View
1.081
Download
4
Category
Preview:
DESCRIPTION
Η πολύ προσεκτική πολιτική του Βενιζέλου απέναντι στην εξέγερση του 1931 στην Κύπρο αξιοπoιήθηκε από τη δεξιά για την ανατροπή της κυβέρνησης Φιλελευθέρων. Δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέματα 68-70 [1998-9]. ISSN: 1105-431X
Citation preview
Word did not find any entries for your table of contents In your document select the words to include in the table of contents and then in the Formatting Palette under Styles click a heading style Repeat for each heading that you want to include and then insert the table of contents in your document You can also create a table of contents by clicking the Create with Manual Formatting option and then type the entries manually
1931 ο Eλευθέριος Bενιζέλος και η κυπριακή εξέγερση
Στις 24 Oκτωβρίου του 1931 σύσσωmicroος σχεδόν ο αθηναϊκός τύπος
υπερασπίζεται τους διαδηλωτές που πυρπόλησαν τρεις ηmicroέρες νωρίτερα
το Kυβερνείο της Λευκωσίαςmiddot ζητά Ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα και
καλεί σε κινητοποιήσεις πάνδηmicroες Tην ίδια ηmicroέρα όmicroως ο πρωθυπουργός
Bενιζέλος και ο υπουργός Eξωτερικών Mιχαλακόπουλος καταδικάζουν την
εξέγερση στο νησί και παράνοmicroα η κυβέρνηση απαγορεύει microια
προγραmicromicroατισmicroένη συγκέντρωση συmicroπαράστασης σε κλειστό χώρο χωρίς
πάντως να πτοήσει τον εθνικό παλmicroό πρώτοι οργανώνουν κινητοποιήσεις
φοιτητές έφεδροι και αλύτρωτοιi Tην εποmicroένη ακολουθούν νέες έντονα
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου που επιστέφονται microε την
ανάκληση του γενικού προξένου στη Λευκωσία Aλέξη Kύρου ο οποίος
ελάχιστα διακριτικά είχε πρωτοστατήσει στο κίνηmicroα Oι εφηmicroερίδες
αγανακτούν H Πρωία που αντιπολιτεύεται τους Φιλελευθέρους από
microετριοπαθή συντηρητική σκοπιά κάνει πρωτοσέλιδο microε τίτλο
ldquoAνθελληνικότητεςrdquo τη βίαιη καταστολή της συγκέντρωσης στα
Προπύλαια η κυβέρνηση έδειξε ldquoψυχήν καβάση ξένης πρεσβείαςrdquo
διατάζοντας τους ldquoαστυνοmicroικούς βασιβουζουκισmicroούςrdquo Σύγκρουση
έmicroφορτη εθνικού συmicroβολισmicroού ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος
διαmicroαρτύρεται επειδή οι αστυνοmicroικοί ldquoκαταξέχισαν την ελληνικήν σηmicroαίαν
της Kυπριακής Nεολαίας επετίθεντο κατά των φοιτητών ενώ ούτοι
έψαλλον τον Eθνικόν Ύmicroνονrdquo ξυλοκόπησαν εκείνους που
ldquoσυνεκεντρώθησαν προς επιτέλεσιν υψίστης εθνικής microυσταγωγίας και
πρωτίστου εθνικού καθήκοντοςrdquoii Θρησκευτικές επαγγελmicroατικές και
αλυτρωτικές οργανώσεις στέλνουν πύρινα ψηφίσmicroαταiii ενώ η Eθνική
Ένωσις Eλλάς συγχαίρει ldquoτον ηmicroέτερον εθνικόφρονα Tύπον δια την
ανεπιφύλακτον υποστήριξιν του Kυπριακού αγώνοςrdquo και ldquoαπορεί πώς εκ
στόmicroατος Eλλήνων εξέφυγον δηλώσεις χαρακτηρίζουσαι την [εξέγερση]
ως ldquoεγκληmicroατικήν παρεκτροπήνrdquo Oι δηλώσεις του Bενιζέλου απλώς
ldquoδίδουσι το δικαίωmicroα εις τους πολιτισmicroένους λαούς να microας
ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την δουλοπρέπειάν microαςrdquoiv Oι έντονες
επιθέσεις κατά του πρωθυπουργού για την πολιτική που ακολουθεί στο
Kυπριακό θα κοπάσουν κάπου ένα microήνα αργότερα αλλά δεν θα πάψουν ως
την πτώση του τον επόmicroενο χρόνο
Στο κείmicroενο που ακολουθεί ανιχνεύω ορισmicroένες διαστάσεις αυτής
στιγmicroής του ελληνικού αλυτρωτισmicroού το φθινόπωρο του 1931 όταν ξεσπά
στην Kύπρο η πρώτη σηmicroαντική εξέγερση κατά των βρετανών
Πρωτοστατούν σrsquo αυτήν τοπικοί εθνικιστές microε επικεφαλής τον microητροπολίτη
Kιτίου Nικόδηmicroο Mυλωνά Aλλά και το ελληνικό κράτος αmicroέτοχο δεν είναι
κεντρικό ρόλο παίζει είπαmicroε ο νεαρός πρόξενος στη Λευκωσία Aλέξης
Kύρου microε την κάλυψη του υπουργού Eξωτερικών Aνδρέα Mιχαλακοπούλου
O πρωθυπουργός ωστόσο έχει εντελώς αντίθετη πολιτική βραχυπρόθεσmicroες
ανάγκες (την ίδια στιγmicroή microαίνεται η παγκόσmicroια οικονοmicroική κρίση) όσο και
microακροπρόθεσmicroοι σχεδιασmicroοί κάνουν νrsquo αποκηρύξει και να καταδικάσει
καυστικά το κίνηmicroα ο Bενιζέλος ο οποίος είχε λίγο νωρίτερα συντελέσει στη
διάλυση της Eθνικής Oργανώσεως που συσπείρωνε τους κύπριους
αλυτρωτιστέςv Aξίζει να δούmicroε λοιπόν αυτήν τη στιγmicroή της ελληνικής
πολιτικής όπου παλιοί σύmicromicroαχοι συγκρούονται ιδεολογικά προτάγmicroατα
ανατρέπονται αξίες κρίνονται και στερεότυπα δοκιmicroάζονται Mια στιγmicroή
παράδοξη που το επίσηmicroο κράτος υπό τον Bενιζέλο αποδοκιmicroάζει τον
αλυτρωτισmicroό όχι απλώς φραστικά αλλά κι επιστρατεύοντας τους
microηχανισmicroούς υλικής και ιδεολογικής καταστολής που διαθέτει - ενώ
αφετέρου ο ldquoβενιζελικόςrdquo υπουργός Eξωτερικών και η ελληνική διπλωmicroατία
υπονοmicroεύουν την πολιτική του ίδιου του πρωθυπουργού τον οποίο
σφυροκοπούν συνάmicroα microε κατηγορίες εθνικής microειοδοσίας συντηρητικοί και
σοσιαλιστές σέρνοντας πίσω τους και πλήθος ldquoβενιζελικούςrdquo Στο εξής ο
εθνικός λόγος χρησιmicroοποιείται συστηmicroατικά έναντίον της κυβέρνησης ώσπου
τον επόmicroενο χρόνο συmicroβάλλει στην πτώση της πρώτο σταθmicroό της πολιτικής
αποσταθεροποίησης που θα έφερνε την ανατροπή της Δηmicroοκρατίας Aπό
αυτή την άποψη οι βασιλόφρονες ιερωmicroένοι που πρωτοστάτησαν στην
εξέγερση της Kύπρου έπληξαν τον Bενιζέλο περισσότερο απrsquo όσο θα
microπορούσαν ποτέ να ονειρευτούν
Kύπρος και Bενιζέλος λοιπόν H microεν Kύπρος λόγω πολλών
παραγόντων ιδίως της microεγάλης απόστασης που τήν χώριζε από το ελληνικό
κράτος και της βρετανικής κατοχής microετά το 1878 είχε την τύχη ή την ατυχία
να microείνει ως τότε στο περιθώριο των αλυτρωτικών παθών H εθνικιστική
ελίτ της δεν κινητοποιήθηκε όταν επέσεισαν οι βρετανοί το δέλεαρ της
Ένωσης το 1915 ενώ ως τις αρχές του Mεσοπολέmicroου δεν συγκέντρωνε
λαϊκή υποστήριξη η ενωτική κίνησηvi Aντίστοιχη αδράνεια χαρακτήριζε
γενικώς και την επίσηmicroη στάση της Eλλάδας ολόκληρο τον Mεσοπόλεmicroο η
βουλή δεν συζήτησε παραπάνω από microια ώρα τις τύχες του νησιούvii Tην ίδια
περίοδο όmicroως εθνικιστικοί κύκλοι των επίδοξων ldquomicroητέρων πατρίδωνrdquo
προωθούσαν την εθνοποίηση των δυο microεγάλων τοπικών κοινοτήτων της
ελληνορθόδοξης και της microουσουλmicroανικής ενώ και η βρετανική αποικιακή
πολιτική έτρεφε άλλοτε άθελά της και άλλοτε σκόπιmicroα τη ldquoδιαλεκτική της
microισαλλοδοξίαςrdquo (Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης)viii
O Bενιζέλος αφετέρου που αναδείχτηκε σε ίνδαλmicroα του ελληνικού
εθνικισmicroού και προβλήθηκε ως ldquoοραmicroατιστής της φυλετικής ακεραίωσηςrdquoix
έπαιξε στο Kυπριακό ένα ρόλο που δεν συmicroβάδιζε microε αυτό το στερεότυπο
Xαρακτηριστικά στο βασικό κείmicroενο για το θέmicroα microε τίτλο ldquoO Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroαrdquo ένας νεότερος ιστορικός απολογείται για τις
πρωθυπουργικές επιλογές ανακαλύπτοντας πίσω από τη σύγκρουση του
Bενιζέλου microε τους εξηmicromicroένους αλυτρωτιστές microια αντίληψη πραγmicroατιστική
αλλά όχι λιγότερο ldquoεθνικήrdquo Aφιερώνει microάλιστα τις microισές σελίδες του
εκτενούς άρθρου πενηνταπέντε ολόκληρες σελίδες σrsquo ένα χρονικό των
διπλωmicroατικών διαπραγmicroατεύσεων για την Kύπρο από τους Bαλκανικούς
Πολέmicroους ως τη Συνθήκη της Λωζάννης πλούσιο σε λεπτοmicroέρειες αλλά
φτωχό σε συmicroπεράσmicroατα O συγγραφέας θεωρώντας δεδοmicroένη την
ldquoιδεολογική τοποθέτησηrdquo του Bενιζέλουx δεν αναζητεί πάντοτε τις
επιmicroέρους συντεταγmicroένες της κι εξηγεί την άρνησή του να πιέσει τους
βρετανούς υπερτονίζοντας την πίστη του στην καλή θέληση των τελευταίων
καθώς και ποικίλα διπλωmicroατικά προβλήmicroατα που τόν απασχολούσανxi Δεν
διανοείται ότι για τον πρωθυπουργό η εδαφική επέκταση της χώρας microπορεί
να microην ήταν κατανάγκην αυτοσκοπός εκείνο τον καιρό Tην ίδια την εποχή
των γεγονότων ορισmicroένοι αλυτρωτιστές οπαδοί του έβλαψαν τον Bενιζέλο
υποστηρίζοντας πως ήθελε στην πραγmicroατικότητα microια πολιτική αντίθετη από
εκείνη που δηmicroοσίως υποστήριζε κι εποmicroένως πως έπρεπε οι κύπριοι
διερmicroηνεύοντας αυθεντικά τις επιθυmicroίες του και αγνοώντας τις επικρίσεις
του να κινητοποιηθούνxii Oι ιδιωτικές συζητήσεις του Bενιζέλου ωστόσο
microεταξύ των άλλων microε τον υπουργό Eξωτερικών και microε τον βρετανό
πρεσβευτή δείχνουν πως όντως επιδίωκε να τερmicroατιστεί το ταχύτερο δυνατό
η εξέγερση
O Bενιζέλος κατά των αλυτρωτιστών
Aπό την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέmicroων ως το Kίνηmicroα του 1935
περνώντας από την Eκτέλεση των Έξι την προσέγγιση microε την Iταλία και
microε την κεmicroαλική Tουρκία και την αντιmicroετώπιση της οικονοmicroικής κρίσης το
1931-32 ο Bενιζέλος συχνά αψήφισε τους βρετανούς Eντούτοις δεν τούς
πίεσε ποτέ στο θέmicroα της Kύπρου Ήδη από την εποχή της Eιρηνευτικής
Συνδιάσκεψης του 1920 η microετριοπάθειά του δυσαρέστησε την κυπριακή
αντιπροσωπεία που συγκέντρωνε όλους τους έλληνες της τοπικής
ldquoβουλήςrdquo (Nοmicroοθετικού Συmicroβουλίου) όπου φαίνεται εξάλλου πως
κυριαρχούσαν κωνσταντινικοίxiii Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
microάλιστα ο Bενιζέλος υπολόγιζε και τους τούρκους ακυρώνοντας microε την
ανταλλαγή των πληθυσmicroών τη βάση του ελληνικού αλυτρωτισmicroού ήθελε
όπως επισήmicroανε ο Iωάννης Πετρόπουλος νrsquo αναδείξει την Eλλάδα σε
παράγοντα σταθερότητας και νrsquo αποσπάσει την εmicroπιστοσύνη της Tουρκίας
αποδεικνύοντας ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσειςxiv Όταν ξαναπήρε
την εξουσία το 1928 τήρησε ldquoδιακριτική σιωπήrdquo για το Kυπριακό για την
οποία κατηγορήθηκε από τον αντιπολιτευόmicroενο τύπο ενώ κατακραυγή
ξεσήκωσαν οι δηλώσεις που έκανε στον Άθω αρχές Mαΐου του 1930 ότι
οι εθνικοί πόθοι της Eλλάδας είχαν πλέον εκπληρωθεί Eξίσου
κατηγορηmicroατικά επανέλαβε παραmicroονές της εξέγερσης σrsquo ένα
πολυσυζητηmicroένο άρθρο του στην Eργασία πως ldquoOι Έλληνες
συνεπλήρωσαν την εθνικήν των αποκατάστασινrdquoxv Tην εποχή εκείνη
ήθελε να προσεγγίσει την Tουρκία όχι να τήν περικυκλώσει Άλλο τόσο
προσπάθησε συγχρόνως να microην αποξενώσει τους βρετανούς ενώ αντιθέτως
η κυπριακή Eκκλησία υιοθετώντας πολιτική αδιάλλακτης σύγκρουσης
πρωτοστατούσε στη δηmicroιουργία της Eθνικής Oργανώσεως και δίπλα της
ακόmicroη πιο ακραίοι ldquoβενιζελικοίrdquo αλυτρωτιστές έστηναν την παράνοmicroη
Eθνική Pιζοσπαστική Ένωση Kύπρουxvi Στην ίδια την Eλλάδα η
απεmicroπόληση του αλυτρωτισmicroού δυσαρεστούσε πολλούς και ισχυρούς
Φιλελευθέρους (ας σηmicroειώσουmicroε και microrsquo αυτή την ευκαιρία τη σύγκρουση
microεταξύ Bενιζέλου και ldquoβενιζελικώνrdquo που ήταν microια από τις σταθερές της
πολιτικής παρουσίας του) αλλά είχε σοβαρούς συmicromicroάχους στην αριστερά
όπως τον σοσιαλιστή Παπαναστασίου ο οποίος τήν ενέτασσε σε ευρύτερα
οράmicroαταmiddot τις ηmicroέρες της εξέγερσης βρισκόταν στην Kωνσταντινούπολη για
τη Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη όπου microαζί microε τον Iσmicroέτ Iνονού κήρυξε
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
1931 ο Eλευθέριος Bενιζέλος και η κυπριακή εξέγερση
Στις 24 Oκτωβρίου του 1931 σύσσωmicroος σχεδόν ο αθηναϊκός τύπος
υπερασπίζεται τους διαδηλωτές που πυρπόλησαν τρεις ηmicroέρες νωρίτερα
το Kυβερνείο της Λευκωσίαςmiddot ζητά Ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα και
καλεί σε κινητοποιήσεις πάνδηmicroες Tην ίδια ηmicroέρα όmicroως ο πρωθυπουργός
Bενιζέλος και ο υπουργός Eξωτερικών Mιχαλακόπουλος καταδικάζουν την
εξέγερση στο νησί και παράνοmicroα η κυβέρνηση απαγορεύει microια
προγραmicromicroατισmicroένη συγκέντρωση συmicroπαράστασης σε κλειστό χώρο χωρίς
πάντως να πτοήσει τον εθνικό παλmicroό πρώτοι οργανώνουν κινητοποιήσεις
φοιτητές έφεδροι και αλύτρωτοιi Tην εποmicroένη ακολουθούν νέες έντονα
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου που επιστέφονται microε την
ανάκληση του γενικού προξένου στη Λευκωσία Aλέξη Kύρου ο οποίος
ελάχιστα διακριτικά είχε πρωτοστατήσει στο κίνηmicroα Oι εφηmicroερίδες
αγανακτούν H Πρωία που αντιπολιτεύεται τους Φιλελευθέρους από
microετριοπαθή συντηρητική σκοπιά κάνει πρωτοσέλιδο microε τίτλο
ldquoAνθελληνικότητεςrdquo τη βίαιη καταστολή της συγκέντρωσης στα
Προπύλαια η κυβέρνηση έδειξε ldquoψυχήν καβάση ξένης πρεσβείαςrdquo
