetkinliklere sahip olması
457
457
istenen dış ticaret uzmanlarının yükseköğretim kurumları tarafından
yetiştirilebilmesi bu uzun soluklu maratonun ilk adımlarındandır.
Yükseköğretim Kurumları ve Dış Ticaret Arasındaki Bağlantı
Başka bir açıdan ise, yükseköğretim kurumları ve dış ticaret arasındaki
bağlantı ve etkileşime bakılacak olursa;
Birçok devlet ve vakıf üniversitesinde dış ticaret (ön lisans)
programı ve uluslararası ticaret (lisans, yüksek lisans, doktora)
bölümü diğer sosyal, iktisadi, idari bölümlere ve programlara
nazaran daha az yer bulmaktadır,
Dış ticaret alanında uzmanlaşan akademik personel sayısının;
kalifiye, donanımlı iş insanının ve bürokratın yetersiz miktarda
olması,
Ortaöğretim kurumlarından yükseköğretim kurumlarına gelen
öğrencilerin edindikleri yabancı dil bilgilerini etkin olarak
kullanamamaları,
Ülkemizdeki ekonomik dalgalanma nedeniyle dış ticaret
sektöründe genç ve yeni mezun istihdam oranlarının istenilen
seviyede olmaması gibi ciddi ve gözle görünür handikaplar
bulunmaktadır.
Daha da arttırabileceğimiz benzer sebeplerden dolayıdır ki; hem iç
ticaret hem de dış ticaret alanında yaşanan bu gibi durumların
önüne biran önce geçebilmek için mevcut olan yükseköğretim
kurumlarındaki eğitimcilere, iş dünyasına ve ilgili devlet
kurumlarına büyük sorumluluk düşmektedir.
İş Yeri Eğitim Modeli (3+1 Sistemi)
Eğitimciler üzerilerine düşen sorumlulukları yerine getirmek amacıyla,
gelecek nesilleri daha donanımlı yetiştirebilmek adına eğitim sistemindeki
en güncel uygulamaları yükseköğretimde kullanmalılardır. Bu doğrultuda
‘’İş Yeri Eğitim Modeli’’ en güncel faaliyetlerden biri olarak karşımıza
çıkmakta ve birçok eğitim kurumunda uygulanmaktadır.
Mesleki ve teknik yükseköğretimin önemi ve avantajı son yıllarda
Yükseköğretim Kurumu (YÖK), devletin ilgili kurum-kuruluşları ve iş
dünyası yetkilileri tarafından ön plana çıkartılmış ve desteklenmiştir.
Yaşanan bu gelişmelerin ışığında ve yapılan revizyonlar ile eğitim
kurumları da kendi eğitim ve öğretim sistemlerini günün koşullarına göre
güncellemektedir. Bu doğrultudan hareketle bizim de eğitim vermekte
458
458
olduğumuz kurumumuzda (Başkent Üniversitesi / Kahramankazan MYO /
Dış Ticaret Pg.) ilgili akademik ders kataloglarında güncelleme yapılarak
mesleki ve teknik eğitim ve öğretimde en güncel uygulama olan ‘’İş Yeri
Eğitim Modeli 3+1 Sistemi’’ 2018/2019 akademik yılı bahar yarıyılı itibari
ile uygulanmaya başlanmıştır.
3+1 Eğitim Sistemi hakkında bilgiler;
3+1 eğitim modelinin ana hedefi; iş dünyasının ihtiyaç duyduğu
nitelikteki elemanı ve personeli günün teknolojileri ve bilgilerine
sahip olarak iş dünyası ile birlikte yetiştirmektir. Ayrıca; bu sistem
ile öğrencilerin öğretim yoluyla elde ettikleri bilgi ve becerilerini
ilgili sektörlerdeki işyerlerinde uygulayarak bu özelliklerini
güçlendirmelerini sağlamak, doğru karar verme becerilerini
geliştirmek, nitelikli meslek elemanı olarak görev yapacakları
işyerlerindeki sorumluluklarını, işçi-işveren ilişkilerini,
organizasyon, üretim ve iş güvenliği sistemlerini ve yeni
teknolojileri tanımalarını sağlayıcı faaliyetler ve işbaşında
deneyim kazanmalarına olanak sağlamak olarak amaçlanmaktadır.
(Başkent Üniversitesi Kazan Meslek Yüksekokulu İşbaşında
Eğitim Uygulaması Broşürü, 2018)
Bu model ile meslek yüksekokullarında 4 dönem üzerinden verilen
eğitim ve öğretimin ilk 3 dönemi örgün öğretim şeklinde, son 1
dönemi ise işletmelerde tam zamanlı uygulamalı eğitim (14 hafta
süresince) olarak düzenlenmektedir.
3+1 eğitim modeli; yükseköğretim kurumu, iş dünyası ve
öğrenciyi kapsayan bir ekosistem olması dolayısı ile ve ayrıca bu
modelin sistematik bir şekilde yürütülebilmesi ve sürdürülebilir
olması için özel ve kamu kurum-kuruluşları, sivil toplum örgütleri,
idari ve yerel yönetimler ile sözleşme ve protokoller
gerçekleştirilmektedir.
İş yeri uygulaması eğitimi kapsamında üniversite bünyesinde ilgili
programlarda akademik ders katalogları güncellenmiş, resmi
yönerge hazırlanmış ve öğretim elemanlarının ders yükleri gözden
geçirilmiştir.
İŞKUR’un İş Başı Eğitim kapsamındaki paket programı
incelenmiş olup; ilgili kurum ve kuruluşlar ile bu teşvik-istihdam
paketi konusunda toplantılar gerçekleştirilmiş ve öğrencilerimizin
bu teşviklerden yararlandırılması için çalışılmıştır.
‘’İş Yeri Eğitim Uygulaması’’ ‘’Üniversite-Sanayi İşbirliği’’
temasını baz alarak yürütülmeye başlanmıştır. Ayrıca; ‘’3308
459
459
sayılı Mesleki Eğitim Kanunu’’,’’5510 sayılı İş Kazası ve Meslek
Hastalığı Sigortası Kanunu’’ bu uygulamanın devlet kanadında
resmi dayanaklarını oluşturmaktadır.
Uygulamakta olan iş yeri eğitimi dersi, yurtdışı menşeli bir eğitim
sistemidir. Ülkemizde Türkiye İş Kurumu bu sistemi günümüzün
koşullarına göre revize ederek ‘’İş Başı Eğitim Programı’’ adı altında
uygulamaya başlamış, yüksek ve ortaöğretim kurumları da bu faaliyeti
benimsemiş, gerekli modernizasyonu kendi ihtiyaçları doğrultusunda
gerçekleştirerek okullarında uygulamaya başlamıştır. Bizim okulumuzda
uygulanan sistem ile İŞKUR’un uygulamakta olduğu sistem mantık olarak
aynıdır sadece küçük çaplı değişiklikler ve farklılıklar bulunmaktadır.
Uygulanmakta olan 3+1 eğitim sistemi çok taraflı bir ekosistem
içermektedir. Bu ekosistemin içinde bulunan taraflara ve paydaşlara birçok
fayda sağladığı su götürmez bir gerçektir.
3+1 Eğitim Modelinin Öğrenciye Faydaları
Teorik derslerde öğrendiklerini işyeri uygulamasıyla pekiştirerek
uygulama becerisi kazanacaktır.
Sorumluluk duygusu ve takım çalışmasına yatkınlığı artacak,
özgüveninin gelişmesine katkı sağlayacaktır.
Günün teknolojisini görerek ve uygulayarak yetişeceği için iş
bulma imkânı kolaylaşacaktır.
Gelecek ile ilgili hedeflerini şekillendirecek ve kariyer planlaması
yapmakta zorlanmayacaktır.
İş dünyasının gerçekleri ile daha erken tanışacak ve uyum süreci
hızlanacaktır.
Kendini tanıyacak, yeteneklerinin farkına varacak ve iş disiplinin
anlamını ve önemini kavrayacaktır.
İşyerinin uygun görmesi halinde öğrenci mezun olur olmaz aynı
işyerinde çalışma imkânı bulabilecektir.
Tecrübe eksikliğini giderme fırsatı yakalayacak ve program
süresince gelir elde etme imkânı bulacaktır. (Sakarya Üniversitesi
Meslek Yüksekokulları Tanıtım Broşürü, 2016)
460
460
3+1 Eğitim Modelinin İş Dünyasına Faydaları
İş ve üretim süreçlerini bizzat görerek mesleki deneyim ve tecrübe
kazanan meslek elemanları yetiştirilecek ve istihdam
kolaylaşacaktır.
İhtiyaç duyulan nitelik ve uygulama becerisine sahip bireyler
yetiştirilerek doğru işe doğru personelin hazırlanması ve
yerleştirilmesi sağlanacaktır.
İş dünyası ile akademik personelin işbirliği yapması ile
üniversitedeki eğitim programları ve içerikleri iş dünyasının
gereksinimleri doğrultusunda güncellenecek olup, işletmelere
faydalı bireyler yetiştirilecektir.
İşletmeler ihtiyaçlarına uygun öğrencileri belirleyebilecek ve
uyumlu bir çalışma ortamı sağlanacaktır.
İhtiyaç duyulan nitelikteki elemanların bizzat günün koşullarına
göre eğitilmesinin sağlanması ile işletmeler, çalışanların işe
başlangıç eğitim yükünden ve maliyetinden kurtulacaktır.
Üniversite - İş dünyası işbirliği ile işletmelerin Ar-Ge
teşviklerinden yararlanması sağlanacaktır. (Sakarya Üniversitesi
Meslek Yüksekokulları Tanıtım Broşürü, 2016)
3+1 Eğitim Modelinin Üniversiteye Faydaları
Üniversite, öğrencilerini mesleki deneyim, beceri ve iş tecrübesi
kazanımlarıyla mezun edebilme imkânı bulacaktır.
Üniversite, iş dünyasının güncel gereksinimlerini yakından takip
etme olanağı bulacaktır.
İş dünyasında yaşanan sorunlara hızlı ve pratik çözümler
üretebilme imkânı doğacaktır.
Üniversite-İş dünyası iş birliği ile Ar-Ge faaliyetleri artacaktır.
Mezun ettiği öğrencilerinin istihdamını kolaylaştırması nedeniyle
tercih sebebi olmayı sürdürecektir. (Sakarya Üniversitesi Meslek
Yüksekokulları Tanıtım Broşürü, 2016)
3+1 Eğitim Modelinin Topluma Faydaları
Üniversite, iş dünyası ve toplumun işbirliği içinde hareket etmesi
ile ülke kalkınması hızlanacak ve işsizlik oranı azalacaktır.
Ailenin çocuklarının geleceği ile ilgili endişeleri azalacaktır.
461
461
İşletmelerdeki çalışanlar öğrencilerden sorumlu akademik
personel ile iletişime geçip toplumsal ve teknolojik sorunları ve
durumları kolaylıkla paylaşabilecekleri için toplum ve üniversite
işbirliği de sağlanmış olacaktır.
Çocukları vasıflı olarak yetişen ailelerin kendine güveni
artacaktır. (Sakarya Üniversitesi Meslek Yüksekokulları Tanıtım
Broşürü, 2016)
Başkent Üniversitesi Kahramankazan MYO / Dış Ticaret Programında
İş Yeri Uygulaması nasıl gerçekleştirilmiştir;
2018/2019 Akademik yılı bahar dönemi itibari ile 20 adet 2.sınıf
son dönem öğrencisi 14 hafta süre ile İş Yeri Uygulaması Eğitimi
dersine kayıt olup ilgili firmalara yönlendirilmiştir.
20 öğrenciden 19’u Ankara ili sınırlarında, 1’i ise Ankara ili
dışında bu dersi başarı ile tamamlamışlardır.
20 öğrenciden 16’sı asgari ücretin %30’u ve daha fazla miktarda
çalışmış oldukları iş yerlerinden ücret almışlar, 3 öğrenci ücret
almadan çalışmış, 1 öğrenci İŞKUR’un İş Başı Eğitim
Programından faydalanarak ücret almıştır. (Yol, yemek ve kısmi
sigorta hizmetlerinden tüm öğrenciler yararlanmıştır.)
14 hafta sonunda ise; 20 öğrenciden 6’sı İş Yeri Uygulaması
Eğitimini icra etmiş oldukları işyerlerinden iş teklifi alarak bu
faaliyeti tamamlamışlardır.
Sonuç ve Öneriler
• Türkiye planlamış olduğu ticaret hacmine ve ekonomik rakamlara
ulaşabilmesi için birçok alanda reform yapması gerekmektedir.
(Eğitim, dış ticaret mevzuatı, uluslararası ilişkiler vb.)
• Üniversite-Sanayi İşbirliğine dayanan bir yöntem vasıtası ile
sektörde yaşanabilecek olası problemlerin önüne geçilerek,
yenilikçi, özgün tasarımlara dayanan, farklılaştırılmış ürün
üretilerek, katma değeri yüksek mal ve hizmet grupları ihraç
edilmesi önerilmektedir.
• Devletin ilgili kurum ve kuruluşları (Ticaret Bakanlığı, Türkiye
İhracatçılar Meclisi, İhracatçı Birlikleri, Sanayi ve Ticaret Odaları
vb.) özel sektör ile daha yakın iletişimde kalarak, ihracat
rakamlarının arttırılması için daha çok çaba sarf etmelidir.
462
462
• Devlet ve vakıf üniversitelerinde günümüzün ve geleceğin
koşullarına uygun programlar ve bölümler açılmalı; mesleki
uygulama, işyeri uygulaması vb. gibi dersler vasıtası ile teorik
bilgilerin pratik faaliyetler ile pekiştirilmesi ve öğrencilerin etkin,
kabiliyetli bir şekilde mezun olmasına ve iş dünyasına adım
atmasına olanak sağlanması gerekmektedir.
• Yapılması önerilen bu tarz uygulamalar ve faaliyetler ile Türkiye
ekonomisinin ve ihracat rakamlarının yükseltilmesi ve
vatandaşlarımızın refah seviyelerinin arttırılması tek gayemiz
olmaktadır.
Kaynakça: (Türkiye İhracatçılar Meclisi[TİM], 2019)
(Başkent Üniversitesi Kazan Meslek Yüksekokulu İşbaşında Eğitim
Uygulaması Broşürü, 2018)
(Sakarya Üniversitesi Meslek Yüksekokulları Tanıtım Broşürü, 2016)
463
463
TERÖRLE MÜCADELE VE ULUSLARARASI
KURULUŞLARIN TERÖRLE MÜCADELE POLİTİKALARI
Tekin AVANER1-Leyla OCAKLI2-Ahmet YASUNTİMUR3
Özet
İnsanların hayatını ciddi ölçüde tehdit eden ve toplumun huzuruna
gölge düşüren, ekonomiyi, gündelik yaşantıyı zora sokan terör olgusu,
Türkiye’nin de yıllardır mücadele ettiği bir sorundur. Ortaya çıkış nedeni
farklılık gösterebilen terör, gelişen dünya ve ilerleyen teknoloji nedeniyle
gitgide küresel bir tehdit halini almaktadır. Bu sebeple, terörle mücadele
de küresel bir boyut kazanmış olup, terörü önlemek için uluslararası
kuruluşlar birtakım tedbirler almaktadırlar. Özellikle seyahat alanında
güvenlik önlemlerini artırma, terörün finansman kaynaklarını engelleme,
toplumu bilinçlendirme, kültürler ve dinler arasında diyalogu sağlama ve
hoşgörüyü geliştirme uluslararası kuruluşların terörle mücadele stratejileri
arasında yer almaktadır.
Bu çalışmada Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), Birleşmiş
Milletler (BM), Avrupa Konseyi (AK), Avrupa Birliği (AB), Mali Eylem
Görev Gücü (FATF) ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) gibi
uluslararası kuruluşların terörle mücadele politikaları incelenmiştir.
Anahtar Sözcükler: Uluslararası kuruluşlar, kamu politikaları, terör,
terörle mücadele politikaları
COMBATING AGAINST TERRORISM AND ANTI-TERRORISM
POLICIES OF INTERNATIONAL ORGANIZATIONS
Abstract
The phenomenon of terror which seriously threatens people’s lives and
casts a shadow on the well-being of society and puts the economy and daily
life at risk, is a problem that Turkey has struggled for years. Terror, which
may have different reasons for its emergence, is increasingly becoming a
global threat because of the growing world and advancing technology. For
this reason, combating against terrorism has gained a global dimension and
international organizations have taken some measures to prevent terrorism.
1 Dr. Öğr. Üyesi, JSGA, GÜVBEN, Kamu Yönetimi Anabilim Dalı,
[email protected]. 2 JSGA, GÜVBEN, Suç Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi,
[email protected] 3 JSGA, GÜVBEN, Suç Araştırmaları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi,
464
464
Especially increasing the security measures in the field of travel,
preventing the sources of financing of terrorism, raising awareness of
public, promoting dialogue between cultures and religions and promoting
tolerance are among the strategies of anti-terrorism of international
organizations.
In this study, anti-terrorism policies of international organizations such
as North Atlantic Treaty Organization (NATO), United Nations (UN),
Council of Europe (CoE), European Union (EU), Financial Action Task
Force (FATF) and Organization for Security and Cooperation in Europe
(OSCE) were examined.
Keywords: International Organizations, public policies, terrorism,
anti-terrorism policies
Giriş
Terörizm kavramı, devlet olgusu kadar eski olmakla birlikte M.Ö. 44’te
Sezar’ın öldürülmesi olayına kadar geri götürülebilir (Arı, 2008: 555).
Tarihi bu kadar eski olan terör olgusu, tanım açısından da oldukça
çeşitlidir. Terörün tanımı ülkeden ülkeye, bölgeden bölgeye çeşitlilik
gösterse de terörü en kısa şekilde kuralsız ve örgütlü şiddet eylemleri
olarak tanımlamak mümkündür (Örgün, 2001: 15). Türk Dil Kurumu
Sözlüğü’nde “yıldırıcılık” olarak tanımlanan terörizm, Britannica
Ansiklopedisi’nde “Toplumda genel korku havası yaratmak ve belirli bir
politik bir amaç sağlamak için şiddetin sistematik olarak kullanılması”
(https://www.britannica.com/topic/terrorism) şeklinde tanımlanmaktadır.
Modern dünya ile birlikte terör tehdidi sadece bir ülke ya da bölgeyi
etkilemekten çıkarak sınır aşan bir suç haline gelmiş ve küresel bir tehdit
halini almıştır. Özellikle 11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de gerçekleşen
terör saldırıları sonrasında teröre ilişkin algılar değişerek terörün küresel
boyutunu daha görünür hale getirmiştir. Çünkü bu saldırıların etkisi sadece
bir ülke ya da bölgeyle sınırlı kalmamış, tüm insanlığı ve tüm devletleri
etkileyerek terörün küresel etkisini tüm dünyaya hissettirmiştir (Örgün,
2001: 38). Küreselleşme, bir bölgedeki yerel olayların, daha uzakta
meydana gelen olayları şekillendirecek biçimde etkilemesi ile dünya
çapındaki sosyal ilişkilerin birbiri ile bağlantılı duruma gelmesi olarak
tanımlanabilir. Küreselleşme süreci, farklı toplumsal bölgeler arasındaki
bağlantının bir bütün olarak dünyanın yüzeyinde birbirine bağlı durumda
olması sürecidir. Sosyal bağlantıların zaman ve mekân boyunca yanal
yayılması, küreselleşmenin bir parçasıdır. Örneğin, bugün dünyanın
herhangi bir şehrinin bir mahallesinde ortaya çıkan olaylar, o mahallenin
kendisinden belirsiz bir mesafede olan başka bir bölgeyi gerek ekonomik
465
465
gerekse toplumsal olarak etkileyebilir (Giddens, 1996: 64). Günümüzde
terör kavramı için de küresel bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Zira
dünyanın bir yerinde meydana gelen bir terör eylemi, sadece o bölgeyi
değil, ekonomik ve/ya toplumsal olarak başka bölgeleri de etkilemekte,
toplumda bir kaos havası yaratmakta ve uluslararası bir sorun haline
gelmektedir.
Uluslararası terörle mücadele kavramı özellikle Soğuk Savaş
sonrasında sahneye çıkan bir kavramdır. Asimetrik tehdit olarak tabir
edilen ve askeri, ekonomik ve teknolojik açıdan Batı’nın gerisinde olan
ülke ya da terörist grupların, Batı dünyasını alışık olunmayan ve
beklenmeyen taktikler yoluyla tehdit etmesi olarak tanımlanan saldırı türü,
ulusal boyuttan uluslararası boyuta geçmiş ve Batının ekonomik-toplumsal
ve siyasal sisteminin tümünü hedef almıştır. Böylece terörle mücadele
kavramı da ulusal boyuttan çıkarak uluslararası alanda daha sık duyulur bir
hale gelmiştir (Türkiye Barolar Birliği, 2006: 325-326). Terörle mücadele
kavramının uluslararası boyuta taşınmasıyla birlikte terör, sadece ülkelerin
ulusal düzeyde mücadele ettiği bir tehdit olarak kalmamış ve uluslararası
kuruluşların da gündemine aldığı bir konu olmuştur.
Kamu politikası, Anderson tarafından devletin çevresiyle ilişkisi olarak
tanımlanmakta ve hedefe bağlı, önceden tasarlanmış eylemler olarak ele
alınmaktadır (Akt. Çelik, 2008: 43). Aynı zamanda bir konu üzerine kamu
kurumlarının gerçekleştirdiği tüm işlemler kamu politikası içinde yer
almaktadır. Sağlıktan eğitime birçok alan kamu politikasını
oluşturmaktadır ve alınan bu kararlar toplumun her kesimini
etkilemektedir (Kulaç ve Çalhan, 2013: 207). Kamu politikası, toplumsal
bir sorunu ya da ihtiyacı gündeme getirerek, çözüm seçenekleri için en
uygun politikayı ortaya koyma ve sorunu çözmek için kamusal aktörlerin
ya da onların denetimi ya da gözetimi altındaki diğer aktörlerin planlı
kararlarını ve eylemlerini içermektedir (Gül, 2015: 8). Bu kapsamda,
toplumsal bir sorun olan terör olgusunun da gerek devletlerin gerekse
uluslararası kuruluşların mücadele etmek için önlemler aldığı ve politikalar
geliştirerek çözümler aradığı küresel bir sorun olduğu aşikârdır. Devletler,
terörle mücadele adına kamu politikaları oluşturmaktadırlar. Fakat terörün
tüm dünyayı etkileyen özelliği nedeniyle terörle mücadele politikaları
bölgesel ve küresel politikalar üretme ihtiyacını doğurmuş ve uluslararası
kuruluşların da bu mücadeleye karşı politikalar geliştirmesine yol açmıştır.
1. ULUSLARARASI KURULUŞLAR
“Bir Dünya” görüşü, insanın hayatta kalması için gerekliliklerin
rasyonel tahminlerinden doğan bir ideal ve özlem olup bunun yanında,
466
466
değişen yüzyıl ile birlikte insan türünün giderek birbirine bağımlı olarak
yaşamak zorunda olması ile de baskın bir gerçekliktir. Fakat uluslararası
ilişkilerin giderek karmaşık hale gelmesi ile birlikte Dünya, bir örgütlenme
sürecine girmiş ve uluslararası örgütler ortaya çıkmıştır. Dünyamızın
giderek büyümesi, insanlar ve ulusların birbirleriyle olan ilişkilerinin
gelişmesi, uluslararası örgütlenme sürecine olan ihtiyacı daha da önemli
kılmaktadır (Claude, 1958: 3-4). Zira sanayi devrimi sonrası gelişen
teknoloji ile birlikte ulusların birbirleri ile olan ilişkileri giderek
yoğunlaşmış, özellikle güvenlik başta olmak üzere ekonomi, ulaşım, çevre
gibi konularda işbirliğini zorunlu kılmıştır. Böylece uluslararası kuruluşlar
bu zorunluluğun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır (Çağıran, 2014: 1).
Uluslararası kuruluşlar, devletlerin uluslararası alanda birbirlerini
anlayarak dostane ilişkiler geliştirmeleri amacıyla kurulmuştur.
Günümüzde devletler, uluslararası alandaki birçok karışık sorunu
uluslararası kuruluşların ele almasını tercih etmektedirler (Başak, 2012:
16,209).
Günümüzün modern devletleri, gelişen ve gereksinimleri çeşitlenen
toplumun ihtiyaçlarını karşılamakta zorluk yaşadıkları için uluslararası
kuruluşlar, devletler arası işbirliğini geliştirerek uluslararası alanda
örgütlenmeyi kolaylaştırmaktadır (Arı, 2008: 81).
Uluslararası kuruluşlar, Uluslararası Hukuk Komisyonu’nun 2003
yılında yayınladığı raporda, bir antlaşma veya uluslararası hukuka tabi bir
belge ile kurulan ve kendine has tüzel kişiliği bulunan kuruluş olarak
tanımlanmış olup, üye olarak bünyesinde devletlerin yanı sıra diğer
kuruluşları da içerebilir (International Law Commission, 2003). Bu
kapsamda yer alan ve bu çalışmada değerlendirilen uluslararası kuruluşlar
şunlardır; Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO), Birleşmiş Milletler
(BM), Avrupa Konseyi (AK), Avrupa Birliği (AB), Mali Eylem Görev
Gücü (FATF) ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT).
2. BİRLEŞMİŞ MİLLETLER (BM) ve TERÖRLE MÜCADELE
BM; savaşları ve barışa yönelik tehditleri önlemek, ülkeler arasında
dostane ilişkiler kurmak ve uluslararası ekonomik ve sosyal işbirliğini
sağlamak amacıyla 1945 yılında kurulmuştur. Türkiye BM’nin kurucu
üyelerindendir. Bugün BM’nin 193 üye ülkesi bulunmaktadır
(http://www.mfa.gov.tr/birlesmis-milletler-teskilati-ve-turkiye.tr.mfa).
BM Genel Kurulu 1994 yılından bu yana siyasi terör kavramını;
“Kamuoyunda, bir grupta ya da belirli kişiler arasında bir terör hali
yaratmak üzere tasarlanmış veya planlanmış cezai fiiller, kendilerini
meşrulaştırmak üzere başvurulacak siyasal, felsefi, ideolojik, ırksal, etnik,
467
467
dini ya da herhangi mahiyetin gerekçesi her ne olursa olsun kanunsuzdur.”
şeklinde tanımlamaktadır (Lyngbo, Yenisey, Topçu, Tozman, Şahin, 2012:
112).
BM, 1993 yılında Türkiye’nin verdiği bir tasarı ile terörün bir insanlık
hakları ihlali olduğunu oy birliğiyle kabul etmiştir (Lyngbo, Yenisey,
Topçu, Tozman, Şahin, 2012: 113).
BM tarafından, 2005 yılında devlet ve hükümet başkanlarının katılımı
ile gerçekleştirilen bir zirvede, amacı ve faili kim olursa olsun terörizm,
barışın en büyük tehdidi olarak ilan edilmiş ve terörle ilişkili kişilerin
barınabileceği ortamların oluşmaması yönünde tedbir alınması
öngörülmüştür (Türkiye Barolar Birliği, 2006: 344).
2.1. BM Küresel Terörle Mücadele Stratejisi
BM Genel Kurulu, terörle mücadeleye yönelik ulusal, bölgesel ve
uluslararası çabaları güçlendirmek için 8 Eylül 2006’da Küresel Terörle
Mücadele Stratejisini kabul etmiştir. Değişen ve evrim geçirmekte olan
terör faaliyetlerine yönelik BM Genel Kurulu her 2 yılda bir toplanarak
kararları gözden geçirmektedir. Küresel Terörle Mücadele Stratejisi 4 ana
karar çerçevesinde yürütülmektedir. Bunlar; (https://www.un.org/
counterterrorism/ctitf/un-global-counter-terrorism-strategy#plan)
1) Terörizmin yayılmasına neden olan koşulları ele almak,
2) Terörizmle mücadele etmek ve önlemek,
3) Terörle mücadele ve önlemede Devletlerin kapasitelerini
arttırma ve Birleşmiş Milletlerin bu konudaki rolünü
güçlendirmek,
4) Terörizmle mücadelede insan hakları ve hukukun üstünlüğünü
garanti etmektir.
2.2. Terörizmin Finansmanının Önlenmesine İlişkin Uluslararası
Sözleşme
Terörle mücadelede BM’nin 9 Aralık 1999 tarihli Terörizmin
Finansmanının Önlenmesine İlişkin Uluslararası Sözleşmesi konumuz
bakımından oldukça önemli ve terörün mali kaynaklarına yönelik
önlemleri içermektedir. Bahse konu sözleşmenin 1. maddesinde; “Bir kişi,
doğrudan veya dolaylı olarak, yasadışı ve kasten bir şekilde kısmen veya
tamamen müteakip maddelerdeki suçları yürütmede kullanılması amacıyla
ya da kullanılacağı bilgisiyle fon sağlar veya toplarsa bu sözleşme
dâhilinde suç işlemiş addedilir:
468
468
a) Ekte listelenen anlaşmalardan birinde ve kapsamında suç
teşkil eden bir eylem gerçekleştirmek,
b) Silahlı bir çatışma durumunda, sivil ya da düşmanlıkta aktif
bir şekilde yer almayan herhangi bir kimsenin ölümüne ya da ağır
şekilde yaralanmasına neden olan herhangi bir eylem ile bir halkı
korkutmak ya da bir hükümeti veya uluslararası örgütü herhangi bir
eylemi gerçekleştirmeye veya gerçekleştirmekten kaçınmaya
zorlamak (Terörizmin Finansmanının Önlenmesine Dair
Uluslararası Sözleşme, 1999).
Bu noktada, yukarıda bahsedilen, Sözleşme’nin ekinde listelenen
anlaşmalardaki suçlar şunlardır; (Terörizmin Finansmanının Önlenmesine
Dair Uluslararası Sözleşme, 1999)
16 Aralık 1970 tarihli Uçakların Yasadışı Yollarla Ele
Geçirilmesinin Önlenmesine İlişkin Lahey Sözleşmesi,
23 Eylül 1971 tarihli Sivil Havacılığın Güvenliğine Karşı Yasa Dışı
Eylemlerin Engellenmesine İlişkin Montreal Sözleşmesi,
14 Aralık 1973 tarihli Diplomatik Ajanlar da dahil olmak üzere
Uluslararası Koruma Altındaki Kişilere Karşı Suçların Önlenmesi
ve Cezalandırılmasına İlişkin BM Sözleşmesi,
17 Aralık 1979 tarihli Rehine Alınmasına İlişkin Uluslararası BM
Sözleşmesi,
3 Mart 1980 tarihli Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunmasına
ilişkin Viyana Sözleşmesi,
23 Eylül 1971 tarihli Sivil Havacılığın Güvenliğine Karşı Yasa Dışı
Eylemlerin, Engellenmesine İlişkin Montreal Sözleşmesi’ne Ek
Protokol (24 Şubat 1988):
10 Mart 1988 tarihli Roma’da yapılan Denizde seyir Güvenliğine
Karşı Yasa Dışı Eylemlerin Önlenmesi Sözleşmesi (SUA
Sözleşmesi),
10 Mart 1988 tarihli Kıta Sahanlığında Bulunan Sabit Platformların
Güvenliğine Karşı Yasadışı Eylemlerin Önlenmesine Dair
Protokol,
15 Aralık 1997 tarihli, Terörist Bombalama Eylemlerinin
Önlenmesine Dair Uluslararası BM Sözleşmesi.
469
469
3. AVRUPA KONSEYİ ve TERÖRLE MÜCADELE
İkinci Dünya Savaşı sonrasında barışın sağlanması amacıyla başlatılan
girişimlerin bir sonucu olan Avrupa Konseyi, hükümetler arası işbirliği
sağlayan siyasal nitelikli bölgesel bir kuruluştur. Hem Avrupa Konseyi
hem de Avrupa Birliği’nin bayraklarında, mükemmelliği temsil ettiği
düşünülen 12 yıldız bulunsa da her iki kuruluş birbirinden tamamen ayrı
kuruluşlardır (Özgöker ve Batı, 2017: 83).
Avrupa Konseyi; insan hakları, hukukun üstünlüğü ve çoğulcu
demokrasi ilkelerini korumak ve güçlendirmek; azınlıklar, ırkçılık,
hoşgörüsüzlük ve yabancı düşmanlığı, sosyal dışlanma, uyuşturucu madde
ve çevre konularındaki sorunlara çözüm aramak; Avrupa kültürel
benliğinin oluşmasına ve gelişmesine katkıda bulunmak amacıyla 1949
yılında kurulmuştur. Ülkemiz Avrupa Konseyi’nin kurucu ülkeleri
arasındadır (http://www.mfa.gov.tr/avrupa-konseyi_.tr.mfa).
Avrupa Konseyi tarafından 1997 yılında Terörün Önlenmesine Dair
Avrupa Sözleşmesi imzalanmış, terör ve terör suçlarının sebep olduğu
sorunlar üzerine düzenlemelere gidilmiştir (Örgün, 2001: 66). Avrupa
Konseyi’nin terörle mücadelede benimsediği ilke, hiçbir gerekçenin teröre
mazeret oluşturmayacağı şeklindedir. Bu fikir doğrultusunda 2005 yılında
Varşova Sözleşmesi imzalanmıştır (Lyngbo, 2012: 113).
2005 Varşova Sözleşmesi’nde amaç hem ulusal düzeyde hem de
uluslararası işbirliği yoluyla alınacak önlemlerle, tarafların insan
haklarından tam olarak yararlanarak terörü ve terörün olumsuz etkilerini
engelleme çabalarını çok taraflı ya da ikili anlaşmalarla artırmaktır (CETS
196 – Prevention of Terrorism, 2005).
Avrupa Konseyi Terörle Mücadele Rehber İlkeleri
Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, 11 Temmuz 2002 tarihinde
devletlerin terörle mücadelelerine yardımcı olmak için rehber ilkeler
yayınlamıştır. (Lyngbo, 2012: 113).
11 Temmuz 2002 tarihinde Bakanlar Komitesinde kabul edilen rehber
ilkeler şunlardır: (Guidelines On Human Rights And The Fight Against
Terrorism, 2002)
1) Devletlerin herkesi terörizme karşı koruma yükümlülüğü
vardır.
2) Devletlerin terörle mücadelede keyfi uygulamalara gitmesi
yasaklanmıştır.
470
470
3) Devletlerin terörle mücadele için aldığı tüm önlemler yasal
olmalıdır.
4) İşkence veya insanlık dışı veya onur kırıcı her muamele
yasaktır.
5) Terörle mücadele kapsamında, kişisel bilgilerin devlet
güvenliği alanındaki herhangi bir yetkili makam tarafından
toplanması ve işlenmesi ancak; ulusal kanun hükümlerine uygun
olarak gerçekleştirildiğinde, bilgi toplama ve işleme amaca uygun
olarak yapıldığında ve bağımsız bir otorite tarafından
denetlendiğinde yapılabilir.
6) Özel hayata müdahale konusunda önlemler alınmalıdır.
7) Yakalama ve gözaltı konusunda; terör eylemlerinden
şüphelenilen bir kişinin ancak makul şüphe varsa ve yakalamanın
sebepleri kendisine bildirilerek yakalanması, yakalandıktan sonra
derhal hâkim huzuruna çıkarılması, gözaltı süresinin yasalarda
belirlendiği gibi olması gerekmektedir.
8) Terör eylemine karıştığından şüphelenilen ve yargılama
öncesi alıkonulan bir kişinin alıkonulması durumunun yasallığı
düzenli olarak bir mahkeme tarafından denetlenmelidir.
9) Terör eylemiyle suçlanan bir kişi, makul bir süre içinde,
yasalarla kurulan bağımsız, tarafsız bir mahkeme tarafından adil bir
şekilde yargılanma hakkına sahiptir.
10) Terör eylemi gerçekleştirmekle suçlanan bir kişiye verilecek
olan ceza, eylemin gerçekleştirildiği tarihte yasalarca bir suç olarak
tanımlanmasını ve suçun işlendiği tarihte geçerli olan cezadan daha
ağır bir cezanın verilmemesini gerektirir. Ayrıca hiçbir koşulda,
terör eylemi gerçekleştirmekten mahkûm olan bir kişiye ölüm cezası
verilemez, verilse dahi bu ceza infaz edilemez.
11) Terör eylemi gerçekleştirmek suçundan ötürü özgürlüğünden
yoksun bırakılmış bir kişiye, her koşulda, insanlık onuruna saygılı
bir şekilde muamele edilmesi gerekir.
12) Sığınma, geri gönderme ve sınır dışı etme konularında tüm
sığınma talepleri bireysel olarak değerlendirilmeli, sığınma
başvurusu yapan bir kişinin terör eylemlerine katılmış olması
durumunda kişiye sığınmacı statüsü verilmemelidir.
471
471
13) Suçluların iadesi, terörle mücadele kapsamında uluslararası
işbirliği için etkin bir prosedürdür. Bir kişi ölüm cezasına çarptırılma
riski bulunan bir ülkeye gönderilemez.
14) Terör eylemlerine karıştığından şüphelenilen kişi ya da
örgütlerin mülklerinin kullanımı, ilgili makamlarca mal varlığını
dondurma ya da mal varlığına el koyma kararı ile askıya alınabilir
ya da kısıtlanabilir.
15) Terörle Mücadele uygulamalarında muhtemel istisnalar şu
şekilde sıralanabilir; halkın yaşamını tehdit eden bir savaş ya da
herhangi bir olağanüstü durumda devlet, uluslararası hukuka göre
belirlenen sınırlar ve koşullar dâhilinde, insan haklarının
korunmasına yönelik uluslararası enstrümanlardan kaynaklanan
belirli yükümlülüklerinin geçici olarak askıya alınması yönünde
tedbirler alabilir.
16) Terörle mücadelede hiçbir devlet, uluslararası hukukun ve
uluslararası insani hukukun mutlak normlarına aykırı hareket
edemez.
17) Terör eylemi mağdurlarına tazminat ödenmesi konusunda
terör faili, organizatörleri ya da mali destekçilerinin mal varlığına el
konulması ile tazminatın ödenememesi durumunda devlet, kendi
topraklarında gerçekleşen bir terör eylemi sonucu mağdur olanlara
tazminat ödenmesine katkıda bulunmalıdır.
4. AVRUPA BİRLİĞİ (AB) ve TERÖRLE MÜCADELE
İkinci Dünya Savaşı sonrasında, Avrupa’da kalıcı bir barış oluşturma
çabaları kapsamında AB’nin ilk formu olan Avrupa Kömür ve Çelik
Topluluğu (AKÇT) 1951 yılında Belçika, Federal Almanya, Lüksemburg,
Fransa, İtalya ve Hollanda’dan oluşan 6 üye ile kurulmuş oldu. Günümüz
itibariyle AB’ye üye 28 ülke bulunmaktadır (https://ab.gov.tr/_105.html).
Avrupa Birliğinin bünyesinde AB’nin temel politikalarını saptayan ve
yönlendiren bir organ olan "Avrupa Konseyi" (European Council)
bulunmaktadır. Fakat bu organ, 1949 yılında kurulmuş ayrı bir uluslararası
kuruluş olan "Avrupa Konseyi" (Council of Europe) ile karıştırılmamalıdır
(Pazarcı, 2016: 200).
Avrupa Birliği, toplumun güvenliğine yönelik tehditleri sadece askeri
konular ile sınırlamamakta; güvenliğe dair aldığı önlemleri ekonomik,
toplumsal, çevresel ve insani güvenlik konularına da yöneltmektedir
(Buzan, 2015: 182).
472
472
Küresel olarak terörle mücadele ve Avrupa’yı daha güvenli hale
getirmek için AB tarafından 2005 yılında AB Terörle Mücadele Stratejisi
kabul edilmiştir. Bahse konu strateji, önleme, koruma, sürdürme ve cevap
verme olmak üzere 4 bileşenden oluşmaktadır.
Stratejinin “önleme” bileşeni, radikalleşme ve terörist alımı sebeplerine
odaklanmaktadır. Bu kapsamda, 2008 yılında benimsenen Radikalleşme ve
Teröre Alım ile Mücadele AB Stratejisi, 2014 yılında revize edilmiştir.
