-�-

-�- -�-

krachtWIJK GEDACHTEgoedeen historisch bewuste update van Kanaleneiland-Zuid, Utrecht

Afstudeerproject:Technische Universiteit EindhovenFaculteit: Architecture, Building and PlanningMastertrack: Building TechnologyDesign and LifespanInclusief aantekening architectentitel

Afstudeercommissie:Prof. Ir. Jouke PostIng. André Walraven Arch. AvB.Ir. Rijk Blok

Juni �009

Auteur: Huib Koman [0548��6]

-�- -�-

VoorwoordVoor u ligt het resultaat van mijn afstudeerproject, waar ik gedurende de afgelopen anderhalf jaar aan heb gewerkt. Gedurende deze periode heb ik mij verdiept in de belangrijkste opgave voor een architect, namelijk wonen. Het project, en met name de mensen die hierbij betrokken waren, heeft mij veel geleerd over een verantwoordelijke wijze in het vakgebied te werken. Het heeft mij geleerd hoe onderzoek en begrip van het bestaande de aanleidingen voor ingrepen moeten zijn. Dit zal gedurende mijn verdere carriëre altijd bij mij blijven.

Ik hoop dat dit project inzage geeft in de kwaliteiten van een ondergewaardeert stukje Nederland, dat eenieder recht heeft op een kwalitatieve huisvesting en dat begrip van de geschiedenis de belangrijk aanleiding vormt voor het opwaarderen van onze steden.

Huib Koman

-4- -5-

-4- -5-

SamenvattingKanaleneiland is gebaseerd op de wijkgedachte, een stedenbouwkundig model om in een grootschalige naoorlogse uitbreidingswijk tot een gelaagde gemeenschap te komen. Het stadsdeel, de wijken en buurten zijn opgebouwd uit één en dezelfde compositie uit vier gebouwen. Samen vormen zij de stempel, welke door de herhalingen in de wijk als een bouwsteen kan worden gezien. De herhaling van gelijke vormen geeft de wijk een zuiverheid, welke naast de gelaagde structuur cultuurhistorisch erfgoed zijn. De gelaagde gemeenschappen van de wijkgedachte functioneren niet meer, door individualisering en toenemende welvaart. Wensen en eisen aan de woning en woonomgeving zijn veranderd in de afgelopen vijftig jaar. De wijk is toe aan een opwaardering. Identiteit is belangrijk geworden in onze maatschappij, herkenbaarheid speelt hierbij een grote rol. De wijkgedachte in Kanaleneiland-Zuid is niet zichtbaar, de wijk bestaat uit gelijke bouwblokken en straatprofielen. Het doel van het project is om de schaalniveau’s van Kanaleneiland zichtbaar te maken en de wijkgedachte weer voelbaar te maken in het dagelijks leven. Dit wordt gedaan door een viertal thema’s op alle schaalniveau’s toe te passen: Grens, Toegang, Ruimte en Componenten.De dagelijks gang door de wijk wordt een sequentie van wijk naar woning, waarbij de ervaring van diverse lagen ervaarbaar wordt. Het geeft de mogelijkheid om mensen beter te laten aarden het geeft nuances aan het imago van Kanaleneiland.

Het stedenbouwkundig model, de wijkgedachte, wordt aangegrepen als belangrijkste aanleiding voor de architectuur. Door de aanpak door te voeren in de gebouwen kan er variatie en nuance ontstaat om de huidige monotome bebouwing. De kleinste stedenbouwkundige compositie is opgebouwd uit vier gebouwen, welke zijn opgebouwd uit zes portieken, welke bestaan uit vijf tot acht woningen. Het gebouw is in bestaande situatie alleen als massa onderdeel van deze sequentie. Een nieuwe toegevoegde ruimte op de begane grond zorgt ervoor dat ook het gebouw als volwaardig schaalniveau in de sequentie kan functioneren. Het bewustzijn van het geheel wordt ook voelbaar gemaakt in de woningplattegrond. De bestaande constructie wordt aangepast om een omloopbare plattegrond te creëren. Deze zorgt voor de belangrijke ervaring van de woning als geheel vanuit iedere willekeurig ruimte.

Belangrijkste uitkomst van dit project is dat het onderzoek van ondergewaardeerde naoorlogse wijken wel degelijke kansen bieden voor de opwaardering ervan. De cultuurhistorie biedt kansen om onze stadswijken niet steeds opnieuw uit te vinden, maar door renovatie en herbestemming een gelaagde identiteit tot stand te brengen. Onderzoek en begrip van het bestaande is daarin essentieel. De analyse is het belangrijkste middel, het verhaal en de visie het doel:

“de mens, in een ruimte, in een woning, in een gebouw, in een stempel, in een buurt, in een wijk, in een stadsdeel, in een stad.”

-6- -�-

-6- -�-

Inhoudsopgave

Voorwoord 3

Samenvatting 5

Introductie 9

Analyse 10

Probleem/Aanpak 36

Ontwerp 46

Wijk 46

Buurt 56

Stempel 66

Gebouw 74

Portiek 86

Woning 94

Woningtypen 102

Gevel 116

Sequentie 132

Eindoverweging 150

-8- -9-

afbeelding 0.�: Overzichtskaart met de veertig krachtwijken in Nederland, waarvan Kanaleneiland, Utrecht er eén van is. (nummer �� op bovenstaande kaart)[bron: Ruimtelijk PlanBureau, krachtwijken met karakter)

-8- -9-

IntroductieHet wonen en de woonomgeving vormen het belangrijkste werkveld van de architect. Na een halve eeuw van gigantische woningbouwproductie ligt het accent niet langer op nieuwbouw, maar verschuift deze naar ingrepen in de bestaande omgeving. Om ingrepen te kunnen doen is studie nodig om aanwezige kwaliteiten te kunnen bewaren en problemen op te kunnen lossen. Dit maakt iedere opgave uniek.

De waardering voor een aantal wijken in Nederland is zo laag dat zij onderhevig zijn aan verloedering. De algemene opvatting is dat deze wijken synoniem staan voor problemen en alleen een drastische aanpak van de wijk uitkomst biedt. Deze plekken verdienen echter gelijke aandacht als het gaat om de zorgvuldigheid waarmee we ingrepen doen in onze historisch, gewaardeerde steden. De historische gelaagdheid van de stad versterkt haar identiteit. Dit onderzoek toont aan hoe er vanuit begrip van het bestaande, aanleidingen worden ingezet om ondergewaardeerde plekken in de stad een impuls geven. De case waarop dit project zich richt is de krachtwijk Kanaleneiland-Zuid te Utrecht. Vanuit analyse en begrip is een aanpak ontstaan die vanuit de wijk gezien passend is.

De wederopbouwperiode heeft geresulteerd in een grote bouwproductie van woningen in nieuwe wijken. Vijftig jaar na dato is de economische levensduur van deze wijken verstreken, vernieuwing is noodzakelijk. Er dient zorgvuldig te worden nagegaan hoe de levensduur van deze stedelijke gebieden kan worden verlengd. Hoe gebruik kan worden gemaakt van bestaande fysieke en sociale structuren, om een gelaagde identiteit tot stand te brengen. Wat opvalt is dat een groot aantal wijken uit deze specifieke periode verloederd. Dat �9 van de 40 krachtwijken in Nederland uit deze wederopbouwperiode stammen is hiervan een bewijs [I]. De problemen in krachtwijken zijn drieledig; Fysiek, Sociaal en Economisch [II].Naast de problemen van wederopbouwwijken is er ook een trend die een grotere waardering uitspreekt voor de cultuurhistorische producten uit de naoorlogse periode. In �008 zijn honderd rijksmonumenten benoemd die na de oorlog in ons land zijn verrezen [III]. Echter gaat het alleen nog om gebouwen en zijn er nog geen beschermde stadsgezichten uit de wederopbouwperiode. Ondanks het feit dat de stedenbouwkundige benadering een belangrijk keerpunt is in de geschiedenis.

[I]: Ruimtelijk PlanBureau, krachtwijk met karakter, �008[II]: Stad en Stijging, Vromraad advies 54, �008[III]: Rijksdienst voor monumentenzorg, �00�

-�0- -��-

-�0- -��-

ANALYSE

-��- -��-

afbeelding �.�: “Standard size unit in a green town”, een schets van le Corbusier van een ideale stad. Alle moderne principes als strokenbebouwing, licht/lucht en ruimte, mobiliteit, groen zijn aanwezig. (bron: Le Corbusier, Oeuvre. �9�8-�946, London, Thames and Hudson, �966, p.��6)

-��- -��-

WederopbouwperiodeIn de periode na de Tweede Wereldoorlog is er een groot tekort aan woningen. Deels door de verwoestingen van de oorlog, maar belangrijker nog door de snelle economische groei in heel Europa. Het proces van industrialisatie maakt dat de welvaart stijgt en diensten en producten bereikbaar worden voor veel burgers. In �945 wonen er gemiddeld 6,� mensen in een woning, in �9�0 zijn dit er gemiddeld �,� [IV]. Ook de daling van de woningbezetting verklaart de toenemende vraag naar woningen.

Als oplossing voor het woningtekort worden er voor het eerst in de geschiedenis grootschalige, planmatige stadsuitbreidingen ontworpen. Zij waren het resultaat van een nieuwe kijk op architectuur en stedenbouw die voortkwam uit de industrialisatie van de maatschappij. De architect-ingenieur zocht naar systematiek en optimalisatie. Kwalitatieve behuizing voor alle burgers was het belangrijkste doel. Noodzakelijke thema’s waren systematisering, optimalisering en het voorzien in voldoende licht, lucht en ruimte. De strokenbouw is een veelvuldig toegepast typologie waarbij zeer efficiënt kon worden gebouwd en de oriëntatie van gebouwen en openbare ruimte ideaal te bepalen was. Door de gevels op het oosten en het westen te oriënteren hadden alle woningen de voordelen van de ochtend- en avondzon. De mobiliteitsgroei zorgde tevens voor een veel belangrijkere rol van de auto in de ordening van de wijk. De schaal van wijk werd meer en meer bepaald door de auto en mobiliteit. Een schets van le Corbusier toont een ideale stad uit deze periode. Duidelijk zichtbaar zijn de strokenbebouwing, groenen parken en autoontsluiting als hoofdingrediënten van dit ideaalbeeld.

De grootschalige stedelijke uitbreiding konden echter niet zomaar voorzien in een gelaagde opbouw van een stadsdeel bestaande uit wijken, buurten en straten. Deze gemeenschappen ontstonden wel in de gestage en organische groei van de stad. Door een systematische benadering van de maatschappij zijn er modellen ontwikkeld om de gelaagde gemeenschap rationeel te benaderen en randvoorwaarden te kunnen stellen. Deze modellen geven principes hoe ideale buurten, wijken en gelaagde steden met bijbehorende functies te ontwerpen.

[IV]: De naoorlogse stad, Ad Hereijgers & Endry van Velzen, �00�

-�4- -�5-

afbeelding �.�: “Neighbourhood Unit” van C. Perry, waarin basisprincipes voor de moderne buurt worden uiteengezet.

Al in �9�9 publiceerde de Amerikaan Clarence Perry zijn “Neighbourhood Unit”, waarin hij principes uiteenzet voor een moderne buurt. Belangrijk in deze plannen was de organisatie van woningen rond de gezamenlijke institutionele functies, waartoe basisschool en buurthuis behoorden. Deze belangrijke functies lagen centraal in het woonweefsel om bereikbaarheid te garanderen. Commerciële voorzieningen werden aan de rand geplaats om auto’s buiten de buurt te houden. De woonweefsels werden hierdoor autovrij en/of autoluw, een ideaal kenmerk voor gezinshuisvesting.

