ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Κοινωνική γεωγραφία και η κοινωνικο-χωρική διαλεκτική

Βασικά ζητήματα που συζητούνται στο κεφάλαιο αυτό

Γιατί οι γεωγράφοι ενδιαφέρονται για τις δομές των πόλων;

Ποια είναι η ειδική εισφορά που μπορούν να έχουν οι γεωγράφοι στην κατανόηση των δομών αυτών;

Με ποιους τρόπους οι δομές των πόλεων αντανακλούν οικονομικές, δημογραφικές, πολιτισμικές και πολιτικές μεταβολές;

Γιατί οι πληθυσμοί των πόλεων διαχωρίζονται με βάση τη φυλή και την κοινωνική τάξη διαμορφώνοντας διακριτές γειτονιές; Ποιες είναι οι διαδικασίες που ευθύνονται για αυτό το διαχωρισμό; Υπάρχουν άλλα κριτήρια με βάση τα οποία άτομα και νοικοκυριά αποστασιοποιούνται φυσικά μέσα στην πόλη; Σε ποιο βαθμό η εδαφική περιοχή επηρεάζει τη λειτουργία των τοπικών κοινωνικών συστημάτων; Πώς η περιοχή κατοικίας ενός ατόμου επηρεάζει τη συμπεριφορά του/της; Πώς επιλέγουν οι άνθρωποι πού να κατοικήσουν και ποιοι είναι οι περιορισμοί στις επιλογές τους; Ποιες ομάδες, εάν υπάρχουν, μπορούν να επιδράσουν στη ‘γεωγραφία’ της πόλης, και προς όφελος τίνος; Αυτά είναι μερικά από τα βασικά ζητήματα που εξετάζουμε σε αυτό το βιβλίο.

Όπως δέχονται πλέον πολλοί συγγραφείς, η απάντηση στα περισσότερα από τα ερωτήματα αυτά βρίσκεται σε τελική ανάλυση στο ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης. Οι πόλεις μπορούν να κατανοηθούν μόνο σε σχέση με την ιστορική, πολιτισμική και οικονομική της μήτρα. Συνεπώς, η σωστή κατανόηση οποιασδήποτε πόλης απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση, όποιο και αν είναι το ειδικό επίκεντρο της προσοχής. Στην πόλη το κάθε τι συνδέεται με όλα τα υπόλοιπα και οι αδυναμίες της κάθε επιστημονικής ειδικότητας πρέπει να αντισταθμιστούν από τα δυνατά σημεία των άλλων. Στο πλαίσιο της γεωγραφίας συνολικά, υπάρχουν αρκετές διαφορετικές γνωσιολογικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Τέσσερις βασικές προσεγγίσεις μπορούν να εντοπιστούν στην πρόσφατη βιβλιογραφία της αστικής γεωγραφίας.

1.1 Διαφορετικές προσεγγίσεις στο χώρο της γεωγραφίας

Η Ποσοτική Προσέγγιση

Πρώτη είναι η ποσοτική προσέγγιση [quantitative approach] που επιχειρεί να περιγράψει τις γεωγραφικές δομές των πόλεων χρησιμοποιώντας στατιστικά δεδομένα τα οποία παρουσιάζει υπό μορφή χαρτών, γραφημάτων, πινάκων και μαθηματικών εξισώσεων. Σημαντική πηγή έμπνευσης για την προσέγγιση αυτή αποτέλεσαν τα νεοκλασικά οικονομικά [neoclassical economics] και η λειτουργιστική κοινωνιολογία [functionalist sociology]. Οι προσεγγίσεις αυτές στοχεύουν στην ‘επιστημονικότητα’, παρέχοντας περιγραφές των πόλεων με τρόπο που οι αξίες και οι στάσεις του παρατηρητή να μην επηρεάζουν την ανάλυση. Η απόπειρα να διαχωριστεί ο παρατηρητής από το αντικείμενο της παρατήρησης ονομάζεται συχνά Καρτεσιανή προσέγγιση [Cartesian approach], έχντας πάρει το όνομά της από το φιλόσοφο Καρτέσιο (Descartes). Ωστόσο, πολλοί έχουν αμφισβητήσει κατά πόσον μια τέτοια ουδετερότητα είναι δυνατή. Η φεμινίστρια θεωρητικός της γνωσιολογίας Donna Haraway (1991) υποστήριξε η ποσοτική προσέγγιση αποτελεί την επιθυμία για ένα ‘θεϊκό κόλπο’ [‘god trick’] που στοχεύει να δει ‘τα πάντα από το πουθενά’. Ισχυρίζεται ότι ο στόχος αυτός είναι αδύνατος καθώς οι αξίες του ερευνητή θα αντανακλώνται οπωσδήποτε στην επιλογή των δεδομένων και των θεωρητικών πλαισίων, στις λέξεις και τις μεταφορικές έννοιες που θα χρησιμοποιήσει για να τα παρουσιάσει. Αυτή η ‘από έξω’ ανάλυση ανθρώπων και τόπων από παρατηρητές ονομαζεται, επίσης, ορισμένες φορές ‘ματιά’ [gaze] ή (αφού παραδοσιακά οι περισσότεροι αναλυτές των πόλεων ήταν άνδρες) ‘ανδρική ματιά’.

Η Συμπεριφορική Προσέγγιση

Δεύτερη είναι η λεγόμενη συμπεριφορική προσέγγιση [behavioural approach], η οποία εμφανίστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ως αντίδραση στις εξωπραγματικές κανονιστικές υποθέσεις [normative assumptions] (δηλαδή στις θεωρίες που αφορούν αυτό που θα έπρεπε να συμβαίνει και όχι αυτό που πραγματικά υφίσταται) των νεο-κλασικών και λειτουργιστικών περιγραφών. Η έμφαση εδώ βρίσκεται στη μελέτη των δραστηριοτήτων των ανθρώπων και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων (πού να κατοικήσουν, για παράδειγμα) μέσα στον αντιληπτό τους κόσμο. Πολλά από τα ερμηνευτικά εννοιολογικά εργαλεία προέρχονται από την κοινωνική ψυχολογία αν και η φαινομενολογία [phenomenology], με την έμφασή της στους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι αποκτούν εμπειρία του γύρο τους κόσμου, εξάσκησε επίσης σημαντική επίδραση στη συμπεριφορική έρευνα.

Η Στρουκτουραλιστική Προσέγγιση

Τρίτη είναι η προσέγγιση που είναι γενικά γνωστή ως στρουκτουραλισμός [structuralism]. Σε αντίθεση με τις ποσοτικές και συμπεριφορικές προσεγγίσεις, οι στρουκτουραλιστές είναι πολύ καχύποπτοι απέναντι στην επιφάνεια της καθημερινότητας και στις υποκειμενικές αντιδράσεις των ανθρώπων σε αυτήν και στις ερμηνείες για τον κόσμο. Αντίθετα, υποστηρίζουν ότι για να κατανοήσει κανείς την

κοινωνία χρειάζεται να ψάξει πέρα από τον προφανή εξωτερικό κόσμο και να εντοπίσει τους μηχανισμούς που βρίσκονται από κάτω. Επειδή οι μηχανισμοί αυτοί δεν μπορούν να παρατηρηθούν άμεσα, χρειάζεται να τους μελετήσει κανείς με διαδικασίες αφαιρετικού λογισμού κατασκευάζοντας θεωρίες. Η στρουκτουραλιστική προσέγγιση χρησιμοποιήθηκε αρχικά στη μελέτη ‘πρωτόγονων’ κοινωνιών. Παρά την ποικιλία των πολιτισμικών μορφωμάτων που συναντάμε ανά τον κόσμο, υποστηρίχθηκε ότι υφίστανται υποκείμενες οικουμενικές πολιτισμικές δομές που διέπουν συνολικά την ανθρώπινη συμπεριφορά (όπως οι απαγορεύσεις της αιμομικτικών σχέσεων). Ωστόσο, οι περισσότεροι γεωγράφοι συνέδεσαν τις στρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις με Μαρξιανές [Marxian] οπτικές, και λιγότερο με την ανθρωπολογία. Οι τελευταίες επιχειρούν να επικαιροποιήσουν τις ιδέες που ο Καρλ Μαρξ διατύπωσε στο πλαίσιο της βιομηχανικής πόλης του 19ου αιώνα (ορισμένες φορές χαρακτηριζόμενες ως κλασικός Μαρξισμός [classical Marxism]) υπό το φως των εξελίξεων του 20ου αιώνα. Αυτές οι επικαιροποιημένες Μαρξιανές θεωρίες αναφέρονται, επίσης ορισμένες φορές, ως νεο-Μαρξιστικές [neo-Marxist approaches] προσεγγίσεις.

Ο Μαρξ υποστήριζε ότι ο βασικός υποκείμενος μηχανισμός σε μια καπιταλιστική κοινωνία ήταν η πάλη μεταξύ δύο σημαντικών τάξεων για το ζήτημα της αξίας: πρώτον, της τάξης που απαρτίζαν οι κάτοχοι κεφαλαίου και, δεύτερον, της τάξης των εργατών που δεν είχαν πολλά περισσότερα από την εργατική τους δύναμη. Βεβαίως πολλά έχουν αλλάξει από το 19ο αιώνα κατά τον οποίο έγραφε ο Μαρξ. Ειδικότερα, τόσο η ταξική δομή όσο και ο ρόλος του κράτους έχουν γίνει πολύ πιο πολύπλοκα. Ωστόσο, στη ρίζα τους οι Μαρξιανές οπτικές επιχειρούν να συσχετίσουν τις σύγχρονες κοινωνικές εξελίξεις με την πάλη των τάξεων για το ζήτημα της αξίας. Έτσι, οι στρουκτουραλιστικές προσεγγίσεις τονίζουν τους περιορισμούς που επιβάλλονται στη συμπεριφορά των ατόμων από την οργάνωση της κοινωνίας ως σύνολο και από τις δραστηριότητες εξουσιαστικών ομάδων και θεσμών στο εσωτερικό της. Στο ευρύτερο πεδίο, η προσέγγιση αυτή αναζητεί στην πολιτική επιστήμη τα ερμηνευτικά της εννοιολογικά εργαλεία, επικεντρώνοντας στην ιδέα της εξουσίας και της πάλης ως των βασικών προσδιοριστικών παραγόντων για τις επιλογές χωροθέτησης και την κατανομή πόρων.

Οι Μαρξιστικές προσεγγίσεις τείνουν να υποτιμούν τη σημασία των υποκειμενικών ερμηνειών των ατόμων (οι οποίες αναφέρονται ορισμένες φορές ‘εσφαλμένη συνείδηση’). Όμως, οι κριτικοί υποστηρίζουν ότι, υποβαθμίζοντας τις αντιλήψεις των ανθρώπων, παραγνωρίζουν το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές περισσότερες αντιθέσεις στην κοινωνία από εκείνες που αναφέρονται στην τάξη, οι αυτές που αφορούν το φύλο, την εθνότητα, την ηλικία, τη σεξουαλικότητα, τη θρησκεία, την αναπηρία, την υπηκοότητα, την πολιτική ένταξη, τη χωροθέτηση ή τη γειτονιά κοκ. Υπάρχει αυξανόμενη αναγνώριση των πολλών και διαφορετικών συμφερόντων μέσα στην πόλη, των πολλών και διαφορετικών ‘φωνών’ και των διαφορετικών θεωριών που μπορούν να εκπροσωπήσουν αυτά τα συμφέροντα.

Έχει συχνά υποστηριχθεί από κριτικούς ότι οι Μαρξιανές θεωρίες έχουν επίσης περιορισμένη αίσθηση του δρώντος υποκειμένου [human agency] (δηλαδή, της δυνατότητας των ανθρώπων να κάνουν επιλογές και να προχωρούν σε δράσεις που επηρεάζουν τη μοίρα τους). Υποστηρίζεται ότι στο πλαίσιο της Μαρξιανής θεωρίας οι άνθρωποι παρουσιάζονται συχνά ως δύσμοιρα όντα που άγονται και φέρονται από ευρύτερες οικονομικές δυνάμεις απέναντι στις οποίες είναι ανίσχυροι. Ωστόσο, είναι

αναμφίβολο ότι πολλοί άνθρωποι είναι σχετικώς απροστάτευτοι απέναντι στην οικονομική αναδιάρθρωση. Επιπλέον, είναι σημαντικό να θυμάται κανείς ότι οι Μαρξιανές θεωρίες είναι ποικίλου χαρακτήρα και ότι πολλοί διανοητές έχουν προσπαθήσει να υπερβούν αυτούς τους περιορισμούς τα τελευταία χρόνια. Όπως θα δούμε αργότερα στο βιβλίο αυτό, οι βασικές αρχές της στρουκτουραλιστικής σκέψης μας παρέχουν δυνατά εργαλεία για την κατανόηση των σύγχρονων κοινωνικών αλλαγών (βλέπε, επίσης, το Πλαίσιο 1.1 για τον David Harvey – βασικό εκφραστή των Μαρξιανών προσεγγίσεων στην ανθρώπινη γεωγραφία).