Böylece, 2013 yılının başından itibaren, radikalleşme ve yabancı terörist
savaşçıları sorunları AB tarafından gündeme alınmış ve özellikle Ocak
2015’te Paris’teki terör saldırılarının ardından vatandaşların güvenliğini
sağlama, radikalleşmeyi önleme ve uluslararası ortaklarla işbirliği yapma
önerilerinin uygulanması öncelik kazanmıştır.
Terörle mücadele AB Stratejisinin ikinci bileşeni olan “koruma”
bileşeni kapsamında, vatandaşları ve altyapıyı korumak ve saldırılara karşı
hassasiyeti azaltmada AB dış sınırlarının korunması, ulaştırma
güvenliğinin iyileştirilmesi, stratejik hedeflerin korunması ve kritik
altyapının kırılganlığının azaltılması için Nisan 2016’da Yolcu Adı Kaydı
(Passenger Name Record, PNR) verilerinin kullanımını düzenleyen bir
yönerge kabul edildi ve Üye Devletlere iki yıl içinde bu yeni kurallara
uyma zorunluluğu getirildi.
Üçüncü bileşen olan “sürdürme” konusunda AB, teröristlerin planlama
ve örgütleme kapasitelerini engellemek ve bu teröristleri adalete teslim
etmek için; ulusal yeteneklerin güçlendirilmesi, polis ve adli makamlar
arasında işbirliği ve bilgi alışverişinin iyileştirilmesi, terörizmin
finansmanı ile mücadele ve teröristleri destek ve iletişim araçlarından
mahrum etme konularına odaklanılmıştır.
Son bileşen olan “cevap verme” bileşeni ise, terörist saldırılarının
sonuçlarını yönetmek ve etkisini en aza indirmek, saldırı sonrasında
yaşananlarla ve mağdurların ihtiyaçları ile başa çıkma yeteneklerini
geliştirmeye odaklanmıştır (https://www.consilium.europa.eu/en/policies/
fight-against-terrorism/eu-strategy/).
5. MALİ EYLEM GÖREV GÜCÜ (FATF) ve TERÖRLE
MÜCADELE
Mali Eylem Görev Gücü (FATF), 1989 yılında G-7 ülkeleri tarafından
finansal sistemin suç amacıyla kullanılmasının ve kara para aklamanın
önlenmesi amacıyla uluslararası politika ve standartlar üretilerek tedbirler
oluşturulması için kurulmuş olan uluslararası bir kuruluştur. FATF
tarafından, üye ülkelerin kara para aklama ve terörün finansmanı ile
473
473
mücadele etme sistemlerinin yeterliliğini ölçmek amacıyla kırk adet
tavsiyeden oluşan metin yayınlamış üye ülkelerin yerine getirmesi gereken
standartları içerir (Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı, 2017: 720-
721).
FATF tarafından yayınlanan “40 Tavsiye” metninde ülkelerin uymaları
gereken temel önlemler şunlardır: (FATF Recommendations, 2012-2018)
Riskleri belirleme, politikalar geliştirme ve iç koordinasyonu
sağlama,
Kara para aklama, terör finansmanı ve çoğalma finansmanının
takibi,
Finans sektörü ve diğer belirlenmiş sektörler için önleyici
tedbirler uygulama,
Yetkili makamlar (soruşturma, kolluk kuvvetleri, denetim
makamları vb.) ve diğer kurumsal önlemler için yetki ve
sorumluluklar oluşturma,
Tüzel kişilerin ve anlaşmaların yararlı mülkiyet bilgilerinin
şeffaflığını ve geçerliliğini artırma,
Uluslararası işbirliğini kolaylaştırma.
FATF tarafından geliştirilen bu tavsiyeler, 180’den fazla ülke
tarafından onaylanmış ve kara para aklama ve terörün finansmanı ile
mücadele için uluslararası bir standart olarak kabul edilmiştir (FATF
Recommendations, 2012-2018).
Terörün finansmanı ile mücadele etmek için FATF tarafından
geliştirilen tavsiyelere baktığımızda; terörist finansmanın suçlaştırılması
için üye ülkelerin Terörizmin Finansmanının Önlenmesine İlişkin
Uluslararası Sözleşme temelinde terör finansmanı ile mücadele etmesi,
sadece örgütlerin değil, bireysel teröristlerin de bu kapsama alınması,
terörizm ve terörizmin finansmanı ile ilgili mali yaptırımlar getirilmesi ve
kar amacı gütmeyen kuruluşların kötüye kullanılmasını önlemek için
tedbirler alınması gerektiği vurgulanmaktadır (FATF Recommendations,
2012-2018).
6. NATO ve TERÖRLE MÜCADELE
İkinci Dünya Savaşının yol açtığı yıkımın ardından 4 Nisan 1949
tarihinde üye ülkelerin özgürlük ve güvenliklerini korumak adına
Washington’da imzalanan bir anlaşma ile kurulan Kuzey Atlantik
Antlaşması Örgütü (NATO); ittifak, demokrasi, bireysel özgürlük,
474
474
hukukun üstünlüğü ve uyuşmazlıkların barışçı yollardan çözümü gibi
müttefiklerin ortak değerlerine sahip çıkarak, bu değerleri Avrupa-Atlantik
bölgesinde yaymaya çalışmaktadır. 29 üye ülkeye sahip olan NATO,
Kuzey Amerika ve Avrupa’nın güvenliğinin bölünmezliğini
simgelemektedir. Kuzey Atlantik Antlaşmasının 5. maddesinde,
NATO’nun bir saldırı veya saldırı tehdidine karşı üyelerini savunma ve bu
amaçla, bir üyesine yapılacak saldırıyı tüm üyelerine yapılmış varsayma
ilkesine dayanmaktadır (http://www.mfa.gov.tr/nato-tarihce.tr.mfa).
NATO’ya göre terörizm, uluslararası toplumun birlikte ele alması
gereken ve sınır, milliyet veya din tanımayan kalıcı bir küresel tehdittir.
NATO’nun terörle mücadele konusundaki çalışmaları, tehdide karşı
farkındalığı artırmak, hazırlık ve reaksiyon kapasitesini geliştirmek, üye
ülkelerle ve diğer uluslararası aktörlerle etkileşimi arttırmaya
odaklanmaktadır (https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_77646.htm).
11 Eylül 2001 tarihinde ABD’de yaşanan terör saldırılarına kadar
NATO uzun süredir terörizm olgusuna eğilmemiştir. Bahse konu saldırılar
sonrasında ise hızlı bir şekilde bir dizi iyileştirici önlemler alınmıştır
(http://sam.gov.tr/wp-content/uploads/2012/01/Anton-Bebler. pdf). Zira
11 Eylül saldırılarına maruz kalan Dünya Ticaret Merkezi, birçok ülkeden
ve milletten çalışan barındıran dünya ekonomik sisteminin bir sembolü
olması dolayısıyla buraya yapılan saldırı da dünyanın dikkatini çekmiştir
(Örgün, 2001: 39). Böylece tüm dünyayı etkileyen bu saldırılar sonrasında
NATO, bu küresel tehdide karşı önlemler almaya başlamıştır. 2002 yılında
geliştirilen NATO’nun Teröre Karşı Savunmaya Yönelik Askeri Konsepti
(NATO’s Military Concept for Defence Against Terrorism), NATO ve üye
ülkelerin gerçek bir terör tehdidiyle karşı karşıya olduğunu ve terörist
gruplarla mücadele etmek için askeri operasyonlar yönetmeye hazır bir
durumda olunmasının gerektiğini belirtmiştir.
NATO’nun terörle mücadelede askeri operasyonlara yönelik
benimsediği 4 konu vardır. Bunlar: Anti-terörizm, sonuç yönetimi, ‘counter
terrorism’ ve askeri işbirliğidir. Teröre Karşı Savunmaya Yönelik Askeri
Konsepti ile birlikte NATO’nun birinci rolü anti-terörizm olmuştur. Anti-
terörizm savunmaya yönelik olup daha pasif önlemleri içerir. İnsanların,
malların savunmasızlığını azaltmaya yöneliktir. Konsept’e göre
NATO’nun ikinci rolü sonuç yönetimidir. Sonuç yönetiminden kasıt,
terörizmin yıkıcı etkilerini hafifletmek için önlemler almaktır. NATO’nun
üçüncü rolü olan counter terrorism, taarruza yönelik olup daha aktif
önlemleri içerir. Bu kapsamda, “NATO Response Force”, NATO Standing
Naval Forces” ve “NATO Reaction Force” kurulmuştur. Terörle
mücadelede NATO’nun dördüncü rolü olan askeri işbirliği kapsamında
475
475
NATO; Birleşmiş Milletler, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı ile
Avrupa Birliği gibi uluslararası kuruluşlarla işbirliği yapmış, bunun
yanında Barış için Ortaklık (PfP), Akdeniz Diyalogu (MD) ve İstanbul
İşbirliği Girişimi (ICI) gibi stratejik ortaklıklar geliştirmiştir. (Akdoğan,
2009, ss.20-21).
7. AVRUPA GÜVENLİK VE İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (AGİT) ve
TERÖRLE MÜCADELE
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Soğuk Savaş döneminde
bloklar arasında düzenli diyalog kurmak, gerginliği ve anlaşmazlıkları
azaltmak ve bu sayede Avrupa’da güvenliğin artırılmasını sağlamak
amacıyla, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı (AGİK) adı altında
kurulmuş, 1994 Budapeşte Zirvesi’nde bir uluslararası teşkilata
dönüştürülerek, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı-AGİT adını
almıştır. AGİT’in amacı, siyasi-askeri, ekonomi-çevre ve insani boyutlarda
ilke, norm ve standartlar geliştirmek ve katılımcı devletlerin
demokratikleşme, hukukun üstünlüğü ve insan haklarına saygı
alanlarındaki çabalarına destek ve yardım işlevi görmektedir. Ülkemiz
AGİT’in kurucu üyeleri arasında yer almaktadır (http://www.
mfa.gov.tr/turkiye-ve-avrupa-guvenli-ve-isbirligi-teskilati-_ agit_.tr.mfa).
AGİT bünyesindeki ülkeler, "güvenliğin bölünmezliği" ilkesi
temelinde kendi güvenliklerini sağlarken, diğer katılımcı ülkelerin
güvenliklerine zarar vermekten kaçınmayı taahhüt etmekte, ortak
güvenliği sağlamak adına işbirliğine dayalı bir güvenlik stratejisi
benimsemektedirler. İşbirliğine dayalı güvenlik anlayışı özellikle 11 Eylül
terör saldırıları sonrası önem kazanmış, bu tarihten itibaren AGİT,
güvenliği tehdit eden terörizm, örgütlü suç, uyuşturucu, silah ve insan
kaçakçılığı gibi alanlarda da mücadeleyi geliştirmeye yönelmiştir
(Özgöker ve Batı, 2017: 54).
AGİT, terörün herhangi bir ırk, milliyet veya din ile olan ilişkisini kesin
olarak reddederek, motivasyonu veya menşei ne olursa olsun, terörü ciddi
bir suç olarak görmekte, tüm şekil ve tezahürlerinde terörizmi önlemek ve
mücadele etmek için etkili önlemler almak konusunda kararlılığını
sergilemektedir. AGİT’in terörle mücadele faaliyetleri için stratejik odak
alanları şunlardır; (https://www.osce.org/countering-terrorism)
Teröre karşı uluslararası yasal çerçevenin uygulanmasının teşvik
edilmesi ve terörizmle ilgili cezai konularda uluslararası hukuki
işbirliğinin arttırılması,
476
476
Çok boyutlu bir yaklaşımın ardından terörizme yol açan şiddetli
aşırılıkçılık ve radikalleşmeye karşı koymak,
Terörizmin finansmanının önlenmesi ve bastırılması,
İnternetin terör amaçlı kullanımına karşı koymak,
Terörle mücadele konularında, özellikle de Devlet makamları ile
özel sektör (iş dünyası, sanayi), ayrıca sivil toplum ve medya
arasındaki kamu-özel ortaklıkları aracılığıyla diyalog ve
işbirliğini teşvik etmek,
Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin 1540 (2004) sayılı
kararıyla, kitle imha silahlarının yayılmasının önlenmesine
yönelik ulusal çabaların güçlendirilmesi,
Seyahat belgesi güvenliğinin güçlendirilmesi,
Terörle mücadele önlemleri bağlamında insan haklarını ve temel
özgürlükleri teşvik etmek ve korumak.
Sonuç
Büyüyen ve gelişen dünyamızda küresel bir tehdit haline gelen terör
olgusu ile mücadele sadece ilgili ülkelerin değil, uluslararası kuruluşların
da gündeminde ön sıralarda yer almaktadır. Bu bağlamda, Kuzey Atlantik
Antlaşması Örgütü (NATO), Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Avrupa
Birliği, Mali Eylem Görev Gücü (FATF) ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği
Teşkilatı (AGİT) gibi uluslararası kuruluşların terörle mücadele çabaları
incelendiğinde, teröre zemin hazırlayan sosyal olguların bertaraf edilmesi
terörü olmadan önce engellemek açısından önem kazanırken, terörün
beslendiği mali kaynakları önlemek de bir o kadar öne çıkmaktadır. Buna
ek olarak terörle mücadele tedbirleri kapsamında hukukun üstünlüğü ve
insan haklarının gözetilmesi de anılan uluslararası kuruluşların sık sık dile
getirdiği konulardandır. Terör konusu etkisi bakımından hızlı yayılan ve
sınır aşan bir özelliğe sahip olması nedeniyle sadece terörden mustarip
ülkelerin değil, küresel bağlamda mücadele edilmesi gereken, her ülkenin
ve uluslararası kuruluşun elini taşın altına koyarak bu konuda çalışması ve
işbirliği yapması gereken bir tehdittir. Bu kapsamda, terörle mücadele
konusu tüm devletlerin insanlığa karşı yerine getirmesi gereken bir
ödevdir. Bu ödevin layıkıyla yerine getirilebilmesi için eşitler arasında
birinci ya da bizim oğlan-bizim kız anlayışının terk edilmesi ve eşit ve adil
bir dünya düzenine ulaşacak adımların atılması anlayışının benimsenmesi
gerekmektedir.
477
477
Kaynakça
23 Eylül 1971 tarihli Sivil Havacılığın Güvenliğine Karşı Yasa Dışı
Eylemlerin Engellenmesine İlişkin Montreal Sözleşmesi’ne Ek Protokol
(24 Şubat 1988). https://www.mcgill.ca/iasl/files/iasl/ montreal1988.pdf
Akdoğan, Ö. (2009). “The Role of United Nations (UN), North Atlantic
Treaty Organization (NATO) and European Union (EU) in Countering
Terrorism”. Coe-Dat Newsletter, 2/11, 14-23.
Arı, T. (2008). Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika. Marmara Kitap
Merkezi. (7. baskı). Bursa.
Avrupa Birliğinin Tarihçesi. https://ab.gov.tr/_105.html, Erişim Tarihi:
08.05.2019.
Avrupa Konseyi. http://www.mfa.gov.tr/avrupa-konseyi_.tr.mfa, Erişim
Tarihi: 08.05.2019.
Başak, C. (2012). Uluslararası Örgütler. Seçkin Yayıncılık. (2. baskı).
Ankara.
Birleşmiş Milletler Teşkilatı ve Türkiye. http://www.mfa.gov.tr/ birlesmis-
milletler-teskilati-ve-turkiye.tr.mfa, Erişim Tarihi: 08.05.2019.
Buzan, B. (2015). Uluslararası İlişkilerde İngiliz Okulu. Röle Akademik
Yayıncılık. İstanbul.
Claude, I. L. (1958). Swords Into Plowshares The Problems and Progress
of International Organization. Random House, New York.
Council of Europe Convention on the Prevention of Terrorism No.196
(16.05.2005), https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServ
ices/Display DCTMContent? documentId=09000016808c3f55
Countering terrorism. https://www.nato.int/cps/en/natohq/topics_
77646.htm, E. T.: 05.05.2019.
Countering terrorism. https://www.osce.org/countering- terrorism, Erişim
Tarihi: 08.05.2019.
Çağıran, M. E. (2014). Uluslararası Örgütler. Turhan Kitabevi Yayınları.
Ankara.
Çelik, F. A. (2008). “Çalışma Alanı Olarak Kamu Politikası: Tarihsel ve
Düşünsel Kökler Üzerine”. Amme İdaresi Dergisi, 41(3): 41-72.
Diplomatik Ajanlar da dahil olmak üzere Uluslararası Koruma Altındaki
Kişilere Karşı Suçların Önlenmesi ve Cezalandırılmasına İlişkin BM
478
478
Sözleşmesi, (14.12.1973). http://legal.un.org/ilc/texts/instruments/
english/conventions /9_4_1973.pdf
EU counter-terrorism strategy. https://www.consilium.europa.eu/en/
policies/fight-against-terrorism/eu-strategy/, Erişim tarihi: 06.05.2019,
FATF (2012-2018). International Standards on Combating Money
Laundering and the Financing of Terrorism & Proliferation, FATF, Paris,
France, www.fatfgafi.org/recommendations.html
Giddens, A. (1996). The Consequence of Modernity. Polity Press,
Cornwall.Guidelines On Human Rights And The Fight Against Terrorism
(11.07.2002). https://www.coe.int/t/dlapil/cahdi/Source/Docs
2002 /H_2002_4E.pdf
Gül, H. (2015). “Kamu Politikası Analizi, Yöntemleri ve Teknikleri”.
Yasama Dergisi, 29: 5-29.
International Law Commission, ‘Report of the International Law
Commission, Fifty-fifth Session’ [5 May–6 July and 7 July– 8 August
2003] GAOR 58th Session, Supp 10 (A/58/10)
Kamu Düzeni ve Güvenliği Müsteşarlığı. (2017). Güvenlik Terimleri
Sözlüğü. Uluslararası Piri Reis Kültür Ajansı, Ankara.
Kıta Sahanlığında Bulunan Sabit Platformların Güvenliğine Karşı Yasadışı
Eylemlerin Önlenmesine Dair Protokol (10.03.1988). Erişim Adresi:
https://www.unodc.org/pdf/crime/terrorism/Commonwealth_
Chapter_10.pdf
Kulaç, O. ve Çalhan, H. S. (2013). “Bir Kamu Politikası Süreci Analizi:
Milli Eğitim Bakanlığı ve Yükseköğretim Kurulu Yurtdışı Lisansüstü
Bursları”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 5(10): 205-
225.
Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü-NATO. http://www.mfa.gov.tr/nato-
tarihce.tr.mfa, Erişim Tarihi: 05.05.2019.
Lyngbo, M, Yenisey, F, Topçu, N.K, Tozman, Ö. ve Şahin, K. (hzl.).
(2012). “Terör Kavramı”, Örgütlü Suçlar ve Terör Suçları Eğitim Modülü.
Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi Ortak Projesi, (83-126).
NATO and Transnational Terrorism. http://sam.gov.tr/wp-
content/uploads/2012/01/Anton-Bebler.pdf, Erişim Tarihi: 08.05.2019.
479
479
Nükleer Maddelerin Fiziksel Korunmasına ilişkin Viyana Sözleşmesi
No.24631, (30.03.1980), Erişim Adresi: https://treaties.un.org/doc/Pub
lication/UNTS/Volume%201456/volume-1456-I-24631-English.pdf
Örgün, F. (2001). Küresel Terör. Okumuş Adam Yayınları, İstanbul.
Özgöker, U. ve Batı, G.F. (2017). Uluslararası Siyasi, Askeri, Ekonomik
ve Sosyo-Kültürel Örgütler. Der Yayınları, İstanbul.
Pazarcı, H. (2016). Uluslararası Hukuk. Turhan Kitabevi Yayınları.
Ankara.
Rehine Alınmasına İlişkin Uluslararası BM Sözleşmesi No.21931,
(17.12.1979), Erişim Adresi: https://treaties.un.org/doc/db/Terrorism
/english-18-5.pdf
Roma’da yapılan Denizde Seyir Güvenliğine Karşı Yasadışı Eylemlerin
Önlenmesi Sözleşmesi (SUA Sözleşmesi) (10.03.1988). Erişim Adresi:
http://oceansbeyondpiracy.org/sites/default/files/SUA_Conven
tion_and_Protocol.pdf
Sivil Havacılığın Güvenliğine Karşı Yasa Dışı Eylemlerin Engellenmesine
İlişkin Montreal Sözleşmesi No. 14118, (23.09.1971).
https://treaties.un.org/doc/Publication/UNTS/Volume%20974/volume-
974-I-14118-English.pdf
Terörist Bombalama Eylemlerinin Önlenmesine Dair Uluslararası BM
Sözleşmesi (15.12.1997). Erişim Adresi:
https://www.refworld.org/docid/3dda06ddc.html
Terörizmin Finansmanının Önlenmesine Dair Uluslararası Sözleşme
(09.12.1999). Erişim Adresi: https://www.un.org/law/cod/finterr.htm
Terrorism. https://www.britannica.com/topic/terrorism, Erişim Tarihi:
05.06.2019.
Türkiye ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT).
http://www.mfa.gov.tr/turkiye-ve-avrupa-guvenli-ve-isbirligi-teskilati-
_agit_.tr.mfa, Erişim Tarihi: 08.05.2019.
Türkiye Barolar Birliği. (2006). Türkiye ve Terörizm Raporu. TBB
Yayınları: 107, Ankara.
Uçakların Yasadışı Yollarla Ele Geçirilmesinin Önlenmesine İlişkin Lahey
Sözleşmesi (16.12.1970).http://www.oas.org/juridico/mla/en/
treaties/en_conve_suppre_unlaw_seiz_aircr_sig_the_hague_1970.pdf
480
480
UN Global Counter-Terrorism Strategy. https://www.un.org/counterte
rrorism/ctitf/un-global-counter-terrorism-strategy#plan, Erişim tarihi:
05.05.2019.
481
481
MEMNUNİYET ÖLÇME/DEĞERLENDİRME SÜRECİ VE
YÖNETSEL ROLLERE ETKİSİ: KONAKLAMA
İŞLETMESİ ÖRNEĞİ
Tekiner KAYA1
Özet
Yöneticinin kurum performansını kontrol etmesi ve elde edilen çıktıları
değerlendirerek süreci yeniden yapılandıracak kararlar alması, planlarını
revize ederek yeni politikalar geliştirmesi kurum başarısı için kritik öneme
sahiptir. Diğer yandan yöneticinin tüm bu süreci tüm paydaşlar ile birlikte
gerçekleştirmesi, çok daha etkili çıktılar üretecek, yöneticinin yönetsel
işyükünü de belirgin şekilde azaltacaktır. Kurumsal öğrenmeye katkı
sağlayacak proaktif süreçlerin yapılandırılması ve ilgili sistemlerin
kurulması, yöneticilerin rollerini, problem çözen yöneticiden kurumsal
gelişime odaklanan yöneticiye doğru kaydırmaktadır.
Konaklama işletmelerinde memnuniyet ölçme/değerlendirme süreçleri,
kurumlar için önemli geribildirimler sunmakta, kurumsal öğrenmeye katkı
sağlamakta ve bağımsız bir değerlendirici görevi görmektedir. Etkin bir
yapılandırılma durumunda, kurumların adeta birer kalite gardiyanlarıdır.
Bu katkıların dışında, bu çalışmada, yapılandırılmış bir memnuniyet
ölçme/değerlendirme sürecinin, yönetim kademesindeki rolleri nasıl
etkilediği ve kurum kültüründe meydana getirdiği değişimler, kurum
performansına olan etkisi bir otel işletmesinde yapılan toplam 387 anket
çalışması ve yöneticiler ile yapılan mülakatlardan elde edilen cevaplar
çerçevesinde incelenmiştir. Hipotez testleri sonucu elde edilen bulgular,
memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrası, konaklama
işletmelerinde emek yoğun süreçlerde (14 kriterin 9’unda) performansta
anlamlı bir artış olduğunu (% 7); çalışanların işletme süreçlerine daha etkin
bir şekilde katılabildiğini; yönetimin, kontrol fonksiyonunu yerine
getirmek için harcadığı zaman ve eforun azaltılabildiğini göstermektedir.
Ayrıca kurumun çıktıyı değerlendiren yapıdan, girdiyi yönetebilen proaktif
bir yapıya dönüşebildiğini de ortaya koymaktadır.
Anahtar Kelimeler: Memnuniyet ölçme/değerlendirme, Yönetsel rol,
kurum performansı, yönetim kontrol fonksiyonu.
CUSTOMER SATISFACTION MEASUREMENT/EVALUATION
PROCESS AND ITS EFFECT TO MANAGERIAL ROLES
1 Dr. Öğretim Üyesi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi,
482
482
ABSTRACT
Controlling the corporate performance, making decisions for
restructuring the process via evaluating outputs, developing new policies
by revising plans are crucial for managers for corporate success. On the
other hand, managing this process by incorporating all partners in
corporate will generate more efficient outputs and reduce the managerial
workload significantly. Structuring the proactive processes which
contribute the organizational learning shifts managers’ roles from problem
solving to managers that focus on corporate development.
Customer satisfaction measurement/evaluation processes in hospitality
sector represent important feedbacks, support organizational learning and
have a role as an independent assessor. In case an effective establishment,
it is a simply quality guardians for organizations. In addition to these
contributions, in this study, it is analysed that how a well-structured
customer satisfaction measurement evaluation process effects role on
management level, corporate culture, corporate performance in a hotel via
387 satisfaction questionnaires and structural interviews with managers of
hotel. Findings show that it is statistically significant that performance of
the labour-intensive processes (9 over 14 criteria) increased %7 after
establishment of customer satisfaction measurement/evaluation process; it
is possible to reduce efforts and time for managerial controls. Furthermore,
corporate transformation from evaluating the outputs towards managing
the inputs proactively is also observed.
Keywords: Customer satisfaction measurement/evaluation, Managerial
role, corporate performance, management control function
1- GİRİŞ
Konaklama işletmelerinde faaliyet gösteren pek çok kurum yöneticisi,
yüksek müşteri memnuniyetinin orta ve uzun vadede doluluk oranlarını
önemli ölçüde arttıracağını, fiyat politikasında elastisiteyi düşüreceğini ve
gelir yönetiminde kurum için önemli katkılar sunacağını bilmektedir.
Memnuniyet, müşterinin ürün ya da hizmete geri dönmesi demek iken,
memnuniyetsizlik tam tersi bir durum ortaya koymaktadır (Assael, 1987,
s.47). Bu yol ayrıca, en ucuz ve en etkili tanıtım faaliyetleri alternatifleri
arasında yer almaktadır.
Bir konaklama işletmesinde birey memnuniyeti, aslında beklenen ve
gerçekleşen çıktı miktarları mukayesesidir. Burada beklenti, ihtiyaçlar,
amaçlar, geçmiş deneyimler ve alternatif imkânlara bağlı değişkenlik
gösterebilen kişisel/örgütsel standartlardır (Pizam, Shapoval ve Ellis,
483
483
2016, s. 2-3). Memnuniyet ölçümü ise, ağırlıklı olarak müşteri memnuniyet
anketleri kullanılarak yapılmaktadır. Bu süreçte amaç, hem müşteriden
ürün ya da hizmet ile ilgili ihtiyaçlarının karşılanması sürecinde neyin daha
farklı yapılması gerektiğine ilişkin bilgi toplamak, hem de mevcut
kurumun müşteri isteklerini ne oranda karşıladığını ölçümlemektir (Vavra,
1997, s.28).
Müşteri memnuniyet ölçümünde amaç kurumdan kuruma değişmekle
birlikte, genellikle 5 temel amaç çerçevesinde süreç yapılandırılmaktadır
(Naumann (1995, s.2-7);
Müşteriye yakın olmak: Müşteri için değer yaratan süreçleri
anlamak, müşteri karar sürecinde etkili olan değişkenleri ortaya
koyabilmek ve kurumun bu süreçteki performansını ortaya
koyabilmek
Sürekli gelişimi ölçmek: Her bir müşteri özelindeki değerler ile
kurum içerisinde katma değer yaratan süreçlerin birbiri ile
etkilişimini maksimize etmek ve bunu yapısal olarak oluşturulmuş
ve tüm süreci değerlendiren tutarlı bir form ile gerçekleştirmek.
Müşteri Odaklı Gelişimi Başarmak: Kapsamlı bir veritabanı
geliştirerek, yenilik kaynaklarını (müşteriler bazında)
yaratabilmek.
Güçlü ve Zayıf Yanlarını Ölçümlemek/Belirlemek: Alternatifler
arasından, rekabetçi ürün/hizmet seçim sürecinde, müşteri
algılarının belirlemek. Mevcut müşterilere ek olarak, potansiyel
müşteriler için de benzer çalışmalar yapmak
Müşteri memnuniyeti verilerinin, dahili sistem ile entegrasyonu
sağlamak
Günümüzde konaklama işletmelerinin kullandığı ve kimisi kuruma özel
kimisi genel pek çok memnuniyet ölçüm anketleri bulunmaktadır. Bu
anketler, pek çok konu başlığında kurum faaliyetleri ile ilgili müşterilerden
geribildirim almayı amaçlamaktadır.
Literatürde yer alan pek çok çalışma, kaliteli hizmet ve ürünün garanti
altına alınmasının, kurumlar için uzun vadede karlı politikalar olduğunu
belirtmektedir (Martin, 1986, Croby vs., 1990; Tornow ve Wiley, 1991;
Tsa, 1994). Yine bu alanda yapılmış ampirik çalışmalarda, müşteri
memnuniyeti ile karlılık arasında pozitik bir ilişki olduğu ortaya
konmaktadır (Anderson vs., 1994; Johnson vd., 1996; Eklof vd., 1999;
Zeithami, 2000). Dabholkar (1996) kaliteli ve standart hizmet veren
çalışanların problemleri hızlı bir şekilde çözdüğünü, daha kolay empati
484
484
kurabildiklerini, iş güvenliğine ve kurallara daha çok önem verdiklerini
belirtmektedir.
Diğer yandan insan, görev ve sorumluluklarını ne oranda yerine
getirdiğine ilişkin kontrol edilmek zorundadır. Standart işin oturtulması
için bu süreç kaçınılmazdır. Fakat bu süreç, sadece belirli dönem boyunca
yapılmalı, çalışanın işini standart bir şekilde yaptığına yetkili kişiler
tarafından kanaat getirilmişse, %100 kontrol süreci kesilerek belirlenen
performans göstergeleri çerçevesinde periyodik kontroller/ölçümler
yapılmalıdır. Henry Ford da bu konuda “Kalite kimse bakmadığı zaman,
doğru şeyleri yapmaktır” der. Şayet kurum çalışanlarından doğru işleri
yapmasını, sorumluluk almasını ve verimli çalışmasını ve şirkete kendisini
adamasını istiyorsa, çalışanların saygısını kazanmalıdır. Bunu da sürekli
onları kontrol ederek gerçekleştiremez. Diğer yandan kontrol edilmeyen
süreçlerde, bir süre sonra problemler, hatalar, sorunlar çıkması
muhtemeldir. Bu süreçte tasarlanan kontrol mekanizmasının nasıl olması
gerektiği önem kazanmaktadır.
Çalışma, memnuniyet ölçme/değerlendirme sürecinin, yönetsel rollere
etkisini ve bu alanda meydana gelen değişimleri inceleyen bir çalışmadır.
Bu alanda yapılan çalışmalar memnuniyet ölçme ve değerlendirmenin
kurum üzerindeki etkilerini genellikle, , entegrasyonun sağlanması,
yaratılan değerin arttırılması, problemlerin ortaya konması ve çözülmesi,
memnuniyetin arttırılması, gelişimin ölçülmesi ve değerlendirilmesi
başlıkları altında incelemişlerdir. Bu çalışma ise, önce memnuniyet
ölçme/değerlendirme sürecinin performansta yarattığı değişimi incelemek,
şayet burada bir artış olmuşsa da, bu artışın yönetsel rollerde yarattığı
değişimleri ortaya koymak amaçlanmaktadır. Bu amaçla çalışma şu şekilde
ilerlemektedir. İkinci bölümde, çalışmanın amacı, üçüncü bölümde
kullanılan veri yapısı ve dördüncü bölümde de çalışmada kullanılan
yöntem açıklanmıştır. Beşinci bölümde elde edilen bulgular özetlenmiş ve
altıncı ve son bölümde sonuçlar değerlendirilmiştir.
2- ÇALIŞMANIN AMACI
Müşteri anketleri her ne kadar geçmiş verilerden elde edilen
geribildirimlerle sistemi geliştirmeyi amaçlasa da, kurum performansını
sürekli olarak denetleyen bir yapıya da sahipdir. Bir konaklama
işletmesinde, odalarda ya da ortak kullanım alanlarında, restaurantta veya
kahvaltı salonunda bulunan memnuniyet anketleri, çalışanlar tarafından
birer ”kalite gardiyanı” olarak görülebilir. Eşzamanlı üretim ve tüketimin
gerçekleştirildiği bu kurumlarda anketler, çalışanları sürekli kontrol eden
bir göz olarak kaliteyi güvence altına almakta rol alabilirler. Bu
485
485
yaklaşımla, memnuniyet anketlerinin, yönetim fonksiyonlarından denetim
fonksiyonunu ifa eden bir araç olduğu da düşünülebilir. Bu çerçevede
memnuniyet anketleri, kurumsal bir proaktif yaklaşım aracı olarak
görülebilir. Çalışma kapsamında incelenecek ve irdelenecek olan araştırma
soruları ise şu şekilde belirlenmiştir: Hizmet sunum kalitesinin ölçümünde
kullanılan yöntemlerden biri olan gizli müşteri uygulamaları gibi
memnuniyet anketleri de, çalışanlar üzerinde ürün/hizmet kalitesini
güvence altına almakta rol oynamakta mıdır? Çalışanlar, kendilerinden
memnun olmayan müşterilerin, bu memnuniyetsizliklerini dile
getirecekleri bir aracın onların yanıbaşında olmaları dolayısı ile daha iyi
bir performans gösteriyor olabilirler mi? Bu kapsamda, çalışanlarını
sürekli olarak kontrol etmek isteyen yönetici profilinin de iş yükü azalır
mı?
3- VERİ
Memnuniyet anketlerinde performansı ölçülen kritik faaliyetler,
resepsiyon hizmetleri, oda konforu, kahvaltı, akşam yemeği, teknik
hizmetler ve genel hizmetler başlıkları altındaki faaliyetlerdir.
Memnuniyet düzeyleri, 6 başlık altında toplanan 15 kriter aracılığıyla 5’li
likert ölçeği kullanılarak ölçülmüştür. (Ek 1). 1 Mayıs 2018 – 31 Temmuz
2018 döneminde elde edilen toplam 220 anketten 22 tanesi, verilerin özenli
doldurulmuş olmaması, çok fazla miktarda eksik veri içermesi, olağandışı
aksaklıklardan kaynaklı memnuniyetsizlik vakaları gözardı edilmiş ve
toplamda 198 anket analize tabi tutulmuştur. 1 Ağustos 2018 tarihinden
itibaren, anketler her ay düzenli şekilde analiz edilmeye başlanmış, düzenli
toplantılarla çalışanların katıldığı toplantılarda kendileri ile paylaşılmış
(ilk toplantı 1 Ağustos 2018 tarihinde yapılmıştır) ve yine bu toplantılarda
sorunlar ilgili birim ve çalışanlarla irdelenmiştir. 15 ağustos tarihinden
itibaren de, yine 31 Ekim 2018 tarihine kadar elde edilen 219 anketten yine
30 tanesi yukarıda bahsedilen sebepler dolayısı ile değerlendirmeye
alınmamış ve189 anket analize dâhil edilmiştir.
Veri setine ilişkin ortalama düzeyler ve gözlem sayıları tablo 1’de
görülmektedir.
Tablo 1. Ortalama düzeyler
Memnuniyet Ölçüm
Kriterleri
Ortalama Düzeyler ve Gözlem Sayıları
Grup 1
Ort.
Düzey
N1
Grup 2
Ort.
Düzey
N2
486
486
Resepsiyon Nezaket 3.67 195 3.88 194
Resepsiyon Hizmet 3.84 185 3.85 177
Resepsiyon Problem
Çözme 3.56 187 3.78 167
Resepsiyon İletişim 3.70 192 3.75 175
Oda Rahatlık 3.61 197 3.84 196
Oda Temizlik 3.58 192 3.83 194
Oda Dekorasyon 3.85 192 3.85 192
Kahvaltı Kalite 3.63 189 3.67 184
Kahvaltı Hizmet 3.46 186 3.85 178
Akşam Yemeği Kalite 3.58 66 3.79 52
Akşam Yemeği Hizmet 3.65 64 3.90 52
Teknik Hizmet Sıcak Su 3.42 196 3.81 185
Teknik Hizmet Isınma 3.45 173 3.79 178
Genel Personel Nezaket 3.61 193 3.91 193
Genel Temizlik 3.77 190 3.89 190
4- YÖNTEM
Çalışma kapsamında öncelikle memnuniyet ölçme/değerlendirme
süreci uygulaması öncesi ile sonrası arasında performansta her bir KPI
bazında bir fark olup olmadığı test edilmiştir. İki örneklem grubu arasında
ortalamalar açısından fark olup olmadığını ortaya koymak adına, t testi
kullanılmıştır. Özellikle örneklem büyüklüğünün sınırlı olduğu ve anakütle
standart sapmasının tahmin edilemediği, anakütle parametrelerinin hipotez
testinde kullanılamadığı koşullarda tercih edilen t testinde, veriler aralıklı
ya da oransal ölçek kullanılarak ölçülmüş olmalı, veriler normal dağılmalı
ve grup varsayımları eşit olmalı varsayımları sağlanmalıdır.
Çalışma kapsamında birbirinden bağımsız 2 grup vardır. Bu gruplar,
ilgili konaklama işletmesinde Mayıs-Temmuz 2018 ayında konaklamış ve
memnuniyet anketlerini doldurmuş 189 kişiden oluşan ilk grup Ağustos -
Ekim 2018’de konaklamış ve memnuniyet anketlerini doldurmuş 198
kişiden oluşan 2. gruptur. Araştırmanın belirli bazı kısıtları ve varsayımları
ise şu şekildedir.
Araştırma sadece ilgili dönemde konaklama işletmesinde kalan ve
memnuniyet anketlerini dolduran misafirlerden elde edilen
verilerle kısıtlıdır.
487
487
Her iki misafir grubunun da benzer beklentilerinin olduğu
varsayılmıştır.
Her iki misafir grubunun ortalama oda satış fiyatları aynıdır
(Veriler analiz edildiğinde konaklanılan dönemden kaynaklı
%8’lik bir fark olduğu görülmektedir)
Anketlerin misafirler arasından rassal olarak, gönüllü bir şekilde
doldurulduğu varsayılmıştır
Anketlerin uygulanmaya başladığı ilk 3 ay (Mayıs-Temmuz
2018), çalışanların anketlerden haberlerinin olmadığı (mümkün
olduğu kadar bunun sağlanması için çaba sarfedilmiştir
çalışanların bu konudaki soruları, araştırma sonuçlarını doğrudan
etkilemesini önlemek amacı ile üzerinde durulmadan
(önemsenmeden) “geçiştirilmiş”tir.
Mayıs ve Ekim aylarında, hizmet kalitesi ve standartlarında
herhangi bir değişiklik olmadığı varsayılmıştır (Belirgin
değişiklikler yapılmamıştır)
Yukarıdaki varsayımları, gerçek iş hayatında uygulamanın zorluğu da
düşünülerek, çalışmanın daha gerçekçi sonuçlar vermesi açısından elde
edilen anketlerden, mayıs-temmuz döneminde 8, ağustos-ekim döneminde
ise 6 anket, olağandışı/beklenmedik ve çalışan kaynaklı olmayan
problemler dolayısı ile değerlendirme dışı bırakılmıştır. (Belirgin
olağandışı bir sebep olması dolayısı ile).
