1

JUSTYNA KOSS

‘ZOONIMY W CHORWACKICH I POLSKICH

SENNIKACH LUDOWYCH – JĘZYKOWO-KULTUROWE

KONOTACJE I INTERPRETACJE’

(Croatian translation)

‘ZOONIMI U HRVATSKIM I POLJSKIM

NARODNIM SANJARICAMA – JEZIČNO-KULTURNE

KONOTACIJE I INTERPRETACIJE’

Book written and translated by Justyna Koss (Polish and Croatian)

Gdańsk 2008

4

Snove snivam

Snove snivam, snujem snove,

snujem snove biserove,

u snu živim, u snu dišem,

al’ ne mogu sitne snove,

ne mogu ih da napišem.

Snove snivam, snove snujem,

u slike bih da ih kujem,

al’ su sanci poletanci,

ne mogu ih da prikujem

srcu mome laganome.

Al’ nasloni na te snove

tvoje grudi biserove,

dve ledene biser kapi:

ta bi studen smrzla snove,

sve te slike sledila bi.

Laza Kostić

wiersz z tomu Đulići (Kwiaty)

Sny wyśniwam

Sny wyśniwam, snuję sny swe,

snuję sny moje perłowe,

we śnie żyję, w śnie oddycham,

lecz snów drobnych swych

nie mogę,

lecz nie mogę ich zapisać.

Sny swe snuję, sny wyśniwam

ich obrazy bym przekuwał,

lecz sny moje są polotne,

nie potrafię ich przykuwać

do lekkiego serca mego.

Ale oprzyj na snach owych

twoje piersi, te perłowe,

dwie lodowe krople pereł:

przecież chłód by zmroził sny te,

me obrazy w lód zamienił.

tłum. Marcin Jan Szklarski:

(http://marszklarski.webpark.pl/tlkostic.ht

ml)

5

Rys.1. Sny

6

SPIS TREŚCI

I WSTĘP………………………………………………………………………………………8

1. Cel i metoda pracy……………………………………………………………………...8

2. Charakterystyka źródeł…………………………………………………………………9

II SEN – PRZEDSIONEK ŚMIERCI CZY WIARYGODNA PROGNOZA?.................11

1. Historia interpretacji snów……………………………………………………………...11

2. Symbolika marzeń sennych…………………………………………………………….21

III JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA……………………………………………………….33

1. Teorie na temat językowego obrazu świata…………………………………………….33

2. Zwierzęta w językowym obrazie świata………………………………………………..45

3. Językowo-kulturowe konotacje nazw zwierząt………………………………………...51

4. Motywacja znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych…………………………...60

IV PORÓWNANIE INTERPRETACJI SNÓW W LUDOWYM SENNIKU POLSKIM

I CHORWACKIM W ZALEŻNOŚCI OD KONOTACJI ZOONIMÓW………………68

1. Zoonimy o identycznych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim

i chorwackim…………………………………………………………………………...68

2. Zoonimy o podobnych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim

i chorwackim…………………………………………………………………………...96

3. Zoonimy o odmiennych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim

i chorwackim………………………………………………………………………….114

V WNIOSKI I PODSUMOWANIE………………………………………………………129

BIBLIOGRAFIA…………………………………………………………………………...136

ŹRÓDŁA INTERNETOWE………………………………………………………………141

SPIS ILUSTRACJI………………………………………………………………………...141

STRESZCZENIE W JĘZYKU CHORWACKIM……………………………………….143

7

Rys.2. Marzenia senne

8

I WSTĘP

1. Cel i metoda pracy

Powodem wyboru tematu niniejszej pracy magisterskiej było moje przekonanie, iż sen

jest niezwykle interesującym i wciąż nie do końca zbadanym zjawiskiem, a ludowe senniki,

będące zbiorem znaczeń symbolicznych, kryją w sobie wiele tajemnic. Na ich temat można

nadal nie tylko wiele napisać, nie powielając wcześniejszych sądów, lecz także dokonać

nowatorskich odkryć. Co więcej, temat ten nie został jeszcze dostatecznie opracowany, co

dodatkowo było dla mnie pewnego rodzaju wyzwaniem.