Ook in Europa werden modellen ontwikkeld die de saamhorigheid van het dorp toepasbaar maakten op de moderne stedenbouw. De Britse architecten Peter en Allison Smithson ontwikkelden in samenwerking met de CIAM het “scale of association diagram”. Hierin werden de schaalniveau woning, straat, wijk en stad als

hiërachisch model ingezet om de onderlinge relaties in kaart te brengen. Tevens trachtten zij met dit model de thema’s identiteit, clustering en mobiliteit inzichtelijk te maken. Mobiliteit is de beweging tussen de woning, de straat, de wijk en de stad. De groepen waartoe men behoort is de identiteit; het gezin, de buurt, de wijk en de stad. De clusters verduidelijken de hiërarchische relaties; meerdere huizen vormen samen een straat, meerdere straten vormen een wijk en meerdere wijken vormen een stad. De verschillende sociale kenmerken per schaalniveau bepalen welke doeleinden, functies en verantwoordelijkheden aan deze laag werden toegekend.

afbeelding �.�: “scale of association diagram” van Peter en Allison Smithson. Een geschaalde weergave van de stad. (bron: Team �0, M. Risselada, �00�)

-�4- -�5-

De eerste belangrijke Nederlanse impuls op deze geschaalde modellen is het ontwerp van de Rotterdamse wijk Pendrecht. Lotte Stam-Beese ontwierp samen met Jaap Bakema een wijk welke diverse schaalniveaus bezat. De uitwerking was gebaseerd op het moderne gedachtegoed. Dit betekende een ontwerp van een stedenbouwkundige compositie bestaande uit 5 stroken rondom een groen hof. Deze wooneenheid werd door middel van herhaling geclusterd tot buurten, wijken en het stadsdeel Pendrecht. De wooneenheid vormde een sociale gemeenschap waar diverse doelgroepen samenwoonden. Het was een fysieke doorsnede van de maatschappij. De wooneenheid vormde de sociale en fysieke bouwsteen van de wijk.

De laatste vertaalslag van deze principes wordt de wijkgedachte genoemd. De wijkgedachte is de Nederlandse vertaalslag voor eerdere modellen om de saamhorigheid en sociale controle onderdeel te maken van stedenbouw. Het model ligt samen met het industriële gedachtegoed van de modernisten aan de basis van de wijk Kanaleneiland.

afbeelding �.4: Kaart van de Rotterdamse wijk Pendrecht, door L. Stam-Beese en J. Bakema. Schaal �:�0.000

-�6- -��-

afbeelding �.0: kaart van de stempel in bestaande situatie. schaal �:�000

-�6- -��-

Kanaleneiland-ZuidDe wijkgedachte en de compositie van de stempel liggen aan de basis van de gehele wijk Kanaleneiland, welke ontworpen is door de dienst Stadsontwikkeling Utrecht, met als verantwoordelijk stedenbouwkundige C.M. van der Stadt. In een relatief korte periode (�958-�966) is de wijk voor �0.000 inwoners gebouwd. Op basis van de stempel zal de opbouw van de wijk worden uitgelegd.

StempelDe stempel is een relatief kleine stedenbouwkundige compositie die in de wederopbouwperiode zijn intrede deed. De naamgeving stempel is gekomen, omdat er door herhaling van stempels een wijk wordt geconstrueerd. De benaming die Lotte Stam-Beese en Jaap Bakema aan deze compositie gaven was: de wooneenheid. Deze naam was gebaseerd op de sociale doelstelling van deze compositie. De samenstelling van meerdere gebouwen rondom een groen hof had als belangrijkste doel de sociale binding van de bewoners. Als doorsnede van de maatschappij waren er verschillende doelgroepen aanwezig als aanvulling op elkaar. De afwezigheid van verkeer zorgde voor een veilige omgeving waar spelende kinderen een schouwspel voor de ouderen vormden, welke op hun beurt sociale controle uitoefenden. De stempel van Kanaleneiland-Zuid bestaat uit vier gebouwen. Twee portieketagegebouwen van ��0m lang en vijf verdiepingen hoog en twee hoeken eensgezinswoningen. Opvallend aan de specifieke compositie van de stempel in Kanaleneiland is de overeenkomst die hij heeft met een gesloten bouwblok. De modernisten kozen altijd voor strokenbouw, maar de hoekbebouwing in deze stempel heeft een sterke eigenschap in het bepalen van een binnen- en buitenzijde, privaat en publiek. De strokenbouw is wel toegepast in de grootste gebouwen. Deze eigenschap is ook tot uitdrukking gekomen in de toepassing van een geprefabriceerd betonsysteem, welke specifiek is voor Kanaleneiland-Zuid. Ondanks de uniformiteit, als gevolg van het bouwsysteem, is er wel een poging gedaan om variatie aan te brengen door middel van kleur. Door een samenwerking met o.a. Gerrit Rietveld, in de Utrechtse uitbreidingswijk Hoograven, zijn er de primaire kleuren rood, geel en blauw toegepast in draaiende delen en stalen hekwerken.Er is afgeweken van de sterke noord-zuid oriëntatie van bouwstroken, die in deze periode werd gepropageerd. De richting van het Amsterdam-Rijnkanaal is als belangrijkste aanleiding gebruikt. Hierbij zijn

afbeelding �.�: Oorspronkelijke maquette van de stempel gesitueerd in Kanaleneiland- Noord. (bron: Gemeentelijk Archief Utrecht)

-�8- -�9-

wel de principes van de oriëntatie behouden, waarbij er zowel ochtend- als avondzon toegang heeft tot de woning en de openbare ruimte. De twee lagen hoge hoekbebouwing en de ruime afstand van �0m tussen de portieketagegebouwen zorgen voor een goede bezonning van de stempeltuin.Na de ontwikkeling van nabij gelegen wijk Hoograven is het binnenhof van de stempel in Kanaleneiland om onderhoudstechnische redenen gewijzigd in private achtertuinen. De entrees liggen aan de buitenzijde van de stempel. Dit doet de de sociale betekenis van deze wijkeenheid teniet, doordat de gebouwen veel meer naar buiten zijn gericht en een relatie tussen de gebouwen onderling afwezig is.

afbeelding �.�: fotocollage van de portieketagegebouwen in de wijk waarin de drie primaire kleuren als accenten zijn toegepast in spijlenhekken, geragedeuren en terrasdeuren. afbeelding �.� (rechts): Bezonning van de stempel en de stempeltuin is prima, ondanks dat er is afgeweken van de gewenste Noord-Zuid oriëntatie

-�8- -�9-

�0:00u

��:00u

�4:00u

�6:00u

�8:00u

�0:00u

-�0- -��-

afbeelding �.4: Kaart van de carré (schaal �:�000)

-�0- -��-

CarréTwee stempels worden in Kanaleneiland consequent gekoppeld in het opvolgende schaalniveau, de carré. Deze naamgeving is afkomsting van de benaming van een Zuid-Limburgse carréboerderij. Door de groei van het boerenbedrijf werden meerdere schuren gebouwd rond een centrale binnenplaats, de plek voor uitwisseling tussen stallen, opslag, schuur en woning. Tussen de twee stempels ligt de auto ontsluiting van deze eenheid. Deze straat vormt de laatste stap in de ontsluiting, waar de auto wordt geparkeerd. Door minimale verspringingen in de stempels ontstaan er coulissen, hiermee wordt de binnenruimte van de carré enigzins ingekaderd. Door de verkaveling in privétuinen binnen de stempel, is het de ruimte van de carré waar de samenkomst van een gemeenschap moet worden gewaarborgd. De gemeenschap bestaat uit ongeveer �50 huishoudens, terwijl goed functionerende wooneenheden volgens de CIAM uit maximaal �50 huishoudens konden bestaan. De openbare ruimte is ruimer dan de stempeltuin, de afstand tussen de portieketage gebouwen is 40m. Deze wordt in het huidige straatbeeld gedomineerd door geparkeerde auto’s.

afbeelding �.5(boven): schematische weergave van de coulissenwerking van de bouwblokken.afbeelding �.6 (onder): foto van de carré waar parkeren dominant is en het groen de coulissen versterkt

-��- -��-

afbeelding �.�: kaart van één van de buurten van Kanaleneiland-Zuid met in het hart de basisschool als gedeelde voorziening. (schaal �:�000)

-��- -��-

BuurtGelijk aan de organisatie van de “Neighbourhood Unit” van Clarence Perry zijn de buurten in Kanaleneiland-Zuid georganiseerd rondom basisscholen. De spiegeling van twee carré’s (dus vier stempels) vormen een buurt met daartussen een groene zone waarin de basisschool ligt. De langste afstand tot de basisschool is door de compacte vormgeving van de buurt maximaal �00 meter. Het gezin als belangrijke doelgroep voor Kanaleneiland-Zuid wordt duidelijk door de keuze van de basisschool op dit schaalniveau. Dit is een andere oplossing dan er in Kanaleneiland-Noord is toegepast, daar zijn de commerciële voorzieningen in het centrum van grotere buurten geplaatst.

afbeelding �.8(boven): Perspectief van karakteristieke buurt in Kanaleneiland-Zuid met de basischool in het hart.afbeelding �.9(onder): Perspectief van karakteristieke buurt in Kanaleneiland-Noord, met winkelvoorzieningen in het centrum.

-�4- -�5-

-�4- -�5-

WijkRondom het centrale Marco Poloplantsoen liggen de vijf buurten (deels overlappend). Hiermee lijkt de wijk volledig gericht op het centraal gelegen park. De ontsluiting is zo georganiseerd dat het park vrijwel altijd onderdeel uitmaakt van de route naar de woning. De keuze om het woonweefsel helemaal rondom het park te leggen is af te lezen aan de vier stroken die volgens de principes van de wijk verkeerd zijn georiënteerd, oost-west in plaats van noord-zuid. Hiermee kaderen zij de wijk af van de omgeving. In het plantsoen liggen de functies die op wijkniveau belangrijk zijn. Aan beide kopse zijden van het plantsoen zijn clusters van commerciële voorzieningen en in het plantsoen liggen een basisschool, een buurthuis en twee kerken. Doormiddel van de aanplanting zijn diverse vormen van recreatie mogelijk in dit plantsoen. Het park heeft een zeer volwassen karakter door de volgroeide beplanting, welke een belangrijke kwaliteit van de wijk zijn.

afbeelding �.�0: kaart van de wijk Kanaleneiland-Zuid (schaal �:5000)

-�6- -��-

Afbeelding �.��: Foto van het volwassen Marco Poloplantsoen, welke een belangrijke kwaliteit van de wijk is

-�6- -��-

-�8- -�9-

-�8- -�9-

StadsdeelHet Merwedekanaal en het Amsterdam-Rijnkanaal zijn de grenzen van het stadsdeel Kanaleneiland. Deze kanalen zijn ook de aanleiding voor de naamgeving van deze naoorlogse stadsuitbreiding. De veelvuldig aanwezig groene randen, de industrie en de kanalen scheiden het stadsdeel van de stad Utrecht, waarmee het onafhankelijke karakter wordt versterkt. Door de stadse ontsluitingsstructuur ontstaan drie woonkwadranten en het park Transwijk. Langs deze wegen liggen de stadse voorzieningen; winkelcentrum, kantoorruimte en ziekenhuis. De schaal van de gebouwen is hier ook aanmerkelijk groter. Strokenbouw van elf verdiepingen vormen een beschermende wand voor de achterliggende woonwijken erachter, gelijk naar een principe wat door Jaap Bakema zeer beeldend is geschetst in dezelfde periode. Hierbij vormen de hoge bebouwing de spreekwoordelijke ouders die de kinderen beschermen.

afbeelding �.��(links): Kaart van stadsdeel Kanaleneiland (schaal �:�0000)afbeelding �.��(boven): Foto van de Beneluxlaan, de hoofdontsluitingsas van het stadsdeel

-�0- -��-

afbeelding �.�4(boven): Groenkaart van het stadsdeel Kanaleneilandafbeelding �.�5(rechts): Wegenkaart van het stadsdeel Kanaleneiland

-�0- -��-

afbeelding �.�6(boven): woonfunctiekaart van het stadsdeel Kanaleneilandafbeelding �.�5(rechts): Voorzieningenkaart van het stadsdeel Kanaleneiland

-��- -��-

afbeelding �.��: Kaart van de stad Utrecht met in het rood het de wijken Kanaleneiland-Noord en Kanaleneiland-Zuid.

-��- -��-

StadUtrecht heeft in de wederopbouw periode een drastische groei doorgemaakt. De stad is in de periode �945-�9�0 in omvang verdubbeld [V]. Dit is niet alleen het resultaat van de stadsuitbreiding Kanaleneiland, maar ook door wijken als Hoograven en Overvecht. De stad is in de periode daarna nog flink gegroeid tot een populatie van ongeveer �00.000 inwoners. De oorspronkelijke onafhankelijke positie van Kanaleneiland is dan ook verminderd, met name door de laatste vinexuitbreiding Leidsche Rijn. Hierdoor verschuift het zwaartepunt van de stad dichter naar deze wijk.