Memnuniyet anketleri bu süreçte çalışanları dolaylı olarak izleyen,
fakat yöneticinin gözünün sürekli çalışanlar üzerinde olmadığı, onlarda
doğrudan bir baskı-stres yaratmadığı bir kontrol aracıdır. Kontrol
mekanizmasının hem sürekli olduğu hem de geliştirici bir rol üstlendiği
halidir. Elbette bu sürecin etkinliği, sürecin nasıl yapılandırıldığına bağlı
olarak değişmektedir. Bu çerçevede, Kapadokya’da faaliyet gösteren 20
odalı bir otel işletmesinde yukarıda bahsedilen araştırma sorularına cevap
bulabilmek amacıyla toplam kalite yönetimi çerçevesinde memnuniyet
ölçme/değerlendirme süreci tasarlanmış ve uygulanmıştır. Süreçte izlenen
adımlar şu şekildedir:
1- Ölçülmek/kontrol edilmek istenen temel faaliyetlerin ve
performans kriterlerinin belirlenmesi
2- Belirlenen faaliyetlere/performans kriterlerine bağlı olarak
memnuniyet anketlerinin oluşturulması
3- Anketlerin uygulanması
488
488
4- Anket sonuçlarının aynı gün (mümkünse) yüzeysel olarak
değerlendirilmesi ve karşıönlemlerin (geçici) alınması (İlk 3 ay bu
süreç yürütülmemiştir)
5- Anket sonuçlarının her ay düzenli olarak yapılan ve tüm
çalışanların katıldığı toplantılarda çalışanlarla paylaşılması; kalıcı
karşıönlemlerin planlanması, alınması (İlk 3 ay bu süreç
yürütülmemiştir)
Yine araştırma sorularına cevap bulabilmek adına, anketler otel
odalarına yerleştirilmiş, fakat anket sonuçlarına ilişkin çalışanlarla
herhangi bir paylaşımda bulunulmamıştır. Ayrıca çalışanlara anketler ile
ilgili bilgi verilmemiştir. Anketlerin dağıtılması ve toplanması da doğrudan
otel müdürü tarafından yapılmıştır. Burada, çalışanların anket varlığından
haberdar olmamaları amaçlanmıştır. Bu 3 aylık sürede, anket
sonuçlarından elde edilen performans kaydedilmiştir. 1 Ağustos 2018
tarihinde ise anket sonuçları, tüm çalışanların olduğu bir toplantıda her bir
soru ve ilgili bölüm bazında çalışanlarla paylaşılmıştır. Anketlerde öne
çıkan problemler ve öneriler tek tek tartışılmış, her bir problemden
yönetimin bilgisi olduğu hissi çalışanlara verilmiştir. Ayrıca, ilgili ayda
tripadvisor, google, booking.com, expedia.com gibi online kanallardaki
yorumlar da irdelenmiş ve benzer çıkarımlar onlar için de yapılmıştır. Bu
toplantılar, 1 Ağustos 2018 tarihinden itibaren her ay düzenli olarak
gerçekleştirilmeye başlanmıştır. Kalite güvence sistemleri kapsamında
geliştirilen sistem, şekil 1’de genel olarak şematize edilmiştir.
Şekil 1. Kalite güvence sistem yapılandırması kapsamında oluşturulan
memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci yapılandırıldıktan ve süreç
standart bir şekilde yürütüldükten 6 ay sonra (Nisan 2019), otel yöneticileri
(Otel genel müdürü ve ön büro müdürü) ile derinlemesine mülakat
yapılmıştır. Bu süreçte de, memnuiyet ölçme değerlendirme süreci sonrası,
yönetsel rollerde ne tür değişiklikler olduğu, aşağıdaki sorular
çerçevesinde ortaya konmaya çalışılmıştır;
489
489
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrası, çalışanların
denetimi ve kontrolü sürecinde bir değişiklik yaşandı mı?
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci öncesi süreç yönetimine
göre değişen ne tür yönetsel farklılıklar
gözlemlediniz/gözlemlediniz mi?
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrasında, çalışan
motivasyonunda bir farklılık gözlemlediniz mi?
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrasında, çalışanların
“işi sahiplenme” davranışlarında, herhangi bir değişiklik
hissettiniz mi?
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrasında,
çalışanlardan gelen geribildirimlerde herhangi bir değişiklik
gözlemlediniz mi (sayı ve nitelik olarak)?
4.1 Varsayımların Kontrolü
Anket çalışmasında memnuniyet düzeyleri 5’li likert ölçeğinde
sorulmuş ve ölçülmüştür. Diğer bir deyişle bağımlı değişkenlerimiz
süreklidir. Bağımsız değişkenimiz ise kategoriktir (Grup 1 ve grup 2).
Grupların normal dağılımna ilişkin olarak yapılan normallik testinde ise,
dağılımların normal dağılım sergilediği (Sig. > 0,05) sonucuna ulaşılmıştır
(Tablo 2).
Tablo 2. Normallik Testi Sonuçları
Memnuniyet Ölçüm
Alanları
Kolmogorov
Smirnov
Test
Sonuçları
Resepsiyon Nezaket 0,09
Resepsiyon Hizmet 0,15
Resepsiyon Problem Çözme 0,12
Resepsiyon İletişim 0,08
Oda Rahatlık 0,2
Oda Temizlik 0,18
Oda Dekorasyon 0,19
Kahvaltı Kalite 0,13
Kahvaltı Hizmet 0,3
Akşam Yemeği Kalite 0,09
Akşam Yemeği Hizmet 0,1
Isınma 0,1
Sıcak Su 0,11
490
490
Genel Personel Nezaketi 0,14
Genel Temizlik 0,21
Çalışma kapsamında bağımsız örneklem t testi varyans analiz sonuçları
için bağımsız t-testi gerçekleştirilmiştir. Levene test sonuçlarına
bakıldığında, anlamlılık düzeyinin her bir performans alanı için 0,05’den
büyük ve anlamlı olduğu görülmüştür (Tablo 4).
5- BULGULAR
Bağımsız örneklem t testi, çalışanların anket uygulamasının
çalışanlarca bilinmesi ve düzenli değerlendirilmesi sürecinin
yapılandırılmasından önceki ve sonraki süreçte tutum farklarını ortaya
koymak için kullanılmıştır. Analiz sonucunda, anket uygulamasının
çalışanlarca bilinmesi ve düzenli değerlendirilmesi sürecinden önceki grup
(Grup 1) ile sonraki grup (Grup 2) arasında, resepsiyon nezaket, resepsiyon
problem çözme, oda rahatlık, oda temizlik, kahvaltı hizmet, akşam yemeği
hizmet, ısınma, sıcak su, genel personel nezaket ve genel temizlik
kriterlerinde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur. (sig.
değerleri tablo xx’de görülmektedir). Bu sonuçlar çerçevesinde resepsiyon
nezaket, resepsiyon problem çözme, oda rahatlık, oda temizlik, kahvaltı
hizmet, akşam yemeği hizmet, ısınma, sıcak su, genel personel nezaket ve
genel temizlik kriterlerinde, çalışanların anket uygulamasından haberdar
olmalarının, işletme performansı üzerinde olumlu bir etkisi olduğu
söylenebilir. Buna karşın, resepsiyon iletişim, resepsiyon hizmet, oda
dekorasyon, kahvaltı ve akşam yemeği kalite süreçlerinde ise herhangi bir
etki görülmemiştir (Tablo 3). Fakat işletme performansındaki artışın tek
sebebinin anket uygulaması olduğunu söylemek mümkün değildir. Bu
sebeple, otel yöneticileri ile anket uygulaması ve sonrasında çalışan
tutumlarındaki değişime ilişkin mülakat gerçekleştirilmiş ve sonuçlar
değerlendirilmiştir.
Tablo 3. Anket sonrası, anket öncesine göre performansı artan ve
değişmeyen alanlar
Anket Sonrası
Performansı Artan
Alanlar
Anket Sonrası
Performansta
Farklılık
Görülmeyen
Alanlar
Resepsiyon
Nezaket
Resepsiyon
İletişim
491
491
Resepsiyon
Problem Çözme
Resepsiyon
Hizmet
Oda Rahatlık Oda
Dekorasyon
Oda Temizlik Kahvaltı Kalite
Kahvaltı Hizmet Akşam Yemeği
Kalite
Akşam Yemeği
Hizmet
Isınma
Genel Temizlik
Gelen Personel
Nezaket
Elde edilen sonuçlar yorumlandığında, genel olarak çalışanların
doğrudan sürecin içerisinde olduğu operasyonlarda, performansın arttığı
görülmektedir. Buna karşın, resepsiyon iletişim ve resepsiyon hizmet
süresinde, bu çıkarıma uymayan bir durum söz konusudur. Buradan, anket
uygulaması ve paylaşımı (Şekil 1) süreci sonrası, performansta genel
olarak (özellikle emek yoğun süreçlerde) istatistiksel olarak da anlamlı bir
artış (%5,5) meydana gelmiştir. Elbette bu artışı sadece memnuniyet anketi
uygulama sürecine bağlamak doğru değildir. Fakat sürecin sadece bir anket
uygulamasından ibaret olmadığı; çalışanların sürece doğrudan dahil
edildiği; çalışanlara söz hakkı verildiği; bilgi paylaşımının düzenli olarak
yapıldığı ve sürecin sistematik ve yapılandırılmış bir şekilde işletildiği
düşünülürse, sistemin performans artışında önemli bir etkisi olduğu
söylenebilir.
Tablo 4. Bağımsız t- testi sonuçları
Levene's
Test for
Equality
of
Variances t-test for Equality of Means
F
Si
g. t
Sig.
(2-
taile
d)
Mean
Differe
nce
Std.
Error
Differe
nce
95%
Confidenc
e Interval
of the
Difference
Upp
er
Lo
wer
492
492
resepsiyon_Nezake
t
54.5
24
.0
6
-
4.0
3
.000 -.206 .051 -
.30
7
-
.106 -
4.0
3
.000 -.206 .051 -
.30
7
-
.106 Resepsiyon_hizmet .321 .5
71
-
.26
6
.790 -.011 .040 -
.09
0
.069
-
.26
6
.790 -.011 .040 -
.09
0
.068
Resepsiyon_Proble
m_cozme
28.8
17
.0
89
-
3.0
5
.003 -.214 .071 -
.35
4
-
.074 -
3.0
7
.002 -.214 .070 -
.35
1
-
.077 Resepsiyon_Iletisi
m
2.55
6
.1
11
-
1.0
1
.312 -.058 .057 -
.17
0
.055
-
1.0
1
.312 -.058 .057 -
.17
1
.055
Oda_rahatlik 52.8
98
.1
5
-
4.2
2
.000 -.230 .054 -
.33
6
-
.123 -
4.2
2
.000 -.230 .054 -
.33
6
-
.123 Oda_temizlik 53.9
74
.2
5
-
4.1
2
.000 -.249 .060 -
.36
7
-
.130 -
4.1
1
.000 -.249 .060 -
.36
8
-
.130 Oda_dekorasyon .001 .9
70
-
.01
9
.985 -.001 .041 -
.08
1
.080
-
.01
9
.985 -.001 .041 -
.08
1
.080
Kahvalti_kalite 2.20
3
.1
39
-
.65
7
.511 -.041 .062 -
.16
3
.081
-
.65
8
.511 -.041 .062 -
.16
3
.081
Kahvalti_hizmet 106.
359
.3
9
-
5.5
83
.000 -.389 .070 -
.52
6
-
.252 -
5.6
4
.000 -.389 .069 -
.52
5
-
.253 Aksam_kalite 17.3
57
.4
2
-
1.8
5
.061 -.204 .108 -
.41
7
.009
-
1.9
9
.048 -.204 .102 -
.40
6
-
.001 Aksam_hizmet 30.7
80
.0
87
-
2.5
0
.014 -.253 .101 -
.45
3
-
.053 -
2.6
7
.009 -.253 .095 -
.44
1
-
.065 Isinma 85.7
00
.1
3
-
5.6
8
.000 -.385 .068 -
.51
8
-
.251 -
5.6
2
.000 -.385 .068 -
.51
9
-
.250 SicakSu 72.0
10
.1
6
-
5.1
4
.000 -.335 .065 -
.46
3
-
.207 -
5.1
4
.000 -.335 .065 -
.46
3
-
.207 Genel_personel_ne
zaket
129.
081
.2
0
-
5.6
6
.000 -.303 .053 -
.40
8
-
.198 -
5.6
5
.000 -.303 .054 -
.40
8
-
.197 Genel_temizlik 35.5
12
.2
1
-
2.8
7
.004 -.122 .042 -
.20
6
-
.039 -
2.8
7
.004 -.122 .043 -
.20
6
-
.039 Yönetsel rolde, memnuniyet ölçme/değerlendirme sreücinin kontrol
fonksiyonu üzerindeki etkisini inceleyebilmek amacıyla, otel yöneticilerini
ile yapısal mülakatlar gerçekleştirilmiştir. Bu mülakatlarda sorulan ilk
soru, “Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrası, çalışanların
denetimi ve kontrolü sürecinde bir değişiklik yaşandı mı?” oldu. Bu soruya
verilen cevaplardan elde edilen çıkarımlar şu şekilde derlenmiştir:
493
493
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrasında yapılan rutin
kontrollere (oda temizlik, kahvaltı hizmet kalitesi, ısıtma-soğutma,
bakım vb.) anket öncesi döneme göre daha az eksik/hata ile
karşılaşıldı
Çalışanlar eksik/hatalı süreçler ile ilgili anket öncesi döneme göre
daha fazla bilgi paylaşımında/geribildirimde bulundu.
Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci sonrası, önceki sürece
göre daha az denetim yapma ihtiyacı oluştu
Yöneticilere sorulan ikinci soru, “Memnuniyet ölçme/değerlendirme
süreci öncesi süreç yönetimine göre değişen ne tür yönetsel farklılıklar
gözlemlediniz/gözlemlediniz mi?” oldu. Genel çıkarımlar şu şekide
olmuştur
Yöneticiler, çalışanlarda denetim yapıldığı hissiyatını vermek için
daha az efor sarfetme ihtiyacı duymuştur
Denetimden ziyade çıktılara ve süreç gelişimine odaklanma fırsatı
oluşmuştur
Daha proaktif bir operasyon yönetimi ve organizasyonu
oluşmuştur
Daha etkin zaman yönetimi sağlanabilmiştir
Mülakatta yer alan üçüncü soru olan “çalışan motivasyonunda bir
farklılık gözlemlediniz mi?” sorusuna verilen yanıtlardan elde edilen
çıkarımlar ise aşağıdaki gibi derlenmiştir.
Daha istekli ve motivasyonu yüksek çalışanlar gözlemlenmiştir
Çalışanların pozitif geribildirimlerden mutlu/memnun olduğu
farkedilmiştir (Daha önce geribildirimler sürekli problemli
süreçler ile ilgili idi)
Çalışanların iletişim kurma isteklerinde artış gözlemlenmiştir
(sadece negatif noktalar tartışılmadığı için artan iletişim kurma
isteği)
Mülakatın dördüncü sorusu, “Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci
sonrasında, çalışanların “işi sahiplenme” davranışlarında, herhangi bir
belirgin değişiklik hissettiniz mi?’dur. Verilen cevaplar aşağıdaki şekilde
derlenmiştir:
Anketlerde verilen pozitif notların kendilerine verildiğini
algılayan çalışanlar, gelen olumsuz ve olumlu
eleştirileri/geribildirimleri kişiselleştirmiş ve bu nedenle işi
sahiplenme duygusunda bir artış gözlemlenmiştir
494
494
Problemli süreçler ile ilgili daha fazla geri bildirim
gözlemlenmiştir
Belirtilen problemlerin çözülüp çözlümediğine ilişkin daha sıkı bir
takip yapıldığı gözlemlenmiştir
Mülakatın son sorusu ise, “Memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci
uygulaması sonrasında, çalışanlardan gelen geribildirimlerde herhangi bir
değişiklik oldu mu (sayı ve nitelik olarak)?” idi ve verilen cevaplar şu
şekilde derlenmiştir:
Çalışanların işleri ile ilgili daha fazla geribildirim verdiği
gözlemlenmiştir
Çalışanların problemlere çözüm ürettiği belirgin bir şekilde
görülmüştür
Çalışanların müşteri memnuniyetini arttırma adına daha fazla
öneri geliştirdiği ve sunduğu gözlemlenmiştir
Tablo 5. Konu başlıkları bazında anket sonrası yönetici mülakatlarından
elde edilen sonuçlar
Tablo 5’de belirtilen çıkarımlara ek olarak, mülakat sonuçları
değerlendirildiğinde, yöneticinin yerine getirmekle yükümlü olduğu
kontrol sürecine ilişkin olarak daha az efor sarfettiği ve çalışanların bu
süreçte aktif rol aldıkları söylenebilir. Pozitif geribildirimin çalışanların işi
Süreç Yönetimi * Daha az efor
* Daha az hata/problem
* Çıktılara odaklanma
* Proaktif
* Etkin zaman yönetimi
Denetim ve Kontrol
Süreci * Daha fazla geribildirim
* Daha az denetim yapma
ihtiyacı
* Problemleri daha sıkı takip
eden çalışanlar
Motivasyon * Daha istekli çalışanlar * Pozitif geribildirimin
olumlu çıktıları * İletişime daha açık
çalışanlar
Geribildirim * Daha fazla geribildirim
* Geribildirim sonrası, öneri
geliştirme * Çözüm üretme eğilimi
495
495
sahiplenmelerinde önemli bir faktör olduğu da mülakatta yöneticiler
tarafından önemle vurgulanmıştır. Ayrıca, her ay düzenli olarak anket
sonuçlarının paylaşılması, problemlerin tartışılması ve çözüm önerilerinin
hepbirlikte takım olarak ele alınmasının, organizasyonel anlamda etkinliği
arttırdığı dile getirilmiştir. Farklı birimlerden farklı problemlerin tüm
birimlerin ve çalışanların bir arada olduğu bir ortamda paylaşılmasının,
çalışan etkileşimini arttırdığı sonucu da bir diğer önemli çıkarımdır.
6- SONUÇ
Yönetim bilimlerinde geribesleme döngüleri pozitif olabildiği gibi
genellikle negatiftir. Miles (2012, s. 75)’a göre genellikle insan
davranışlarında pozitif gerbildirimlere çok nadiren rastlanmakta; mekanik
sistemlerde ise sıkça görülmektedir. Kontrol kuramının iki temel
öğesinden biri olan bilişsel öğede, bireyler kişisel performanslarını, olması
gereken standartlarla mukayese ederler. Kontrol kuramının ikinci öğesi
olan duygusal öğede ise şayet beklenen performans düzeyi ile gerçekleşen
performans arasında bir fark var ise, bireyler bu farkı gidermek için
birtakım davranışsal değişiklikler yaparlar (Miles, 2012, s.74). Tüm bu
süreçte çalışanlar öncelikle standardın ne olduğunu, kendi performansı ile
standart arasındaki farkı görmelidirler. Bu süreçte standart performans
hedefleri ve mevcut çalışan performansları çalışanlarla sürekli olarak
paylaşılmalıdır.
Çalışanların işletme süreçlerine dahil edilmesi, fikirlerinin-önerilerinin
toplanması ve değerlendirilmesi, müşteri geribildirimlerinin paylaşılması
süphesiz organizasyonel başarı da önemli bir süreçdir. Sadece anket yapıp
değerlendirmek yerine, memnuniyeti ölçen, değerlendiren ve buradan elde
ettiği verileri bilgiye dönüştürerek tüm paydaşlar ile sürekli olarak
paylaşan sistemler, organizasyonel olarak öğrenen sistemlerdir. Örgütsel
olarak proaktif bir yaklaşım sergileyebilecek yetiyi kazanırlar. Çalışma
kapsamında elde edilen bulgular, memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci
yapılandırıldıktan sonra, ortalama memnuniyet düzeyinde %5,5 artış
olduğunu göstermektedir. Ayrıca memnuniyet ölçme/değerlendirme
sürecinin doğru tasarlanması ve uygulanması durumunda, kurumların
önemli kazanımlar elde edebileceği de görülmüştür. Hizmet kalitesinde
artış, çalışan motivasyonunda artış, müşteri memnuniyetinde artış,
yönetsel iş yükünde azalış, daha proaktif bir organizasyonel yapı, daha
proaktif bir yönetim, sonuç odaklı bir yaklaşımdan gelişim odaklı bir
yaklaşıma geçiş ve etkin problem çözme ve takibi bu kapsamda elde edilen
bulgulardan bazılarıdır. Çalışma kapsamında elde edilen kazanımların ne
oranda memnuniyet ölçme/değerlendirme süreci yapılandırmasının bir
496
496
sonucu olduğu, süreçte yaşanan değişimleri de gözönünde bulundurmak
sureti ile farklı bir araştırma konusu olabilir.
Kaynakça
Anderson, E.W., Fornell, C., Lehmann, D.R. (1994). Customer
satisfaction, market share and profitability: findings from Sweden, Journal
of Marketing, 58 (2), pp. 112-122.
Croby, L.A., Evans, K.R., Cowels, D. (1990). Relatioship quality in
service selling: an interprersonal interprersonal influence perspective,
Journal of Marketing, 54 (2), pp. 68-81.
Dabholkar, P.A. (1996). A measure of service quality for retail stores: scale
development and validation, Journal of the Academy of Marketing
Science, 24 (1), pp. 3-16.
Eklof, J.A., Hackl, P., Westlund, A. (1999). On measuring interactions
between customer satisfaction and financial results, Total Quality
Management, 10 (4/5), pp. 514-522.
H. Assael (1987). Consumer Behavior and Marketing Action,
PWS, Boston.
Johnson, M.D., Nader, G., Fornell, C. (1996). Expectations, perceived
performance, and customer satisfaction for a complex service: the case of
bank loans, Journal of Economic Psychology, 17 (2), pp. 163-182.
Martin, D.W. (1995). An importance–performance analysis of service
providers’ perception of quality service in the hotel industry, Journal of
Hospitality & Leisure Marketing, 39 (1), pp. 5-17.
Miles, J. A. (2012). Management and organization theory, John Wiley &
Sons.
Naumann, E. (1995). Customer Satisfaction Measurement and
Management: Using the Voice of the Customer, Thomson Executive
Press, Cincinnati.
Pizam, A. Shapoval, V., Ellis, T. (2016). Customer Satisfaction and Its
Measurement in Hospitality Enterprises: A Revisit and Update,
International Journal of Contemporary Hospitality Management, 28 (1),
pp. 2-35.
Tornow, W.W. ve Wiley, J.W. (1991). Service quality and management
practices: a look at employee attitude, customer satisfaction, and bottom-
line consequence, Human Resource Planning, 14 (2), pp. 105-115.
497
497
Tsa, R.F. (1994). Competencies important for hotel manager trainees, The
Cornell Hotel and Restaurant Administration Quarterly, 29 (2), pp. 41-43.
Vavra, T.G. (1997). Improving Your Measurement of Customer
Satisfaction: A Guide to Creating, Conducting, Analyzing, and Reporting
Customer Satisfaction Measurement Programs, ASQ Quality
Press, Milwaukee.
Zeithaml, V.A. (2000). Service quality profitability and the economic
worth of customers: what we know and what we need to lean, Journal of
the Academy of Marketing Science, 28 (1), pp. 67-85.
498
498
EK 1. Çalışma Kapsamında Tasarlanan ve Uygulanan Anket
499
499
PALEOKARST (Kavram, İçerik ve Kısa Literatür )
PALEOKARST (Concept, Content and Short Literatüre)
Yıldırım ATAYETER1-Tuğçe BİLGİN2
Özet
Dünyadaki kara yüzeylerinin yaklaşık % 15’i kireçtaşı (CaCO3),
jips (CaSO4.2 H2O), dolomit (Mg.Ca(CO3)2), kayatuzu (NaCI) gibi
karbondioksitli suların etkisiyle çözünebilen kayaçlardan oluşmuştur.
Dünyada karstlaşmanın hangi jeolojik dönemde başladığı konusunda
tartışmalar olmakla beraber bu konudaki yaygın kanı karstik süreçlerin
Kuvaterner’den önce başladığı şeklindedir. Karstik oluşumların eski
devirlerine işaret eden ve jeolojik geçmişte oluşan karstik şekillerin
literatürde ki genel ismi Paleokarst olarak anılmaktadır. Paleokarstik
şekiller, jeolojik dönemler boyunca meydana gelen iklim değişiklikleri ile
dış etken ve süreçler tarafından aşındırılarak değişime uğramış ve hatta bir
kısmı günümüze kadar varlığını korumuştur. Karmaşık ve polisiklik
gelişimin ürünleri olan bu şekiller aynı zamanda ekonomik anlamda da
önemli bir değer ifade etmektedir (boksit, petrol yatakları gibi).
Bu çalışmanın öncelikli amacı paleokarst kavramı ve paleokarstik
şekiller hakkında bilgi vermektir. Ayrıca çalışmada kısa bir literatür bilgisi
de yer almaktadır. Araştırma kapsamında ulusal ve uluslararası literatür
taranmış, elde edilen literatür detaylı olarak incelenmiştir. Paleokarstla
ilgili kavramsal çerçeve belirlenmiş ve ana hatlarıyla içerik analizi
yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Karst, Karst Jeomorfolojisi, Paleokarst.
Abstract
Land surface in the World consist such as approximately %15 percent
limestone (CaCO3), gypsum (CaSO4.2 H2O), dolomite (Mg.Ca(CO3)2) and
mineral salt (NaCI), which dissolves by impact of the carbon dioxide
water. There are controversies about in which geological period
kartification starts; however, Quaternary. Karstik formations pointing to
the old ages and forming which have been altered by climatic changes
occuring throughout the geological periods and by extenral factors and
process undergo a change abrading; in addition, some of them have
1 Prof. Dr., SDÜ, Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, [email protected] 2 Yüksek Lisans Öğrencisi, SDÜ, Fen Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü,
500
500
survived until today. These forms, which belongs to the products of
complex and polycylic development, also represent an important valve in
terms of economy (such as bauxite and oil deposits).
The primary aim of this study is to inform about the term of paleocarst
and paleocarstic formations. İn addition, the survey contains a brief
literature information. Within the context of the study, national and
international literature has been reviwed and the information obtained has
been analyzed in detail. The conseptual framework of paleocarstion has
been detormined and the content analysis was conducted accordingly.
Keywords: Karst, Karst Geomorphology, Paleokarst.
1.GİRİŞ
Karstlaşmanın Dünyada ve Türkiye’de hangi jeolojik dönemde
başladığı net bir şekilde bilenmemekle beraber, daha önce ortaya konan
çalışmalarda Kuvaterner döneminden önce, Kambriyen- Tersiyer
dönemleri arasında karstlaşmanın varlığından söz edilmiştir (BOSAK vd,
1989). Geçmiş jeolojik dönemlerde oluşan bugün ki iklim koşullarına ait
olmayan paleokarstik şekiller, Tersiyer ve Kuvaterner’de ki iklim
değişiklikleri sonucunda sürekli aşındırılmış, iç kuvvetler yardımıyla
şekilleri değiştirilmiş, ortadan kaldırılmış veya bazıları günümüze kadar
ulaşmış, eski karst izlerine literatürde “paleokarst” adı verilmiştir
(PEKCAN, 2019).
Jeolojik geçmişten günümüze kadar varlığını sürdüren karstik
oluşumlar, oluştukları dönemin iklimleri hakkında bilgiler verirler.
Ağırlıklı olarak Mağara çökelleri, nivo-karstik şekiller, kalişler, boksit
yatakları, petrol ve gaz birikimleri ve diğer karstik şekiller paleokarstın
kanıtları niteliğindedir. Bu bağlamda karstik sahalar bilimsel ve ekonomik
anlamda önemli alanları teşkil ederler.
Bu çalışmanın içeriğinde genel olarak paleokarst kavramı ve
paleokarstın günümüzdeki kanıtları, ekonomik olarak değeri, paleokarstik
yerşekillerinin önemi ve bu şekillerin korunması ele alınacaktır.
Ayrıca bu çalışmada paleokarst kavramı ve paleokarstik şekiller
hakkında bilgi verilecektir. Aynı zamanda yine bu çalışmada, paleokarstın
ekonomik ve bilimsel değerinden, paleokarstın öneminden bahsedilmiştir.
Araştırma kapsamında ulusal ve uluslararası literatür taranmış, elde edilen
literatür detaylı olarak incelenmiştir. Paleokarstla ilgili kavramsal çerçeve
belirlenmiş ve bu doğrultuda içerik analizi yapılmıştır.
501
501
Ekonomik ve bilimsel anlamda önem arz eden ve disiplinlerarası bir
kavram olan paleokarst hakkında yapılmış çalışmaların azlığı, bu konunun
seçilmesinde belirleyici olmuştur. Bu bağlamda paleokarstla ilgili yapılmış
çalışmalar derlenmiş ve analiz edilmiştir. Araştırma içerisinde paleokarst
kavramı hakkında genel bilgilerin izahının yanında paleokarstik şekillerin
bilimsel ve ekonomik açıdan ifade ettiği değerlere de yer verilmiştir.
2.AMAÇ
Bugün karstik yerşekillerini anlayabilmek ve onlar hakkında yorum
yapabilmek için jeolojik geçmişteki süreçlerin bilinmesi gerekir. Bu
bakımdan çalışmada süreçlerden bahsedilmiş ve beraberinde paleokarst
kavramı hakkında bilgi verilmiştir.
Paleokarstik şekiller, hem ekonomik hem de bilimsel anlamda önem
ifade ederler. Çokça bilinmese de, günümüz sanayi toplumlarında birçok
işlenmiş maddenin hammaddesini paleokarstik şekiller oluşturur. Aynı
zamanda jeolojik geçmişte meydana gelen iklimler hakkında bilgi veren
önemli kayıtlardır. Bu bağlamda birçok disiplinin çalışma konusunu
oluşturan paleokarst coğrafya disiplininin içerisinde de kendine yer
bulmaktadır. Ancak paleokarst adı altında yapılan çalışmalar, özellikle de
Türkiye’de yapılan çalışmalar kısıtlı sayıdadır. Literatürdeki çalışma
sayısının azlığından yola çıkılarak ve hem coğrafya hem de diğer
disiplinlere kaynak oluşturması amacıyla çalışma konusu olarak paleokarst
seçilmiştir.
3.VERİ- YÖNTEM
Çalışma içeriğine yönelik olarak ilk önce karst, karst jeomorfolojisi,
paleokarst anahtar kelimeleri kullanılarak literatür taraması yapılmıştır.
Yabancı ve kısıtlı yerli literatürün taranmasından sonra bunların çevirisi
yapılmıştır. Daha sonra çalışma planımıza uygun bir şekilde bu veriler
derlenmiştir. Araştırmalar sonucunda Türkiye’de paleokarsta yönelik
yapılan özel çalışma sayısının azlığı ortaya çıkmıştır. Araştırma nitel
yöntem kullanılarak yapılmıştır. Çalışma konusu çok spesifik bir konu
olup amacı sadece temel bilgilendirme yapmaktır. Zira ayrıntılı
düşünüldüğünde paleokarst ve paleokarstik şekiller multidisipliner
kavramlardır. Kimya, fizik, biyoloji, ekoloji, sanayi, jeoloji… gibi
birbirinden çok farklı, çok sayıda disiplini ilgilendiren başlıklardır. Bu
nedenle çalışma belirli başlıklar altında sınırlandırılmıştır.
502
502
4.BULGULAR
4.1.Paleokarst Kavramı
Karst, genellikle spesifik bir yeraltı drenajı ve yüzey morfolojisi
gösteren kendine özgü bir jeomorfolojik süreç ve / veya yerşekilli bölge
olarak ele alınır (BOSAK vd, 1989). Bütün jeolojik dönemlerde eriyebilen
kayaçların ve karstik şekillerin varlığından söz edilir. Jeolojik geçmişte,
günümüzden farklı iklim koşulları altında oluşan karstifikasyon sonucunda
yeryüzünde karstik şekiller oluşmuş, bu şekillerin bir kısmı dış süreçler
tarafından aşındırılarak ortadan kaldırılmış, bir kısmı ise korunarak
günümüze kadar gelmiştir (PEKCAN, 2019). Jeolojik geçmişten
günümüze kadar hala varlığını sürdüren karstik şekillere paleokarst adı
verilir.
Osborne (2004 s, 1194), Paleokarst’ın tanımlanmasının zor olduğunu
ve bu terimin çok çeşitli özellikleri tanımlamak için kullanıldığını
belirterek “Paleokarst, geçmişte gelişen karst süreçleri için kanıttır.” ve bu
tanım “özellikle hem geçmişte oluşan karst formlarını ve hem de bunları
dolduran çökeltileri içerir” (OSBORNE, 2004; OSBORNE,, 2017)
şeklinde tanımlamıştır. Paleokarst’ın temel özelliği etkisiz olmasıdır, yani
karst süreçlerinin bir sonucu olarak artık, madde kazancı ya da kaybı
yoktur (OSBORNE R. A., 2017).
Paleokarst genellikle daha genç tortullar veya tortul kayaçlar tarafından
örtülen eski karst olarak tanımlanır; bunlar, hem fosil paleokarst hem de
gömülü paleokarst (tortular tarafından gömülen karstik oluşumlar) içerir.
(OSBORNE, 2004). Osborne (2000), ise bu tanımın, eski karstifikasyon
döneminde oluşan ve aşınımdan arda kalan malzemelerin, eski özelliklerini
doğru bir şekilde ayırmamıza yardımcı olmadığına dikkat çekmiştir
(OSBORNE, 2004). Paleokarst, Senozoikten önce meydana gelen
karstifikasyon olarak adlandırılır. “Karbonat kayalarının daha sonra
tektonik çöküntüler nedeniyle diğer tortul tabakalarla örtülmesi sonucu
paleokarst oluşmuştur” (ZHANG vd. & XUHUİ vd., 2010-2017). Aynı
zamanda Paleokarst, daha önceki bir hidrolojik sistem veya toprak yüzeyi
ile ilgili özellikleri ifade eder (BASSO vd., 2018).
Paleokarst, Antartika dahil tüm kıtalarda ve ilk Proterozoikten
Holosen’e kadar olan jeolojik kayıtlarda bulunan dünya çapında bir
fenomendir (OSBORNE, 2004).
503
503
4.2.Karst Morfolojisinde Sınıflandırma
Geçmişte oluşan karstik şekillerin günümüze kadar varlığını
sürdürebilmesi için rüzgâr, akarsu, buzul gibi erozyonel süreçlerden
korunabilmesi gerekir. Üzeri toprak, bitki örtüsü gibi oluşumlarla örtülü
olmayan, atmosferik koşullara maruz kalan ana kayadan oluşan (DOĞAN
U. , 2015) çıplak karsta sahip alanlarda karstik şekillerin korunması pek
mümkün değildir. Bunun yanında üzeri çözünmeyen maddelerle (FORD
D., 2004), toprak, bitki örtüsü gibi parametrelerle örtülmüş, atmosferle
neredeyse hiç temas etmeyen (DOĞAN U. , 2015) örtülü karst sahaları
Paleokarstik şekillerin korunmasında ve günümüze kadar ulaşmasında
önemli bir etkendir.
Konuyla ilgilenen araştırmacılar paleokarstla ilgili çeşitli
sınıflandırmalar yapmışlardır. Quinlan (1972), Paleokarst’ı kalıntı (relik)
karst ve interstratal karsta bölmüştür. Quinlan (1978) 'den sonra Palmer ve
Palmer iki paleokarst kategorisi önermektedir; gömülü karst ve intrastratal
karst (BOSAK vd, 1989). Huggett (DOĞAN U. , 2015) Paleokarst’ı örtülü
karst ve tabaka arası karst (intrastratal karst) olmak üzere ikiye ayırır.
“Gömülü karst, yeryüzünde oluşmuş ve sonra sedimanlar tarafından
örtülmüş karstı ifade eder. Tabaka arası karst (intrastratal karst) ise
tabakalanma düzlemleri içinde veya önceden daha genç tabakalarla
örtülmüş çözünebilen kayaçların uyumsuzluk yüzeylerinde oluşur.
Gömülü karst örtü kayaçlarından daha yaşlıyken, tabaka arası karst örtü
kayaçlarından daha gençtir” (DOĞAN U. , 2015). Bosak (1989),
“İnterstratal karstı Subjekant karst ve İnterstratal karst” olarak kategorilere
ayırmıştır. Subjekant (örtükayası altındaki) karst, az çözünen veya
çözünmeyen tabakaların altında gelişen karsttır; en yaygın intrastratal karst
türüdür (Şekil-1). İnterstratal karst ise, yatak düzlemleri boyunca veya
çözünür kayalar içindeki uyumsuzluklar boyunca geliştirilmiştir.
Paleokarstın bir türü olarak düşünülen karstik şekillerden biri de kalık
(relik) karsttır. Relik karst, geçmişte iklim ve diğer ortam koşullarının
farklı olduğu dönemde oluşan fakat günümüzde tahrip olmakla birlikte
varlığını sürdüren ve günümüz koşulları, gelişimleri için artık elverişli
olmayan, yeryüzünde ve yeraltında bulunabilen şekillerdir (DOĞAN U. ,
2015). Kalıntı karst, onu oluşturan karstik aşındırma işlemlerinden izole
edilmiştir. Ancak yine de örneğin ayrışma, bozulma ve speleothem
birikmesi gibi değişikliklere tabidir. (OSBORNE, 2004). Su tablası
alçaldığı için yeraltı suyu akarsuları tarafından terk edilen bir mağara
sistemi yeraltı kalık karstına örnek oluşturur (BOSAK vd, 1989; DOĞAN
U. , 2015) (Şekil-1).
504
504
Şekil 1. Paleokarst Türleri (BOSAK vd, 1989)
Paleokarst ve fosil karst çoğu zaman birbirleriyle benzer anlamlarda
kullanılmıştır. “Geçmişte karst ortamında aktif olan etkenlerin oluşturduğu
özellikler” ve “günümüzden farklı morfojenetik koşullar altında oluşan”
şeklinde tanımlar yapılmıştır (BOSAK vd, 1989).
Gèze (1981), paleokarstın kesinlikle bilimsel amaçlar için
kullanılmasını ve fosil karstın daha serbestçe kullanılmasını önermiştir.
Paleokarst, çeşitli oluşumlar (alüvyon, bitki örtüsü vb.) tarafından gömülen
ve günümüzde hareketsiz olan eski yüzey ve yeraltı karstını oluşturur.
“Gömülü karstla eşdeğerdir” (BOSAK vd, 1989). Fosil karst, bugün ki
yerşekillerine uygun olmayan karst özelliklerini tanımlamak için doğru bir
şekilde kullanılır. Ancak karst görünümünden bağımsız değildir.
4.3.Paleokarst’ın Kanıtları
Mağaralar; İnsanların girebileceği boyutlarda ya da devasa
büyüklüklerde ve genellikle kayaçların içerisindeki minerallerin
çözünmesi sonucunda yerin çeşitli derinliklerinde doğal olarak oluşan
boşluklara mağara denir. Dev sediman ortamları olan mağaralar dışarıdaki
ortam koşulları altında kalan hareketli, kimyasal ve organik kökenli
maddelerin korunduğu birikim ortamlarıdır. Mağaralar, milyonlarca yıl
boyunca hayatta kalan ya da paleokarst olarak korunan en uzun ömürlü
505
505
manzaralar sunan doğal oluşumladır. Örneğin bir dikit, binlerce yıl
boyunca yetişebilen bir ağaca benzetilebilir (BOSAK vd, 1989) (Foto-1).
Foto-1. Mağara Çökelleri, İncesu Mağarası, Karaman
(http://www.ohu.edu.tr/fenedebiyatfakultesi/cografya/mansetler)
Deniz ve göl çökelleri, buzul örtüleri ve mağara çökelleri paleoiklim ve
paleo-çevre kayıtlarının doğal arşivlerini oluşturan, birbirlerinden farklı
süreçler sonucunda oluşan ortamlardır (BAYARI, 2012; YILDIRIM G.,
2015). Mağaralar yerin derinliklerinde bulunmalarının bir avantajı olarak
erozyondan ve dış etmenlerden daha az etkilenmeleri dolayısıyla diğer
ortamlara nazaran daha korunaklıdır (Foto-2, 3).