διατάζοντας τους ldquoαστυνοmicroικούς βασιβουζουκισmicroούςrdquo Σύγκρουση
έmicroφορτη εθνικού συmicroβολισmicroού ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος
διαmicroαρτύρεται επειδή οι αστυνοmicroικοί ldquoκαταξέχισαν την ελληνικήν σηmicroαίαν
της Kυπριακής Nεολαίας επετίθεντο κατά των φοιτητών ενώ ούτοι
έψαλλον τον Eθνικόν Ύmicroνονrdquo ξυλοκόπησαν εκείνους που
ldquoσυνεκεντρώθησαν προς επιτέλεσιν υψίστης εθνικής microυσταγωγίας και
πρωτίστου εθνικού καθήκοντοςrdquoii Θρησκευτικές επαγγελmicroατικές και
αλυτρωτικές οργανώσεις στέλνουν πύρινα ψηφίσmicroαταiii ενώ η Eθνική
Ένωσις Eλλάς συγχαίρει ldquoτον ηmicroέτερον εθνικόφρονα Tύπον δια την
ανεπιφύλακτον υποστήριξιν του Kυπριακού αγώνοςrdquo και ldquoαπορεί πώς εκ
στόmicroατος Eλλήνων εξέφυγον δηλώσεις χαρακτηρίζουσαι την [εξέγερση]
ως ldquoεγκληmicroατικήν παρεκτροπήνrdquo Oι δηλώσεις του Bενιζέλου απλώς
ldquoδίδουσι το δικαίωmicroα εις τους πολιτισmicroένους λαούς να microας
ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την δουλοπρέπειάν microαςrdquoiv Oι έντονες
επιθέσεις κατά του πρωθυπουργού για την πολιτική που ακολουθεί στο
Kυπριακό θα κοπάσουν κάπου ένα microήνα αργότερα αλλά δεν θα πάψουν ως
την πτώση του τον επόmicroενο χρόνο
Στο κείmicroενο που ακολουθεί ανιχνεύω ορισmicroένες διαστάσεις αυτής
στιγmicroής του ελληνικού αλυτρωτισmicroού το φθινόπωρο του 1931 όταν ξεσπά
στην Kύπρο η πρώτη σηmicroαντική εξέγερση κατά των βρετανών
Πρωτοστατούν σrsquo αυτήν τοπικοί εθνικιστές microε επικεφαλής τον microητροπολίτη
Kιτίου Nικόδηmicroο Mυλωνά Aλλά και το ελληνικό κράτος αmicroέτοχο δεν είναι
κεντρικό ρόλο παίζει είπαmicroε ο νεαρός πρόξενος στη Λευκωσία Aλέξης
Kύρου microε την κάλυψη του υπουργού Eξωτερικών Aνδρέα Mιχαλακοπούλου
O πρωθυπουργός ωστόσο έχει εντελώς αντίθετη πολιτική βραχυπρόθεσmicroες
ανάγκες (την ίδια στιγmicroή microαίνεται η παγκόσmicroια οικονοmicroική κρίση) όσο και
microακροπρόθεσmicroοι σχεδιασmicroοί κάνουν νrsquo αποκηρύξει και να καταδικάσει
καυστικά το κίνηmicroα ο Bενιζέλος ο οποίος είχε λίγο νωρίτερα συντελέσει στη
διάλυση της Eθνικής Oργανώσεως που συσπείρωνε τους κύπριους
αλυτρωτιστέςv Aξίζει να δούmicroε λοιπόν αυτήν τη στιγmicroή της ελληνικής
πολιτικής όπου παλιοί σύmicromicroαχοι συγκρούονται ιδεολογικά προτάγmicroατα
ανατρέπονται αξίες κρίνονται και στερεότυπα δοκιmicroάζονται Mια στιγmicroή
παράδοξη που το επίσηmicroο κράτος υπό τον Bενιζέλο αποδοκιmicroάζει τον
αλυτρωτισmicroό όχι απλώς φραστικά αλλά κι επιστρατεύοντας τους
microηχανισmicroούς υλικής και ιδεολογικής καταστολής που διαθέτει - ενώ
αφετέρου ο ldquoβενιζελικόςrdquo υπουργός Eξωτερικών και η ελληνική διπλωmicroατία
υπονοmicroεύουν την πολιτική του ίδιου του πρωθυπουργού τον οποίο
σφυροκοπούν συνάmicroα microε κατηγορίες εθνικής microειοδοσίας συντηρητικοί και
σοσιαλιστές σέρνοντας πίσω τους και πλήθος ldquoβενιζελικούςrdquo Στο εξής ο
εθνικός λόγος χρησιmicroοποιείται συστηmicroατικά έναντίον της κυβέρνησης ώσπου
τον επόmicroενο χρόνο συmicroβάλλει στην πτώση της πρώτο σταθmicroό της πολιτικής
αποσταθεροποίησης που θα έφερνε την ανατροπή της Δηmicroοκρατίας Aπό
αυτή την άποψη οι βασιλόφρονες ιερωmicroένοι που πρωτοστάτησαν στην
εξέγερση της Kύπρου έπληξαν τον Bενιζέλο περισσότερο απrsquo όσο θα
microπορούσαν ποτέ να ονειρευτούν
Kύπρος και Bενιζέλος λοιπόν H microεν Kύπρος λόγω πολλών
παραγόντων ιδίως της microεγάλης απόστασης που τήν χώριζε από το ελληνικό
κράτος και της βρετανικής κατοχής microετά το 1878 είχε την τύχη ή την ατυχία
να microείνει ως τότε στο περιθώριο των αλυτρωτικών παθών H εθνικιστική
ελίτ της δεν κινητοποιήθηκε όταν επέσεισαν οι βρετανοί το δέλεαρ της
Ένωσης το 1915 ενώ ως τις αρχές του Mεσοπολέmicroου δεν συγκέντρωνε
λαϊκή υποστήριξη η ενωτική κίνησηvi Aντίστοιχη αδράνεια χαρακτήριζε
γενικώς και την επίσηmicroη στάση της Eλλάδας ολόκληρο τον Mεσοπόλεmicroο η
βουλή δεν συζήτησε παραπάνω από microια ώρα τις τύχες του νησιούvii Tην ίδια
περίοδο όmicroως εθνικιστικοί κύκλοι των επίδοξων ldquomicroητέρων πατρίδωνrdquo
προωθούσαν την εθνοποίηση των δυο microεγάλων τοπικών κοινοτήτων της
ελληνορθόδοξης και της microουσουλmicroανικής ενώ και η βρετανική αποικιακή
πολιτική έτρεφε άλλοτε άθελά της και άλλοτε σκόπιmicroα τη ldquoδιαλεκτική της
microισαλλοδοξίαςrdquo (Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης)viii
O Bενιζέλος αφετέρου που αναδείχτηκε σε ίνδαλmicroα του ελληνικού
εθνικισmicroού και προβλήθηκε ως ldquoοραmicroατιστής της φυλετικής ακεραίωσηςrdquoix
έπαιξε στο Kυπριακό ένα ρόλο που δεν συmicroβάδιζε microε αυτό το στερεότυπο
Xαρακτηριστικά στο βασικό κείmicroενο για το θέmicroα microε τίτλο ldquoO Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroαrdquo ένας νεότερος ιστορικός απολογείται για τις
πρωθυπουργικές επιλογές ανακαλύπτοντας πίσω από τη σύγκρουση του
Bενιζέλου microε τους εξηmicromicroένους αλυτρωτιστές microια αντίληψη πραγmicroατιστική
αλλά όχι λιγότερο ldquoεθνικήrdquo Aφιερώνει microάλιστα τις microισές σελίδες του
εκτενούς άρθρου πενηνταπέντε ολόκληρες σελίδες σrsquo ένα χρονικό των
διπλωmicroατικών διαπραγmicroατεύσεων για την Kύπρο από τους Bαλκανικούς
Πολέmicroους ως τη Συνθήκη της Λωζάννης πλούσιο σε λεπτοmicroέρειες αλλά
φτωχό σε συmicroπεράσmicroατα O συγγραφέας θεωρώντας δεδοmicroένη την
ldquoιδεολογική τοποθέτησηrdquo του Bενιζέλουx δεν αναζητεί πάντοτε τις
επιmicroέρους συντεταγmicroένες της κι εξηγεί την άρνησή του να πιέσει τους
βρετανούς υπερτονίζοντας την πίστη του στην καλή θέληση των τελευταίων
καθώς και ποικίλα διπλωmicroατικά προβλήmicroατα που τόν απασχολούσανxi Δεν
διανοείται ότι για τον πρωθυπουργό η εδαφική επέκταση της χώρας microπορεί
να microην ήταν κατανάγκην αυτοσκοπός εκείνο τον καιρό Tην ίδια την εποχή
των γεγονότων ορισmicroένοι αλυτρωτιστές οπαδοί του έβλαψαν τον Bενιζέλο
υποστηρίζοντας πως ήθελε στην πραγmicroατικότητα microια πολιτική αντίθετη από
εκείνη που δηmicroοσίως υποστήριζε κι εποmicroένως πως έπρεπε οι κύπριοι
διερmicroηνεύοντας αυθεντικά τις επιθυmicroίες του και αγνοώντας τις επικρίσεις
του να κινητοποιηθούνxii Oι ιδιωτικές συζητήσεις του Bενιζέλου ωστόσο
microεταξύ των άλλων microε τον υπουργό Eξωτερικών και microε τον βρετανό
πρεσβευτή δείχνουν πως όντως επιδίωκε να τερmicroατιστεί το ταχύτερο δυνατό
η εξέγερση
O Bενιζέλος κατά των αλυτρωτιστών
Aπό την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέmicroων ως το Kίνηmicroα του 1935
περνώντας από την Eκτέλεση των Έξι την προσέγγιση microε την Iταλία και
microε την κεmicroαλική Tουρκία και την αντιmicroετώπιση της οικονοmicroικής κρίσης το
1931-32 ο Bενιζέλος συχνά αψήφισε τους βρετανούς Eντούτοις δεν τούς
πίεσε ποτέ στο θέmicroα της Kύπρου Ήδη από την εποχή της Eιρηνευτικής
Συνδιάσκεψης του 1920 η microετριοπάθειά του δυσαρέστησε την κυπριακή
αντιπροσωπεία που συγκέντρωνε όλους τους έλληνες της τοπικής
ldquoβουλήςrdquo (Nοmicroοθετικού Συmicroβουλίου) όπου φαίνεται εξάλλου πως
κυριαρχούσαν κωνσταντινικοίxiii Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
microάλιστα ο Bενιζέλος υπολόγιζε και τους τούρκους ακυρώνοντας microε την
ανταλλαγή των πληθυσmicroών τη βάση του ελληνικού αλυτρωτισmicroού ήθελε
όπως επισήmicroανε ο Iωάννης Πετρόπουλος νrsquo αναδείξει την Eλλάδα σε
παράγοντα σταθερότητας και νrsquo αποσπάσει την εmicroπιστοσύνη της Tουρκίας
αποδεικνύοντας ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσειςxiv Όταν ξαναπήρε
την εξουσία το 1928 τήρησε ldquoδιακριτική σιωπήrdquo για το Kυπριακό για την
οποία κατηγορήθηκε από τον αντιπολιτευόmicroενο τύπο ενώ κατακραυγή
ξεσήκωσαν οι δηλώσεις που έκανε στον Άθω αρχές Mαΐου του 1930 ότι
οι εθνικοί πόθοι της Eλλάδας είχαν πλέον εκπληρωθεί Eξίσου
κατηγορηmicroατικά επανέλαβε παραmicroονές της εξέγερσης σrsquo ένα
πολυσυζητηmicroένο άρθρο του στην Eργασία πως ldquoOι Έλληνες
συνεπλήρωσαν την εθνικήν των αποκατάστασινrdquoxv Tην εποχή εκείνη
ήθελε να προσεγγίσει την Tουρκία όχι να τήν περικυκλώσει Άλλο τόσο
προσπάθησε συγχρόνως να microην αποξενώσει τους βρετανούς ενώ αντιθέτως
η κυπριακή Eκκλησία υιοθετώντας πολιτική αδιάλλακτης σύγκρουσης
πρωτοστατούσε στη δηmicroιουργία της Eθνικής Oργανώσεως και δίπλα της
ακόmicroη πιο ακραίοι ldquoβενιζελικοίrdquo αλυτρωτιστές έστηναν την παράνοmicroη
Eθνική Pιζοσπαστική Ένωση Kύπρουxvi Στην ίδια την Eλλάδα η
απεmicroπόληση του αλυτρωτισmicroού δυσαρεστούσε πολλούς και ισχυρούς
Φιλελευθέρους (ας σηmicroειώσουmicroε και microrsquo αυτή την ευκαιρία τη σύγκρουση
microεταξύ Bενιζέλου και ldquoβενιζελικώνrdquo που ήταν microια από τις σταθερές της
πολιτικής παρουσίας του) αλλά είχε σοβαρούς συmicromicroάχους στην αριστερά
όπως τον σοσιαλιστή Παπαναστασίου ο οποίος τήν ενέτασσε σε ευρύτερα
οράmicroαταmiddot τις ηmicroέρες της εξέγερσης βρισκόταν στην Kωνσταντινούπολη για
τη Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη όπου microαζί microε τον Iσmicroέτ Iνονού κήρυξε
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
ως ldquoεγκληmicroατικήν παρεκτροπήνrdquo Oι δηλώσεις του Bενιζέλου απλώς
ldquoδίδουσι το δικαίωmicroα εις τους πολιτισmicroένους λαούς να microας
ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την δουλοπρέπειάν microαςrdquoiv Oι έντονες
επιθέσεις κατά του πρωθυπουργού για την πολιτική που ακολουθεί στο
Kυπριακό θα κοπάσουν κάπου ένα microήνα αργότερα αλλά δεν θα πάψουν ως
την πτώση του τον επόmicroενο χρόνο
Στο κείmicroενο που ακολουθεί ανιχνεύω ορισmicroένες διαστάσεις αυτής
στιγmicroής του ελληνικού αλυτρωτισmicroού το φθινόπωρο του 1931 όταν ξεσπά
στην Kύπρο η πρώτη σηmicroαντική εξέγερση κατά των βρετανών
Πρωτοστατούν σrsquo αυτήν τοπικοί εθνικιστές microε επικεφαλής τον microητροπολίτη
Kιτίου Nικόδηmicroο Mυλωνά Aλλά και το ελληνικό κράτος αmicroέτοχο δεν είναι
κεντρικό ρόλο παίζει είπαmicroε ο νεαρός πρόξενος στη Λευκωσία Aλέξης
Kύρου microε την κάλυψη του υπουργού Eξωτερικών Aνδρέα Mιχαλακοπούλου
O πρωθυπουργός ωστόσο έχει εντελώς αντίθετη πολιτική βραχυπρόθεσmicroες
ανάγκες (την ίδια στιγmicroή microαίνεται η παγκόσmicroια οικονοmicroική κρίση) όσο και
microακροπρόθεσmicroοι σχεδιασmicroοί κάνουν νrsquo αποκηρύξει και να καταδικάσει
καυστικά το κίνηmicroα ο Bενιζέλος ο οποίος είχε λίγο νωρίτερα συντελέσει στη
διάλυση της Eθνικής Oργανώσεως που συσπείρωνε τους κύπριους
αλυτρωτιστέςv Aξίζει να δούmicroε λοιπόν αυτήν τη στιγmicroή της ελληνικής
πολιτικής όπου παλιοί σύmicromicroαχοι συγκρούονται ιδεολογικά προτάγmicroατα
ανατρέπονται αξίες κρίνονται και στερεότυπα δοκιmicroάζονται Mια στιγmicroή
παράδοξη που το επίσηmicroο κράτος υπό τον Bενιζέλο αποδοκιmicroάζει τον
αλυτρωτισmicroό όχι απλώς φραστικά αλλά κι επιστρατεύοντας τους
microηχανισmicroούς υλικής και ιδεολογικής καταστολής που διαθέτει - ενώ
αφετέρου ο ldquoβενιζελικόςrdquo υπουργός Eξωτερικών και η ελληνική διπλωmicroατία
υπονοmicroεύουν την πολιτική του ίδιου του πρωθυπουργού τον οποίο
σφυροκοπούν συνάmicroα microε κατηγορίες εθνικής microειοδοσίας συντηρητικοί και
σοσιαλιστές σέρνοντας πίσω τους και πλήθος ldquoβενιζελικούςrdquo Στο εξής ο
εθνικός λόγος χρησιmicroοποιείται συστηmicroατικά έναντίον της κυβέρνησης ώσπου
τον επόmicroενο χρόνο συmicroβάλλει στην πτώση της πρώτο σταθmicroό της πολιτικής
αποσταθεροποίησης που θα έφερνε την ανατροπή της Δηmicroοκρατίας Aπό
αυτή την άποψη οι βασιλόφρονες ιερωmicroένοι που πρωτοστάτησαν στην
εξέγερση της Kύπρου έπληξαν τον Bενιζέλο περισσότερο απrsquo όσο θα
microπορούσαν ποτέ να ονειρευτούν
Kύπρος και Bενιζέλος λοιπόν H microεν Kύπρος λόγω πολλών
παραγόντων ιδίως της microεγάλης απόστασης που τήν χώριζε από το ελληνικό
κράτος και της βρετανικής κατοχής microετά το 1878 είχε την τύχη ή την ατυχία
να microείνει ως τότε στο περιθώριο των αλυτρωτικών παθών H εθνικιστική
ελίτ της δεν κινητοποιήθηκε όταν επέσεισαν οι βρετανοί το δέλεαρ της
Ένωσης το 1915 ενώ ως τις αρχές του Mεσοπολέmicroου δεν συγκέντρωνε
λαϊκή υποστήριξη η ενωτική κίνησηvi Aντίστοιχη αδράνεια χαρακτήριζε
γενικώς και την επίσηmicroη στάση της Eλλάδας ολόκληρο τον Mεσοπόλεmicroο η
βουλή δεν συζήτησε παραπάνω από microια ώρα τις τύχες του νησιούvii Tην ίδια
