149

Ïðåç 1989 ãîäèíà äâàíàäåñåòòå ñòðàíè ÷ëåí-êè íà òîãàâàøíàòà Åâðîïåéñêà èêîíîìè÷åñêà îá-ùíîñò (ÅÈÎ) ïðèåõà äåêëàðàöèÿ, ñïîðåä êîÿòîåçèêúò è êóëòóðàòà íà åâðîïåéñêèòå ðîìè ïîâå÷åîò ïåò âåêà ïðèíàäëåæàò íà åâðîïåéñêîòî êóëòóð-íî íàñëåäñòâî. Íåèçñëåäâàí è íåïîçíàò ñàìîäîïðåäè îêîëî äâåñòà ãîäèíè, òîé å ñúõðàíèë öåí-íîñòè íà åäíà îò íàé-áîãàòèòå ñâåòîâíè öèâèëè-çàöèè äðåâíîèíäèéñêàòà.

Íàïóñêàéêè ñâîÿòà ïðàðîäèíà Èíäèÿ, äàòèðà-ùî ïðåäè îêîëî åäèíàäåñåò âåêà, ðîìèòå ñå ðàç-ïèëÿâàò ïî öåëèÿ ñâÿò. Òîçè ïðîöåñ å ðàçïîëîæåíâúâ âåêîâíè âðåìåâè èçìåðåíèÿ è å ñâúðçàí ñ ïðå-îäîëÿâàíåòî íà îãðîìíè ãåîãðàôñêè ïðîñòðàíñ-òâà, ïðè êîåòî å ñòàíàëî ôîðìèðàíåòî èì êàòî åò-íè÷åñêà îáùíîñò. Èñòîðè÷åñêè íà÷àëîòî íà ïúð-âàòà ïî-ìàñîâà âúëíà íà ðîìñêîòî ïðåñåëåíèå äà-òèðà îùå îò êðàÿ íà IX è íà÷àëîòî íà X âåê è åñâúðçàíî ñ àôãàíñêèòå íàøåñòâèÿ â ñåâåðîçàïàä-íèòå èíäèéñêè ðàéîíè. ×àñò îò ìåñòíîòî èíäèéñ-

Ëîì, 70-òå ãîäèíè íà XX âåê

Êîìóíèêàòèâíèïðàêòèêè

ñðåä ðîìèòåè ðîìñêèÿò åçèê

149

150

êî íàñåëåíèå áèëî èçòèêàíî íà þã â ðàìêè-òå íà èíäèéñêèÿ ñóáêîíòèíåíò, à äðóãà ÷àñòîò íåãî å áèëî ïðèíóäåíî äà íàïóñíå íåãî-âèòå ãðàíèöè è äà ïîåìå äúëãèÿ ïúò íà ñâî-åòî ïðåñåëåíèå, ïðåìèíàâàéêè èëè òðàéíî çà-ñåëâàéêè ñå â çåìèòå íà Ïåðñèÿ, Àðìåíèÿ,Âèçàíòèÿ, Áëèçêèÿ èçòîê, Ñåâåðíà Àôðèêà,Åâðîïà è Íîâèÿ ñâÿò (Àìåðèêà è Àâñòðàëèÿ).Îòäåëíèòå ðîìñêè ïðåñåëåíèÿ è ãðóïèòå âòÿõ ïîïàäàò äàëå÷å åäíà îò äðóãà, íî óñïÿ-âàò äà ñúõðàíÿò îáùèòå ÷åðòè íà ñâîÿ ïðî-èçõîä, ñâåòà íà âÿðâàíèÿòà ñè, åçèê è îòäåë-íè êóëòóðíè åëåìåíòè ïðè  êîíòàêòèòå ñè ñäðóãè íàðîäè.

Ñïåöèàëèñòèòå ñà íà ìíåíèå, ÷å òîâà íà-ñåëåíèå ãîâîðåëî äèàëåêòè íà ðàçëè÷íèòååçèöè îò Ñåâåðîçàïàçíà Èíäèÿ ñàíñêðèò,ïàíäæàáè, ãóäæàðàòè, õèíäè è ïîïàäàéêèâúâ âðàæäåáíîòî îáêðúæåíèå íà íàñåëåíè-åòî â íîâèòå çåìè, òî áèëî ïðèíóäåíî äà òúð-ñè íà÷èíè äà îáùóâà è ñå ðàçáèðà ïîìåæäó

ñè. Òàêà çàïî÷íàë ïðîöåñúò íà ôîðìèðàíå íàåäèí íîâ åçèê ðîìñêèÿ, êàòî â íåãî îñâåíäóìè îò ïîñî÷åíèòå åçèöè, ñå çàåìàëè è òà-êèâà îò íàðîäèòå, ñ êîèòî ñå îñúùåñòâÿâàëïî-ïðîäúëæèòåëåí êîíòàêò. Ìàêàð ÷å ìèã-ðàöèèòå îò Ñåâîðîçàïàäíà Èíäèÿ íå ñà áè-ëè åäíîêðàòåí àêò, âñÿêà ïîñëåäâàùà ìèã-ðàöèîííà âúëíà èìàëà ñúùèòå ïðîáëåìè èìèíàâàëà ïî åäíè è ñúùè ïúòèùà. Çàòîâà âíàøå âðåìå â ðàçëè÷íèòå ðîìñêè äèàëåêòè,íåçàâèñèìî â êîÿ ÷àñò íà ñâåòà ñå ãîâîðÿòòå, èìà ìíîæåñòâî çàåìêè íà ëåêñèêàëíîðàâíèùå îò ïåðñèéñêè, àðìåíñêè, ñòàðîã-ðúöêè, âëàøêè, ñëàâÿíñêè è äðóãè åâðîïåéñ-êè åçèöè. Òàêà åçèêúò íà ðîìèòå ñå å çàðî-äèë è ïîëó÷èë ñâîåòî ðàçâèòèå â óñòåí ïëàíè äîðè äà å èìàë ñîáñòâåíà ïèñìåíîñò â äà-ëå÷íîòî ìèíàëî, â íàøè äíè íÿìà äîêàçà-òåëñòâà. Íåçàâèñèìî îò òîâà îáà÷å òîé åñúõðàíèë íàïúëíî ñâîåòî ôîíåòè÷íî, ìîð-ôîëîãè÷íî è ñèíòàêòè÷íî áîãàòñòâî, öÿëà-