ConclusieDe consequente opbouw van de wijk door het repeteren en spiegelen van de stempel in carré’s, buurten, de wijk en het stadsdeel maakt een duidelijk gradiënt van de stad naar de directe woonomgeving. Deze wordt duidelijk door de profielen van de straten, die van stedelijk karakter steeds intiemer worden. Tevens wordt de maat van de groene ruimte langs deze route kleiner. Als gevolg van de specifieke vraag uit de wederopbouwperiode is deze wijk ontstaan en ontleend het zijn structuren aan de wijkgedachte. De rationele opbouw van gebouwen in stempels, stempels in carré’s, carré’s in buurten, buurten in wijken en de wijken in stadsdeel Kanaleneiland.Dit betekent dat de wijk Kanaleneiland-Zuid als entiteit cultuurhistorische waarde vertegenwoordigt, net als de stempels waaruit de wijk is opgebouwd. Deze stempel is de zuivere bouwsteen van de wijkgedachte.

[V]: De naoorlogse stad, Ad Hereijgers & Endry van Velzen, �00�

afbeelding �.�8: Schaalniveaus in de kaart van Kanaleneiland v.l.n.r; stadsdeel, wijk, buurt, stempelafbeelding �.�9(volgende pagina): Perspectief van de wijken Kanaleneiland-Noord en Zuid,

-�4- -�5-

-�4- -�5-

-�6- -��-

-�6- -��-

PROBLEEM/AANPAK

-�8- -�9-

-�8- -�9-

ProbleemDe definiëring van Kanaleneiland als een krachtwijk betekent dat de problemen in de wijk zijn samengesteld uit fysieke, sociale en economische factoren [VI]. De hoeveelheid informatie die noodzakelijk is om tot een integrale oplossing te komen in het vraagstuk van de stedelijke vernieuwing is overweldigend, slechts een multidisciplinaire samenwerking kan tot een juiste oplossing komen. Om het project in te perken is het probleem alleen vanuit de fysieke kenmerken benaderd.

Vijftig jaar na de bouw van Kanaleneiland, na een lange periode van verloedering is de wijk toe aan een flinke update. De veranderende maatschappij heeft ervoor gezorgd dat de rationele geschaalde gemeenschap, de wijkgedachte, niet meer functioneert. De plaatsgebonden manier van leven in de jaren vijftig is door toenemende welvaart en mobiliteit verandert tot een maatschappij waar het individu steeds belangrijker wordt. De keuze voor voorzieningen vindt nu plaats op basis van persoonlijke voorkeuren en overeenkomsten met de eigen (gewenste) identiteit. Stadspsycholoog Arnold van Reijndorp [VII] beschrijft de maatschappelijke verandering van de stad als volgt: “Van saamhorigheid en sociale controle naar vrijheid en tolerantie in de eenentwintigste eeuw.” Als gevolg van de individualisering voert de vrijheidsbeperking van de gemeenschap vandaag de dag de boventoon, waar de gemeenschap vroeger een meerwaarde vormde. De aanwezige cultuurhistorische elementen in de wijk geven nog een ander kader mee aan de opgave, omdat er zorgvuldig mee moet worden omgegaan. De probleemstelling is als volgt te formuleren:

Wat te doen met een wijk die zowel cultuurhistorisch erfgoed is, alswel een flinke update nodig heeft om in de toekomst te kunnen blijven functioneren binnen de stad?

De stad ontleent zijn identiteit aan een geleidelijke groei, waarbij de invloed van historie groot is. De stad krijgt hierdoor een gelaagde, kwalitatieve identiteit. Het belangrijkste doel van dit project is vervolgens:

Door de krachten en cultuurhistorische waarden van de wijk te vertalen naar de wensen van het heden, kan de kenmerkende entiteit worden bewaard en ontstaat er een volwaardige woonomgeving van de 21e eeuw.

[VI]: Stad en Stijging, Vromraad advies 54, �008[VII]: Stadswijk, stedenbouw en dagelijks leven, Arnold Reijndorp, �004

-40- -4�-

-40- -4�-

AanpakDe karakteristiek van Kanaleneiland-Zuid is de structuur als gevolg van de wijkgedachte. De werking van deze ideologie is door de jaren heen verdwenen, de maatschappij is veranderd. Dit betekent dat het gelaagde karakter van de wijk niet meer voelbaar is in het dagelijks gebruik van de woonomgeving. De ruimtes, welke nodig waren om de gemeenschappen te binden, zijn nog steeds aanwezig. Alle nuances in schaalniveaus zijn onherkenbaar, zij gaan allemaal op in een massa van gelijkvormige bouwblokken, gevels en stratenpatronen. Persoonlijke herkenning van de woonomgeving is moeilijk omdat verschillen minimaal zijn. Per schaalniveau zijn er een aantal verschillende thema’s die consequent moeten worden behandeld om hen als entiteit te gaan beschouwen. Deze kunnen worden versimpeld tot een schema. Het schema bevat vier onderdelen;

�. de grens of het kader, �. de toegang, �. de gezamelijke ruimte en functies en 4. de componenten waaruit de entiteit is opgebouwd (een lager schaalniveau).

Door de stapeling van de verschillende schaalniveau’s ontstaat er een gelaagd model voor de gehele wijk. Er ontstaat een sequentie die van wijk naar woning leidt. Dit maakt dat de nuances, lagen en groepen voelbaar worden in het dagelijks gebruik. De wijkgedachte wordt weer actief ingezet om de wijk op te waarderen.

afbeelding �.00: Schematische weergave van de aanpak bestaande uit vier onderdelen welke op de volgende pagina’s worden uitgelegd.

-4�- -4�-

GrensDoor ieder schaalniveau een fysieke grens te geven aan de schaalniveau’s, worden deze herkenbaar. Daarnaast ontstaat er ook een element om de persoonlijke woonomgeving te onderscheiden van de rest. Het geeft identiteit aan een schaalniveau, zodat mensen zich eraan kunnen relateren. De laag draagt bij aan de identiteit van de bewoner, omdat deze tot een groep behoort welke zichtbaar wordt gemaakt.

ToegangDe ervaring van het betreden van een schaalniveau is belangrijk. Het is de overgang van een gebied buiten de gemeenschap naar binnen de gemeenschap. Deze stap naar een lager schaalniveau zal ook intiemer worden, de groep is kleiner en overzichtelijker. Het is een stap dichter naar de eigen woning. Wanneer men niet tot de gemeenschap behoort zal men bewust het gebied van anderen moeten betreden, waardoor men zich te gast voelt en zo mogelijk ook gedraagt.

RuimteDe binnenzijde van het schaalniveau is de gezamenlijk ruimte waar de ontmoeting met en de bewustwording van anderen een belangrijke rol speelt. In de ruimte bevinden zich gezamelijke functies/voorzieningen, welke passen bij de schaalgrootte van de gemeenschap. Zo zijn scholen en winkels een voorziening op wijkniveau, terwijl de voorziening van de stempel de gedeelde tuin is. De kwaliteit van deze voorziening maakt de relatie tussen groep en ruimte sterker. Er is dan weinig reden om buiten de persoonlijke leefomgeving naar soortgelijke voorzieningen te zoeken. De update van de wijk bestaat naast identiteit dus ook voor een groot deel uit de opwaardering van voorzieningen.

afbeelding �.0�: De grens in de schematische weergave van de aanpak

afbeelding �.0�: De toegang in de schematische weergave van de aanpak

afbeelding �.0�: De ruimte in de schematische weergave van de aanpak

-4�- -4�-

ComponentenBinnen de gemeenschap worden de componenten, waaruit deze is opgebouwd, duidelijk. Zij vormen de populatie van het schaalniveau en zijn daarmee de volgende stap uit de sequentie van de wijk naar de woning. Dit betekent dat zij op hun beurt uit een grens, toegang, ruimte en componenten bestaan.

Het is de sequentie van wijk naar woning die de nuances van verschillende buurten en stempels weer leesbaar maakt. Hierdoor krijgt de cultuurhistorie weer een rol in het dagelijks functioneren van de wijk.

Om de aanpak aan kracht te laten winnen in de wijk kan de nieuwe benadering van de wijkgedachte worden doorgevoerd op de al bestaande stedenbouwkundige schaalniveau’s, maar ook op de architectuur. De architectuur zal dan volgens dezelfde principes vorm krijgen. Hierbij worden er aan de bestaande monotome bebouwing nuances toegevoegd die variatie aanbrengen in gebouwen. De schaalniveaus zijn de portieken in een gebouw en de woningen aan een portiek. Door aan deze schaalniveau’s identeteit en onderscheidingsvormogen toe te voegen zal er een gevarieerde invulling van de huidige monotome bebouwing ontstaan.

De aanpak kan worden samengevat in één uitspraak waaruit de gelaagdheid en het doel naar voren komen. Het is een opeenstapeling van lagen die voelbaar worden gemaakt in de wijk Kanaleneiland-Zuid die aantoont hoe de plek van de individuele woning in de woonomgeving wordt benadrukt.

“Een mens, in een ruimte, in een woning, in een portiek, in een gebouw, in een stempel, in een buurt, in een wijk, in een stad.”

afbeelding �.04: De componenten in de schematische weergave van de aanpak

afbeelding �.05(volgende bladzijde): Schema waarin de schaalniveau’s en de thema’s in een matrix zijn uiteengezet. Het pijl vormt de sequentie die in het verdere gedeelte van het verslag zal worden behandeld.

-44- -45-

-44- -45-

-46- -4�-

-46- -4�-

IntroductieDe karakteristiek van de wijk Kanaleneiland is onderwerp van herinterpretatie. Dit betekend dat voor alle schaalniveau’s de vier thema’s worden behandeld. Het gehele verhaal zal een toelichting zijn van de ontwerpbeslissingen die al durende het proces zijn genomen en hebben geleid tot een sequentie van wijk naar woning. Deze sequentie bepaald in welke volgorde het ontwerp zal worden uiteengezet. Per schaalniveau zullen de thema’s ook een de volgorde worden behandeld, welke in de sequentie voorkomt. Allereerst de grens van een schaalniveau, vervolgens de toegang tot het schaalniveau, de gedeelde ruimte en als laatste de componenten.

ONTWERP

-48- -49-

-48- -49-

WIJKafbeelding 4.0(links): Kaart van de wijk Kanaleneiland-Zuid (schaal �:5000)afbeelding 4.�(rechts): Isometrie van de wijk Kanaleneiland-Zuid

-50- -5�-

Wijk/GrensDe wegen- en groenstructuur van stadsdeel Kanaleneiland maakt dat er onderscheidt gemaakt kan worden in drie wijken, waarvan Kanaleneiland-Zuid er één is. Dit betekent dat de wijk via een groene ruimte wordt betreden. Deze groene ruimtes worden gevormd door de zone rond de Prins Clausbrug, het Amsterdam-Rijnkanaal en de Beneluxlaan. Het is deze ruimte die de grove ordening van Kanaleneiland voor zijn rekening neemt en om deze reden intact dient te blijven.