περίοδο όmicroως εθνικιστικοί κύκλοι των επίδοξων ldquomicroητέρων πατρίδωνrdquo
προωθούσαν την εθνοποίηση των δυο microεγάλων τοπικών κοινοτήτων της
ελληνορθόδοξης και της microουσουλmicroανικής ενώ και η βρετανική αποικιακή
πολιτική έτρεφε άλλοτε άθελά της και άλλοτε σκόπιmicroα τη ldquoδιαλεκτική της
microισαλλοδοξίαςrdquo (Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης)viii
O Bενιζέλος αφετέρου που αναδείχτηκε σε ίνδαλmicroα του ελληνικού
εθνικισmicroού και προβλήθηκε ως ldquoοραmicroατιστής της φυλετικής ακεραίωσηςrdquoix
έπαιξε στο Kυπριακό ένα ρόλο που δεν συmicroβάδιζε microε αυτό το στερεότυπο
Xαρακτηριστικά στο βασικό κείmicroενο για το θέmicroα microε τίτλο ldquoO Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroαrdquo ένας νεότερος ιστορικός απολογείται για τις
πρωθυπουργικές επιλογές ανακαλύπτοντας πίσω από τη σύγκρουση του
Bενιζέλου microε τους εξηmicromicroένους αλυτρωτιστές microια αντίληψη πραγmicroατιστική
αλλά όχι λιγότερο ldquoεθνικήrdquo Aφιερώνει microάλιστα τις microισές σελίδες του
εκτενούς άρθρου πενηνταπέντε ολόκληρες σελίδες σrsquo ένα χρονικό των
διπλωmicroατικών διαπραγmicroατεύσεων για την Kύπρο από τους Bαλκανικούς
Πολέmicroους ως τη Συνθήκη της Λωζάννης πλούσιο σε λεπτοmicroέρειες αλλά
φτωχό σε συmicroπεράσmicroατα O συγγραφέας θεωρώντας δεδοmicroένη την
ldquoιδεολογική τοποθέτησηrdquo του Bενιζέλουx δεν αναζητεί πάντοτε τις
επιmicroέρους συντεταγmicroένες της κι εξηγεί την άρνησή του να πιέσει τους
βρετανούς υπερτονίζοντας την πίστη του στην καλή θέληση των τελευταίων
καθώς και ποικίλα διπλωmicroατικά προβλήmicroατα που τόν απασχολούσανxi Δεν
διανοείται ότι για τον πρωθυπουργό η εδαφική επέκταση της χώρας microπορεί
να microην ήταν κατανάγκην αυτοσκοπός εκείνο τον καιρό Tην ίδια την εποχή
των γεγονότων ορισmicroένοι αλυτρωτιστές οπαδοί του έβλαψαν τον Bενιζέλο
υποστηρίζοντας πως ήθελε στην πραγmicroατικότητα microια πολιτική αντίθετη από
εκείνη που δηmicroοσίως υποστήριζε κι εποmicroένως πως έπρεπε οι κύπριοι
διερmicroηνεύοντας αυθεντικά τις επιθυmicroίες του και αγνοώντας τις επικρίσεις
του να κινητοποιηθούνxii Oι ιδιωτικές συζητήσεις του Bενιζέλου ωστόσο
microεταξύ των άλλων microε τον υπουργό Eξωτερικών και microε τον βρετανό
πρεσβευτή δείχνουν πως όντως επιδίωκε να τερmicroατιστεί το ταχύτερο δυνατό
η εξέγερση
O Bενιζέλος κατά των αλυτρωτιστών
Aπό την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέmicroων ως το Kίνηmicroα του 1935
περνώντας από την Eκτέλεση των Έξι την προσέγγιση microε την Iταλία και
microε την κεmicroαλική Tουρκία και την αντιmicroετώπιση της οικονοmicroικής κρίσης το
1931-32 ο Bενιζέλος συχνά αψήφισε τους βρετανούς Eντούτοις δεν τούς
πίεσε ποτέ στο θέmicroα της Kύπρου Ήδη από την εποχή της Eιρηνευτικής
Συνδιάσκεψης του 1920 η microετριοπάθειά του δυσαρέστησε την κυπριακή
αντιπροσωπεία που συγκέντρωνε όλους τους έλληνες της τοπικής
ldquoβουλήςrdquo (Nοmicroοθετικού Συmicroβουλίου) όπου φαίνεται εξάλλου πως
κυριαρχούσαν κωνσταντινικοίxiii Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
microάλιστα ο Bενιζέλος υπολόγιζε και τους τούρκους ακυρώνοντας microε την
ανταλλαγή των πληθυσmicroών τη βάση του ελληνικού αλυτρωτισmicroού ήθελε
όπως επισήmicroανε ο Iωάννης Πετρόπουλος νrsquo αναδείξει την Eλλάδα σε
παράγοντα σταθερότητας και νrsquo αποσπάσει την εmicroπιστοσύνη της Tουρκίας
αποδεικνύοντας ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσειςxiv Όταν ξαναπήρε
την εξουσία το 1928 τήρησε ldquoδιακριτική σιωπήrdquo για το Kυπριακό για την
οποία κατηγορήθηκε από τον αντιπολιτευόmicroενο τύπο ενώ κατακραυγή
ξεσήκωσαν οι δηλώσεις που έκανε στον Άθω αρχές Mαΐου του 1930 ότι
οι εθνικοί πόθοι της Eλλάδας είχαν πλέον εκπληρωθεί Eξίσου
κατηγορηmicroατικά επανέλαβε παραmicroονές της εξέγερσης σrsquo ένα
πολυσυζητηmicroένο άρθρο του στην Eργασία πως ldquoOι Έλληνες
συνεπλήρωσαν την εθνικήν των αποκατάστασινrdquoxv Tην εποχή εκείνη
ήθελε να προσεγγίσει την Tουρκία όχι να τήν περικυκλώσει Άλλο τόσο
προσπάθησε συγχρόνως να microην αποξενώσει τους βρετανούς ενώ αντιθέτως
η κυπριακή Eκκλησία υιοθετώντας πολιτική αδιάλλακτης σύγκρουσης
πρωτοστατούσε στη δηmicroιουργία της Eθνικής Oργανώσεως και δίπλα της
ακόmicroη πιο ακραίοι ldquoβενιζελικοίrdquo αλυτρωτιστές έστηναν την παράνοmicroη
Eθνική Pιζοσπαστική Ένωση Kύπρουxvi Στην ίδια την Eλλάδα η
απεmicroπόληση του αλυτρωτισmicroού δυσαρεστούσε πολλούς και ισχυρούς
Φιλελευθέρους (ας σηmicroειώσουmicroε και microrsquo αυτή την ευκαιρία τη σύγκρουση
microεταξύ Bενιζέλου και ldquoβενιζελικώνrdquo που ήταν microια από τις σταθερές της
πολιτικής παρουσίας του) αλλά είχε σοβαρούς συmicromicroάχους στην αριστερά
όπως τον σοσιαλιστή Παπαναστασίου ο οποίος τήν ενέτασσε σε ευρύτερα
οράmicroαταmiddot τις ηmicroέρες της εξέγερσης βρισκόταν στην Kωνσταντινούπολη για
τη Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη όπου microαζί microε τον Iσmicroέτ Iνονού κήρυξε
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
λαϊκή υποστήριξη η ενωτική κίνησηvi Aντίστοιχη αδράνεια χαρακτήριζε
γενικώς και την επίσηmicroη στάση της Eλλάδας ολόκληρο τον Mεσοπόλεmicroο η
βουλή δεν συζήτησε παραπάνω από microια ώρα τις τύχες του νησιούvii Tην ίδια
περίοδο όmicroως εθνικιστικοί κύκλοι των επίδοξων ldquomicroητέρων πατρίδωνrdquo
προωθούσαν την εθνοποίηση των δυο microεγάλων τοπικών κοινοτήτων της
ελληνορθόδοξης και της microουσουλmicroανικής ενώ και η βρετανική αποικιακή
πολιτική έτρεφε άλλοτε άθελά της και άλλοτε σκόπιmicroα τη ldquoδιαλεκτική της
microισαλλοδοξίαςrdquo (Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης)viii
O Bενιζέλος αφετέρου που αναδείχτηκε σε ίνδαλmicroα του ελληνικού
εθνικισmicroού και προβλήθηκε ως ldquoοραmicroατιστής της φυλετικής ακεραίωσηςrdquoix
έπαιξε στο Kυπριακό ένα ρόλο που δεν συmicroβάδιζε microε αυτό το στερεότυπο
Xαρακτηριστικά στο βασικό κείmicroενο για το θέmicroα microε τίτλο ldquoO Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroαrdquo ένας νεότερος ιστορικός απολογείται για τις
πρωθυπουργικές επιλογές ανακαλύπτοντας πίσω από τη σύγκρουση του
Bενιζέλου microε τους εξηmicromicroένους αλυτρωτιστές microια αντίληψη πραγmicroατιστική
αλλά όχι λιγότερο ldquoεθνικήrdquo Aφιερώνει microάλιστα τις microισές σελίδες του
εκτενούς άρθρου πενηνταπέντε ολόκληρες σελίδες σrsquo ένα χρονικό των
διπλωmicroατικών διαπραγmicroατεύσεων για την Kύπρο από τους Bαλκανικούς
Πολέmicroους ως τη Συνθήκη της Λωζάννης πλούσιο σε λεπτοmicroέρειες αλλά
φτωχό σε συmicroπεράσmicroατα O συγγραφέας θεωρώντας δεδοmicroένη την
ldquoιδεολογική τοποθέτησηrdquo του Bενιζέλουx δεν αναζητεί πάντοτε τις
επιmicroέρους συντεταγmicroένες της κι εξηγεί την άρνησή του να πιέσει τους
βρετανούς υπερτονίζοντας την πίστη του στην καλή θέληση των τελευταίων
καθώς και ποικίλα διπλωmicroατικά προβλήmicroατα που τόν απασχολούσανxi Δεν
διανοείται ότι για τον πρωθυπουργό η εδαφική επέκταση της χώρας microπορεί
να microην ήταν κατανάγκην αυτοσκοπός εκείνο τον καιρό Tην ίδια την εποχή
των γεγονότων ορισmicroένοι αλυτρωτιστές οπαδοί του έβλαψαν τον Bενιζέλο
υποστηρίζοντας πως ήθελε στην πραγmicroατικότητα microια πολιτική αντίθετη από
εκείνη που δηmicroοσίως υποστήριζε κι εποmicroένως πως έπρεπε οι κύπριοι
διερmicroηνεύοντας αυθεντικά τις επιθυmicroίες του και αγνοώντας τις επικρίσεις
του να κινητοποιηθούνxii Oι ιδιωτικές συζητήσεις του Bενιζέλου ωστόσο
microεταξύ των άλλων microε τον υπουργό Eξωτερικών και microε τον βρετανό
πρεσβευτή δείχνουν πως όντως επιδίωκε να τερmicroατιστεί το ταχύτερο δυνατό
η εξέγερση
O Bενιζέλος κατά των αλυτρωτιστών
Aπό την έκρηξη των Bαλκανικών Πολέmicroων ως το Kίνηmicroα του 1935
περνώντας από την Eκτέλεση των Έξι την προσέγγιση microε την Iταλία και
microε την κεmicroαλική Tουρκία και την αντιmicroετώπιση της οικονοmicroικής κρίσης το
1931-32 ο Bενιζέλος συχνά αψήφισε τους βρετανούς Eντούτοις δεν τούς
πίεσε ποτέ στο θέmicroα της Kύπρου Ήδη από την εποχή της Eιρηνευτικής
Συνδιάσκεψης του 1920 η microετριοπάθειά του δυσαρέστησε την κυπριακή
αντιπροσωπεία που συγκέντρωνε όλους τους έλληνες της τοπικής
ldquoβουλήςrdquo (Nοmicroοθετικού Συmicroβουλίου) όπου φαίνεται εξάλλου πως
κυριαρχούσαν κωνσταντινικοίxiii Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
microάλιστα ο Bενιζέλος υπολόγιζε και τους τούρκους ακυρώνοντας microε την
ανταλλαγή των πληθυσmicroών τη βάση του ελληνικού αλυτρωτισmicroού ήθελε
όπως επισήmicroανε ο Iωάννης Πετρόπουλος νrsquo αναδείξει την Eλλάδα σε
παράγοντα σταθερότητας και νrsquo αποσπάσει την εmicroπιστοσύνη της Tουρκίας
αποδεικνύοντας ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσειςxiv Όταν ξαναπήρε
την εξουσία το 1928 τήρησε ldquoδιακριτική σιωπήrdquo για το Kυπριακό για την
οποία κατηγορήθηκε από τον αντιπολιτευόmicroενο τύπο ενώ κατακραυγή
ξεσήκωσαν οι δηλώσεις που έκανε στον Άθω αρχές Mαΐου του 1930 ότι
οι εθνικοί πόθοι της Eλλάδας είχαν πλέον εκπληρωθεί Eξίσου
κατηγορηmicroατικά επανέλαβε παραmicroονές της εξέγερσης σrsquo ένα
πολυσυζητηmicroένο άρθρο του στην Eργασία πως ldquoOι Έλληνες
συνεπλήρωσαν την εθνικήν των αποκατάστασινrdquoxv Tην εποχή εκείνη
ήθελε να προσεγγίσει την Tουρκία όχι να τήν περικυκλώσει Άλλο τόσο
προσπάθησε συγχρόνως να microην αποξενώσει τους βρετανούς ενώ αντιθέτως
η κυπριακή Eκκλησία υιοθετώντας πολιτική αδιάλλακτης σύγκρουσης
πρωτοστατούσε στη δηmicroιουργία της Eθνικής Oργανώσεως και δίπλα της
ακόmicroη πιο ακραίοι ldquoβενιζελικοίrdquo αλυτρωτιστές έστηναν την παράνοmicroη
Eθνική Pιζοσπαστική Ένωση Kύπρουxvi Στην ίδια την Eλλάδα η
απεmicroπόληση του αλυτρωτισmicroού δυσαρεστούσε πολλούς και ισχυρούς
Φιλελευθέρους (ας σηmicroειώσουmicroε και microrsquo αυτή την ευκαιρία τη σύγκρουση
microεταξύ Bενιζέλου και ldquoβενιζελικώνrdquo που ήταν microια από τις σταθερές της
πολιτικής παρουσίας του) αλλά είχε σοβαρούς συmicromicroάχους στην αριστερά
όπως τον σοσιαλιστή Παπαναστασίου ο οποίος τήν ενέτασσε σε ευρύτερα
οράmicroαταmiddot τις ηmicroέρες της εξέγερσης βρισκόταν στην Kωνσταντινούπολη για
τη Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη όπου microαζί microε τον Iσmicroέτ Iνονού κήρυξε
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
πίεσε ποτέ στο θέmicroα της Kύπρου Ήδη από την εποχή της Eιρηνευτικής
Συνδιάσκεψης του 1920 η microετριοπάθειά του δυσαρέστησε την κυπριακή
αντιπροσωπεία που συγκέντρωνε όλους τους έλληνες της τοπικής
ldquoβουλήςrdquo (Nοmicroοθετικού Συmicroβουλίου) όπου φαίνεται εξάλλου πως
κυριαρχούσαν κωνσταντινικοίxiii Mετά τη Mικρασιατική Kαταστροφή
microάλιστα ο Bενιζέλος υπολόγιζε και τους τούρκους ακυρώνοντας microε την
ανταλλαγή των πληθυσmicroών τη βάση του ελληνικού αλυτρωτισmicroού ήθελε
όπως επισήmicroανε ο Iωάννης Πετρόπουλος νrsquo αναδείξει την Eλλάδα σε
παράγοντα σταθερότητας και νrsquo αποσπάσει την εmicroπιστοσύνη της Tουρκίας
αποδεικνύοντας ότι δεν έτρεφε πλέον εδαφικές αξιώσειςxiv Όταν ξαναπήρε
την εξουσία το 1928 τήρησε ldquoδιακριτική σιωπήrdquo για το Kυπριακό για την
οποία κατηγορήθηκε από τον αντιπολιτευόmicroενο τύπο ενώ κατακραυγή
ξεσήκωσαν οι δηλώσεις που έκανε στον Άθω αρχές Mαΐου του 1930 ότι
οι εθνικοί πόθοι της Eλλάδας είχαν πλέον εκπληρωθεί Eξίσου
κατηγορηmicroατικά επανέλαβε παραmicroονές της εξέγερσης σrsquo ένα
πολυσυζητηmicroένο άρθρο του στην Eργασία πως ldquoOι Έλληνες
συνεπλήρωσαν την εθνικήν των αποκατάστασινrdquoxv Tην εποχή εκείνη
ήθελε να προσεγγίσει την Tουρκία όχι να τήν περικυκλώσει Άλλο τόσο
προσπάθησε συγχρόνως να microην αποξενώσει τους βρετανούς ενώ αντιθέτως
η κυπριακή Eκκλησία υιοθετώντας πολιτική αδιάλλακτης σύγκρουσης
πρωτοστατούσε στη δηmicroιουργία της Eθνικής Oργανώσεως και δίπλα της
ακόmicroη πιο ακραίοι ldquoβενιζελικοίrdquo αλυτρωτιστές έστηναν την παράνοmicroη
Eθνική Pιζοσπαστική Ένωση Kύπρουxvi Στην ίδια την Eλλάδα η
απεmicroπόληση του αλυτρωτισmicroού δυσαρεστούσε πολλούς και ισχυρούς
Φιλελευθέρους (ας σηmicroειώσουmicroε και microrsquo αυτή την ευκαιρία τη σύγκρουση
microεταξύ Bενιζέλου και ldquoβενιζελικώνrdquo που ήταν microια από τις σταθερές της
πολιτικής παρουσίας του) αλλά είχε σοβαρούς συmicromicroάχους στην αριστερά
όπως τον σοσιαλιστή Παπαναστασίου ο οποίος τήν ενέτασσε σε ευρύτερα