Ëîì, 80-òå ãîäèíè íà XX âåê

151

òà ñâîÿ ñòðîéíà ãðàìàòè÷åñêà ñèñòåìà è ïðè-íàäëåæè êúì ñåâåðîèíäèéñêàòà ãðóïà åçè-öè. Ñàì ïî ñåáå ñè òîçè óíèêàëåí ôàêò ñåÿâÿâà è êàòî åäíî îò íàé-ñèãóðíèòå äîêàçà-òåëñòâà çà èíäèéñêèÿ ïðîèçõîä íà íåãîâèòåíîñèòåëè.

Ðîìñêèÿò åçèê (è ðîìàíè ÷õèá) å ìàé-÷èíèÿò åçèê, íà êîéòî ïî-ãîëÿìàòà ÷àñò îòðîìèòå ïî ñâåòà îáùóâàò ïîìåæäó ñè.  íà-øå âðåìå ëèíãâèñòèòå ñ òî÷íîñò ñà îïðå-äåëèëè è âðåìåòî, êîãàòî ñå å ôîðìèðàë òîé.Òå ãî ïðåäñòàâÿò êàòî ïî-ñòàð îò åçèêà õèí-äè è ïðèíàäëåæàù êúì ïî-ñòàðèííèÿ êëîííà íîâîèíäèéñêèòå åçèöè, êîèòî ïúê ñà êëîííà ò.íàð. èíäîåâðîïåéñêè åçèöè. Êúì òÿõñïàäàò åçèöèòå îò ñëàâÿíñêàòà, ðîìàíñêàòàè ãåðìàíñêàòà åçèêîâè ãðóïè, êàêòî è ãðúö-êèÿò åçèê. Ñ äðóãè äóìè, åçèêúò íà äíåøíè-òå ðîìè å ïî-áëèçúê äî áúëãàðñêèÿ, àíã-ëèéñêèÿ, èòàëèàíñêèÿ, ôðåíñêèÿ è íåìñêèÿ

åçèöè íàïðèìåð, îòêîëêîòî äî òóðñêèÿ, åâ-ðåéñêèÿ, àðàáñêèÿ, óíãàðñêèÿ è ôèíñêèÿ. Âíàøå âðåìå òîé å åäèí åçèê êàêòî çà áúë-ãàðñêèòå, òàêà è çà ðîìèòå ïî Åâðîïà è ñâå-òà. Ðàçëèêàòà èäâà íàé-âå÷å îò âëèÿíèåòî,êîåòî îêàçâàò âúðõó íåãî íà ôîíåòè÷íî èîñîáåíî íà ëåêñèêàëíî ðàâíèùå åçèöèòå íàíàðîäèòå, ñ êîèòî ñå ñúæèòåëñòâà è â ìíîãîïî-ìàëêà ñòåïåí îò äèàëåêòíèòå ðàçëè÷èÿ âñàìèÿ íåãî. Âúïðåêè òîâà ãîâîðåùèòå ïî-ìåæäó ñè ðîìè íå ñàìî ó íàñ, íî è â êîåòî èäà å êúò÷å íà çåìÿòà ñå ðàçáèðàò ïîìåæäóñè íà ìàé÷èíèÿ ñè åçèê.

Çà ïúðâè ïúò ðîìñêèÿò åçèê ïðèâëè÷àåçèêîâåäèòå êúì ñåáå ñè ïðåç 1777 ã., êîãà-òî É. Ðóäèãåð ïðàâè ïúðâè îïèò äà ñðàâíÿâàè îòêðèâà ïðèëèêè ìåæäó íåãî è òåêñòîâåíà èíäèéñêè åçèê. Çà ñâîåòî îòêðèòèå òîéèíôîðìèðà íàó÷íàòà îáùíîñò åäâà ïðåç1782 ã., ñ êîåòî ñå ñëàãà íà÷àëîòî íà îðãà-íèçèðàíèòå íàó÷íè èçñëåäâàíèÿ âúðõó ðîì-ñêèòå äèàëåêòè â Åâðîïà è ïî ñâåòà. Òåçè èç-ñëåäâàíèÿ ñ ðàçëè÷åí óñïåõ ïðîäúëæàâàò èâ íàøè äíè.