Door een ringontsluiting rondom de wijk te definiëren kan een eenduidig karakter worden gecreëerd van het grensgebied. De buitenzijde van de wijk wordt gekenmerkt door ruimte met een groen karakter, dit zijn de ordenende ruimtes van het stadsdeel. Dichte bomenrijen vormen een grens tussen de weg en deze parkachtige gebieden, maar door relatief hoge stammen blijft men zich bewust van deze gebieden. De wijkzijde van dit straatprofiel kenmerkt zich door de herhaling van de strokenbebouwing die een resultante is van de continue herhaalde stempel. Tussen lage begroeiïng zijn parkeerplaatsen aanwezig, welke daardoor verminderd effect hebben op de openbare ruimte. De lage groenstroken maken tevens een scheiding tussen het autoverkeer, die verder van de woonbebouwing liggen, en het fietser- en voetgangerverkeer. Deze opbouw van het profiel is in de primaire rondweg rond de wijk aanwezig en vormt het grensgebied van het schaalniveau wijk.

afbeelding 4.�(boven): Isometrie van de grens van de wijkafbeelding 4.�(onder): Profiel van de wijkrand (schaal �:�000)

-50- -5�-

afbeelding 4. 4(links):Vogelvlucht perspecfief van de wijkrandafbeelding 4.5(boven): Impressie van de wijkrand vanuit het perspectief van de automobilistafbeelding 4.6(onder): Impressie van de wijkrand vanuit het perspectief van de voetganger

-5�- -5�-

Wijk/ToegangBestaande objecten, zoals de elf verdiepingen tellende flat, markeren een uitzondering op het grensprofiel. Deze locaties komen overeen met de uitlopers van het centraal gelegen plantsoen van de wijk. Nieuwe bouwblokken vullen deze uitlopers op om de ervaring van het binnnentreden van de wijk te dramatiseren. Deze bouwblokken vallen binnen de lijnen van de stempelstructuur in de straatwand aan de buitenzijde van de wijk, maar reageren op bebouwing en routes. Hierdoor ontstaan geknikte blokken die een aankondiging vormen van de entree. Doordat de blokken de grond niet raken, zijn er doorzichten de wijk in. Het profiel van de grens spiegelt, doordat het zicht op de buitenzijde wordt weggenomen en nu onder de bouwblokken door de wijk wordt getoond. Tevens toont het specifieke functies ter plaatse van deze entree. Om de wijk te kunnen betreden dient er een versmalling in het profiel te worden doorlopen die het binnentreden van de wijk duidelijk maakt. De versmalling voelt aan als een sluis. De uitlopers van het Marco Poloplantsoen zijn niet aan elkaar gelijk. De singel speelt in twee van de vier uitlopers een belangrijke rol. Deze singel blijft intact. Sluiswerking van de ontsluiting wordt op deze plek niet door gebouwde massa tot stand gebracht, maar door een bomenrij. Deze bomenrij dient een sterke relatie met het water van de singel te hebben en vrij dicht begroeit te zijn. De dichte begroeiing van deze bomenrij zal werken als een wand om de entreesequentie ook hier te dramatiseren.

afbeelding 4.�(links): Isometrie van de toegang tot de wijkafbeelding 4.8(rechts): Isometrie van de nieuwe bouwblokken in de uitlopers van het plantsoenafbeelding 4.9(onder): Profiel ter plaatse van de nieuwe bouwblokken, waar zicht verschuift naar binnenzijde van de wijk, doordat de massa van het maaiveld is opgetild.

-5�- -5�-

afbeelding 4.�0: Aankondiging entree door bestaande bebouwing aan buitenzijde van de buurt

afbeelding 4.��: Verandering in oriëntatie van de ruimte, gericht naar binnen door de opgetilde massa

afbeelding 4.��: De opgetilde massa vanuit het perspectief van de voetganger

afbeelding 4.��: De vernauwing van het profiel om de ervaring van het betreden van de wijk te dramatiseren

-54- -55-

Wijk/RuimteNa deze versmalling opent zich de groene ruimte van het centraal gelegen Marco Poloplantsoen. De lange, oneindige lanen maken plaats voor het zichtbaar omsloten plantsoen. In het hart van het plantsoen staan twee oorspronkelijke kerkgebouwen. In de uitlopers omarmen de nieuwe voorzieningenblokken specifieke functies van het wijkniveau. Commercie, sport, cultuur en onderwijs maken gebruik van de gegeven ruimte. Binnen de U-vorm kunnen diverse paviljoens worden gebouwd als gebruikers van de omsloten ruimte. Er ontstaat een gradiënt van de open groen plantsoen in het hart, naar de steeds drukker bezette uitlopers.

Daar waar de autoroute wordt ingezet om de rand te benadrukken en de wijk te scheiden van andere wijken in het stadsdeel, is er een langzamere route in de wijk toegevoegd die de wijk samenbindt. Een binnenring voor langzaam verkeer verbindt de buurten in de wijk. De route maakt koppelingen tussen buurten onderling en naar het plantsoen als gezamenlijke ruimte van de wijk. Deze route komt niet overeen met bestaande structuren en principes in de wijk, aangezien deze voor de auto is bedacht.

afbeelding 4.�4 (linksboven): isometrie van de gezamenlijke ruimte van de wijkafbeelding 4.�5 (rechtsboven): Isometrie met de verbindende langzame routeafbeelding 4.�6 (linksonder): De afgesloten ruimte van het gezamelijke plantsoenafbeelding 4.��: (rechtsonder: Vogelvlucht van de langzame route

-54- -55-

Wijk/ComponentenDe buurten zijn niet langer gebaseerd op de groepering van twee carré’s rond een basisschool. De fysieke clustering van meerdere stempels zijn als aanleiding genomen om vier nieuwe buurten te formeren. Alle buurten liggen tussen het plantsoen en de grens van de wijk. De relatie tot het plantsoen is gelijk, maar de fysieke grootte verschilt van minimaal � stempels tot maximaal 6 stempels. afbeelding 4.�8: De clustering van stempels zorgen voor een nieuwe aanleiding om tot vier buurten te komen.

-56- -5�-

-56- -5�-

BUURTafbeelding 5.0(links): Kaart van de buurt (schaal �:�000)afbeelding 5.�(rechts) Isometrie van de buurt

-58- -59-

Buurt/GrensDe buurten vormen de woongemeenschappen in de wijk, zij worden beschermd tegen autoverkeer, welke in een rondweg om de buurt ligt. Samen met de bebouwing vormt deze de begrenzing van de buurt. De opbouw is vergelijkbaar met het profiel van de wijkrand, echter wordt deze door de bomenrij dichterbij de bouwblokken te plaatsen intiemer. Direct voor de woongebouwen ontstaat hierdoor een meer intieme sfeer. De auto heeft overzicht op het Marco Poloplantsoen. Door in de randbebouwing een eenduidig materiaalgebruik in te zetten van geschilderde, hergebruikte bakstenen wordt de grens en identiteit van de groep versterkt. Binnen dit materiaal kan in de vorm van metselwerkverbanden nuances worden gecreëerd tussen verschillende stempels waaruit de betreffende buurt is opgebouwd. Naast een duidelijke materiaalovereenkomst krijgt iedere buurt een representatie op de buitenhoek richting het Marco Poloplantsoen. Het portieketagegebouw zal op deze hoek een accent krijgen in het materiaal van de buurt (baksteen). Hierachter ligt een speciaal woningtype wat later in de verslag zal worden behandeld. Vanuit het plantsoen zijn er vier herkenningspunten te onderscheiden welke het onderscheid van vier verschillende buurten in de wijk zichtbaar maken.

afbeelding 5.�(boven): Isometrie met de grens en representatie van de buurtafbeelding 5.�(onder): Profiel van de gehele buurt. De buurtgrens aan de linkerzijde van de afbeelding is intiemer doordat de bomenrij dichter naar de bebouwing is geplaatst

-58- -59-

afbeelding 5.4: een duidelijk materiaal gebruik op de hoek maakt de buurt herkenbaar vanuit het plantsoen

afbeelding 5.5: Scheiding van de langzame en snelle verkeersstromen door bomenrij

-60- -6�-

Buurt/ToegangDe buurt bezit twee entrees, welke beide gericht zijn op de binnenzijde van de wijk. Deze entrees liggen op de plaats waar de nieuwe binnenring de buurt doorkruist. De auto is gebonden aan het oorspronkelijke, rigide karakter van de wijk, terwijl de fietser en voetganger gemakkelijk via sluiproutes zijn doel weet te bereiken. Het gebruik van een uniform materiaal voor de randen van de buurt maken de onderbreking ervan duidelijk. Ter plaatse van de opening is het materiaal wat teruggetrokken waardoor het meer laat zien van de binnenzijde van de buurt. De auto wordt na binnentreden naar een parkeerkelder geleid. De binnenruimte van de buurt krijgt hierdoor kansen om meer te worden dan slechts een parkeerplaats, zoals in de huidige toestand

afbeelding 5.6(boven): Isometrie van de route door de wijkafbeelding 5.�(onder): Schematische gevel van de buurt, waarbij de rode kleur de grens vormt van de buurt, en deze ter plaatse van de entree ruimte laat voor achterliggende massa en materialen.

-60- -6�-

afbeelding 5.8: Impressie van de entree van de buurt

afbeelding 5.9: De entree van de parkeer garage geeft de openbare ruimte meer kans voor ontmoeten en andere activiteiten

-6�- -6�-

Buurt/RuimteIn de centrale ruimte van de buurt ligt een functioneel accent in de vorm van kleine praktijk/winkelruimte. Deze binnenhoek begeleidt de langzame verkeerroute door de buurt heen. Deze hoek zal doormiddel van voorzieningen invloed uitoefenen op de openbare ruimte. De gebouwplint wordt ter plaatse van deze functies verhoogd, waardoor er een openbaar karakter ontstaat. Deze ruimtes zijn doormiddel van trappen verbonden met bovenliggende woningen, waardoor een woon-werkeenheid ontstaat. Dit woningtype is een uitzondering in de structuur en wordt later behandeld. De voorzieningenplint is gedeeltelijk de hoek om gezet, waarmee bewust is afgeweken van de strokenbouw. Er ontstaat hierdoor een hoekoplossing die een aanvulling is op de omliggende openbare ruimte en de aangelegen langzaamverkeersroute. In de plinten van de aanliggende portieketagegebouwen worden kleinschalige voorzieningen toegevoegd, welke bij voorkeur vanuit de buurt zelf ontstaan. Dit geeft de kans de buurten onderling te laten differentiëren en een eigen identiteit te laten vormen. De coulissenwerking van de bouwblokken wordt versterkt door een aantal bomenrijen. Zij verdelen de ruimte waardoor de intimiteit toeneemt. Het zijn tevens ook deze bomenrijen die aanduiden waar de entree’s van het volgende schaalniveau liggen.

Buurt/ComponentenDe stempels zijn de componenten van de buurt. Ze worden ontsloten door uitlopers vanuit de buurt. De stempel is, zoals ooit bedoeld, opgevat als een groep met bijbehorende eenduidige ontsluiting en oriëntatie, namelijk op de buurt. Het is de belangrijkste bouwsteen van de wijk, waar een omslag plaatsvindt van publieke ruimte naar collectieve ruimte.

afbeelding 5.�0(linksboven): Isometerie van de ruimte van de buurtafbeelding 5.��(rechtsboven): Isometrie van de route, accent en buurtfuncties afbeelding 5.��(links): Isometrie van de componenten van de buurt, de stempels

-6�- -6�-

afbeelding 5.��: de bomenrijen versterken de coulissenwerking

afbeelding 5.��: de functionele plint is al snel zichtbaar bij betreden van de buurt, omdat deze de hoek om is gezet

afbeelding 5.�4: De plint gaat de hoek om, terwijl bovengelegen woning zich voegen naar de strokenbouw eigenschappen.afbeelding 5.�5 (volgende pagina): Vogelvluchtperspectief van de buurt, waarin de coulissenwerking goed is te zien.

-64- -65-

-64- -65-

-66- -6�-

-66- -6�-

STEMPELafbeelding 6.0(links): Kaart van de stempel (schaal �:�000)afbeelding 6.�: Isometrie van de stempel

-68- -69-

Stempel/GrensDe compositie van de stempel komt gedeeltelijk overeen met een gesloten bouwblok. De kwaliteit van de bouwstroken als omsluiting van een gebied versterkt de grens en groeps-identiteit van de stempel. De vorm en plaatsing van de bouwstroken resulteren in een duidelijke binnen- en buitenzijde. Toch zijn er op deze bestaande kwaliteit nog een aantal nuances aangebracht. De nieuwe voorzieningen op buurtniveau zijn onderdeel van de strokenbouw, maar hebben een duidelijke gerichtheid naar het buurtplein. Ze zijn onderdeel van de bestaande bebouwing om de stempel als belangrijkste bouwsteen intact te kunnen laten. De relatie naar het buurtplein is noodzakelijk voor het functioneren van de nieuwe voorzieningen. De oriëntatie van de woningbouw is gericht op de stempeltuin en op elkaar. Deze nieuwe oriëntatie versterkt de stempel als een gemeenschap. De grens van het schaalniveau stempel ligt gedeelte binnenin de bouwstrook, door de ingepaste buurtfuncties.

afbeedling 6.�(boven): Isometrie van de grens van de stempelafbeelding 6.4(onder): Perspectief doorsnede van de stempel, wele sterker naar binnen is gericht. Tevens de aanwezig Kinderdagopvang (rechts) welke op de buurt is georiënteerd

-68- -69-

afbeelding 6.5: Serie perspectieven rondom de stempel, welke de gesloten eigenschappen van de massa tonen. Een belangrijk bestaande kwaliteit van deze specifieke stempel

-�0- -��-

Stempel/ToegangDe vier openingen tussen de gebouwen van de stempel zijn nagenoeg gelijk, echter is er één opening welke als hoofdentree wordt aangemerkt. De hoekbebouwing van eensgezinswoningen is aan het hart van de oorspronkelijke carré naar buiten geschoven, hiermee ontstonden de coulissen voor de meer intieme buurtsfeer. Door deze uitzondering in de stempel ontstaat er ook een openend gebaar richting de collectieve stempeltuin. Door het volgen van de sequentie van wijk, naar buurt, naar stempel is deze opening, welke met een bomenrij is ingericht, de hoofdentree. De andere openingen worden secundaire entrees, wat duidelijk wordt gemaakt door een uitvoering als doorbreking van de stempelgrens. In wanden worden gaten geponst en doorgangen worden doormiddel van begroeiïng verdicht.