Μετα-στρουκτουραλιστικές Προσεγγίσεις

Οι μετα-στροκτουραλιστικές προσεγγίσεις αντιτίθενται σθεναρά στην ιδέα ότι ο κόσμος μπορεί να ερμηνευθεί από κάποια μοναδική, αφανή, υποκείμενη δομή, όπως η ταξική πάλη. Αντίθετα, υποστηρίζεται ότι είναι πολλές, μεταβαλλόμενες και ασταθείς οι διαστάσεις της ανισότητας στην κοινωνία. Επιπλέον, υποστηρίζεται ότι οι ανισότητες αυτές αντανακλώνται σε ποικίλες μορφές αναπαράστασης όπως η γλώσσα, οι επιστημονικές θεωρίες, η διαφήμιση, η λαϊκή μουσική και τα αστικά τοπία. Όλες αυτές οι μορφές αναπαράστασης εμπεριέχουν σειρές κοινών νοημάτων – τα οποία ονομάζονται λόγοι [discourses]. Αυτό σημαίνει ότι οι λέξεις και οι ιδέες που χρησιμοποιούμε για να αναπαραστήσουμε τον κόσμο δεν αποτελούν ένα καθρέφτη όπου αντανακλάται μια εξωτερική πραγματικότητα (μιμητική προσέγγιση [mimetic approach]). Αντίθετα, αυτές οι λέξεις διαμορφώνουν και δημιουργούν τον κόσμο μέσω των υποκείμενων υποθέσεων και των λόγων που ενσωματώνουν. Ο μεταστρουκτουραλισμός ισχυρίζεται, συνεπώς, ότι δεν υπάρχει απλή και μη αποσταγμένη εμπειρία – όλες οι εμπειρίες μας φιλτράρονται από ειδικά σύνολα πολιτισμικών αξιών. Αυτό σημαίνει ότι η μέθοδος με την οποία αναπαριστούμε την πραγματικότητα είναι τόσο σημαντική όσο και η ίδια η υποκείμενη πραγματικότητα.

Είναι σαφές, συνεπώς, ότι οι λέξεις δεν είναι ουδέτερες αλλά εμπεριέχουν σημαντικές υποκείμενες υποθέσεις και νοήματα. Αυτό σημαίνει ότι είναι κρίσιμη, για την κατανόηση των λόγων [discourses] που συγκροτούν νοηματικά τη γλώσσα, η ανάλυση της κουλτούρας [culture]. Η επίδραση της μετα-στρουκτουραλιστικής σκέψης στην κοινωνική γεωγραφία της πόλης υπήρξε σημαντική, με αποτέλεσμα το επιστημονικό αυτό πεδίο να πάρει μια ξεκάθαρη ‘πολιτισμική στροφή’ [‘cultural turn’]. Αυτό, πρέπει να τονιστεί, δεν αποτελεί στροφή προς την παραδοσιακή έννοια της κουλτούρας στο χώρο της πολιτισμικής γεωγραφίας (που ορισμένες φορές ονομάζεται ‘υπεροργανική’ [‘superorganic’] οπτική, βλέπε Duncan, 1980), αλλά προς την ανθρωπολογική έννοια των πολιτισμών ως συστημάτων που διέπονται από κοινά νοήματα.

Η Μελέτη της Αστικής Κοινωνικής Γεωγραφίας

Οι επιπτώσεις αυτών των διαφορετικών προοπτικών θα αναδειχθούν με μεγαλύτερη λεπτομέρεια σε διάφορα τμήματα καθόλο το μήκος του βιβλίου. Ωστόσο, για την ώρα

πρέπει να σημειώσουμε ότι οι πόλεις δεν είναι απλώς φυσικές δομές –είναι επίσης προϊόντα της ανθρώπινης φαντασίας. Ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιούμε αυτά τα εικονικά σχήματα για να συγκροτήσουμε θεάσεις περιοχών και των ανθρώπων που περιλαμβάνουν μπορεί να ονομασθεί φαντασιακές γεωγραφίες [imaginative (or imagined) geographies]. Ο πληθυντικός γεωγραφίες χρησιμοποιείται συνήθως για να υποδηλώσει το γεγονός ότι διαφορετικοί άνθρωποι έχουν πολύ διαφορετική αντίληψη των γεωγραφικών περιοχών και, βεβαίως, και οι δικές μας θεάσεις αυτών των χώρων μπορεί να αλλάξουν με τον καιρό. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρχει μία αστική κοινωνική γεωγραφία. Το κρίσιμο σημείο είναι ότι αυτές οι φαντασιακές γεωγραφίες μορφοποιούν τις φυσικές δομές των πόλεων και τους τρόπους με τους οποίους μορφοποιούμαστε, με τη σειρά μας, από αυτές τις δομές.

Για παράδειγμα, μέσα σε κείμενα για τις πόλεις, το προάστιο παρουσιάζεται συχνά ως η κοινωνικά ομοιογενής, σχετικώς ασφαλής και κυριαρχούμενη από τις γυναίκες οικιακή και ιδιωτική σφαίρα. Σε έντονη αντίθεση, το κέντρο της πόλης έχει παρουσιαστεί ως ο κοινωνικά ετερογενής, ανδροκρατούμενος, σχετικώς επικίνδυνος δημόσιος χώρος. Όπως θα περιγραφεί σε επόμενα κεφάλαια, υπάρχει αναμφισβήτητα μεγάλη δόση αλήθειας σε αυτούς τους χαρακτηρισμούς. Ωστόσο, αυξημένος αριθμός ερευνών τονίζει τους περιορισμούς και τις απλουστεύσεις των διαχωρισμών ιδιωτικό/δημόσιο, ανδρικό/γυναικείο (Bondi, 1998a; Dowling, 1998). Παρόλα αυτά, αυτές οι ιδέες ή στερεότυπα έχουν συγκροτήσει μια ισχυρή ιδεολογία (δηλαδή ένα κυρίαρχο σύνολο ιδεών) που έχει επιδράσει στον αστικό προγραμματισμό και σχεδιασμό. Όπως θα δούμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια στο κεφάλαιο 3, τα υλικά αντικείμενα της πόλης αντανακλούν, κατά συνέπεια, τις πολιτισμικές μας αξίες και ταυτόχρονα συμβάλλουν στη διαμόρφωσή τους.

Κεντρικό στοιχείο αυτής της φαντασιακής θέασης των πόλεων αποτελεί η χρήση διαφόρων μεταφορικών εννοιών (βλέπε Πινακα 1.1). Η μεταφορά είναι ένας τρόπος να περιγραφεί ένα πράγμα συμβολικά κάνοντας αναφορά σε ένα άλλο που δεν είναι κυριολεκτικά κατάλληλο (όπως στον όρο αστική ζούγκλα). Πολλές από τις έννοιες έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγραφούν, αναλυθούν και κατανοηθούν οι πόλεις έχουν αρνητική χροιά, αναδεικνύοντας τις αντι-αστικές διαθέσεις που υφέρπουν σε μεγάλο τμήμα της Δυτικής σκέψης όσον αφορά τις πόλεις. Ωστόσο, ο αμφίσημος ρόλος των αστικών περιοχών αναδεικνύεται και από εκείνες τις μεταφορικές έννοιες που παρουσιάζουν τις πόλεις ως τόπους συναρπαστικούς, τόπους απελευθέρωσης και διαφωτισμού (η πόλη ως ‘θεματικό πάρκο’, ‘θέατρο’ ή ‘χωνευτήρι’ [‘melting pot’]). Αυτή η πολυπλοκότητα φαίνεται σε περιγραφές γκέτο στα κέντρα των πόλεων που κατοικούν εθνοτικές μειονότητες: από τη μια πλευρά παρουσιάζονται συχνά ως περιοχές σε υποβάθμιση που μαστίζονται από την εγκληματικότητα, αλλά από την άλλη παρουσιάζονται επίσης συχνά ως χώροι πολιτισμικής αναγέννησης. Αυτό σημαίνει ότι οι μεταφορικές έννοιες δεν χρησιμοποιούνται μόνο ποιητική αδεία. Χρησιμοποιούνται για την κατανόηση των πόλεων και μπορεί να νομιμοποιούν διαφορετικές προσεγγίσεις των αστικών πολιτικών.

Με τα παραπάνω συνδέεται ένα ακόμη κρίσιμο σημείο – οι μεταφορές, οι θεωρίες, τα εννοιολογικά εργαλεία και οι τρόποι αναπαράστασης που χρησιμοποιούμε για να αναλύσουμε τις πόλεις δεν μπορούν να θεωρηθούν ουδέτερα, αντικειμενικά και απαλλαγμένα αξιολογικών παρακολουθημάτων. Αντίθετα, τείνουν να εκπροσωπούν

συγκεκριμένες θεωρητικές εκδοχές και (κοινωνικές) ομάδες συμφερόντων. Τα συμφέροντα αυτά δεν είναι πάντοτε προφανή. Αυτό που μοιάζει να αποτελεί μια ουδέτερη θεώρηση που αναδεικνύει τις ανισότητες σε μια πόλη ως φυσικό, και αναπόφευκτο, αποτέλεσμα μπορεί να εξυπηρετήσει τη διατήρηση των υπαρχουσών κοινωνικών συνθηκών. Για παράδειγμα, ελάχιστες μελέτες άσκησαν μεγαλύτερη επιρροή για την Αστική Κοινωνιολογία από εκείνες της Σχολής του Σικάγου (βλέπε Κεφάλαιο 7), οι θεωρητικοί της οποίας χρησιμοποιούσαν μια βιολογική μεταφορά. Αν και κατόρθωσαν να παράγουν μια ‘επιστημονική’ θέαση της πόλης, η επιλογή της μεταφοράς που χρησιμοποίησαν βοήθησε στο να εκλαμβάνεται η υπάρχουσα κοινωνική τάξη πραγμάτων ως φυσική και αναπόφευκτη (Sibley, 1995).

Συνεπώς, όλες οι ιδέες, οι θεωρίες και οι ισχυρισμοί όσον αφορά τη γνώση πρέπει να αντιμετωπίζονται κριτικά. Οι ιδέες και θεωρίες που περιγράφονται σε αυτό το βιβλίο αντιπροσωπεύουν τις καλύτερες προσπάθειες πολυάριθμων ιδιαίτερα παρατηρητικών, ενημερωμένων και έξυπνων ανθρώπων να κατανοήσουν τον σύνθετο κόσμο που τους περιβάλλει. Ωστόσο, μέχρι αρκετά πρόσφατα, το μεγαλύτερο μέρος της αστικής γεωγραφίας, ακόμη και όταν επικεντρωνόταν στους φτωχούς και τους περιθωριοποιημένους, έχει παραχθεί από λευκούς, μεσοαστούς, αρτιμελείς, κυρίως ετεροφυλόφιλους (ή τουλάχιστον όχι ρητά ομοφυλόφιλους) άνδρες. Αυτό έχει οπωσδήποτε επηρεάσει τόσο το τι έχει μελετηθεί όσο και τον τρόπο με τον οποίο μελετήθηκε. Για παράδειγμα, μέχρι πρόσφατα, ζητήματα όπως η φροντίδα των παιδιών στην πόλη είχαν παραμεληθεί, ενώ οι οπτικές των γυναικών, των ομοφυλοφίλων ανθρών και των λεσβιών καθώς και των ατόμων με αναπηρία είχαν επίσης αγνοηθεί. Ευτυχώς, αυτές οι παραλήψεις ανασκευάζονται, όπως θα δείξει και μέρος της νέας βιβλιογραφίας που παρουσιάζεται σε αυτό το βιβλίο.

Πλαίσιο 1.1

Βασικοί διανοητές στο χώρο της αστικής κοινωνικής γεωγραφίας – David Harvey

Η σταδιοδρομία του David Harvey καταδεικνύει τις τεράστιες αλλαγές που παρουσιάζει η γεωγραφική μεθοδολογία από τη δεκαετία του 1970. Είναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς κάποιον που είχε μεγαλύτερη επίδραση στην ανθρώπινη γεωγραφία σε όλο αυτό το διάστημα.