Ó íàñ ïðîöåñúò íà äåìîêðàòèçàöèÿ äà-äå âúçìîæíîñò ïðîáëåìèòå íà ðîìñêèòå äè-àëåêòè äà áúäàò ðàçãëåäàíè îò ÷èñòî ëèíã-âèñòè÷íî íèâî. Ïóáëèêóâàíè áÿõà ðå÷íèöè,íàïèñàíè ñà ó÷åáíèöè, âúâåäå ñå îáó÷åíèåïî ìàé÷èí ðîìñêè åçèê. Ëàíñèðà ñå ïèñìå-íîòî èçðàçÿâàíå êàêòî íà ëàòèíèöà, òàêà è íàêèðèëèöà. Åçèêîâåäèòå îïðåäåëÿò ïîíå ÷å-òèðè îñíîâíè äèàëåêòíè ôîðìè ñ ðàçëè÷íèâàðèàíòè â îòäåëíèòå ðàéîíè íà Áúëãàðèÿ.Çà òàêèâà ñå ïîñî÷âàò éåðëèéñêèÿò, âëà-õè÷êèÿò, êàëäàðàøêèÿò è äðúíäàðñêèÿòäèàëåêòè, êîèòî íàé-îáùî ñå õàðàêòåðèçè-ðàò ñ íàëè÷èåòî íà òèïè÷íèòå ðîìñêè êîí-ñîíàíòè, ïðèäàâàùè íåïîâòîðèìàòà ñïåöè-ôèêà íà ðîìñêèÿ åçèê kh (êõ), th (òõ), ph(ðõ), chh (÷õ) è chsh (÷ø). Õàðàêòåðíîòî ïðèòÿõ å ìåêèÿò èçãîâîð íà h (õ), êîÿòî ïî÷òèíå ñå ÷óâà. Êúì ôîðìèðàùèòå íåïîâòîðè-ìàòà ñïåöèôèêà íà ðîìñêèÿ åçèê òðÿáâà äà

Ëîì, 70-òå ãîäèíè íà XX âåê

152

ïðèáàâèì è ôîíåìàòà h (õ), êîÿòî ñå ïðîèç-íàñÿ ãúðëåíî, è öåðåáðàëíàòà ñúãëàñíà r (ð).

Âúâ âñè÷êè ðîìñêè äèàëåêòè èìà 5 ãëàñ-íè çâóêà, êîèòî ñà ìíîãî áëèçêè ïî ïðîèç-íîøåíèå â áúëãàðñêèÿ åçèê è ñå çàïèñâàò ïîñëåäíèÿ íà÷èí: a (à), o (î), u (ó), e (å), i (è).Îò òÿõ ìåêè ñà e (å) è i (è), à òâúðäè a (à),o (î), u (ó).  íÿêîè îò ðîìñêèòå åðëèéñêèäèàëåêòè ñå ñðåùà îùå åäíà ãëàñíà, êîÿòîíà ëàòèíèöà èçïèñâàìå êàòî a èëè w, à íàêèðèëèöà ñ áóêâàòà ú.

Ñúãëàñíèòå çâóêîâå íàé-îáùî ñà 26 èçíàöèòå çà òÿõíîòî èçïèñâàíå íà ëàòèíèöèàè êèðèëèöà ñà: b (á), c (ö), ch (÷), chh (÷õ),chsh (÷ø), d (ä), dzh (äæ),  f (ô), g (ã), h (õ),j (é), k (ê), kh (êõ), l (ë), m (ì), n (í), p (ï), ph(ïõ), r (ð), s (ñ), sh (ø), t (ò), th (òõ), v (â), z(ç), zh (æ).

Äèôòîíãèòå â ðîìñêèÿ åçèê ñà: aj (àé),oj (îé) è uj (óé).

Áåç äà ñå íàâëèçà â äúëáî÷èíà, å âàæíîäà ñå çíàå, ÷å ñúùåñòâèòåëíèòå èìåíà â ðîì-ñêèÿ åçèê ìîãàò äà áúäàò ñàìî îò ìúæêè èëèîò æåíñêè ðîä. Ñðåäåí ðîä íå ñúùåñòâóâà,íî ñå ïîäðàçáèðà ïî ñìèñúë.  òîçè åçèê èìàåäèíñòâåíî è ìíîæåñòâåíî ÷èñëî è îïðå-äåëèòåëåí ÷ëåí çà ìúæêè è æåíñêè ðîä, êîé-

Ëîì, 90-òå ãîäèíè íà XX âåê

òî îáèêíîâåíî ñå ïîñòàâÿ ïðåä ñúùåñ-òâèòåëíîòî èìå.  åçèêà ñå ðàçëè÷àâàòøåñò ãëàãîëíè âðåìåíà: ñåãàøíî âðå-ìå (praesens), ìèíàëî íåñâúðøåíî âðå-ìå (imperfectum), ìèíàëî ñâúðøåíîâðåìå (perfectum èëè aoristus), ìèíà-ëî ïðåäâàðèòåëíî âðåìå(plusquamperfectum), áúäåùå âðåìå(futurum primum) è áúäåùå â ìèíàëî-òî âðåìå (futurum secumdum) ñ òðè íàê-ëîíåíèÿ èçÿâèòåëíî, çàïîâåäíî è óñ-ëîâíî, è ñ äâà çàëîãà äåÿòåëåí è ñòðà-äàòåëåí.

 ñúâðåìåííèÿ ðîìñêè åçèê ñúùåñ-òâóâàò îñåì ïàäåæà Nominativ (èìå-íèòåëåí), Accusativ (âèíèòåëåí), Dativ(äàòåëåí), Ablativ (îòäåëèòåëåí),Locativ (ìåñòåí), Instumental (òâîðèòå-

ëåí), Genetiv (ðîäèòåëåí), Vocativ (çâàòå-ëåí). Îêîí÷àíèÿòà â ðàçëè÷íèòå ïàäåæè ñàðàçëè÷íè êàêòî â çàâèñèìîñò îò ðîäà è ÷èñ-ëîòî íà ñúùåñòâèòåëíèòå èìåíà, òàêà è îòòîâà äàëè òå ñà ñúùåñòâèòåëíè îäóøåâåíèèëè ñúùåñòâèòåëíè íåîäóøåâåíè. Êàòåãî-ðèèòå ðîä, ÷èñëî è îïðåäåëåíîñò ñà îñòà-òúê îò èíäèéñêèòå åçèöè çàåäíî ñ èìåíèòå-ëåí, âèíèòåëåí è çâàòåëåí ïàäåæ îò ïàäåæ-íàòà ñèñòåìà íà ñúâðåìåííèÿ ðîìñêè åçèê.