Door de toepassing van buurtfuncties ontstaan er ook informele koppelingen tussen de buiten- en binnenzijde van de stempel. De kinderdagopvang in de plint van het portieketage gebouw maakt gebruik van de verschilende buitenruimtes rondom de locatie. Hierbij kunnen de buitenactiviteiten plaatsvinden in de stempeltuin of het buurtplein, in de schaduw of zon, afhankelijk van de wensen, de activiteit en het jaargetijde. Hierdoor ontstaat een koppeling tussen stempel, gebouw en buurt welk als sluiproute zal fungeren wanneer de kinderdagopvang geopend is. De route wordt zo uitgevoerd als een verhoogd maaiveld, hiermee ontstaat een pleintje voor de kinderdagopvang en moet er een obstakel worden overwonnen.De koppeling van stempeltuin, gebouw en buurt wordt ook voelbaar vanuit het gebouw. De transparante uitvoering van de kinderdagopvang maakt dat de avondzon nu ook het gebouw binnentreedt en dat er doorzichten zijn op de lucht en het buurtplein. Door delen van de wanden te verwijderen is er een aaneengeschakelde ruimte ontstaan met diverse ruimtes. Kleine boxen geven ruimte aan de gesloten en privacy gevoelige functies.

afbeelding 6.6(boven): Isometrie met de Toegang tot de stempel

-�0- -��-

afbeelding 6.�: Hoofdentree van de stempel benadrukt door bomenrij. De bomenrij start bij een opgang van de parkeergarage onder de buurt

afbeelding 6.8: Kinderdagopvang in de plint vormt de aanleiding voor een informele koppeling tussen buurt, stempel en gebouw

afbeelding 6.9: Informele doorgang naar het gebouw langs de kinderdagopvang

afbeelding 6.�0: Informele koppeling ook vanuit het gebouw voelbaar door een transparante uitvoering van de kinderdagopvang.

-��- -��-

Stempel/RuimteDe stempeltuin biedt diverse mogelijkheden om de groep te binden. Belangrijk is dat de inrichting van deze tuin de koppeling tussen gebouwen mogelijk maakt. Vanuit de stempeltuin moeten alle bouwblokken te bereiken zijn. Dit kan door een gedeeld park of door een verdeling in private of collectieve tuinen, terrassen of tuinhuisjes. De oriëntatie van de bouwblokken en de maat van de ruimte tussen de bouwblokken maken dat er diverse mogelijkheden zijn. Deze tuin maakt het mogelijk om de stempel een specifiek kenmerk te geven en zich zo te kunnen onderscheiden van andere stempels.

afbeelding 6.��(boven): Isometrie van de ruimte van de stempel, de stempeltuinafbeelding 6.��(onder): Impressie van de stempeltuin

-��- -��-

Stempel/ComponentenDe componenten van de stempel de vier bouwstroken, waarvan twee eensgezinswoningen en twee portieketagegebouwen. Ten gevolge van de veranderde karakteristieken van de stempel veranderen de gebouwen ook. In plaats van een oriëntatie naar de buitenzijde van de stempel zijn zij nu naar binnen gericht. Vanaf dit punt zal alleen verder worden ingegaan op de portieketagegebouwen van de stempel, omdat de meersgezinshuisvesting kansen biedt om de aanpak door te voeren op architectonisch niveau.

afbeelding 6.��(boven): Isometrie van de componenten van de stempel, de gebouwenafbeelding 6.�4(onder) Impresseie van oostelijk gebouw aan de stempeltuin

-�4- -�5-

-�4- -�5-

GEBOUWafbeelding �.0(links): Plattegrond BG van bestaande gebouwen, niet naar elkaar gericht en rechts nieuwe portieketagegebouwen aan een stempel, wel naar elkaar gericht (schaal �:500)afbeelding �.�: Isometrie van het gebouw

-�6- -��-

Gebouw/GrensHet schaalniveau is duidelijk herkenbaar aan de eenduidige massa. Er is een duidelijke begrenzing aanwezig, echter heeft hij dezelfde identiteit als portiekflats in de hele wijk. Onderscheid zal worden gemaakt met een nieuwe gevel, die ook het gebouw in bouwfysische zin up-to-date maakt. Het gebouw bezit hierdoor één identeit waarbinnen nuances aanwezig zijn van de portieken en woningen in het gebouw. Deze gevel zal ontstaan op basis van de verschillende ingrepen en randvoorwaarden van alle schaalniveau’s en wordt om die reden later behandeld.

Gebouw/ToegangDe entree voor bewoners ligt aan de stempeltuinzijde van het gebouw. Dit betekent dat de oriëntatie van het blok is gedraaid. De stramienen van het gebouw zijn gebaseerd op de industriële eigenschappen van het productieproces en functionele maatvoering van de woningen. De stramienen hebben een maat van �950mm. Na iedere vier stramienen is er een uitzondering, namelijk het stramien van de trapopgang. Deze heeft met een breedte van �500mm een perfecte maatvoering voor een bordestrap. De entrees tot het gebouw lagen in de oorspronkelijke situatie ook in deze travee. Dit was echter de ruimte en begrenzing van de portiek. Het schaalniveau van het gebouw ontbreekt in de sequentie. De entrees zijn in de nieuwe situatie naar de buitenzijde van de portiekgemeenschap verplaatst, in plaats van in het hart van deze groep. Hierdoor wordt altijd gebruik gemaakt van een nieuw geïntroduceerde binnenstraat om de sequentie van wijk naar woning ook via het schaalniveau gebouw ervaarbaar te maken.

afbeelding �.�(boven): Isometrie van de grens van het gebouwafbeelding �.�(onder): Isometerieën van de toegang tot het gebouw. Links een isometrie van de oorspronkelijk portiek ontsluiting en rechts de nieuwe ontsluiting waarbij er een tussenstap is geintroduceerd voor het schaalniveau gebouw

-�6- -��-

De entree voor bezoekers ligt aan de buurtzijde van de gebouwen. Dit zijn de formele toegangen tot het gebouw met een voorportaal voor bel en brievenbus. Door een transparante uitvoering wordt ook hier de relatie met de binnenstraat en stempeltuin meteen gelegd bij binnenkomst.

afbeelding �.4: bezoekersentree met doorzicht op de stempeltuin

afbeelding �.5: De entree tot het gebouw verplaatst naar ruimte tussen exterieur en portiek (gesloten gevel)

-�8- -�9-

Gebouw/RuimteDe nieuwe gezamelijke binnenstraat is een ruimte die de volledige lengte van het gebouw van binnenuit zichtbaar maakt. Het is de ruimte die gedeeld wordt door de woningen in de bovengelegen vier verdiepingen. Er ontstaat hierdoor een woongebouw op een plint, die beduidend anders is dan de oorspronkelijke schakeling van zes onafhankelijke portieken. Een nieuw woongebouw dat vanuit de bouwmethodiek logisch is. De bouwmethodiek van het pand resulteerde in een gietbouw begane grond en een gestapeld bouwsysteem uit geprefabriceerde betonelementen in de bovenste vier verdiepingen (intervam bouwsysteem).De binnenstraat ligt tegen de stempeltuin aan, en is een overdekte voortzetting van deze tuin. De richting van de binnenstraat verduidelijkt de rol van het gebouw in de stempel. De richting van de binnenstraat staat loodrecht op de richting van de constructie. Door de ingrepen voor de binnenstraat wordt het ritme van de constructie zichtbaar gemaakt, waarmee een kwaliteit ontstaat in deze lange ruimte. De noodzakelijke ingrepen worden doormiddel van lijnverlichting geaccentueerd.

De rug van het gebouw is de plek waar de bergingen liggen. Deze zijn geconstrueerd uit het hout van de bestaande kozijnen en translucent kunststof materiaal. De primaire kleurstelling die typerend is voor de variatie in de portieketagestroken blijft zichtbaar, maar wordt genuanceerd. De bergingen zijn teruggelegen ten opzichten van de constructiewanden, hierdoor ontstaat voor de bergingen een kleine nis. Tevens blijft het ritme in de binnenstraat intact. De kleine bergingen en de nissen stimuleren claimgedrag van ruimte in de binnenstraat. Het is de bedoeling dat in deze ruimte diverse activiteiten kunnen plaatsvinden. Het plakken van een fietsband, spelende kinderen en senioren die de post halen. Door deze activiteiten zullen er sporen van gebruik achterblijven die de bewustwording van andere bewoners in het pand bevorderen. De transparante binnenstraat versterkt de relatie tussen de twee portieketagegebouwen welke samen de stempel vormen. Er onstaat een zichtbare relatie tussen de stempeltuin en de collectieve binnenstraten als gradiënt naar de private woning.

afbeelding �.6(boven) Isometrie met de ruimte van het schaalniveau gebouw

-�8- -�9-

afbeelding �.�: Impressie van de binnenstraat vanuit een nis voor een berging.

afbeelding �.8: Door de glazen plint is er makkelijker contact met het andere gebouw van de stempel.afbeelding �.9: De binnenstraat in volledige lengte

-80- -8�-

-80- -8�-

-8�- -8�-

Constructieve toelichting binnenstraatOm de binnenstraat mogelijk te maken zijn een aantal ingrepen nodig in de betonnen constructie van het gebouw. Het is een gestapelde constructie, wat de mogelijkheden tot ingrepen beperkt, met name op de begane grond. Om de doorbreking mogelijk te maken, dient er allereerst een voorziening te worden getroffen om de krachtenafdracht van de bovenliggende wanden te verplaatsen naar de resterende penant en de nieuwe stalen kolom. Beton kan geen trekkrachten opnemen. Door de toepassing van koolstofstrips kunnen de trekkrachten en spatkrachten in de bovenliggende wand worden opgenomen. Door het wegnemen van een wand, zweven er een aantal vloeren. Het is het gevolg van de ingreep in de gestapelde constructie, waar iedere vloer op een wand ligt. Doormiddel van een staalplaat toevoeging wordt er een oplegging voor deze vloeren gecreëerd. Er is gekozen voor staalplaat, omdat de beperkte hoogte in de binnenstraat zoveel mogelijk intact dient te blijven. Deze staalplaat wordt doormiddel van ankers bevestigd aan de bovenliggende wand. Hierdoor kunnen de krachten van deze vloeren via staalplaat oplegging en anker worden overgedragen op de wand, welke de krachten verder afdraagt naar de fundering.

afbeelding �.�0(boven) de binnenstraat is een fikse ingreep in de gebouw structuur zoals alle rode snijvlakken laten zienafbeelding �.��(rechts): Detail om krachtenafdracht van de vloeren mogelijk te maken (schaal �:�0)

-8�- -8�-

afbeelding �.��: Bestaande aanzicht van bouwmuren

afbeelding �.��: locatie en afmetingen van de binnenstraat aan stempeltuinzijde van het gebouw

afbeelding �.�4: Een kolom werkt samen met de gehele constructie om kantelen te voorkomen, Hierdoor ontstaat er in de betonschijf een drukboog. Onder de druk boog ontstaat trekkrachten, welke beton niet kan opnemen.

afbeelding �.�5: Op de beton onder de aanwezige drukboog worden koolstofmatten toegevoegd om de constructie trekkracht te kunnen laten opnemen.