οράmicroαταmiddot τις ηmicroέρες της εξέγερσης βρισκόταν στην Kωνσταντινούπολη για
τη Δεύτερη Bαλκανική Διάσκεψη όπου microαζί microε τον Iσmicroέτ Iνονού κήρυξε
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
τη βαλκανική και κατεξοχήν την ελληνοτουρκική προσέγγιση ldquoTα
πεπρωmicroένα microας είνε συνδεδεmicroένα είmicroεθα όλοι microια εθνική οικογένειαrdquoxvii
διακήρυσσε στους βαλκανικούς λαούς
Eξίσου σηmicroαντικό microέληmicroα του Bενιζέλου ήταν να χαλιναγωγήσει τους
ακραίους εθνικιστές Mόλις ανέλαβε την κυβέρνηση το 1928 κατέθεσε ένα
νοmicroοσχέδιο που σκοπό είχε να περιστείλει τη δραστηριότητα των
αλυτρωτικών συνδέσmicroων επαναλάmicroβανε έτσι την επιτυχηmicroένη τακτική της
πρώτης πρωθυπουργίας του όταν είχε περιορίσει τους ldquomicroακεδονοmicroάχουςrdquo κι
εmicroποδίσει διεκδικώντας για λογαριασmicroό της κυβέρνησης αποκλειστικότητα
στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής την αποστολή εκπροσώπων της
Kρήτης στην ελληνική βουλή Tην τρίτη τετραετία που κυβέρνησε το
πρόβληmicroα εντοπιζόταν αφενός στις οργανώσεις που ζητούσαν να
επιστρέψουν οι πρόσφυγες στις εστίες τους οι οποίες microε την υποστήριξη
πολλών στρατιωτικών εmicroπόδιζαν την προσέγγιση microε την Tουρκία και
αφετέρου στα βορειοηπειρωτικά δωδεκανησιακά και κυπριακά σωmicroατεία
που υπονόmicroευαν τις σχέσεις της χώρας microε την Iταλία και microε τη Bρετανία Tα
τελευταία αντέδρασαν εντονότερα στο νοmicroοσχέδιο και βρήκαν ισχυρούς
υποστηρικτές στον χώρο του τύπου - όχι microόνον την οργίλη Πολιτεία και τη
σαρκαστική Kαθηmicroερινή αλλά και το Φιλελεύθερο Eλεύθερον Bήmicroαxviii
Ωστόσο ο πρωθυπουργός αποφασισmicroένος να εξαλείψει τις εκκρεmicroότητες microε
τις περιφερειακές Δυνάmicroεις αδιαφόρησε για τις επιθέσεις τους Σε συνθήκες
πολιτικής σταθερότητας δεν φοβόταν microην υπονόmicroευαν τη δηmicroοτικότητά του
οι αλυτρωτιστές
Σύντοmicroα όmicroως τόν έπληξαν συγχρόνως η οικονοmicroική κρίση και η
ανάφλεξη του Kυπριακού Zητήmicroατος Oι ζυmicroώσεις στο νησί για ένωση microε
την Eλλάδα είχαν κοπάσει το 1925 όταν κυριάρχησε προσώρας η
ldquomicroεταρρυθmicroιστικήrdquo πολιτική αλλrsquo αναζωπυρώθηκαν το 1929-1930 H ελπίδα
των εθνικιστών να επωφεληθούν από την πολιτική και οικονοmicroική
αβεβαιότητα στην Aγγλία σε συνδυασmicroό microε το φόβο τους microήπως η ηπιότερη
διοίκηση καλλιεργούσε στους εθνικά απαίδευτους κύπριους συνείδηση
ldquoελληνόφωνων βρετανώνrdquo φαίνεται πως συνέβαλαν στην εmicroπέδωση της νέας
στρατηγικής Oι ldquoεκσυγχρονιστικέςrdquo προσπάθειες των βρετανών άλλωστε
ενώ αποξένωναν την Eκκλησία και ισχυρά αστικά στρώmicroατα όπως τους
τοκογλύφους δεν αρκούσαν για να εκτονώσουν την αυξανόmicroενη κοινωνική
ένταση Oι αλυτρωτιστές microάλιστα έδωσαν κοινωνικό περιεχόmicroενο στην
εξέγερση microε αόριστες υποσχέσεις αγροτικής microεταρρύθmicroισης εξηγούσαν
στους ακτήmicroονες πως η Ένωση θα σήmicroαινε και διανοmicroή των microεγάλων
περιουσιών όπως είχε πρόσφατα συmicroβεί στην Eλλάδα H ανάκαmicroψη του
εθνικισmicroού συνδεόταν τέλος microε την οικονοmicroική κρίση η διεθνής επιβολή της
Bρετανίας ιδίως δέχτηκε βαρύ πλήγmicroα τον Σεπτέmicroβριο του 1931 όταν
κατέρρευσε η στερλίνα H επιβολή νέων φορολογιών ήταν κύρια αφορmicroή της
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
εξέγερσης κατά microήκος και πλάτος του νησιού τον επόmicroενο microήνα την οποία
κατέστειλε microε αγριότητα η αποικιακή διοίκησηxix
Tο Kυπριακό που ως τότε λίγο απασχολούσε τον αθηναϊκό τύπο
πέρασε στα πρωτοσέλιδα στις 22 Oκτωβρίου παραmicroονές των βρετανικών
εκλογών κι επαύριο της πρώτης microεγάλης συγκέντρωσης των Eνωτικών στη
Λευκωσία Λίγο νωρίτερα ο microητροπολίτης Kιτίου παραιτείται από το
Nοmicroοθετικό Συmicroβούλιο κηρύσσοντας ldquoτην microη έννοmicroον αντίστασιν κατά
αρχών παρανόmicroων και νόmicroων ανόmicroωνrdquo ανυπακοή στη Bρετανία κι Ένωση
ldquoEmicroπρόςrdquo καταλήγει η προκήρυξή του προς το λαό ldquoκαι ο Θεός που δεν
έπλασε τους λαούς του και τα πλάσmicroατά του να είνε δούλοι των άλλων λαών
είνε microαζί microαςrdquoxx Για την κινητοποίηση χρησιmicroοποιούν κατά κόρον
θρησκευτικό συmicroβολισmicroό και οι εθνικοί δεσmicroοί πλέκονται microε νήmicroατα συχνά
εκκλησιαστικά Στην Eλλάδα τα microνηmicroόσυνα υπέρ των πεσόντων παίζουν
κεντρικό ρόλο στην ευαισθητοποίηση του κόσmicroου και η Iερά Σύνοδος
διακηρύσσει τη συmicroπαράστασή της στους διωκόmicroενους κύπριους ιεράρχεςxxi
ενώ στην ίδια την Kύπρο περίπου δέκα χιλιάδες διαδηλωτές στη Λευκωσία
δια βοής ανακηρύσσουν τον microητροπολίτη Kιτίου ldquoαρχηγόν του αρχοmicroένου
Eθνικού αγώνοςrdquo κι ένας ιερέας τούς ορκίζει στον Tίmicroιο Σταυρό να
συνεχίσουν τον αγώνα ως την Ένωση Eνώ όmicroως οι εκπρόσωποί του
συζητούσαν microε τον βρετανό κυβερνήτη το πλήθος έκαιγε κρατικά
αυτοκίνητα κι έδερνε τους χωροφύλακες ώσπου εντέλει πυρπόλησε και
κατέστρεψε το Kυβερνείο Λίγο αργότερα όταν παίρνει ενισχύσεις ο
στρατός το καταστέλλει αιmicroατηράxxii Tο κίνηmicroα όmicroως εξαπλώνεται από άκρη
σrsquo άκρη της Kύπρου διαδηλώσεις ξεσπούν πέρα από τις πόλεις στο ένα
τρίτο των χωριών ενώ βίαια επεισόδια σηmicroειώνονται σε περίπου εβδοmicroήντα
από αυτάxxiii
Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο η σύγκρουση θορύβησε το ελληνικό κοινό
αδιακρίτως κοινωνικής θέσης και πολιτικών αντιλήψεων - και η
δηmicroοτικότητα του Bενιζέλου ο οποίος τήρησε ldquoάψογη στάσηrdquo σrsquo όλη τη
διάρκεια της κρίσης υπέφερε ανάλογα H κινητοποίηση ξεκίνησε από την
ελίτ και το microεγαλύτερο microέρος των διανοούmicroενων συντάχθηκε εξαρχής microε
τους εξεγερmicroένους κύπριουςxxiv O ηmicroερήσιος τύπος ιδίως ως και το
φιλοκυβερνητικό Eλεύθερον Bήmicroα σύσσωmicroος υποστήριξε την εξέγερση ενώ
ακόmicroη και τα microετριοπαθέστερα αντιβενιζελικά φύλλα όπως ήταν η Πρωία
ζητούσαν Ένωση και microαζικές κινητοποιήσεις στην ίδια την Eλλάδαxxv
Aκόmicroη και στα σοβαρότερα έντυπα ελάχιστοι τάχθηκαν υπέρ του
πρωθυπουργού και την πολιτική σηmicroασία της αποmicroόνωσής του διέκρινε ήδη
από την επαύριο των ταραχών ο βρετανός πρέσβυς στην Aθήνα
ένα ατυχές οπωσδήποτε αποτέλεσmicroα της Kυπριακής
εξέγερσης είναι ότι ένωσε ολόκληρο τον τύπο εναντίον
του κ Bενιζέλου τον οποίο επικρίνουν για την αυστηρά
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
ορθή στάση που τηρεί κάθε απροκάλυπτη πράξη του κ
Bενιζέλου προς υπεράσπιση των συmicroφερόντων microας
πραγmicroατοποιείται microε κίνδυνο αν όχι microε δαπάνη ενός
microέρους του πολιτικού κύρους του και microάλλον θα
πληρώσει ακριβά microε τίmicroηmicroα την αποσύνθεση [των
Φιλελευθέρων] την πολιτική που ακολουθεί στην Kύπρο
Στην πρώτη διακήρυξή του ψυχρά ορθά και
κατηγορηmicroατικά αρνήθηκε νrsquo αναmicroείξει την Eλληνική
Kυβέρνηση και καταδίκασε τις εγκληmicroατικές πράξεις που
διαπράχθηκαν στη Λευκωσία O αντιπολιτευόmicroενος
τύπος Bασιλικός και δηmicroοκρατικός αναmicroφίβολα θα
επωφεληθεί όσο microπορεί από τις επίσηmicroες δηλώσεις του
Πρωθυπουργού για νrsquo αποδείξει πως ο τελευταίος
αρνείται να συνταχθεί microε microια ιερή πατριωτική υπόθεση
και συνεπώς το ζήτηmicroα της ένωσης microε την Kύπρο
πιθανότατα θα τεθεί στις εκλογές του επόmicroενου χρόνου
Για πόσον καιρό θα microπορούν οι σοβαροί Eλληνες να
παρουσιάζονται ως πατριώτες στο ζήτηmicroα της ένωσης microε
την Kύπρο και ως φίλοι microας στα άλλα ζητήmicroατα είναι
πράγmicroα που θα εξαρτηθεί από την πορεία των γεγονότων xxvi
Eνδεικτική της ταραχής που προκάλεσε στους αλυτρωτιστές η
περιέργως απροσδόκητη για πολλούς από αυτούς αντίδραση του Bενιζέλου
καθώς και του πολιτικού κόστους που συνεπαγόταν η στάση του
πρωθυπουργού ήταν η ανταπόκριση της Eφηmicroερίδος των Bαλκανίων από
την πρωτεύουσα
Aι χθεσιναί δηλώσεις του κ Bενιζέλου αποδοκιmicroάζοντος
το ενωτικόν κίνηmicroα των κυπρίων προεκάλεσαν ζωηράν
αίσθησιν Oι ενταύθα κύπριοι φοιτηταί ανάστατοι
περιήλθον τα γραφεία των εφηmicroερίδων και επεσκέφθησαν
τους πολιτικούς αρχηγούς διαmicroαρτυρόmicroενοι σφοδρότατα
διότι εκ microέρους της επισήmicroου Eλλάδος επιδεικνύεται
τόσον εmicroφαντικώς όχι απλή αδιαφορία ή έστω
διπλωmicroατική τις επιφυλακτικότης αλλά και καταδικάζεται
εκ του εmicroφανούς το κίνηmicroα των κυπρίων O κ Bενιζέλος
ο ηγηθείς άλλοτε των αγώνων της Kρήτης υπό συνθήκας
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
παροmicroοίας προς τας σηmicroερινάς δεν ανεmicroένετο ποτέ να
σπεύση να εκφράση microε τόσον βαρείας εκφράσεις την
αποδοκιmicroασίαν του δια την εξέγερσιν της Kύπρου προς
διεκδίκησιν του ιδεώδους της ελευθερίας της H θέσις την
οποίαν ούτως λαmicroβάνει η επίσηmicroος Eλλάς δυσχεραίνει
βασικώς την ευόδωσιν του κυπριακού κινήmicroατος καθόσον
εδραιώνει παγκοσmicroίως την ιδέαν ότι η Eλλάς δεν θέλει την
Kύπρον και αποκρούει την παροχήν ανεξαρτησίας εις
αυτήν Aι δηλώσεις του κ Bενιζέλου είνε προωρισmicroέναι νrsquo
απηχήσουν δυσmicroενέστατα εις το εξωτερικόν όπου ήδη
ετηλεγραφήθησαν - καθrsquo ην στιγmicroήν microάλιστα ο ξένος τύπος
εκφράζεται ενθουσιωδέστατα δια το κίνηmicroα χαρακτηρίζων
αυτό ως την δικαίαν εθνικήν εξέγερσιν ενός λαού
ζητούντος την ένωσίν του microετά της πατρίδος του Tέλος η
ανάκλησις του εν Kύπρω γενικού προξένου της Eλλάδος
αποτελεί πλήγmicroα θανάσιmicroον δια τον εν επαναστάσει
ευρισκόmicroενον πληθυσmicroόν της microεγαλονήσου ο οποίος ούτω
όχι microόνον στερείται του φυσικού προστάτου του αλλά και
καταδικάζεται εις έκπτωσιν του ηθικού του εις την
κρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνxxvii
Tην ldquoκρισιmicroωτάτην τούτην στιγmicroήνrdquo λοιπόν ο Bενιζέλος
κατακεραυνώνοντας την κυπριακή εξέγερση συγκρουόταν microετωπικά microε τις
ευαισθησίες και τις αντιλήψεις της πλειονότητας ίσως των ψηφοφόρων του
Θυσιάζοντας έτσι την εθνικιστική αίγλη του η οποία είχε ήδη τρωθεί αφότου
προσέγγισε την Tουρκία αναγκαζόταν να στηριχτεί κυρίως στην επιτυχή
οικονοmicroική διαχείριση δίνοντας τη ldquoMάχη της Δραχmicroήςrdquo (η οποία πολύ
σύντοmicroα θα κατέρρεε επίσης) και τέλος στην προάσπιση του Δηmicroοκρατικού
πολιτεύmicroατος Bασίζοντας όmicroως στην τελευταία τον επόmicroενο χρόνο τον
πολιτικό λόγο του έγινε εντέλει όmicroηρος των στρατοκρατών υποστηρικτών
του άλλης microιας απείθαρχης οmicroάδας ldquoβενιζελικώνrdquo και αναζωπύρωσε τον
Διχασmicroό Aπό το πεδίο της εξωτερικής πολιτικής όπου σηmicroείωσε τις
microεγαλύτερες επιτυχίες του ξεκίνησε η πτώση του
Eστίες αντίδρασης
H αντίδραση στην πολιτική του Bενιζέλου εκπορευόταν από τρεις κυρίως
χώρους Πρώτες κινητοποιήθηκαν όπως είδαmicroε στην αρχή αυτού του
άρθρου εθνικιστικές οργανώσεις φοιτητών έφεδρων στρατιωτικών και
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
αλύτρωτωνxxviii Aπό αυτές πήραν τη σκυτάλη ισχυρότεροι φορείς αφενός
η παλαιοκοmicromicroατική αντιπολίτευση και αφετέρου επαγγελmicroατικές και
ταξικές οργανώσεις που κατέκλυσαν τις εφηmicroερίδες microε ψηφίσmicroαταxxix Tα
γεγονότα ήταν θεόσταλτα τέλος για τις φασίζουσες κινήσεις οι οποίες
αντιγράφοντας τους γερmicroανούς εθνικοσοσιαλιστές καλλιεργούσαν
ριζοσπαστικό προφίλ στηλιτεύοντας το κράτος που ήθελαν να αλώσουν
και αναζητούσαν ιδεολογική νοmicroιmicroοποίηση στον αλυτρωτισmicroό και στον
αντισηmicroιτισmicroό Tις δικές τους αντιδράσεις θα εξετάσουmicroε πρώτα ενώ
κατόπιν θα δούmicroε και τη στάση της επίσηmicroης αντιπολίτευσης
Mεταξύ τους βλέπουmicroε να πρωτοστατεί η Eθνική Ένωσις Eλλάς
(EEE) Kατά την οργάνωση αυτή την οποία οι αρχές της Θεσσαλονίκης
εξακολουθούσαν να θωπεύουν και microετά τα αντισηmicroιτικά πογκρόmicro και τον
εmicroπρησmicroό του εβραϊκού οικισmicroού Kάmicroπελ όπου πρωτοστάτησε λίγους microήνες
νωρίτερα οι δηλώσεις Bενιζέλου έδιναν ldquoτο δικαίωmicroα εις τους
πολιτισmicroένους λαούς να microας ελεεινολογήσωσι και αηδιάσωσι δια την
δουλοπρέπειάν microαςrdquoxxx Tα microέλη της microαζί microε φοιτητές της Eθνικής
Παmicroφοιτητικής Eνώσεως (EΠE) κι έφεδρους υπαξιωmicroατικούς οργάνωσαν
τις ίδιες ηmicroέρες διαδήλωση για το ζήτηmicroα της Kύπρου ενώ ο πρόεδρος της
Δηmicroοκρατίας Zαΐmicroης επισκεπτόταν τη Θεσσαλονίκη Tούς διέλυσε το
ιππικό συλλαmicroβάνοντας microεταξύ των άλλων microερικούς ldquoτριεψιλίτεςrdquo τους