Ο Harvey ξεκίνησε τη σταδιοδρομία του στο τέλος της δεκαετίας του 1960 ως υποστηρικτής της ‘επιστημονικής’ προσέγγισης, του θετικισμού και των ποσοτικών μεθόδων, και παρήγαγε μια σημαντική απολογία αυτών των προσεγγίσεων στο βιβλίο του Explanation in Geography (1969) [Η ερμηνεία στη γεωγραφία]. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 1970 άρχισε να αισθάνεται ότι οι γεωγράφοι δεν έδιναν επαρκή προσοχή στα πολλά κοινωνικά ζητήματα που αναδεικνύονταν σε εκείνους τους ταραγμένους καιρούς. Το επόμενο βασικό του κείμενο, Social Justice and the City (1973) [Κοινωνική δικαιοσύνη και πόλη], δείχνει την μετατόπισή του από φιλελεύθερες θέσεις (το πρώτο μισό του βιβλίου χρησιμοποιεί καθιερωμένες προσεγγίσεις κοινωνικής επιστήμης για την ανάλυση προβλημάτων) προς μια Μαρξιανή προσέγγιση (επικαιροποίηση του κλασικού Μαρξισμού για την ερμηνεία των πρόσφατων μεταβολών). Οι πόλεις μοιάζει να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη μεταστροφή αυτή του Harvey. Η μετακίνησή του το 1969 από το Πανεπιστήμιο του Bristol στη Βρετανία στο

Πανεπιστήμιο Johns Hopkins της Βαλτιμόρης τον έκαναν να συνειδητοποιήσει τη μεγάλη κλίμακα της ενδημικής φτώχειας στις πόλεις των ΗΠΑ, οι οποίες υπέφεραν από εξαιρετικά σημαντικές απώλειες θέσεων εργασίας την εποχή εκείνη.

Ο David Harvey εξακολούθησε να υποστηρίζει σθεναρά τις Μαρξιανές ερμηνείες όσον αφορά τις μεταβολές στις πόλεις, αντιστεκόμενος στην ευρεία υιοθέτηση μετα-στρουκτουραλιστικών προσεγγίσεων. Οι σχετικές θέσεις του καταγράφονται σε ένα από τα εγχειρίδια κοινωνικής επιστήμης με τις μεγαλύτερες πωλήσεις των τελευταίων ετών The Condition of Postmodernity (1989b) [Η συνθήκη της μετα-νεωτερικότητας]. Η δουλειά του Harvey έγινε αντικείμενο κριτικής για την επικέντρωσή της στις ταξικής υφής οικονομικές πηγές των κοινωνικών συγκρούσεων και την παραγνώριση άλλων πηγών ανισότητας, όπως το φύλο, η εθνότητα και η σεξουαλικότητα (Deutsche, 1991). Ο Harvey (1996) υποστηρίζει ότι ενώ υπάρχουν πολλές πηγές κοινωνικής ‘διαφοράς’, κατά βάθος όλες συνδέονται με οικονομικές διαδικασίες που οδηγούν στην εκμετάλλευση.

Βασικές έννοιες που σχετίζονται με τον David Harvey (βλέπε γλωσσάρι)

Φετιχισμός του εμπορεύματος, νέο-Μαρξισμός, χωρική ακινητοποίηση [‘spatial fix’], δομημένη συνοχή, χωρο-χρονική συμπίεση, αστική επιχειρηματικότητα [urban entrepreneurialism]

Επιπλέον βιβλιογραφία

Castree, N. (2004) David Harvey, in P. Hubbard, R. Kitchin and G. Valentine (eds) Key Thinkers on Space and Place Sage, London

Deutche, R. (1991) Boy’s town Environment and Planning D: Society and Space, 9, 5-30

Harvey, D. (1996) Justice, Nature and the Geography of Difference Blackwell, Oxford

Συνδέσεις με άλλα κεφάλαια

Κεφάλαιο 2: Ο Μαρξ και η βιομηχανική πόλη, Φορντισμός και βιομηχανική πόλη, Νέο-Φορντισμός

Κεφάλαιο 5: Στρουκτουραλιστικές ερμηνείες της πολιτικής οικονομίας των σύγχρονων πόλεων, Το τοπικό κράτος και η κοινωνικο-χωρική διαλεκτική, Το ζήτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης στην πόλη

Κεφάλαιο 6: Η κατασκευή του τόπου μέσω χωρικών πρακτικών, Πλαίσιο 9.3 Henri Lefebvre

Κεφάλαιο 10: Αλλοτρίωση, Στρουκτουραλιστική θεωρία

Κεφάλαιο 13: Αστική μεταβολή και σύγκρουση, οι αθροιστικές επιπτώσεις αθροιστικών σχημάτων

Πίνακας 1.1 Μεταφορικές έννοιες που χρησιμοποιούνται συχνά στην περιγραφή και ανάλυση πόλεων

Μεταφορά Συνδηλώσεις/Παραδείγματα

Αρένα Τόπος ανταγωνισμού διαφορετικών ομάδων συμφερόντων

Βαβέλ Κακοφωνία παράταιρων φωνών που δεν επικοινωνούν (από το βιβλικό πύργο)

Βαβυλώνα Τόπος χλιδής και αφθονίας, αλλά και παραβατικότητας, διαφθοράς και τυραννίας (από τον αρχαίο πολιτισμό της Μεσοποταμίας, αλλά με αναφορά σε περιθωριοποιημένες ομάδες που αισθάνονται αποστερημένες σε σύγχρονες πόλεις όπως το Λονδίνο)

Σώμα Ζων οργανισμός με κυκλοφορία μέσω διάφορων αρτηριών, με άκρα, έντερα και κέντρα ελέγχου (συχνά παρουσιαζόμενος ως ασθενής ή ανθυγιεινός)

Βοημία Τόπος στον οποίο οι άνθρωποι αψηφούν τις κοινωνικές συμβάσεις (ιδιαίτερα καλλιτέχνες και διανοούμενοι)

Βόθρος/υπόνομος Βρώμικος και ανθυγιεινός τόπος φυσικής και ηθικής υποβάθμισης, ανηθικότητας και διαφθοράς (συχνά χρησιμοποιούμενο για την περιγραφή πόλεων του 19ου αιώνα)

Κύκλωμα/Ροή Τόπος όπου κυκλοφορούν και επανακυκλοφορούν χρήμα, άνθρωποι, αγαθά, υπηρεσίες και ιδέες

Ιστός Τόπος με πολλά συνυφασμένα στοιχεία (που μπορεί να σκισθεί και να κομματιαστεί)

Φόρουμ Δημοκρατικός χώρος όπου οι άνθρωποι μπορούν να εκφράσουν πολλές διαφορετικές απόψεις

Σπαράγματα Διαφορετικές, άτακτα χωροθετημένες και ασυνεχείς χωρικές ενότητες (όπως στις ‘μεταμοντέρνες’ πόλεις

Γαλαξίας Ευρέως διάσπαρτο σύνολο ποικίλων στοιχείων (όπως στις μεγάλες πόλεις με ευρεία προαστιακή επέκταση)

Παιχνίδι Τόπος όπου η οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη μοιάζει με λοταρία, καζίνο ή παιχνίδι Μονόπολης.

Κόλαση Εφιαλτικός τόπος τιμωρίας (όπως οι σκοτεινοί σατανικοί μύλοι του βιομηχανικού καπιταλισμού κατά το 19ο αιώνα)

Ιερουσαλήμ Δυνητικά ουτοπικός τόπος σωτηρίας

Ζούγκλα Απειλητικός και επικίνδυνος τόπος όπου οι άπειροι και οι απρόσεκτοι μπορεί να μην επιβιώσουν

Λαβύρινθος Τόπος που προκαλεί σύγχυση και από όπου δεν υπάρχει διαφυγή

Μηχανή/Σύστημα Σύνολο διασυνδεδεμένων μερών που μπορεί να αναλυθεί και να ελεγχθεί (όπως στα μοντέλα ολικού σχεδιασμού, στην ταινία Metropolis του Fritz Lang και στην αρχιτεκτονική του Le Corbusier)

Αγορά/Παζάρι Τόπος όπου ανταλλάσσονται αγαθά και υπηρεσίες, συχνά εξωτικού χαρακτήρα

Χωνευτήρι Δημιουργικός τόπος όπου διαφορετικές εθνοτικές ομάδες αναμιγνύονται παράγοντας νέα πολιτισμικά σχήματα

Μωσαϊκό/Κουρελού Διαφοροποιημένο σύνολο περιοχών κατοικίας και χρήσεων γης με διακριτά σχήματα (αντίθετο με τα σπαράγματα)

Δίκτυο Σύνδεση πολλών επικαλυπτόμενων ιστών κοινωνικής και οικονομικής διάδρασης

Εφιάλτης Ανησυχητικός συνδυασμός σχεδόν σουρεαλιστικών εικόνων και εμπειριών

Οργανισμός Ζωντανό σύστημα με ιεραρχία κυττάρων

Κείμενο Μείγμα τοπίων και εικόνων που μπορούν να ‘αναγνωσθούν’ όπως ένα βιβλίο για την εξαγωγή πολιτισμικού νοήματος

Θέατρο Πόλη με ποικιλία σκηνών και σκηνογραφιών όπου οι άνθρωποι παίζουν διαφορετικούς ρόλους

Θεματικό πάρκο Τόπος φαντασιακός, θεαματικός και συναρπαστικός

Αστικό χωριό Τόπος πολλών μικρών κοινοτήτων όπου οι άνθρωποι έχουν στενές προσωπικές σχέσεις

1.2 Η κοινωνικοχωρική διαλεκτικήΟι αστικοί χώροι δημιουργούνται από ανθρώπους και αντλούν το χαρακτήρα τους από τους ανθρώπους που τους κατοικούν. Καθώς οι άνθρωποι ζουν και εργάζονται σε αστικούς χώρους, σταδιακά επιβάλλονται στο περιβάλλον τους, τροποποιώντας και προσαρμόζοντάς το, όσο καλύτερα μπορούν, ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες τους και να εκφράζει τις αξίες τους. Ωστόσο, ταυτόχρονα, οι ίδιοι οι άνθρωποι σταδιακά προσαρμόζονται τόσο στο φυσικό περιβάλλον όσο και στους ανθρώπους γύρω τους. Υπάρχει, συνεπώς, μια συνεχής διαδικασία διπλής κατεύθυνσης, μια κοινωνικο-χωρική διαλεκτική [sociospatial dialectic] (Soja, 1980), στο πλαίσιο της οποίας δημιουργούν και αναπροσαρμόζουν τους αστικούς χώρους ενώ, ταυτόχρονα, επηρεάζονται με διάφορους τρόπους από τους χώρους στους οποίους ζουν και εργάζονται. Γειτονιές και κοινότητες δημιουργούνται, συντηρούνται και μεταβάλλονται. Εν τω μεταξύ, οι αξίες, οι στάσεις και οι συμπεριφορές των κατοίκων τους δεν μπορούν να μην επηρεάζονται από τον περίγυρό τους και από τις αξίες, τις στάσεις και τις συμπεριφορές των ανθρώπων που τους περιβάλλουν. Ταυτόχρονα, η διαρκής διαδικασία αστικοποίησης δημιουργεί ένα πλαίσιο μεταβολής όπου οικονομικές, δημογραφικές, κοινωνικές και πολιτισμικές δυνάμεις

αλληλεπιδρούν συνεχώς με τους αστικούς αυτούς χώρους (Knox, 1994). Σύμφωνα με τους Dear & Wolch (1989) μπορούμε να εντοπίσουμε τρεις βασικές όψεις της κοινωνικο-χωρικής διαλεκτικής:

Διαδικασίες στο πλαίσιο των οποίων οι κοινωνικές σχέσεις συγκροτούνται μέσω του χώρου, όπως όταν τα χαρακτηριστικά της περιοχής επηρεάζουν τις διευθετήσεις για την εγκατάσταση.

Διαδικασίες στο πλαίσιο των οποίων οι κοινωνικές σχέσεις εμποδίζονται από το χώρο, όπως στην περίπτωση της αδράνειας που επιβάλλει η παρουσία ενός απαρχαιωμένου δομημένου χώρου ή του βαθμού στον οποίο το φυσικό περιβάλλον διευκολύνει ή εμποδίζει την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Διαδικασίες στο πλαίσιο των οποίων οι κοινωνικές σχέσεις διαμεσολαβούνται από το χώρο, όπως όταν η γενική επίδραση της ‘τριβής της απόστασης’ διευκολύνει την ανάπτυξη μεγάλης ποικιλίας κοινωνικών πρακτικών, συμπεριλαμβανομένων και των πρακτικών της καθημερινής ζωής.