Foto- 2. Buzul Çökelleri, Çinaçor Buzulu Foto- 3. Gölsel Çökeller,
Akşehir- Gölü (Tatos Dağları- Erzurum) -Konya
(BAHADIR M, 2013) (GÜRGEN G, 2016)
Nivo-karstik Şekiller; yüksek miktarda karbondioksit içeren
eriyen kar sularının, 60- 80 dereceler arasında değişen çözünebilen
kayaçların dik yamaçlarında ve özellikle Periglasiyal alanlarda
oluşan koltuk şeklindeki çukurluklara nivo-karst adı verilir. Soğuk
dönemlerin etkili olduğu günümüzden farklı iklim şartlarının hüküm
sürdüğü dönemlerde nivo-karstik şekiller oluşmuş ve aşınımdan arda
506
506
kalan şekiller, günümüze kadar varlığını korumuştur. Türkiye’de
genellikle Würm buzul glasiyasyonunun değişik devrelerinde, kar ve
buz sularının etkisiyle oluşmuş ve günümüzde ise gelişimleri durmuş
şekiller nivo-karsta örnek verilebilir (PEKCAN, 2019) (Foto 4-5).
Foto- 4. Nivo- karstik Şekiller, Foto- 5. Nivo-karstik Şekiller,
Venedik- Venedik- İtalya (SAURO U, 2012) İtalya
(SAURO U, 2012)
Kaliş (kalker kabuk); genel olarak sıcak iklime sahip sahalarda zemini
oluşturan tortul kayaçlar ile toprakların içinde ve yüzeyinde, kalsiyum
karbonat birikimi sonucu meydana gelen oluşuklardır (HOŞGÖREN,
2014). Eğer bugün kalişlere rastlanıyorsa ya sıcak bir iklimin etkisiyle
oluşup günümüze gelmiştir, ya da günümüzde sıcak iklimlerin hüküm
sürdüğü bölgelerde çok uzun süre zarflarında zor bir şekilde oluşmuştur.
Rio Grande Vadisi’ndeki (USA) kalişler bu şekillere örnektir (Foto -6).
Foto 6. Rio Grande Vadisi (USA)
(http://museum2.utep.edu/archive/geology/DDcaliche.htm)
Boksit yatakları; Alüminyumu başka ortamlarda çözmüş olan asidik
karakterli yüzey sularının, kireçtaşı içinde nötrleşerek, içerisinde
bulunduğu kireçtaşlarının alüminyumca zenginleşmesiyle oluşurlar
(MTA). Başka türlerde oluşabilen boksit yatakları olmakla beraber burada
bahsi geçen karstik boksitlerin kökeni altta yatan karbonatlar ve bu
karbonatlı kayaçların karstifikasyonları ile yakından ilgilidir. Karstik
507
507
boksit yataklarının çoğu kireçtaşı ile örtülmüştür. Dünyadaki toplam boksit
tonajının yaklaşık %10’u doğrudan paleokarstla bağlantılıdır. Paleokarst
boksitleri, dünyadaki alüminyum kaynaklarının da %10’unu oluşturur
(OSBORNE R. A., 2017). Karst boksitlerine Jamaika, Yunanistan ve
Macaristan’da ki yataklar örnek verilebilir. Bu birikintiler, karstik boksit
adı verilen ayrı bir grup olarak ele alınır. Çünkü saf karbonat kayalarının
karstlaşmış yüzeylerine karşılık gelirler (BOSAK vd, 1989). Önceden var
olan karstik depresyonlar ilk oluşan boksit yataklarının birikimi için
tuzaklar görevi gördüğü düşünülmektedir. Boksit oluşmaya başladığında
muhtemelen karstik depresyonlarda yeni oluşmaya başlamış durumdaydı,
karstlaşmanın başlaması ve boksitin birikmesi eş oluşumlu olduğu
düşünülmektedir (BOSAK vd, 1989). Ayrıca boksit yatakları eski kırıklı-
faylı tektonik bölgeleri takiben oluşurlar. Karstifikasyon da bu bölgelerde
en iyi şekilde ilerleyebilir çünkü karbonatlı kayaçların kırılması çözünmeyi
kolaylaştırmıştır. Genellikle en büyük ve en derin boksit dolgulu
çöküntüler iki kırık tabakanın kesiştiği bölgede bulunur (BOSAK vd,
1989). Karstik depresyonlar boksit mineralinin birikmesini sağlayan tuzak
görevi görmüşlerdir. Aynı zamanda boksitler, karstik depresyonların
içerisinde dış etmen ve süreçlerden korunmuşlardır.
Petrol ve Gaz Birikimleri; karbonat kayaları, petrol ve gaz
birikimlerinin en önemli toplanma alanlarıdır (BOSAK vd, 1989;
FILLIPOV, 2004). Dünyadaki üretimin ve rezervuarının yaklaşık yarısı
petrol ve gaz rezervleri karbonat kayaçlarda bulunur (FILLIPOV, 2004).
Eski karst yüzeylerinde paleokarst uygunsuzlukları ve kireçtaşındaki
boşluklar petrol için önemli birikim alanlarıdır.
Diğer paleokarstik şekiller; dolin, uvala, polye gibi hemen bütün
karstik yerşekilleri geçmiş jeolojik dönemlerdeki ortam şartlarına uygun
olarak oluşmuşlardır. Kireçtaşı biriminin uzun süre atmosferik şartlarla
temas ettiği alanlarda iklim değişimleri, tektonik aktiviteler gibi yeryüzünü
şekillendiren birçok etken karstik oluşumların ortadan kalkmasına veya bu
karstik yerşekillerinin yeniden karstlaşma geçirerek gençleşmesine yol
açmaktadır. Bugün ki karstik yerşekilleri çoğu zaman karmaşık bir evrimin
sonucudur ve mevcut yer şekilleri iklim değişikliğinin farklı aşamalarının
ürünleri olarak yorumlanmalıdır. Onların varlıkları yalnızca jeofizik
aramaları ve jeotektonik araştırmalarla açıklanmamalıdır. Bu karstik
yerşekilleri artık hidrolojik olarak aktif olmadıkları yerlerde paleokarst
olarak kabul edilebilirler (WILLIAMS, 2004)
508
508
4.4.Paleokarst’ın Ekonomik Değeri
Paleokarstik ortamlar ekonomik değeri yüksek birikim sahalarını
oluşturmaları bakımından oldukça önemlidirler. Karstik depresyonlar
çeşitli yeraltı kaynaklarının (boksit, petrol gibi) birikmesini sağlayan tuzak
görevi görmüşlerdir. Aynı zamanda karstik depresyonlar yeraltı
kaynaklarını dış etmenlerden koruyarak depolanmalarını ve uzun süre
yeraltında korunmalarını sağlarlar.
Paleokarstlar, birçok maden rezerv tipinin ekonomik açıdan önemli
birikimlerini oluştururlar. Karst ile ilişkili olarak pek çok tipte mineral
birikimi tanımlanmıştır. Ekonomik önemleri ve madencilik miktarları
açısından değerlendirildiğinde en önemli karstik yataklar; bakır, pirit, barit,
florit, gümüş, kurşun - çinko cevherleri, boksitler, petrol ve gaz, fosfatlar,
altın, elmas, uranyum, antimon ve diğerlerinden oluşmaktadır.
Paleokarst rezervuarları dünya genelinde yaygın değildir. Ancak
önemli hidrokarbon rezervleri içerebilir (ZHANG vd, 2016). Çin’de Tarım
Havzasında karstlaşmaya uğramış Ordovisiyen kireçtaşının son derece
verimli petrol ve gaz rezervuar ünitesi olduğu gösterilmiş (ZHANG vd,
2016) en önemli petrol arama hedefi paleokarst rezervuarları olmuştur
(CHEN vd, 2013)
Bu çok çeşitli metalik ve metalik olmayan birikintiler, çeşitli cevher
oluşturma işlemleriyle meydana gelmişlerdir. Bir kısmı doğrudan
karstifikasyon işlemleriyle bağlantılıyken diğerleri daha genç oluşumlu
karstik sahalarda bulunmaktadır. Her ne kadar karstik araziler uzun
zamandır belli doğal kaynakların önemsiz bir şekilde birikebileceği yerler
olarak tanınsa da, karst tipi cevher yatakları, son on yıl boyunca birçok
ülkede madenciler ve jeologlar için önemli keşif alanları olmuşlardır
(BOSAK vd, 1989).
4.5.Paleokarst’ın Önemi
Paleokarst araştırmaları, geçmiş jeolojik dönemlerde ki
karstifikasyonla ilişkili olarak jeoloji, biyoloji, paleontoloji, hidroloji,
coğrafya gibi çok çeşitli alanlarda çalışmaların yapıldığı multidisipliner bir
kavramdır (BOSAK vd, 1989). Paleokarstik yerşekilleri özellikle,
paleoiklim çalışmalarına yardımcı bir kaynak niteliğinde olup, geçmişteki
iklimler ve bu iklimlerdeki değişikliklerin arşivlerini oluştururlar.
Özellikle de karstlaşma boyunca atmosferik koşullardan ve erozyonel
süreçlerden korunabilen, içerisinde paleo- çevreye dair bilgiler barındıran
mağaraların sağladığı ortamlar, nadir ve sıradışı türler için habitatlar
sağlayarak, ekosistemin gelişimi için önem teşkil ederler (GUNN, 2004).
509
509
Paleokarstlar, çoğu zaman bilimsel olarak önem arz eden bilgilerin
kaynaklarını oluştururlar. Jeolojik kayıtlarda başka hiçbir yer de
korunmayan, geçmişte yaşanan olaylar ve çevresel koşullar hakkındaki
bilgileri koruyabilirler (OSBORNE R. A., 2017). Tasmanya’da ki küçük
bir taş ocağında korunmuş olan paleokarst, Doğu Avusturalya’daki
Devoniyen dönemi için önemli kayıtlar oluşturmuş stratigrafideki boşluğu
doldurmuştur (OSBORNE, 2004).
Sonuç
Paleokarst, jeolojik geçmişte oluşan karstik şekillerdir. Geçmişte
oluşan karstik şekiller eğer atmosfer ile temas halinde olursa şekiller
korunamaz, ancak bu şekillerin üzeri örtülürse günümüze kadar korunabilir
ve bu şekiller paleokarstik şekilleri oluşturur. Bugün ki karstik yerşekilleri
çoğu zaman, karmaşık bir evrimin sonucudur ve mevcut yer şekilleri iklim
değişikliğinin farklı aşamalarının ürünleri olarak yorumlanmalıdır.
Mağaralar, kalişler (kalker kabuk), nivo-karstik şekiller, boksit ve
petrol yatakları ve diğer karstik yerşekilleri jeolojik geçmişten günümüze
kadar karstlaşmanın (çeşitli nedenlerle karstlaşma kesintiye uğramış veya
durmuş olabilir) varolduğunu gösteren arşivler niteliğindedirler.
Karstik depresyonlar çeşitli yeraltı kaynaklarının birikmesini sağlayan
tuzak görevi görmüşlerdir. Aynı zamanda bu yeraltı kaynakları, karstik
depresyonların içerisinde dış etmen ve süreçlerden korunmuşlar ve böylece
uzun yıllar boyunca depolanmışlardır.
Paleokarstik ortamlar jeolojik kayıtlarda başka hiçbir yerde
korunmayan, geçmişte yaşanan olaylar ve çevresel koşullar hakkındaki
bilgileri korumuşlardır. Bu bağlamda mağara bilimi ve paleoiklim ile
ilgilenen disiplinler tarafından çokça çalışılmış bir konu olmuştur. Aynı
zamanda diğer pek çok disiplin tarafından farklı açılardan ele alınan ve
değerlendirilen multidisipliner bir kavramdır.
Paleokarst kavramı ile ilgili çalışmalar daha çok uluslararası literatürde
yer almaktadır. Ulusal literatür ise çok daha sınırlıdır.
KAYNAKÇA
Yazılı Kaynaklar
Bahadır M., (2013) “Akşehir Gölü’nde Alansal Değişimlerin Uzaktan
Algılama Teknikleri İle Belirlenmesi” İstanbul Marmara Coğrafya Dergisi,
246-275, İstanbul.
510
510
Bayarı, C.S., (2012) “Speleoloji ve Paleoiklim” Kuvaterner Bilimi (Ed;
Nizamettin Kazancı, Alper Gürbüz), Ankara Üniversitesi Yayınları, No.
350, 411-436.
Basso, M.- Kuroda, M. C.- Afonso, L. C. S. – Vidal, A. C., (2018) “Three-
dimensional Seismic Geomorphology Of Paleokarst In The Cretaceous
Macaé Group Carbonates, Campos Basin, Brazil” Journal of Petroleum
Geology, 513-526.
Bosak, P.- Ford, D. C.- Glazek, J., - Horacek, İ., (1989) “Paleokarst A
Systematic And Regional” Elsevıer.
Bosak, P., (1998) “ The Evolution of Karst and Caves in the Koneprusy
Region (Bohemian Karst, Czech Republic) Part II Hydrotermal Palokarst”
Acta Carsologica, 41-61.
Bosak, P. – Mylroie, J. E.- Hladil, J.- Carew, J. L. – Slavik, L., (2002)
“Blow Hole Cave: An Unroofed Cave On San Salvador Island, The
Bahamas, And Its Importance For Detection Of Paleokarst Caves On
Fossıl Carbonate Platforms” Acta Carsologica, 51-74.
Chen, J.- Liu, D., Peng, P.- Yu, C.- Zhang, B.- Xiao, Z., (2013) “The
Sources And Formation Processes Of Brines From The Lunnan
Ordovician Paleokarst Reservoir, Tarim Basin, Northwest China”
Geofluids, 381-394.
Erkan G. (2018) “Paleoiklim Arşivi Olarak Mağara Çökelleri” Mavi
Gezegen, S. 24, 48-54, ANKARA.
Fillipov A.G., (2004) “Encyclopedia of Caves and Karst Science” (Ed; J.
Gunn), Taylor and Francis Group, 1098-1001,Londra.
Ford D., (2004) “Encyclopedia of Caves and Karst Science” (Ed; J. Gunn),
Taylor and Francis Group, 1017-1019, Londra.
Gilli É., (2011) “Karstology Karsts, Caves And Sprıngs” (Çev. Ed; Chloé
Fandel), CRC Press Paris.
Gürgen
G., “Çinaçor Buzulu (Tatos Dağları)” Coğrafi Bilimler Dergisi,
14 (1), 57- 69 (2016).
Gunn, J., (2004) “Encyclopedia of Caves and Karst Science” Taylor and
Francis Group, Londra.
Hoşgören,Y,M., (2014) “Jeomorfoloji Terimler Sözlüğü” Çantay Kitapevi,
İstanbul.
511
511
Huggett, R.J., (2015) “Jeomofolojinin Temelleri” (Çev. Ed; Uğur Doğan),
Nobel, Ankara.
Osborne, A.R., (2017) “Palaeokarst Deposits In Caves: Examples From
Eastern Australia And Central Europe” Acta Carsologıca, 19-32.
Osborne A., (2004) “Encyclopedia of Caves and Karst Science” (Ed; J.
Gunn), Taylor and Francis Group, 1194-1198, Londra.
Pekcan, N., (2019) “Karst Jeomorfolojisi” Filiz Kitapevi, İstanbul.
Sauro U., (2012) “Landforms of mountainous karst in the middle latitudes:
Reflections, trends and research problems” Acta Carsologica, 5-16,
University of Padova, İtalya.
Sternbach, C. A., (2012) “Petroleum Resources of the Great American
Carbonate Bank’’ The Great American Carbonate Bank–The Geology and
Economic Resources of the Cambrian-Ordovician Sauk Megasequence of
Laurentia:AAPG Memoir 98, 127-161.
Yıldırım, G., (2015) “Kararlı İzotop Çalışmalarının İklim
Değişikliklerinde Kullanılması” , Mühendislikte Projelendirme 1-2
Raporu, Ankara.
Xu, X.- Chen, Q.- Chu, C. – Li, G., (2017) “Tectonic Evolution And
Paleokarstification Of Carbonate Rocks In The Paleozoic Tarim Basin”
Carbonates Evaporites, 487-496.
Williams P., (2004) “Encyclopedia of Caves and Karst Science” (Ed; J.
Gunn), Taylor and Francis Group, 628 641, Londra.
Zhang, Y. Y. – Sun, Z. D. - Han, J. F. - Wang, H. Y. – Fan, C. Y., (2016)
“Fluid Mapping in Deeply Buried Ordovician Paleokarst Reservoirs in the
Tarim Basin, Western China” Geofluids, 421-433.
İnternet Kaynakları
http://museum2.utep.edu/archive/geology/DDcaliche.htm(13.06. 2019/
20:00)
http://www.ohu.edu.tr/fenedebiyatfakultesi/cografya/mansetler(13.06.201
9/ 20: 10)
512
512
ISPARTA’DA KARST
KARST IN ISPARTA
Yıldırım ATAYETER3-Sümeyye CAN4
Özet
İtalyanca kökenli bir kelime olan ‘’Carso’’ kelimesi literatüre Karst
olarak yerleşmiştir. Bu kavram erimeye uygun kayaçların karbondioksit
(CO2) ve su ile tepkimeye girmesi sonucu üzerlerinde oluşan şekillerin
genelini ifade eden bir kavramdır. Bu şekiller jeomorfolojik açıdan
kendine özel morfolojik yapısı ile coğrafyanın konusudur. Dünya da
oluşmuş karstik şekiller oluştukları coğrafyalarda iklim, jeomorfoloji gibi
faktörlere bağlı olarak Dinar Karstı, Cauuse Karstı, Çin Karstı gibi farklı
örneklere ayrılırlar.
Ülkemizde de çok çeşitli sahalarda oluşumuna rastlanan karstik
şekiller daha çok Akdeniz Bölgesinde göze çarpmaktadır. Toros Karbonat
Platformunun batısında bulunan Isparta İli’nde de bu oluşumlar fazlaca
gözlenmektedir. Bu sahada polyeler, uvalalar, mağaralar, dolinler,
obruklar gibi karst morfolojisine ait birçok makro şeklin varlığının yanı
sıra mikro karstik şekiller de gözlenmektedir.
Bu çalışmada genel itibarı ile Isparta İli sınırları içerisinde yer alan
makro karstik şekillere ve özellikle bunlar içerisinden de makro karstik
şekillere değinilmiştir. Isparta İl’inde MTA tarafından ‘‘Isparta İlinin
Mağaraları’’ adlı kapsamlı etüt ve çalışmalar yapılarak ortaya konan rapor ile il
sınırları içerisinde yer alan 28 adet mağara tespit edilmiştir. Bu mağaralardan
turizm amaçlı kullanıma uygun olanlar Zindan mağarası, Pınargözü mağarası,
İnönü mağarası, Ayı İni mağarası, olarak belirlenmiştir. Çalışmada ayrıca
Isparta İli’nde karst topografyasının karakteristik diğer şekillerinden
polyeler, mağaralar gibi makro karstik şekillerden örnekler ele alınmış ve kısaca
tanıtımları yapılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Isparta, Karst, Isparta da karst, Karst Jeomorfolojisi.
Abstract
The Word “Carso” which is Italian origin transfers as Karst in
literature. This cave, at is a conrept that express general shape wich
3 Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi Coğrafya Bölümü,
[email protected] . 4 Yüksek Lisans Öğrencisi, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat
Fakültesi Coğrafya Bölümü, [email protected].
513
513
occured in their aboves conseguent reaction with water and carbon dioxide
(CO2) rocks which suitable for melting. These shapes are
geomorphologicaly is subject of geography with is special
morphologicially structure. In the geographies where, get accured Karst
shapes formed in the World are divided into different examples such as
Karst of Chinese, Karst of causse, Karst of Dinar depending on
geomorphology and climate.
Karstic shapes that are found in various fields in our country more stand
out so much more in Mediterranean Region. These forrmations are also
abserved located in Isparta Province, West of Taurus Carbonet Platform.
Micro karstic shapes are also in addition to exis there of shape of several
macro wich belongs to morphology of Karst such as potholes, dolines,
caves, uvalas, polyes in this areal.
With general terms in this study, mentianed macro karst shapes which
portaking in borders of Isparta Province. With report centred which doing
surveys and extensive study called that ‘’Caves of Isparta Province ‘’ by
MTA in Province in Isparta made firm number of 28 caves which located
inborder of Isparta Province. Suitable for tourism purposes from these
caves are identified as. Cave of Bear Cavern, İnönü Cave, Pınargözü Cave,
Zindan Cave. Also in study, made brief explanations and dealt examples
from shapes pf macro karstic such as chimney, polyes from other from
characteristic of karst topography in Isparta Province.
Key Words: Isparta, Karst, Karst in Isparta, Karst Geomorphology
1.GİRİŞ
Literatürümüze İtalyanca Carso kelimesinden girmiş olan Karst
Terimin çıkış yeri J. CVIJIC’nin 1893-1918 yıllarında İtalya ve eski
Yugoslavya sınırındaki Trieste’nin doğusunda bulunan platoları bilimsel
olarak inceleyerek tanıtımını yapması ile ortaya çıkmıştır (PEKCAN,
2019, s. 1).
Karst morfolojisinin klasik çağında Eckert, Grund, Cvijic, Krebs,
Katzer gibi isimler çalışmaya başlanıştır. 1951-1954 yıllarında Rathjens
yüksek dağ karstını konu alan önemli bir çalışma yapmıştır, 1950-1960’lı
yıllarda ise klimatik karst jeomorfolojisi çalışmaları önemli ölçüde
artmıştır. Bu dönemlerde genel karakterli karstik çalışmalar ve yeni
bölgesel karstik incelemeler de yapılmıştır. Lehman (1954, 1956, 1960),
Wissman(1954), Kosack(1952), Corbel(1954, 1955, 1959, 1961),
Gvozdeckij(1958), Klimaszewski(1958), Birot(1959), Renault(1959),
514
514
Büdel(1963) ve Sweeting (1960)’ın çalışmaları en önemlileridir
(PEKCAN, 2019, s. 3)
Ülkemizde karst topografyası konusunda çalışan bilim insanlarının
bazıları ve eserlerinin yayın yılları ise; Cemal Arif Alagöz(1943), Sırrı
Erinç(1960), Oğuz Erol(1967), İbrahim Atalay (1995) Lütfi Nazik(1985),
Ayhan Sür (1994) Nilüfer Pekcan(1995)’dır.
Karst oluşum olarak çok özel şekilleri ve farklı yapıları aynı anda ortaya
koyabilen özel bir süreçler bütünüdür. Karstik saha üzerinde oluşan bir
çatlak zaman içinde eriyerek yer üstünde ki suyun altına kadar sızmasını
sağlar. Bu çatlak (diaklaz) yeryüzünde ki süreçte lapyalar gibi küçük
şekillerin oluşumu ile ilk şekillerini ortaya çıkarır. Zaman ilerleyip su
yeraltına geçiş yaptıkça oluşan şekiller de değişir ve yeraltında mağara
sistemleri gibi özel şekiller oluşmaya başlar. Bu süreçler içinde
yeryüzünde ruiniform, uvala, dolin, obruk, düden yeraltında da mağara,
karstik tünel gibi şekiller oluşum gösterir. Bu süreçler sonucunda oluşan
şekiller mikro karstik şekiller ve makro karstik şekiller olarak ayrılırlar. Bu
şekillerin genel özellikleri şu şekildedir.
1.1.Karstlaşma İçin Gerekli Şartlar ve Örnekler
Karstlaşma karstik özelliğe sahip kayaçlar, su ve karbondioksitin
tepkimeye girmesi ile oluşan şekillere verilen genel addır. Bu şekillerin
oluşumunu sağlayan kayaçlar Tablo 1 de açıklanmıştır.
Tablo 9 : Erimeye Uygun Kayaçlar ve Genel Özellikleri
ERİYEBİLEN KAYAÇLAR VE GENEL ÖZELLİKLERİ
KALKER (CaCO3) Saflık derecesine göre erime özelliği değişkenlik
gösteren kalker en genel şekilde oluşan karstik
erimelerin oluşturduğu şekilleri meydana getirir. Tüm
jeolojik zamanlarda rastlanabilmektedir. Yoğunluk
ortalaması 2,7’dir. Sertlik derecesi 3’dür. Çakı ile
çizilebilen kayaçlardır.
DOLOMİT (Mg.Ca(CO3)2) Özgül ağırlığı 2,9, sertlik derecesi 4 olan dolomit çakı
ve iğne ile çizilebilen bir kayaçtır.
JİPS ( CaSO4 + 2H2O )
Kalkere göre erimeye daha uygundur. Oluşturduğu
şekiller hızlı oluşan ve hızlı yok olan şekillerdir. Özgül
ağırlığı 2,3, sertlik derecesi 2 olan jips çakı ya da iğne
ile çizilebilen kayaçtır.
515
515
Karstlaşmaya giren kayaçlar arası erime derecelerinin farklı olduğu
bilinmektedir. Bu farklılıklar ortaya çıkan şekillerin yapılarında ve
kalıcılık süreçlerinin değişiklik göstermesinde etkin rol oynar. Örneğin
kalker kayacı ile oluşmuş bir şeklin kalıcılık süresi jips kayacı ile oluşmuş
bir şekle göre daha uzun süre kalıcı şekiller oluşturur.
2.AMAÇ
Ülkemiz için henüz çok yeni bir konu sayılabilecek karst jeomorfolojsi
coğrafya ve yer bilimleri açısından önemli bir konudur. Bu çalışmada
inceleme konusu olarak Isparta İli Arazisi ve yakın çevresi ele alınmıştır.
Çalışma ile karst jeomorfolojisi hakkında küçük bir örneklemin izah
edilmesi amaçlanmıştır.
Çalışmanın amaçlarını şu şekilde özetlemek mümkündür. Bu derleme
Türkiye’deki karst jeomorfolojisi üzerine yapılan çalışmalara katkı
sağlamak ve karstik sahaların önemine dikkat çekmek amacıyla
yapılmıştır. Karstik sahaların kullanım amaçları düşünüldüğünde karstik
sahalarla ilgili ortaya çıkabilecek riskleri önceden tahmin etmek ve gerekli
durumlarda bu konularla ilgili bilgilendirme yapmak da bir diğer amaçtır.
Arazi üzerinde bulunan polyeler yerleşme ve tarım arazileri olarak
kullanılmaktadır. Polyeler için düdenlerin tıkanması ve su baskınları bir
tehdit oluşturur. Bu tehdit oradaki yerleşen halk için bir önemli bir sorun
meydana getirir.
Mağaralara bakıldığında ise doğa turizmi açısından mağara içinde
oluşan sarkıt, dikit ya da damlataşlarının farklı renk ve biçimde olmasının
sunduğu görsellikler turistik anlamda mağaraları çekici kılmaktadır. Sağlık
anlamında da mağaralar önemlidir. Tokat ballıca mağarasında olduğu gibi
sağlık amaçlı kullanılan ve ekonomik anlamda getirisi olan önemli
mağaralarda ülkemizde sayıca fazladır. Burada kısaca görüldüğü üzere
karstik sahaların farkındalığının arttırılması önemlidir. Karstik
oluşumlardan ekonomik anlamda da mağaraların getirisi önemlidir.
KAYA TUZU (NaCı) Suyu görmesi halinde erimeye hemen geçen kaya tuzu,
bu özelliği nedeniyle kalıcı şekilleri olmayan,
eriyebilen kayaçtır.
TEBEŞİR
Geçirimli bir kayaç olan tebeşir, küçük tek hücreli
canlıların fosilleşmesi ile oluşur. Geçirimli olduğu için
MERMER Kalkerin yüksek sıcaklık ve basınç altında
metamorfizma geçirmesi sonucu kalsit minerallerinin
daha da sıkışması ile ortaya çıkan kayaçtır. Kalkere
göre daha az geçirgen bir özelliğe sahip olup Üzerinde
oluşan şekillerin kalıcılığı uzun sürelidir.
516
516
Bunlarla birlikte genel anlamda Türkiye karstik şekiller bakımından
zengindir. Karstik anlamda bu zenginliği ve oluşumu anlamak için Isparta
İli Arazisinin karstlaşmaya uygunluğu ve Isparta İli Arazisi üzerinde
bulunan şekilleri nedeniyle örneklem olarak seçilmiştir.
3.YÖNTEM
Çalışma nitel bir yöntemle hazırlanmıştır. Literatür taramaları ve büro
çalışmaları evresinden sonra yapılan arazi çalışmalarında elde edilen
bulgular ve görseller ile önceki çalışmalar birleştirilerek bu derleme
çalışması ortaya konulmuştur. Ayrıca Isparta İli polyelerine yapılan arazi
çalışmalarından da bu çalışmada istifade edilmiştir. Arazi
çalışmalarımızda elde edilmiş olan görseller de bu çalışmada yer almıştır.
4.BULGULAR
Karstlaşma ve karstik şekiller bütün jeomorfolojik şekillerin
oluşumunda olduğu gibi 2 ayrı başlıkla temsil edilirler. Bunlar karstik
erime şekilleri ve karstik birikim şekilleridir.
Karstik erime şekilleri ana kayanın su ve karbondioksit ile birleşmesi
sonucu oluşurken, karstik birikim şekilleri ise erimiş ana kayanın içinde ki
suyun akışa geçip karbondioksitin uçması şeklinde oluşurlar. Ayrıca
karstik şekilleri büyüklüklerine göre de 2 grupta incelenirler bunlar mikro
karstik şekiller ve makro karstik şekillerdir.
4.1.MİKRO KARSTİK ŞEKİLLER:
4.1.1. Lapyalar:
Karstik sahalarda erimenin meydana gelmesi sonucu ilk oluşmaya
başlayan en küçük karstik şekillerdir. Erimelerinde kayaç türü, kayaç
türünün saflık derecesi, iklimsel özellikler önem taşır. Oluştukları kayaç
Türüne göre ör; jips(alçıtaşı) gibi suyla daha çabuk tepkimeye giren
kayaçların yaygın olduğu sahalarda ise kalıcılık süreleri değişir. Kalker
gibi kalıcı bir kayaç üzerinde oluşmaları durumunda eskimiş dahi olsalar
kalıcılıkları uzun süre devamlılık gösteri, oluştukları kayaç türü jips olması
durumunda ise oluşum süresi gibi yok olma süreci de hızlıdır. Lapyalar
oluşum şekillerine göre serbest lapyalar, yarı serbest lapyalar ve örtülü
lapyalar olarak çeşitlilik gösterirler. Lapyaların çok farklı şekilde
oluşmasını suyun akışı ve suyun akışını engelleyici unsurlar olan toprak,
humus ya da bitki örtüsü belirler (Foto 1-2).
517
517
Foto-1, 2 : Alanya İli Dim Çayı Havzası’ndan kanalcıklı ve diaklazlı
lapya örnekleri
4.1.2. Rüiniform (Harabe) Reliefi:
Genellikle dikine çatlakları olan kalker tabakalarda görülen yapılardır.
Türkiye’de Taşeli Platosu’nda ki gibi genellikle Neojen yaşlı kalkerlerde
çok yaygındır (Pekcan, 2019). Genişlikleri derinliklerine göre daha az olan
Ruiniformlar yüzey sularının dikine ve verevine eritmesi ile ortaya
çıkarlar. Erime ile kuyucuklar daha da belirginleşir. Zaman içinde bu
kuyucukların dibine terra rosalar birikir ve geçirimsiz bir hal alır bu da
yağışlı zamanlarda göl oluşumuna imkân verir. Taşeli Platosu’nda en tipik
örneklerine rastlanır. Kuyucukların zamanla gelişmesi ve gerilemesi ile
erime dolinleri meydana gelebilir (Pekcan 2019) (Foto 3).
Foto 2 : Çin’den ruiniform örneği (MİGONA, 2017)
4.2.MAKRO KARSTİK ŞEKİLLER:
4.2.1.Obruk:
Jama, aven gibi isimlere de sahip olan obruklar genel oluşumu karstik bir
sahada yeraltı suyunun çekilmesi ya da kullanılması sonucu geçirimsiz
katman ile yüzeyde kalan katman arasının boşalması sonucu yüzeyde ki
toprağın çökmesi ile oluşan şekillere verilen addır (Pekcan 2019). Bunlara
karstik kuyular da denilmektedir. Oluşumları itibari ile de çökme
dolinlerine benzerlik gösterirler ve genellikle onlar gibi mağara
sistemlerine bağlanırlar. Ülkemizde birçok yerde örneğine
rastlanmaktadır. Yurdumuzun en çok tanınanları ise Konya’da görülen
obruklar ve Mersin de bulunan Cennet Cehennem Obruklarıdır (Foto 4-5).
518
518
Foto 3 : Konya İli Obruk örneği Foto 4 :Şanlıurfa İli Obruk örneği
https://www.haberturk.com https://twitter.com/sputnik_TR/
4.2.2.Düden:
Karstik sahalar olan polye, uvala, dolin gibi karstik olan sahalar
üzerinde suyun yeraltına akışını sağlayan doğal kuyulardır. Doğal kuyular
olan düdenlerin tıkanması durumunda ise bulundukları araziyi su basar,
arazi üzerinde gölcükler oluşabilir (Foto 6).
Foto 5 : İzmir’den Düden örneği
https://t24.com.tr/haber/izmirde-bir-duden-daha-olustu,801804
4.2.3.Uvala:
Karstik sahaların erime sürecine başlaması ile ortaya çıkan makro
karstik şekillerdir. Tepeli ya da dalgalı bir görünüm sergilerler. Polye
oluşumunda başlangıç olarak da sayılabilir.
Foto 7: Anamur-Antalya Yakınlarında Uvala örneği
Slavca bir kelime olan dolinler genişliği derinliğinden fazla olan şekil
olarak daire ya da hui şeklinde görülebilen şekillerdir. Oluşum olarak
erime dolinleri ve çökme dolinleri şeklinde iki farklı oluşum şekline
sahiptir. Dolin kimyasal erime ile oluşmuşsa çözünme, bir mağara ya da
519
519
galeri tavanının çökmesi ile oluşmuşsa buna da çökme dolini denir (Foto
8).
Foto 8: Köprüçay Havzası Yeşilbağ Köyünden dolin örneği
4.2.5.Polyeler:
Polyeler karstik erime şekillerinin en büyüğüdür. Polyeler üzerinde
yerleşmeler ve tarımsal faaliyetler yapma imkânı verirler. Polyeler suyun
gideğenini sağlayan düdenlerin tıkanması durumunda üzerlerinde göller
oluşur. Tarımsal ya da yerleşik amaçlı kullanım durumlarında düdenler
tıkanmışsa gerekli bakımlar yapılarak düdenler açılır. Isparta İli Arazi
çalışmaları sırasında çekmiş olduğumuz resimler ile de örnek olarak
erilmiştir (Foto 9).
Foto 6 :Isparta Beydilli Polyesi
4.2.6.Mağaralar:
En temelde karstik sahada suların yeraltına çatlak ya da diyaklaz sistemi
ile sızma imkânı bulması sonucu erime göstermeye başlaması ve erimeye
bağlı büyüyen çatlak ya da diyaklazlar ile yeraltında oluşmaya başlayan
şekillere verilen genel addır. Sızan suların damlama ile oluşturduğu
birikim şekilleri de vardır ve mağara sistemi içinde oluşurlar. Bu sistemleri
sarkıtlar ve dikitler, sarkıt ve dikitlerin birleşmesiyle de sütunlar şeklinde
oluşur (Foto 10-11).
520
520
Foto 107 : Tokat Ballıca Mağarası Foto 81: Isparta Pınargözü Mağarası
https://www.youtube.com/watch
5.ISPARTA KARST ÖRNEKLERİ;
Isparta’da İli’nde görülen karstik şekiller;
5.1. POLYELER
Isparta İli Arazisi üzerinde birçok polye oluşmuştur. Isparta İli Arazisi
üzerinde oluşmuş polyelerin genel oluşum yapılarına bakıldığında bunların
daha çok teklini karstik süreçler ile oluştuğu görülmüştür. Polyelerin
oluştuğu ana kayacın oluştuğu Bu dönemde meydana gelmiş olan tektonik
hareketlere bağlı oluşan faylar, diaklazlar ve yükselmeler karstlaşma
sürecini hızlandırmıştır. Isparta İli Arazisi’nde oluşan polyeler şunlardır;
Karadiken polyesi, Yeşilyurt (Sığırlık) polyesi, Beydilli polyesi, Alan
polyesidir.
5.1.1-Karadiken Polyesi: Isparta İli Sütçüler ilçesinde bulunan
polyenin çevresini çeşitli yükseklikteki tepeler çevrelemektedir. Jura yaşlı
dolomitler üzerinde oluşum göstermiş polye tarım arazisi olarak
kullanılmaktadır.
5.1.2-Yeşilyurt (Sığırlık) Polyesi: Aksu Çayı Havzasında bulunan
polye çeşitli tepelerle çevrelenerek sınırlandırılmıştır. Yeşilyurt Polye
Havzası ve yakın çevresi Kretase yaşlı formasyonların hâkim olduğu
litoloji de gelişmiştir. Ziraat faaliyetleri için kullanılan polye de sebze
üretimi yapılmaktadır (ATAYETER, 2005). Polye üzerinde lapyalar ve
dolinler bulunmaktadır. Ayrıca yakın çevrede bir de mağara tespit
edilmiştir.
5.13-Beydilli Polyesi: Aksu çayı havzası doğusunda bulunan ve Batı
Toroslarda yer alan polyeyi fay diklikleri ve fay diklikleri üzerinde
oluşmuş yamaç döküntüleri sınırlamaktadır. Polye Havzası Jura-Kretase
yaşlı neritik kalkerler içerisinde oluşmuştur. Yöre halkı tarafından yayla
olarak kullanılan Beydilli Polyesi üzerinde süt ürünlerinin üretildiği birçok
polye bulınmaktadır.
521
521
5.1.4-Çobanisa Polyesi: Aksu çayı havzasının NE yönünde yer alan
polye litolojik anlamda kompleks bir yapıya sahiptir. Polye havzası doğu
ve kuzey kesiminde jura-kretase yaşlı kalkerler hâkimken batı kısmında
trias yaşlı bitki fosilli kumtaşları ve kil taşları, güneyinde ise miosen yaşlı
konglomeralar litolojiyi oluşturmaktadır. Sütçüler ilçesi çevresinde önemli
bir tarım alanıdır (ATAYETER, 2005).
5.2. MAĞARALAR
Isparta İli Arazisi’nde birçok mağara oluşmuştur. Bu mağaralar çeşitli
amaçlarla kullanıma uygun olup özellikle Turistik amaçlı kullanıma uygun
olanlar daha çok dikkati çekmektedir. Turistik amaç dışında soğuk hava
deposu, sığınak gibi çeşitli farklı şekillerde de kullanılmaktadır.
Isparta Eğirdir İlçesinde daha fazla mağara oluştuğu dikkati
çekmektedir.
Isparta İli’nde bulunan mağaralar;
5.1. Ayı İni Mağarası: Yalvaç İlçesi’nde bulunan mağara uzunluğu
yaklaşık olarak 407 metredir. Mağara içinde su depolamaya yarayan 5 adet
küçük bent ve sarnıçlar vardır. Jeolojik olarak bakıldığında karbonifer
yaşlı, kristalize kireç taşları içinde gelişmiştir. İçinde ki sarnıçlar ve su ile
turistik anlamda önemli bir mağaradır.
5.2. Kuz Mağarası: Mağara Sütçüler ilçesindedir. Oluşum olarak
bakıldığında Kretesa yaşlı kireçtaşları içerisindeki kırık üzerinde
gelişmiştir. Uzunluğu yaklaşık 220 metredir. Turizm açısından önemli
potansiyele sahiptir.
5.3. İnönü Mağarası: Mağara Eğirdir İlçesi’ndedir. Uzunluğu 227
m’dir. Jeolojik olarak mağara jura-kretase yaşlı kireç taşları içinde değişik yönlü
kırıklar boyunca gelişmiştir. Bu kireç taşlarının altında triyas yaşlı dolomit ve
yer yer marn tabakaları yer alır. Mağara bu karstlaşmayan katmanlar nedeni ile
derine doğru gelişememiştir.
5.4. Sorgun Mağarası: yaklaşık uzunluğu 301 metre olan mağara
Aksu İlçesine yakındır. İçinde su olan mağara da kış ve bahar aylarında ki
akış kuvveti artmaktadır. Su seviyesinde ki yükselme dönemleri için gerekli
tedbirlerin alınması durumunda turistik amaçlı kullanıma uygun hale
gelebilecektir.