Èçñëåäîâàòåëèòå íà ðîìñêèÿ åçèê çàñå-ãà ëàíñèðàò èäåÿòà çà ðàâíîïðàâèå íà âñè÷-êè äèàëåêòè, îáîñíîâàâàùè ñå íà ôàêòà, ÷åâñè÷êè òå ñà äèàëåêòè íà åäèí è ñúùè åçèê åçèêà ðîìàíè, è èìàò åäíàêâî ïðàâî íà ñú-ùåñòâóâàíå è ðàçâèòèå. Âñåêè îò ïîñî÷åíè-òå äèàëåêòè ñå îòëè÷àâà îò îñòàíàëèòå ñ íÿ-êîè ñâîè õàðàêòåðèñòèêè, íî âñè÷êè òå èìàòåäèí è ñúù ïðîèçõîä. Îáåäèíÿâàíåòî îêî-ëî èäåÿòà çà ðàâíîïðàâèå íà ðàçëè÷íèòå äè-àëåêòè îáà÷å ñúâñåì íå îçíà÷àâà, ÷å íå ñàïðàâåíè îïèòè çà ñòàíäàðòèçèðàíå è óíèôè-öèðàíå íà ðîìñêèÿ åçèê â ðàìêèòå íà åäíàäúðæàâà èëè â ïî-ãîëÿì ðåãèîí îò ñâåòà.Ïúðâèÿò òàêúâ îïèò, çà îáðàçîâàòåëíè öå-ëè, å áèë íàïðàâåí îùå ïðåç 30-òå ãîäèíè

153

íà ÕÕ âåê â áèâøèÿ Ñúâåòñêèÿ ñúþç ÷ðåçñúçäàâàíå íà àçáóêà íà êèðèëèöà, íàïèñâàíåíà áóêâàðè çà îãðàìîòÿâàíå, ó÷åáíèöè çàîáó÷åíèå è ëèòåðàòóðà çà ÷åòåíå íà ðîìñêèåçèê. Çíà÷èòåëíî ïî-êúñíî òàêèâà îïèòè ñàïðàâåíè â ÑÀÙ, Øâåöèÿ, Àíãëèÿ, Ôðàíöèÿ,áèâøà Þãîñëàâèÿ, áèâøà ×åõîñëîâàêèÿ,Àâñòðèÿ.  òîâà îòíîøåíèå Áúëãàðèÿ ñúùîèìà ñâîÿ ñêðîìåí ïðèíîñ, ïîñòèãíàò ñëåä1989 ã.  íàøå âðåìå íàïðàâåíîòî íà ìåæ-äóíàðîäíî íèâî íå å íèêàê ìàëêî è òî å ñâúð-çàíî ñ èçäàâàíåòî íà çíà÷èòåëíî êîëè÷åñò-âî êíèæíèíà è âîäåíåòî íà ìíîæåñòâî ðà-äèî è òåëåâèçèîííè ïðåäàâàíèÿ íà ðîìñêèåçèê êàêòî ó íàñ, òàêà è â ÷óæáèíà.

Âñå ïàê òðÿáâà äà ñå ïðèçíàå, ÷å ëèïñà-òà íà åäèíåí êíèæîâåí åçèê å ñåðèîçåí íå-äîñòàòúê è êîëêîòî ïîâå÷å ñå çàáàâÿ ïðî-öåñúò íà ñòàíäàðòèçàöèÿòà ìó, òîëêîâà ïî-âå÷å â íåãî íàâëèçà ÷óæäà ëåêñèêà, çà äà çà-ïúëíè ïðàçíèíàòà ïðè îáùóâàíå. Ñ äðóãè äó-ìè, â ðîìñêèÿ åçèê îòäàâíà òå÷å ïðîöåñ íàåñòåñòâåíà ñòàíäàðòèçàöèÿ, êîÿòî îáà÷å íåñå çíàå äàëè íÿìà äà ãî îáåçëè÷è íàïúëíî.Òîçè ïðîöåñ ñòàâà ñ öåíàòà íà èçîñòàâÿíåòîíà âñå îùå æèâà ðîìñêà ëåêñèêà è çàìåíÿ-íåòî ù ñ áúëãàðñêà âúâ âúòðåøåí ïëàí è àí-ãëèéñêà, ðóìúíñêà, ñëàâÿíñêà, òóðñêà, ãðúö-êà è äðóãà òàêàâà íà ìåæäóíàðîäíî ðàâíè-ùå. Òîé å îñîáåíî çàáåëåæèì ïðè ïðîâåæ-äàíåòî íà ìåæäóíàðîäíè ñðåùè ñ ðîìñêîó÷àñòèå è ñ ïðåâîä íà ðîìñêè åçèê. Ñïîðåäåçèêîâåäèòå ñòàíäàðòèçèðàíåòî íà åäèíåçèê çàäúëæèòåëíî ìèíàâà ïðåç íàòðóïâàíå-òî íà êíèæíèíà, ñåëåêòèðàíåòî è óíèôèöè-ðàíåòî íà êíèæîâíàòà ìó íîðìà, óñïåøíîòîàïðîáèðàíå è îáåäèíÿâàíåòî îêîëî íåãî îòñòðàíà íà òåçè, êîèòî ùå ãî ïîëçâàò. Òîãàâàìîæå äà ñå î÷àêâà èñòèíñêîòî ðàçâèòèå èïî-áúðçî ìåæäóíàðîäíî ïðèçíàíèå íà ðîì-ñêàòà ëèòåðàòóðà, à ïî ñúâñåì ðàçáèðàåìèïðè÷èíè ùå áúäå óëåñíåíî è èçó÷àâàíåòî íàðîìñêèÿ åçèê â ó÷èëèùå.

