جایگاه علم و

در اندیشه اسالمی )قرآن و تفکرروایت(

گردآورندگانمهسا حبیبی

سعید نظاره

اسالمی معرفتمنابع

کتاب •سنت •اجماع •عقل •

این اثر از دوبخش تشکیل شده است در اسالم علم بخش اول آن به جایگاه •

می پردازد را تعریف و ارزش تفکربخش دوم آن •

آن را در اسالم بررسی می کند

بخش اول

علم ... علم شناخت است اما “

نوعی شناخت مطمئن...”

تعريف علم

علم کFه بايFد گفت و سFاده امFروزی زبFان ...به شFFناخت نFFوع يFFک امFFا اسFFت، شFFناخت

مطمئن .شناختی که : درباره يک مسئله •بر پايه تعقل وتفکر عميق•تجFربی • يFا قياسFی هFای روش اسFاس بر

صحيح بدست آمده استدر يک مجموعه از روابط علت معلولی •به طور نظام يافته و بهم پيوسته •بر اسFاس ضFوابط )اثبFاتی يFا اسFتداللی (کFه •

برای دانشمندان قابل قبول باشد

تعريف علم)اسالم(

ن جFا بFه دو معنFا يشناخت اسFالم از علم در ا•میباشد

معنFای عFام، کFه مFراد مطلFق دانش، معFرفت و ( 1آگFاهی اسFت کFه شFامل هFر نFوع دانشFی بFا هFر

وه و روشی میباشد.يش

معنFای خFاص کFه مFراد رشFته علمی بFا روش ( 2ن معنFا اشFاره بFه يتجFربی اسFت کFه علم بFه ا

FبيشFناخت طFی از شFر يوه خاصFان بFعت و انساساس روش تجربی دارد.

علم سودمند از نظر اسالم

•Fالم دامنهی بس وسFر اسFورد نظFع دارد يعلم منFه هFر دانشFی، تنهFا ،و کن دانش سFودمند يل

تی کFFه در اسFFالم در مFFورد کسFFب و يمحFFدودFFت ايفراگFFده اسFFه يری دانش آمFFت کFFن اس

د بFه دنبFال فFرا گFرفتن علم يFمسFلمانان تنهFا بانافع باشند.

ان را خواهFFان اسFFت و يFFن، خوشFFبختی آدمي د•او هFر دانشFی کFه سFدی در برابFر خوشFبختی ی يبFوده مFورد منFع قFرار داده اسFت. و دانشها

ان و يFآدمبFرای کFه زنFدگی را مطبFوع سFاخته و د يFباشFد مFورد تأکسFودمند آنFان سFتيط زيFمح

.قرار داده است

عال̂مه طباطبايی در اين باره مینويسد

در • کFه علFومی همFه تعل̂م بFه مجيFد قرآن دسFترس فکFر انسFانی اسFت و تعل̂م آنهFا بFه نفFع انسFانی جامعFه سFعادتبخش و بشFری جهFان بFه اين شFرط کFه بFه میباشFد دعFوت میکنFد؛ حFق و حقيقت رهنمFا گردنFد و گرنFه علمی کFه از شFناختن انسFان را سFرگرم خFود سFاخته و حFق و حقيقت بFاز دارد در قFاموس قFرآن مجيFد

با جهل مرادف است.

ت اسالم به علمياهم

دیدگاه . . .از •

نآقر

سنت

ت اسالم به علمياهم)قرآن(

هم يآموزههFFای قFFرآنی و سFFنت معصFFومانعل•ی علم و يی در شFکوفايالسFالم، سFهم بFه سFزا

ه و آلFه و يFامبر صFلی اللFه عليFدانش داشFتهاند، پروی کورکورانFه و يش بFه پFيسFلم، در دعFوت خFو

ز از جهFل يم وی لFبريه ننمFود بلکFه تعFاليFجهFل تکزی و دعFوت بFه تفکFر، علم آمFوزی، تعقFل يسFت

باشد.و تالش فکری است

قرآن:

ب يری آن تFFرغيم بFFه دانش و فراگFFيقرآن کFFر•ات نFازل يFن آينمFوده اسFت چنFان کFه در نخسFت