5.5. Zindan Mağarası: Uzunluğu 765 metre olan mağara, Aksu
ilçesindedir. Bulunduğu yer olarak karstlaşmaya çok uygundur. Bu çevrede en
yaygın ve kalın kireçtaşları Kretase ve Jura yaşlı olanlardır. Bunlar aynı zamanda
çok saftır ve bundan dolayı da şiddetli karstlaşmıştır. Zindan Mağarası
522
522
karstlaşmaya uygun bir formasyon içinde yer yer önemli kırıklar üzerinde
gelişmiştir. Tabanı sulu ve çamurlu olan mağara da kış ve bahar aylarında akışı
artan yeraltı deresi vardır. Kullanım olarak bakıldığında turistik amaçlı
kullanıma çok uygundur.
5.6. Pınargözü Mağarası: Yenişarbademli ilçesinde olan mağara
aktif bir fay üzerinde gelişmiştir. Bu oluşum da jura-kretase yaşlı kireç
taşlarından oluşmaktadır. İçerisinde debisi çok yüksek bir kaynak vardır.
Turizm açısından 12 km ile Avrupa’nın en uzun mağarası olarak da kabul
edilmektedir.
6.SONUÇ
Isparta İli Karst jeomorfolojisi konusunda yapılan bu çalışma derleme
bir çalışma şeklinde ortaya konmuştur. Bu çalışma da yapılan literatür
taramaları sonucunda Isparta İli Arazisi’nin oluşumunda karstik süreçlerin
etkin rol oynadığı görülmüştür. Isparta İli’nin şekillenmesinde karst
jeomorfolojisi yanı sıra tektonik hareketlere bağlı gelişen fay sistemleri,
çatlak (diaklaz) yapıları da oluşum mekanizmasınında önemli bir süreç
oluşturduğu görülmüştür. Bu süreçler sonucunda Isparta İli Arazisi
üzerinde makro ve mikro karstik şekiller oluşmuştur. Isparta İli Arazisinde
mikro karstik şekillerden Lapyalar görülürken arazi üzerinde özellikle
makro karstik şekiller olan mağaralar ve polyeler dikkati çekmiştir.
Ekonomik anlamda da getirisi olan bu şekillerden mağaraların fazlaca
olduğu ve çeşitli amaçlara yönelik kullanımlara uygun olduğu
görülmüştür. Mağaraların bir çoğunun turistik amaçlı kullanıma uygun
olduğu dikkati çekmektedir.. Polyelerin ise yine oldukça fazla sayıda
bulunduğu, bunların daha çok tarım arazisi olarak değerlendirildiği, bu
ekonomik önemlerine bağlı olarak etraflarında yerleşmelerin geliştiği
görülmüştür.
Kaynaklar
Alagöz, C. A. (1944). Türkiye Karst Olayları Hakkında Bir Araştırma.
Ankara: Türk Coğrafya Yayınları Kurumu.
Atalay, İ., Altunbaş, S., Khan, A. A., & Çoşkun, M. (2018). The Effects of
Tectonic Movements on The Shaping of Topography, Karstification and
Soil Formation in The South Western Part of Taurus Mountains in Turkey.
TÜCAUM 30. Yıl Uluslararası Coğrafya Sempozyumu , 608-617.
Atalay, İ., Karstification and Karstic landforms in Turkey. Karren
Landforms (Ed by J. Fornos and Gines Universitat de les Illes Balears, 325-
333
523
523
Atayeter, Y. (2005). Aksu Çayı Havzasının Jeomorfolojisi. Isparta: Fakülte
Kitapevi.
Atayeter, Y. (2011). Eğirdir Gölü Depresyonu ve Yakın Çevresinin Genel
Fiziki Coğrafyası. Isparta: Fakülte Kitapevi.
Bozcu, A. (2007). Zindan Mağarası ve Çevresinin Jeolojik-Arkeolojik
Özellikleri. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 11(1),
54-63.
Çiçek, İ. (1992). Isparta Ovası ve Yakın Çevresi Fiziki Coğrafyası.
Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Ana
Bilim Dalı.
Değirmenci, M. (1989). Köprüçay Havzası ve Dolayının (Antalya) Karst
Hidrojeolojisi İncelemesi. Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü
Jeoloji Mühendisliği Ana Bilim Dalı (Doktora Tezi) Yayınlanmamış.
Doğan, U. (tarih yok). Jeomorfolojinin Temelleri.
Dumont , J., & Kerey, E. (1975). Eğridir Gölü Güneyinin Temel Jeolojik
Etüdü. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni,, (s. 169-174). Ankara.
Dönmez, A. (2006). Türk Hukukunda Mağaraların Korunmaı.
Erinç, S. (2012). Jeomorfolojinin Temelleri II. İstanbul: DER.
Erol, O. (1967). İç Anadolu'da İlgi Çekici İki Doğal Yöre: Cihanbeyli
Düdenleri ve Obruklar, Milli Parklar ve Tabiatın Korunması Semineri,
Tür. Tab. Koruma Cem. 10, 93-95
Fural, Ş. (2016). Köprüçay Havzası'nın (Antalya-Isparta) Jeomorfolojik
Özelliklerinin Morfometrik Yöntemler İle Analizi. Balıkesir: Balıkesir
Üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitsi Coğrafya Anabilim Dalı (Yüksek
Lisans Tezi).
Hadimli, H., & Bulut, İ. (tarih yok). Karstik Alanlarda Arazi Kullanımı,
Sorunları ve Planlaması. 39-48.
Karaman, E. (1994). Isparta-Burdur arasının jeolojisi ve tektonik
özellikleri. Türkiye Jeoloji Bülteni,, 37(2), 119-134.
Koçyiğit, A. (1981). Isparta Büklümünde (Batı Toroslar) Toros Karnonat
Platformunun Evrimi. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 24, 15-23.
Kurt, H. (2000). Batı Toros Polyeleri (Jeomorfolojik Etüt). İstanbul:
Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Ana Bilim Dalı.
524
524
Nazik, L. (1985). Beyşehir Gölü Yakın Güneyi Karst Jeomorfolojisi,
İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü,
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi,
Nazik, L. (tarih yok). Mağara Turizminin İlke Ve Esasları ile Kullanımdan
Kaynaklanan Sorunlar.
Nazik, L., & Bayari, S. (2018). Mağara Zengini Ülke: Türkiye. Mavi
Gezegen, 7-19.
Nazik, L., & Poyraz, M. (2015). Türkiye Karst Morfolojisinde
Neotektoniğin Rolü. UJES, (s. 203-213).
Nazik, L., & Tuncer, K. (2010). Türkiye Karst Morfolojisinin Bölgesel
Özellikleri. Türk Speleoloji Dergisi(1), 7-19.
Öcal, T. (2012). Zindan Mağarasının Doğal Mirası ve Turizm Potansiyeli.
Ekev Akademi Dergisi(52), 279-298.
Pekcan, N. (2019). Karst Jeomorfolojisi. İstanbul: Filiz Kitapevi.
Robertson , A., & Glover, C. (2015). Ege ve Kıbrıs Yaylarnın Neotektonik
Kesişimi: Isparta Açısı, GB Türkiye'de Genişleme ve Doğrultu Atılımlı
Faylar. Süleyman Demirel Üniversitesi Mühendislik Bilimleri ve Tasarım
Dergis, 43-69.
Sür, A. (1994). Karstik Yerşekilleri ve Türkiye'den Örnekler.Ankara
Üniversitesi Türkiye Coğrafyası Araştırma ve Uygulama Merkezi,
Türkiye Coğrafyası Dergisi3,1-28
Zeybek, İ. (2004). Türkiye'de Karstik Alanların Korunma Gerekliliği ve
Alınabilecek Bazı Önlemler. Doğ
İNTERNET KAYNAKLARI
https://twitter.com/sputnik_TR/ (02.25/07.06.2019)
https://www.haberturk.com/misir-ve-yonca-gibi-su-tuketen-urunler-
obruk-olusumunu-hizlandiriyor-2156941 (03.19/ 02.06.2019)
https://t24.com.tr/haber/izmirde-bir-duden-daha-olustu,801804
(14.03/30.05.2019)
https://www.youtube.com/watch?v=iDo1F2MzBOY (01.31/ 12.06.2019)
525
525
REKREASYON TERAPİSİNİN OTİZMDE
STEREOTİPİK DAVRANIŞLARA ETKİSİNİN
İNCELENMESİ
Ahmet Kürşat POLAT1, Beyza Merve AKGÜL2, Tebessüm
AYYILDIZ DURHAN3, Suat KARAKÜÇÜK4
Özet
Bu çalışmanın amacı otizmli çocuklarda görülen stereotipik
(kalıplaşmış-tekrar eden) davranışlara, terapatik rekreasyon etkinliklerinin
etkisinin incelenmesidir. Bu araştırmada tek denekli deneysel desen olan
A-B-A-B modeli ile gerçekleştirilmiştir. Tek-denekli araştırma yönteminin
kullanılarak otizmli bireyin başlangıç verileri ve uygulama sonrası verileri
karşılaştırılmıştır. Bu araştırmanın deneğini, özel eğitim alan, otizm tanısı
almış on yaşındaki bir erkek öğrenci oluşturmaktadır. Araştırma verileri,
uygulamacının belirlediği süre çerçevesinde on iki oturum yapılarak elde
edilmiştir. Bu oturumlarda sosyal, kültürel, spor ve müzik etkinlikleri
yapılmış, otizmli bireyin stereotipik davranışları kayıt altına almıştır.
Veriler gözlem formu ve eğitmen-aile gözlemleriyle desteklenmiştir.
Sonuç olarak, stereotipik davranışlarda iyileşmenin gözlendiği terapatik
rekreasyon etkinlikleri belirlenerek yol haritası oluşturulmuş ve aileye
öneriler sunulmuştur.
Anahtar kelimeler: Rekreasyon terapisi, otizm, stereotipik davranış
Abstract
The purpose of this study was to investigate the effects of therapeutic
recreation activities on stereotypic behaviors in children with autism. In
this study, a single-subject experimental design, A-B-A-B, was used.
Using single-subject research method, the initial and post-application data
of autistic individuals were compared. The subject of this study is a ten-
year-old male student with autism who has special education. The research
data were obtained by conducting twelve sessions within the period
determined by the practitioner. Social, cultural, sports and music activities
were held in these sessions and stereotypical behaviors of the autistic
person were recorded. Data were supported by observation form and
trainer-family observations. As a result, therapeutic recreation activities
where improvement in stereotypic behaviors were observed were
1 Gazi Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi, [email protected]. 2 Doç. Dr., Gazi Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi,
[email protected]. 3 Araş. Gör. Dr., Gazi Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi,
[email protected]. 4 Prof. Dr., Gazi Üniversitesi Spor Bilimleri Fakültesi, [email protected].
526
526
determined and a road map was created and suggestions were presented to
the family.
Key words: Recreation therapy, autism, stereotypic behavior
Giriş
Otizm, davranış problemlerinin, iletişim sorunlarının ve sosyal
etkileşimlerde uyumsuzlukların yoğun olarak görüldüğü gelişimsel bir
yetersizlik olarak ifade edilmektedir. Otizmli bireylere uygun eğitim süreci
uygulanmadığında hem otizmli bireylerin hem de çevresindeki bireylerin
hayatını etkilemekte ve uzun yıllar devam eden yetersizlik durumu
gözlenmektedir. Uygun eğitim alan birçok otizmli birey bu sorunları
çoğunlukla atlatmakta ve toplumla iç içe, sorunsuz yaşayabilmektedir
(Güleç-Aslan, Kırcaali-İftar ve Uzuner, 2009). Rekreasyon, insanların
gönüllü olarak yaptığı, dinlendirici, eğlendirici, yenileyici boş zaman
aktiviteleridir (Karaküçük, 2016). Terapatik rekreasyon ise tedavi
sürecinde yapılan rehabilitasyon faaliyetleridir (Tütüncü, 2012).Başka bir
ifade ile engelli, hasta ve yaşlı gruplar için yapılan rekreasyon
faaliyetleridir (Karaküçük, 2012). Terapatik rekreasyon ile fiziksel ve
psikolojik olarak iyileşmek isteyen insanlarda daha kısa sürede iyileşme
görülebilir. Terapatik rekreasyon etkinlikleriyle hasta olan bireyler
güdülenmekte ve gerek psikolojik, gerek sosyal ve fiziksel açıdan
sağlıklarının iyileşmesine katıda bulunulmak amaçlanmaktadır (Aydın ve
Tütüncü, 2018). Stereotipik davranışlar tekrar eden, kalıplaşmış davranış
biçimleri olarak tanımlanmaktadır (Rapp ve diğ., 2004)
Stereotipik davranış kalıplarını vokal, motor, görsel, işitsel, dokunsal
stereotipik davranışlar olarak beş grupta incelemek mümkündür (Korkmaz
ve Diken, 2010). Stereoitipik davranışlara sahip otizmli bireyler, girdikleri
sosyal ortamlarda kabul görmeme ve dışlanma gibi sorunlarla
karşılaşabilirler, ayrıca eğitim imkânlarından istenilen oranda
yararlanamayabilirler. Dolayısıyla kalıplaşmış davranışların azaltılmasıyla
veya sönmesiyle otizmli bireyin topluma uyumuna ve eğitimine katkı
sağlanacağı düşünülmektedir (Korkmaz ve Diken, 2010). Stereotipik
(tekrarlanan) davranışların kalıplarının aza indirgenmesi veya
görülmemesi adına kullanılan terapatik rekreasyon faaliyetlerinin, otizmli
bireyde gönüllü katılımı sağlaması ve mutluluk hissettirmesi açısından
önemi büyüktür. Mutlu zaman geçiren otizmli bireylerin hem rekreasyonel
etkinliklere hem de etkinlik dışı kurallara uymaya yatkınlığının arttığı
gözlenmiştir.
YÖNTEM
Araştırmanın amacı terapatik rekreasyon etkinlikleri yoluyla, otizmli
bireyin stereotipik davranışlarında iyileşme sağlayarak, yine otizmli
bireyin sosyal hayata uyumunu artırmaktır.
527
527
Araştırmanın modeli
Bu çalışmada tek denekli araştırma modellerinden biri olan ABAB
modelinden yararlanılmıştır ve yarı deneysel bir araştırma yöntemi
izlenmiştir. Tek denekli araştırmalarda en çok kullanılan araştırma
modellerinden birisi olan A-B-A-B modeli; birinci A ve B uygulamasının
ardından bu uygulamaların tekrarıyla süregelen bir dizgide A-B-A-B
modeli olarak karşımıza çıkmaktadır (Koyuncu, 2009).
Tek-denekli bağımsız değişkenler tekrar etme şeklinde uygulanır, tek
denekli araştırmaların yinelenebilir olması önemlidir. Yineleme
araştırmanın güvenirliğini artırır. Örneğin, ABAB modeli kullanılan bir
çalışmada ilk B aşamasında gözlemlenen değişiklik ikinci B evresinde de
görüldüğü zaman uygulamanın etkililiği yineleme özelliğine göre ortaya
konmuş olur ve okuyucunun B uygulamasının etkililiğine ilişkin inancı
güçlenir (Tekin, 2000). Çalışmada;
1. Değiştirilmesi hedeflenen davranış kalıbı ortaya koyulmuştur,
2.Etkinlikler vasıtasıyla üç oturum ile başlama düzeyi verileri
toplanmıştır.
3.Başlangıç verileri aynı doğrultuda sonuç verdikten sonra, terapatik
rekreasyon etkinlikleri uygulamaya başlanmıştır. Bu evrede on iki oturum
yapılmıştır.
4. Daha sonra üç oturum yapılarak başlama düzeyi verileri toplanmıştır.
5. Başlangıç verileri aynı doğrultuda sonuç verdikten sonra, terapatik
rekreasyon etkinlikleri on iki oturum daha yapılarak uygulanmıştır.
6. A(1), B(1), A(2) ve B(2) evreleri karşılaştırılmış ve terapatik
rekreasyon etkinliklerinin stereotipik davranışları değiştirmedeki başarısı
değerlendirilmiştir.
Elde edilen veriler ve başlangıç verileri karşılaştırarak değişkenler
arasındaki ilişki belirlenebilmektedir. Bu araştırmada bağımlı değişken
otizimli çocukların stereotipik davranışlarıdır. Araştırmanın bağımsız
değişkeni ise; otizimli çocuklarda stereotipik davranışı azaltarak sosyal
uyumu iyileştirmeyi sağlayacak terapatik rekreasyon uygulamalarıdır.
Uygulama Süreci
Araştırmanın uygulama aşamasında otizmli öğrencinin sevdiği ve
seveceği öngörülen rekreasyon etkinlikleri üç yıldır çalıştığı uzman
eğitmeni tarafından belirlenmiştir. Uygulamanın birinci evresinde(A1)
otizmli öğrencinin etkinlikler sırasında yapmış olduğu stereotipik
davranışların sıklığı ve şiddeti belirlenmiştir. Uygulamanın ikinci
evresinde (B2)öğrenciye sözlü uyaranlar verilerek terapatik rekreasyon
528
528
etkinlikler yapılmıştır. Üçüncü ve dördüncü evre ise birinci ve ikinci
evrelerin tekrar edilmesi sürecini kapsamaktadır.
1. Başlangıç aşamasında deneğin davranışı ne kadar uyguladığını
saptanmış, otizmli bireyle eğitmen birebir çalışma gerçekleştirmiştir.
2.Sonrasında devam edilen uygulama aşamasında eğitmen terapatik
rekreasyon etkinliklerini uygulayarak oturumları gerçekleştirmiştir. Bu
evrede sinema etkinliği, bisiklet etkinliği, masa tenisi etkinliği ve doğa
yürüyüşü etkinlikleri uygulanmıştır. Eğitmen bu aşamada deneğe
stereotipik davranışlar sergilemeden eğlenmenin rahatlığını doğallığını
göstermiştir.
3. Eğitmen gözlem yaparak, aktarmak istediği kazanımları deneğe
aktarmaya çalışmıştır.
4.İkinci AB aşamaları da AB aşamalarını takiben benzer biçimde
uygulanmıştır.
BULGULAR
Uygulama aşamasında elde edilen veriler aşağıda gösterilmektedir.
Bazı terapatik rekreasyon etkinliklerinde, otizmli bireyin stereotipik
davranışlarında ciddi bir iyileşme gözlenmiştir. Bu etkinlikler; bisiklet
etkinliği, tiyatro etkinliği, doğa yürüyüşü etkinliği ve sinema etkinliğidir.
Otizmli birey birinci veri toplama sürecinde heyecana ve mutluluğa
bağlı olarak stereotipik davranışları sıkça gerçekleştirmiştir.
Gerçekleştirmiş olduğu bu stereotipik davranışlara yönelik kayıt
tutulmuştur. Birinci uygulama evresinde ise otizmli çocuğa uyaranlar
verilmiş ve stereotipik davranışlarda bulunmaması için sürekli kontrol
altında tutulmuştur. Bunun sonucunda birinci uygulama evresindeki
stereotipik davranışlar da ciddi iyileşme olmuştur(Bknz: Şekil 1, Şekil 2,
Şekil 3 ve Şekil 4).
530
530
TARTIŞMA ve SONUÇ
Literatür incelendiğinde ABAB yöntemi kullanılarak yapılmış
araştırmalara rastlanmaktadır. Onlardan biri olan yüksek lisans tezi
araştırmasında otizmli üç deneğe karşılıklı yoğunlaştırılmış etkileşim
yöntemi uygulanmış, deneklerin A seviyesine göre B seviyelerinde sözel
ve sözel olmayan iletişim becerilerinde olumlu dönütler gösterdiği
görülmüştür (Koyuncu, 2009). Bir diğer araştırmada Güzel Özmen (2005),
öğrenme güçlüğü tanısı konmuş önkoşul becerileri gerçekleştiren iki erkek
öğrenci ile okuma hızlarını bildikleri ve bilmedikleri öykü ve masalılarla
karşılaştırma şeklinde ABAB desenini kullanarak bir araştırma
yayımlamıştır. Bu araştırmadaki amacı öğrenme güçlüğü olan öğrencilerin
Araştırma sonucunda öğrencilerin bildikleri öykü ve masalları okurken
okuma hızlarının artış saptandığı yönündedir ve araştırma bulguları
çalışma sonuçlarımızı destekler niteliktedir. Bir diğer araştırmada Gürel,
Olgun ve Arslan fizik dersinde öğrencilerin akıllı tahta kullanımına yönelik
algıları ölçmek için ABAB desenini kullanarak çalışma yapmış, terapatik
rekreasyon uygulamalarına benzer şekilde, akıllı tahtanın çoklu ortam
kullanımı ve çekici yönü ile öğrenciler tarafından ilgi uyarıcı bulunduğu
ortaya çıkmıştır (Gürel, Olgun ve Arslan, 2016). Aydın ve Cavkaytar
ABAB modelini kullanarak, yazma güçlüğü görülen öğrencilerin yazma
becerilerini geliştirmede kopyalama metin uygulamasının ipucunun
giderek artırılması yöntemiyle sunulmasının etkililiğini belirlenmesini
amaçlamış, çalışmada yazma güçlüğü tespit edilen iki öğrenci
kullanılmıştır. Araştırma sonunda, araştırmamızda yer alan stereotipik
davranışlardaki azalma saptanmasına dair bulgularla benzer biçimde,
yazım yanlışı yapan öğrencilerin yazım hatalarında önemli derecede
azalmalar olduğu belirlenmiştir (Aydın ve Cavkaytar, 2018). Hart ve
Whalon’ın (2012) çalışmasında otizm tanısı almış olan 16 yaşında bir
erkek öğrencidir. Araştırmada ABAB modeli kullanılmıştır ve
uygulamalar sonrası öğrencinin fen bilgisi derslerinde tartışmalara katılma
ve öğretmenin sorduğu sorulara doğru cevap oranının araştırma
bulgularımızla paralel olarak önemli ölçüde arttığını göstermektedir.
Sonuç olarak otizmli çocuklarda görülen stereotipik (kalıplaşmış-tekrar
eden) davranışlara, terapatik rekreasyon etkinliklerinin etkisinin
incelenmesinin amaçlandığı bu araştırmada tek denekli deneysel
desenlerden A-B-A-B modeli kullanılmıştır. Tek-denekli araştırma
yönteminin kullanılarak otizmli bireyin başlangıç verileri ile uygulama
verileri karşılaştırılmıştır. Bu araştırmanın deneğini, otizm tanısı almış ve
özel eğitim alan on yaşındaki bir erkek öğrenci oluşturmaktadır. Araştırma
verileri toplanırken, oturumlarda uygulamacının belirlediği süre
çerçevesinde on iki oturum yapılmıştır. Bu oturumlarda sosyal, kültürel,
spor ve müzik etkinlikleri yapılmış, otizmli bireyin stereotipik davranışları
kayıt altına almıştır. Veriler gözlem formu ve eğitmen-aile gözlemleriyle
531
531
desteklenmiştir. Araştırmanın sonunda, stereotipik davranışlarda
iyileşmenin gözlendiği terapatik rekreasyon etkinlikleri belirlenerek yol
haritası oluşturulmuş ve aileye öneriler sunulmuştur.
Kaynakça
Aydın, İ., Tütüncü, Ö. (2018). Rekreasyon Terapisi Kamplarının Sosyal
Etkilerinin Değerlendirilmesi. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi,
29:1.
Aydın, O., Cavkaytar, A. (2018). Yazma güçlüğü görülen öğrencilerin el
yazısı okunaklık düzeylerinin arttırılmasında ipucunun giderek artırılması
uygulamasıyla sunulan öğretimin etkililiği. Sakarya Üniversitesi Eğitim
Fakültesi Dergisi; (36); 1-23.
Hart, J. E., Whalon, K. J. (2012). Using video self-modeling via iPads to
increase academic responding of an adolescent with autism spectrum
disorder and intellectual disability. Education and Training in Autism and
Developmental Disabilities, 47, 438-446.
Gürel, C., Olgun H., Arslan, A.(2016). Fizik dersinde öğrencilerin akıllı
tahta kullanımı ile ilgili algıları. Journal of Human Sciences, 13:2.
Karaküçük, S. (2012). Terapatik Rekreasyon. Ankara: Gazi Kitabevi.
Karaküçük, S. (Editör) (2016). Rekreasyon Bilimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
Güleç-Aslan Y., Kırcaali-İftar, G., Uzuner, Y. (2009). Otistik Çocuklar
İçin Davranışsal Eğitim Programı (OÇİDEP) Ev Uygulamasının Bir
Çocukla İncelenmesi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel
Eğitim Dergisi.10(1)1-25.
Özmen, R.G. (2005). Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencilerin Okuma
Hızlarının Metinlerde Karşılaştırılması. Eğitim ve Bilim, 30 (136), 25-30.
Rapp, J.T., Vollmer, T.R., Peter, C. S., Dozier, C. L., Cotnoir, N.M.
(2004). Analysis of Response Allocation In Individuals With Multiple
Forms Of Stereotyped Behavior. Journal of Applied Behaior Analysis, 37,
481-501.
Korkmaz, Ö. T., Diken, İ. H. (2010). Stereotipik Davranışların
Azaltılmasında Kullanılan Yöntemlerin Etkililiği: Betimsel ve Meta
Analizi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim
Dergisi, 11(2) 1-12.
Koyuncu, M.(2009). Karşılıklı Yoğunlaştırılmış Etkileşim Yönteminin
Otizmli Çocuklarda İletişim Becerilerinin Gelişimine Etkisinin
Değerlendirilmesi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek
Lisans Tezi, Konya.
532
532
Tekin, E. (2000). Karşılaştırmalı Tek-Denekli Araştırma Modelleri. Özel
Eğitim Dergisi, 2(4)1- 12.
Tütüncü, Ö. (2012). Rekreasyon ve Rekreasyon Terapisinin Yaşam
Kalitesindeki Rolü. Anatolia: Turizm Araştırmaları Dergisi, 23(2), 248 –
252.
533
533
3116 VE 4785 SAYILI ORMAN KANUNLARINA
KÖYLÜNÜN TEPKİSİ1
Sevilay ÖZER2
Özet
Cumhuriyet’in ilk yıllarında ormanların özel girişimciler tarafından
işletilmesi, ormanların iyi işletilemediği, tahrip edilmesinin önüne
geçilemediği gibi pek çok eleştiriyi beraberinde getirmiştir. İşte bu
gerekçelerden hareketle teknik ormancılığın başlangıcı olarak da kabul
edilen 3116 sayılı Orman Kanunu 1937 yılında yürürlüğe girmiştir. Ülke
ormanlarının devlet mülkü olduğu anlayışının hâkim olduğu bu kanunla,
bir taraftan başkalarının eline geçmiş olan ormanların tekrardan
devletleştirilmesi sağlanmaya çalışılırken diğer taraftan köylünün
geçmişten gelen intifa hakları kaldırılmıştır. Atılan adımlar bununla
kalmamış 1945 yılında kabul edilen 4785 sayılı kanunla da tüm ormanlar
devletleştirilmiştir. Ancak 3116 sayılı kanunun kabulüyle başlatılan ve
ardından 4785 sayılı kanunun kabulüyle devam ettirilen bu süreçte orman
köylüsünün söz konusu kanunlara gösterdiği tepki beklenenden çok daha
sert olmuştur.
Anahtar Kelimeler: Orman, köylü, ormanların devletleştirilmesi,
3116 ve 4785 sayılı Orman Kanunu
Reaction of Country People to Acts No. 3116 and 478
Abstract
During the first years of the Republic, the operation of forests by private
entrepreneur lead to a lot of criticism, including forests were not operated
properly and their destruction was not retarded. Thus for these reasons, the
Forests Act No. 3116, which is considered as the beginning of technical
forestry, came into force in 1937. By this act where the dominating idea
was that all the forests in the country were state property, while it was
intended to nationalize again the forests that had come into the possession
of others, the usage right of country people was abolished. It was not only
limited to this, but all forests were nationalized in 1945 by the Act No.
4785. However, forest peasants reacted much more sharply than expected
to those acts during that period initiated by the enactment of the Act No.
3116, followed by the enactment of the Act No. 4785.
Keywords: Forest, country people, nationalization of forests, Forests
Acts No. 3116 and 4785
1 Bu bildiri, 2012 yılında tamamlanan “Demokrat Parti’nin Köylü Politikaları
(1946-1960)” başlıklı doktora tezinden üretilmiştir. 2 Doç. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, FEF Tarih Bölümü, Burdur
534
534
1. Giriş
Milli Mücadele Döneminden teknik ormancılığın başlangıcı olarak
kabul edilen 3116 sayılı kanunun yürürlüğe girmesine kadar iki ayrı orman
kanunu kabul edilmiştir. Bunlardan ilki 1920 yılında kabul edilen “Baltalık
Kanunu”dur. Kanunun 1. maddesiyle odunculuk, kömürcülük ve
kerestecilik yapanlara ya da büyük ormanlara en fazla yirmi kilometre
uzaklıkta bulunan köylere, her haneye en fazla, net 18 dönüm üzerinden
baltalık ayrılması olanağı verilmiştir. Bunun yanı sıra kanunun bir başka
maddesi ile de elinde orman yönetimince verilmiş belgesi olmayan
köylülerin, hangi sebeple olursa olsun ormana girmesi yasaklanmıştır.
Ancak söz konusu kanun savaş koşuları içinde uygulanamamıştır. (Çağlar,
1986; Heske, 1952) Daha sonra orman mevzuu İzmir İktisat Kongresi’nde
gündeme getirilmiş, burada ormanların önemi “Türk halkı servet itibariyle
bir altın hazinesi üzerinde oturduğuna vakıftır. Ormanlarını evladı gibi
sever, bunun için ağaç bayramı yapar, yeniden orman yetiştirir” şeklinde
ifade edilmiştir. Kongrede ayrıca çiftçi grubu tarafından ormanların
muhafazasına ve çoğaltılmasına yönelik talep ve tekliflerde sunulmuştur.
(Ardıç, 1986)
Diğer kanun ise 1925 yılında kabul edilen “Devlet Ormanlarından
Köylülerin İntifa Hakkı3 Kanunu”dur. Bu kanunla, eskiden beri koru ve
baltalığı olmayan köy ve köy niteliğinde kasaba halkı; okul, cami, köprü,
ambar, ağıl, ahır ve samanlık yapımı için gerek duydukları ya da tarımsal
araç ve gereçleriyle ilgili öz gereksinmelerinin karşılanması, ilişkin
oldukları pazar yerleriyle kasabalara kendi araçlarıyla taşımak ve satmak
üzere odun ve kömür yapımı için devlet ormanlarının uygun yerlerinden
resmi izne dayanarak parasız ağaç kesebileceklerdir. (Çağlar, 1986)
Cumhuriyet’in ilk yıllarında ormanlara yönelik olarak yapılan bu
kanunların yanı sıra yerli ve yabancı özel girişimciler tarafından
ormanların işletilmesinin ormanlara büyük zarar verdiği gerçeği ortaya
konmuştur. Orman konusunda uzman olan ve deneyimlerinden
yararlanılmak üzere ülkeye çağrılan Prusyalı Prof. R. Bernhard da
temaslarında bu konuya şu sözleriyle dikkat çekmiştir: “Türkiye’nin
hemen her tarafında ormanların müteahhitler tarafından işletilmesi için
imtiyazlar verilmiştir. Bu türlü işletmelerin orman için olan feci akıbetinin
en iyi Bozüyük ormanlarında görmek mümkündür. Buradaki durum, kısaca
orman tahribatı kelimesiyle ifade edilir. Yerli Türk şirketleri bu tarzda
hareket ederlerse Türk ormanlarının korunması hususunda yabancı
şirketlerden ne beklenebilir?”
Prof. Bernhard ileri sürdüğü bu görüşler çerçevesinde teknik
ormancılığa geçiş için önemli bir basamak olarak kabul edilebilecek bir
3 İntifa hakkı ormanlardan parasız yararlanma hakkıdır. (Yomralıoğlu, 1987)
535
535
yasa tasarısı hazırlamışsa da bu tasarı yasalaşamamıştır. Ancak tasarı 1937
yılında çıkarılacak olan 3116 sayılı Orman Yasası’nın içeriğine yönelik ilk
ipuçlarını vermesi bakımından önemlidir. (Çağlar, 1988)
2. 3116 Sayılı Orman Kanunu’nun Kabulü
Edinilen tecrübelerden hareketle ormanların tahrip edilmemesi ve daha
iyi işletilebilmesi amacıyla 8 Şubat 1937 tarihinde 3116 sayılı Orman
Kanunu yürürlüğe girmiştir4. (TBMM ZC, 34. İnikat) Söz konusu kanunun
kabul edilmesinin en büyük gerekçesi olarak ormanların tahrip edilmesi ve
bununla bağlantılı olarak tarımın temelinden sarsılacağı endişesi
gösterilmiştir. Ormanların tahribatında asıl yükümlülüğün sözleşmeli
orman işletmeciliğinde olduğu belirtilerek, ormanların yangın, tarla açma,
keçi otlatma gibi sebeplerle gördüğü zararlara dikkat çekilmiştir.
Ormanların karşı karşıya kaldığı bu olumsuz koşulların ortadan
kaldırılması ve daha iyi işletilebilmesi amacıyla 3116 sayılı Orman
Kanunu kabul edilmiştir5.(Birben, 2008)
Kanunun özellikle 17 ile 20. maddelerinde köylüyü ilgilendiren
hükümlere yer verilmiştir. 17. madde ile parasız intifa hakkının kaldırıldığı
belirtilerek, sadece Türkiye’ye yeni gelecek ve İskân Kanunu’na göre bir
yerden diğer bir yere nakledilecek ve topluca köy kuracak göçmenlerle,
yangın, sel gibi felakete uğramış ya da ormanların zarar görmemesi için
oturdukları köyden başka bir yere nakledilecek köylülere ev, ahır, samanlık
gibi ihtiyaçları için bir defaya mahsus İcra Vekilleri Heyeti’nin kararıyla
kerestelik ağaç veya tomruk verileceği karara bağlanmıştır. (TBMM ZC.,
29. İnikat) Birçok milletvekili bu kanunun meclis müzakeresinde, intifa
hakkında yapılan değişikliğe ilişkin eleştirilerini dile getirmiştir. Bolu
Milletvekili Şükrü Gülez intifa hakkında yapılan değişikliğe razı
olmadığını şu sözleriyle anlatmıştır: “Muhtelit encümenin yüksek
heyetinize arz ettiği mazbatanın mütalaasından anladım ki bu kanunun
sebebi vazından birisi ve belli başlı kısmı, köylülerin intifa hakkı
kanununun kaldırılmasıdır… İntifa hakkı kanunu ormanlar için mazarrat
veren bir kanun değildir. Fakat haklı olarak ve zamanında tatbik
edilemediği için, halkın ihtiyacı da duramayacağından kaçakçılık ve
suiistimale yol açıldığı için böyle düşünülmüştür. Hâlbuki buna işin
başında bulunan idare sebep olmuştur. Binaenaleyh halkın böyle bir
4 Kanunun meclis müzakereleri için bkz. (TBMM ZC., 29-30-31. İnikat) 5 Ziraat Vekili Muhlis Erkmen 3116 sayılı Orman Kanunu’nun hazırlanma
gerekçesini şöyle anlatmıştır: “1-Her şeyden evvel ve her şeyin fevkinde ormanı
koruma ve çoğaltma, 2-Ormanın gerek doğrudan doğruya hammadde kaynağı
olmak ve gerek dolayısıyla memleket ekonomisine, ziraatına, sıhhatine,
içtimaiyatına ve yüksek müdafaasına tesirli hayatiyetine dokunmamak kaydu şartı
ile ondan, memleket ihtiyacını en azami bir surette ve en emin ve en devamlı bir
surette temin etmek.” (TBMM ZC., 29. İnikat)
536
536
töhmetten azade olduğunu huzurunuzda kuvvetle söylemek isterim. Bu
kanunla parasız intifa hakkı kaldırılıyor. Belki 600 seneden beri, belki de
daha uzun zamandan beri bu memlekete gelip yerleşmiş olan ecdadımızın
meccanen intifa ettiği bir hakkı birden bire kaldırınca maalesef yerine
hiçbir şey konmamıştır. Yalnız ormanlara 5 kilometrelik bir mesafede
bulunan halk orman tarife bedelinin dörtte birini bedel olarak verecektir.
Daha uzakta olanlar ise doğrudan doğruya orman tarife bedelini vererek
istifade edebileceklerdir. Hâlbuki bu gün bir araba odun satmakla yahut
bir sepet mantar toplamakla çoluk çocuğunu geçindiren ve vergisini veren
bir adam bundan sonra artık istifade edemiyecek.” (TBMM ZC., 29.
İnikat)
Manisa Milletvekili Tahir Hitit köylünün intifa hakkının kaldırılmasına
yönelik endişelerini şöyle ifade etmiştir: “…İntifa haklarının en mühimini
bilhassa orman içinde veya kenarında köylünün şahsiyeti hükmiyelerine
aid olan baltalıklarla hayvan meraları teşkil etmektedir. Bizde şimdiye
kadar ormanlarla meralar ayrılmamıştır. Bu kanunla köylünün hem
baltalığı hem meraları devlet ormanı olarak addedilecektir. Asırlardan
beri tanınmış hakları kaldırmakla köylünün yakacağı odunu, yapacağı
ziraat aleti para ile satılacaktır. Odun köy ve köylü için su ve ekmek kadar
mühim olan hayati bir ihtiyaçtır. İnsanlar, beşikten mezara kadar bu
mühim ihtiyaçtan vareste kalamazlar. Her vatandaşın her gün muhtaç
olduğu zaruri ihtiyaçlarını durdurmağa imkân yoktur. Orman
memurlarımızın müsamahaları hepimizce malumdur. Bu iş tekemmül
edinceye kadar aradan pek uzun zamanlar geçecektir. Zaman tevakkuf
eden işletme teşkilatının memleketin her tarafında hemen tatbik edilmesi
için imkân görmüyorum. Şu vaziyet karşısında ihtiyacı temin edilemeyen
köylüler odunsuz yaşayamaz. Bunun tesiri ile yolsuz katiyat tahripkâr
vaziyette devam edecek, ormanlar binnetice harap olacaktır. Pek tabii
olarak memlekette mahrukat buhranı başlayacak, şehirliler de bu ızdıraba
maruz kalacaktır. Aynı zamanda yüz binlerce halk rahatsız ağaç kesmek
yüzünden mahkemelerde sürüneceklerdir.” (TBMM ZC., 29. İnikat)
Afyonkarahisar Milletvekili Berç Türker köylünün ormandan eskisi
gibi yararlanma hakkının elinden alınması noktasında duyduğu endişeyi
şöyle aktarmıştır: “Memleketimizde birçok fakir köylü aileleri vardır ve
bilhassa kış mevsiminde bunların yakacak odunu yoktur ve odun satın
almak için bunların paraları da yoktur. Bunlar şimdiye kadar serbestçe
ormanlara girer ağaçları keserek yakarlardı. Bugün bunu
yapamayacaklarına binaen muhterem Hükümetimiz bu gibi fakir ailelere
yardım etmelidir ve bunların ihtiyaçlarına göre odun tevzi ettirmelidir.
(TBMM ZC., 29. İnikat)
Çanakkale Milletvekili Ziya Gevher Etili de köylülerin ağacı tahrip
etmesinin nedeninin mağduriyetlerine bağlanması gerektiğini şöyle ifade
537
537
etmiştir: “…Bunda iktisadi sebeplerde aramak lazımdır. Köylülerin
petrolü bulamadıklarından dolayı çıra çıkardıklarını düşünecek olursak
bunları yarı yarıya hak etmek mecburiyetinde kalırsınız. Binaenaleyh
temas edilecek en mühim noktalardan biri de bu olmalıdır. 38 derecede 6
ay, 9 ay kış olan bir memlekette ağaç yakmayın dediğimiz zaman bunun
hiç kuvve-i müeyyidesi yoktur. Halkın bu ihtiyacı düşünülmezse Orman
Kanunu’ndan beklenen faide suni olur. Binaenaleyh Orman Kanunu ile
beraber bu afetlerin asıl müsebbipleri nedir bunları realist bir kafa ile
izale edecek tedbirler getirmek lazımdır.” (TBMM ZC., 29. İnikat)
18. madde ise ormanların içinde veya orman sınırlarına 5 kilometre
uzaklığa kadar bulunan köylere zati ihtiyaçları için tarife bedelinin dörtte
birini ve ayrıca kesme ve taşıma masraflarını ödemek şartı ile ormanların
istif edilmiş yerlerinden veyahutta orman memurunun göstereceği
mahallerden kerestelik tomruk ve mahrukat verileceğine ilişkindir. 19
madde ile de ormanlara bitişik kazalar dâhilindeki köylerin cami, mektep
ve köy yollarındaki köprülerin yapımı için yalnız kesme ve taşıma masrafı
ödenmek koşuluyla lüzumu oranında ormanların istif edilmiş yerlerinden
ya da orman memurlarının gösterdiği mahallerden kerestelik tomruk
verileceği belirtilmiştir. 20. madde de ise yine orman sınırlarına 5
kilometreye kadar uzaklıkta bulunan köylerde yaşayan ve geçimlerini
ormanlardan elde ettikleri mahsulleri satarak idame ettiren köylülerin tarife
bedelini ödemek şartıyla gösterilecek mıntıkada tayin edilen müddetler
içinde orman mahsullerine toplamalarına izin verileceğine ilişkindir.