οποίους πάντως άφησαν κατόπιν ελεύθερουςxxxi Στην επόmicroενη πράξη της
ίδιας παράστασης όmicroως αλλάζοντας απότοmicroα ρόλο οι διαδηλωτές ενάντια
στην κυβερνητική πολιτική microετατρέπονται σε τιmicroητική φρουρά του αρχηγού
του κράτους Έξω από το ναό όπου γίνεται η επίσηmicroη δοξολογία για την
επέτειο της απόκτησης της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Aγίας Σοφίας είναι
ldquoπαρατεταγmicroένοι οι έφεδροι υπαξιωmicroατικοί της ενώσεως Mακεδονίας-
Θράκης microετά της microουσικής των οι έφεδροι πολεmicroισταί του εθνικού σώmicroατος
Mακεδονίας microε στολήν ιερολοχιτών τα microέλη των EEE[] οι φοιτηταί της
εθνικής παmicroφοιτητικής ενώσεως[] οι ανάπηροι τα ορφανά και αι χήραι τα
microέλη του lsquoΠαύλου Mελάrsquo και τα microέλη άλλων εθνικών σωmicroατείωνrdquoxxxii Oι
οργανώσεις αυτές που συχνά δρουν από κοινού αντιπαραθέτουν στη
νοmicroιmicroότητα της κυβέρνησης microια υπέρτερη νοmicroιmicroότητα που εκπορεύεται
απευθείας από το Έθνος ldquoTα Έθνη κείνται υπεράνω των κρατώνrdquo εξηγεί η
σχετικώς διαλλακτική Πρωΐα ldquoπου είνε θεσmicroοί και δηmicroιουργήmicroατα των
διαφόρων εποχών Tα Έθνη δεν έχουν υποχρεώσεις παρά microόνον προς εαυτά
και την ανθρωπότητα και την ιστορίαν τωνrdquoxxxiii Συνάmicroα ο ίδιος χώρος
ενσαρκώνει microε την κάλυψη των κρατικών αρχών την αστική κι εθνική
κυριαρχία στον δηmicroόσιο χώρο σχηmicroατίζοντας τις παρακρατικές οργανώσεις
οι οποίες πιθανώς εξελίχτηκαν σε αδιάσπαστη συνέχεια από τον
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
ldquoMακεδονικό Aγώναrdquo ως τη microεταπολεmicroική περίοδοxxxiv
H Eθνική Ένωσις Eλλάς ωστόσο σύντοmicroα υπερκεράστηκε σε σχέση microε
το Kυπριακό Zήτηmicroα από άλλες εθνικιστικές οργανώσεις Λίγες ηmicroέρες
αργότερα αρκετές εκατοντάδες άτοmicroα συγκεντρώθηκαν microε πρωτοβουλία του
Eθνικού Σώmicroατος Παλαιών Πολεmicroιστών στην αίθουσα Kρυστάλ επειδή οι
αρχές (προφανώς κατόπιν έντονης κυβερνητικής πίεσης η οποία απουσίαζε
φερrsquo ειπείν όταν έβαζαν φωτιά στο Kάmicroπελ) τούς απαγόρευσαν να
συγκαλέσουν συλλαλητήριο σε ανοιχτό χώρο Mίλησαν εκτός από τους
διοργανωτές εκπρόσωποι της Eθνικής Παmicroφοιτητικής Ένωσεως της
Oργανώσεως Παύλος Mελάς του Συλλόγου Bυζαντινόν Ξίφος των
Eθνικών Λεγεώνων και των Kρητών Παλαιών Πολεmicroιστών - ονόmicroατα που
αποτύπωναν γραφικά τις ιδεολογικές αναφορές αυτού του χώρου Δεν
σκόπευαν να microείνουν στα λόγια πέρα από το λαύρο ψήφισmicroα που ενέκριναν
αποφάσισαν να συγκροτήσουν ερανική επιτροπή και να συγκεντρώσουν
εθελοντές που θα πήγαιναν να πολεmicroήσουν τους άγγλους στην Kύπροxxxv H
Eθνική Ένωσις Eλλάς αφετέρου η οποία προτιmicroούσε πάντοτε να
εmicroφανίζεται δίπλα στις κρατικές αρχές και στις κατεστηmicroένες αστικές
οργανώσεις θεώρησε πιο τελεσφορο να οργανώσει microποϋκοτάζ των αγγλικών
προϊόντων κι έστειλε τον γενικό γραmicromicroατέα της στην πρωτεύουσα για
συνεννοήσεις microε τα εκεί παραρτήmicroατά της και microε την Kεντρική επί του
Kυπριακού Eπιτροπή στην οποία θrsquo αναφερθούmicroε εκτενέστερα
παρακάτωxxxvi Tις επόmicroενες ηmicroέρες κινητοποίησε τα παραρτήmicroατά της στις
επαρχιακές πόλειςxxxvii Eντέλει χρειάστηκαν στιβαρά microέτρα της Kυβέρνησης
για να microαταιωθούν οι εmicroπρηστικές πρωτοβουλίες αυτών των
σωβινιστώνxxxviii
Oι κινητοποιήσεις στη Θεσσαλονίκη κορυφώθηκαν στις 7 Nοεmicroβρίου
microε την τέλεση δυο χωριστών microνηmicroοσύνων των θυmicroάτων της κυπριακής
εξέγερσης Tο ldquoανεπίσηmicroοrdquo στον Άγιο Mηνά όπου κυριάρχησε πιο
αντιβρετανικό κλίmicroα οργάνωσαν οι εθνικιστικές οργανώσεις πλην της
EEExxxix Πήραν επίσης microέρος σε αλλόκοτη συνεύρεση microε τις Eθνικές
Λεγεώνες και microε το Bυζαντινόν Ξίφος σύσσωmicroοι οι τοπικοί εβραίοι
επίσηmicroοι από τον πρόεδρο της Kοινότητας και τους βουλευτές και
γερουσιαστές της ως τις διοικήσεις των πιο ασήmicroαντων σωmicroατείων για να
θυmicroίσουν τις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις των βρετανών στην Παλαιστίνηxl
Aπό την άλλη πλευρά microετριοπαθέστερος χαρακτήρας δόθηκε στο ldquoεπίσηmicroοrdquo
microνηmicroόσυνο που έψαλαν στην Aχειροποίητο microε πρόσκληση της Πανεφεδρικής
Eνώσεως Oπλιτών Mακεδονίας Eκεί παρέστησαν ο Παπαναστασίου ο
οποίος microόλις είχε επιστρέψει από το ολότελα διαφορετικό κλίmicroα της
Bαλκανικής Διάσκεψης στην Kωνσταντινούπολη microαζί microε τους τοπικούς
βουλευτές του Aγροτεργατικού κόmicromicroατός του Tούς περιστοίχιζε το άνθος
της τοπικής κοινωνίας πλην των επίσηmicroων κρατικών αρχών ο πρύτανης και
οι καθηγητές του πανεπιστηmicroίου ο πρόεδρος του Emicroπορικού κι
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Eπαγγελmicroατικού Eπιmicroελητηρίου τα συmicroβούλια των οργανώσεων αναπήρων
εκπρόσωποι του ιατρικού και του δικηγορικού συλλόγου και τέλος
προσφυγικές οργανώσεις όπως η Eθνική Mικρασιατική Nεολαία και τα
σωmicroατεία προσφύγων από τη Bουλγαρία Aγόρευσε ο αγροτεργατικός
βουλευτής N Tζερmicroιάς και το απαραίτητο ψήφισmicroα υπέγραψαν εκπρόσωποι
των ισχυρότερων επαγγελmicroατικών αλυτρωτικών και παρακρατικών
οργανώσεων της πόληςxli
Σε πολλά microέρη πραγmicroατοποιήθηκαν ανάλογα microνηmicroόσυνα και
συνέταξαν ψηφίσmicroατα Oι τοπικές ελίτ έδιναν microrsquo αυτό τον τρόπο απτή
υπόσταση στους εθνικούς δεσmicroούς και ανανέωναν το συmicroβολικό βάρος τους
αναπροσδιόριζαν τα νοερά όρια της εθνικής επικρατείας εγγράφοντας την
Kύπρο στη φαντασία microαζών που ελάχιστα ασχολούνταν προηγουmicroένως microrsquo
αυτήν Xάρη στο κίνηmicroα που έπαιρνε microυθικές πλέον διαστάσεις microε τις φήmicroες
που κυκλοφορούσαν για χιλιάδες νεκρούς και microε τις λιγότερο ανυπόστατες
ιστορίες για microεσαιωνικούς βασανισmicroούς των εξεγερmicroένων από τους
άγγλουςxlii οι αλυτρωτιστές microπορούσαν τώρα να επανεντάξουν την Kύπρο
στο αρχετυπικό εθνικό αφήγηmicroα λαός ελληνικός και ορθόδοξος ξένη
καταπίεση εθνεγέρτης κλήρος εξέγερση απελευθέρωση ένωση Συνάmicroα
αναζωογονούσαν αυτό το αφήγηmicroα που είχε πρόσφατα τρωθεί από την
καταστροφική κατάληξη της πολεmicroικής δεκαετίας παρουσιάζοντας ως
αναπόφευκτη γιrsquo άλλη microια φορά τη διαλεκτική του Στο ιδεολογικό επίπεδο
microπορούσαν έτσι νrsquo αντιπαλέψουν την αποmicroυθοποίηση του εθνικισmicroού και τη
διεθνιστική προπαγάνδα της ριζοσπαστικής αριστεράς ενώ στο επίπεδο της
microαζικής κινητοποίησης οργάνωσαν microε την ίδια ευκαιρία τα πρώτα σοβαρά
σκιρτήmicroατα του αλυτρωτισmicroού microετά το 1922
Eνώ αυτές οι ζυmicroώσεις δυσχέραναν την πολιτική εσωτερικής
ανασυγκρότησης που επιδίωκε ο πρωθυπουργός από microόνες τους δεν
απειλούσαν να τόν κλονίσουν Δεν βράδυναν όmicroως να τις εκmicroεταλλευτούν
πολιτικοί που τόν αντιπολιτεύονταν από την πλευρά των προσωποπαγών
κοmicromicroάτων αλλά και microέσα από τις γραmicromicroές των Φιλελευθέρων και οι οποίοι
κλιmicroάκωσαν σε microεγαλύτερο βάθος την αντίδρασή τους O αλυτρωτισmicroός
πρόσφερε ευπρόσδεκτα συνθήmicroατα στα προσωποπαγή κόmicromicroατα που
στερούνταν εσωτερικού προγράmicromicroατος αλλά συνάmicroα συνιστούσε κατά
κάποιον τρόπο και ldquoφυσικήrdquo τους στάση τα αναβάπτιζε σε αντιλήψεις
πατροπαράδοτες απrsquo όπου εκπορευόταν και η γενικότερη ιδεολογική τους
συγκρότηση και microέσω των οποίων κοινωνούσαν microε τους οπαδούς τους
Eνίσχυε ιδίως τη νοmicroιmicroοποίηση που αντέτασσαν οι απόγονοι των
επαναστατών του 1821 στον ldquoτυχάρπαστοrdquo Bενιζέλο και στους
ldquoνεόπλουτουςrdquo κι ldquoεπήλυδεςrdquo κατά τα πολεmicroικά στερεότυπα της εποχής
Φιλελευθέρους του
Tην επιβίωση του ldquoπολιτικού τιmicroαριωτισmicroούrdquo για τον οποίο
κατηγορούσαν τα παλαιά κόmicromicroατα ο Παπαναστασίου αλλά και συντηρητικοί
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
όπως ο Mιλτιάδης Mάλαινοςxliii διακρίνουmicroε χαρακτηριστικά στη σύνθεση
της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής που σύστησαν εκείνες τις
ηmicroέρες σαρανταπέντε πρόκριτοι βλέποντας τα επώνυmicroά τους ανδρών όλων
θα νόmicroιζε κανείς πως διάβαζε κατάλογο προυχόντων του rsquo21 - microια εντύπωση
την οποία ενίσχυε και η σειρά αναγραφής τους που δεν αντιστοιχούσε στην
τρέχουσα πολιτική επιφάνεια των υπογραφόντων αλλά τούς ιεραρχούσε microε
βάση προγονικές δάφνες πρώτος απrsquo όλους ξεχώριζε κάποιος Yψηλάντης
ενώ προς το τέλος συνωθούνταν ταπεινότερης προέλευσης πολιτικοί και
λογοτέχνες όπως ο Παύλος Nιρβάνας και ο Γεώργιος Πεσmicroατζόγλουxliv Όλοι
σχεδόν προέρχονταν από τα παλαιά κόmicromicroατα βαρύτερη όmicroως από κάθε άλλη
υπογραφή φαινόταν εκείνη του σεβάσmicroιου Παύλου Kουντουριώτη που
τύχαινε πέρα από απόγονος του γνωστού αγωνιστή να είναι και τέως
πρόεδρος της Δεύτερης Eλληνικής Δηmicroοκρατίας
H Kεντρική επί του Kυπριακού Eπιτροπή ζητούσε Ένωση microε την
Kύπρο και ως σκοπό της ανέφερε τη διαφώτιση της διεθνούς κοινής γνώmicroης
Emicromicroένοντας ωστόσο στον όψιmicroο κι εντέλει αντιφατικό microε καίριες
προϋποθέσεις του εθνικισmicroού αριστοκρατισmicroό της απέφυγε να συσπειρώσει
όλους όσους συmicromicroερίζονταν αυτούς τους στόχους δεν περιέλαβε λόγου
χάρη ικανά στελέχη όπως τον πληβειακής καταγωγής Kωνσταντίνο
Zαβιτζιάνο ο οποίος είχε πρόσφατα εγκαταλείψει την Kυβέρνηση Bενιζέλου
και χτίζοντας νέο πολιτικό προφίλ microε επιδείξεις εθνικοφροσύνης
σφυροκοπούσε τη διπλωmicroατία του τελευταίουxlv Aποδείχτηκε αφετέρου η
ίδια Eπιτροπή ιδανικό όχηmicroα για τον ευπατρίδη Mεταξά ο οποίος λίγες
εβδοmicroάδες νωρίτερα είχε επιστρέψει στην ενεργό πολιτική κι ετοίmicroαζε την
ανασύσταση των Eλευθεροφρόνωνxlvi
Aυτή καθεαυτή η δηmicroιουργία της Eπιτροπής συνιστούσε πρόκληση
κατά του Bενιζέλου ο οποίος ανάmicroεσα σε ειδήσεις για νέες πολύνεκρες
συγκρούσεις στην Kύπρο και για φρικτά βασανιστήριαxlvii microόλις είχε
αναλάβει αυτοπροσώπως την ευθύνη της απαγόρευσης ενός microνηmicroοσύνου για
τους κύπριους στην Aθήναxlviii και προσπαθούσε να κατασιγάσει την
αλυτρωτική ζύmicroωση ldquoη κυβέρνησιςrdquo είχε διακηρύξει καταγγέλλοντας το
επικείmicroενο microνηmicroόσυνο ως αρωγό των στασιαστών ldquoδεν θα ανεχθή όπως οι
διεξάγοντες πολιτικούς εθνικούς αγώνας εκτός των ορίων της Eλλάδος διrsquo
ενεργειών αυτών εντός της χώρας επιδιώξουν να δηmicroιουργήσουν
προστριβάς microεταξύ της Eλλάδος και των κρατών των οποίων είνε υπήκοοι
και προς τα οποία τα γενικά συmicroφέροντα της χώρας επιβάλλουν την
διατήρησιν απολύτως φιλικών και αρmicroονικών σχέσεων Tmicroήmicroατα της
Eθνικής Oικογενείας τα οποία ευρίσκονται εκτός των ορίων της Eλλάδος
δεν ηmicroπορεί να επιτραπή όπως παρεmicroβάλουν προσκόmicromicroατα εις την πολιτικήν
της χώρας την οποίαν microόνον οι πολίται αυτής ηmicroπορούν κυριαρχικώς να
ορίζουνrdquoxlix H πλήρης καταστολή όmicroως των αλυτρωτιστών ήταν στο
πλαίσιο των δηmicroοκρατικών θεσmicroών αδύνατη
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Tελικά πραγmicroατοποίησαν το microνηmicroόσυνο στο Mαρούσι όπου
αναγγέλθηκε εκ των προτέρων πως θα παρευρίσκονταν οι βουλευτές και οι
γερουσιαστές του Λαϊκού Kόmicromicroατος και του Zαβιτζιάνουl Eκτός από
αυτούς το παρακολούθησαν επίσης οι πατρίκιοι της Kεντρικής επί του
Kυπριακού Eπιτροπής πολιτικοποιηmicroένοι πρώην αξιωmicroατικοί όπως ο
Kαρασεβδάς ο Xριστοδούλου και ο Φικιώρης ως οιονεί εκπρόσωποι των
Φιλελεύθερης προέλευσης αλυτρωτιστών φανατικοί αντιβενιζελικοί microε
πρώτους πρώτους τους πρόεδρους των κοινοτήτων της Aττικής καθηγητές
πανεπιστηmicroίου σαν τον Bέη και τον Bολωνάκη ldquoαντιπρόσωποι όλων των
εφεδρικών και εθνικιστικών οργανώσεων της Eλλάδος microετά των λαβάρων
τωνrdquo και τα ακαταπόνητα σωmicroατεία των φοιτητών και των αλύτρωτων
Aφού εγκρίθηκε το απαραίτητο ψήφισmicroα ακολούθησε νέα διαδήλωση των
πιο θερmicroόαιmicroων η οποία έφτασε ως την οδό Iπποκράτους στο κέντρο της
Aθήνας όπου τήν διέλυσε βίαια η αστυνοmicroίαli
Aρχές Nοεmicroβρίου οι αλυτρωτικές ζυmicroώσεις κορυφώνονται H
δηmicroοσιογραφική εκστρατεία για την Ένωση υποχωρεί αλλά τα
αντιβρετανικά άρθρα του βασιλικού τύπου γίνονται ολοένα πιο βίαια O
λαϊκός αλυτρωτισmicroός βρίσκει για πρώτη φορά microετά το 1922 σαφή στόχο
ενώ η περίσσεια δυσαρεστηmicroένων αξιωmicroατικών που πλήττουν εκτός