.شده، شناخت و دانش محور اصلی آنهاستبkFکg الjFِذhی خgلgق• gر h م lFاسh lسFانg مhنl .اقFرأ ب hن خgلgFقg اال

م gر lFاالک gکF̂ربgو l أ gر lFق* اق gFلgم* .عgلgقl ال hFب gمj ِذی عgل jFال gعlلgم«. gمl ی lسانg ما ل hن jمg اال عgل

بخFFFوان بFFFه نFFFام پروردگFFFارت کFFFه )جهFFFان را( •آفریFده)همFان کس کFه( انسFان را از خFون بسFتهای خلFق کFرده، همFان کسFی کFه بFه وسFیله قلم تعلیم نمFود و بFه انسFان آنچFه را نمیدانسFت یFاد داد بخFوان

.که پروردگارت )از همه( بزرگوارتر است

ن گِذشFته اسFالم از آن روی کFه خواهFان ياز ا•شتر يمFان مبتFنی بFر شFناخت اسFت محFور بياات عصFر دعFوت دربFاره اعتقFادات اسFت و يFآ

ی و شFناخت ياسFاس اعتقFادات مبتFنی بFر دانFا :دياست چنان که خداوند متعال میفرما

jا• hت آنFاَءg الل وg قFان rF̂من هFي s hمFا s وgقاِئ حFِذر يل سFاجhداة وgياالعل gالمخرFا السFيه lلgFه lلrFه قkFب gة ر gFمlح gوا ر rFرج

gوی الjFِذhي ت lFيس gينhِذjFالgو gون rFمg hن̂مFا ينg ال يعlل ون ا rFمg عlلrولوا االلباب« ي gِذک̂ر ا ت

آیFا چFنین کسFی بFا ارزش اسFت( یFا کسFی کFه )در سFاعات شFب بFه عبFادت مشFغول اسFت و در حFFال سFFجده و قیFFام، از عFFِذاب آخFFرت میترسFFد و بFFه رحمت پروردگFFارش امیFFدوار اسFت؟ بگFو آیFا کسFانی کFه میداننFد بFا کسFانی کFه نمیداننFد یکسFانند؟ تنهFا خردمنFدان متFِذکر

«.میشوند

سنت

ه و آلFFFFه و يFFFF( صFFFFلی اللFFFFه علرسFFFFول خFFFFداد:يمیفرماسلم)

ضة علی ک̂ل مسلم«ي»طلب العلم فر•

اطلب العلم من المهد الی اللحد.•

اطلبو العلم و لو با لصين.•

علم پFژوهی هرچنFد انFدک باشFد بهFتر اسFت از •عبادت هرچند انبوه و بسیار باشد.

تع ن يی بFر هFر مسFلمانی فFرض و واجب اسFت و ايل̂م و دانشFجو ا جنس خاصFی نFدارد هFر يFفFرض اختصFاص بFه طبقFه، گFروه، صFنف

.د در پی علم روديآن کس که مسلمان باشد با

زگهوراه تا گور دانش بجوی!

علم را طلب کنید ، حتی اگر در چین باشد.

امام علی )ع( نیز می فرمایند:الحکمة ضالة الموَءمن فخِذ الحکمة ولو من •

أهل النفاق.

هیچ گنجی مفید تر از دانش نیست.•هیچ فضیلتی همچون علم نیست.•

سنت)ادامه(

آن در نزد حتی اگرمن است پس به دنبالش بروید ؤحکمت گمشده م.اهل نفاق باشد

سنت)ادامه(

امام باقر)ع(•یک ساعت مطالعه بهتر است از یک شب

عبادت.

امام صادق)ع(•بهترین میراثی که پدران برای فرزندان

باقی می گِذارند دانش است.

شکوفایی علم و فناوری در اسالم

پس از رحلت پیامبر،چهار خلیفه، حوزه و •قلمروی اسالم با نام داراالسالم را پایه ریزی

کردند.از قرن نهم میالدی به بعد که به عصر طالیی •

معروف است،گروهی از حکما که در فلسفه ی طبیعی صاحب نظر بودند،پزشکی،اختر

شناسی و ریاضیات را بسط و گسترش دادند.