(TBMM ZC., 29. İnikat) Görüldüğü üzere kabul edilen kanunla köylünün
geçmişten gelen intifa hakları kaldırılmış ve bunun yerine orman içi ve
bitişiği köylerde yaşayanlara tarife bedelinin ¼ ü oranında zati ihtiyaç
verilmesi uygun görülmüştür. (Birben, 2008) Başbakan İsmet İnönü bu
kanunun önemini şu sözleriyle ortaya koymaya çalışmıştır:
“Memleketimizde ağaç kesme serbestîsi bir iki sene için kabul edilmiş olsa,
üç sene sonra memlekette orman kalmayacağına kaniim. Ormanları
devlete mal etmek, iyi muhafaza teşkilatı ile teçhiz etmek ve devlet eli ile
işletmek, içinde bulunduğumuz buhranlı orman meselesini memleket lehine
halledebilecek tek yoldur.”(Ayanoğlu, 1987)
Köylüyü ilgilendiren bir diğer madde ise 41. maddedir: “Devlet
ormanlarının ağaçlı yahut ormandan açılmış çıplak yerlerindeki yaylak,
kışlak, otlak ve sulama gibi hakları olanlar bu haklarının taalluk ettiği
kısımlar ormanların içinde bulunuyorsa Orman İdaresi tarafından
gösterilecek yollardan girip çıkmağa ve ağaçlarla fidanlara zarar
yapılmaması için İdare tarafından diğer nevi tedbirlere riayete
mecburdurlar. Bu hak sahipleri tiftik keçisi, kara keçi ve deve hayvanlarını
bu yerlere sokamazlar” (TBMM ZC., 30. İnikat) Kanunun meclisteki
müzakeresinde bu maddenin lehinde ve aleyhinde görüş bildiren
milletvekilleri olmuştur. Trabzon Milletvekili Raif Karadeniz ormanlara
538
538
keçi, deve gibi hayvanların sokulmaması kararını şu sözleriyle
desteklemiştir: “Bir arkadaşım anlattı: Bize civar devletlerden,
ormanlarını iyi idare etmekle şöhret bulmuş bir devletin ziraat nazırı
kendisi ile konuşurken demiş ki; bir memlekette iki siyaseti birden
yürütmek kabil değildir. Bir memlekette hem keçi hayvanı olsun hem de
orman olsun. Buna asla imkân yoktur. Ya orman, ya keçi. Biz bu
mülahazalarla bu kanuna, bu hükmü ehemmiyetli bir tedbir almış olmak
kanaati ile koymuş bulunuyoruz.” (TBMM ZC., 29. İnikat)
Çanakkale Milletvekili Ziya Gevher Etili de benzer görüşü ortaya
koyan isimlerden bir diğeridir: “Arkadaşlar karakeçi belasından bu kanun
bizi kurtarmalıdır. Memleketin en mühim derdidir. Her yerini karış karış
bildiğim Çanakkale’nin bir derdi vardır: Kara keçi. Bir kara keçi 10 bin
ağaç tahrip eden muzur bir mahlûktur. Bulgaristan devletim dediği günden
itibaren karakeçiyi kaldırmıştır. Zaten etini yiyemezsiniz, kuru
memesinden sütte çıkmaz. Ondan sonra karakeçi sokaklarımızda dolanır.
Neye yarar bu hayvan? Tiftik keçiden, beyaz keçiden bahsetmiyorum.”6
(TBMM ZC., 29. İnikat) Manisa Milletvekili Refik İnce ise bu görüşlere
katılmadığını yaptığı konuşmayla ortaya koymuştur: “Keçinin içtimai
hayatımızdaki rolü hepimizin malumudur. İptidai diye telakki ettiğimiz
hayatın sahiplerinin evine misafir olduğumuz zaman bize ikram ettikleri,
altımıza serdikleri çullar keçi kılından yapılır. Önümüze sürdükleri güveç
keçi etindendir. Kendilerinin asli mevaddı gıdaiyesi olan peynir ve çökelek
keçi sütünden yapılır. Köy göremezsiniz ki orada koyun, tulum peyniri
esaslı maddei gıdaiye olarak yenmiş olsun. Köylünün kendi hayatı
umumiyesinde bu kadar mühim rolü olan keçi bir serveti asliye
mahiyetindedir. Köylü vergi borcunu dahi pazara getirerek sattığı keçi
parası ile öder. Bu kadar faydalı olan derisi, tersi, sütü, yünü her şeyi
faydalı olan mahlûka karşı birdenbire husumet göstermek, şimdiye kadar
Türkiye’yi ormansız bırakan amillerin başında bu mahlûkların geldiği gibi
bir zehaba düşürür. Bence bunun sebebi 4 ayaklı keçiler değil, iki ayaklı
keçilerdir.” (TBMM ZC., 30. İnikat)
Temelde ülke ormanlarının devlet tarafından korunması ve işletilmesini
hedefleyen 3116 sayılı kanun ile başkalarının eline geçmiş olan ormanların
da devlet mülkü haline getirilmesi amaçlanmıştır. 1937 yılı itibariyle
orman tahdidi (sınırlandırılması) ve özel ormanların istimlâkine
başlanılmış ise de personel ve kaynak yetersizliği yanında özel orman
istimlâkinin birçoğunun yargıya taşınması ve idare mahkemelerinin çok
6 Hüseyin Avni Göktürk, orman davasının sadece bir odun, kömür, kereste, keçi
v.s. meselelerinin kompleksinden meydana gelmiş bir iktisadi mesele olarak
algılanmasının yanlış olduğunu orman işinin de eğitim, yol, asayiş ve inzibat
temini kadar kamu karakteri taşıyan bir faaliyet alanı olduğunu dile getirmiştir.
(Göktürk, 1946)
539
539
sayıda yürütmeyi durdurma kararı vermesi sonucunda sınırlı miktarda
orman tahdidi yapılabilmiştir. 543.200 hektar olduğu tahmin edilen özel
ormanlardan iki yıl içinde ancak 28.830 hektarı istimlâk edilebilmiştir.
(Ayaz, 2010)
2. 4785 Sayılı Orman Kanunu’nun Kabulü
Bu kanunu takip eden bir diğer önemli kanun 1945 yılında kabul edilen
4785 sayılı Orman Kanunu’dur. (Resmi Gazete, 1945) 4785 sayılı
kanunun çıkarılmasında "Azlığı veya çokluğu, varlığı veya yokluğu yurdun
barındırma kabiliyetini yükselten veya indiren ormanın devlet elinde
olması ve devlet elinde kalmasından daha doğru bir anlayış olamaz. Çünkü
yurdun insan barındırma kabiliyetini kişilerden daha ziyade devlet
düşünür ve ona göre de orman varlığını koruma ve geliştirme yollarını
tutabilir” anlayışıyla hareket edilmiştir. (Ayaz, 2010) 4785 sayılı kanunun
en önemli özelliği bu kanunla ormanlar üzerinde devlet mülkiyetinin tam
anlamıyla sağlanmış olmasıdır. Kanunun kabul ediliş gerekçesinde
ormanların toplumun bütününe hitap eden faydalara sahip olduğu ve bu
faydaların da devletçe halka eşit bir şekilde dağıtılması gerektiğinin
önemine işaret edilmiştir. Ormanların işletilmesinin büyük zaman aralığı
ile yine büyük oranda sermaye ve emek gerektirdiği belirtilerek ve ayrıca
özel ormanların da kaçak kesimlere aracı olduğu gerekçeleri ileri sürülerek
4785 sayılı kanunun önemine dikkat çekilmiştir. 4785 sayılı kanun ile
kanunun yürürlüğe girdiği tarihte var olan gerçek ve tüzel kişilere,
vakıflara, köy, belediye ve özel idare kamu tüzel kişiliklerine ait bütün
ormanlar hiçbir bildirim ve işleme gerek kalmaksızın devletleştirilmiştir.
(Birben, 2008) Tokat Milletvekili Galip Pekel bu kanuna yönelik tepkisini
şu sözleriyle ortaya koymuştur: “Arkadaşlar, dünyanın hiçbir tarafında
bir hükümet yoktur ki, belediyelerdeki, komünlerdeki ormanları devlet nam
ve hesabına alsın. Bütün medeni memleketlerde komünlerin ormanları
komünlere bırakılmıştır. Belediyeleri ve köy idarelerini orman idaresi
kadar o ormanları muhafaza edemeyeceğini düşünmek asla yerinde
olmayan bir fikirdir. Bilakis gerek köyler ve gerek belediyeler kendi
ormanları üzerinde orman idaresinden çok fazla hassastırlar. Bunda
başlıca düşünülmüş olan şey şudur; güya bu ormanlar da Orman
İdaresi’ne geçerse orman kaçakçılığını men edecek. Arkadaşlar; orman
kaçakçısını bu kanundaki tedbirler menedemeyecektir. Orman kaçakçılığı
başlı başına mühim bir idari mevzuudur.” Konuşmasının devamında da bu
kanunun sakıncalarını dile getirmiştir: “Hâlbuki köy idarelerinin ve
belediye idarelerinin ellerindeki ormanları da alacak olursak bu idarelerin
samimiyetle orman kaçakçılığına mani olmaya çalışacaklarına aklınız
keser mi? Bendenizin aklım kesmiyor. Bilakis neme lazımdır diyecektir, her
birisi. Şu halde elde edilmesi lazım gelen faide yerine zarar hasıl olacaktır.
Onun için sizlerden rica ediyorum, belediyelerimizin ve köy idarelerimizin
sıkıntıdan kurtarılması için ellerindeki ormanları bırakalım. Onlar
540
540
herhalde Orman İdaresinden daha hassastırlar, bu işi çok iyi başarırlar.”
(TBMM TD., 84. Birleşim)
3. Orman Kanunlarına Köylünün Tepkisi
3116 sayılı kanunla başlatılan ve 4785 sayılı kanunla daha da
pekiştirilen ormanların devletleştirilmesi uygulamasına yönelik tepkiler
sadece kanunların meclis müzakeresi ile sınırlı kalmamıştır. Özellikle 4785
sayılı kanunla devlet ormanlarına bitişik olmayan beş hektardan az ağaç ve
ağaççıkların da orman sayılması karşısında köylüler büyük tepki
göstermişlerdi. Bu tepkilerin en net göstergesi 1945 yılını takip eden
süreçte artan orman yangınlarında görülmüştür. Şekil 1.de görüldüğü üzere
kanunun çıkışını takip eden iki yılda 2.092 orman yangını çıkmış ve
toplamda 290.422 ha. ormanlık alan yanmıştır. 7 (Birben, 2008).
Şeki1. 1937-1949 Yılları Arasında Yanan Orman Alanı
7 1937 ile 1945 yılları arasında çıkan yangın adedi ile yanan alan şöyledir:
Yıllar Yangın Adedi Yanan Saha (Hektar)
1937 644 13564
1938 398 14416
1939 510 12304
1940 419 18732
1941 858 31235
1942 695 72566
1943 950 11951
1944 590 42783
1945 649 37238 (Son Posta, 9 Ağustos 1947) Orman
Yangınları ile ilgili basında çıkan haberler için bkz. (Son Posta, 29 Haziran 1945;
Akşam, 2 Ağustos 1945; Vatan, 6 Eylül 1945; Yeni Asır, 3 Eylül 1946; Yeni Asır,
10 Temmuz 1947; Son Posta, 12 Temmuz 1947).
541
541
Ahmet Emin Yalman ormanların korunmasına yönelik çıkarılan
kanunlar ve alınan tedbirlere ilişkin şu yorumu yapmıştır: “…Bunların
hepsi âlâ… Fakat sıra tatbikine gelince o kadar fena ve acemice hareket
ediliyor ki ormanlar eskisinden korkunç bir şekilde tahribe uğruyor, büyük
külfetlerle kurulan orman teşkilatı, tahribe karşı bir sed vazifesi
göstermiyor. Mutlaka odun tedariki zaruriyetinde olan civar halk, yine
odunu tedarik ediyor, fakat hırsızlık ederek şu veya bu kolcuya rüşvet
vererek ve ormanı körü körüne tahribata uğratarak… Bu sene müzmin bir
salgın halinde devam eden orman yangınları da gözümüzü açmazsa
gözlerimiz nasıl ve ne vakit açılacak?”8 (Vatan, 30 Kasım 1945)
Yüksek Ziraat Mühendisi Galip Terim’in orman yangınlarına ilişkin şu
sözleri oldukça çarpıdır: “Ormanlarımızın bugünkü perişan hale
düşmesine sebep köylünün baltası değil, devletin yanlış ve pahalı politikası
ve müteahhidin hudut tanımayan sonsuz tamahıdır. Orman politikamızın
ağır baskısı altında bunalan köylü ümitsizliğinin doğurduğu bir buhran
anında baltasının asırlar içinde gezse yapamayacağını ateşe yaptırmış
faili meçhul kalmış yangınlarla bu muazzam milli serveti bir yığın kül
haline getirmiştir.” Orman politikalarının orman köylüsünü zor durumda
bıraktığını söyleyen Terim, ormanların yamacında yaşayan birçok
köylüyle konuştuğunu, beş on sene evvel yemyeşil olan çıplak tepelerle
çevrili yamaçları göstererek “Niçin bunları bu hale getirdiniz yazık değil
mi?”diye sorduğunda üzgün olduklarını gördüğü köylülerin kendine şöyle
yanıt verdiklerini anlatmıştır: “İyi söylüyorsun bey amma son çare idi,
bıçak kemiğe dayanmıştı! Devlet vergi ister, yaşamak için yemek ister. Biz
dağ köyleri ekecek arazi bakımından sıkıntı çekiyoruz. Bir senelik
ihtiyacını ambarına koyabilen parmakla gösterilecek kadar azdır. Eskiden
bir araba odun satar geçimimizi sağlardık. Bu yasak, ormanlar bize haram
olunca ihtiyacımız daha çok daraldı. Geçinmek için her çareye başvurduk.
Kaçakçılık yapabilen yaptı yapamayan da ormanı yaktı, bu suretle devlete
olan borçlarımızı ödemeğe, geçimimizi sağlamaya yanan ormandan açılan
toprağı ekmekle temine çalıştık. Başka ne yapabilirdik.” (Milliyet, 28 Mart
1951)
M. Tuncer Yeni Asır gazetesindeki yazısında konu ile ilgili görüşünü
şöyle aktarmıştır: “ Orman yangınlarından orman kanununa sorumluluk
payı çıkaranlar var. Bazı vatandaşların faydalanamadıkları ormanlarda
8 Prof. Süheyl Ünver ormanların tahrip edilmesine ilişkin yazısında “Ormanda
ağaçlar bir gün toplanıp baltadan şikâyet etmişler. İhtiyar ve beli bükülmüş bir
ağaç lafa karışarak <Balta ile mücadele edemezsiniz demiş> Neden? diye
sormuşlar <Çünkü sapı bizden demiş> Yani yine onlardan birisi o baltanın kendi
hem cinslerini kesmesine göz yummuştur. Acaba yaşadığımız suni sis ve suni
yağmur asrında olduğu gibi o zaman suni orman yangınları yok mu imiş ki onun
müsebbiplerinden şikâyet etmemişler?”diyerek farklı bir anlatımla bu konudaki
şikâyetini dile getirmiştir. (Milliyet, 13 Haziran 1952)
542
542
yangın çıkaracak kadar fütursuzlukla hareket ettiklerini söyleyenler var.
İdarenin bu felaket silsileleri karşısında hiçbir cezrî harekete girişmediğini
müşahede edenler var. Netice şu oluyor: Zaman geçiyor ve ormanlar çıtır
çıtır yanıyor.” (Yeni Asır, 3 Ağustos 1947)
Tuğrul Deliorman Yeni Asır gazetesinde orman yangınlarının çıkış
sebeplerine ilişkin yazdığı yazıda, orman yangınlarının sebepleri arasında;
mahsulünü korumak maksadıyla yakılan ateşlerin yangına dönüşmesini,
tarla açmak için çıkarılan yangınları, ihmalkârlık ve dalgınlık yüzünden
çıkarılan yangınları saymış ve sözü yeni orman kanunu dolayısıyla
çıkarılan yangınlara getirmiştir. Yeni orman kanunu sebebiyle yakacak
odun, kömür ve keresteye muhtaç kalan köylülerin de yangın çıkardıklarını
dile getiren Deliorman, buna örnek olarak bir orman mühendisinin ihtiyar
bir köylüyle arasında geçen konuşmaya yazısında yer vermiştir. Bu
mühendis orman yangınlarının söndürülmesinde neden köylülerin
katılımının az olduğunu sorunca ihtiyar köylü şöyle cevap vermiştir:
“Efendi, efendi! Bizi aç gebertiyorsunuz. Şimdi ise gasp ettiğiniz nimetin
bir ucunu ateş yakalamış kurtaramıyorsunuz ve artık bize hiçbir fayda
sağlamayan ormanları alevlerin elinden kurtarmak için yardımımızı
istiyorsunuz. Aldığınız gibi korumasını da bilseniz ya!” diyerek söze
başlamış ve şöyle devam etmiştir: “Ormanları tekrar sahiplerine iade edin
demiyoruz. Bize sadece yaşama, geçinme hakkı verin. Eskiden ormanlar
bizim ambarımızdı. Bu yüzden nerede bir yangın görülse derhal
söndürmek gayretine düşerdik. Şimdi bizi yoksul bırakanların yardımına
mı koşacağız! Yağma yok efendi!” (Yeni Asır, 23 Ağustos 1946)
Son Posta gazetesinde yazan Tarımman, orman yangınlarını
değerlendirirken yürürlükteki kanuna ilişkin şu değerlendirmeyi yapmıştır:
“ Orman varlığımıza layık olduğu değeri veren bugünkü orman
kanunumuz ormanları ihmal eden eski nizamı söküp atarken, şüphesiz
onun yerine en isabetli hükümleri koymaya çalışmıştı. Filhakika ihtiva
ettiği hükümler prensip bakımından hiç de fena değildir. Fakat memleket
bünyesine ve zaruriyetlerine uymayan taraflarının da bulunması yahut
tatbikatta daha elverişli bir sistemin kurulmayışı, bizi özlediğimiz orman
siyasetine henüz ulaştıramamıştır. Mazide ormanın içine yerleştirilmiş
köyler, odun-kömür meselesi, hayvan otlama ihtiyacı ve buna benzer şeyler
bir tarafa, bilhassa şu yangınları önleyecek çok sıkı bir koruma düzenine
kavuşamadık.” ( Son Posta, 9 Ağustos 1947)
Orman mevzuu bu süreçte yeni kurulan Demokrat Parti’nin de
gündeminden düşmemiştir. 15 Haziran 1948 Ereğli’deki söylevinde Celal
Bayar orman konusu üzerinde durmuş ve sorunları şöyle anlatmıştır: “Orta
Anadolu yaylalarında orman meselesinin şikâyet mevzuu olacağını aklıma
getirmemiştim. Orman meselesi bütün memlekette sâri bir ıstırap
halindedir. Orman bölgesine gidiyorsunuz, vatandaşa ormandan intifa
543
543
hakkı tanınmıyor. Devrilip çürüyen ağaçlardan odun yapmak imkânı
verilmiyor. Karadeniz orman mıntıkalarında dolaştım. Gazeteler de açlık
felaketinden bahsetti. Bunların ekseriyeti ormandan faydalanmayan
vatandaşlardır, tarlaları da yok. Neyle geçinsinler? Bugünkü mevzuattan
orman sanayi ile iştigal edenler şikâyetçidirler. Orman ticareti yapanlar
bugün hemen hemen bundan vazgeçmiş gibidirler.” Bayar, orman
yangınlarına ilişkin de şu sözleri sarf etmiştir: “Geçen sene orman
mıntıkasında bulunan bir vilayetten geçiyordum. Yer yer orman yangınları
bir şehriâyin halinde idi. Sebebini sordum. Bazı kimselerin orman
kanunundan ve tatbikatını fena yapanlardan intikam almak istediklerini
söylediler. Bu yüzden milli servetimiz mahva sürükleniyor. Memleketimizin
bir derdi olan orman kanunu üzerinde durulmalıdır. (Şahingiray, 1956)
DP milletvekili Salih İnankur, ziraata elverişli yeterli arazisi olmayan
orman köylüsünün çıkarılan kanunlarla kendi talihlerine terk edildiğini
belirterek bu durumun vahim sonuçlar doğurduğunu şu sözleriyle ortaya
koymuştur: “Köylülere verilen zati ihtiyacın, yangın sebebiyle enkaz
haline gelen mahallerden verilmesi ve âmil kaatı diye tanınan ve bu yüzden
geçinen köylülere intifa etmeleri için yılda verilen, on metre küb ağacın
verilmemesi, ormanlarda büyük yangın tahribat ve kaçakçılığa sebebiyet
veriyor. Müsaade buyururlarsa sebeplerini arz edeyim. Orman içinde olan
bir köyün sınırı dâhilinde enkaz yoksa istihkakları uzak mesafeden
veriliyor. Köylü elindeki vasıtalarla bunu getirmek imkanına malik
olmadığından enkazı ayağına getirmek için bir kibrit tutuşturuveriyor.
Yalnız kendimizin değil, evlat ve ahfadımızın da faydalanacağı tomruklar
da yanıyor. İşletmeler kesim çağına gelmiş ağaçları layıkıyla aramayarak
katiyat yaptırmayınca yalnız yangın olan yerlerde kesim yaptırdıklarından
bu işlerle iştigal eden yani âmil kaatı dediğimiz zümre kendilerine iş temini
için durmadan orman yakıyorlar.”(TBMM TD., 54. Birleşim)
Faruk Fenik’te Vatan gazetesindeki yazısında köylünün istihkaklarının
uzak mesafeden verilmesinin köylüler nezdinde yaşattığı sıkıntıyı yine
onların anlatımlarına yer vererek işlemiştir. Fenik’in köylülerle girdiği
diyalogda köylüler kendine şöyle serzenişte bulunmuştur: “…O derdi hiç
açma..Bize Karatepe’de Kedidere mevkiindeki 41 senesine ait Ofis maktaı
verildi. Buraya 25 kilometre, 6-7 saatten fazla sürer. Yakacak ihtiyacımız
için 30 Eylül’de müracaat edip, makta istemiştik. Bize 6 saat ötede makta
veriyor ve cevabını da şimdi bildiriyorlar. Bundan sonra oraya kimse
gidemez. Bu kış soğuktan ölmez, sağ kalırsak gelecek Mayıs’ta bu
maktadan istifade ederiz.” ( Vatan, 30 Kasım 1945)
Sıtkı Yırcalı orman meselesine ilişkin Zafer gazetesindeki yazısında
orman mevzuatının, milyonlarca nüfustan ibaret olan köylü vatandaşı
işsizliğe, mahrumiyete, topraksızlığa mahkûm ettiğini, köylüyü ve köyü
ormanın esaretine koyduğunu belirtmiştir. Bu kanun ile fakirin ineği olarak
544
544
tabir edilen keçilerin adeta imha edilircesine ortadan kalktığını, sığır ve
boğaların mera olarak kullandıkları alanların da orman sınırlandırılması
içine alınmasıyla bu durumdan olumsuz etkilendiğini söylemiştir.
Ormanların tahdidi ile buralarda yaşayan köylülerin ağaçtan istifadesinin
de daraldığını hatırlatan Yırcalı, bu defa vatandaşların çoluğu çocuğu ile
geçinebilmek için tarlasını, ekim arazisini genişletmek sevdasına
düştüklerini belirtmiştir. Bir köylünün “Orman kapımızın eşiğine kadar
geldi. Hayvanlarımızı öldürdük. İşletme nakliyattan başka bize ağaçtan
istifade ettirmiyor. Kaç kişi de bu nakliyat için kafi derece hayvan var
ki..olsa da buda üç aydan fazla sürmez. Şimdi de çoluğumuzun
çocuğumuzun yiyeceği bile zor yetiştiren topraklarımız elimizden gidiyor.
Orman köyümüzü esarete koydu. Bizi de esir aldı. Bizi feraha çıkaracak
bir yol arıyoruz” sözlerine yer veren Yırcalı, bu köylü vatandaşların evvela
hayvanından mahrum edildiğini, sonra orman işleme hakkının
kaybolduğunu son olarak da tek geçim vasıtası olarak elinde kalmış, beş
on dönüm toprağının müsadere ile elinden alındığını belirtmiştir. İşte tam
bu süreçte yürekleri sızlatan faili meçhul orman yangınları ile karşı karşıya
kalındığını söylemekten kaçınmamıştır. (Zafer, 21 Mart 1950)
Söz konusu orman kanunlarının köylüye yönelik yaptırımı olumsuz
neticeler vermekle beraber ormanlarımızın korunması açısından da
beklenen neticenin alınamamış olması üzüntü ile karşılanmıştır. Ahmet
Hamdi Başar şöyle ifade etmiştir: “Orman davası bütün teşrii devremde
beni en ziyade uğraştıran meselelerden biriydi. Memleket ormansızlıktan
çöl haline gelmekte, toprak verimini kaybetmekte, sular basmakta, orman
köylüsü tatbik edilen rejimden sonsuz ıstırap çekmekteydi. Ormanlar
devletleştirilmiş, fakat devlet yardımından mahrum bırakılmıştı. Ormanlar
kendi gelirleriyle işlerini çevirecekler, muazzam yatırım yapacaklar sonra
da devletleştirme dolayısıyla büsbütün fazlalaşan masraflarını
karşılayacaklardı. Orman süratle azalıyor, masraflar ise aynı süratle
çoğalıyordu. Öteden beri kanaatim, ormanlar ancak bakım, yeniden
yetiştirme ve modern işletme için büyük yatırımlar yapmak gayesiyle
devletleştirilebilirdi. Hâlbuki orman oradan almak için
devletleştirilmişti.” (Başar, 1960)
Kemalist Türkiye Gazetesi baş yazarı Mümtaz Apaydın ile Ali Haydar
Doğu’da konu ile ilgili eleştirilerini şöyle sıralamışlardır: “Hülasa hakikat
şudur ki on senelik devlet orman işletmeciliği bugün tam bir ademi
muvaffakiyetle neticelenmiştir. Orman mamulâtında ucuz ve bolluk temin
edilememiş bilakis pahalılık yaratılmış, devlet hazinesi zarara uğramış,
köylü ezilmiş, şahsi teşebbüsün sahipleri ve hususi ormancılar mahvolmuş,
kaçakçılık artmış, yangınlar çoğalmış ve bu şekildeki orman politikası iflas
etmiştir.” ( Apaydın ve Doğu, 1951)
545
545
CHP Hükümeti gösterilen bu tepkilere seçim döneminin de
yaklaşmasıyla kayıtsız kalamadığını 5658 sayılı Orman Kanunu’nu
meclisten geçirerek göstermiştir. 5658 sayılı bu yeni kanunla daha önce
kabul edilmiş olan 4785 sayılı kanun ile devletleştirilen özel ormanlardan,
devlet ormanlarından sabit ve değişmez sınırlarla ayrılmış bulunanları
sahibine iade edilmiştir. Kanunun kabul ediliş gerekçesi olarak 4785 sayılı
kanunla, tarım arazisinde kalan ve hiçbir şekilde ormanla alakası olmayan
ağaç gruplarının devletleştirilmesinde büyük güçlüklerle karşılaşılması
gösterilmiştir. Özel mülkiyetteki bu alanların özellikle tarım aletlerinin
yapımı, onarımı ile hayvan barınakları gibi mülkiyet sahibinin önemli
ihtiyaçlarını karşıladığı dile getirilerek bu alanların sahiplerine geri
verilmesinin zaruriyetine değinilmiştir. Yine aynı dönemde kabul edilen
bir diğer kanun 5653 sayılı kanundur. 5653 sayılı kanun ile 3116 sayılı
kanunun birinci maddesi değiştirilerek, koruma karakteri taşımayan ve
düzenli orman hâsılatı vermeyen makilik alanları orman rejiminin dışına
çıkarılmıştır. Bu kanunun kabul ediliş gerekçesinde 3116 sayılı kanun ile
yüzyıllardır devam ede gelen ormanlardan faydalanma imkânının birden
bire ortadan kaldırılmış olması gösterilerek ortaya çıkan birtakım
zorluklara dikkat çekilmiştir. (Birben, 2008)
Sonuç
Cumhuriyetin ilk yıllarında edinilen tecrübelerden de yola çıkılarak
ormanların tahrip edilmesinin önüne geçilebilmesi ve daha iyi
işletilebilmesini sağlamak adına 8 Şubat 1937 tarihinde 3116 sayılı Orman
Kanunu kabul edilmiştir. Ancak söz konusu kanunla intifa haklarında
yapılan değişikliklere özellikle orman köylüleri büyük tepki
göstermişlerdir. Çünkü yeni kanunla köylülerin geçmişten gelen bütün
intifa hakları kaldırılmış, bunun yerine orman içi ve bitişiği köylerde
yaşayanlara tarife bedelinin ¼’ü oranında zati ihtiyaç verilmesi uygun
görülmüştür. O güne kadar sadece hayatî ihtiyaçlarını değil aynı zamanda
geçimlerini de ormandan sağlayan bu köylülerin 3116 sayılı kanunla var
olan haklarından vazgeçmek durumunda bırakılması onları zora
sokmuştur. 3116 sayılı kanunla diğer taraftan da başkalarının eline geçmiş
olan ormanların devlet mülkü haline getirilmesi amaçlanmış bu yönde
çalışmalar başlatılmıştır.
1937 yılında başlatılan çalışmalar 1945 yılında kabul edilen 4785 sayılı
Orman Kanunuyla daha da pekiştirilmiştir. 4785 sayılı kanun ile kanunun
yürürlüğe girdiği tarihte var olan gerçek ve tüzel kişilere, vakıflara, köy,
belediye ve özel idare kamu tüzel kişiliklerine ait bütün ormanlar hiçbir
bildirim ve işleme gerek kalmaksızın devletleştirilmiştir. Bu kanunla aynı
zamanda devlet ormanlarına bitişik olmayan beş hektardan az ağaç ve
ağaççıkların da orman sayılması köylülerin hoşnutsuzluğunu hat safhaya
çıkarmış tır. Mevcut durum karşısında köylüler tepkilerini orman
546
546
yangınları çıkararak göstermeye başlamışlardır. 1945 ile 1947 yılları
arasında orman yangınlarında görülen artış da bu durumu doğrular
niteliktedir.
Hükümet mevcut duruma hem köylülerin tepkilerinin yoğunluğu
sebebiyle hem de çok partili siyasi yaşama geçilmesinin etkisiyle çok fazla
kayıtsız kalamadığını 1950 genel seçimi öncesinde çıkardığı 5658 ve 5653
sayılı kanunları çıkartarak göstermiştir
Kaynaklar
1.Kitap ve Makaleler
Apaydın, Mümtaz ve Ali Haydar Doğu,1951. Yeni Orman Kanunu Nasıl
Olmalıdır, Kemalist Türkiye Gazetesi Neşriyatı. İstanbul.
Ardıç, Kamuran, 1986. Ormancılık Tarihimiz Kısa Bir Bakış. İstanbul
Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 36 (1): 98-114.
Ayanoğlu, Sedat, 1987. 3116 Sayılı Orman Kanunu ve Sonrası. Orman ve
Av, 63 (2): 29.
Ayaz, Hüseyin, 2010. Türkiye’de Orman Mülkiyetinde Tarihi Süreç ve
Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları. III. Ulusal Karadeniz
Ormancılık Kongresi, 1 (189): 189-198.
Başar, Ahmet Hamdi, 1960. Yaşadığımız Devrin İçyüzü, Ayyıldız
Matbaası, Ankara.
Birben, Üstüner, 2008. Türkiye’de 1937 Yılından Sonra Ormancılık
Mevzuatında Yaşanan Gelişmeler ve Toplumsal Yaşamla Etkileşimler.
İstanbul üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 58 (1): 1-12.
Celal Bayar’ın Söylev ve Demeçleri 1946-1950, 1956. (Top. Özel
Şahingiray), Doğuş Matbaası, Ankara.
Çağlar, Yücel, 1986. Türkiye’de Orman Köyleri ve Kalkındırılmasına
Yönelik Etkinlikler, Ankara.
Çağlar, Yücel, 1988. Türkiye’de Devlet Orman İşletmeciliği ve
Özelleştirme, Ankara.
Göktürk, Hüseyin Avni, 1946. Orman Davamız. Ülkü Milli Kültür, 9 (104):
8.
Heske, Franz, 1952. Türkiye’de Orman ve Ormancılık (Tercüme Eden:
Selahattin İnal). İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya
Enstitüsü Yayını, İstanbul.
Usluoğlu, H. Avni “Yasalarda Ormanın Tanımı”, Orman ve Av, Yıl.63,
C.63, S.1987/1, s. 5-9.
547
547
Yomralıoğlu, Şener, 1987. Orman İşletmeciliği ve Orman Ürünlerinin
Pazarlanması. Orman ve Av, 63 (1): 10-23.
2.Resmi Yayınlar
2.1.Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri (Tutanak
Dergisi)
TBMM ZC., D.5, C.15, İ.2, 29. İnikat (27.1.1937) : 112-133.
TBMM ZC., D.5, C.15, İ.2, 30. İnikat (29.1.1937): 144-160.
TBMM ZC., D.5, C.16, İ.2, 31. İnikat (1.2.1937): 4-29.
TBMM ZC., D.5, C.16, İ.2, 34. İnikat (8.2.1937) : 90-106.
TBMM TD., D.7, C.19, T.2, 84. Birleşim (9.7.1945):74.
TBMM. TD.,D.8, C.16, T.3, 54. Birleşim (27. 2. 1949): 858-860.
2.2.Resmi Gazete, 13.7.1945. Sayı. 6056.
3. Gazete Yazıları
Alaçam Ormanları Yanıyor. 10 Temmuz 1947. Yeni Asır.
Biga ve Yenice Ormanlarındaki Yangın Sahaları Temizleniyor. 29 Haziran
1945. Son Posta,
Boztepe, Feyzi, 22 Aralık 1949. Halk Açlıktan Isırgan Otu Ayrık Kökü
Yiyor. Zafer.
Büyük Bir Orman Yangını. 2 Ağustos 1945. Akşam
Çam Ormanları Birbiri Ardınca Yanıp Kül Olmaktadır. 3 Eylül 1946.Yeni
Asır.
Dıranas, Muhip, 16 Aralık 1949. Karadeniz’deki Kıtlık ve Kıran. Zafer.
Fenik, Faruk, 30 Kasım 1945. Müteahhidin Eline Esir Düşen Zavallı
Köylüler. Vatan.
Orman Yangını. 6 Eylül 1945. Vatan,
Tarımman, 9 Ağustos 1947. Orman Yangınları. Son Posta.
Terim, Galip, 28 Mart 1951. Yine Orman Davamız Etrafında Düşünceler,
Milliyet.
Uludağ Ormanları Yanıyor. 12 Temmuz 1947.Son Posta.
Ünver, Süheyl, 13 Haziran 1952. Ağaçlarımızla Bir Hasbıhal. Milliyet.
Yalman, Ahmet Emin, 30 Kasım 1945. Orman İşinde Meclis Anketi
Lazım”. Vatan.
548
548
Yırcalı, Sıtkı, 21 Mart 1950. Köylüyü Esir Eden Orman. Zafer.
549
549
İLK OSMANLI TARİHÇİLERİNİN BOSNA’YI FETİH
ANLATILARI
THE NARRATIVES OF THE CONQUEST OF BOSNIA ON
OTTOMAN HISTORIANS
Zafer GÖLEN
Özet
Bilindiği gibi Fatih Sultan Mehmed 1463’te Bosna’yı fethetti. Bu
fetihle birlikte bölgede etkileri günümüze kadar devam eden siyasî, sosyal,
dinî bir takım değişiklikler yaşandı. Çevrelerindeki diğer milletlerin aksine
Boşnaklar tarihte kısa sayılabilecek bir dönemde Müslümanlaştılar. Fetih
nispeten belge üretiminin az olduğu veya bir nedenden ötürü günümüze
ulaşamadığı bir dönemde gerçekleştiğinden, fethi devletin resmî
belgelerinden takip edebilmek zordur. Fetih dönemine ait belki de tek
belge Fatih’in Katoliklere verdiği Foyniça Manastırı’nda korunan
ahidnâmesidir. Bunun haricinde fethe dair diğer tüm anlatı ve kaynaklar
Osmanlı Kronikleridir. Kronikler çok önemli kaynaklar olmalarına karşın
Enverî, Tursun Bey ve Kıvamî gibi tarihçiler hariç diğerlerinin fethin
görgü tanığı olmaları çok zordur. Diğerleri ya görgü tanıklarından ya da
önceki yazarları tekrarlamak suretiyle bilgi ürettiler. Yeniden üretim
sırasında ya kendilerince önemli gördükleri olayları öne çıkardılar, ya da
bazı olayları görmezden geldiler. Kimileri ise muhtemelen fetihte
yaşanmış olma olasılıkları yüksek ama çağdaşlarınca önemsenmediği için
tarihlere girememiş bazı duyumları anlatılarına eklediler. Bu tebliğde
Bosna’nın fethi özelinde kroniklerin anlatılarındaki tutarlılık
sorgulanacaktır. Bu bağlamda Enverî, Tursun Bey, Kıvâmî, Aşıkpaşazade,
Oruç bin Adil, Mehmed Neşrî, Behişti Ahmed Çelebi, Ruhi Çelebi, İdris-i
Bitlisî, Hadidî, Anonim Osmanlı Kroniği, Yusuf bin Abdullah, İbn-i
Kemal, Muhyiddin Cemâlî, Rüstem Paşa, Lütfi Paşa, Mehmed Zaim, Hoca
Sadeddin, Gelibolulu Mustafa Âlî, Solakzâde Mehmed Hemdemî Çelebi
ve Müneccimbaşı Ahmed bin Lütfullah tarafından kaleme alınan kronikler
incelenerek farklar ve benzerlikler ortaya konacak, Kroniklerin
tutarlılıkları sorgulanacaktır.
Anahtar Kelimeler: Bosna Hersek’in Fethi, Fatih Sultan Mehmed,
Osmanlı Kronikleri
Prof. Dr., Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih
Bölümü.
550
550
Abstract
As it is known, Fatih Sultan Mehmed conquered Bosnia in 1463. Owing
to this conquest, political, social and religious changes have taken place in
the region. In contrast to other nations around them, Bosniaks became
Muslims in a short period of time. Since the conquest has taken place at a
time when relatively document production in the empire was low or for
some reason it has not survived, it is difficult to follow the conquest from
the official documents of the state. Perhaps the only document belonging
to the period of conquest is the Fatih’s Ahidnâme, which was preserved in
the Fonitsa Monastery, which the sultan gave to the Catholics. Apart from
this, all other narratives and sources about the conquest are the Ottoman
chronicles. Although chronicles are very important sources, it is very
difficult fort he chroniclers to witness the conquest except Enverî, Tursun
Bey and Kıvamî. The others may have reproduced information making use
of either statements of eyewitnesses or previous authors. During
reproduction they either highlighted the events they considered important
to themselves, or ignored some events. Even some of them would have
been added stories about the conquest which were likely to have been
experienced in the conquest, but never was stated in chronicles because
they were ignored by the contemporaries, In this paper, the consistency of
the narratives of the chronicles in the conquest of Bosnia will be
questioned. In this sense, examining Enverî, Tursun Bey, Kıvâmî,
Kritovulos, Aşıkpaşazade, Oruç bin Adil, Mehmed Neşrî, Behişti Ahmed
Çelebi, Ruhi Çelebi, İdris-i Bitlisî, Hadidî, the anonymous Ottoman
chronicle, Yusuf bin Abdullah, İbn-i Kemal, Muhyiddin Cemâlî, Rüstem
Pasha, Lütfi Pasha, Mehmed Zaim, Hoca Sadeddin, Solakzâde, Gelibolulu
Mustafa Âlî, Mehmed Hemdemî Çelebi and Müneccimbaşı Ahmed bin
Lütfullah the differences and similarities will be presented and the
consistency of chronicles will be questioned.