-84- -85-

Gebouw/ComponentenIn de binnenstraat zijn 6 portieken de zichtbare componenten van het schaalniveau gebouw. Subtiele verschillen differentiëren de portieken ten opzichte van elkaar door materiaaltoepassing en vormgeving. Ter plaatse van de portieken is er een vide aanwezig die tot aan het dak reikt en zicht geeft in de portiek.De woningen rond de portieken zorgen door een herverkaveling in onregelmatig gevormde portieken die in elkaar grijpen en samen de bovenbouw van het pand vormen. Dit betekend dat het gebouw zal worden gestript tot het casco en volledig zal worden gerenoveerd om weer vijftig jaar dienst te kunnen doen.

afbeelding �.�6(boven): isometrieën van de componenenten. Links de onafhankelijk naast elkaar geplaatste portieken van de bestaande situatie. Rechts een woonvolume op een plint, waarbij de portieken in elkaar grijpen en samen de bovenbouw vormen.afbeelding �.��(onder): aanzichten van oude en nieuwe structuur

-84- -85-

-86- -8�-

-86- -8�-

PORTIEKafbeelding 8.0(links): Alle portieken in de twee portieketagegebouwen (schaal �:500)afbeelding 8.�(rechts): Isometrie van een portiek

-88- -89-

Portiek/GrensIn de binnenstraat manifesteren de portieken zich als een uitzondering op de structuur. Waar andere elementen en ingrepen de ritmiek van de constructie intact laten en benadrukken, is het de portiek die als element de structuur onderbreekt. Doormiddel van een doorgang is er een identiteit gegeven aan de trapopgang in de daarvoor bestemde travee van �500mm.

Portiek/ToegangDe entree tot de portiek ligt in de richting van de binnenstraat, zodat bij betreden van de portiek een richtingsverandering plaatsvindt. De horizontale beweging verandert hier in een verticale beweging. Dit wordt kracht bijgezet doordat er een vide aanwezig is in de binnenstraat ter plaatse van de entree van de portiek.

afbeelding 8.�(boven): Isometrie met de grens van de portiek.afbeelding 8.�(onder): De toegang en bewegingsrichting in de portiek.

-88- -89-

afbeelding 8.4: De toegang tot de portiek

afbeelding 8.5: Een andere variant van de toegang tot de portiek

afbeelding 8.6: De toegang wordt ingeluidt door de aanwezig vide die de richtingsverandering van binnenstraat naar portiek uitbeeld.

-90- -9�-

Portiek/RuimteDe uitwerking van de trapopgang laat doorzichten naar verschillende verdiepingen. Binnen één grote ruimte is gekozen voor een minimale invulling van de ruimte, welke los van elkaar functioneren. De nieuwe trapconstructie bestaat uit overspannende vloeren en bordessen tussen de bestaande constructie. De trappen zijn stalen elementen die vervolgens tussen deze vloeren zijn gehangen. Met slechts twee trappen, de steektrap en de bordestrap, kan eindeloos worden gevarieerd. De stelsels aan trappen zijn in alle gevallen los gehouden van de buitengevel van het pand. Hierdoor is het de contour van de ruimte die voor afbakening zorgt, en de trapopgang als geheel belangrijk blijft. De wanden zullen de ruwheid van de bestaande structuur tonen welke doormiddel van strijklicht extra worden benadrukt. Het daklicht zorgt voor dat benodigde strijklicht en versterkt het vertikale karakter van de ruimte. Het is een ruimte die in relatie staat tot de lucht, de binnenstraat en de deuren van de woningen. Er is geen zicht naar de stempeltuin of de buurt, deze relatie verloopt altijd via andere schaalniveaus.

Portiek/ComponentenIn iedere portiek zijn de voordeuren aanwezig van vijf tot acht woningen van verschillend formaat en configuratie. De opbouw van woningen bepaalt de compositie van de trapelementen. Herhaling, verruiming en richtingsverandering worden ingezet om verdiepingen unieke eigenschappen te geven, waardoor de variatie aan woningen voelbaar wordt gemaakt. Door subtiele nuances in de grootte en lettertype van huisnummer kan de woningvariatie worden versterkt, zonder dat de algemene beeldwaarde verloren gaat.

afbeelding 8.�(boven): Isomterie van de ruimte van de portiek, het gezamelijke trappenhuisafbeelding 8.8(onder): Isometrie van de componenten van de portiek, de aangelegen woningenafbeelding 8.9(linker pagina): Impressie van het trappenhuis, met doorzichten naar diverse verdiepingen

-90- -9�-

-9�- -9�-

Constructieve toelichting PortiekDe constructieve opzet van het gebouw is zeer helder. Er is gewerkt met gestapelde, prefab, betonnen schijven. Er zijn tunnels gecreëerd waarin de woningen zijn gevestigd. De portiek heeft in dit constructieve systeem een belangrijke taak. De stabiliteit is afhankelijk van de betonnen invulling van de portiek, een wand van �60mm beton in het hart van de beuk. De ruimte van de portiek wordt echter uitgebreidt tot de gehele stramien van �500mm breed, en dus vormt deze belangrijke stabiliteitswand een obstakel. Door de buitenzijdes van de beuk in te zetten als stabiliteitwanden kan de volledige ruimte worden benut. De contour van de portiekruimte wordt hierdoor sterker bepaald. Op de begane grond ontstaat er een uitzondering ter plaatse van de binnenstraat. Deze gevel is een doorlopende glasstrook en kan dus niet met een dichte stabiliteitsvoorziening worden uitgevoerd. Hier worden doormiddel van stalen windverbanden de stabiliteitslasten naar de bodem afgeleid.

afbeelding 8.�0: links oorspronkelijk plattegrond van een portiek en rechts de nieuwe situatie. De gehele portiek ruimte vormt nu de stabiliteitskern van het gebouw

-9�- -9�-

afbeelding 8.��: wijziging van stabiliteitswand maakt de portiek dominanter in het gevelbeeld, omdat deze zich nu ook in de gevel manifesteert.

afbeelding 8.��: de stabiliteitsvoorziening van de portiek dominanter in het gevelbeeld en ter plaatse van de binnenstraat duidelijk herkenbaar door het stalenwindverband.

-94- -95-

-94- -95-

WONINGafbeelding 8.0: Boven de bestaande woningplattegrond en onder één van de basic woningtypes volgens aanpak (schaal �:�00)

-96- -9�-

WoningDe woning is het einddoel van de sequentie van wijk naar woning die in de voorgaande hoofdstukken is beschreven. De bestaande woningen zijn redelijk groot voor de naoorlogse periode. De ruimte is zo functioneel mogelijk onderverdeeld in kamers voor wonen, koken, wassen en slapen. De ruimtelijk ervaring van de woning is hierdoor achtergesteld. Er wordt niet gebruik gemaakt van de ruimtelijkheden die de structuur biedt, zoals bijvoorbeeld een doorzonruimte. Naast de noodzaak voor een kwalitatieve opwaardering van de woning is er tevens een vraag naar meer aanbodvariatie van woningen. De herverkaveling van de volledige bovenbouw zorgt voor zeven nieuwe hoofdvormen van woningen.De hoofdvormen zijn gebaseerd op de tunneleigenschappen van de gestapelde, betonnen constructie. Iedere stramien in deze structuur is als aparte ruimte benaderd, en vervolgens geschakeld. Dit is noodzakelijk omdat niet alle traveën direct aan de portiek grenzen. De configuratie bestaat niet alleen uit horizontale verbindingen, maar ook uit vertikale verbindingen. Dit betekent variatie in configuratie en in formaat van de woningen.

afbeelding 8.�: Nieuwe verkaveling van gebouwn met nieuwe horizontale en vertikale verbindingen

De ruimte die de constructie biedt aan een woning dient als geheel ervaren te worden. De ruimtelijkheid die wordt toegevoegd betekend een kwalitatieve opwaardering van de leefruimte. De mens, in een ruimte, in een woning is een uitdrukking voor het bewustzijn van het grotere geheel, zoals ook van de meerdere portieken in een gebouw, meerdere gebouwen in een stempel, etc. Deze wordt ook toegepast in de woning, in ieder ruimte zal de woning als geheel worden ervaren.De woning is in bijna alle gevallen opgebouwd uit twee of meerdere stramienen, waardoor in alle woningen een constructieve wand aanwezig is. Deze wand wordt aangepast om een ruimtelijker geheel van de woning te maken. Anders dan de andere schijven, zijn op deze schijven alleen constructieve eisen van toepassing, waar andere schijven en vloeren tevens eisen hebben ten aanzien van bijvoorbeeld geluidsisolatie. Er zijn diverse manieren om ruimtelijkheid tot stand te brengen zonder dat daarbij de functionaliteit van de woning wordt verminderd. De omloopbare plattegrond maakt het mogelijk ruimtes te schakelen doormiddel van een route rondom de woonruimte. Er ontstaat één ruimte met één contour met specifieke functieruimtes in plaats van afgesloten kamers. Enrico Hartsuyker beschrijft dit als de kwaliteit van de vrijstaande villa, waar men omheen kan lopen, die wordt vertaald naar een rijtjeswoning of een appartement [VIII].

Voetnoot VIII: De organische ruimte, E. Hartsuyker, de architect �98�

-96- -9�-

afbeelding 8.�(boven): Ruimte van bestaande woning. De hal speelt een curciale rol in het functioneren van de woning als ontsluitingsruimteafbeelding 8.�(onder): Ruimte van nieuwe woning, waarbij de contour een belangrijk rol speelt in het functioneren van de woning. De totaal beleving van de gehele woning wordt hiermee versterkt

-98- -99-

De omloopbaarheid is mogelijk in het horizontale vlak door een ruimte aan de gevel in te richten als functieruimte en tegelijkertijd als looproute. Er wordt aan ruimtelijke kwaliteit gewonnen met behoudt van functionaliteit. In geval van een vertikaal geschakelde woning zullen vloervelden terugliggen van de gevel, waardoor een vide ontstaat. Afhankelijk van de woningplattegrond zal hier het vertikaal transport plaatsvinden. Op deze wijze kan door een relatief kleine ingreep een nieuwe benadering voor de woning worden gevonden die correspondeert met de gehele aanpak van wijk naar woning. De woonruimte gaat altijd zichtbaar verder om de hoek, de contour. Het bewustzijn van de woning als geheel wordt belangrijk.

Het bewustzijn van de rest van de woning wordt uitgewerkt tot in de kleinste ruimtes van de woning; de badkamer en het toilet. Deze dichte volumes worden zo in de ruimte geplaatst dat zij de ruimte onderverdelen. De bovenste �0cm wordt uitgevoerd in een transparant materiaal. Naast enig daglicht in deze functie blijft de relatie met de rest van de woning intact. Het plafond als onderdeel van de contour loopt zichtbaar door.

afbeelding 8.4: Omloopbaarheid van de woning in zowel horizontale als verticale zin.afbeelding 8.5(rechtsboven): Impressie van een woning met zowel verticale als horizontale omloopbaarheid.afbeelding 8.6(rechtsonder): Impressie van een woning met een horizontale omloopbaarheid.

-98- -99-

-�00- -�0�-

Constructieve toelichting woningen De omloopbaarheid van de plattegrond vraag om een aantal fikse ingrepen in de gestapelde betonconstructie van de gebouwen. De stapeling van vloeren en wanden hebben een aantal beperkingen, waarbij de belangrijkste is dat alles lijnvormig wordt ondersteund. Wanneer de lijnvormige ondersteuning verandert in een puntondersteuning ontstaat er trekkrachten aan de bovenzijdes van de betonvloeren, welke zij niet kunnen opnemen.

Met betrekking tot de verticale omloopbaarheid levert het verwijderen van een aantal vloervelden bij de gevel geen probleem op. De kniklengte van de wanden wordt vrijwel niet aangetast aangezien de vloer één meter verder nog steeds aanwezig is.