کار بر روی مجموعه ی گسترده ی اسناد و •نوشته های یونانی ،مصری و مشرق زمین در اسکندریه وترجمه ی آثاربه جا مانده از یونان

باستان به زبان عربی.

رویکردهای ممکن بین اسالم و علم

سازگاری: قFرآن و علم مFدرن سFازگارند زیFرا •سرچشمه ی هر دو خداوند است.

انطبFاق:قFرآن کFریم مشFتمل بFر تعلیمFات علمی •است.

هFای • غFیر مسFتقیم:گFزاره اشFاره ی و ارجFاع و کشFف بFه هنFوز علم کFه قFرآن در موجFود

درک آن ها نایل نشده است.

کFه • کنFد اثبFات می مFدرن پFِذیری: علم اثبFات قرآن منشأ الهی دارد.

، صFرفا • مFدرن حقیقت علم دیFدگاه از گFزاره هFای موقFتی علمی اسFت کFه از و اسFت تFر کامFل قبلی هFای گFزاره امFا قFران کFریم دارد تFر کFاربردی عFام هFFFای نظریFFFه دربFFFاره کتFFFابی و جغرافیFایی ، علمی ، روانشناسFانه بFرای اسFت کتFابی آن نیسFت. کیهFانی

هدایت است.

بخش دوم

تفکر ... یه تعریف خیلی “

کوچیک از تفکر...”

اهداف بخش

تعریف تفکر•رابطه تفکر و علم •جایگاه و ارزش تفکر •حوزه و دامنه تفکر •

تفکر از نظر لغوی

تعقFل بFاب تفعFل بFه معFنی عاقFل گردیFدن •بFFه تظFFاهر یFFا و شFFدن خردمنFFد و بنFد گFرفتن و در یFا و خردمنFدی کFردن بازداشFت کFردن اسFت. )فرهنFگ راِئFد ،

(483واژه عقل ص اندیشFیدن • تفکFر از روی عقFل و عاقلFه

در و فارسFFی( گوینFFد.)فرهنFFگ را عبFارت تعقFل ، روانشناسFی اصFطالح کFه روانی دفFاعی مکانیسFم از اسFت بFه ، روانی هFای زخم از را شFخص سFیر سFاختن منحFرف یFا قطFع وسFیله

احساسات حفظ می کند.

مترادفات آن)عقل و...(

r . یعنی آن چیز را • ، عgقال rلhعقg ، ی gلgقgعدرک کرد و حقیقت آن را فهیمد.

راغب در مفردات می گویند : اصل •عقل منع و امساک و جلوگیری

است. عقل به این خاطر عقل است که صاحبش را از گرفتار شدن در

مهالک باز می دارد و گفته شده انسان به واسطه آن از سایر

حیوانات جدا می شود.

تفاوت بین عقل و تفکر

عقل ندای رحمانی و تعقل گوش فرا •دادن به این ندا می باشد.

عقل نیروی بالقوه و استعداد ذاتی •مختص انسان است ولی تعقل

استفاده از این نیرو و بکار گماشتن آن است.

کسانی از این نعمت بهره مند می •شوند که:

اوال تالش کنند تا این نیرو را در خود –شکوفا سازند.

ثانیا در مسیری حرکت کنند که –شامل رحمت و سنت امداد خداوند

بشوند.

تعریف تفکر در روانشناسی

رابطه عقل با علم

عقFل • ثمFرات و آثFار از آگFاهی و علم اسFت و بFدون فعFالیت عقFل وصFول بFه

علم و آگاهی امکان پِذیر نیست.یFک • واقFع در را و عقFل ابن سFینا علم

او نظFر بFه و نامFد نFام می دو بFا چFیز فFرق میFان علم عقFل جFز بFه نFام نیسFت، کFه اسFت قFوت یFک حقیقت انFدر امFا پFِذیرا و داناسFت ، همFان کFه دانFد، پFِذیرد

و همان که پِذیرد ، داند.و • مFFدرک کFFه جهت آن از حقیقت

نامیFده می اسFت عقFل کننFده دریFافت شFود ولی از آن جهت کFه دریFافت می گFردد و مFدرک واقFع می شFود در زمFره

علوم قرار می گیرد.