στρατεύmicroατος κάνει ακόmicroη πιο εύφλεκτη την κατάστασηlii Όλοι σχεδόν
δήmicroοι και κοινότητες σωmicroατεία κι ενώσεις εργατικές κι επαγγελmicroατικές
οργανώσεις στέλνουν ψηφίσmicroατα συmicroπαράστασης στους κύπριους το τρίτο
κύmicroα τέτοιων κειmicroένων που περιλαmicroβάνει πλέον φορείς microε σηmicroαντικό
κοινωνικό κύρος Emicroπορικό και Bιοmicroηχανικό Eπιmicroελητήριο Aθηνών
Παρνασσός Γενική Συνοmicroοσπονδία Eργατών Eλλάδος και πλήθος
επαγγελmicroατικά σωmicroατεία Δικηγορικός Σύλλογος Aθηνών Iατρικός
Σύλλογος Aθηνών Σύνδεσmicroος Bιοmicroηχάνων Δήmicroος Aθηναίων δηmicroοτικό
συmicroβούλιο Θεσσαλονίκης η λέσχη Pόταρυ Aθηνών Ένωσις Kαθηγητών
Πανεπιστηmicroίου Aθηνών και αmicroέτρητοι άλλοιliii H Eθνική Ένωσις Eλλάς
κηρύσσει στη Θεσσαλονίκη microποϋκοτάζ των βρετανικών προϊόντων
προκαλώντας ανεπίσηmicroες απειλές από την Aγγλία για εmicroπορικά αντίποινα
ενώ το παράρτηmicroά της στη Bέροια οργανώνει λοιδωρώντας την υποτιθέmicroενη
απαγόρευση των αρχών συλλαλητήριοliv Tο Emicroπορικό Eπιmicroελητήριο
Aθηνών αποφασίζει πρώτο να κλείσουν επί ένα τέταρτο της ώρας στις 7 του
microηνός τα καταστήmicroατα της πόλης και αmicroέσως ανακοινώνεται πως την ίδια
ώρα θα πάψουν να κυκλοφορούν και τα ταξίlv Λίγο αργότερα microεταθέτουν το
δεκαπεντάλεπτο κλείσιmicroο καταστηmicroάτων και συγκοινωνιών για τις 11
Nοεmicroβρίου ώστε να microπορέσουν να το συντονίσουν σε ολόκληρη τη χώρα οι
εmicroπορικές κι επαγγελmicroατικές οργανώσεις της Θεσσαλονίκης συσκέπτονται
και αποφασίζουν να συmicromicroετάσχουν επίσηςlvi Tην παραmicroονή της ldquoHmicroέρας της
Kύπρουrdquo αναγγέλλεται πως στο νησί συνεχίζονται οι βιαιοπραγίες εις βάρος
του πληθυσmicroού και πως οι τρεις κύπριοι microητροπολίτες που ήταν επικεφαλής
των αλυτρωτιστών έχουν ήδη οδηγηθεί στη Mάλταlvii
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Tην ίδια την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo ανακοινώνονται νέες
καταδικαστικές δηλώσεις του Bενιζέλου ldquoαι αλλεπάλληλοι αυταί
εκδηλώσεις όλων των τάξεων υπέρ των εθνικών ιδεωδών της Kύπρου
καιρός είνε να παύσουνrdquo Zητά microάλιστα ευθέως να διαλυθεί η Kεντρική επί
του Kυπριακού Eπιτροπή προσθέτοντας πως εάν δεν τήν εισάκουαν οι
ταραξίες έπρεπε να παραιτηθεί σύσσωmicroη ώστε να σταmicroατήσουν να
εκmicroεταλλεύονται το όνοmicroά τηςlviii H Eπιτροπή δεν πτοείται στην επιβλητική
αίθουσα του Παρνασσού ενώ στην υπόλοιπη χώρα κλείνουν καταστήmicroατα
και ιδιωτικά σχολεία και σταmicroατούν οι συγκοινωνίες επιδίδει τελετουργικά
στον Kουντουριώτη παρουσία του Tσαλδάρη την Eθνική Bίβλο της
Kύπρου Tην τελετή συmicroπληρώνουν το λυρικό λογίδριο του κύπριου
καθηγητή πανεπιστηmicroίου Σίmicroου Mενάρδου και βροχή τηλεγραφηmicroάτων
συmicroπαράστασης από εγχώριους φορείς όσο και από ldquoφιλέλληνεςrdquo όπως
ήταν ο βαρόνος Kουmicroπερτέν περισσότερο ή λιγότερο ανιδιοτελείς Λίγο
παραπέρα στα Προπύλαια δίνεται ldquoαληθής microάχηrdquo microεταξύ φοιτητών και
αστυνοmicroίας microε πλήθος τραυmicroατίες και συλλήψεις που διαρκεί microε διακοπές
ως το απόγευmicroαlix Συλλαλητήρια οργανώνονται και σε άλλα microέρη όπως στη
Θεσσαλονίκη ενώ οι αρχές καλούν τους ηγέτες τους και τούς ζητούν να
χαmicroηλώσουν τους τόνους αίτηmicroα στο οποίο συνηγορεί κάνοντας επίδειξη
υπευθυνότητας και η Eθνική Ένωσις Eλλάςlx Mε τον εθνικιστικό
αναβρασmicroό microάλιστα συmicroπλέκεται και ο κοινωνικός σε πολλές επαρχίες που
αντιmicroετωπίζουν οικονοmicroική κρίση στην Πελοπόννησο αιmicroατηρό είναι τις
ίδιες ηmicroέρες το συλλαλητήριο των σταφιδοπαραγωγών του Πύργουlxi
Oι απόψεις του Bενιζέλου
O Bενιζέλος στο microεταξύ δεν αδρανεί Προτιmicroά όmicroως να εξασφαλίσει τη
διεθνή πολιτική του έστω και θυσιάζοντας τη δηmicroοτικότητά του Θέλοντας
να βεβαιώσει τους βρετανούς πως δεν σκοπεύει νrsquo αλλάξει τακτική στο
Kυπριακό και συνάmicroα να περισώσει όσο microπορεί τις microακροπρόθεσmicroες
ελπίδες της Ένωσης συναντά διακριτικά τον Pάmicroσαιη το βράδυ της 6ης
Nοεmicroβρίου σε microια ιδιωτική κατοικία O βρετανός πρέσβυς διαmicroαρτύρεται
για τις δραστηριότητες της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
προσθέτοντας microάλιστα πως γνωρίζει θετικά ότι στον Πειραιά έχουν
σχηmicroατίσει και άλλη επιτροπή microυστική που ετοιmicroάζεται να στείλει στην
Kύπρο χίλιους οπλισmicroένους εθελοντές κυρίως απότακτους και
απόστρατους τους οποίους θα χρηmicroατοδοτήσουν ldquoαπό ψηλάrdquo O Bενιζέλος
δηλώνει άγνοια και ζητά να τόν κρατούν ενήmicroερο σχετικά microε τη
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
δραστηριότητα των επιτροπώνmiddot βεβαιώνει microάλιστα τον Pάmicroσαιη πως εάν
του ζητήσει η Bρετανία να κάνει οτιδήποτε πρέπει να κάνει δεν πρόκειται
να επικαλεστεί για να microη συmicromicroορφωθεί την αδυναmicroία της κυβέρνησής
του ήταν αποφασισmicroένος να κυβερνά όσο καιρό είχε την εξουσία και όταν
δεν θα microπορούσε πλέον να κυβερνά τότε θα ldquoέπαιρνε το καπέλο του και
θα έφευγεrdquo Ήταν πολύ θυmicroωmicroένος πρόσθεσε microε την υπόθεση Kύρου
επειδή είχε ειδοποιήσει επανειληmicromicroένα από microήνες τον Mιχαλακόπουλο να
τόν αποmicroακρύνει από την Kύπρο κι έριχνε ευθύνες για την εξέγερση τόσο
στον Mιχαλακόπουλο όσο και στους microηχανισmicroους του Yπουργείου
Eξωτερικώνlxii Aπό ελληνικά διπλωmicroατικά έγγραφα συνάγεται πως όντως
είχε δώσει από την προηγούmicroενη άνοιξη εντολή να προωθήσουν στην
Kύπρο πολιτική microεταρρυθmicroιστική και διαλλακτική ριζικά αντίθετη από
εκείνη που εφάρmicroοσε ο Kύρου αλλά ο Mιχαλακόπουλος και ο γενικός
διευθυντής του Yπουργείου Eξωτερικών N Mαυρουδής τόν αγνόησανlxiii
Eντέλει ο Bενιζέλος καταλόγισε ευθύνες για την εξέλιξη της κατάστασης
στην αποικιακή διοίκηση όσο και στους αλυτρωτιστές
O κ Bενιζέλος είπε εmicroπιστευτικά πως η χώρα είχε
οπωσδήποτε συνταραχτεί από τα γεγονότα στην Kύπρο
microιλώντας όχι πλέον ως Πρωθυπουργός αλλrsquo ως έmicroπιστος
φίλος συνέχισε λέγοντας ότι σκεφτόταν πως και ο Σερ
Pόναλντ Στορρς δεν είχε αποφύγει ολότελα τα λάθη
ήταν προφανές σφάλmicroα να ζητήσει την εξουσιοδότηση του
Λονδίνου προκειmicroένου να αγνοήσει τους Eλληνες και τους
Mουσουλmicroάνους οι οποίοι καταψήφισαν από κοινού τους
νέους δασmicroούς H Aγγλία δεν microπορούσε να παραmicroερίζει
microέχρις αυτού του σηmicroείου τους κοινοβουλευτικούς
θεσmicroούς Kαλύτερο θα ήταν αν ζητούσε από το Yπουργείο
Aποικιών να του στείλουν τις 20000 λίρες που
χρειάζονταν για να ισοσκελιστεί ο προϋπολογισmicroός O κ
Bενιζέλος είπε πως δεν είχε τίποτε να προσθέσει σχετικά
microε τις ενέργειες του Σερ Pόναλντ Στορρς έπειτα από τις
ταραχές οίκτιρε την προσφυγή στις ldquoεγκληmicroατικές
ενέργειεςrdquo και αναφέρθηκε σε microια συζήτηση που είχε λίγο
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
καιρό νωρίτερα microε έναν Kύπριο βουλευτή ο οποίος του
είπε πως το κίνηmicroα microεγάλωνε και πως η κατάσταση
σύντοmicroα θα έκανε αδύνατη τη διακυβέρνηση του νησιού
Eίχε προειδοποιήσει τον βουλευτή νrsquo αποφευχθούν πάση
θυσία οι εγκληmicroατικές ενέργειες επειδή ο Aγγλικός
χαρακτήρας ήταν τέτοιος που ποτέ δεν θα τις ανεχότανlxiv
Ήταν παράλογο να νοmicroίζουν πως η Aγγλία έmicroοιαζε microε την
παραπαίουσα Tουρκία εναντίον της οποίας ο ίδιος
κατόρθωσε να πολεmicroήσει στα βουνά της Kρήτης δυόmicroισι
ολόκληρα χρόνια Eναντίον της Aγγλίας οι Kύπριοι δεν
microπορούσαν να ελπίζουν πως θrsquo αντεχαν παραπάνω από
δυόmicroισι εβδοmicroάδες Όποιος δεν το καταλάβαινε αυτό ήταν
τρελλός O κ Bενιζέλος είπε πως δεν θα έπρεπε να
περιmicroένει κανείς η Aγγλία να υποχωρήσει microπροστά στη
βία και πως το αποτέλεσmicroα της προσφυγής στη βία ήταν
ότι έπρεπε τώρα να εγκαταλείψουν κάθε ελπίδα ένωσης
της Kύπρου microε την Eλλάδα ώσπου να ξεχαστούν τα
πρόσφατα γεγονότα πράγmicroα που θrsquo απαιτούσε αρκετά
χρόνιαlxv
Kατόπιν ο πρωθυπουργός αντεπιτέθηκε στο εσωτερικό microέτωπο
Έπειτα από πιέσεις του ο φιλικός τύπος υιοθέτησε microετριοπαθέστερη στάση
και οι ldquoσοβαρέςrdquo εφηmicroερίδες άρχισαν να δηmicroοσιεύουν άρθρα υπέρ της
Aγγλίας Στις 11 Nοεmicroβρίου την ldquoHmicroέρα της Kύπρουrdquo όπως είδαmicroε ο
Bενιζέλος κάλεσε λαό και τύπο να εγκαταλείψουν την αντιβρετανική στάση
Ένα microέρος του τύπου από το Eλεύθερον Bήmicroα και την Eστία ως την
Kαθηmicroερινή χαmicroήλωσε τους τόνους η Hmicroέρα όmicroως και η Eσπερινή καθώς
και ο Δηmicroοκρατικός Eλεύθερος Aνθρωπος συνέχισαν τις επιθέσεις
ldquoΠραγmicroατικός σκοπός τους είναι να υπονοmicroεύσουν τη δηmicroοτικότητα του κ
Bενιζέλουrdquo συmicroπεραινε ο Pάmicroσαιη ldquoαλλά όσο microακρύτερα πηγαίνουν τόσο
ευκολότερα microπορεί εκείνος να τις αντιmicroετωπίσειrdquolxvi
O Bενιζέλος έφερε το ζήτηmicroα στη βουλή στις 18 Nοεmicroβρίου αφού ο
αρχικός αναβρασmicroός είχε microετριαστεί και προσπάθησε να αναδείξει δίπλα
στο Kυπριακό το πρόβληmicroα των Δωδεκανήσων και τους κινδύνους που
διέτρεχε η σταθεροποίηση της δραχmicroής Tη microετριοπαθή θέση των
Aγροτεργατικών ανέπτυξε από το ίδιο βήmicroα την εποmicroένη ο
Παπαναστασίουlxvii Eντούτοις και microετά την κοινοβουλευτική συζήτηση οι
εφηmicroερίδες συνέχισαν να δηmicroοσιεύουν περιγραφές των βρετανικών
ωmicroοτήτων τις οποίες διένεmicroαν τακτικά στον τύπο οργανωmicroένες πηγές και
τις δηmicroοσίευαν microε εκφράσεις πανοmicroοιότυπες έντυπα κάθε απόχρωσης τις
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
βιαιότερες αντιβρετανικές επιθέσεις εξαπέλυαν η Eστία η Hmicroέρα το Έθνος
και η Πολιτεία Oι αρχηγοί της αντιπολίτευσης παρίσταναν πως δεν
άκουγαν τους microετριοπαθείς που τούς ζητούσαν νrsquo αποκηρύξουν τις
κατηγορίες ldquoεπί αντεθνικότητιrdquo που εκτοξεύονταν εναντίον του
Bενιζέλουlxviii Στα microέσα Δεκεmicroβρίου ωστόσο ο τελευταίος πίεσε διακριτικά
τον Pάmicroσαιη υπέρ των εξόριστων κύπριων microητροπολιτώνlxix H θέση του θα
εξασθενούσε διαρκώς εάν δεν έφερνε χειροπιαστές επιτυχίες η κατευναστική
πολιτική του ldquoKαθώς [ο Bενιζέλος] απέτυχε να καταδιώξει δικαστικά τον
τύποrdquo σηmicroείωνε ο βρετανός πρέσβυς
γίνεται πιο ευαίσθητος στις πολιτικές επιπτώσεις των
επιθέσεων που δέχεται στο ζήτηmicroα της Kύπρου Tο θέmicroα
προσφέρεται για τις προσπάθειες των Bασιλικών να
πλήξουν την αξιοπιστία του κ Bενιζέλου εκτοξεύοντας
κατηγορίες για έλλειψη πατριωτισmicroού και για
δουλοπρέπεια έναντι της Kυβέρνησης της Aυτού
Mεγαλειότητος H Oρθόδοξη Eκκλησία θεωρείται
βασιλόφρων στην κοmicromicroατική πολιτική και είναι ικανή να
επηρεάσει την αmicroαθή microάζα O ίδιος ο κ Bενιζέλος δεν
είναι θρήσκος και συγκρούστηκε microε την Eκκλησία όταν
πέρασε νόmicroους που της αφαιρούσαν τον έλεγχο των
εισοδηmicroάτων της και microείωναν τον αριθmicroό των
microοναστηριών Eάν οι αντίπαλοί του microπορέσουν να
πλήξουν την ldquoάψογη στάσηrdquo που τηρεί έναντι της Mεγάλης
Bρετανίας στο θέmicroα της Kύπρου ας είmicroαστε βέβαιοι πως
δεν θα χάσουν την ευκαιρία Oπωσδήποτε ο
Πρωθυπουργός δείχνει νrsquo ανησυχεί microήπως τυχόν έρθουν
[στην Eλλάδα] οι Mητροπολίτες [που εξορίστηκαν από
την Kύπρο] και αναmicroοχλεύσουν ακόmicroη περισσότερο τα
πάθη του αντιπολιτευόmicroενου τύπου Φοβάται όmicroως νrsquo
αντιταχτεί δηmicroόσια στην άφιξή τους αφού κάτι τέτοιο θα
επέτρεπε στους κατηγόρους του να τόν παρουσιάσουν ως
διώκτη της Eκκλησίας Παροmicroοίως δεν έχει καmicroιά διάθεση
ούτε να βοηθήσει τους Aρχιερείς οι οποίοι παριστάνουν
τους αποκλεισmicroένους και άπορους στο Λονδίνο ούτε να
τούς αρνηθεί κάθε βοήθειαlxx
Γνωρίζοντας πόσο microεγάλο πολιτικό αντίκτυπο θα είχε η άφιξη των
κύπριων microητροπολιτών στην Eλλάδα η βρετανική πρεσβεία της Aθήνας
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
έκανε ότι microπορούσε για να τήν εmicroποδίσει Άλλωστε οι άγγλοι χρειάζονταν
τώρα τον Bενιζέλο ως την καλύτερη εγγύηση πως δεν θrsquo αντιmicroετώπιζαν
πρόσθετα προβλήmicroατα στο νησί διέκριναν πως αν επανεκλεγόταν microε ισχυρή
πλειοψηφία θα microπορούσε ίσως να παραβλέψει την ενδεχόmicroενη αναζωπύρωση
της αλυτρωτικής προπαγάνδας αν όmicroως η πλειοψηφία του ήταν microικρή τότε
η αντιπολίτευση θα προσπαθούσε ίσως να τόν ρίξει ανασκαλεύοντας το
Kυπριακό ldquoIδίως εάν βρει το δρόmicroο για την Aθήνα ο Mητροπολίτης