Het wegnemen van een meter wand aan de gevel is complexer. De wanden zijn verantwoordelijk voor de lijnvormige ondersteuning van de vloervelden. Deze ondersteuning zal moeten blijven. Een gelijke aanpak als de eerder behandelde binnenstraat biedt een uitkomst, hierbij wordt doormiddel van een staalplaat de lijnvormige ondersteuning teruggebracht, en wordt met koolstof versterkingen bovenliggende constructie verstevigd.

Om een vlak plafond te verkrijgen is er naast een zwevende vloer tevens een zwevend plafond aangebracht. Hiermee wordt de akoestische scheiding van de woning beter en ontstaat er een nieuw vlak plafond. De dikte van dit pakket kan tevens worden gebruikt om standaard woningvoorzieningen aante brengen als lichtpunten e.d.

De snijranden van de vloereningreep zullen worden afgewerkt met een plaatmateriaal, hierdoor blijven de lijnen van de oorspronkelijk vloeren zichtbaar. Tevens kunnen balustrades hier op minimale wijze worden ingeklemd.

-�00- -�0�-

afbeelding 8.�(vorige pagina): �D impressie van de ingrepen in de beton constructie om de omloopbare plattegrond te realiseren

afbeelding 8.8: Details van ingrepen in de bestaande betonconstructie (schaal �:�0)

-�0�- -�0�-

afbeelding 9.0: Configuraties van nieuwe woonvormen

-�0�- -�0�-

WONINGTYPEN

Door een nieuwe herverkaveling van de bovenbouw van de bouwstroken zijn zeven nieuwe hoofdvormen van woning mogelijk. Binnen een hoofdvorm zijn vrijwel altijd meerdere invulling mogelijk. In het volgende hoofdstuk worden alle ontworpen woningen kort beschrijven en doormiddel van plattegrond en doorsnede uiteengezet.

-�04- -�05-

1Studio (37m2)Deze kleine woningtypologie van ��,5m� is slechts geschikt voor een eenpersoonshuishouden. Doormiddel van toilet en douchecel wordt de doorzon ruimte opgedeeld in slaap/werkruimte en woon/eetruimte (aan stempeltuin). Door de natte zone als een open structuur in de ruimte te leggen blijft de doorzon kwaliteit van de beuk intact, maar wordt er toch een duidelijk onderscheidt gemaakt.

afbeelding 9.�(boven): Locatie van vier �Studio woningenafbeelding 9.�: Plattegrond en doorsnede van �Studio (�:�00)

-�04- -�05-

1Studio+ (40m2)Deze studio is een klein woningtype, waarbij alle functies zich in één ruimte bevinden. Het is een typologie die bewoond wordt door één persoon. Deze studio heeft een oppervlakte van 40m�. De uitbreiding van de gevel van dit portieketagegebouw, maakte het mogelijk de entree te verplaatsen naar de gevel. Er ontstaat één lange kastenwand, waarin alle functies zijn opgenomen. De smalle, duidelijke gerichte leefruimte kan doormiddel van meubels worden onderverdeeld in slaap, eet en woon/werkruimte. De kastenwand is los gehouden van de gevel, waardoor er ook in deze woning een besef ontstaat van een groter geheel. Doormiddel van bovenlichten worden toilet en badkamer voorzien van enig daglicht. Achter diverse deuren zijn wasmachineruimte, bergruimte en een keuken opgeborgen, zij worden tevoorschijn gehaald wanneer nodig.

afbeelding 9.�(boven): Locatie van vier �Studio+ woningenafbeelding 9.4: Plattegrond en doorsnede van �Studio+ (�:�00)

-�06- -�0�-

2Basic (75m2)Door de plaatsing van twee gesloten functieruimten ontstaat er een voorportaal tot de woning. Zoals eerder beschreven zijn de dichte volumes los gelaten van het plafond. Deze verdelen één van de twee traveën in diverse hoeken, waarvan er één bestemd is als ouderslaapkamer, één als baby/werkkamer en een berging/werkhoek. De andere travee is volledig als een doorzonruimte ingericht. Het is de leefruimte voor ontspanning, koken en eten. De route langs de gevel verbindt de leefruimte met de functieruimte, welke binnendoor weer via de hal zijn verbonden. Deze woning is speciaal ingericht voor starters. De ruimtes zijn geschikt voor partners en een klein gezin. Dit betekend dat er twee manieren van ruimtegebruik zijn. Enerzijds een bergruimte en een aparte werkruimte, anderzijds een geschakelde werkhoek en een aparte babykamer.

afbeelding 9.5(boven): Locatie van negenentwintig �Basic woningenafbeelding 9.6: Plattegrond en doorsneden van �Basic (�:�00)

-�06- -�0�-

2Basic+ (83m2)Een uitbreiding van de gevel van één van de portieketagegebouwen maakt het mogelijk de entree tot dit woningtype richting de gevel te verplaatsen, waardoor een volledig andere woning kan ontstaan. Een vaste kern herbergt het toilet, de garderobe en de badkamer, waardoor een open plan woning ontstaat. Deze woning is geschikt voor partners zonder kinderen. In dit ontwerp is gekozen voor de ruimtelijke opzet als belangrijkste doel, waarmee er geen tweede slaapkamer mogelijk is zonder ingrepen. Via de afsluitbare werkruimte wordt de doorzon travee bereikt waar de belangrijkste woonfuncties liggen. De meest private ruimte is via de leefruimte te bereiken. Een doorsteek tussen slaap- en werkkamer geeft de garantie van het onafhankelijk functioneren van de twee traveën. Zo is het toilet altijd te bereiken zonder daarvoor de woonkamer te doorkruisen.

afbeelding 9.�(boven): Locatie van vier �Basic+ woningenafbeelding 9.8: Plattegrond en doorsneden van �Basic+ (�:�00)

-�08- -�09-

2Maissonette (68m2)Qua doelgroep is de �Maissonettewoning gelijk aan de �Basic+. Het is een woning met één slaapruimte en een hobby/werkruimte. Ditmaal zijn de traveën boven elkaar geplaatst. Er ontstaat hierdoor een andere ruimtelijkheid. De organisatie van de functies is gelijk aan eerdere typologiën; de werkruimte, hal, toilet, badruimte en slaapruimte liggen in één travee. Hierdoor blijft de tweede travee vrij voor de leefruimte. De leefruimte ligt een verdieping lager, zodat vide en entreeportaal geen beperking hebben op de doorzon-leefruimte. De vide aan de gevel is ook een kwalitief accent op de leefruimte, welke ruim wordt voorzien in daglicht.

afbeelding 9.9(boven): Locatie van twee �Maisonette woningenafbeelding 9.�0: Plattegronden en doorsnede van �Maisonette (�:�00)

-�08- -�09-

3Basic (105m2)Deze woning uit drie traveën biedt een ruimere woning om een gezin te huisvesten. De derde beuk wordt ingevuld met twee ruime slaapkamers en een grotere gezinsbadkamer. Er ontstaan twee private beuken die worden gescheiden door de openbare leefruimte. Beide private beuken zijn voorzien van een toilet, zodat ze onafhankelijk kunnen functioneren, Net na de entree is er nog een extra nis opgenomen, die zowel kan worden ingevuld als bergruimte evenals een computerruimte.

afbeelding 9.��(boven): Locatie van twaalf �Basic+ woningenafbeelding 9.��: Plattegrond en doorsneden van �Basic+ (�:�00)

-��0- -���-

3Hoek (90-100m2)Door drie beuken op een andere wijze te configureren ontstaat er de mogelijkheid tot het verticaal koppelen van ruimtes, wederom door vides. De structuur van de woning bepaalt de locatie van de entree. Na de portiek kan men binnenkomen in een gestapelde beuk, of een enkele beuk. Deze woningen zijn anders georganiseerd. Wanneer de entree in de gestapelde beuk ligt, kunnen er twee traveën worden ingevuld met slaap/werkvoorziening en blijft één beuk volledig vrij als leefruimte (rechterpagina). De ruimtes zijn vergelijkbaar met het �Basic type, enkele verticale verbindingen maken de woning gevarieerder. Bij binnenkomst in een enkele travee, bestaat de leefruimte uit een dubbel hoge ruimte. Het wonen en koken/eten worden verspreidt over twee verschillende niveau’s. Er is door deze keuze een werkruimte minder.

afbeelding 9.��(boven): Locatie van zes �Hoek woningenafbeelding 9.�4: Plattegronden en doorsneden van �Hoek (�:�00)

-��0- -���-

-���- -���-

4Blok (130m2)In deze grote gezinswoning wordt de dubbelhoge woonruimte ingezet om een grote leefruimte te creëren. Verder worden met gelijke principes meerdere slaapkamers in twee boven elkaar gelegen beuken geplaatst. Er is gezocht naar voldoende slaapruimtes, maar tegelijkertijd ligt het accent op de leefruimte van de woning.

afbeelding 9.�5(boven): Locatie van drie 4Blok woningenafbeelding 9.�6: Plattegronden en doorsneden van 4Blok (�:�00)

-���- -���-

4Maissonette (95m2)Als gevolg van de kinderdagopvang in één van de gebouwen ontstaat er nog een bijzondere woonvorm. Deze bestaat uit twee volledige en twee halve traveën. Van de dubbel hoge verdieping is gebruik gemaakt in de woonruimte, die ook hier is verdeeld over twee niveaus. De slaapruimtes en dichte functieruimtes zijn gelijk aan de eerder getoonde principes. Naast de woonruimte ligt nog een ruime hobby/werkkamer.

afbeelding 9.��(boven): Locatie van vier 4Maisonette woningenafbeelding 9.�8 Plattegronden en doorsneden van 4Maisonette (�:�00)

-��4- -��5-

4Vide (140m2)Deze woning typologie ligt in de kopuitzondering aan de buitenzijde van de buurt. Het is een woningtype met gelijke doelstelling; de ervaring van de woning als geheel. Deze komt tot stand met licht afwijkende principes. Aan de gevel wordt, net als in de andere woningen, ruimte gelaten voor een horizontale omloopbare woningplattegrond. Echter wordt de verticale verbinding ditmaal verplaatst naar het hart van de woning, waardoor er een centrale vide ontstaat. HKleine bruggen maken de verbinding op de bovenverdieping mogelijk door de vide, en zal als toevoeging in materialisatie zichtbaar.

afbeelding 9.�9(boven): Locatie van vier 4Blok woningenafbeelding 9.�0: Plattegronden en doorsneden van 4Blok (�:�00)

-��4- -��5-

5Praktijk (150m2 waarvan 105m2 wonen)De andere uitzondering vormt de binnenhoek van de buurt. Hier liggen vier praktijkwoningen. De aanwezigheid van de winkel/praktijkruimte maakt het mogelijk om ook hier een uitzonderlijk woningtypologie te ontwerpen. De dubbelhoge begane grond wordt doormiddel van een compact trappenhuis, met opslag en toilet, verbonden aan de bovenliggende woning. De compacte afmetingen verdelen de woonruimte over twee verdiepingen. De woonkeuken ligt op de tweede etage van het gebouw, samen met de formele entree van de woning. Deze entrees liggen aan een kleine, gezamenlijke galerij boven de winkelfronten. Op de verdieping daarboven ligt de woonruimte, welke door middel van een vide in verbinding staat met de woonkeuken. Aan de voorzijde is er een werk/slaapkamer. Op de bovenste etage liggen twee slaapruimten en een ruime badkamer. De ouderslaapruimte is doormiddel van een vide verbonden met de woonruimte en daaronder de keuken. Deze vides zorgen voor een ruimtelijke beleving van de verticaal georganiseerde woning.

afbeelding 9.��(boven): Locatie van vier 5Praktijk woningenafbeelding 9.��:Plattegronden en doorsneden van 5Praktijk (�:�00)

-��6- -���-

-��6- -���-

GEVEL

De gehele aanpak komt tot uitdrukking in de gevel, het is het architectonisch element welke het proces uitbeeld. De gevels dragen bij aan de identiteit van zowel wijk, buurt, stempel als gebouw en bezit achterliggende nuances van de portiek en de woningen. Alle delen komen hier in een aantal vlakken samen. Als uitdrukking van de gehele aanpak vertellen de gevels in de volgorde van de sequentie, van wijk naar woning, een verhaal van het veranderingsproces.