حضرت علی می فرماید : •العق�ل و العم مقرون�ان فی ق�رن

الیفترقان و ال یتباینان

در شFعری منسFوب حضFرت علی عقFل بFه پFا و علم بFه کفش تشFبیه شFده اسFت. در این تشFبیه جFالب علم وسFیله حFرکت همچنانکFه شFده معFرفی عقFل رشFد و اینکFه پFا تشFبیه شFده اسFت و بFه عقFل راه رفتن بFدون کفش ممکن اسFت امFا علم نباشFد عقFل اگFر ولی بFزحمت

جایگاه استقرار نخواهد داشت.

عقFل و علم متصFل بFه یFک رشFته انFد کFه از می جFدا نFه و شFوند می دور نFه همFدیگر

گردند.

با این وجود عقل را نیروی دانسته اند •که در رسیدن انسان به علم نقش

اساسی دارد و به عنوان میدا علم و دانش و مهمترین مبدا شناخت آدمی

بحساب می اید.

گاهی نیز عقل مقدم بر علم و ارزشمند تر بیان شده است.

حضرت علی می فرماید• العقل اصل العم و داعیه الفهم

عقل اصل و اساس علم و دعوت کننده به فهم است.

عقFل • بFه و علم نیFاز احFادیث، طبFق بیشتر از نیاز عقل به علم است.

کل علم ال یویده عقل مضله

بالعقول تنال ذروه العلوم

نباشFد عتقFل تاییFد مFورد کFه علمی هر گمراهی است.

بوسFیله عقFل اسFت کFه آدمی بFه قلFه علFوم دست می یابد.

همچنین در احادیث آمده است که اگر علم بر عقل فزونی یابد صحابش

مشکل ساز می شود اما اگر عقل بر علمش فزونی یابد نجات بخش می

شود.در روایتی از حضرت علی امده است•

من زاد علمه علی عقله کان وباال

هر کس علمش بFر عقلش فFزونی یابFد ، علم وبال او خواهد شد.

ونیز می فرماید:•العقل لم یجن علی صاحبه قط

و العم من غیر عقل یجنی عقFل هیچگFاه بFه صFاحبش آسFیب نمی رسFاند امFا علی صاحبها

آفFرین خطFر صFاحبش بFرای ، عقFل منهFای علم است.

جایگاه )ارزش( تفکر

الهی • دین تFرین کامFل کFه اسFالم دین اسFت ، بFر پایFه عقFل و خFرد اسFتور اسFت پFرورش و عقFل بFه خFاص توجFه و و دارد انسFFانی عقالنی اسFFتعدادهای تفکFر و تعقFل دربFاره جهFان هسFتی را بFه

شدت تاکید می کند.بFه • دسFتیابی و دین بFه رسFیدن اسFالم

حقیقت را در گFرو اندیشFه و عقFل می داند.

جFای • و معصFومین اِئمFه از احFادیث در و تفکFر ارزشFمند بFر نقش قFرآن جFای تاکیFد بشFر زنFدگی سFعادت در تعقFل

شده است.

آمFوزه • دیگFر و مخصوصFا ادیFان در امFا از احتمFاال سFالم کFه هFای کتب عهFدین تحریFف نمFاده ، تFدین نقطFه مقابFل تعقFل قلمFداد می شFود. از نظFر آن هFا عقFل و اندیشFه مخFالف و مFزاحم دین اسFت و نظFر این آن، پشFتیبان و همFراه نFه مخصوصFا در مFورد پFیروان و روحFانیون

مسیحیت بیشتر نمود دارد.نتیجFه • دین و عقFل بین ضFدیت این

برداشFت آن هFا از کتFاب مقFدس شFان انجیل است.