Συνεπώς, ο χώρος δεν μπορεί να εκλαμβάνεται απλώς ως ένα ουδέτερο μέσο όπου εκφράζονται κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές διαδικασίες. Έχει σημασία και από μόνος του όσον αφορά τη συμβολή τόσο στα σχήματα αστικής ανάπτυξης όσο και τη φύση των σχέσεων μεταξύ διαφόρων κοινωνικών ομάδων μέσα στην πόλη. Ο χώρος και η απόσταση είναι αναμφίβολα σημαντικά ως προσδιοριστικοί παράγοντες για κοινωνικά δίκτυα, φιλίες και γάμους. Με τον ίδιο τρόπο, η εδαφική αναφορά είναι συχνά η βάση για να αναπτυχθούν διακριτά κοινωνικά περιβάλλοντα τα οποία, παράλληλα με το ενδιαφέρον που έχουν καθεαυτά, είναι σημαντικά λόγω της δυνατότητάς τους να διαμορφώνουν τις στάσεις και τις συμπεριφορές των κατοίκων τους. Η απόσταση εμφανίζεται, επίσης, ως σημαντικός προσδιοριστικός παράγων της ποιότητας ζωής σε διαφορετικά σημεία της πόλης λόγω των διαφοροποιήσεων στη φυσική προσβασιμότητα σε ευκαιρίες και υπηρεσίες όπως θέσεις εργασίας, καταστήματα, σχολεία, κλινικές, πάρκα και αθλητικά κέντρα.

Επειδή τα πλεονεκτήματα που απορρέουν από το να είναι κανείς κοντά σε αυτές τις υπηρεσίες συμβάλλει τόσο πολύ στην ευημερία, τα ζητήματα χωροθέτησης αποτελούν συχνά το επίκεντρο ταξικών συγκρούσεων μέσα στην πόλη, δίνοντας έτσι στη χωρική προσέγγιση ρόλο κλειδί όσον αφορά την ανάλυση της πολιτικής για τον αστικό χώρο. Η κατάτμηση του χώρου με τη διαμόρφωση de jure εδαφικών ορίων αντιπροσωπεύει, επίσης, ένα σημαντικό χωρικό χαρακτηριστικό που έχει άμεσο αντίκτυπο σε διάφορες σφαίρες της ζωής στην πόλη. Η θέση των δημοτικών ορίων βοηθά, για παράδειγμα, τον προσδιορισμό της οικονομικής τους κατάστασης. Τα όρια των περιοχών από τις οποίες αντλούν μαθητές τα (δημόσια) σχολεία έχουν σημαντικές επιπτώσεις στο γόητρο και την ευημερία των τοπικών κοινοτήτων και το σχήμα των εκλογικών περιφερειών είναι σημαντικό για την έκβαση των τυπικών πολιτικών αναμετρήσεων στην πόλη.

1.3 Το μακρο-γεωγραφικό πλαίσιοΤο βιβλίο αυτό αναφέρεται σε πόλεις αναπτυγμένων χωρών με ‘μεταβιομηχανικές’ [postindustrial] κοινωνίες (δηλαδή κοινωνίες όπου η βιομηχανική απασχόληση μειώνεται και αυξάνει η απασχόληση στις υπηρεσίες). Ο όρος μεταβιομηχανικές μπορεί να είναι

παραπλανητικός, αφού στις πόλεις αυτές υπάρχουν ακόμη σημαντικές μεταποιητικές βιομηχανίες. Ωστόσο, το πρόθεμα ‘μετά’ παραπέμπει στο γεγονός ότι οι πόλεις αυτές υπέστησαν ποικίλες αλλαγές που τις διαφοροποιούν από τις κλασικές βιομηχανικές πόλεις του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα. Οι κοινωνίες στις οποίες οι μεταβολές αυτές έχουν προχωρήσει περισσότερο βρίσκονται στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, όπου τα επίπεδα αστικοποίησης είναι από τα υψηλότερα στον κόσμο. Αναφορές σε πόλεις πέρα από αυτό το πλαίσιο, περιλαμβάνονται όχι για να διορθώσουν τη μερική επικέντρωση του βιβλίου, αλλά για να παρέχουν διαφορετικά ή συμπληρωματικά παραδείγματα και για να θέσουν τη συζήτηση σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (βλέπε και Πλαίσιο 1.2).

Πλαίσιο 1.2

Κεντρικά θέματα συζήτησης στην αστική κοινωνική γεωγραφία – Πώς να ομαδοποιήσει κανείς πόλεις σε διαφορετικούς τύπους εθνικών κρατών;

Το βιβλίο αυτό αφορά πόλεις που βρίσκονται στο πλαίσιο που γενικώς ονομάζεται ‘προηγμένες’, ‘βιομηχανοποιημένες’ ή αναπτυγμένες’ οικονομίες. Όπως θα δούμε αργότερα, υπάρχει μεγάλη συζήτηση όσον αφορά τους διαφορετικούς τύπους των πόλεων που μπορούν να βρεθούν στις σχετικές χώρες. Για παράδειγμα, μια πρόσφατη σημαντική συζήτηση αφορούσε τις ομοιότητες και διαφορές μεταξύ Ευρωπαϊκών και Αμερικανικών πόλεων, ενώ και οι διαφορές μεταξύ Ιαπωνικών και Δυτικών πόλεων έχουν, επίσης, τραβήξει την προσοχή. Ωστόσο, υπάρχει και σημαντική συζήτηση όσον αφορά την τυπολόγηση των πόλεων και σε άλλους τύπους χωρών. Στο πλαίσιο αυτό είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι περισσότερο από το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού ζει πλέον σε κάποια μορφή πόλης και ότι από τις 13 πόλεις με περισσότερους από 10 εκατομμύρια κατοίκους, μόνο μερικές βρίσκονται στη Δύση (Νέα Υόρκη, Λος Άντζελες, Τόκυο και Οζάκα).

Ο όρος ‘Τρίτος Κόσμος’ άρχισε να χρησιμοποιείται πριν από χρόνια για να διακρίνει τα κράτη που δεν ανήκαν ούτε στον καπιταλιστικό ‘Πρώτο Κόσμο’ που βασίζεται σε οικονομίες της αγοράς, ούτε στο ‘Δεύτερο Κόσμο’ των κεντρικού σχεδιασμού κομμουνιστικών κρατών. Υπήρξε έντονη διχογνωμία όσον αφορά τα χαρακτηριστικά των πόλεων του ‘Τρίτου Κόσμου’. Αυτές οι πόλεις παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους, αλλά διαθέτουν χαρακτηριστικά που τις διακρίνουν από εκείνες στις οποίες αναφέρεται αυτό το βιβλίο. Ιδιαίτερα αναφερόμαστε στο χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης και τον πολύ υψηλό ρυθμό αστικοποίησης σε συνδυασμό με συνθήκες διαβίωσης εξαιρετικά φτωχικές σε εκτεταμένες παραγκουπόλεις στην περιφέρεια των πόλεων.

Με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων ανανεώθηκε το ενδιαφέρον για τις ‘μεταβατικές πόλεις’, δηλαδή εκείνες που κινήθηκαν γρήγορα από τον κεντρικό σχεδιασμό προς την οικονομία της αγοράς. Αυτές οι πόλεις χαρακτηρίζονται, όλο και περισσότερο, από πολλές αστικές μορφές που συναντούμε στις αναπτυγμένες οικονομίες: μεγαλύτερη κοινωνική ανισότητα, στεγαστικός διαχωρισμός, εμπορικά κέντρα στα προάστια και ανάπτυξη του λιανικού εμπορίου στο κέντρο.

Ο όρος ‘Τρίτος Κόσμος’ έχει γίνει αντικείμενο αυξανόμενης κριτικής τα τελευταία χρόνια, με τον όρο ‘αναπτυσσόμενες οικονομίες’ να συναντά πλέον μεγαλύτερη προτίμηση. Μάλιστα, το κατά πόσον υπάρχει μια διακριτή ‘Τρίτου Κόσμου/αναπτυσσόμενης οικονομίας πόλη’ τίθεται υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Έχει υποστηριχθεί ότι τονίζοντας τα διακριτά χαρακτηριστικά των πόλεων εκτός Δυτικού κόσμου (ασχέτως χαρακτηρισμού τους ως ‘αναπτυσσόμενων’ ή ‘μεταβατικών’) μπορεί κανείς να οδηγηθεί στην παραγνώριση ανάλογων χαρακτηριστικών στις περισσότερες πόλεις του κόσμου, τα οποία αναπτύσσονται στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης.

Βασικές έννοιες που σχετίζονται με την ταξινόμηση των πόλεων (βλέπε γλωσσάρι)

Παραδειγματική πόλη, μεταβατικές πόλεις, παγκόσμιες πόλεις

Επιπλέον βιβλιογραφία

Andrusz, G.M., Harloe, M. and Szelenyi, I. (eds) (1996) Cities After Socialism: Urban and Regional Change and Conflict in Post-Socialist Societies Blackwell, Oxford

Dick, H.W. and Rimmer, P.J. (1998) Beyond the Third World city: the new urban geography of South-east Asia Urban Studies, 35, 2303-2321

Fielding, A.J. (2004) Class and space: social segregation in Japanese cities Transactions, Institute of British Geographers, 29, 64-84

Potter, R.B. and Lloyd-Evans, S. (1998) The City in the Developing World Pearson Education, Harlow

Συνδέσεις με άλλα κεφάλαια

Κεφάλαιο 2: Παγκοσμιοποίηση

Κεφάλαιο 10: Πλαίσιο 10.3 Η πρώτη και η δεύτερη φύση των πόλεων

Ωστόσο, ακόμη και στον σχετικώς περιορισμένο γεωγραφικό και πολιτισμικό ορίζοντα της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής, υπάρχουν σημαντικές διαφορές στη φύση του αστικού περιβάλλοντος. Αυτές γίνονται αντικείμενο επεξεργασίας στο βιβλίο, αλλά είναι σημαντικό να αποφύγει κανείς την πολιτισμική μυωπία [cultural myopia] πριν αρχίσει οποιαδήποτε συζήτηση στο χώρο της αστικής γεωγραφίας (δηλαδή από την υπόθεση ότι οι τρόποι με τους οποίους είναι διευθετημένα τα πράγματα σε μια χώρα ή σε μια κουλτούρα είναι οι μόνοι δυνατοί ή ότι αποτελούν μια ανώτερη προσέγγιση). Είναι, συνεπώς, σημαντικό να διαπιστώσουμε τις βασικές διαφορές μεταξύ των Ευρωπαϊκών και των Βορειοαμερικανικών πόλεων. Καταρχάς, οι Ευρωπαϊκές πόλεις είναι γενικά πολύ παλαιότερες, με μια απτή κληρονομιά προγενέστερων τρόπων οικονομικής και κοινωνικής οργάνωσης που έχει αποτυπωθεί και στη φυσική δομή τους.

Μια άλλη διαφορά αφορά τη σύνθεση των αστικών πληθυσμών, καθώς στο μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης η σημασία των μειονοτικών ομάδων είναι πολύ μικρότερη από ότι στη Βόρεια Αμερική. Το συγκριτικά μεγάλο μέγεθος της εργασιακής δύναμης των

μεταναστών στις ΗΠΑ, σε συνδυασμό με τους ελάχιστους περιορισμούς όσον αφορά την αγορά εργασίας, ευνοεί την απασχόληση μεγάλου αριθμού εργαζομένων σε χαμηλής αμοιβής ‘ιδρωτομάγαζα’ στις υπηρεσίες και τη μεταποίηση. Τα Ευρωπαϊκά κράτη έχουν, κατά κανόνα, χαμηλότερα επίπεδα μετανάστευσης, τα οποία συνδυάζονται με περιοριστικά εμπόδια στην αγορά εργασίας και με πιο γενναιόδωρα επιδόματα ανεργίας (που οδηγούν σε υψηλότερα ποσοστά ανεργίας από εκείνα των ΗΠΑ). Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικές διαφοροποιήσεις το Ευρωπαϊκό σχήμα, για το οποίο η Γερμανία αποτελεί τυπικό εκφραστή, ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο τείνει περισσότερο προς το πρότυπο των ΗΠΑ. Μια Τρίτη σημαντική διαφορά απορρέει από τον τρόπο με τον οποίο εξελίχθηκε η αστική διακυβέρνηση. Ενώ στη Βόρεια Αμερική οι πόλεις τείνουν να διασπώνται σε αρκετά ξεχωριστές και ανεξάρτητες δημοτικές ενότητες, οι Ευρωπαϊκές κινούνται λιγότερο προς αυτή την κατεύθυνση και οι δημόσιες υπηρεσίες τους χρηματοδοτούνται σε μεγάλο βαθμό από το κεντρικό κράτος, κάτι που οδηγεί προς μια δυνητικά πιο ισομερή τους κατανομή στο εσωτερικό του συνολικού χώρου της πόλης. Αυτό δεν είναι άσχετο με μία ακόμη πηγή διαφοροποίησης – την ύπαρξη περισσότερο αναπτυγμένων κρατών πρόνοιας στην Ευρώπη. Αυτό δεν επηρεάζει μόνο το μέγεθος και την κατανομή του κοινωνικού μισθού [social wage] μέσα στις πόλεις, αλλά έχει και σημαντικές επιπτώσεις στην κοινωνική τους γεωγραφία μέσα από τη λειτουργία της αγοράς κατοικίας. Ενώ λιγότερο από το 5% των οικογενειών που ζουν σε πόλεις των ΗΠΑ στεγάζονται σε δημόσια προγράμματα κατοικίας, περισσότερο από το 20% των οικογενειών σε πολλές βρετανικές πόλεις ζουν σε αυτό που ονομάζεται ‘κοινωνική κατοικία’ (δηλαδή σε κατοικίες που ενοικιάζουν από δημόσιους φορείς ή από στεγαστικούς συνεταιρισμούς του μη κερδοσκοπικού τομέα).

Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ευρώπη, όπου η γενική ιδεολογία της ιδιώτευσης [privatism] είναι λιγότερο διαδεδομένη και όπου υπάρχει εδώ και καιρό συνείδηση της πίεσης που ασκεί η διαρκής αστική επέκταση στην αγροτική γη υψηλής αποδοτικότητας, η δύναμη και η επιρροή των μηχανισμών αστικού σχεδιασμού είναι σημαντικά μεγαλύτερη. Αποτέλεσμα είναι ότι η μορφολογία και η κοινωνική δομή των Ευρωπαϊκών πόλεων απορρέουν σε μεγάλο βαθμό από τους κώδικες και τις φιλοσοφίες του σχεδιασμού. Έτσι, για παράδειγμα, η αποκέντρωση θέσεων εργασίας και κατοικιών και ο πολλαπλασιασμός υπεραγορών και εμπορικών κέντρων έξω από τις πόλεις συναντάται πολύ λιγότερο στην Ευρώπη σε σχέση με τη Βόρεια Αμερική, κυρίως λόγω της πολιτικής συγκράτησης της αστικής επέκτασης από τους Ευρωπαίους πολεοδόμους. Απότοκο αυτού είναι, βεβαίως, το ότι τα επιχειρηματικά κέντρα των Ευρωπαϊκών πόλεων [CBDs central business districts] είχαν την τάση να διατηρήσουν περισσότερη εμπορική ζωντάνια από εκείνα της Βόρειας Αμερικής. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι υπάρχουν σημαντικές περιφερειακές και λειτουργικές διαφορές στην κοινωνική γεωγραφία των πόλεων. Οι πόλεις της βορειοανατολικής Αμερικής, για παράδειγμα, είναι σημαντικά διαφορετικές, όσον αφορά ορισμένες παραμέτρους, από εκείνες της ‘ζώνης του ήλιου’ [sunbelt], όπως και οι πόλεις του Καναδά από εκείνες των ΗΠΑ.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ Ευρωπαϊκά σχήματα αστικής ανάπτυξης: συνεταιριστικό συγκρότημα κατοικιών στη συνοικία Alt-Eria της Βιέννης

Ένα μεταβαλλόμενο πλαίσιο για την αστική κοινωνική γεωγραφία

Οι πόλεις, έχει γίνει πλέον αδύνατο να περιγραφούν. Τα κέντρα τους δεν είναι πλέον όσο κεντρικά συνήθιζαν να είναι, οι άκρες τους είναι αμφίσημες, δεν έχουν αρχή και τέλος. Ούτε λέξεις και αριθμοί, ούτε εικόνες μπορούν επαρκώς να αποδώσουν τις πολύπλοκες μορφές τους και την κοινωνική τους δομή.

(Ingersoll, 1992, σ. 5)

Εκεί που είχαμε μάθει να βλέπουμε, ακόμη και να αγαπάμε, την ιδιότυπη τάξη κάτω από αυτό που οι προηγούμενες γενιές απέρριπταν ως το χάος της βιομηχανικής πόλης … μας προέκυψε ένα παλιρροιακό κύμα ομοιόμορφων περιοχών με γραφεία επιχειρήσεων, πολυτελών ξενοδοχείων με περίτεχνες στέγες, και επαύλεων με γύψινες διακοσμήσεις για να μας ρίξει σε ένα νέο τερατώδες και χαοτικό σταυροδρόμι.

(Sandweiss, 1992, σ. 5)

Είναι πλέον ξεκάθαρο ότι οι πόλεις του αναπτυγμένου κόσμου έχουν περάσει σε μια νέα φάση – ή, τουλάχιστον, βρίσκονται σε μια διακριτή μεταβατική φάση – με σημαντικές

συνέπειες για την πορεία της αστικοποίησης και τη φύση της αστικής ανάπτυξης. Αυτή η νέα φάση έχει τις ρίζες της στη δυναμική του καπιταλισμού και, ειδικότερα, στην παγκοσμιοποίηση [globalization] της καπιταλιστικής οικονομίας, την αυξανόμενη κυριαρχία των μεγάλων επιχειρηματικών ομίλων, και τη σταθερή μετατόπιση στο εσωτερικό των κεντρικών οικονομιών του πλανήτη από τις μεταποιητικές δραστηριότητες προς τις υπηρεσίες. Παράλληλα, καθώς αυτή η θεμελιακή οικονομική μετάβαση διογκώνεται, άλλες μεταβολές – στη δημογραφική σύνθεση και την πολιτιστική και πολιτική ζωή – άρχισαν επίσης να αποκρυσταλλώνονται.

Οικονομική μεταβολή και αστική αναδιάρθρωση

Από τη δεκαετία του 1970, οι οικονομίες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής εισήλθαν σε μια ουσιαστικά διαφορετική φάση όσον αφορά το τι παράγουν, πώς το παράγουν, και πού το παράγουν. Χαρακτηρίζονται πλέον από νέο-Φορντιστικά [neo-Fordist] καθεστώτα παραγωγής (βλέπε Κεφάλαιο 2).

Όσον αφορά το τι παράγουν, η κυρίαρχη τάση ήταν η μετάβαση από τη γεωργία και τη μεταποίηση προς τις υπηρεσίες. Υπήρξαν, ωστόσο, σημαντικές διαφορές όσον αφορά τις επιδόσεις διαφόρων τύπων υπηρεσιών. Αντίθετα με κάποιες δημοφιλείς απόψεις που θεωρούν το λιανικό εμπόριο και τις καταναλωτικές υπηρεσίες ως κινητήρια δύναμη των αναπτυγμένων οικονομιών, οι υπηρεσίες αυτές δεν αναπτύχθηκαν με μεγάλη ταχύτητα. Αντίθετα, ήταν οι παραγωγικές υπηρεσίες (δηλαδή οι υπηρεσίες προς τις επιχειρήσεις), οι δημόσιες υπηρεσίες και οι μη κερδοσκοπικές υπηρεσίες (κυρίως η ανώτατη εκπαίδευση και ορισμένων πλευρές των υπηρεσιών υγείας) που συνέβαλαν περισσότερο στην αύξηση της απασχόλησης στον τομέα των υπηρεσιών. Όπως θα δούμε σε κατοπινά κεφάλαια, αυτές οι οικονομικές μεταβολές έχουν εγγραφεί στην κοινωνική γεωγραφία των σύγχρονων πόλεων με ποικίλους τρόπους αφού αναδιαρθρώθηκαν οι αγορές εργασίας τους.

Όσον αφορά το πώς είναι οργανωμένη η παραγωγή, υπήρξαν δύο βασικές τάσεις. Η πρώτη ήταν προς μια ολιγοπωλιακή κατεύθυνση καθώς οι μεγαλύτερες και αποτελεσματικότερες επιχειρήσεις έθεσαν εκτός παιχνιδιού τους ανταγωνιστές τους και εκποίκιλαν τις δραστηριότητές τους. Η δεύτερη ήταν η απομάκρυνση από τη μαζική παραγωγή και η μετάβαση σε ευέλικτα συστήματα παραγωγής. Αυτή η τάση είχε πολύ σημαντικότερες επιπτώσεις για την κοινωνική γεωγραφία των πόλεων, αφού η ευελιξία της οικονομικής δραστηριότητας εγγράφηκε στην κοινωνική οργάνωση και την κοινωνική ζωή τους, δημιουργώντας νέες αντιθέσεις και εκμεταλλευόμενη τις παλαιότερες.

Όσον αφορά το πού γίνεται η παραγωγή, η βασική τάση ήταν να αναδιαταχθεί η δραστηριότητα αυτή σε μητροπολιτική, εθνική και διεθνή κλίμακα – σε μεγάλο βαθμό ως απάντηση στην αναδιάρθρωση των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων. Εξελισσόμενες οι επιχειρήσεις αυτές, προχώρησαν στον εξορθολογισμό των δραστηριοτήτων τους με διάφορους τρόπους, όπως η κατάργηση των ίδιων δραστηριοτήτων σε διαφορετικές περιφέρειες και χώρες και η μεταφορά των παραγωγικών δραστηριοτήτων ρουτίνας και συναρμολόγησης σε περιοχές χαμηλού

εργασιακού κόστους, η μετακίνηση των γραφείων χαμηλού επιπέδου σε προαστιακές περιοχές με χαμηλότερα ενοίκια και φορολόγηση και η συγκέντρωση των δραστηριοτήτων της κεντρικής διοίκησης και της έρευνας και ανάπτυξης σε περιοχές κλειδιά. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω, μια σειρά πολύπλοκων και αντιφατικών διαδικασιών άρχισε να αναδιατάσσει πολλά από τα οικονομικά τοπία του κόσμου.

Μια από τις βασικές επιπτώσεις σε σχέση με την αστική κοινωνική γεωγραφία υπήρξε η αποβιομηχάνιση [deindustrialization] πολλών πόλεων και αστικών περιφερειών στη βιομηχανική καρδιά της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Μια άλλη ήταν η επιτάχυνση της αποκέντρωσης [decentralization] της απασχόλησης τόσο στη μεταποίηση όσο και στις υπηρεσίες στο εσωτερικό των μητροπολιτικών περιφερειών. Μια τρίτη ήταν η μεταμόρφωση ορισμένων από τις μεγαλύτερες πόλεις σε οικουμενοπόλεις [world cities] (ή παγκοσμιουπόλεις [global cities]) με εξειδίκευση στην παραγωγή, κατεργασία και εμπορεία πληροφοριών και αναλύσεων (βλέπε Κεφάλαιο 2). Και μια τέταρτη ήταν η επανασυγκεντρωποίηση [recentralization] της απασχόλησης υψηλού επιπέδου στις υπηρεσίες.

Εν τω μεταξύ, η οικονομική παγκοσμιοποίηση και η επίδραση των νέων ψηφιακών τεχνολογιών επικοινωνίας οδήγησαν μεμονωμένες πόλεις και τμήματα πόλεων να αναλάβουν διαφορετικούς – και γρήγορα μεταβαλλόμενους – ρόλους στα διαρκώς διευρυνόμενα και αυξανόμενης πολυπλοκότητας κυκλώματα οικονομικών και τεχνολογικών ανταλλαγών του νέο-Φορντισμού (βλέπε Κεφάλαιο 2). Τα παραδοσιακά σχήματα αστικοποίησης άρχισαν να προσπερνώνται από μια νέα δυναμική κυριαρχούμενη από θύλακες υπερδικτυωμένων ανθρώπων, επιχειρήσεων και θεσμών, με τις συνεχώς διευρυνόμενες επαφές τους μέσω του διαδικτύου, των κινητών τηλεφώνων, των δορυφορικών τηλεοράσεων και της εύκολης πρόσβασής τους στις υπηρεσίες πληροφοριών. Η άνιση ανάπτυξη δικτύων πληροφοριών και επικοινωνιακής τεχνολογίας άρχισε να διαμορφώνει νέα αστικά τοπία καινοτομίας, οικονομικής ανάπτυξης και πολιτισμικής μεταβολής, ενώ ταυτόχρονα ενέτεινε τις κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες στο εσωτερικό των πόλεων, οδηγώντας σε αυτό που οι Stephen Graham και Simon Marvin (2001) ονόμασαν κατακερματισμένη πολεοδομία [splintering urbanism]. Οι θεμελιώδεις αυτές μεταβολές οδήγησαν αναπόφευκτα και σε βασικές αλλαγές στην κοινωνική γεωγραφία κάθε πόλης, επηρεάζοντας τα πάντα από την κοινωνική δομή και την οργάνωση της κοινότητας έως την παροχή των αστικών υπηρεσιών και τις αστικές πολιτικές. Παράλληλα, η οικονομική αναδιάρθρωση και η μετάβαση στο νέο-Φορντισμό παρήγαγε βασικές μεταβολές στη σύνθεση των αστικών αγορών εργασίας, μεταξύ των οποίων και η τάση οικονομικής πόλωσης. Μια προφανής επίπτωση υπήρξε η αποφασιστική αύξηση της ανεργίας στις πόλεις που βρίσκονταν στην καρδιά των βιομηχανικών περιοχών του πλανήτη. Μια άλλη, επίσης σημαντική επίπτωση ήταν ότι η απομάκρυνση από τη μεταποίηση είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της χειρωνακτικής [blue collar] απασχόλησης και μια ανάλογη αύξηση της μη χειρωνακτικής [white collar]. Η τελευταία έγινε αντικείμενο αυξανόμενης διχοτόμησης μεταξύ, από τη μία πλευρά θέσεων επιχειρηματικής διαχείρισης και εξειδικευμένων επαγγελματικών θέσεων και, από την άλλη, υπαλληλικών θέσεων ρουτίνας.