Key Words: Conquest of the Bosia-Herzegovina, Mehmed The
Conqueror, Ottoman chronics
Giriş:
Türkiye’de liselerde geçmişten günümüze okutulan ders kitaplarına
bakılırsa, Bosna “Venedik’i karadan kuşatmak için, Bosna Kralı
Semendire’nin fethine itiraz ettiği için, vermekle yükümlü olduğu haracı
göndermediği için ya da düşmanla (Macarlarla) işbirliği yaptığı için”
fethedilmişti. Ancak zamanın siyasî ve sosyal şartları gereği Bosna Kralı
Fatih’in her dediğini de yapsa toprakları fethedilecekti. Halil İnalcık,
Osman Turan ve Ahmet Yaşar Ocak gibi konuya ömürlerini vakfetmiş
kişilerin araştırmaları sonucu açıkça ortaya çıkmıştır ki Osmanlı Sultanları
kendilerine görev olarak “gaza” ve “cihat” anlayışını benimsemişlerdi.
Böylece yeryüzüne huzuru getirmiş olacaklardı. Yeryüzüne huzuru
551
551
getirmek demek Allah’ın ve Peygamberinin adını yeryüzünde hâkim
kılmak, yani İslâm’ı tüm dünyada yaymaktı. Allah’ın adı yeryüzünde
yayılırken tüm dünya “tedbir-i imâret-i rûy-i zemin” olacaktı (İnalcık,
1998: 15). Bu ideoloji iç içe geçmiş üç halkadan oluşmaktaydı: din, adalet
ve dünyayı imar etme (Ocak, 1998: 84-85, 91-105). Buna bir de Fatih gibi
neyi neden yaptığını bilen bilinçli bir hükümdarın varlığı eklenince,
“cihana hükmetme fikri” düşünceden fiiliyata geçmiştir. Fatih’in ideolojik
dünyasına atfen ileri sürülen “Dünya’da tek bir devlet, tek bir iman, tek bir
hükümdar olmalı” düşüncesi, onun fetihlerinin ardındaki itici güç olmuştur
(Turan, 1981: 393). Bu yüzden Fatih, İstanbul’un fethini izleyen 25 yıl
boyunca bir savaştan ötekine koşarak Osmanlı merkezî devletini kuracaktır
(İnalcık, 2003: 31).
Türkler daha 1383 senesinden itibaren Bosna içlerine sokulmuşlardı
(Gölen, 2010: 39). Fatih Semendire’nin fethinin (1859) ardından, hem
İstanbul’a yapılacak bir saldırıyı önlemek hem de Balkanlardaki
kazanımları korumak için Tuna’nın güneyinin ele geçirilmesini gerekli
görüyordu. Fatih’in Tuna’yı ülkesinin doğal sınırı olarak gördüğü aşikârdır
(İnalcık, 2003: 32).
Bosnalılar, Osmanlı gücüne karşı Saraybosna ile Yayçe arasındaki
bölgede savunma savaşı vererek ülkelerini korumaya çalışmışlardır. Buna
rağmen, Nikola Modruşki’nin Venedik yöneticilerine “Bosna krallığı
fısıltıyla düştü” cümlesini kullanması (Muhasilović, 2015: 43-44, 46),
Osmanlı askerî gücünü yansıtması açısından anlamlıdır. Büyük Osmanlı
ordusu karşısında Bosna Kralı’nın tutunma şansı yoktu ve savaş
beklenildiği Osmanlıların kesin galibiyetiyle neticelenmiştir.
Savaşla ilgili günümüze kalan resmî kayıtlar yok derecesindedir.
Gelişmeler ancak kronikler aracılığıyla aydınlatılabilmektedir. Her kronik
gibi Osmanlı tarafına ait kronikler de olayların doğru yazılabilmesi için
paha biçilmez öneme sahiptirler. Ancak kroniklerin çok azı çağdaştır.
Çoğunluğu sonraki yıllarda kaleme alınmıştır. Doğal olarak bu anlatılar
kişilerin dünya görüşü, algı kapasitesi, hafızası gibi birçok faktörden
süzülerek ortaya çıkmışlardır. Aşağıda da görüleceği gibi kimi zaman tarih
konusunda dahi ortak bir noktada buluşulamamış, her yazar kendi görüş
açısı ve bilgisi doğrultusunda eserini hazırlamıştır. Bu yüzden kronik ya da
tarihlerdeki anlatıların kıyaslamalı bir okuma ile değerlendirilmesi,
çağdaşı ve sonraki bilgilerin “üretim” olup olmadığının tespiti oldukça
önemlidir.
A-ÇAĞDAŞ TARİHLER
1-Enverî, Düstûrnâme-i Enverî
Hayatı hakkında sadece XVI. yüzyılın ortalarında yaşadığı bilinen
yazar, eserlerini Enverî mahlası ile kaleme almıştır. Düstûrnâme mesnevi
552
552
tarzında kaleme alınmış olup 3730 beyittir (Düstûrnâme-i Enverî, 2012:
XXIX; Öztürk-Yıldız, 2013: 37-38). Babinger’e göre imam olarak Fatih’in
seferlerine tanıklık etmiş olma ihtimali vardır (Babinger, 1992: 445).
Bayrak ise Eflâk, Bosna ve Midilli savaşlarına katılarak gazi olduğunu ileri
sürer (Bayrak, 2002: 136). Anlaşılacağı gibi Enverî’nin Fatih’in Bosna
Seferi sırasında yanında bulunma ihtimali yüksektir. Bu sebeple yazdıkları
görgü tanığı olması sebebiyle oldukça kıymetlidir.
Sultan 867’de Bosna’ya sefere çıkıp Kral’ı yakalar ve Bosna baştanbaşa
fethedilerek Yayçe ele geçirilir. Anlatı sadece dört satır olup şöyledir:
“Çün sekizyüz altmış yedi oldu sâl-Han varur Bosna’ya dutuldı gıral-
Bosna illerini ser-tâ-ser alur- yence virildi gıral anda alur” . Daha sonra
Bosna’nın başında bulunan İsa Bey düşman karşısında tutunamamış,
Macarlar Yayçe’yi geri alınca azledilmiş ve yerine Minnetoğlu atanmıştır.
Fakat o da düşmanı bölgeden atamayınca Fatih 868’de ikinci Bosna
seferine çıkmıştır. Ancak tüm çabasına rağmen Yayçe geri alınamamış,
Fatih bu durumdan Rumeli askerlerini sorumlu tutmuş, “Çağırup iy Rûm-
ilimli sizi ben-Hasmı koyup kırayın kalman esen- Savaşa kılmadı kimse
ihtimâm-Gördü fethe yok meded şâh-ı enâm” diyerek tepkisini dile
getirmiştir. Enverî’ye göre, Sultan kullarına merhamet etmeyip askerlerine
savaşmalarını söylese idi Yayçe değil Kaf Dağı bile fethedilebilirdi
(Düstûrnâme-i Enverî, 2012: LXVI, 52-53).
Görüleceği gibi Enverî’nin anlatısı, Kral’ın yakalanması ve Yayçe’nin
fethinden ibarettir. Onun anlatısı daha ziyade ikinci Bosna Seferi’ne
dairdir. Tabiî olarak akıllara Enverî’nin birinci değil, ikinci Bosna
Seferi’ne katılmış olabileceği şüphesi gelmektedir. Çünkü o bu seferde
Develioğlu Gazi Umur’un Yayçe’ye merdivenle tırmanırken vurulması
gibi savaşta detay sayılabilecek bir ayrıntıyı dahi atlamamıştır. Yine
askerin savaşmadaki isteksizliği, Yayçe Kalesi’nin konumu, Fatih’in
askere karşı tepkisi gibi konuları görgü tanığı edası ile yazmıştır.
2-Tursun Bey, Târîh-i Ebü’l-feth
Ölümü 1490’dan sonraya tarihlenen Tursun Bey hakkındaki malumat
oldukça sınırlıdır. Fatih devrinde defterdarlık yaptığı bilinmektedir.
Tursun Bey 1456 Belgrad Seferi’nden sonra 12 yıl boyunca Mahmud
Paşa’nın hizmetinde kalmıştır. Bu vesile ile hem birinci hem de ikinci
Bosna Seferi’ne katıldığı anlaşılmaktadır (Bursalı Mehmed Tahir, 2000:
82; Tursun Bey, 1977: XIV; Öztürk-Yıldız, 2013: 39; Bayrak, 2002:127).
Fatih devrinin görgü tanığı Tursun Bey’in kaleme aldığı Târîh-i Ebü’l-
feth Bosna’nın fethi hakkında en geniş bilgiyi veren kaynaktır. Tursun Bey
fethin tarihinin 867 olduğunu yazarak anlatısına başlar. Ardından Bosna ve
insanlarının güzellikleri, coğrafî yapısı, siyasî durumu hakkında bilgi verir.
Özellikle insanlardan “Mahbûb oğlanlar ve mahbube câriyeleri, kâmet-i
bâlâ ve suret-i zîbâ ve tal‘at-i beyzâ, meylâ, şehlâ sıfatları ile âlemde güneş
553
553
gibi meşhurdurlar” sözleri ile hayranlıkla bahseder. Ardından seferin
sebeplerine geçer. Bosna Kralı Osmanlı Devleti’ne haraç verirken
Semendire Despotu’nun kızı ile evlenmiş ve haracı vermekten
vazgeçmiştir. Sultan Semendire’yi fethettiğinde “Despot kızınun mülkidir”
diyerek Semendire üzerinde hak iddia etmiştir. Ancak burada dikkat çeken
bilgi Kralın babasını öldürdüğüne dair verdiği bilgidir. “Bir dahi bu ki ol
müdbir-i bed-fi‘âl bu cihetten ki atasını öldürüp kral olmuş idi. Hıyânet-i
ukûk-ı übüvvet, hukûk-ı riyâsetten ana nasîb komamış idi.” diyerek kralın
kişiliğini tartışmaya açmıştır. Onun bu halini bilen Fatih, Kral’ı İslâm’a
davet etmiş, ancak Kral “Ebû-cehl-asl” olduğu için daveti reddetmiştir. Bu
gelişme üzerine Bosna seferine çıkılmıştır. İki ay süren bir yolculuktan
sonra Bosna’ya varılarak önce Bobofça Kalesi ele geçirilmiştir. Ardından
Visoko ve diğer kaleler alınmıştır. Tursun Bey’in anlatısından seferin çok
güç geçtiği, Bosnalıların sert bir şekilde direndiği anlaşılmaktadır. Zira
seferi, “Sipâh-ı zafer-penâh-ı Padişâh Bü’l-feth ittiğü gazavât ve suret-i
ceng-i guzât takrir olunur ise bu muhtasar teng görünür. Timur ki sâhip-
kırân-ı zaman idi. Memâlik-i Hindustan’da ittiği gazâlardan ki tarihinde
mufassaldur. Andan çok ziyâdeddür.” cümleleri ile anlatır. Böylece Fatih
sahib-kıran Timur seviyesine çıkarılarak yüceltilir. Göğüs göğse yapılan
mücadele sonunda Sultan otağını Travnik’te kurmuştur. Bir esir getirilerek
Kral’ın nerede olduğu sorulmuştur. Kral’ın Yayçe Kalesi’nde olduğu
öğrenildikten sonra Mahmud Paşa’nın Rumeli askeri ile Kral’ın üzerine
gitmesi kararlaştırılmıştır. Ancak Mahmud Paşa’nın Yayçe üzerine
ilerlediğini öğrenen Kral kaleden ayrılarak Sokol Kalesi’ne sığınmıştır.
Sokol Kalesi üzerine ilerlenmesi üzerine, Kral bu sefer de Klyuç’a
kaçmıştır. Bunun üzerine bazı komutanlar sürekli Kral’ın peşinden
gitmektense Yayçe’nin kuşatılmasını önermişler, fakat Mahmud Paşa bu
fikre karşı gelerek Kral’ın avuçları içinde olduğunu söyleyerek Klyuç’a
yönelmiştir. Tırhala Beyi Turahan Beyoğlu Ömer Bey ileri gözcü salınmış
ve Kral’ın Klyuç’ta olduğu bilgisi teyit edilmiştir. Derhal saldırıya geçen
Osmanlı güçleri kale yakınındaki nehri yüzerek geçmiş, Kral bu askerleri
akıncı sanarak kalenin en yüksek yerine çıkıp öldürülecek her on Türk’ün
başı için kadeh kaldırmıştır. Kale önlerinde çatışmalar şiddetlenmiş,
Osmanlı askerleri güç durumda kalmış iken Mahmud Paşa yetişmiştir.
Mahmud Paşa’yı gören Kral “zebûn olup, îmân-ı bes ile amân” dileyerek,
“başı halâsını cemi kalaların ve hazinesin virmeğe talik idüp” teslim
olmuştur. Mahmud Paşa Kral’ı derhal Sultan’a gönderip kendisi Kral’ın
kardeşinin bulunduğu İzveçay Kalesi üzerine yürümüştür. Kale halkı
Osmanlı güçleri karşısında dayanamayacaklarını anlayıp Kral’ın kardeşini
Osmanlılara teslim etmiştir. İzveçay’ı da alan Mahmud Paşa bu esnada
Yayçe’yi kuşatmış bulunan Sultan’ın yanına dönmüştür. Kral ve
kardeşinin yakalandığını gören Yayçeliler de kaleyi teslim etmişler ve bu
şekilde sefer sona ermiştir. Anlatı Hersek, Kuvaçoğlu ve Pavlıoğlu
beyliklerinin fethiyle noktalanır. Lakin kralın akıbeti ile ilgili herhangi bir
554
554
bilgi yoktur. Tursun Bey’in bu kadar önemli bir konuyu atlamasındaki
maksat açık değildir. (Tursun Bey, 1977: 121-128).
3- Kıvâmî, Fetihnâme
Kıvâmî hakkındaki bilgiler de oldukça sınırlıdır. Ancak anlatısından
onun Fatih’ın bazı seferlerine katıldığı düşünülmektedir (Öztürk-Yıldız,
2013: 39). Kıvâmî’ye göre Bosna Seferi, Arnavutluk Seferi sonrasında
İstanbul’daki divan toplantısında Fatih’in “İslâm meşalesinin nuruyla
hangi diyarı aydınlatmak gerekir ?” sorusunun cevabı olarak ortaya
çıkmıştır. Hedef ise doğrudan Yayçe Kalesi’dir. Sefer sırasında görülür ki
Yayçe Kalesi çok sarp bir yerdir, “Öyle ki kalenin burçları, yücelerin
yücesinde ve hendeğin dibi yerin yedi kat altında. Her taraftan afet gibi
top gülleri yağdırırlar, bir iki fersah yerden kenara adam
yaklaştırmazlar”. Ancak İslâm askerlerinin azimle kaleye saldırması
sonucu kaledekiler korkup teslim olmuşlardır. Böylece Bosna
fethedilmiştir (Kıvâmî, 2007:345-351). Onun anlatısında Kral ve Mahmud
Paşa yoktur. Anlatı çoğunlukla gaza cihat döngüsü içinde coşkun bir dille
kaleme alınmıştır. Anlatının mantığında fethi araç olarak kullanıp
Sultan’ın gücünü okuyucuya aktarmak vardır.
4-Aşıkpaşazâde, Aşıkpaşaoğlu Tarihi
Eserinin adı Menâkıb-ı Âl-i Osman olsa da yaygın olarak Aşıkpaşazade
Tarihi olarak bilinmektedir. 1397 ya da 1398 tarihinde doğmuş olmalıdır.
Adı Derviş Ahmed Âşıkî’dir. Fatih döneminin doğrudan görgü tanığıdır.
Bosna Seferleri’ne doğrudan katılıp katılmadığı tespit edilememekle
birlikte II. Murad döneminde Balkanlar’da gerçekleşen savaşlara katıldığı
açıktır. Eserini 1484’te kaleme almaya başladığı düşünülmektedir
(Babinger, 1993: 38-41; Öztürk-Yıldız, 2013: 43-45).
Bugün fethe dair tartışmalara konu olan fethin nasıl gerçekleştiği ve
Kral’ın öldürülmesi hadisesinin anlatısı Ahmed Âşıkî ile başlar. Ahmed
fethe dair ayrıntılı bir anlatı sunar. Aşıkpaşaoğlu Tarihi’nde Fatih
Semendire’yi fethettikten sonra Bosna Kralı’na haber göndererek “Ya
haraç ver veyahut işte üzerine geldim” diyerek Kral’a sorumluluklarını
hatırlatmıştır. Kral ilgili mektubu getiren elçiyi “Tez bu Türk’ü tutun,
öldürün” diyerek tutuklatmıştır. Ancak maiyetinin (vezirinin) tavsiyesi ile
idamdan vazgeçmiştir. Ahmed anlatısında Kral’ın yanındaki danışmanı
akıllı biri olarak tasvir eder. Danışman Kral’a “Hey Kral ne eylersin?
Bosna memleketini harap ettirirsin. Hele bu Türk’ü tuttun. Bu hatanın
altından çıkabilirsen gayet erliktir” diyerek başlarına geleceği önceden
sezmiştir. Kral, Osmanlı elçisini bir süre hapiste tuttuktan sonra serbest
bırakmış, İstanbul’a dönen elçi olup biteni Sultan’a anlatınca derhal
Bosna’ya sefer açılmış ve gaza niyeti ile yola çıkılmıştır. Fatih Bosna’ya
girince Kral kaçıp Yayçe’ye sığınmış, bunun üzerine Yayçe kuşatılmıştır.
Kral’ın Yayçe’den sonraki harekâtı takip edilememektedir. Ancak Fatih
555
555
Mahmud Paşa’yı Kral’ı takiple görevlendirmiş, Mahmud Paşa Kral’ı takip
ederek saklandığı kalede kuşatmıştır. Ahmed’in anlatısına göre barış teklifi
Kral’dan gelmiştir. Mahmud Paşa’nın anlaşma teklifini kabul etmesi
üzerine Kral sırdaşı ve danışmanı konumundaki birini müzakereci olarak
Mahmud Paşa’ya göndermiştir. Mahmud Paşa seferin başındaki kişiyi bir
Türk Beyi zanneden Bosna tarafına, “Bu gelen Padişah İstanbul’u,
Trabzon’u, Midilli’yi, Sırp İlini, Mora’yı ve bunca padişahların
memleketlerini alıp, kullarına veren Padişah’tır.” deyince Bosna tarafı
telaşlanır. Burada Ahmed’in olayı basitleştirdiği ve Türk gücünü ortaya
koymak için bu anlatıyı tercih ettiği kolayca anlaşılabilir. Zira Kral’ın
Fatih’in ordunun başında olduğundan habersiz olması imkânsızdır.
Bundan sonra Mahmud Paşa, “Kral gelsin. Padişahın elini öpsün. Haraca
dahi itaat etsin. Hisarlarından bazısını Padişah’a versin. Padişah dahi o
hisarlara kullarını koysun. Kendi devletle memleketine gitsin. Kral gelsin
de gönlü hoş olsun. Eğer benim nasihatimi kabul ederse hem kendisi hem
de memleketi hakkında iyidir. Yoksa sonunda olacak iş malumdur” diyerek
Kral’a teslim olması yönündeki anlaşma teklifini sunar. Elçi, Mahmud
Paşa’nın ant verdiğini, dolayısıyla Paşa’ya güvenilebileceğini ifade ederek
Kral’ı teslim olmaya ikna eder. Kral Sultan’ın karargâhına getirilince,
“Şimdi bazı hisarları Kral’a verilince yine bozgunculuk baki kalır” diyerek
anlaşmadan kaynaklanan rahatsızlığını dile getirir. Bu esnada Kuvaçoğlu
ve Bafluoğlu (Pavlıoğlu)’da Sultan’ın yanında esir durumdaydılar. Üç esir
birlikte Kapıcılar çadırında konulmuştur. Sultan ulemaya bunların
kanlarının helal olup olmadığını sormuştur. O esnada ordugâhta bulunan
Mevlana Şeyh Ali Bistâmî, “Bunun gibi kâfirleri öldürmek gazadır” diye
fetva vermiş ve ilk kılıcı kendisi vurmuştur. Daha sonra diğer iki bey de
orada idam edilmiştir. Bosna seferinde doyumluklar o kadar boldur ki hiç
kimse esirden ve maldan mahrum kalmamıştır. Yayçe’nin nasıl ele
geçirildiğine dair bilgi Ahmed’in tarihinde dyoktur. Kral’ın küçük
kardeşinin Yayçe’de ele geçirilmesi ve nihayet fethedilen yerlerin
emniyetinin sağlanması ile Aşıkpaşaoğlu fethe dair anlatıyı sonlandırır.
Anlatının sonunda fethin 867 senesinde gerçekleştiği, biri doğudan biri
batıdan olmak üzere iki kuyruklu yıldızın doğduğu bilgisi ilave olarak yer
alır. Aşıkpaşazade karşılıklı konuşmaları ve isimleri ayrıntılı olarak verdiği
için en ayrıntılı fetih anlatılarından birini sunar (Aşıkpaşaoğlu, 2011:173-
176).
5- Oruç bin Âdil, Tevârih-i Âl-i Osman
Oruç’un Fatih’in ve II. Bayezid’in iktidarının 20 yılına tanıklık etiğine
dair kayıtlar söz konusudur. Edirne’de kâtiplik yaptığı için olayları ya
duymuş ya da tanıklarından dinlemiş olması mümkündür. Yazılış tarihi
hakkında tartışmaların sürdüğü, ancak yazarının 1502’den sonra öldüğü
anlaşılan Tevârih-i Âl-i Osman’da Bosna’nın fethi sadece özet olarak geçer
(Babinger, 1993: 25-26; Öztürk-Yıldız, 2013: 45-48).
556
556
Oruç Bey fethi, “Hicretin 867’sinde Sultan Mehmed Gazi Bosna
Vilâyeti’ne vardı. Yayçe Hisarı’nı ve vilâyetini feth itdi. Kralın tutub habs
idüb sonra katl itdi.” cümleleriyle anlatır. (Oruç bin Âdil, 1925:74, 126).
Görüldüğü gibi bu bilgi Aşıkpaşazade’den alınmıştır. Oruç’un gördüğü
olayları ayrıntılı anlatma gibi bir tavrı olduğu düşünüldüğünde, onun
Bosna seferlerine katılmadığı tahmin edilebilir.
6-Kemal, Selâtin-nâme
II. Bayezid devrinde yazılan ve günümüze ulaşan tarihlerden biridir.
Yazarının 1490’dan sonra öldüğü kabul edilmektedir. 3029 beyitten oluşan
genel bir Osmanlı tarihi mahiyetindedir (Öztürk-Yıldız, 2013: 50-51).
Kemal fetih hakkında herhangi bir ayrıntı vermez. Kemal’den sadece
fethin tarihi öğrenilebilmektedir. Onun altı beyitlik anlatısı şu şekildedir:
“Gelip ol aradan Bosna’ya indi
Bütün Bosna ili hep şâha döndi
Sekiz yüz dahı altmış yedisinde
Alur ol yirleri hep nâm-ı zinde
Dahı Hersek ilini Şâh-ı devran
Ol illeri alur hiç virmez aman” (Kemal, 2001: 174)
7-Kritovulos, Târih-i Sultan Mehmed Hân-ı Sânî
Kritovulos 1451-1476 yılları arasında Fatih dönemi hadiselerini içeren
Târih-i Sultan Mehmed Hân-ı Sânî adlı bir eser kaleme almıştır. 1456’da
İmroz’un alınması ile adanın idaresi Kritovulos’a verilmiş, 1467’ye kadar
adayı idare etmiş ve bu tarihte adanın Venedik eline geçmesi üzerine
İstanbul’a gelerek ömrünü burada tamamlamıştır (Kritovulos, 1999:7-14).
Kritovulos sefere ilişkin bilgilere Bosna’nın tabi güzellikleri, askerî ve
siyasî durumunu anlatarak başlar. Onun anlatısı sefer öncesi siyasî durumu
anlatması açısından çok kıymetlidir:
Boşnaklar oturdukları geniş ve bereketli bir kıta üzerinde büyük bir
hükümet kurmuş ve orayı imar etmişlerdi. Memleketlerinin sınırları büyük
sınır kaleleri, sarp ve uçurumlu dağların meydana getirdiği doğal
korunaklar ile temin edilmiş olduğu gibi içerdeki kale ve kasabalar dahi
gayet sağlam ve iyi korunuyordu. Bundan başka Boşnaklar atılgan ve
kudretli hükümdarlara sahiptiler. Bu hükümdarlar Macar krallarıyla daima
dostça ilişkilerde bulundukları gibi bir saldırı olduğunda birbirlerine
yardım şartıyla aralarında sözleşme yapmışlardı. Boşnaklar
memleketlerinde daima yerleşik ve özgür kalmak ve Osmanlı Hükümeti’ne
asla bağlı olmak istemediklerinden bu hususta kuvvetlerine de
dayandıklarından Padişah Hazretleriyle barış anlaşması imzalamaya, Sırp
ve Arnavutlar gibi yılda bir vergi vermeye asla yanaşmazlardı. Hatta barış
557
557
anlaşması yapılması Padişah tarafından kendilerine birkaç defa teklif
edildiği halde bu teklifleri kabul etmemişler ve küçümsemişlerdi
(Kritovulos, 1999: 213-214).
Fatih, Bosna Kralı’nın vergi vermemesinden ve ona teklif ettiği barış
antlaşmasını reddetmesinden bıkarak sefer çıkmıştır. Burada
Venediklilerin “Bosna fısıltı ile düştü” iddiasını destekler tarza yakın yazan
Kritovulos, Bosna’nın çoğunun hiçbir çarpışma olmadan alındığını ileri
sürer. Yayçe’nin kuşatılması üzerine Kral kimseye görünmeden şehirden
kaçmıştır. Fakat Osmanlı nöbetçileri işi anlayarak Kral’ı takip edip onu
canlı olarak ele geçirmişlerdir. Sultan’ın huzuruna çıkarılan Kral ölüm
cezasına çarptırılmıştır. Bundan sonra Yayçe teslim olmuş, Fatih buraya
muhafızlar koyarak yaz bitmeden Bosna ve Dalmaçya’nın tamamını
fethedip İstanbul’a dönmüştür. Bu seferde 300’den fazla kale alınmıştır
(Kritovulos, 1999:7-14). Görüldüğü Kritovulos Osmanlı tarihçilerinden
ayrılarak Kral’ın Yayçe’de yakalandığını iddia etmiştir. Muhtemelen o
Osmanlı tarihçileri kadar sefer hakkında bilgi sahibi değildir. Zira bölgede
yaşanan diğer savaşlardan bahsetmediği gibi büyük olasılıkla Kral ve
kardeşinin akıbetlerini de karıştırmıştır.
B-FATİH DEVRİ SONRASI TARİHLERİ
1- Mehmed Neşrî, Kitâb-ı Cihân-nümâ
İçerdiği bilgiler 1494’e kadar gelen ve 1520’lerde öldüğü varsayılan
Neşrî’nin Kitâb-ı Cihân-nümâ adlı meşhur kroniği fetih hakkında
doyurucu bilgiye sahiptir. Ancak bu eser görgü tanıklığına değil Neşrî’nin
kendinden önce yazılmış tarihleri titiz bir incelmesinden sonra ortaya
çıkmıştır. Tarihin esas kaynağı Aşıkpaşaoğlu Tarihi’dir (Babinger, 1993:
25-26; Öztürk-Yıldız, 2013: 49).
Bosna Kral’ının daha evvel kararlaştırılan haracı göndermemesi
üzerine Fatih Kral’a “Ya haraç ver yahut hazır ol sürü katına vardım.”
diyerek bir elçi göndermiştir. Elçi Kral tarafından öldürülmeye
kalkışılmıştır. Ancak çevresindekilerin Kral’ı ikaz etmeleri üzerine, Fatih’i
üzerine çekmekten çekinip elçiyi katletmemiş, bir süre hapsettikten sonra
serbest bırakmıştır. İstanbul’a gelen elçinin durumu Fatih’e arz etmesi
üzerine sefer süreci başlamıştır. Fatih Yayçe’yi kuşatırken Mahmud Paşa
da Kral’ın sığındığı Klyuç Kalesi’ni kuşatmıştır. Kuşatma sırasında
Mahmud Paşa Kral’a bir elçi göndererek güvendiği bir adamı tarafına
göndermesini istemiştir. Kral’ın mahrem bir adamı elçi olarak gelmiş,
Mahmud Paşa elçiye Kral eğer hayatını ve ülkesini kaybetmek istemiyorsa
teslim olması gerektiğini söylemiş, elçi de bu duruma ikna olarak gidip
Kral’ı teslim olmaya ikna etmiştir. Neşrî gelişmeyi, “Mahmud Paşa bu
kâfiri ahdla inandırdı… El-hâsıl bu kâfirler Mahmud Paşa’nın ahdına ve
peymanına inanıp, kıral hisardan çıkıp Mahmud Paşa’yla gelip buluştu.”
diyerek aslında Mahmud Paşa’nın Kral’ı kandırdığını ima etmiştir. Kral’ın
558
558
teslim olması üzerine Yayçe Kalesi de teslim olmuştur. Ancak Sultan bu
anlaşmadan hoşnut kalmamış, ulemayı toplayarak “Bunların kanları ve
malları mübah mıdır, nedir?” diye sormuş, Ali Bistâmî’nin “Bunların gibi
kâfirleri öldürmek gaza-yı ekberdir” fetvasını vermesi ve hükmü
kendisinin icrası ile Kral’ın idamı gerçekleşmiştir. Ardından Kuvaç ve
Hersek de fethedilerek sefer sona erdirilmiştir (Mehmed Neşrî, 1987:761-
767). Anlaşılacağı gibi tüm anlatı Aşıkpaşazade Tarihi’nden alınmıştır.
2- Yusuf bin Abdullah, Târih-i Âl-i Osman
Döneme yakın kabul edilebilecek 1516 tarihli Târîh-i âl-i Osmân’da
Bosna’nın fethi ile ilgili birkaç cümlelik bir anlatı mevcuttur. Necdet
Öztürk eserin yazarının Yusuf bin Abdullah olmadığını eserin muhtemelen
bir anonim Tevârih-i Âl-i Osman olduğu kanaatindedir (Öztürk-Yıldız,
2013: 51). Ancak Osmanlı tarih yazarları arasında bir Yusuf bin Abdullah
(Şevkî) vardır. Babinger onun Târih-i Âl-i Osman yazdığını belirtir
(Babinger, 1993: 47-48). II. Bayezid döneminde divan kâtipliği yapmıştır
(Bayrak, 2002: 370).
Abdullah ikinci Bosna Seferi için 868 tarihini verirken ilk sefer için
tarih vermemiştir. O ilk seferi “Ve berüde dahi Bosna’da çeri cem edüb
Bosna vilâyetine varub Yayce kal’asın aldı. Ve dahi Bosna kralın tutup katl
edüb andan Kuvaç ilini dahi Hersek vilâyetini feth edüb andan dönüp
Edrene’ye gelüb karar etdi. Ve dahi bu tarafda Ungurus çerisi gelüb Yayçe
kalasın andan dahi İzvornik kalasını gelüb muhasar edüb nece eyyâm
muhârebe ve kıtâl olunub akibetü’l-emr inâyet-i rabbânî makareyn
olmağla alınmayub Türk işte üzerimize geliyor deyü birbirlerine düşüb
firâr edüb gittiler” cümleleri ile özetler. Anlatıda Kralın katli ve Yayçe’nin
önce alınıp sonra elden çıkması haricinde başka bilgi yoktur. İkinci Bosna
seferi ise “Ve dahi bu tarafda Sultan Mehmed Bosna’yı ve Hersek’i dahi
Kuvaç ilini feth edüb İstanbul’a gelüb karar etdi hicretin 868’de” cümlesi
ile hiçbir ayrıntı vermeksizin anlatılır. (Yusuf bin Abdullah, 1997: 171-
175).
4-Anonim Osmanlı Kroniği
1512’de anlatısı sonlanan Anonim Osmanlı Kroniği’nde gelişmeler,
“Def‘a Bosna vilâyetine vardı. Yayça hisarını aldı. Ve nice hisarları aldı.
Kıralını tutdılar katl itdiler. Cümle Bosna vilâyetlerini feth itdi. Kuvac ve
Hersek vilâyetleri dahi feth itdiler hicretün sene-i 868 yılında. Anda gelüp
Kostantiniyye’de karar itdi. Defa Ungurus kıralı melun gelüp Yayça
kalasına düşdü. Nice zaman eğirtdi aldı, zabt itdi. Sultan Muhammed
hücum idüp vardı eğirtdi. Bu yandan Ungurus lain hücum idüp İzvornik’i
hisar itdi. Sultan Muhammed Yayça’ya yürüyüş itdi, alınamayub kâfir dahı
bu yana galebe itdi. Nâçâr olup topları suya bıragup gice ile hisarı koyup
gitdiler. Sultan Muhammed Sofya’ya çıkup karâr itdi” şeklinde anlatılır.
Anonim Osmanlı tarihinde iki sefer ardı ardına yer alır. Anlatının
559
559
devamında “Türk geldi diyü hisarı kodılar kaçdılar” denir, ancak hangi
hisarın alındığı belirsizdir. Zira Yayçe Macarların elinde kamıştır (Anonim
Osmanlı Kroniği (1299-1512), 2000: 126).
5-Behiştî Ahmed Sinan Çelebi, Tarih-i Behiştî
Bayezid Devri sonlarında 1512’de eserini bitirmiş olduğu kesin olan
Behiştî Ahmed Çelebi’ye göre sefer Sultan’ın “Bosna’ya gazâya niyyet
idüp kral-ı Zâll ü bed –fercâma âdem gönderüp haraç istemesi” ile
başlamıştır. Bu maksatla Kral’a elçi gönderilmiş, Kral elçiyi öldürmeyi
düşünmüş, ancak etrafındakilerin uyarısı ile geri göndermiştir. Kral’ın
tutumuna sinirlenen Fatih derhal sefere çıkmıştır. Seferin başlaması ile
Kral Agaçhisar’ını yakmış, bu son gelişme Fatih’i iyice çileden çıkarmış,
Mahmud Paşa’yı önden Bosna’ya göndermiştir. Bobovac’ın alınması
üzerine Kral Klyuç’a kaçmıştır. Bunun üzerine Mahmud Paşa derhal
Klyuç’u kuşatmıştır. Kuşatma sırasında Mahmud Paşa Kral’dan
güvenebileceği bir adamı yanına göndermesini istemiş, Kral da mücadele
edecek gücü kalmadığından bu isteği yerine getirmiştir. Mahmud Paşa
ülkesini ve malını Sultan’a bırakmak kaydıyla, Yayçe’yi kuşatmış olan
Sultan’ın yanına gidip af dilemesi ile canının bağışlanacağını bildirmiştir.
Mahmud Paşa’nın nasihatini dinleyen Kral teslim olmuş ve Fatih’in yanına
gönderilmiştir. Bu sırada Kral’ın Yayçe’de bulunan küçük kardeşi de kale
halkı tarafından Fatih’e teslim edilmiştir. Ardından Kuvac-ili ve Pavlı-
ili’nin tutsak olan esirleri ile birlikte hepsinin boynu vurulmuştur. Ahmed
Çelebi, Kral ve diğer tutukluların öldürülmesini, “Siyâseten kral-ı zâl ile
boyunların vurdılar.” cümlesi ile anlatır. Fatih fethin ardından İstanbul’a
dönmüştür (Behişti Ahmed Çelebi, 2016: 285-287).
6-Ruhi Çelebi, Tevârih-i Âl-i Osman
Hayatı hakkında yok denecek kadar az bilgi bulunan Ruhi’nin eserini
1510 yılı civarında yazdığı düşünülmektedir (Öztürk-Yıldız, 2013: 59).
Ruhi’ye göre fethin sebebi Kral’ın haracı vermemesi ve “Padişah-ı İslâm’a
muhalefet idüb ve hem Ali Beg ile bir nice defa akıncı ucunda ceng idüb
Ali Beg’in anun hayanetin tefasiliyle Padişah’a arz” etmesidir. Bunun
üzerine sefere çıkılmış Üsküp, Karatonlu, Vılkili, Vulçıtrin yolu ile
Bosna’ya ulaşılmıştır. Bosna Kralı da sefere cevap olarak Ağaçhisarı
yakmıştır. Fatih bu durumdan oldukça müteessir olmuş ve Mahmud
Paşa’yı Babofça Kalesi üzerine göndermiştir. Kalenin üç gün dahi
dayanamadan teslim olması üzerine Kral kaçarak Klyuç Kalesi’ne
sığınmıştır. Ancak bu kalenin de kuşatılması üzerine halkın baskıları
sonucu Kral, Mahmud Paşa’ya teslim olmuş, ardından da Fatih’in yanına
gönderilmiştir. Kral’ın teslim olduğunu gören Kral’ın küçük kardeşi ve
Yayçe Kalesi de Sultan’a teslim olmuştur. Daha sonra Mevlana Alaeddin
fetva vermiş ve Bosna Kralı’nı kendi eliyle helak etmiştir. Ardından da
560
560
Hersek fethedilmiştir. Fetih 867’de gerçekleşmiştir (Cengiz-Yücel,
1992:457-458)
7- İdris-i Bitlisî Heşt Behişt
Eserini 1512’de bitirmiş olduğu anlaşılan İdris-i Bitlisî eserinde
Bosna’nın fethini beş sebebe dayandırmaktadır. Bunlar Bosna’da İslâm’ı
yaymak, Kral’ın haracı kesmesi, Kral’ın babasını öldürmek suretiyle
saygısızlık yapması, Akıncı Beyi Mihaloğlu Ali Bey’le savaşması,
Semendire Kalesi’nin fethi sırasında “ karısı Semendire Valisi’nin kızı
olduğu için o memleketin varisi olduğunu iddia” etmesidir. Fatih önce
Kral’a bir elçi göndererek onu İslâm’a davet etmiş, fakat Kral bu davete
hakaret içeren sözlerle karşılık vermiştir. Bunun üzerine 866 senesinde
sefer başlamış ve iki aylık bir yolculuktan sonra Bosna’ya ulaşılmıştır.
Yazar Bosna’dan hayranlıkla bahsetmiştir. Coğrafyanın hırçınlığına tezat
“Temiz ve güzel havasıyla cennetten bir eserdir.”. Övgü sadece havaya
suya değil aynı zamanda insanadır. Bosnalıları “Güzellik ve cemal ayeti
adeta bunların güzel yüzlüleri için nâzil olmuştur. Selîm olan fıtratları
iman ve İslâm’a yatkındır. İnsanları kara gözlü ve beyaz tenlidir.” şeklinde
tanımlar. Özellikle İslâm’a yapılan atıftan anlaşılacağı gibi bölgedeki
İslamlaşmadan hoşnuttur.
Sefer esnasında bölge, “ilahi yardımla her hangi bir sebep ve zorluk
olmaksızın sadece Sultan’ın ve askerlerinin teveccüh buyurmalarıyla
imkânsız gibi görünen çok sayıda yer fethedilmiştir”. Yayçe’ye
gelindiğinde Kral’ın Sokol, ardından da Klyuç Kalesi’ne kaçtığı haber
alınmış ve her iki kale de kuşatılmıştır. Kuşatmadan kurtulmayacağını
düşünen Kral bir yolunu bulup Mahmud Paşa ile görüşmeye çalışmış,
sonunda canına dokunulmaması karşılığında teslim olmuştur. Aynı şekilde
Kral’ın kardeşi de elde edilmiştir. İdris’e göre Yayçe Kalesi’ni de Mahmud
Paşa fethetmiştir. İdris Kral’la ilgili anlatısını burada keser. Ne Fatih’in
Mahmud Paşa’ya kızgınlığından, ne Ali Bistâmî’den ne de Kral’ın
öldürülmesinden bahsetmez. Onun anlatısına göre Kral ve kardeşi
Padişahın hizmetkârları olmuştur. O anlatısının devamında Hersek’in
fethine değinerek bahsi kapatır (İdris-i Bitlisî, 2013:164-171).