Kηρυνείας πράγmicroα πιθανόrdquo αναλογιζόταν ο Pάmicroσαιη ldquoας είmicroαστε βέβαιοι
πως θrsquo αρχίσει να microηχανορραφεί microε το Λαϊκό κόmicromicroα εναντίον της
Bενιζελικής Kυβέρνησης Φλογερός Bασιλικός microνησικακεί έναντι του κ
Bενιζέλου εξαιτίας της στάσης του τελευταίου στο Kυπριακό κίνηmicroαrdquolxxi
Tελικά το Kυπριακό Zήτηmicroα παραmicroερίστηκε βαθmicroιαία από το
προσκήνιο ως τις εκλογές του επόmicroενου χρόνου H οικονοmicroική κρίση και η
κατάρρευση της δραχmicroής που microεσολάβησαν ανέδειξαν εσωτερικές
προτεραιότητες πιο πιεστικές Oι αντιβενιζελικοί πάντως στην πανστρατιά
που κήρυξαν για νrsquo ανατρέψουν την κυβέρνηση πράγmicroατι το ανακίνησαν
χρησιmicroοποιώντας επίσης τις δυνάmicroεις τους στον εκκλησιαστικό χώρο
Eναντίον του Bενιζέλου κινητοποίησαν ακόmicroη και τους microητροπολίτες
Kιτίου και Kυρηνείας οι οποίοι ζήτησαν άδεια να έλθουν στην Eλλάδα
δήθεν για να παρακολουθήσουν microια εκκλησιαστική σύνοδο στον Άθω Aπό
τις επαφές τους microε εθνικιστές και microε στρατιωτικούς παράγοντες οι βρετανοί
παρατηρητές συmicroπέραναν πως όντως ldquoοι Bασιλόφρονες και η Δεξιάrdquo
πρωτοστατούσαν στην αλυτρωτική κίνησηlxxii Στο Kυπριακό οι δυνάmicroεις
αυτές τόνιζαν ιδίως πως ο Bενιζέλος έβλαψε ανυπολόγιστα την Ένωση όταν
χαρακτήρισε την εξέγερση εγκληmicroατική πράξη επειδή ο Στορρς
τοιχοκόλλησε τις δηλώσεις του σε κάθε πόλη και χωριό της Kύπρουlxxiii
Ωστόσο έπαιξαν χλιαρά το χαρτί αυτό ενώ προσπαθούσαν περισσότερο νrsquo
αποσπάσουν την υποστήριξη των προσφύγων καταγγέλλοντας την
προσέγγιση microε την Tουρκία Έβλεπαν πλέον πως για πολύ καιρό δεν θα
ξεσπούσε νέο κίνηmicroα στην Kύπρο ενώ οι τριγmicroοί του διεθνούς συστήmicroατος
έδειχναν ακόmicroη και στους πιο αδιάλλακτους πως η Eλλάδα ίσως χρειαζόταν
σύντοmicroα τους βρετανούς Kαθώς microάλιστα οι συmicromicroαχίες εσωτερικές και
διεθνείς θrsquo ανατρέπονταν microέσα σε λίγα χρόνια το 1935 οι βρετανοί θα
βοηθούσαν τους εχθρούς του Bενιζέλου να παλινορθώσουν τη microοναρχία
Ωστόσο από τη σκοπιά των αλυτρωτιστών το κυπριακό κίνηmicroα του 1931
δεν ήταν ολότελα microάταιο
H καταστολή των ενωτικών στην Kύπρο προβλήθηκε στην Eλλάδα ως
πλήγmicroα εναντίον ολόκληρου του ελληνικού έθνους H αστόχαστη εξέγερσή
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
τους απέτυχε οικτρά στους δηλωmicroένους σκοπούς της πέτυχε όmicroως νrsquo
αναδείξει τους κύπριους σε microετόχους του εξεγερσιακού εθνικού
συmicroβολισmicroού και τούς κατοχύρωσε ως συστατικό στοιχείο της νοερής
κοινότητας του ελληνισmicroού Aκόmicroη και ο Bενιζέλος παρrsquo όλο το ιστορικό
γόητρο που απολάmicroβανε προηγουmicroένως microεταξύ των εθνικιστών και το
πολιτικό χάρισmicroά του απέτυχε να υπαγάγει στα κρατικά συmicroφέροντα το
συναισθηmicroατικό φορτίο αυτής της νοερής κοινότητας O ldquoορθολογικός
εθνικισmicroόςrdquo του σκόνταψε στο πανίσχυρο microέτωπο που όρθωσαν εναντίον
του ο κυπριακός ανώτερος κλήρος ο πολιτικός τιmicroαριωτισmicroός της Παλαιάς
Eλλάδας (Φιλελεύθερος όσο και αντιβενιζελικός) οι παρακρατικές
οργανώσεις των Nέων Xωρών οι εναποmicroείναντες αλύτρωτοι και οι
νοσταλγοί των χαmicroένων πατρίδων - οmicroάδες που εξακολουθούσαν σε
microεγάλο βαθmicroό να ελέγχουν την κατασκευή του κοινωνικού φαντασιακού
microέσω της πένας και του άmicroβωνα αλλά και την άσκηση της διεθνούς
πολιτικής microέσω του Yπουργείου Eξωτερικών Oι ίδιες οmicroάδες
προσπάθησαν επίσης microε τον εθνικό λόγο να στρέψουν τη δυσαρέσκεια των
λαϊκών τάξεων και ιδίως των εξανδραποδισmicroένων προσφύγων προς
εχθρούς εξωτερικούς ώστε να αποmicroακρύνουν τις εσωτερικές αλλαγές που
επαγγελλόταν η αριστερά Aς microη microας ξενίσει τέλος η ευκολία microε την
οποία οι κατεστηmicroένες πολιτικές δυνάmicroεις δέχονταν δίπλα τους οργανώσεις
ldquoεθνικοσοσιαλιστώνrdquo όπως ήταν η Eθνική Ένωσις Eλλάς αντανακλούσε
απλώς τη συνέχεια που επισηmicroαίνουν στοχαστές όπως ο Σαρλ Pουάγκ και
ο Mαρκ Mαζάουερ microεταξύ των ιδεών και των θεσmicroών του φασισmicroού και
των γλωσσών και των αξιών που αποδεχόταν τότε η αστική Eυρώπηlxxiv
Στην αλυτρωτική αγκύλωση συmicroπυκνώνονταν προσπάθειες
ιδεολογικής αντεπίθεσης της εκκλησίας οικονοmicroικής διάσωσης των
στρωmicroάτων που απειλούσαν οι ldquoεκσυγχρονισmicroοίrdquo των βρετανών στην Kύπρο
και του Bενιζέλου στην Eλλάδα πολιτικής επιβίωσης των παραmicroερισmicroένων
τιmicroαριωτών ιδεολογικής νοmicroιmicroοποίησης των παρακρατικών microηχανισmicroών
και συχνά νοηmicroατοδότησης της microαρτυρικής καθηmicroερινότητας από τα
φτωχότερα στρώmicroατα Όλοι αυτοί microαζί αποmicroάκρυναν τον εθνικισmicroό από την
ldquoορθολογικήrdquo και ωφελιmicroιστική κατεύθυνση που ήθελε να του δώσει ο
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Bενιζέλος ldquoYπάρχουν δυο τρόποι διαχειρίσεως των εθνικών ζητηmicroάτωνrdquo
έγραφε ο Λέων Mακκάς ενόσο κρινόταν ακόmicroη η τροπή των γεγονότων που
περιγράψαmicroε ldquoO Kαζάζειος δια ρητορικών ενθουσιασmicroών δια φλογερών
άρθρων δια ρωmicroαντικών εκδηλώσεων και δια της υπευθύνου υποθάλψεως
των ηρώων και microαρτύρων που θυσιάζονται εις εκατοντάδων χιλιοmicroέτρων
απόστασιν από τον ρητορεύοντα πατριώτην [και αφετέρου] η microέθοδος του
Bενιζέλου η πραγmicroατιστική η ορθολογιστική δια της οποίας η σκέψις
καθοδηγεί το αίσθηmicroα και η οποία microε το microέτρον της δυναmicroικότητος και της
αποτελεσmicroατικότητος αναmicroετρά την υποστήριξιν της οποίας είναι άξιοι οι
ιεροί υπέρ των ελευθεριών αγώνεςrdquolxxv Πώς θα microπορούσε όmicroως αυτός ο
εξιδανικευmicroένος ορθολογισmicroός να επικαλύψει το συγκινησιακό περιεχόmicroενο
του εθνικισmicroού Ίσως θα έπρεπε να συmicroπεράνουmicroε πως οι αντινοmicroίες κι
εντέλει η ήττα του ldquoορθολογικούrdquo εθνικισmicroού του Bενιζέλου από τις
ldquoκαζάζειεςrdquo εξάρσεις Φιλελευθέρων και αντιβενιζελικώνlxxvi αναδεικνύουν
ορισmicroένες σταθερές της ελληνικής πολιτικής ζωής απότοκες ίσως του
κυνισmicroού της πολιτικής και της διανοητικής νωθρότητας της πνευmicroατικής
ελίτ οι οποίες εκδηλώθηκαν επικίνδυνα ή και microοιραία σε στιγmicroές όπως το
1913-14 στη Mακεδονία το 1919-22 στη Mικρά Aσίαlxxvii το 1931 και το
1963-74 στην Kύπρο και τέλος microετά το 1990 microε αφορmicroή και πάλι τη
Mακεδονία Ίσως microάλιστα νrsquo αντανακλούν επίσης microια κακοήθη λειτουργία
σrsquo αυτήν τη microεριά του κόσmicroου και στη συγκεκριmicroένη ιστορική περίοδο
εθνικιστικών ιδεολογιών οι οποίες όσο περισσότερο πετυχαίνουν τους
στόχους τους τόσο ασφαλέστερα προαναγγέλλουν νέους γύρους εθνικών
συγκρούσεων κάθε φορά ευρύτερων βαθύτερων και καταστροφικότερων
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Δηmicroοσιεύτηκε στο περιοδικό Σύγχρονα Θέmicroατα 68-69 [1998] Tην πρώτη
γραφή του κειmicroένου διάβασαν ο καθηγητής Πασχάλης Kιτροmicroηλίδης ο Kώστας
Γαγανάκης και η Δώρα Λαφαζάνη τούς ευχαριστώ και από εδώ για τις
παρατηρήσεις τους καθώς και την Aλέκα Mπoυτζουβή για την εκδοτική της
επιmicroέλεια Στις σηmicroειώσεις που ακολουθούν microε FO παραπέmicroπω στα αρχεία του
Foreign Office στο Public Record Office (Kew London)
i Πρωία φ της 24101931
iiii Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
iii Σrsquo αυτό το πρώτο κύmicroα ψηφισmicroάτων περιλαmicroβάνονταν εκείνα του
Συλλόγου Bορειοηπειρωτών του κεντρικού διοικητικού συmicroβουλίου της Γενικής
Συνοmicroοσπονδίας Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος του Συλλόγου Παναγίου Tάφου της
Omicroοσπονδίας Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης της Δωδεκανησιακής
Nεολαίας Aθηνών και της Oργανώσεως Kυπρίων βλ Πρωία φ της 25101931
iv Πρωία φ της 25101931
v Γιάννης Π Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα σε Θάνος
Bερέmicroης - O Δηmicroητρακόπουλος (επιmicro) Mελετήmicroατα γύρω από τον Bενιζέλο και την
εποχή του Aθήνα Φιλιππότης 1980 σ 276
vi Στο ίδιο σ 203
vii H πρώτη φορά που συζήτησαν την τύχη του νησιού ήταν όπως έπειτα από
διετή έρευνα διαπίστωσε ο αρmicroόδιος ερευνητής της βουλής το 1915 ακολούθησαν
microια παρεmicroπίπτουσα αναφορά του N Στράτου το 1918 microια φράση του Bενιζέλου το
1920 microια απόπειρα συζήτησης το 1924 επί πρωθυπουργίας Παπαναστασίου την
οποία microαταίωσε ο τελευταίος και τέλος microια συζήτηση περίπου microισής ώρας microετά την
κυπριακή εξέγερση του 1931 microεταξύ Bενιζέλου Παπαναστασίου και Zαβιτζιάνου
(Bουλή των Eλλήνων Tο Kυπριακό στη Bουλή των Eλλήνων τ A 1915-1956
συλλογή των κειmicroένων και επιmicroέλεια Tριαντάφυλλου Γεροζήση Aθήνα 2 1996 σ 1-
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
7) Mια αναδροmicroή στις διπλωmicroατικές διαστάσεις και στην προϊστορία του
ζητήmicroατος βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 174 κε
viii Paschalis Michael Kitromilides ldquoThe Dialectic of Intolerance Ideological
Dimensions of Ethnic Conflictrdquo στο Peter Worsley - Paschalis Kitromilides Small
States in the Modern World The Conditions of Survival Λευκωσία The New Cyprus
Association 1979 του ίδιου Enlightenment Nationalism Orthodoxy Studies in the
Culture and Political Thought of South-Eastern Europe Aldershot Hampshire
Variorum Reprints 1994 Aδαmicroαντία Πόλλις ldquoH κοινωνική κατασκευή της
εθνοτικότητας και της εθνικότητας η περίπτωση της Kύπρουrdquo σrsquo αυτό το τεύχος
Bλ και την εύγλωττη παραδοχή του ίδιου του Aλέξη Kύρου προς τον
Mιχαλακόπουλο για την ldquoεπιφανειακότηταrdquo της εθνικής κίνησης στην Kύπρο στο
από 371931 έγγραφό του που αναδηmicroοσιεύει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 272-73
ix Όπως τόν χαρακτηρίζει ακριβώς ο συγγραφέας της εκτενέστερης
microονογραφίας για τη στάση του στο Kυπριακό Zήτηmicroα Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 173
x Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 183
xi Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 200-201 208-
209 Tο επιχείρηmicroα του συγγραφέα είναι γενικευτικό και κάπως αντιφατικό ldquoO
Bενιζέλος προσπάθησε να κρατήσει το κυπριακό ζήτηmicroα ανοιχτό τονίζοντας
microάλιστα όποτε microπορούσε αυτή την εκκρεmicroότητα Kάθε άλλο παρά το παραmicroέριζε
Mόλις όmicroως διαπίστωνε αντιδράσεις από την βρετανική πλευρά προσπαθούσε να
ικανοποιήσει εν είδει ανταλλάγmicroατος άλλους στόχους της πολιτικής του για όφελος
των γενικότερων ελληνικών συmicroφερόντωνrdquo (όπ σ 228)
xii Σrsquo αυτό το κλίmicroα κινούνταν λόγου χάρη τα σχόλια των εκδοτών της
Eργασίας βλ ενδεικτικά τα τ 95 [24101931] τ 96 [31101931] και τ 97
[7111931] που καλούσαν κατόπιν εορτής τους κύπριους σε ldquoEιρηνική ανυπακοή
χωρίς διατάραξιν της τάξεωςrdquo (τ 95 [24101931])
xiii Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 202-208
xiv Jοhn A Petropulos ldquoThe Compulsory Ecxhange of Populations Greek-
Turkish Peacemaking 1922-1930rdquo Byzantine and Modern Greek Studies 2 [1976] σ
135-161
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
xv FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931
Eλευθέριος Bενιζέλος ldquoH Eλληνοτουρκική εγκάρδιος συνεννόησιςrdquo Eργασία τ 93
[10101931]
xvi FO 371152373 Eτήσια Aναφορά για την Eλλάδα (1930) 2711931 για
την υιοθέτηση ldquoριζοσπαστικήςrdquo τακτικής από τους κύπριους αλυτρωτιστές βλ την
από 811932 έκθεση του Aλ Kύρου προς τον A Mιχαλακόπουλο όπως
αναδηmicroοσιεύεται σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 303
καθώς και την αφήγηση του Πικρού στο ίδιο σ 252-53
xvii Aλ Παπαναστασίου σε Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xviii Bλ τα σώmicroατα των εν λόγω εφηmicroερίδων το χειmicroώνα του 1928 επίσης FO
37113652226 Lorraine προς Chamberlain 31121928504
xix Ένα χρονικό κι ερmicroηνεία της εξέγερσης από βρετανική σκοπιά βλ στο Sir
George Hill A History of Cyprus Cambridge at the University Press 1952 σ 545 κε
Mια αφήγηση του πρωτεργάτη της Aλ Kύρου και στοιχεία για τις κοινωνικές
εντάσεις και τη ρητορεία των εξεγερmicroένων βλ σε Γ Πικρός O Bενιζέλος και το
Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 236 κε Bλ επίσης Δαφνής Γρηγόριος H Eλλάς microεταξύ
δυο πολέmicroων τ B Aθήνα Ίκαρος 1974 σ 75 κε όπου όmicroως δεν αποδίδεται
επακριβώς η θέση του Bενιζέλου
xx Πρωία φ της 26101931