Niniejsza praca ma charakter interdyscyplinarny – opracowując temat korzystałam

z dorobku m. in. psychologii, filozofii, literatury kulturoznawstwa, mitologii, religii i folkloru.

Celem mojej pracy jest przede wszystkim odkrycie, czy bliskie pod wieloma

względami narody - polski i chorwacki, podobnie postrzegają świat zawarty w językowo-

kulturowych konotacjach animalistycznych oraz sprawdzenie, czy pomiędzy sposobami

wykładania snów w sennikach a treścią znaczeniową danego słowa, istnieje jakiś związek,

a jeżeli tak się dzieje, to w jakim stopniu jest on tożsamy w badanych językach.

Analiza jest próbą odnalezienia motywacji, które posłużyły za interpretacje

animalistycznych symboli sennych i sprawdzenia czy identyczne językowe asocjacje

przypisane zwierzętom będą podstawą tak samo objaśnianych sennych wykładni w obu

sennikach.

Analizę interesującego mnie problemu oprę na kilkudziesięciu zoonimach, których

wyboru dokonałam sama na podstawie dostępnych na ich temat materiałów w obu językach,

powszechności ich występowania w różnych źródłach, ale także ze względu na bardziej

interesujące senne interpretacje. Ze względu na ograniczenia dotyczące objętości pracy,

opracowałam i zamieściłam w niej 31 symboli animalistycznych, wyselekcjonowanych

według moich osobistych preferencji, co nie miało jednak wpływu na wnioski płynące

z analizy.

Do tej pory nie znalazłam wielu prac na podjęty przeze mnie temat, dlatego

w badaniach kierowałam się własnymi przypuszczeniami, skojarzeniami i intuicją.

W celu uniknięcia powtórzeń, w pracy zamiennie stosować będę pojęcia sen oraz

marzenie senne, które są jednakże różnymi zjawiskami. Posługiwanie się na jednej

9

płaszczyźnie oboma terminami może pociągnąć za sobą pewne nieporozumienia

interpretacyjne. Sen jest terminem wieloznacznym a jego podstawowe znaczenie to spanie

i stan wypoczynku organizmu, lecz jest także tym, co śni się człowiekowi śniącemu i określa

obraz widziany w czasie spania, nietrafnie i nieświadomie nazywany przez wielu marzeniem

sennym.

Niniejsza praca składa się z V rozdziałów, z których trzy są główne.

Rozdział II podzielony jest na dwa podrozdziały. W pierwszym z nich zawarte są

informacje na temat interpretacji i znaczenia snów oraz marzeń sennych na przestrzeni

dziejów, opartych na poglądach różnych myślicieli i naukowców. Podrozdział drugi

poświęcony jest symbolom, językowi symbolicznemu oraz dotyczy powstania i rozwoju

senników a także opinii na ich temat.

Rozdział III podzielony został na cztery podrozdziały. W pierwszym z nich

przedstawione i scharakteryzowane zostało pojęcie językowego obrazu świata oraz bliskich

mu zjawisk językowych. Podrozdział drugi i trzeci traktują o językowym obrazie świata,

zwierzętach będących jego komponentem oraz przypisanych im językowych konotacjach.

W podrozdziale czwartym, który jest wprowadzeniem do analizy, przedstawione zostały

możliwości i zasady motywacyjne dla znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych.

Rozdział IV, najobszerniejszy, jest analizą porównawczą interpretacji symboli

animalistycznych w polskim i chorwackim senniku ludowym. Jest on podzielony na trzy

podrozdziały, rozróżniające zwierzęta o konotacjach identycznych, podobnych oraz

odmiennych w badanych językach. Pracę zamykają wnioski płynące z analizy opracowanego

materiału oraz podsumowanie pracy, bibliografia tekstów, spis źródeł internetowych oraz

ilustracji wykorzystanych przy tworzeniu pracy, a także streszczenie w języku chorwackim.

2. Charakterystyka źródeł

Badań dokonam na podstawie porównania elementów symbolicznych znaczeń

sennikowych w polskich i chorwackich sennikach ludowych, którymi są: Sennik współczesny

Piotrka Płatka wydany w Krakowie w 1998 roku oraz chorwacka Narodna Sanjarica

autorstwa Božicy Cikušy wydana w miejscowości Stari Grad w roku 1996.