8-Hadîdî, Tevârih-i Âl-i Osman
Hadîdî’nin 1520’lerde kaleme alındığı anlaşılan Tevârih-i Âl-i Osman
adlı manzum eserinde, fetih ziyadesiyle Aşıkpaşaoğlu Tarihi temel
alınarak anlatılmıştır. Hadîdî seferi Fatih’in Bosna Kralı’ndan haraç
istemesi ile başlatır. Kralın haraç isteğine olumsuz cevap vermesi ve
Osmanlı elçisini öldürmeye teşebbüs etmesi üzerine sefere çıkılmıştır.
Sefer Mahmud Paşa’nın Kral’ı takibi ile başlar. Kuşatma sırasında
Mahmud Paşa Kral’a hayatına dokunulmayacağına dair söz vererek Kral’ı
teslim olmaya ikna eder. Fatih’ten habersiz yapılan bu anlaşma Sultan’ı
çok sinirlendirir ve antlaşmanın bozulmasının yollarını arar. O sırada
561
561
orduda bulunan Beyazid-i Bistâmî’nin torunlarından Ali Bistâmî
“Gazâdur dir buların katli şâhâ” fetvasını verip kılıcını çekip Kral’ın
boynuna vurması ile Kral’ın idamı gerçekleşir. Akıncıların yağmadan bol
ganimet ile dönmesi ve Yayçe’ye asker konulması ile sefer sona erer.
Ancak Hadîdî seferin tarihini 870 olarak verir (Hadîdî, 1991:266-270).
9- İbn Kemal (Kemalpaşazade), Tevârih-i Âl-i Osman
1502’de başlayıp 1508’de tarihinin ilk kısmını yazan İbn Kemal
Tevârih-i Âl-i Osman adlı eserinde Bosna’nın fethiyle ilgili klasik bilgileri
tekrarlamıştır. O hemen hemen her olayda Hükümdar ve Osmanlı
askerlerine paragraflar dolusu methiye düzer. Olaylar ise birkaç cümle ile
bu methiyelerin arasına sıkışmıştır. Onun anlatısına göre, Sultan İslâm’ı
yaymak ve Kral’ı haraç konusunda cezalandırmak için Bosna’ya sefer
düzenlemiştir. Yayçe kuşatılınca Sokol’a oradan da Klyuç’a kaçan Kral
Mahmud Paşa tarafından takip edilmiş, Klyuç önünde Osmanlı
kuvvetlerinden korkan ve savaşmanın anlamsız olacağını düşünen Kral
“İlinde, güninde olan kılâ ve medâyini ve elinde bulunan mâl u menâlla
mâlâmâl hazâyini virüb başın kurtarmağa razı olarak” Mahmud Paşa ile
anlaşmıştır. Kralı elde eden Mahmud Paşa onu derhal Yayçe’yi kuşatmış
bulunan Sultan’ın huzuruna çıkarmıştır. Sultan, Kral Ağaçhisar’ı yaktığı
için onu öldürmek arzusunda olduğundan bu anlaşmadan rahatsız olmuş,
antlaşmayı bozmak için ulemadan yardım istemiştir. O sırada orduda
bulunan Ali Bistâmî antlaşmanın geçersiz olduğuna dair bir fetva verip, ilk
kılıcı da o çalmıştır. Kral’ın babasını öldürdüğü iddiası burada da
tekrarlanır. İbn Kemal “Ol bed-girdâr atasını öldürmişidi etdüği fiilin
cezasın gördü” diyerek Kral’a yapılan muameleyi haklı çıkarır. Fakat ona
göre Kralı Ali Bistâmî değil cellatlar meydanda boynunu vurmak suretiyle
öldürmüşlerdir. Bu olaydan sonra Sultan Edirne’ye dönerken diğer
komutanlar Hersek’in fethini tamamlamışlardır (İbn Kemal, 1991: 223-
236).
10-Muhyiddin Cemâlî, Tevârih-i Âl-i Osman
Meşhur şeyhülislam Zenbilli Ali Efendi’nin oğludur. 1550’de
İstanbul’da öldüğü tahmin edilmektedir. Bir anonim tarih derleyicisi olan
Muhyiddin kendi zamanına kadar gelen tarihleri derleyerek eserini
meydana getirmiştir (Öztürk-Yıldız, 2013: 63). Anlatısı özet şeklindedir.
Herhangi bir ayırt edici bilgi söz konusu değildir. Muhyiddin’in birkaç
cümlelik anlatısı, “Hicretin 867’sinde ez in cânib vilâyet-i Bosna’ya vardı.
Yayça hisârını aldı ve Yayça kralını aldı. Götürüp katl etdiler. Bosna
vilâyetin cümle feth etdi. Ve Hersek vilâyetin dahi bile feth etdi.”
şeklindedir (Adalıoğlu, 1990:107).
562
562
11-Lütfi Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman
Osmanlı Devleti’nin başlangıcından 1553 yılına kadarki olayları ihtiva
eden eser dönemin kaynaklarına dayanarak kaleme alınmıştır. Yavuz
döneminden sonraki kısım orijinaldir (Öztürk-Yıldız, 2013: 64-65). Lütfi
Paşa kendinden önceki dönemleri özet olarak kaleme aldığı için tarihinde
Bosna’nın fethi ile ilgili orijinal bir bilgi yoktur. Onun verdiği kısa bilgi
“Hicretin 867’sinde Bosna Vilâyeti’ne varub Yayçe Hisarın aldı. Dahi nice
hisârlar aldı. Bosna Vilâyeti’nin nice yerlerin feth idüb Kuvac ve Hersek
Vilâyetin bile feth idüb Kostantıniyye’de karar itdi” şeklindedir (Lütfi
Paşa, 1341: 186).
12-Rüstem Paşa, Tevârih-i Âl-i Osman
Kanuni Sultan Süleyman’ın damadı ve veziriazamıdır. 12 Temmuz
1561’de vefat etmiştir. Ona atfedilen Oğuz Han’dan 1561’e kadar gelen
bir tarih söz konusudur. Ancak bu eseri onun yazmadığı veya yazdırmadığı
düşünülmektedir. Eserin Matrakcı Nasuh tarafından kaleme alındığı da
iddialar arasındadır (Öztürk-Yıldız, 2013: 64; Bayrak, 2002:302). Rüstem
Paşa Tarihi Bosna’nın fethi konusunda açıkça Neşri’yi izler. Fatih’in
Semendire’yi alması ve ardından Kral’dan haraç istemesi olayların fitilini
ateşler. Bu maksatla Kral’a gönderilen elçi tutuklanır ve aşağılanır. Kral’ın
tavrına sinirlenen Fatih sefere çıkar. Kral ise Ağaçhisar’ı yakarak Fatih’e
cevap verir ve kendi sonunu hazırlar. Bunun üzerine Mahmud Paşa Kral’ın
peşine düşer. Sultan Yayçe’yi kuşatırken, Mahmud Paşa’da Klyuç’da
Kral’ı kuşatır. Kuşatma sırasında Mahmud Paşa Kral’la görüşmek ister.
Kral en yakın nökerini elçi olarak yollar. Nöker, Osmanlı gücü karşısında
Osmanlılarla savaşamayacaklarını anlamış ve Mahmud Paşa’dan Kral’ın
canına dokunulmayacağı garantisi aldıktan sonra kaleye dönerek Kral’ı
teslim olmaya ikna etmiştir. Teslim olan Kral Yayçe’de bulunan Fatih’in
yanına gönderilir. Ancak sultan anlaşmadan hoşnut kalmaz. Rüstem Paşa
tarihine göre, Mahmud Paşa kendisine verilen emre aykırı davranmıştır.
Zira ona verilen emir, “Kaleleri cebren ve kahren darble alub, kralını
öldürüp vilâyeti zabt etmek idi.”. Sultan emre itaatsizliği karşısında
Mahmud Paşa’ya “Böyle olıcak, Kralun fesadı baki kalur.” diyerek
rahatsızlığını dile getirmiştir. Bu sırada Kral’ın küçük kardeşi de ele
geçirilmiştir. Ardından Kral Yayçe’yi savunanlara gösterilir. Kral’ın teslim
olduğunu gören Yayçeliler savunmayı bırakarak teslim olurlar. Kral,
kardeşi ve daha evvel ele geçirilen Kuvac-ili ve Pavlı-ili hâkimleri önce
kapıcıbaşı odasında hapis tutulurlar. Ancak Sultan Kral’ın öldürülmesini
düşündüğünden o esnada karargâhta bulunan Şeyh Ali Bistâmî adlı “bir
azize onların kanını” sormuştur. Şeyhin “Anları öldürmek gazâ-yı
ekberdir” fetvasını verince, Kral ve beyler öldürülmüşlerdir. Böylece
Bosna’nın fethi tamamlanmış ve gaziler muhkem doyumluklarla 867’de
İstanbul’a dönmüşlerdir (İnan, 2011: 99-100).
563
563
13-Nişancı Mehmed Paşa, Târih-i Nişancı
Kısa bir Osmanlı tarihidir. Dünya tarihi şeklinde düşünülmüş eser 1561
yılına kadar gelmektedir (Öztürk-Yıldız, 2013: 66-67). Dolayısıyla
içerisinde Bosna’nın fethine dair herhangi bir orijinal bilgi yoktur. İki
cümlelik bilgi, “Feth-i kal‘a-i Midüllü ve kal‘a-i Yayça fî sene 866. Feth-i
vilâyet-i Hersek kal‘a-i Derac ve kal‘a-i İzvornik ve vilâyet-i Bosna fî 867”
ifadelerinden ibarettir (Yastı, 2005:108). Görüldüğü gibi o ilk seferin
tarihini dahi doğru olarak vermemiştir.
14-Mehmed Zaim, Câmiü’t-tevârih
1532’de doğduğu tahmin edilen Mehmed Zaim 1577’de yazmaya
başladığı eserini 1578’de bitirmiştir. Eser, Sokollu Mehmed Paşa’ya
sunulmuştur. Orijinal kısmı 1543’ten sonraki dönemdir (Öztürk-Yıldız,
2013: 68). Tahmin edileceği gibi Mehmed Zaim’in anlatısında orijinal bir
yan yoktur. O anlatısında Kral ve diğer beylerin idamlarını öne çıkarmıştır.
Anlatısı “Ve sene seb‘in ve semâne-mi’ede diyâr-ı Bosna'ya sefer-i
pâdişâhî vâķı‘ olup ol sefer-i hayr-eserde Bosna ķralınun ve Ķoç-ili ve
Pavli vilayetleri banlarınun boyunları urılup Bosna vilâyetinün zabtına
mir-livâ ve câ-be-câ ķuzat u hükkâm ve ķılâ‘-ı keyvân âşiyânun her birine
dizdâr ta‘yin olınup ve müstevfi er yazılup, vilâyet-i Bosna ol seneden berü
Âl-i Osmân hükmine dâhil oldı.” şeklindedir (Sır, 2007:247).
15-Hoca Sadeddin, Tâcû’t-Tevârih
Sultan III. Mehmed’e de hocalık yapmış Sadeddin çok ünlü bir simadır.
Osman Gazi’den başlayarak Kanuni devrine kadar olayları anlattığı bir
tarih kaleme almıştır (Öztürk-Yıldız, 2013: 68-69). Tüm Osmanlı tarihleri
içerisinde en ayrıntılı ve uzun anlatılardan birini Sadeddin sunar. Ancak
genel anlatı itibariyle diğer Osmanlı tarihlerden farklı bir içerik söz konusu
değildir. Ona göre, Semendire Bosna Kralı’nın toprağıdır. Kral haracını
ödeyemeyince haraç karşılığı Semendire alınmış, bunun üzerine Kral
Osmanlı Devleti’ne karşı düşmanca tavırlar içine girmiştir. İlerleyen
günlerde de haracını göndermeyince, bu durum İstanbul’da hoş
karşılanmamıştır. Buna bir de Uç Beyi Mihaloğlu Ali Bey’e karşı
düşmanca tavırları karşısında Ali Bey’in şikâyetleri eklenince Kral’ı ikaz
etmek üzere Bosna’ya bir çavuş gönderilmiştir. Çavuş, Kral nezdinde iyi
karşılanmadığı gibi ölümle tehdit edilmiştir. Bu olay sonucu Fatih
Bosna’ya sefere karar vermiş ve 867 senesinde Üsküp’e doğru yola
çıkılmıştır. Sultan Bosna’ya yaklaştığında Ali Bey Kral’ın Ağaçhisar’ı
yaktığı haberini vermiştir. Ağaçhisar olayı Fatih’i çok öfkelendirmiş, Kral
adeta kendi ölüm fermanını imzalamıştır. Gelişmeler üzerine Mahmud
Paşa önden gönderilmiştir. Mahmud Paşa evvela üç günlük bir kuşatma ile
Lofça’yı ele geçirmiş, Kral’ın Yayçe’de olduğu haberi alınması üzerine
Yayçe’ye yönelmiştir. Yolda iken Kral’ın daha sağlam bir kale olan
Sokol’a gittiği öğrenilmiş, bu kez harekâtın yönü Sokol’a dönmüştür.
564
564
Ancak Sokol’da da kendini güvende hissetmeyen Kral, bu kez Klyuç
Kalesi’ne sığınmıştır. Klyuç Kalesi’nin çok zor geçit veren bir bölgede
olması nedeniyle bazı komutanlar geri dönülüp Yayçe Kalesi’nin
kuşatılmasını önermişler ise de Mahmud Paşa bu öneriyi kabul etmeyerek
Klyuç’a ilerlemiştir. Çok çetin geçen bir mücadele sonucu Kral’ın Osmanlı
öncülerini karşılayan birlikleri püskürtülerek Klyuç Kalesi kuşatılmıştır.
Kalesinin beklenmedik şekilde kuşatıldığını gören Kral, Mahmud Paşa ile
anlaşarak teslim olmuştur. Klyuç’tan Kral’ın kardeşinin kapandığı Orçay
Kalesi önlerine gidilmiştir. Krallarının yakalandığını gören kale halkı
aman dileyerek teslim olmuş, Kral ve kardeşi Yayçe’de bulunan Fatih’in
yanına gönderilmiştir. Padişah Kral’ın zorla ele geçirilmesi mümkün iken
aman ile ele geçirilmesinden rahatsız olarak Paşa’yı sert sözlerle tenkit
etmiştir. Takdir bekleyen Mahmud Paşa Sultan’ın bu tavrı karşısında
oldukça şaşırmıştır. Fatih, Kral’ın yaşaması halinde Bosna’daki kargaşanın
devam edeceğini düşündüğünden Kral’ın idamı için orduda bulunan din
adamlarından fetva istemiştir. Karargâhta bulunan Şeyh Ali Bistami de
Kral’ın öldürülmesi için gerekli fetvayı vermiştir. Fetva üzerine daha evvel
ele geçirilmiş bulunan Kuvaçili ve Pavliili hâkimleri de Kral’la birlikte
idam edilmiştir. Bosna seferi, Hersek’in ele geçirilmesi ile sona ermiştir
(Hoca Sadeddin, 1992: 70-76).
16-Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr
XVI. yüzyılın en tanınmış tarihçisidir. 1541’de doğmuştur. Eseri genel
bir tarih olup, 1596 yılına kadar olan Osmanlı tarihini de içerir (Öztürk-
Yıldız, 2013: 72-73). Gelibolulu Mustafa’ya göre sefer 866 senesinde
gerçeklemiştir. Seferin sebebi, Bosna Kralı’nın Semendire Despotu’nun
kızı ile evli olmasından dolayı orayı kendi mirası kabul edip,
Semendire’nin fethine karşı çıkmasıdır. Bunun üzerine sefere çıkılmıştır.
Sultan Mahmud Paşa’yı Kral’ı ele geçirmek ve kalelerini almak üzere
göndermiştir. Ancak Klyuç sarp bir kale olduğundan bazı komutanlar orası
ile uğraşılmamasını istemişlerse de Mahmud Paşa “Biz bu kalenin ve
Kral’ın ahzına memuruz” diyerek, bu talepleri reddetmiş ve kaleyi
kuşatmıştır. Kral, Osmanlı askerlerinin can siperane mücadelesi karşısında
korkmuş ve teslim olmuştur. Ardından Kral’ın kardeşinin olduğu kale de
fethedilmiştir. Kral ve kardeşi Sultan’ın yanına Yayçe’ye gönderilmiştir.
Mustafa anlatısını burada keser ve Hersek’in fethine geçer. O, Kral ve
yanındakilerin akıbetinden bahsetmez (Gelibolulu Mustafa Âlî, 2003: 124-
128).
17- Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, Tarih-i Solakzâde
Muhtasar ve popüler nitelikte bir Osmanlı tarihidir. Osmanlı
Devleti’nin kuruluşundan 1657 yılına kadar gelir (Öztürk-Yıldız, 2013:
121). Solakzâde’nin anlatısı özet şeklindedir. Kral haracı vermeyince elçi
gönderilmiş, ancak Kral Osmanlı elçisinin öldürülmesini istemiştir. Fakat
565
565
vezirinin ikazı ile elçinin hayatı bağışlanmıştır. İstanbul’a dönen elçi olup
biteni Fatih’e anlatınca gazaba kapılan Sultan 867 senesinde sefere
çıkmıştır. Sefer sırasında Mahmud Paşa önden gönderilmiş, önce Lofça
alınarak Kral’ın peşine düşülmüştür. Başlangıçta Yayçe’de bulunan Kral,
sırasıyla Sokol ve Klyuç Kaleri’ne çekilmiştir. Osmanlı güçleri karşısında
dayanamayan Kral esir alınmıştır. Diğer hiçbir tarihte esir ifadesi
geçmezken Solakzâde anlaşmadan hiç bahsetmeden doğrudan esir
ifadesini kullanır. Anlatısında Hoca Sadeddin’i izleyerek Orçay1
Kalesi’nin fethiyle birlikte Kral’ın kardeşinin de ele geçirildiğini yazar.
Daha sonra klasik anlatıya dönerek Kral ve kardeşinin Yayçe’yi kuşatmış
olan Fatih’in yanına gönderildiğinden bahseder. Kral ve kardeşinin
yakalanmış olduğunu gören Yayçe halkı teslim olmuştur. Ali Bistami’nin
fetvası ile Kral, onunla birlikte de kardeşi, Kuvaç ve Pavliili hâkimlerinin
boyunları vurulmuştur. Ardından Hersek ele geçirilerek sefer sona ermiştir
(Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, 1989: 307-309).
18-Müneccimbaşı Ahmed bin Lütfullah, Câmiü’d-düvel
1631’de Selânik’te doğan Ahmed; Arapça, Farsça ve Türkçe
kaynaklardan istifade ederek Hz. Âdem’den başlayıp 1670’e kadar gelen
genel bir tarih kaleme almıştır (Öztürk-Yıldız, 2013: 136-137).
Müneccimbaşı da mevcut bilgileri tekrarlar. Kral haraç vermediği için 867
senesinde sefere çıkılmıştır. Üsküp’te konaklayan ordu önce Lofça
Kalesi’ni fethederek Yayçe’de bulunan Kral’ın üzerine gidilmiştir. Bu
sırada Kral Sokol Kalesi’ne sığınmıştır. Müneccimbaşı’na göre, Kral
Sokol’da ele geçirilmiştir. Sokol’da önce Osmanlı akıncıları ardından da
Mahmud Paşa’nın askerleri ile mücadele eden Kral, direnemeyeceğini
anlayınca Mahmud Paşa ile anlaşma yolunu seçmiştir. Daha sonra
Erçay’da bulunan Kral’ın kardeşi de ele geçirilerek Sultan’ın yanına
gidilmiştir. Sultan bu duruma çok kızmış ve Kral’ın öldürülmesi için
yanında bulunan âlimlerden fetva istemiştir. Ali Bistâmî bu fetvayı vererek
Kral’ın boynunu vurmaya çalışmış, ancak beceremeyince Kral’ın idamı
cellat tarafından gerçekleştirilmiştir. Kral’ın infazından sonra Kuvaç ve
Pavliilleri fethedilmiştir. Ancak idarecilerinin akıbeti hakkında bir bilgi
yoktur. Sadece esir oldukları bilgisi mevcuttur. Sultan her iki ili de
Minnetoğlu Ali Bey’e ikta olarak vermiştir. Son olarak da Hersek
fethedilmiştir (Müneccimbaşı Ahmed bin Lütfullah, 1995:266-269).
C-KİŞİLER ve KİŞİLİKLERİ
1-Türk Tarafı
Ebu’l-Feth Gazi Sultan Mehmed-i Sânî: 7. Osmanlı Sultanıdır.
İstanbul’un Fatih’i olarak büyük üne sahiptir. Hayatını gaza ve cihada
1 Kalenin adı Osmanlı tarihlerinde farklı farklı geçer.
566
566
adamış büyük bir savaşçı ve stratejisttir. Balkanlardaki temel hedefi yerel
hanedanları ortadan kaldırarak bölgeyi doğrudan merkeze bağlamaktır. Bu
sebeple hayatının büyük bölümü Balkanlar’da savaşta geçmiştir. Bosna’da
Mahmud Paşa’yı önden göndererek, kendisi Yayçe’yi kuşatmış durumda
esas ordunun başındadır.
Veziriazam Mahmud Paşa: Fatih’in Veziriazamıdır. Savaşçı ve
stratejist bir komutandır. Sultan’a kayıtsız şartsız itaat edip onun emirlerini
harfiyen yerine getirmektedir. Ancak Sultan’ın Kral’ı yok etme stratejisine
aykırı olarak Kral’la anlaşması ve Bosna Seferi’ne akıncıları dâhil etmekle
Sultan nazarındaki itibarı sarsılmıştır. Çoğu tarih yazarı Fatih’in ileride
onun boynunu vurduracağı olaylar silsilesinin Bosna Seferi sırasında
yaptığı bu hata yüzünden başladığını ifade ederler. Hatta Hoca Sadeddin
iltifat beklerken azar işitmesini devlet idaresindeki hassas ilişkilere bağlar
ve ikbalin bir yanlışla sona erebileceğini yazar. Tüm anlatılarda, Yayçe
hariç Bosna’daki tüm savaşları onun kazandığı kayıtlıdır.
Ömer Bey ibn-i Turhan Bey: Klyuç Kalesi önüne ilk giden akıncı
beyidir. Savaşçı ve gözü pek bir komutandır. Ancak Klyuç önünde Kral’ın
sayıca üstün olması üzerine çembere alınarak zor anlar yaşamıştır.
Mahmud Paşa’nın tam zamanında gelmesi ile hayatı kurtulmuştur.
Şeyh Ali Bistâmî: Beyazıd-ı Bistâmî neslinden olan din âlimidir.
Musannifek adıyla bilinir. Mahmud Paşa’nın Kral’la anlaşmasını bozan ve
Kral’a ilk kılıcı vuran kişidir. Hoca Sadeddin bu durumu eleştirir ve ne
kadar çabalasa da bir bilim insanın eline kılıcın yakışmadığını söyler.
Kral’a yaklaşımı dikkate alındığında dinî coşkusu yüksek bir kişi olduğu
anlaşılmaktadır.
Mihaloğlu Ali Bey: Semendire’nin fethinden sonra Bosna Kralı ile
anlaşmazlığa düşen ve birçok kez çatışmalara katılan uç beyidir. Bosna
Seferi’ne çıkılmasında onun Kral’a dair merkeze gönderdiği raporların
etkili olduğu anlaşılmaktadır. Sefer sırasında Ağaçhisar’ın yakılması
olayını da Fatih’e haber veren kişidir.
2-Bosna Tarafı
Kral: Kroniklerde adından hiç bahsedilmeyen Stjepan Tomašević
Semendire Despotu Stefan Branković’in damadıdır. 1461-1463 tarihleri
arasında hüküm sürmüştür. Babasını öldürterek tahta çıkmıştır2. Osmanlı
2 Stjepan Tomašević’in babasını öldürttüğüne dair anlatıda gerçeklik payı vardır.
O bilgisi ve onayı dâhilinde amcası Radivoj’un bir adam göndererek babasını
öldürtmesine göz yummuştur. Öte yandan babası Stefan Tomaš 1461 Haziran’ında
Dubrovnik’ten bir doktor gönderilmesini talep etmiştir. Yani Stefan Tomaš 1461
ortalarında zaten çok hastaydı ve kendi eceliyle ölmüş olma ihtimali de
mümkündür (Fine, 2007: 273). Wilkinson ise Tomašević’in Stefan Tomaš’ın
gayrimeşru olduğunu söyler (Wilkinson, 2005: 289).
567
567
tarih yazarlarına göre, onun bu hareketi idamını meşrulaştıran bir eylemdir.
Tecrübesiz olduğu anlaşılmaktadır. 1463’te 25 yaşında olan Tomašević
hayatı ve siyasî kariyeri ile ilgili kritik kararları yanındakilerin tavsiyesiyle
vermiştir. Bu kararlardan ilki, Osmanlı elçisini tutuklatıp öldürecekken
yardımcısının tavsiyesi üzerine bırakmış olmasıdır. İkincisi, Osmanlı gücü
hakkında tam ve yeterli bir bilgiye sahip olmadığı iddiası mevcuttur.
Üçüncüsü, Klyuç’ta Mahmud Paşa ile anlaşmaya onu, babası Kral
zamanından kalma babasının nökeri ikna etmiştir. Dördüncüsü, Osmanlı
ilerlemesi karşısında Yayçe gibi müstahkem bir mevkii bırakıp daha küçük
olan Sokol ve Klyuç’a gitmesi savaş stratejisi konusunda da zayıf
olduğunu göstermektedir. Savaş sonunda Ali Bistami’nin fetvasına
istinaden idam edilmiştir3.
Kral’ın Kardeşi: Savaşta bir etkisi yoktur. İzveçay Kalesi’nde ele
geçirilerek Yayçe önüne getirilmiş, daha sonra abisi ile birlikte aynı gün
idam edilmiştir.
Kral’ın Eşi: Osmanlı Kroniklerinde Kral’ın eşi ile ilgili doğrudan bir
bilgi yoktur. Tek bilgi onun Sırp Despotu’nun kızı olduğudur. Kral, Fatih
Semendire’yi aldığında evliliğine dayanarak Semendire üzerinde hak iddia
etmiş ve Sultan’ın canını sıkmıştır. Oysaki Batı yazınında Kral’ın ölümü
kadar, Kraliçe’nin fetihten sonraki durumu da tartışma konusudur.
Osmanlı Kronikleri’nin adından bahsetmediği kişi Sırp Despotu
Branković’in kızı Jelene-Mara’dır. 1477’de doğan Mara, 1459’da 12
yaşında iken Stjepan Tomašević’le evlenmiştir. Anlatıya göre, o
Semendire’den Bosna’ya gelirken çeyiz olarak Evangelist St. Luka’nın
kemiklerini getirmiştir. Kemikler Yayçe’de St. Mary Kilisesi’nde
konulmuş ve kilisenin adı da St Luke olarak değişmiştir. Kraliyet ailesi
Yayçe’den kaçarken Kraliçe hazineyi ve bu kemikleri yanına almış,
kemikler kısa sürede uluslararası bir soruna dönüşmüştür. Macaristan Kralı
Matthiyas kemikler için Kraliçe’ye üç kale sunarken, buna karşı
Venedikliler satın almayı teklif etmişlerdir. Kraliçe bugüne kadar çok
eleştirilen teklifi kabul etmiş ve kemikleri Venediklilere satmıştır.
Venedikliler kemikleri büyük bir törenle lüks bir tabut içinde
defnetmişlerdir. Venedik Docu Cristoforo Moro töreni bizzat organize
etmiştir. Mara 1470’lerden sonra Serez’de mülkleri bulunan akrabaları
Kantakuzenlerin yanına gelmiş ve 1500’de Osmanlı topraklarında
ölmüştür. Çorlu’da toprağa verildiği düşünülmektedir. Zamanında
Hristiyan din adamları tarafından “şeytan kadın” olarak anılan Mara,
birçok tartışmalı harekete imza atmış ve servet avcısı olarak tanınmıştır.
3 Kroniklerde Kral’ın cesedine ne olduğuna dair bir bilgi yoktur. Fine ise onun
kellesinin Yayçe Kalesi’nden görülmeyen bir tepe yakınına gömüldüğünü ifade
eder (Fine, 2007: 274).
568
568
Buna karşı Sultan Bayezid, Mara’ya çok yardım etmiş ve onun tüm
eylemlerini desteklemiştir (Lovrenović, 2001:62-63).
Kral’ın Yardımcısı: Osmanlı gücünü bilen biri olduğu
anlaşılmaktadır. Zira Osmanlı elçisi öldürülecekken, Osmanlıları
üzerlerine çekmemek için elçinin salıverilmesini sağlamıştır. Savaş
sonunda akıbeti bilinmiyor.
Kral’ın Babasının Nökeri: Klyuç kuşatması sırasında Mahmud Paşa
ile müzakereleri yürüten ve Kral’ın hayatta kalması karşılığında teslim
olmayı kabul eden kişidir. Kral üzerinde etkili olduğu anlaşılmaktadır.
Savaş sonunda akıbeti bilinmiyor.
Pavli İli Hâkimi: Savaş sırasında ele geçirilmiştir. Nasıl ele
geçirildiğine dair bilgi yoktur. Yayçe’de Kapıcıbaşı çadırında esir haldedir.
Kralla aynı gün idam edilmiştir.
Kuvaç İli Hâkimi: Savaş sırasında ele geçirilmiştir. Nasıl ele
geçirildiğine dair bilgi yoktur. Yayçe’de Kapıcıbaşı çadırında esir haldedir.
Kralla aynı gün idam edilmiştir.
Sonuç
Osmanlı Kronikleri kıyaslamalı olarak okunduğunda Bosna’nın fethi
konusunda bir tutarlılık olduğu anlaşılır. Ancak iki husus problemlidir. İlk
problem tarih konusudur. Çoğu tarihte fethin tarihi 867 olarak verilmişse
de İdris-i Bitlisî, Nişancı Mehmed Paşa, Gelibolulu Mustafa Âlî fethi 866
olarak belirtmişlerdir. Fetih Anonim Osmanlı Kroniği’nde 868, Hadidî de
ise 870 olarak geçer. Diğer bir problem ise Kral’ın kardeşinin nerede ele
geçirildiğiyle ilgilidir. Kral’ın kardeşinin nerede ele geçirildiği konusunda
kaynaklar arasında belirsizlikler vardır. İlk kaynaklardan Aşıkpaşazade
Kral’ın küçük kardeşinin Yayçe’de ele geçirildiğini yazar. Neşri yer
belirtmez ama Kral ve kardeşi Yayçelilere gösterilince kale teslim
olduğuna göre, Yayçe dışında bir yerde ele geçirilmiş olması gereklidir.
Rüstem Paşa da Neşri’yi takip eder. Hoca Sadeddin ve onu takip eden
Solakzâde ile Müneccimbaşı Ahmed ise onun Orçay Kalesi’nde ele
geçirildiğini ifade ederler. Gelibolulu Mustafa Âlî ise Klyuç’tan sonra
Kral’ın kardeşinin olduğu bir kaleden bahseder ve Klyuç’tan sonra o
kalenin de fethedilerek Kral’ın kardeşinin ele geçirildiğini yazar. Bu iki
husus haricinde fethin sebepleri, savaşın cereyanı ve Kral’ın öldürülmesi
konularında mutabakat söz konusudur.
Tarihlere göre fethin sebepleri,
1-Kral’ın ödemesi gereken haracı ödememesi4
4 Haraç II. Murat zamanında konulmuştu. 25.000 duka idi (Wilkinson, 2005: 289).
569
569
2-Kral’ın Semendire’nin fethine muhalif olması ve Semendire
Despotu’nun damadı olması sebebiyle Semendire üzerinde hak iddia
etmesi
3-Kral’ın Uç Beyi Mihaloğlu Ali Bey’in faaliyetlerinden rahatsız
olması ve onunla çatışma içine girmesi
4-Kral’ın Macarlarla ittifak yapıp Osmanlılar aleyhine faaliyetlerde
bulunması
5-Kral’ın kendisinden haraç istemek için giden Osmanlı elçisini önce
öldürmeye kalkışması, ardından zindana atması
6-Kral’ın Ağaçhisar’ı yakması
Tarihlere göre savaşın cereyanı,
1-Bobofça ve Visoko Kaleleri’nin alınması
2-Travnik’te karargâh kurulması
3-Kral’ın Yayçe’ye sığınması
4-Kral’ın Yayçe’den kaçıp Sokol’a sığınması ve Mahmud Paşa’nın
karargâhtan ayrılıp Kral peşine düşmesi
5-Kral’ın Sokol’dan Klyuç’a çekilmesi ve Osmanlılar tarafından
kuşatılması
6-Kral’ın ya da Mahmud Paşa’nın anlaşma teklifinde bulunması
7-Kral’ın hayatına dokunulmamak kaydı ile Mahmud Paşa ile
anlaşılması
8-Kral’ın Yayçe’yi kuşatmış bulunan Fatih’in yanına gönderilmesi
9-Kral’ın kardeşinin ele geçirilmesi.
10-Kral’ın esir olduğunu gören Yayçelilerin teslim olması.
Tarihlere göre Kral’ın ve diğer asillerin ölümü,
1-Fatih’in kendisine danışılmadan anlaşma yapılmasından rahatsız
olması ve bu yüzden Mahmud Paşa’yı azarlaması
2-Fatih’in anlaşmayı bozmak için ordugâhta bulunan âlimlerden fetva
istemesi
3-Musennifek Şeyh Ali Bistami’nin fetvayı vermesi
4-Ali Bistâmî’nin Kral’a ilk kılıcı vurması ancak öldürememesi
570
570
5-Cellatların infazı gerçekleştirmesi5.
6-Kral’ın kardeşinin idamı
7-Kuvaç İli ve Pavli İli hâkimlerinin idamı
8-Minnetoğlu Mehmed Bey’in Bosna Uç beyi atanması
9-Hersek’in fethi ile fethin tamamlanması
Kaynakça
Adalıoğlu, Hasan Hüseyin (1990), Muhyiddin Cemali’nin Tevârih-i Âl-i
Osman’ı, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Afyoncu, Erhan (2007), Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma
Rehberi, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Anonim Osmanlı Kroniği (1299-1512) (2000), haz. Necdet Öztürk,
İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
Aşıkpaşaoğlu Tarihi (2011), haz. Nihal Atsız, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
Babinger, Franz (1992), Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, çev. Coşkun
Üçok, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Bayrak, M. Orhan (2002), Osmanlı Tarihi Yazarları, İstanbul: Milenyum
Yayınları.
Behişti Ahmed Çelebi (2016), Târîh-i Behiştî Vâridât-ı Sübhânî ve
Fütûhât-ı Osmânî (791-907/1389-1502), II, haz. Fatma Kaytaz, Ankara:
TTK.
Bursalı Mehmed Tâhir (2000), Osmanlı Müellifleri, III, İstanbul: Bizim
Büro Basımevi.
Cengiz, Halil Erdoğan- Yücel, Yaşar (1992), Rûhî Târîhi. Belgeler, XIV
(18), 359-472.
Düstûrnâme-i Enverî (19-22. Kitaplar) [Osmanlı Tarihi] (1299-1465)
(2012), haz. Necdet Öztürk, İstanbul: Çamlıca Basımevi.
Fine, John V. A. (2007), The Bosnian Church, London: Saqi.
5 Bugün Bosna Hersek’teki ders kitaplarında fethe dair anlatılarda en dikkati çeken
husus Kral’ın teslim olmasına karşın öldürülmüş olmasıdır (Muhasilović, 2015:
42-43). Olay öğrencilere Türk barbarlığının yansıması olarak aktarılmaktadır.
Ancak Arnavutluk’ta İskender Bey, Eflâk’ta Voyvoda III. Vlad Tepeş
olaylarından ders çıkaran Fatih, iktidarı geldiğinde yine aynı problemlerin
yaşanmaması için tüm Balkanları yerel aristokratlardan temizleme yoluna
gitmiştir (İnalcık, 2003: 32).
571
571
Gelibolulu Mustafa Âlî (2003), Künhü’l-ahbâr, c.II, Fatih Sultan Mehmed
Devri 1451-1481, haz. Hüdai Şentürk, Ankara: TTK.
Gölen, Zafer (2010), Tanzîmât Döneminde Bosna Hersek, Ankara: TTK.
Hadîdî (1991), Tevârih-i Âl-i Osman (1299-1523), haz. Necdet Öztürk,
İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Hoca Sadettin Efendi (1992), Tacü’t-Tevarih, c.III, haz. İsmet
Parmaksızoğlu, Ankara: Kültür Bakanlığı.
İbn Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, VII. Defter, haz. Şerafettin Turan,
Ankara: TTK.
İdris-i Bitlisî (2013), Heşt Behişt, VII. Ketîbe: Fatih Sultan Mehmed Devri
14511481, çev. Muhammed İbrahim Yıldırım, Ankara: TTK.
İnalcık, Halil (1998), Essays in Ottoman History, İstanbul: Eren.
İnalcık, Halil (2003), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600),
çev. Ruşen Sezer, İstanbul: YKY.
İnan, Göker (2011), Rüstem Paşa Târihi (H.699-968/M.1299-1561)
(İnceleme-Metin, vr.120b-293b), İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Kıvâmî (2007), Fetihnâme, haz. Ceyhun Vedat Uygur, İstanbul: YKY.
Kritovulos (1999), İstanbul’un Fethi, çev. M. Gökman, İstanbul:
Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
Lovrenović, Ivan (2001), Bosnia A Cultural History, London: Saqi Books.
Lütfi Paşa (1341), Tevârih-i Âl-i Osman, İstanbul: Matbaa-i Âmire.
Mehmet Neşri (1987), Kitab-ı Cihan-nümâ, c.II, yay. Faik Reşit Unat-
Mehmet A. Köymen, Ankara: TTK.
Muhasilović, Jahja (2015), Bosna Hersek Güncel Tarih Ders Kitaplarında
Osmanlı/Türk İmajı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah (1995), Camiü’d-düvel. Osmanlı
Tarihi (1299-1481), haz. Ahmet Ağırakça, İstanbul: İnsan Yayınları.
Ocak, Ahmet Yaşar (2003), Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler
(15-17. Yüzyıllar), İstanbul: Tarih vakfı Yurt Yayınları.
Oruç bin Âdil (m. 1925-h.1323), Tevârih-i Âl-i Osman, Yay. Haz. Franz
Babinger, Hannofer: Şark Kitabhânesi- Hayns Lafer.
572
572
Öztürk, Necdet-Yıldız, Murat (2013), İmparatorluk Tarihinin Kalemli
Muhafızları Osmanlı Tarihçileri –Ahmedî’den Ahmed Refik’e-, İstanbul:
Bilge Kültür Sanat.
Sır, Ayşe Nur (2007), Mehmed Za‘îm Cami‘ü’t-Tevârîh (202a-327b Giriş-
Tenkitli Metin-Sözlük-Dizin), c.I, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat
Araştırmaları Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi (1989), Solak-zâde Tarihi, c.I, haz.
Vahid Çabuk, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Turan, Osman (1981), Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul:
Nakışlar Yayınevi.
Tursun Bey (1977) , Târih-i Ebü’l-feth, haz. A. Mertol Tulum, İstanbul:
Baha Matbaası.
Wilkinson, John Gardner (2005), Dalmatia and Montenegro, Vol. II,
London: Elibron Classics.
XV. Yüzyıl Tarihçilerinden Kemal Selâtîn-nâme (1299-1490) (2001), haz.
Necdet Öztürk, Ankara: TTK.
Yastı, Mehmet (2005), Nişâncı Mehmed Paşa Tevârîh-i Âl-i Osman (1b-
120a) Metin-Dil Özellikleri-Sözlük, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Yusuf bin Abdullah (1997), Bizans Söylenceleriyle Osmanlı Tarihi. Târîh-
i âl-i Osmân, haz. Erdal Sevinçli İzmir: Dokuz Eylül Yayınları.