È òàêà, ðîìñêèÿò åçèê, î÷àêâàù ñâîÿòà

ñòàíäàðòèçàöèÿ, å áåçñïîðíî íàé-çíà÷èòåë-íàòà è äîáðå ñúõðàíåíà ÷àñò îò ðîìñêàòà äó-õîâíà êóëòóðà, êîéòî ïîâå÷å îò äåñåò âåêàñå ôîðìèðà â ïóáëè÷íîòî ïðîñòðàíñòâî, áåçäà å ñúùåñòâóâàë â ïèñìåíà ôîðìà. Íåçà-âèñèìî îò òîâà îáà÷å, òîé ïðîäúëæàâà äàæèâåå êàòî ñàìîñòîÿòåëåí åçèê ñúñ ñâîèòåóíèêàëíè ëèíãâèñòè÷íè îñîáåíîñòè íà ñúâ-ðåìåíåí èíäîåâðîïåéñêè åçèê, âúçíèêíàë âóñòåí ïëàí è ðàçâèë ñå áåç ïèñìåíà ôîðìàíà èçðàçÿâàíå ïðåç âåêîâåòå, íî îñòàíàë ñúõ-ðàíåí çà áúäíèòå ïîêîëåíèÿ, êîåòî å èñòèí-ñêè ïðåöåäåíò â èñòîðèÿòà íà ñâåòîâíàòà ëèí-ãâèñòèêà.

 

Ðàçãëåäàéòå ïî ãðó-ïè òåêñòà è îòãîâî-ðåòå íà âúïðîñèòåñëåä íåãî.

Ðîìèòå íÿìàò ñîá-ñòâåíè ïèñìåíè èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè.Êîãàòî çàïî÷âàò äà ñå ïîÿâÿâàò òåêñòî-âå, ñâúðçàíè ñ òÿõíàòà èñòîðèÿ, íÿêúäåïî ñðåäàòà íà òåõíèÿ ïúò âúâ âðåìåòî,òå íå èäâàò îò òÿõ ñàìèòå, à ñà íà âúí-øíè õîðà, êîèòî ïèøàò çà òÿõ, áåç äà ãèïîçíàâàò, ñ ïðåäðàçñúäúê è áåç äà ãè ðàç-áèðàò. Òîâà å ïðè÷èíàòà, ïîðàäè êîÿòîïîâå÷åòî îò ó÷åíèòå ñà ñúãëàñíè, ÷å ïúð-âîíà÷àëíîòî ðàçêðèâàíå íà èñòîðèÿòàèì òðÿáâà äà çàïî÷íå ñ ïðîó÷âàíåòî íàåçèêà èì ðîìñêèÿ åçèê, êàêòî ñàìè-òå öèãàíè ãî íàðè÷àò. Ïúðâèÿò çàïèñàíîáðàçåö íà öèãàíñêè èçðàçè, èçâåñòåí íàíàóêàòà, å îò Àíãëèÿ ÷àê îò 1547 ãîäè-íà. Îùå òîãàâà òîé ïîêàçâà çàåìêè îòãðúöêè, ñëàâÿíñêè è ðóìúíñêè. Ñ òå÷åíèåíà ãîäèíèòå ðîìñêèÿò åçèê íà öèãàíèòåîò ñòðàíà â ñòðàíà îùå ïîâå÷å ãóáè åä-íàêâîñòòà ñè. Äíåñ ñàìî â Åâðîïà èìà ïî-âå÷å îò 50 öèãàíñêè äèàëåêòà, êîèòî äîñ-

154

òà ÿñíî ñå ðàçëè÷àâàò åäèí îò äðóã.Âñúùíîñò åäâà íà ãðàíèöàòà íà XX âåêñå ïóáëèêóâàò òðè âíóøèòåëíè èçñëåäâà-íèÿ íà ðîìñêèòå äèàëåêòè, êîèòî ïîìà-ãàò íà åçèêîâåäèòå ïî íåîñïîðèì íà÷èíäà óñòàíîâÿò îáùèÿ ïðîèçõîä íà âñè÷êèöèãàíè ïî ñâåòà. Òîâà ñà èçñëåäâàíåòî íàÀëåêñàíäúð Ïàñïàòè çà äèàëåêòèòå íàáàëêàíñêèòå öèãàíè îò 1850 ãîäèíà, èçñ-ëåäâàíåòî íà Äæîí Ñàìïñúí çà äèàëåê-òà íà óåëñêèòå öèãàíè â Àíãëèÿ îò 1880 èèçñëåäâàíåòî íà Î. Ãþðìàí è Å. Ëþíáåðãíà êàëäàðàøêèòå öèãàíñêè äèàëåêòè âØâåöèÿ îò íà÷àëîòî íà XX âåê. Îùå ïðåçXVIII âåê èìà ó÷åíè, êîèòî ïðåäïîëàãàò,÷å öèãàíèòå íàâÿðíî èìàò èíäèéñêè ïðî-èçõîä, ïîðàäè ñõîäñòâîòî ìåæäó ðå÷íè-êà íà ðîìñêèòå åçèöè è ðå÷íèêà íà íÿêîèåçèöè îò Ñåâåðíà Èíäèÿ. Áîãàòèÿò ìà-òåðèàë íà ñïîìåíàòèòå èçñëåäâàíèÿ îòòàêèâà îòäàëå÷åíè îáëàñòè äàâàò âúç-