Στο βιομηχανικό τομέα, ωστόσο, η τεχνολογική πρόοδος και η αυτοματοποίηση άρχισαν να πολώνουν τις ευκαιρίες απασχόλησης μεταξύ αυτών που αφορούν μηχανικούς και τεχνικούς και εκείνων που απευθύνονται σε ανειδίκευτους εργάτες ή χειριστές

περιορισμένης εξειδίκευσης. Στον τομέα των υπηρεσιών, το λιανεμπόριο και οι καταναλωτικές υπηρεσίες κυριαρχούνται πλέον από θέσεις μερικής απασχόλησης και από ‘δευτερεύουσες’ θέσεις εργασίας (θέσεις σε μικρές επιχειρήσεις ή σε μικρά καταστήματα ή γραφεία μεγάλων επιχειρήσεων, για τις οποίες δεν απαιτείται ιδιαίτερη εξειδίκευση, οι αμοιβές είναι χαμηλές και υπάρχουν μικρά περιθώρια προαγωγής). Η δημόσια διοίκηση, από την άλλη πλευρά, έτεινε να αυξήσει τις ‘πρωτεύουσες’ θέσεις εργασίας (θέσεις με υψηλά επίπεδα αμοιβών και ασφάλειας).

Μια βασική επίπτωση αυτών των μεταβολών, από την οπτική γωνία της κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης, είναι ότι ένα αυξανόμενο ποσοστό εργατικών αλλά και μεσοαστικών οικογενειών δυσκολεύονται να επιτύχουν με ένα μόνο μισθό αυτό που είχαν συνηθίσει να θεωρούν ως αποδεκτό επίπεδο ζωής. Απάντηση σε αυτό υπήρξε η αύξηση του αριθμού των νοικοκυριών με δύο μισθούς. Μια άλλη απάντηση ήταν η ανάπτυξη και η αυξημένη πολυπλοκότητα της άτυπης οικονομίας, η οποία με τη σειρά της άρχισε να δημιουργεί νέους τύπους οργάνωσης των νοικοκυριών, νέους διαχωρισμούς στον ιδιωτικό και τον πολεοδομικό χώρο, και νέες μορφές κοινοτικών σχέσεων.

Τέλος είναι σημαντικό να έχουμε στο μυαλό μας ότι πολλές από τις μεταβολές που προέρχονται από τις οικονομικές αλλαγές, λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα στο εσωτερικό των περισσότερων μεγάλων πόλεων. Έτσι, βλέπουμε, πλάι-πλάι, τη μεγέθυνση των υψηλού επιπέδου υπηρεσιών προς τις επιχειρήσεις και των ‘ιδρωτομάγαζων’ με τους παράνομους εργάτες, την εμφάνιση νέων εύπορων ομάδων απαρτιζόμενων από μάνατζερ και τεχνοκράτες και την περιθωριοποίηση ομάδων που πρόσφατα νέες δυσμενείς συνθήκες. Αποτέλεσμα είναι ότι η αναδυόμενη γεωγραφία των μεγαλύτερων πόλεων είναι πολύπλοκη. Δημιουργεί νέους, κοινωνικά διακριτούς, χώρους, αλλά πρέπει να τους συνδέσει μέσα στην ίδια λειτουργική ενότητα.

Το ίχνος της δημογραφικής μεταβολής

Κατά τα προηγούμενα 30 περίπου χρόνια, συνέβησαν ορισμένες σημαντικές δημογραφικές μεταβολές που άρχισαν ήδη να αφήνουν τα ίχνη τους στην κοινωνική γεωγραφία της πόλης των αρχών του 21ου αιώνα. Η οικογένεια των παιδικών αναγνωσμάτων Dick-and-Jane1 (η μητέρα με την ποδιά ετοιμάζει γλυκό για τα δύο παιδιά ενώ όλοι περιμένουν τον πατέρα να γυρίσει από τη δουλειά) δεν έχει βεβαίως εκλείψει, αλλά γρήγορα υποσκελίζεται αριθμητικά από άλλα είδη οικογένειας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, οι περισσότεροι άνθρωποι ζουν σε νοικοκυριά με δύο μισθωτούς. Η μονογονεϊκή οικογένεια είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη μορφή νοικοκυριού, ενώ περίπου ένα στα τρία νοικοκυριά αποτελείται από άτομα που ζουν μόνα (Πίνακας 1.2). Ανάλογες μεταβολές συμβαίνουν στις περισσότερες Δυτικές κοινωνίες ως αποτέλεσμα των ίδιων πολλαπλών παραγόντων.

Πίνακας 1.2 Σύνθεση νοικοκυριών, Ηνωμένες Πολιτείες, 1950 – 2000 (ποσοστό)

1 Δημοφιλή παιδικά αναγνώσματα στις ΗΠΑ από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τη δεκαετία του 1970 (στμ).

Έγγαμα ζευγάρια

Σύζυγος νοικοκυρά

Σύζυγος εργαζόμενη

Γυναίκα επικεφαλής

Μονομελή Άλλα Σύνολο

1950 59.4 19.6 8.4 10.8 1.8 100

1955 54.2 21.7 8.8 12.8 2.5 100

1960 51.2 23.3 8.5 14.9 2.5 100

1965 47.0 25.6 8.7 16.7 2.0 100

1970 41.6 28.9 8.8 18.8 1.9 100

1975 36.6 29.2 10.0 21.9 2.3 100

1980 30.3 30.6 10.8 26.1 2.2 100

1990 23.0 32.2 11.6 29.8 3.4 100

2000 17.5 34.2 12.2 31.9 4.2 100

Κεντρική για όλες αυτές τις μεταβολές είναι η εμπειρία της γενιάς εκείνων που γεννήθηκαν μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Η γενιά αυτή της πληθυσμιακής έκρηξης (baby boom) – τα άτομα που γεννήθηκαν μεταξύ 1946 και 1964 – αποτελεί μια από τις εντονότερες και διαρκείς δημογραφικές επιδράσεις στις Ευρωπαϊκές και Βορειοαμερικανικές κοινωνίες. Η μεταπολεμική πληθυσμιακή έκρηξη δεν οφείλεται στο ότι οι γυναίκες έκαναν περισσότερα παιδιά. Οφείλεται, αντίθετα, στο ότι περισσότερα άτομα παντρεύονταν συνολικά και αποκτούσαν τουλάχιστον δύο παιδιά νωρίς μέσα στο γάμο. Επίσης, κατά τις δεκαετίες του 1950 και 1960, οι νέες γυναίκες παντρεύονταν νωρίτερα από την προηγούμενη γενιά και αποκτούσαν παιδιά νωρίτερα. Το αποτέλεσμα είναι ότι υπάρχει μια μεγάλη ομάδα ατόμων, σήμερα μεταξύ του τέλους της τρίτης και της πέμπτης δεκαετίας της ζωής τους, η οποία είχε, και θα συνεχίσει να έχει, εξαιρετικά σημαντικές επιπτώσεις για τον υπόλοιπο πληθυσμό, ιδιαίτερα καθώς μπαίνει στα 60, τα 70 και τα 80.

Η εμφάνιση αξιόπιστων μεθόδων αντισύλληψης στα μέσα της δεκαετίας του 1960 ευνόησε την αναβολή των γεννήσεων ακριβώς τη στιγμή που οι πρώτες σειρές της γενιάς της πληθυσμιακής έκρηξης έφθαναν σε ηλικία γάμου. Παράλληλα, η αδυναμία διαβίωσης με ένα μισθό, που επισημάνθηκε πιο πάνω, οδήγησε περισσότερες γυναίκες στην πλήρη απασχόληση και την αναβολή της απόκτησης παιδιών ή στην άμεση επιστροφή στην εργασία μετά την τεκνοποίηση. Η περιορισμένοι ρυθμοί γεννητικότητας είχαν ως αποτέλεσμα μια γενιά πληθυσμιακής στασιμότητας (baby bust). Εν τω μεταξύ, καθώς οι γονείς τους της γενιάς της πληθυσμιακής έκρηξης έφθαναν στο απόγειο του εισοδηματικού τους κύκλου, συνέβαλαν σε μια σημαντική πολιτισμική στροφή: σε μια αλλαγή στις προτιμήσεις όσον αφορά τον τρόπο ζωής, με απομάκρυνση από τον οικογενειοκεντρισμό και προσανατολισμό στον καταναλωτισμό (Clarke, 2003).

Αυτές οι εξελίξεις έχουν ορισμένες σημαντικές συνέπειες για την κοινωνική γεωγραφία των πόλεων. Επιπλέον των συνεπειών ενός αστικού τρόπου ζωής που χαρακτηρίζεται από αυξανόμενο καταναλωτισμό, των αποτελεσμάτων της μειωμένης γεννητικότητας σε

πολλές όψεις της συλλογικής κατανάλωσης [consumption], και των αποτελεσμάτων που έχει το υψηλό ποσοστό εργαζομένων γυναικών που ζητεί υπηρεσίες παιδικής φροντίδας, υπάρχουν και τα αποτελέσματα της γήρανσης των ατόμων της γενιάς της πληθυσμιακής έκρηξης. Η γενιά της πληθυσμιακής στασιμότητας είναι, βεβαίως, εκείνη που θα πρέπει να μαζέψει τα σπασμένα όταν η πλημμύρα της πληθυσμιακής έκρηξης θα ολοκληρώσει τη σταδιοδρομία της και θα κινηθεί προς τη σύνταξη και παραπέρα. Το μεγάλο μέγεθος των σειρών της γενιάς της έκρηξης είναι πολύ πιθανό ότι θα επηρεάσει τη σταδιοδρομία και την επαγγελματική κινητικότητα της επόμενης γενιάς, και καθώς όλο και περισσότεροι από τους πρώτους φθάνουν σε ηλικία σύνταξης, το βάρος της χρηματοδότησης των συντάξεων θα πέφτει στη γενιά της στασιμότητας. Ίσως σημαντικότερη από όλες τις μεταβολές είναι η γενική, αν και βαθμιαία και ατελής, αλλαγή των στάσεων απέναντι στις γυναίκες, η οποία συνόδευσε τον καταναλωτισμό, την αντισύλληψη και την αυξημένη γυναικεία συμμετοχή στην αγορά εργασίας. Ήδη, οι μεταβαλλόμενες στάσεις σχετικά με τη θέση των γυναικών αντανακλώνται στις βελτιωμένες ευκαιρίες εκπαίδευσης και στις ευρύτερες επιλογές απασχόλησης, που και οι δύο ευνόησαν την ανάπτυξη μη παραδοσιακών οικογενειακών δομών και τρόπων ζωής.

Επιπροσθέτως, από τη στιγμή που έγινε αποδεκτό ότι το σεξ δεν χρειαζόταν να στοχεύει κυρίως ή αποκλειστικά στην τεκνοποίηση, κινητοποιήθηκαν και άλλες εξελίξεις. Η κοινωνική αξία του γάμου μειώθηκε, με ανάλογη επίπτωση στο ποσοστό γαμηλιότητας, ενώ αυξήθηκαν τα διαζύγια και οι συμβιώσεις χωρίς γάμο – με όλα αυτά να πιέζουν περαιτέρω τη γονιμότητα και να δημιουργούν μεγάλο αριθμό μη παραδοσιακών νοικοκυριών (ιδιαιτέρως μονογονεϊκών) με μη παραδοσιακές στεγαστικές ανάγκες, μη παραδοσιακή στεγαστική συμπεριφορά και μη παραδοσιακές απαιτήσεις όσον αφορά τις αστικές υπηρεσίες. Εν τω μεταξύ, οι επιπτώσεις της οικονομικής αναδιάρθρωσης, σε συνδυασμό με τον αυξανόμενο αριθμό νοικοκυριών με γυναίκα επικεφαλής και με τις κατά κανόνα υποδεέστερες θέσεις των γυναικών στην αγορά εργασίας, επέφεραν και άλλες αλλαγές με σημαντικές επιπτώσεις για την κοινωνική γεωγραφία των πόλεων: την οικονομική περιθωριοποίηση των γυναικών και τον εκθυλισμό της φτώχειας [feminization of poverty].