-��8- -��9-

De gevel aan de buitenzijde van de buurt is nadrukkelijk aanwezig in de wijk. De uitzondering op de kop van het gebouw vormt de representatie van het schaalniveau de buurt. Het materiaal van de buurt, de hergebruikte, geverfde baksteen, is ingezet om een sterk kader te maken waarin de 4Vide woningen liggen. Dit kader wordt versterkt door een insnoering op de begane grond, welke ervoor zorgt dat het kader los komt van de plint. Door de insnoering in de plint ontstaat er een knik, waarmee een logische plek voor de entree van het gebouw ontstaat. De strook baksteen op de begane grond gaat door tot voorbij het portieketagegebouw, en maakt daarmee duidelijk een onderdeel te zijn van het schaalniveau buurt, welke bestaat uit meerdere gebouwen.

De rest van de strook is een uitdrukking van de rigide structuur waaruit de wijk is opgebouwd. De gevel volgt iedere dragende wand en vloer. Iedere afzonderlijke travee is met een gelijke pui ingevuld. Ondanks de nieuwe variatie, die er achter deze gevel aanwezig is, is hier nog niets van te zien.

afbeelding �0.0(volgende pagina): Bestaande gevel van portieketageflat (schaal �:500)afbeelding �0.�: Gevel aan de buitenzijde van de buurt (schaal �:�00)

-��8- -��9-

-��0- -���-

Aan de binnenzijde van de buurt is de plint het meest nadrukkelijk aanwezig. De verhoging naar twee verdiepingen geven een openbare indruk ter plaatse van de nieuwe buurtfuncties. Doordat de winkelfronten om de hoek doorlopen, is het de plint welke ook als eerste zichtbaar is bij het betreden van de buurt. Boven deze markante binnenhoek is er tevens een insnoering aanwezig. Ditmaal valt de insnoering binnen de contour van het gebouw, en werkt dankzij een inpandige galerij van de praktijkwoningen en dus schaduw.

Boven de plint is wederom de structuur van de bestaande omgeving van groot belang. Opnieuw ontstaat er een rigide raster terplaatse van de constructieve schijven en vloeren. De aanwezigheid van de balkons tonen aan dat er meer variatie schuilgaat achter deze gevel dan het raster doet vermoeden. De balkons hebben een subtiele gerichtheid door de vormgeving. Ieder balkon wijst letterlijk naar de dichte gevelstrook van de portiek waar men bij hoort. Een subtiele nuance in de gevel die duidelijk maakt dat er meer schuilgaat achter deze naoorlogse strokenbouw. Door deze gerichtheid maakt contact naar balkons van de eigen portiek eenvoudiger, de relatie is hier sterker door een meer transparante uitvoering. De groep bewoners van de portiek worden op deze wijk ook vormgegeven als een groep.

afbeelding �0.�: Gevel aan de binnenzijde van de buurt (schaal �:�00)

-��0- -���-

-���- -���-

afbeelding �0.�: schematische weergave van de gevel waarin de relaties van de woningen rond een gezamelijke portiek ook in de balkons tot uitdrukking komt.

-���- -���-

afbeelding �0.4: impressie van balkon richting eigen portiek

afbeelding �0.5: Impressie van blakon richting andere portiek

-��4- -��5-

De woningvariatie wordt zichtbaar in de gevel aan de binnenzijde van de stempel. Hier wordt doormiddel van een kleurverandering duidelijk waar aanpassingen zijn gedaan in de gebouwstructuur. Daar waar vloeren en schijven een meter zijn teruggeplaatst wordt de gevel donkerder gekleurd, waardoor de stijl wegvalt in het glasvlak. Het wordt een gevel die het verhaal vertelt van een nog steeds duidelijk zichtbaar rastersysteem, waarin aanpassingen zijn gedaan. Bij het volgen van de witte belijning is de herverkaveling van woning zichtbaar in het gevelbeeld.

De binnenstraten van de gebouwen zijn door de doorgaande glazen afwerking duidelijk zichtbaar. Doormiddel van kaders worden de entrees aan de stempeltuin aangeduidt. Ze bevinden zich tussen de trappenhuizen welke afleesbaar zijn door de dichte vertikale stroken. De entrees worden geplaatst onder de scheidende bouwmuur tussen verschillende portieken waardoor ze niet op regelmatige afstand van elkaar bevinden, maar relatie krijgen met de afmetingen van de portiek daarboven. De entrees en andere accenten als terrasdeuren zullen worden uitgevoerd in de oorspronkelijke primaire kleur van de portieketagegebouwen; geel.

afbeelding �0.6: gevel aan binnenzijde van de stempel (op het oosten) (schaal �:�00)

-��4- -��5-

-��6- -���-

De oriëntatie ten opzichte van de zon bepaald de diepte van de gevel. Zo ontstaan er in de gevel, op het zuidwesten gericht, meer dieptewerking. Door terugliggende geveldelen ontstaat er bescherming tegen de zon voor de dubbelhoge ruimtes en wordt een vast balkon gecreeërd. De omloopbaarheid van een groot aantal plattegrond bevind zich nu in deze geveluitbreiding. Hiermee is het aantal ingrepen in de bestaande structuur gereduceerd. De dieptewerking van deze gevel maakt dat het gebouw weer te onderscheiden is binnen de stempeltuin, ondanks gelijke aanpak en beeld.

afbeelding �0.�: gevel aan binnenzijde van de stempel (op het westen) (schaal �:�00)

-��6- -���-

-��8- -��9-

De geveluitbreiding wordt opgebouwd uit kruishoutendelen voor de vloeren en houtskeletbouw in de wanden. Deze delen worden doormiddel van een stalenconstructie bevestigd aan het bestaande betonnen casco. De kruishouten vloerdelen bezit voldoende massa om teveel geluidsoverdracht tussen appartementen te voorkomen. Dit komt mede door de toepassing van een zwevende dekvloer in het gehele gebouw. Dit is een oplossing bestaande uit isolatiematerialen en fermacellbeplating. Een lichtgewicht oplossing om de bestaande fundering te kunnen handhaven zonder te verzwaren.

Het raster in de gevel is van groot belang. Het ritme en de schaal is een gegeven factor bij aanvang van de rehabilitatie van deze strokenbouw. Het raster is zo sterk mogelijk gedetailleerd, door de horizontale en vertikale doorsnedes met gelijke principes uit te werken. Een vaste maatvoering van �00mm voor alle delen was een belangrijk uitgangspunt. Het raster is afgewerkt met glasvezel versterkte cementplaten, welke de duidelijke beton karakteristieken heeft. Hij refereert naar achterliggende constructie.

De kracht van de strokenbouw is de mogelijkheid om diverse gevelinvullingen binnen het betonnen kader te plaatsen. In de oorspronkelijke situatie werden geprefabriceerde puien per ‘tunnel’ in één keer gemonteerd. Dit is tot uitdrukking gekomen in de uitvoering van montagekozijnen. Volgens dit principe kunnen de puien direct vanaf de vrachtwagen worden gemonteerd in een laat stadium van het bouwproces. De kans op beschadiging is daardoor minimaal. Om de gevelpui als invulling van het rigide kader vorm te geven, zijn beide doormiddel van een koof/stelruimte van elkaar losgekoppeld. Hiermee ontstaat er twee componenten met ieder een eigen sterk karakter; het raster en de invulling

afbeelding �0.8: Fragment verticale detaillering van geveluibreiding (schaal �:�0)

-��8- -��9-

-��0- -���-

De kozijn verdeling is op gelijke manier tot stand gekomen als de bestaande puien. Op rationele wijze werd een verdeling gemaakt van de beschikbare ruimte met eisen als doorvalbeveiliging, normaalventilatie, spuiventilatie en optimalisatie van de glasmaat. Verschil is dat in de nieuwe benadering de esthetiek van de pui ook een belangrijk rol speelt. De doorvalbeveilig is een eerste belangrijk uitgangspunt, niet alleen vanwege kosten overweging (minder veiligheidsglas), maar nog veel belangrijk voor het gevoel van binnenuit de woning. Er ontstaat een veiliger gevoel wanneer de doorvalbeveiliging aanwezig is, dan bij verdiepingshoge puien. Door de voorziening voor spuiventilatie samen te voegen met de doorval beveiling ontstaat er een zone in de pui met schuiframen. Om glasmaten in te perken zijn de overige vlakken verdeeld door een middenstijl. Op subtiele wijze ontstaat er een tweede raster binnen de kozijnen welke achter het constructieve raster ligt. Ze hebben door deze overeenkomst een relatie tot elkaar, wat het gevelbeeld ten goede komt.

afbeelding �0.9: Impressie van de gevelafbeelding �0.�0(rechts): Fragment verticale detaillering van geveluibreiding (schaal �:�0)

-��0- -���-

-���- -���-

-���- -���-

SEQUENTIENu alle elementen van het ontwerp zijn behandeld zal doormiddel van een beeldenreeks de sequentie van wijk naar woning worden doorlopen als samenvatting van het ontwerp.

-��4- -��5-

-��4- -��5-

-��6- -���-

-��6- -���-

-��8- -��9-

-��8- -��9-

-�40- -�4�-

-�40- -�4�-

-�4�- -�4�-

-�4�- -�4�-

-�44- -�45-

-�44- -�45-

-�46- -�4�-

-�46- -�4�-

-�48- -�49-

-�48- -�49-

de mens, in een ruimte,

in een woning,in een portiek,

in een gebouw,in een stempel,

in een buurt,in een wijk,

in een stadsdeel,in een stad.

-�50- -�5�-

-�50- -�5�-

EINDOVERWEGINGIn dit laatste hoofdstuk zal er een terugkoppeling plaatsvinden naar de gestelde probleem- en doelstellingen van dit onderzoek.

-�5�- -�5�-

-�5�- -�5�-

De oorspronkelijk ideologie van de wijk Kanaleneiland is ingezet om de wijk een nieuwe impuls te geven. Om dit te kunnen doen is de aard van deze ideologie veranderd van het scheppen van gemeenschappen, naar het aarden van de inwoners in de wijk. Het maakt de aanwezige nuances in de wijk zichtbaar en voelbaar voor de gebruikers en de bezoekers. De woning is niet alleen een private plek in een publiek domein, maar krijgt een duidelijk plaats in een geschaald model. Een model waarbij de woning onderdeel uit maakt van portiek, gebouw, stempel, buurt, wijk, stadsdeel en de stad.

De ingrepen in de gebouwen zoeken de grenzen op van de bestaande gestapelde constructie. Er wordt niet alleen gebruik gemaakt van de ruimte die de constructie geeft, maar er worden ook nieuwe verbindingen tot stand gebracht om de wijkgedachte door te zetten in de architectuur. Hiermee ontstaan gebouwen die aansluiten bij de ideologie van de wijk en bestaan uit specifieke lokale kenmerken. De architectuur is bepaald uit de stedenbouwkundig ideologie welke als cultuurhistorie bestempeld wordt. Het toont aan hoe de wijkgedachte opnieuw vormgegeven kan worden. De noot die bij het onderzoek moet worden gemaakt, is dat het ontwerpvoorstel gebaseerd is op fysieke karakteristieken en problemen van de wijk. De opgave van de naoorlogse krachtwijken is een veel complexere opgave waarbij niet alleen fysieke, maar ook sociale en economische factoren een zeer belangrijke rol spelen. Een samenwerking van deze verschillende disciplines is noodzakelijk om tot een juiste oplossing te komen.

Belangrijkste uitkomst van dit project is dat het onderzoek van ondergewaardeerde naoorlogse wijken wel degelijke kansen bieden voor de opwaardering ervan. De cultuurhistorie biedt kansen om onze stadswijken niet steeds opnieuw uit te vinden, maar door renovatie en herbestemming een gelaagde identiteit tot stand te brengen. Onderzoek en begrip van het bestaande is daarin essentieel. De analyse is het belangrijkste middel, het verhaal en de visie het doel. Handelen en reageren op het bestaande resulteren in een beeld, anders dan dat het beeld een doel op zich is. De architect heeft in dit verband een dienende rol, naar de kwaliteiten en problemen van het bestaande, de wensen en eisen in het heden om een kwalitatieve, toekomstbestendige leefomgeving te laten ontstaan.

-�54- -�55-

-�54- -�55-

Met dank aan:Iedereen die mij heeft gesteund, gestuurd, gemotiveerd, geholpen en bekritiseerd om hiermee de kwaliteit van dit product te verbeteren.