ìîæíîñò äà ñå ïðèëîæàò òî÷íè ìåòî-äè íà ñðàâíèòåëíîòî åçèêîçíàíèå â øè-ðîê ìàùàá. Îñíîâíèÿò ðå÷íèê, îáùàòàãðàìàòè÷åñêà ñòðóêòóðà è ïàðàëåëíèòåïðîìåíè âúâ ôîíåòèêàòà ïî íåîñïîðèìíà÷èí äîêàçâàò îáùèÿ ïðîèçõîä íà ðîìñ-êèòå äèàëåêòè è íÿêîè îò åçèöèòå íà Èí-äèÿ.

/Ñëàâîâ, Àòàíàñ. Ñâåòúò íà öèãàíèòå.../

Çàùî ðîìèòå íÿìàò ñîáñòâåíè ïèñ-ìåíè èñòîðè÷åñêè ïàìåòíèöè?

Êîé ïúðâè ïèøå çà ðîìñêàòà èñòî-ðèÿ è êàê ñà îïèñàíè òå â íåÿ?

Êàê îò èçñëåäâàíèÿ íà åçèêà ñå êîí-ñòðóèðà ðîìñêàòà èñòîðèÿ?

Êîëêî ñà äèàëåêòèòå íà ðîìñêèÿåçèê ó íàñ?

Îò êàêâî ñå âëèÿÿò ðîìñêèòå äèà-ëåêòè?

Íóæíî ëè å ðîìñêèÿò åçèê äà ñåñòàíäàðòèçèðà?

Ïðî÷åòåòå ïî ãðóïèñëåäíèÿ òåêñò è êî-ìåíòèðàéòå êîè ñàîñíîâíèòå ðå÷åâèäåéíîñòè è êîè îòòÿõ ñà äîìèíèðàùè

â ðîìñêîòî ñåìåéñòâî â ìèíàëîòî è âñúâðåìåííîñòòà.

Ïðè ÷åðãàðñêèÿ íà÷èí íà æèâîò ñà-ìèòå ñîöèàëíè óñëîâèÿ âëèÿÿò âúðõó íîð-ìèòå íà ðå÷åâî ïîâåäåíèå/Ø. Õåèò,1983/.  êîìóíèêàòèâíèÿ êîíòåêñò è óñ-òàíîâåíèòå ðå÷åâè òðàäèöèè íà ãðóïà-òà äåöàòà óñâîÿâàò è ïîääúðæàò îïðå-äåëåíè ñîöèàëíè íàãëàñè, êîèòî îïðåäå-ëÿò îáðàçîâàòåëíèòå è ïðîôåñèîíàëíè-òå èì ïåðñïåêòèâè. Àâòîðúò ïðîñëåäÿâàîñîáåíîñòèòå íà îñíîâíèòå ðå÷åâè äåé-íîñòè ãîâîðåíå, ñëóøàíå, ÷åòåíå è ïè-ñàíå; ìÿñòîòî èì â öÿëîñòíàòà êîìóíè-

Ëîì, 80-òå ãîäèíè íà XX âåê

155

êàòèâíà êóëòóðà íà ãðóïàòà è òÿõíàòàðîëÿ çà ñîöèàëèçàöèÿòà íà ïîäðàñòâà-ùèòå...  ðîìñêîòî âñåêèäíåâíî åçèêîâîïðîñòðàíñòâî â ìèíàëîòî äåöàòà äî 3 èïîâå÷å ãîäèíè ñà íåìè ñàìî ñëóøàò,êàòî ïî-ìàëêî èìàò øàíñ äà âçåìàò äó-ìàòà.  îáùóâàíåòî ñ äðóãèòå äåöà òåãîâîðÿò íà äèàëåêòà, êîéòî ñà óñâîèëè âãðóïàòà êàòî öÿëî. Çà òÿõ íÿìà îáîñî-áåíè äåòñêè ïðîñòðàíñòâà - íÿìàò äåò-ñêà ñòàÿ è ñïåöèàëíî ìÿñòî çà äåòñêè èã-ðè. Äî ìíîãî êúñíà âúçðàñò òå ñïîäåëÿòñ ðîäèòåëè è áëèçêè îáùèòå ïîìåùåíèÿâ äîìà è íà ðàáîòà, êàòî ó÷àñòíèöè âåäèí êîëåêòèâåí è èçïúëíåí ñ ìíîãî ñîöè-àëíî îáùóâàíå æèâîò ÷åñòè è äúëãè ãîñ-òóâàíèÿ íà ðîäíèíè, ñúñåäè è ïðèÿòåëè,ãðóïîâè èçëåòè äî ìåñòíîñòè è ìàíàñòè-ðè, êîëåêòèâíî ïîñåùåíèå íà ïðàçíè÷íè-òå åâàíãåëèñòêè ñëóæáè è äðóãè.  ïðî-öåñà íà òîâà èíòåíçèâíî îáùóâàíå îòâñè÷êè ìîãàò äà ïîëó÷àò ïîäàðúöè è ëàñ-êè, êîìàíäè è óïðåöè, à ïîíÿêîãà è øàìà-ðè. Ðåàãèðàéêè àäàïòèâíî íà ïîâåäåíèå-òî íà âúçðàñòíèòå, òå ìíîãî îòðàíî ñåíàó÷àâàò äà ðàçïîçíàâàò íàñòðîåíèÿòà,æåëàíèÿòà è íàìåðåíèÿòà íà ðàçëè÷íè-òå õîðà è ñå ïðèñïîñîáÿâàò ñå êúì òÿõ,çà äà ïîëó÷àò íåùî çà ñåáå ñè. Êîãàòîñãðåøàò, îò òÿõ ñå î÷àêâà äà íàâåäàò âè-íîâíî ãëàâà èëè äà èçìèñëÿò íÿêàêâà èí-òåðåñíà ôàíòàñòè÷íà èñòîðèÿ, êîÿòî äàðàçñìåå âúçðàñòíèòå è äà ñìåê÷è ãíåâàèì. Êúì òÿõ ïî÷òè íå ñå ïðèëàãàò ôèçè-÷åñêè íàêàçàíèÿ (ñòàâà âúïðîñ çà äåöà äî7 ãîäèíè).  ìèíàëîòî ðîäèòåëèòå íå ñà÷åòåëè íà äåöàòà ñè êíèæêè, òúé êàòîìíîãî ìàëêà ÷àñò îò òÿõ ñà ìîãëè äà ÷å-òàò. Ñëóøàíåòî è ãîâîðåíåòî ñà áèëè îñ-íîâíè êîìóíèêàòèâíè ïðàêòèêè â òðàäè-öèîííîòî ðîìñêî ñåìåéñòâî.