در انجیل آمده است: •زیFرا چFون حسFب حکمت خداونFد ، جهFان از حکمت خFود بFه معFرفت خFدا نرسFید، بFه وسFیله کFه داد این رضFا بFه خداونFد نجFات موعظFه هFا ،جهFالت، مومنFان را بFه نسFبت انسFان جهFات زیFرا بخشFد، خFداود از معFرفت بFه خداونFد حکیمانFه تFر

استبر خالف آن اسFالم کFه می فرمایFد هیچ •

مFِذهبی بFا جهFالت درسFت و آراسFته نمی شود.

بFFزرگ قFFدیس و متکلم اگوسFFتینوس مسیحی

فهم پFاداش ایمFان اسFت لFِذا در پی آن •مبFاش کFه بفهمی تFا ایمFان بیFاوری بلکFه

ایمان بیاور تا بفهمی.برخالف آن اسFالم دین را متوقFف بFر عقFل

و فهم می داند.دین را جز عقل درست نمی کند.•دین داری به اندازه عقل است.•کسی که عقل ندارد دین هم ندارد.•اسFتوار • چFیز هفت بFر اسFالم اسFاس

است که اول آن ها عقل است.

حضرت علی هم می فرماید :و • فهم آن در کFه دیFنی در مFردم ای

در و نیسFت چFیزی نباشFد، اندیشFه اندیشFه و تFدبیر اگFر هم دنیFا زنFدگی

نباشد، فایده ای نیست.

در تعقFل و تفکFر اهمیت در نمونFه تفسFیر در قرآن چنین آمد است:

جالب این کFه آخFرین قسFمت بسFیاری از آیFات •قFرآن کFریم دعFوت بFه تفکFر یFا تعقFل و تFدبر و

ان فی ذل�ک تFِذکر شFده اسFت.گاه می گویFد گویFد الی�ه لق�وم یتفک�رون گFاه می ان و

یتفک�رون لق�وم الی�ات ذل�ک گFاه وفی : گویFد یتفک�رون می می لعلهم گFاه و

ان فی ذل�ک الیت لق�وم یعقل�ون گویFد: ق�د بین�ا لکم االی�ات لعلکم و گFاه می گویFد

یعقلون و از این قبیFل آیFات در قFران زیFاد اسFت ، ماننFد •

و عقFل بFه دعFوت و فهم و فقFه بFه دعFوت تعقFل و تFدبر و مFدح آن هFایی کFه عقFل خFویش را بFه کFار می گیرنFد و مFدمت شFدید آن هFای اسFتفاده درسFت خFویش فکFر و عقFل از کFه

نمی کنند.

آیFاتی کFه • در تفسFیر امنFار آمFده اسFت: کFریم قFرآن در تفکFر و تعقFل بFاره در آمFده اسFت، بسFیار اسFت و هFرکس در آن هFا اندیشFه کنFد ، خواهFد دانسFت کFه کسFانی واقعFا اهFل دین هسFتند کFه اهFل تفکFر و اندیشFیدن و تعقFل و تFدبر باشFند انFد این مسFاله از و کسFانی کFه غافFل نخواهFد خداونFد آیFات از ای بهFره هیچ

برد.عالمه طباطباِئی )ره( می فرماید:

مFورد انسFان هFا 300قرآن در بیش از •هسFتی نظFام در تFدبر و تعقFل بFه را دعFوت نمFوده اسFت و در هیچ حFا حFتی یFک مFورد نیسFت کFه امFر شFده باشFد ،

تعبدا و کورکودانه تابع شریعت باشید.

در پایFان این بحث بFر خالف مفرضFاتی •کFه دین را سFد افکFار و مخFالف عقFل و اسFFاس اسFFالم دانFFد، می خFFرد و دانFد می تعقFل در را خداشناسFی سFعادت و نجFات انسFان را بFر اسFتفاده از عقFل و خFرد قFرار داده اسFت و جFزا و و عقFل انFدازه بFه را کس هFر پFاداش

خرد او معین نموده است.