xxi Για την Iερά Σύνοδο βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxii Πρωία φ της 26101931
xxiii Kατά τα βρετανικά στοιχεία που παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και
το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 278-279
xxiv FO 3711523535 Ramsay προς Marquis of Reading 3111931530 Σχετικά
microε τα ενωτικά αιτήmicroατα των κυπρίων το 1930 βλ FO 371143851-55 επίσης FO
3711523356 κε ιδίως τις προηγούmicroενες των γεγονότων εmicroπιστευτικές αναφορές
όπου ο Ramsay τάσσεται υπέρ της Ένωσης (FO 37115233106 Ramsay προς
Sargent 2931931ιδιωτικό κι εmicroπιστευτικό και FO 37115233117 Ramsay προς
Henderson 1341931152) καθώς και την καταγραφή της σχετικής συζήτησής του microε
τον Bενιζέλο (FO 37115233166 Ramsay προς Henderson 561931264) Eπίσης FO
37115234 (όλος ο τόmicroος) FO 371152351-201 FO 37115236 (όλος ο τόmicroος)
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
xxv Eλεύθερον Bήmicroα φ της 24101931 και της 25101931 Πρωΐα φ της
24101931
xxvi FO 37115234158 Ramsay προς Marquis of Reading 26101931514
xxvii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 24101931
xxviii O Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος Aθηνών η Eθνική Παmicroφοιτητική
Ένωσις Θεσσαλονικης η Eθνική Oργάνωσις Eφέδρων Oπλιτών Aθηνών η Eθνική
Ένωσις Eφέδρων Aξιωmicroατικών και δωδεκανήσιοι βλ Πρωΐα φ της 24101931
xxix Tο δεύτερο κύmicroα ψηφισmicroάτων προερχόταν από οργανώσεις των χώρων
που αναφέρθηκαν παραπάνω (Σύλλογος Bορειοηπειρωτών Δωδεκανησιακή
Nεολαία Aθηνών Oργάνωσις Kυπρίων Σύλλογος Παναγίου Tάφου Kοινή
Aλυτρώτων και Προσφύγων Eπιτροπεία Θρακικό Kέντρο Omicroοσπονδία
Πολεmicroιστών Eφέδρων Ξηράς και Θαλάσσης Σύνδεσmicroος Eφέδρων Oπλιτών
Xωροφυλακής Σύνδεσmicroος Eφέδρων Aξιωmicroατικών Mακεδονίας Πανεφεδρική
Ένωσις Aγωνιστών B Eλλάδος Ένωσις Eφέδρων Yπαξιωmicroατικών Mακεδονίας
Θράκης Σύνδεσmicroος Aξιωmicroατικών Θυmicroάτων Πολέmicroου Γενική Συνοmicroοσπονδία
Aναπήρων και Θυmicroάτων Πολέmicroου Omicroοσπονδία Eλλήνων Φοιτητών) αλλά και από
το Aγροτικό Kόmicromicroα καθώς και από διοικήσεις επαγγελmicroατικών ενώσεων όπως ήταν
η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών και η Γενική Συνοmicroοσπονδία
Eπαγγελmicroατιών Eλλάδος Mαζί τους κινητοποιήθηκε η Eθνική Ένωσις Eλλάς την
οποία θα ξανασυναντήσουmicroε παρακάτω Bλ Πρωία φ της 25 της 26 της 28 και
της 30101931 Συνδέσmicroου Eνώσεως
xxx Eθνική Ένωσις Eλλάς (Παράρτηmicroα Kηφισιάς) ψήφισmicroα της 24101931 σε
Πρωία φ της 25101931
xxxi Πρωία φ της 28101931 Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 28101931
xxxii Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 26101931
xxxiii Πρωία φ της 28101931 H εφηmicroερίδα αυτή microολονότι τοποθετούνταν
στο χώρο της ldquoσοβαρήςrdquo δεξιάς και στήριζε το Λαϊκό Kόmicromicroα κάλυπτε σταθερά κι
επιδοκιmicroαστικά τις δραστηριότητες της EEE
xxxiv Tον ίδιο καιρό λόγου χάρη η αριστερών τάσεων Φοιτητική Συντροφιά
Θεσσαλονίκης κατηγορούσε την EEE και την EΠE πως σε συνεργασία microε την
ασφάλεια κατέσχαν προκηρύξεις συλλάmicroβαναν φοιτήτριες κι έδερναν φοιτητές
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
απειλώντας ldquoΘα σκοτώσουmicroε όλους τους συντροφιάδες όλους τους αριστερούς
όλους τους microπολσεβίκουςrdquo Bλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
xxxv Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 8111931
xxxvi Πρωία φ της 21131
xxxvii Πρωία φ της 2 και της 31131
xxxviii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
xxxix Tο Eθνικόν Σωmicroατείον Mακεδονοmicroάχων ldquoΠαύλος Mελάςrdquo το Eθνικόν
Σώmicroα των Παλαιών Πολεmicroιστών η Ένωσις Tραυmicroατιών Aναπήρων Πολέmicroου η
Eθνική Παmicroφοιτητική Ένωσις η Hνωmicroένη Aντικοmicromicroουνιστική Παράταξις οι
Eθνικές Λεγεώνες οι ldquoοπλίτες χωροφυλακήςrdquo και το Bυζαντινόν Ξίφος Yπήρχαν
τέλος οργανώσεις που δυσκολεύονταν να διαλέξουν στρατόπεδο όπως ο
Σύνδεσmicroος Yπαιθρίων Mικροπωλητών ο οποίος κάλεσε τα microέλη του να
συγκεντρωθούν νωρίτερα στα γραφεία του ώστε να πάνε εν σώmicroατι σrsquo ένα από τα
δυο microνηmicroόσυνα βλ Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 7111931
xl FO 37115235173 H G Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς
Ramsay 1111193141
xli Oι προέδροι του δικηγορικού του ιατρικού και του φαρmicroακευτικού
συλλόγου της οmicroοσπονδίας επαγγελmicroατιών και της ένωσης συντακτών καθώς κι
εκπρόσωποι των έφεδρων αξιωmicroατικών της Mακεδονίας των έφεδρων
υπαξιωmicroατικών της Mακεδονίας και της Θράκης της Eθνικής Eνώσεως Eλλάς της
Eθνικής Παmicroφοιτητικής Eνώσεως των απόστρατων αξιωmicroατικών των ανάπηρων
πολέmicroου και της Λαϊκής Eπιτροπής Aγώνος Kυπρίων Bλ Eφηmicroερίς των
Bαλκανίων φ της 1111931 FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading
6111931539 Για τα microνηmicroόσυνα της 8ης Nοεmicroβρίου βλ FO 37115235173 H G
Chick (γενικός πρόξενος Θεσσαλονίκης) προς Ramsay 1111193141 Για τα
επεισόδια που σηmicroειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη βλ την αναφορά του βρετανού
προξένου στο FO 37115234271 κε και σε FO 3711523535 Ramsay προς Marquis
of Reading 3111931530
xlii Bλ ενδεικτικά Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931 της 5 6
11111931 Πρωΐα φ της 31101931 της 5 6 11 20111931
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
xliii Στις σχετικές αναλύσεις του Παπαναστασίου και του Mάλαινου
αναφέροmicroαι στη διδακτορική διατριβή microου O Aλέξανδρος Παπαναστασίου και η
εποχή του αντινοmicroίες του microεταρρυθmicroιστικού σοσιαλισmicroού Aθήνα 1998 σ 488 κε
xliv Bλ την ιδρυτική Προκήρυξη της Kεντρικής επί του Kυπριακού Eπιτροπής
στην Πρωία φ της 30101931 Mετείχαν επίσης ο τέως πρόεδρος της Δηmicroοκρατίας
Παύλος Kουντουριώτης ο Θρασύβουλος Πετmicroεζάς ο Φίλιππος Δραγούmicroης ο
Kωνσταντίνος Mαζαράκης Aινιάν ο Kωστής Παλαmicroάς ο Iωάννης Pάλλης ο
Iωάννης Θεοτόκης ο Tίmicroος Hλιόπουλος ο Aλέξανδρος Kορυζής ο Σπύρος
Λοβέρδος και ο Iωάννης Mεταξά
xlv H αγόρευσή του λίγο αργότερα στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση
ήταν χαρακτηριστικό δείγmicroα ανευθυνότητας Aφού δήλωσε προεισαγωγικά πως το
Kυπριακόν ζήτηmicroα είναι ζήτηmicroα εσωτερικόν της Kύπρου και της κυριάρχου
δυνάmicroεως ώστε να microη θίξει ευθεως τους βρετανούς και διακρίνοντας πάντοτε στο
λόγο του microεταξύ Eλληνικού και Kυπριακού λαού προέτρεπε τον τελευταίο να
συνεχίσει την εξέγερση ldquoόταν παρόmicroοιοι αγώνες εγένοντο εν τη ιστορία οι λαοί
υπεβλήθησαν εις τας βαρυτέρας των θυσιών αίτινες όmicroως δεν απηρτίζοντο από
πλατωνικάς ευχάς και είναι βεβαιωmicroένον ότι όσον αι θυσίαι ήσαν σοβαρώτεραι
τόσον και τα αποτελέσmicroατα ήσαν ταχύτερα και ευχάρισταrdquo (K Zαβιτζιάνος
Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931)
xlvi Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 22101931
xlvii Πρωία φ της 31101931
xlviii Στο microνηmicroόσυνο αυτό είχαν καλέσει κυπριακές και βορειοηπειρωτικές
οργανώσεις ο Eθνικός Παmicroφοιτητικός Σύλλογος η Eθνική Ένωσις Eφέδρων
Aξιωmicroατικών ldquoO Yψηλάντηςrdquo και η Πανελλήνιος Aστική Ένωσις Kτηmicroατιών Bλ
Πρωία φ της 31101931
xlix Eφηmicroερίς των Bαλκανίων φ της 31101931
l Πρωία φ της 1111931
li Πρωία φ της 2111931
lii FO 3711523553 Ramsay προς Marquis of Reading 6111931539
liii Πρωία φ της 3 4 6 7 και 8111931
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
liv Πρωία φ της 3 και της 8111931
lv Πρωία φ της 7111931
lvi Πρωία φ της 8 και της 10111931
lvii Πρωία φ της 10 και της 11111931
lviii Πρωία φ της 11111931
lix Πρωία φ της 11 και της 12111931
lx Πρωία φ της 12111931
lxi Πρωία φ της 13111931
lxii FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό
lxiii Bλ όσα παραθέτει ο Γ Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα
όπ σ 269 κε
lxiv Πρόκειται microάλλον για τον Λανίτη στον οποίο όντως ο Bενιζέλος εξήγησε
στις αρχές Oκτωβρίου ldquoότι η πολιτική την οποίαν υποστηρίζει είνε ανόητοςrdquo
(επιστολή Bενιζέλου προς Mιχαλακόπουλο 23101931 όπως παρατίθεται σε Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 307)
lxv FO 3711523559 Ramsay προς John Simon 7111931541 microυστικό Στην
ίδια συζήτηση ο Bενιζέλος υπενθύmicroισε στον Pάmicroσαιη ορισmicroένα γεγονότα τα οποία
φωτίζουν εν microέρει το σκεπτικό της προσεκτικής στάσης του H Bρετανία είπε δεν
είχε προσφέρει microόνον το 1915 την Kύπρο στην Eλλάδα όπως πιστευόταν Tην ίδια
πρόταση του είχε απευθύνει ο Λόυδ Tζωρτζ εν αγνοία του Γκραίη στη
Συνδιάσκεψη του Λονδίνου (Δεκέmicroβριο του 1912 ή Iανουάριο του 1913) ζητώντας
ως αντάλλαγmicroα δικαίωmicroα να χρησιmicroοποιεί σε περίπτωση πολέmicroου τον κόλπο του
Aργοστολιού - και ο Bενιζέλος είχε τότε δεχτεί Eπίσης στα microέσα Φεβρουαρίου του
1930 όταν τόν επισκέφτηκε επιστρέφοντας από την Kύπρο ο αντιπλοίαρχος
Kενγουώρθυ του είπε πως το Eργατικό Kόmicromicroα ήταν πρόθυmicroο να δώσει την Kύπρο
στην Eλλάδα αλλά οι στρατιωτικοί ειδήmicroονες διαφωνούσαν για στρατηγικούς
λόγους O Bενιζέλος απάντησε πως ήταν πρόθυmicroος να παραδώσει στους άγγλους
πλήρη εδαφική κυριαρχία στην Amicromicroόχωστο ή σε οποιαδήποτε άλλη τοποθεσία
θεωρούσαν καταλληλότερη microε ενδοχώρα για οχυρωmicroατικά έργα στρατώνες
αεροδρόmicroια και ότι άλλο ήθελαν να εγκαταστήσουν εάν εκείνοι έδιναν στην
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Eλλάδα το υπόλοιπο νησί O Kενγουώρθυ απάντησε πως έτσι θrsquo αποmicroάκρυναν και
το τελευταίο εmicroπόδιο και πως το microόνο που ήθελε να ξέρει ήταν αν ήταν έτοιmicroος ο
Bενιζέλος νrsquo αποδεχτεί την προσφορά εάν του τήν έκαναν επίσηmicroα οπότε ο
Bενιζέλος απάντησε ldquoKάντε την και θα δείτεrdquo O Bενιζέλος διαπίστωνε πως αυτή η
προσφορά είχε ήδη ακυρωθεί και πως ldquoτώρα που χρησιmicroοποίησαν βία κάθε ελπίδα
για ένωση της Kύπρου microε την Eλλάδα η οποία ειδάλλως δεν θrsquo αργούσε πολύ
έπρεπε να εγκαταλειφθεί για αρκετά χρόνια ώσπου ο κόσmicroος να ξεχάσει αυτά τα
γεγονόταrdquo Bλ FO 3711523570 Ramsay προς Sargent 7111931προσωπικό και
microυστικό Tο microνηmicroόνιο που συνέταξε ο Bενιζέλος για την ίδια συνοmicroιλία βλ στο Γ
Πικρός O Bενιζέλος και το Kυπριακό Zήτηmicroα όπ σ 180 κε
lxvi FO 37115235105 Ramsay προς Simon 11111931555 FO 37115235108
Ramsay προς Simon 10111931558 FO 37115235126 Ramsay προς Simon
13111931562 FO 37115235132 Ramsay προς Simon 12111931563
lxvii Eλ Bενιζέλος Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής συνεδρίασις 2α της
18ης Nοεmicroβρίου 1931 Aλ Παπαναστασίου Eφηmicroερίς των Συζητήσεων της Bουλής
συνεδρίασις 3η της 19ης Nοεmicroβρίου 1931 Πρωία φ της 191131 Bλ και FO
371152361-9
lxviii AN ldquoAι εκδηλώσεις υπέρ της Kύπρουrdquo Eργασία τ 98 [14111931]
lxix FO 3711523625 Ramsay προς Simon 20111931573 FO 37115236181
Ramsay προς Simon 16121931612
lxx FO 37115236184 Ramsay προς Simon 12121931606
lxxi FO 37115958204 Ramsay προς Simon 43193290 Για τη συνέχεια του
θέmicroατος των microητροπολιτικών διαβατηρίων βλ FO 37116772192-206
lxxii FO 37115958246 Ramsay προς Simon 861932272 FO 3711595778
Rennie Smith προς Eden 581932προσωπικό
lxxiii FO 37115971113 Cavendish-Bentinck προς Simon 2891932480 FO
3711595783 Cavendish-Bentinck προς Simon 1691932457
lxxiv Charles Roig La Grammaire politique du Leacutenine Lausanne lrsquo Age drsquo
Homme 1980 Mark Mazower Dark Kontinent Europersquos Twentieth Century
Harmondsworth Allen Lane The Penguin Press
lxxv Λέων Mακκάς ldquoTο κυπριακόν όνειρονrdquo Eργασία τ 96 [31101931]
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
lxxvi Ποιός ήταν λοιπόν αυτός ο περίφηmicroος Kαζάζης βλέπε το πρόσφατο έργο
του Γιώργου Kόκκινου O πολιτικός ανορθολογισmicroός στην Eλλάδα Tο έργο και η
σκέψη του Nεοκλή Kαζάζη (1849-1936) Aθήνα Tροχαλία 1996
lxxvii Όσον αφορά το 1913-14 βλ Σπύρος Mαρκέτος H ενσωmicroάτωση της
σεφαραδικής Θεσσαλονίκης στην Eλλάδα το πλαίσιο 1912-1914 Aνακοίνωση στο
διήmicroερο του Iδρύmicroατος Πολιτισmicroού και Παιδείας της Σχολής Mωραΐτη O
ελληνικός εβραϊσmicroός Aθήνα 3-4 Aπριλίου 1998 (υπό έκδοση) Για το 1919-22 βλ
το Πέmicroπτο Kεφάλαιο ldquoH αριστερά και ο πόλεmicroοςrdquo της διδακτορικής διατριβής microου
που ανέφερα παραπάνω
Recommended