Μια τελευταία και σημαντική δημογραφική μεταβολή στις Δυτικές πόλεις κατά τα πρόσφατα χρόνια υπήρξε ο αυξανόμενος κοσμοπολιτανισμός τους, δηλαδή η αυξανόμενή τους πολιτισμική και εθνοτική εσωτερική διαφοροποίηση. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα αντιληπτό σε μεγάλες πόλεις όπως το Λονδίνο (βλέπε Γράφημα 1.1), το Παρίσι, η Νέα Υόρκη και το Λος Άντζελες (βλέπε επίσης και Πλαίσιο 1.3). Τέτοιες πόλεις αποτέλεσαν περιοχές συγκέντρωσης πληθυσμών από πολλές χώρες επί πολλά χρόνια και μεγάλο μέρος της σημερινής εσωτερικής τους ποικιλίας οφείλεται στους απογόνους παλαιότερων μεταναστευτικών κυμάτων. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για τις ΗΠΑ με την τυπική σε αυτές διαφοροποίηση μεταξύ εθνικών γειτονιών. Ωστόσο, στα πρόσφατα χρόνια, νέα κύματα μετανάστευσης άλλαξαν το χαρακτήρα των πόλεων. Η κλίμακα των μετακινήσεων μπορεί να είναι μικρότερη από ότι στο παρελθόν, αλλά το εύρος των εθνοτικών ομάδων είναι μεγαλύτερο. Δεν αποτελεί πλέον κυρίαρχο μοτίβο η μετανάστευση από την Ευρώπη στις Ηνωμένες Πολιτείες ή από τις πρώην αποικίες στις Ευρωπαϊκές πόλεις, αλλά η μετακίνηση ανθρώπων από όλα τα μέρη του κόσμου προς τις βασικές Δυτικές πόλεις (Sassen, 1999b). Πρόσκαιροι ή μόνιμοι, νόμιμοι ή παράνομοι, οι μετανάστες αυτοί προσελκύσθηκαν από τις οικονομικές ευκαιρίες που προσφέρουν οι

πόλεις αυτές. Ορισμένοι από αυτούς ανήκουν σε μια επίλεκτη ομάδα εργαζομένων υψηλής εξειδίκευσης που λειτουργούν σε μια παγκόσμια αγορά εργασίας, ενώ άλλοι είναι λιγότεροι εξειδικευμένοι και διατίθενται να αναλάβουν σχετικώς χαμηλά αμειβόμενη εργασία. Επιπλέον, άλλοι μετανάστες είναι πρόσφυγες που ζητούν άσυλο από πολιτικές διώξεις, ενώ υπάρχουν και εκείνοι που προσπαθούν να εισχωρήσουν ως πολιτικοί πρόσφυγες ενώ στην πραγματικότητα είναι οικονομικοί μετανάστες.

Γράφημα 1.1 Κοσμοπολιτανισμός στο Λονδίνο: η κατανομή των περιοχών συγκέντρωσης εθνικών μειονοτήτων το 2004

Πηγή: Guardian, G2 Supplement, 21 Ιανουαρίου 2005

Η πόλη και η πολιτισμική μεταβολή

Η άνθηση του καταναλωτισμού και των υλιστικών αξιών υπήρξε μια από τις βασικές πολιτισμικές εξελίξεις από το 1980. Μια από τις αιτίες ήταν η αλλαγή στον τρόπο ζωής που συνδέεται με τη γενιά της πληθυσμιακής έκρηξης, που περιγράψαμε πιο πάνω. Μια άλλη είναι ότι οι άνθρωποι έγιναν περισσότερο υλιστές καθώς ο καπιταλισμός, στην αναζήτησή του για κέρδος, χρειάστηκε να στραφεί από το χώρο της παραγωγής, που διέπεται από αυξανόμενους περιορισμούς, σε εκείνον της κατανάλωσης που μπορεί ευκολότερα να γίνει αντικείμενο εκμετάλλευσης. Εν τω μεταξύ, η σχετικά αφθονία των μεταπολεμικών χρόνων επέτρεψε σε πολλά νοικοκυριά να δώσουν μεγαλύτερη προσοχή στον καταναλωτισμό. Για διάφορους λόγους, οι άνθρωποι μαθήτευσαν γρήγορα στην πεζότητα της επιδεικτικής κατανάλωσης. Μια από τις κεντρικές όψεις αυτής της τάσης, από την οπτική γωνία της αστικής κοινωνικής γεωγραφίας, υπήρξε η ζήτηση για ιδιοκατοίκηση και η συνεπαγόμενη έμφαση στην κατοικία και τα παρακολουθήματά της ως έκφραση της προσωπικής και της κοινωνικής ταυτότητας.

Απέναντι σε αυτό το σκηνικό της γενικής τάσης προς τον καταναλωτισμό εμφανίστηκε στη δεκαετία του 1960 μια μεσοαστική νεολαιίστικη κουλτούρα βασισμένη στην αντίδραση απέναντι στον υλισμό, στη μεγάλη κλίμακα και την υψηλή τεχνολογία. Αυτές οι ιδέες αποτυπώθηκαν, για παράδειγμα, στην πολιτικοποίηση φιλελεύθερων/οικολογικών αξιών σε σχέση με την αστική ανάπτυξη, τη συλλογική κατανάλωση, και στο χώρο της μετα-μοντέρνας, νέο-ρομαντικής αρχιτεκτονικής και του αστικού σχεδιασμού. Πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι η διάχυση αυτών των αξιών δεν οδήγησε σε εκθρόνιση του υλισμού. Μάλλον αναπτύχθηκαν παράλληλα. Οι μεσαίες τάξεις κατάφεραν να έχουν και την (βιολογική) πίτα τους σωστή και να χορτάσουν, διευκολυνόμενες από την εμπορική ανάπτυξη προϊόντων και υπηρεσιών προσανατολισμένων σε φιλελεύθερα/οικολογικά γούστα.

Παράλληλα, οι ψηφιακές τηλεπικοινωνίες, οι νέες μορφές ηλεκτρονικής αναπαράστασης και η οικονομική παγκοσμιοποίηση διαμόρφωσαν και καθιέρωσαν ένα κυρίαρχο πολιτισμικό μόρφωμα στο πλαίσιο του οποίου η σημασία και το διακριτό συγκεκριμένων τόπων και κοινοτήτων έχει απομειωθεί. Επακόλουθο αυτού, με τη σειρά του, είναι το αυξημένο ενδιαφέρον, μεταξύ ορισμένων καταναλωτών, για τη διατήρηση και την ανάπτυξη του νοήματος του τόπου στην πόλη.

Πλαίσιο 1.3

Κεντρικά θέματα συζήτησης στην αστική κοινωνική γεωγραφία – Ο αναπτυσσόμενος κοσμοπολιτανισμός στις Δυτικές πόλεις: το παράδειγμα του Λονδίνου

Βασική εξέλιξη στις Δυτικές πόλεις κατά τα τελευταία χρόνια υπήρξε ο αυξανόμενος κοσμοπολιτανισμός τους. Η πολιτισμική τους ποικιλία δεν αντανακλά μόνο τους

απογόνους προηγούμενων γενεών μεταναστών, αλλά και νέους μετανάστες όπως οι προσωρινά απασχολούμενοι, οι φοιτητές, οι πρόσφυγες, εκείνοι που ζητούν άσυλο και οι τουρίστες που μένουν για μεγάλο διάστημα.

Λίγες είναι οι πόλεις που εικονογραφούν αυτόν τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα καλύτερα από το Λονδίνο. Όπως σημειώνει ο Hamnett (2003), στη δεκαετία του 1960 οι εθνικές μειονότητες στο Λονδίνο ήταν λίγες και περιορισμένου μεγέθους. Όμως, όπως φαίνεται και από τον παράπλευρο πίνακα, το 2001 περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυσμού του ήταν, σύμφωνα με την Απογραφή, άλλο από ‘λευκοί Βρετανοί’. Ορισμένες πόλεις έχουν μεγαλύτερα ποσοστά συγκεκριμένων ομάδων, όπως οι Λατινοαμερικανοί [Latinos] και οι Αφροαμερικανοί στο Λος Άντζελες. Ωστόσο, λίγες πόλεις μπορούν να επιδείξουν ανάλογο εύρος εθνικής καταγωγής με αυτό του Λονδίνου. Αυτή η ποικιλία δεν αντανακλά απλώς το αποικιοκρατικό παρελθόν της Βρετανίας, αλλά και τη θέση του Λονδίνου ως διεθνούς χρηματιστηριακού κέντρου, κέντρου επιχειρηματικών υπηρεσιών και κέντρου δημιουργικών και πολιτιστικών βιομηχανιών.

Η ατμόσφαιρα που προκύπτει στο Λονδίνο περιγράφεται εύστοχα από τον διακκριμένο κοινωνικό σχολιαστή Anthony Sampson:

Η πρωτεύουσα [το Λονδίνο] έχει γίνει η πλέον κοσμοπολίτικη στον κόσμο, από πάνω ως κάτω, γεμάτη Αμερικανούς, Ευρωπαίους, Αυστραλούς, Ασιάτες, Αφρικανούς και Άραβες… Στους δρόμους και τα λεωφορεία ακούγονται εξωτικές γλώσσες, προβάλλουν μουσουλμανικές μαντίλες και γενειάδες και Αφρικανικά φορέματα. Οι κεντρικοί δρόμοι έχουν εστιατόρια από 30 χώρες, συμπεριλαμβανομένων των Ιράκ, Ιράν και Σουδάν.

Δεν είναι, συνεπώς, περίεργο ότι το 1999 το Newsweek δημοσίευσε κεντρικό άρθρο με τίτλο ‘Λονδίνο: η πιο κουλ πόλη στον πλανήτη’.

Επιπλέον βιβλιογραφία

Hamnett, C. (2003) Unequal City: London in the Global Arena Routledge, London

White, P. (1998) The settlement patters of developed world migrants in London Urban Studies 35, 1725-1744

Συνδέσεις με άλλα κεφάλαια

Κεφάλαιο 3: Μετα-αποικιακή θεωρία και πόλη

Κεφάλαιο 8: Ο χωρικός διαχωρισμός των μειονοτικών ομάδων, Πλαίσιο 8.1 Η ‘λατινοποίηση’ των αμερικανικών πόλεων

Κεφάλαιο 12: Πλαίσιο 12.3 Η ανάδυση της ‘διεθνικής πολεοδομίας’

Κεφάλαιο 13: Πλαίσιο 13.1 Η εμφάνιση χωρικών συγκεντρώσεων των αιτούντων άσυλο και των προσφύγων

Εθνοτική ομάδα Πλήθος (000) Ποσοστό επί του συνολικού

πληθυσμού

Λευκοί: Βρετανοί 4287 59.8

Λευκοί: Ιρλανδοί 220 3.1

Λευκοί: άλλοι 595 8.3

Μιγάδες 226 3.2

Ινδοί 437 6.1

Πακιστανοί 143 2.0

Μπανγκλαντεσιανοί 154 2.1

Άλλοι Ασιάτες 133 1.9

Μαύροι: Καραϊβικής 344 4.8

Μαύροι: Αφρικανοί 379 5.3

Άλλοι μαύροι 60 0.8

Κινέζοι 80 1.1

Άλλες εθνοτικές ομάδες 113 1.6

Σύνολο εθνοτικών ομάδων 7192

Πολιτική αλλαγή και κοινωνικοχωρική διαλεκτική

Οι εξελίξεις που σκιαγραφήθηκαν πιο πάνω εγκυμονούν προβλήματα και διλήμματα, τα οποία αναπόφευκτα συγκαταλέγονται μεταξύ των κυρίαρχων πολιτικών ζητημάτων. Η οικονομική αναδιάρθρωση οδήγησε σε αναδόμηση των ταξικών σχέσεων, με τις διαφορές να αναπροσδιορίζονται όλο και περισσότερο επάνω στα ίχνη γεωγραφικών (όπως και δομικών) διαχωρισμών. Καθώς οι αγορές εργασίες γίνονται πιο κατακερματισμένες, καθώς εμφανίζονται διαφοροποιημένες διαδικασίες ανάπτυξης και ύφεσης, και καθώς οι μετατοπίσεις στο ισοζύγιο των οικονομικών και πολιτικών δυνάμεων αναδιαμορφώνουν το πολιτικό τοπίο, υπάρχει μια συνεχής ροή πολιτικών εντάσεων.