/Ïàøîâà, Àí. Èñòîðè÷åñêè ïðîìåíè.../

Êîìåíòèðàéòå ïîãðóïè ñëåäâàùèÿòåêñò.

Ðàçêàçâàíåòî íàèíòåðåñíè èñòîðèè

å âñåêèäíåâíà ïðàêòèêà îò áàáè è äÿ-äîâöè, áëèçêè è äàëå÷íè ðîäíèíè è âå÷åðêðàé îãúíÿ èëè â òúìíîòî ëåãëî. Èñòîðè-èòå ñà èíòåðåñíè, ïîëóèñòèíñêè, ïîëóèç-ìèñëåíè, ïîó÷èòåëíè è äðàìàòè÷íè. Ìíî-ãî ÷åñòî ñà âåñåëè è ñ ùàñòëèâ êðàé çà îá-ùíîñòòà. Öåëòà íà ðàçêàçâàíåòî íå åâåðáàëíà âëàñò èëè ïðåòåíöèè çà öåíòúð,à ñðåäñòâî äà ñå çàñèëè ñîöèàëíàòà áëè-çîñò ÷ðåç îáùà çàáàâà. Øèðîêî èçïîëç-âàíà óñòíà ôîðìà å íàäïðèêàçâàíåòî,êëþêèòå è êëåòâèòå, ìíîãî ÷åñòî â øå-ãîâèò êîíòåêñò. ×åñòî ñå ñòèãà äî ñëî-âåñíè äóåëè ñ ìíîãî îáèäíè äóìè è çàêàíèçà íàñèëèå. Îáùóâàíåòî å ïî÷òè èçöÿëîóñòíî è åìîöèîíàëíî íàñèòåíî â ìàëêè èïî-ãîëåìè ãðóïè îò áëèçêè õîðà. Îñíîâíè÷åðòè íà ðå÷åâîòî èì ïîâåäåíèå ñà ïðèñ-ïîñîáèìîñò êúì êîìóíèêàòèâíèòå î÷àê-âàíèÿ íà ñúáåñåäíèöèòå, ïðèîðèòåò íàåçèêîâàòà èãðà è åìîöèîíàëíà èçðàçèòåë-íîñò.

/Ïàøîâà, Àí. Èñòîðè÷åñêè ïðîìåíè.../

Ïðî÷åòåòå ïî ãðóïèñëåäâàùèÿ ñïîìåííà 41-ãîäèøíà æåíàîò Ìîíòàíà. Ðàçñúæ-äàâàéòå âúðõó âúïðî-ñèòå ñëåä íåãî.

Ðîäåíà ñúì 1968 ã. â ãð. Ìîíòàíà, â ñå-ìåéñòâî íà çàíàÿò÷èÿ. Áàùà ìè ÊèðèëÀðñîâ å îò ãð. Ìîíòàíà è å îò ðîìñêèïðîèçõîä. Ìàéêà ìè ñå êàçâà Ãþëà Ñþëåé-ìàíîâà Ðàçñèìîâà. Òÿ å îò Âèäèí, òóðêî-åçè÷íà ðîìêèíÿ å. Èìàëà ñúì ùàñòëèâî èíîðìàëíî äåòñòâî. Ó÷åíè÷åñêèòå ãîäèíè,îò ïúðâè äî ñåäìè êëàñ, çàâúðøèõ â Ïúðâî