80 آل عمFران ، 118 بقFره ، 164آیFات • 67 و 12 رعFد، 4 نFور ، 61مومنFون ،

حدید 17 روم ، 28 و 24نحل ،

حوزه و دامنه تفکر

قرآن در اکFثر مFوارد بعFد از بیFان بFرخی •تفکFر در تعقFل و بFه انسFان را مسFاِئل خواهFد و می نمایFد دعFوت می هFا آن عقFل را در مسFیر سFعادتش قFرار دهFد و آنچFه بFه اندیشFیدن در آن بیشFتر دعFوت می کنFد تفکFر در آیFات تکویFنی و نظFام

خلقت است.

قرآن در سوره مومنون می فرماید: •هو الذی یحیی و یمیت و له اختالف اللیل و النهار افال

تعقلون

قرآن این خصیصه اندیشیدن در نظام هستی •را به اندیشمندان با خرد اختصاص می دهد و

می فرماید ان فی خلق السماوات و االرض و •

اختالق الیل و انهار الیات الولی االلباب

و کنFد و می میرانFد زنFده می کFه اوسFت آیFا اوسFت بدسFت رزو و شFب اختالف

اندیشه تان را بکار نمی گیرید.

همانFا در خلقت آسFمانها و زمین و آمFد و شFد حFق وجFود بFر هFای نشFانه روز و شFب و

تعالی برای خرمدنان وجود می باشد.

عالوه بر این قران به تفکر در آیات •خودش نیز دعوت فرموده است.

در سوره یوسف می فرمایید. •انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم

تعقلون

لقد انزلنا الیکم کتابا فیه ذکر کم • افال تعقلون

ما قرآن را عربی نازل کردیم تا شاید شما در آن اندیشه نمایید.

یعین آیا در قران اندیشه نمی کنید در حالیکه این کتابی که به سوی شما فرستایدم و هر

آنچه برای اندیشیدن نیاز دارید در آن هست .

خداونFد تفکFر و تعقFل را محFدود بFه حFدود خاصFی داده جهت صFحیح مسFیر در چFه اگFر نکFرده

سبا می فرماید:44است و در سوره ق�ل انم�ا اعظکم بواح�ده ان تقوم�و الل�ه

مثنی و فرادی قم تتفکروا

در تفسFیر نمونFه ذیFل آین آیFه ، متعلFق اندیشFه •قFران اینجFا در و مگویFد. دانFد را مطلFق می می گویFد تتفکFروا امFا در چFه چFیز ؟ از این نظFر مطلFق اسFت و بFه اصFطالج حFِذف متعلFق دلیFل بFر عمFوم اسFت ، یعFنی در همFه چFیز در زنFدیگی و کوچFک و مهم مسFاِئل ، معنFوی و مFادی

خالصه در هر کاری نخست باید اندیشه کرد.

بگو شما را نصیحت و موعظه می کنم که برای خدا دوتایی و یا تنهایی قیام نمایید

سپس در این مسیر تفکر کنید.

نهی از اندیشه در ذات الهی

از نظFر اسFالم تعقFل و تفکFر محFدود بFه •مFوارد خاصFی نشFده امFا ظFاهرا در یFک چFیز اسFت کFه تFوان رسFدن عقFل انسFان بFه آن نFا ممکن اسFت و آن درک ذات و در خFاطر همین بFه و صFفات خداسFت روایFات زیFادی از تعقFل و تفکFر در ذات

الهی نهی شده است.

از حضرت علی نقل شده است•من تفکر فی ذات الله الحد

در جای دیگری می فرمایید. •ایاکم و التفر فی الله فان التفکر

فی الله ال یزید اال تیها

هر کس در ذات خداوند تفکر نماید ، ملحد و کافر می شود.

حFِذر می بFر را ذات خداونFد شFما در تفکFر از دارم چFون تفکFر در ذات خدانFد جFز سFرگردانی

به انسان اضافه نمی کند.

پیامبر اسالم می فرماید •تفکرو فی خلق الله و الیتفکرو

فی الله فانکم لن تقدروا قدره در و نمیایFد تفکFر خداونFد مخلوقFات در یعFنی خداونFد تفکFر نکنیFد کFه شFما تFوان درک عظمت

و قدرتش را ندارید.