Ιδιαίτερα σημαντική, σε αυτό το πλαίσιο, ήταν η διάδοση κατά τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 της άποψης ότι τα κράτη πρόνοιας δεν είχαν μόνο οδηγήσει σε υψηλά επίπεδα φορολόγησης, σε ελλειμματικούς προϋπολογισμούς, σε αντικίνητρα για εργασία και αποταμίευση και σε διόγκωση μιας ομάδας μη παραγωγικών εργαζομένων, αλλά επίσης ότι είχαν υποθάλψει ‘ήπιες’ στάσεις απέναντι σε ‘προβληματικές’ κοινωνικές ομάδες. Η εκλογική απήχηση αυτής της ιδεολογίας μπορεί, κατά ειρωνικό τρόπο, να αποδοθεί στην ίδια την επιτυχία των κρατών πρόνοιας να σβήσουν από το μυαλό του εκλογικού σώματος το φάσμα της υλικής αποστέρησης (φτώχειας). Έτσι, η προτεραιότητα που δινόταν στις κοινωνικές δαπάνες υποχώρησε (χωρίς όμως να

υποχωρήσει η λογική και, κυρίως, η κάλυψη του κόστους συντήρησής τους) και υποκαταστάθηκε από νεοφιλελεύθερες πολιτικές [neoliberal policies] που πρεσβεύουν την ελαχιστοποίηση του ρόλου του κράτους, υποθέτοντας ότι οι ελεύθερες αγορές αποτελούν την επιθυμητή και ιδεατή συνθήκη όχι μόνο για την οικονομική οργάνωση, αλλά και για την πολιτική και κοινωνική ζωή (Brenner, 2002). Η αναδίπλωση του δημόσιου τομέα επέφερε ήδη ορισμένες σημαντικές αλλαγές στο χώρο της πόλης όπως, για παράδειγμα, με την ιδιωτικοποίηση της στέγασης και άλλων δημόσιων υπηρεσιών (Pinch, 1997). Σε ένα ευρύτερο πλαίσιο ανάλυσης, οι μεταβολές αυτές μπορούν να ερμηνευθούν ως συνισταμένη της έμφασης που μετατοπίζεται από τη συλλογική κατανάλωση στη συσσώρευση του κεφαλαίου, η οποία με τη σειρά της αποτελεί ένα από τους μηχανισμούς μέσω των οποίων οι κυρίαρχες οικονομίες του παγκόσμιου συστήματος επιχείρησαν να αποφύγουν ένα επεισόδιο ‘στασιμοπληθωρισμού’.

Εν τω μεταξύ, αποβιομηχάνιση και οικονομική ύφεση σημαίνουν ότι οι κοινωνικοχωρικές ανισότητες έχουν ενισχυθεί. Αυτό άλλαξε τις δυναμικές των πολιτικών για τα κέντρα των πόλεων, ενώ οι ‘παραδοσιακές’ εργατικές πολιτικές, έχοντας χάσει τη ροπή και ακόμη περισσότερο την απήχησή τους, εκτοπίζονται από ένα ‘νέο κύμα’ τοπικών πολιτικών (Κεφάλαιο 5).

Περίληψη Κεφαλαίου1.1 Αρκετές και διαφορετικές προσεγγίσεις – ποσοτική, συμπεριφορική,

στρουκτουραλιστική και μετα-στρουκτουραλιστική – αφορούν πλευρές της κατανόησης των σύγχρονων πόλεων.

1.2 Οι πόλεις αντανακλούν μια κοινωνικοχωρική διαλεκτική, μια διαδικασία διπλής κατεύθυνσης κατά την οποία οι άνθρωποι αλλάζουν τους αστικούς χώρους, ενώ ταυτόχρονα διαμορφώνονται από τους χώρους μέσα στους οποίους ζουν και εργάζονται.

1.3 Οι δομές της πόλης αντανακλούν τον οικονομικό, δημογραφικό, πολιτισμικό και πολιτικό τους περίγυρο. Έτσι, οι Αμερικανικές πόλεις παρουσιάζουν αρκετά διαφορετικά χαρακτηριστικά από τις Ευρωπαϊκές.

Έννοιες και όροι κλειδιά(Σημείωση: αναπτύσσονται σε μεγαλύτερο βάθος παρακάτω)

Συμπεριφορική προσέγγιση

Καρτεσιανή προσέγγιση

Κλασικός Μαρξισμός

Κατανάλωση

Πολιτισμική μυωπία

Πολιτισμική στροφή

Κουλτούρα

Αποκέντρωση

Αποβιομηχάνιση

Λόγος

Εκθυλισμός της φτώχειας

Λειτουργιστική (φονξιοναλιστική) κοινωνιολογία

Ματιά (gaze)

Παγκοσμιουπόλεις (global cities)

Παγκοσμιοποίηση

‘Θεϊκό κόλπο’

Δρων υποκείμενο (human agency)

Φαντασιακές γεωγραφίες

Μαρξιανή θεωρία

Μιμητική προσέγγιση

Νεοκλασικά οικονομικά

Νέο-Φορντισμός

Νεοφιλελεύθερες πολιτικές

Νέο-Μαρξιστικές προσεγγίσεις

Κανονιστικές υποθέσεις

Φαινομενολογία

Πόλωση

Μεταβιομηχανική κοινωνία

Μετα-στρουκτουραλιστική προσέγγιση

Ιδιώτευση

Ποσοτική προσέγγιση

Επανασυγκεντροποίηση

Θεωρία της ρύθμισης

Κοινωνικός μισθός

Κοινωνικοχωρική διαλεκτική

Κατακερματισμένη πολεοδομία

Στρουκτουραλισμός

Υπεροργανική (κουλτούρα)

Οικουμενοπόλεις (world cities)

Συνιστάμενο διάβασμαΗ έννοια της κοινωνικοχωρικής διαλεκτικής που διατρέχει αυτό το βιβλίο μπορεί να βρεθεί στο άρθρο του Ed Soja ‘The socio-spatial dialectic’, Annals of the Association of American Geographers, 1980: 70, 207-225. Αυτή η έννοια αναπτύσσεται περισσότερο στο 3ο κεφάλαιο του βιβλίου Postmodern Geographies του Soja (1989: Verso, London, αν και αυτό είναι ένα βιβλίο για προχωρημένους και μάλλον ακατάλληλο για όσους πρωτοασχολούνται με τη μελέτη του αστικού χώρου). Τρεις συλλογές κειμένων αναπαράγουν άρθρα κλειδιά στη σφαίρα των μελετών του αστικού χώρου και αποτελούν χρήσιμο συμπλήρωμα σε αυτό το βιβλίο: βλέπε Richard Le gates & Frederic Stout (eds) The City Reader (1966, Routledge, London). Και τα οι δύο τόμοι των Gary Bridge & Sophie Watson The Blackwell City reader (2002, Blackwell, Oxford) και A Companion to the City (2003, Blackwell, Oxford). Ένα ανεκτίμητο έργο γενικής αναφοράς για τους αστικούς γεωγράφους είναι η 4η έκδοση του The Dictionary of Human Geography (2000, Blackwell, Oxford) σε επιμέλεια των Ron Johnston, Derek Gregory, Geraldine Pratt & Michael Watts. Επιπλέον, το A Glossary of Feminist Geography (1998, Arnold, London) σε επιμέλεια των Linda McDowell & Joanne P. Sharp εξετάζει μια ευρεία σειρά εννοιών που σχετίζονται με την κοινωνική γεωγραφία της πόλης. Πρόσφατα υπήρξε αναβίωση του ενδιαφέροντος για την αστική γεωγραφία, η οποία οδήγησε σε πληθώρα σχετικών βιβλίων. Αυτά προσφέρουν υλικό που συμπληρώνει την επικέντρωση του παρόντος βιβλίου στις κοινωνικές πτυχές των αστικών περιοχών. Τα ακόλουθα βιβλία αξίζει να επισημανθούν: Blair Badcock Making Sense of Cities; A geographical survey (2002, Arnold, London). Michael Dear The Postmodern Urban Condition (2000, Blackwell, Oxford). Tim Hall Urban Geography (2001, Routledge, London). Kris Olds Globalization and Urban Change (2001, Arnold, London). Michael Pacione Urban Geography: A Global Perspective (2001, Routledge, London). Ed Soja Postmetropolis: Critical Studies of Cities and regions (2000, Backwell, Oxford). Δύο κείμενα κλειδιά για τις πόλεις αποτελούν ο συλλογικός τόμος σε επιμέλεια του Ronan Paddison Handbook of urban Studies (2000, Sage, London) και το Cities in Civilization του Peter Hall (1999, Phoenix Giant, London). Μια εξαιρετική ανασκόπηση των ιδεολογιών του σχεδιασμού και των εξελίξεων στο χώρο των πόλεων αποτελεί το Cities of Tomorrow του Peter Hall (2η έκδοση, 1997, Blackwell, Oxford). Χρήσιμα κείμενα κοινωνικής γεωγραφίας αποτελούν ο τόμος που επιμελήθηκε η Rachel Pain και άλλοι Introducing Social Geographies (2001, Arnold, London), το Social Geographies: Space and Society του Gill Valentine (Prentice Hall, Harlow) και το Social Geographies: From Difference to Action της Ruth Panelli (2004, sage, London). Για μια ανάλυση των πρόσφατων εξελίξεων στην πολιτισμική γεωγραφία βλέπε Holdsworth & Mitchell Cultural Geography: A Reader (1998, Arnold, London) και το εξαιρετικό Cultural Geography του Mike Crang (2η έκδοση, 2003, Routledge, London). Χρήσιμη επισκόπηση των εξελίξεων στις βρετανικές πόλεις αποτελεί το Britain’s Cities: Geographies of Division in Urban Britain σε επιμέλεια του Michael Pacione (1997, Routledge, London). Η διαφοροποίηση των Ευρωπαϊκών σε σύγκριση με τις Βορειοαμερικανικές πόλεις παρουσιάζεται στις σελίδες 102-106 στο συλλογικό τόμο Cities of the World που επιμελήθηκαν οι Stanley Brun & Jack Williams (2η έκδοση, 1993, HarperCollins, New York). To Urban Sociology, Capitalism and Modernity (1993, Macmillan, London) των Mike Savage & Allan Warde παρέχει ένα χρήσιμοπλαίσιο από την πλευρά της αστικής κοινωνιολογίας και το Urban Theory and the Urban Experience του Simon Parker (2004, Routledge, London)

προσφέρει εισροές από την πολιτική επιστήμη. Βλέπε, επίσης, το The Urban Sociology Reader σε επιμέλεια των Jan Lin & Christopher Mele (2004, Routledge, London). Τέλος, ένα εξαιρετικά χρήσιμο συμπλήρωμα αυτού του βιβλίου είναι το Key Thinkers on Space and Place σε επιμέλεια των Phil Hubbard, Rob Kitchin & Gill Valentine (2004, Sage, London). Πολλοί από αυτούς που αναφέρονται σε αυτό το βιβλίο έχουν επηρεάσει την αστική κοινωνική γεωγραφία.

Διεθνή επιστημονικά περιοδικάΠρόσθετα στα παραπάνω, υπάρχει σημαντικός αριθμός επιστημονικών περιοδικών που θα πρέπει να παρακολουθείτε για την τελευταία λέξη της έρευνας στην κοινωνική γεωγραφία της πόλης (κατάλογος με αλφαβητική σειρά):

Annals of the Association of American Geographers*

Antipode*

Area*

Australian Geographical Studies*

Built Environment*

Canadian Geographer*

Capital and Class*

Children’s Geographies*

Cities

City; analysis of urban trends, culture, theory, policy, action

Cultural Geographies*

Economic Geography*

Ecumene*

Environment and Planning A*

Environment and Planning C: (Government and Policy)*

Environment and Planning D: (Society and Space)*

Ethics, Place and Environment*

European Planning Studies*

Gender, Place and Culture*

Geoforum*

Geografiska Annaler*

Housing Studies*

International Journal of Urban and Regional Research*

International Planning Studies*

Journal of the American Institute of Planners*

Journal of the American Planning Association*

Journal of Property Research*

Journal of Historical Geography*

Journal of Social and Cultural Geography*

Journal of Urban Affairs*

Journal of Urban Design*

Local Economy*

Local Government Studies*

New Community*

New Zealand Geographer*

The Planner*

Planning Practice and Research*

Policy and Politics*

Political Geography*

Population, Space and Place*

Professional Geographer*

Progress in Human Geography*†

Progress in Planning*

Regional Studies*

Scottish Geographical Magazine*

Service Industries Journal*

Social and Cultural Geography*

Space and Polity*

Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie*

Town and Country Planning*

Tourism Geographies*

Transactions of the Institute of British Geographers*(www.rgs.org/eTransactions) (προ του 1994)

Urban Affairs Quarterly

Urban Geography

Urban Policy and Research

Urban Studies

Σημείωση: ο κατάλογος αυτός δεν είναι σε καμία περίπτωση εξαντλητικός – υπάρχουν πολλά άλλα περιοδικά που εκδίδονται στα Αγγλικά σε ολόκληρο τον κόσμο και περιέχουν υλικό που αφορά τις πόλεις.

Επιστημονικά περιοδικά που αφορούν ζητήματα κοινωνικής γεωγραφίας της πόλης και εκδίδονται στην Ελλάδα

Αειχώρος*

Γεωγραφίες*

Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών*

Πόλη και Περιφέρεια* (1981-1987)

Τόπος* (διέκοψε προσωρινά τη λειτουργία του το 2006)

Το Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών*

* Μερική ενασχόληση με ζητήματα του αστικού χώρου

† Αυτό το περιοδικό είναι εξαιρετικά χρήσιμο καθώς περιέχει πολλά κείμενα που καλύπτουν όλες τις πτυχές της ανθρώπινης γεωγραφίας