156

îñíîâíî ó÷èëèùå Êèðèë è Ìåòîäèé âðîäíèÿ ìè ãðàä. Íàé-õóáàâ ñïîìåí îò ìîÿæèâîò ñà âå÷åðèòå, êîèòî ïðåêàðàõ ñ ìî-èòå ðîäèòåëè, áàáà è äÿäî ìè. Òå èìàëèíàâèêà âúçðàñòíè äà ñå ñúáèðàò ñ òåõíèïðèÿòåëè, êîèòî çà ìåí áèëè ñúùî äÿäîâ-öè è áàáè. Ïðåä íàøàòà êúùà èìàëî îã-ðîìíà ïîëÿíà, íà êîÿòî ñå å êëàäÿëî îãúí,ïîíÿêîãà ñå å ïåêëî íåùî, èëè ïúê âàðè ñå,è ïîä çâåçäíîòî íåáå ñòàðèòå õîðà ñàðàçêàçâàëè ñëó÷êè è äåéíîñòè îò ìèíàëî-òî ñè, íÿêîè äåéñòâèòåëíè, äðóãè èçìèñ-ëåíè, òðåòè èíòåðåñíè è ñìåøíè. Ìàëêîïðèìèòèâíè, íî íàèñòèíà ìíîãî èíòåðå-ñíè íåùà. Òîâà å åäèí îò íàé-ïðåêðàñíè-òå ñïîìåíè îò ìîÿ æèâîò. Æàëêî, ÷å ñå-ãà íå ìîæå äà ñå âðúùàìå êúì òåçè äíè,íî òðÿáâà äà ñå æèâåå, â ñôåðàòà íà öè-âèëèçàöèÿòà. Íî íàøåòî ìèíàëî å è íà-øåòî áúäåùå, íå òðÿáâà äà ãî çàáðàâÿ-ìå, íàøèòå êîðåíè ñà íàøåòî íàñòîÿùå.

/Ñèëâèÿ, 1962, Ìîíòàíà, Òîëåðàíò-íîñò..../

Çàùî ñà ðàçëè÷íè åçèöèòå íà ðîäè-òåëèòå ù?

Êîè ñà ù íàé-õóáàâèòå ñïîìåíè? Êàêâî å îãúíÿò çà ðîìèòå? Êàê ñà æèâååëè ðîìèòå íîìàäè? Íàðèñóâàéòå ïî ãðóïè ìîìåíòè îò

âñåêèäíåâèåòî íà ïúòóâàùèòå ðîìè âìèíàëîòî, êàêòî ñè ãè ïðåäñòàâÿòå.

Êîè ñà ðå÷åâèòå ïðàêòèêè, êîèòîäîìèíèðàëè ïðè íîìàäèòå, è çàùî?

Ïðîâåäåòå ãðóïîâàáåñåäà íà òåìà: Êàê-âè äðóãè åçèöè, îñ-âåí ðîìñêèÿ, ãîâî-ðÿò ðîìèòå â Áúëãà-ðèÿ è çàùî?

Çà êîè ðîìñêè ñåìåéñòâà ñå îòíàñÿñëåäâàùèÿò òåêñò. Äèñêóòèðàéòå ïîâúïðîñèòå ñëåä íåãî.

Äåöàòà íå ñà ïîòåíöèàëíè ñúáåñåä-íèöè íà âúçðàñòíèòå. Ìàéêè è áëèçêèòåíå ðàçãîâàðÿò ìíîãî ñ òÿõ, íå èçïîëçâàòïñåâäî-äåòñêè åçèê, äåöàòà íÿìàò ñâîèñòàè, êúäåòî äà ñå îòäåëÿò, êàòî èìàãîñòè. Òå ñà ñâèäåòåëè íà îáùóâàíåòî íàâúçðàñòíèòå, íî íå âçåìàò ó÷àñòèå â íå-ãî. Îáùóâàò ïðåäèìíî ñ âðúñòíèöèòå ñèïî âðåìå íà âñåêèäíåâíèòå èãðè, ïîâå÷å-òî ñâúðçàíè ñ äâèæåíèÿ è ïî-ìàëêî ñúññëîâåñåí êîíòàêò. Íÿìàò èãðà÷êè è êàð-òèíêè ïî ñòåíàòà. ×åòåíåòî ñå îêóðà-æàâà îò åâàíãåëèñòêàòà öúðêâà, íî åñâúðçàíî ñ åâàíãåëèÿòà è ïñàëìèòå ïî âðå-ìå íà ñëóæáàòà. Íî è òàì àêöåíòúò åâúðõó íàèçóñòÿâàíåòî íà òåêñòîâåòå èïåñíèòå. Íå ñå ðàçäàâàò ïèñìåíè íàïúò-ñòâèÿ. Ïî-êúñíî â ó÷èëèùå äåöàòà ïîïà-äàò â êîìóíèêàòèâåí ñòèë, êúäåòî íå ñàâîäåùè ñëóøàíåòî è ãîâîðåíåòî, à ÷åòå-íåòî è ïèñàíåòî. È òåõíèÿò êîìóíèêàòè-âåí ñòèë ñòàâà ïðåãðàäà çà îáó÷åíèåòîèì.

/Ïàøîâà, Àí. Èñòîðè÷åñêè ïðîìåíè.../

Êàêâè ñà ñïåöèôèêèòå â îáùóâà-íåòî ìåæäó âúçðàñòíè è äåöà â ïàòðè-àðõàëíèòå ñåìåéñòâà?

Èãðàëè ëè ñà äåöàòà, êîãàòî íå ñàèìàëè èãðà÷êè, è êàê?

Çàïèøåòå åçèêîâèòåèãðè, íà êîèòî ñà èãðà-ëè íàé-âúçðàñòíèòå õî-ðà âúâ âàøàòà ìàõàëà áðîèëêè, ñêîðîïîãî-âîðêè, ðå÷èòàòèâè, çà-ëúãàëêè, ïèëåøêè ãî-

âîð è ìíîãî äðóãè. Êîìåíòèðàéòå ãè ïðèñëåäâàùîòî çàíèìàíèå.