Sennik polski, jak podaje Piotr Płatek, opracowany został na podstawie jego własnych

wieloletnich obserwacji, badań i analiz zjawisk nadrealistycznych oraz literatury: Wróżby ze

10

snów, J. Czech, Kraków, 1850; Płanetnik- Wielki1 Sennik Arabski z przepowiedniami

i kalendarzem na 1899 rok, J. Sikorski, Warszawa; Twoje imię, H. Fros i F. Sowa, Kraków,

1982; Persko-Egipski Sennik i Proroctwa Michaldy; Sennik, Gliwice, 1947.

W senniku chorwackim umieszczona została jedynie informacja, iż księga ta powstała

na podstawie starożytnych senników oraz doświadczeń ludzi w przeciągu wieków.

Oba senniki charakteryzują się porównywalną objętością i ilością opracowanych haseł,

sennik polski ma 207 stron i zawiera ok. 90 symboli animalistycznych, a sennik chorwacki

ma 193 strony oraz ok. 95 tychże symboli. Obie księgi, oprócz interpretacji znaczeń

symbolicznych, zawierają m.in. charakterystyki znaków zodiaku, omawiają wpływ planet na

osobowość, horoskopy a także znaczenia imion w życiu człowieka.

Przy komparacji senników oraz szukaniu motywacji dla znaczeń symbolicznych

w dużej mierze bazuję również na wielu innych źródłach, z których najważniejszymi były

m. in. prace Władysława Kopalińskiego, Agnieszki Spagińskiej-Pruszak, Bogusława Dunaja,

Stanisławy Niebrzegowskiej, Ljubinko Radenkovicia, Svetlany Tolstoj, Josipa Matešicia oraz

Vladimira Anicia.

1 Zachowuję pisownię oryginału.

11

II SEN – PRZEDSIONEK ŚMIERCI CZY WIARYGODNA PROGNOZA?

1. Historia interpretacji snów.

Całe tworzywo snu jest głównie subiektywnej natury,

a sam sen to teatr, w którym śniący jest sceną,

aktorem, reżyserem, publicznością i krytyką.

Carl Gustav Jung

Wszyscy ludzie śnią i chociaż wydawać się może mało realne, to około jednej trzeciej

naszego życia spędzamy pogrążeni we śnie. Z pewnością wielu z nas zastanawia się, czym

naprawdę jest sen, skąd pochodzi i jaką rolę pełni w życiu człowieka. Na to pytanie dyskusje

prowadzi się już od tysięcy lat, lecz jednoznacznej odpowiedzi jak dotąd nie udzielono. Ilość

teorii na temat marzeń sennych jest tak duża, iż trudno opowiedzieć się za jedną.

W niniejszym rozdziale chciałabym ukazać, jak odmienne poglądy na to zjawisko mieli

mędrcy, filozofowie, badacze i naukowcy na przestrzeni dziejów. Różnice pomiędzy

stawianymi tezami są dość rozbieżne, zależne są bowiem od czasów, z których się wywodzą,

poglądów i wierzeń danej społeczności oraz ich różnic kulturowych. Ze względu na pokaźną

ilość teorii, ograniczę się do tych ciekawszych lub bardziej znanych i spróbuję przedstawić je

chronologicznie.

Najstarsze zapiski dotyczące marzeń sennych sięgają aż kilkanaście tysięcy lat wstecz,

choć te bliżej nam znane wywodzą się z czasów antycznych, w których ówczesne

społeczeństwo przywiązywało dużą wagę do pochodzenia oraz znaczenia snów. Już

starożytni, ciekawi przyszłych zdarzeń usiłowali poznać swoje losy, dlatego też często

i chętnie wróżyli nie tylko z gwiazd, ale także ze snów, uważanych za znaczące i prorocze.

Przy odczytywaniu i interpretowaniu sennych wizji głównie radzono się specjalistów w tej

dziedzinie, a mianowicie wróżbitów i tłumaczy, pomagających zrozumieć nurtujące ówczesne

ludy zjawisko.

Sen u starożytnych traktowany był jako boskie objawienie, pewna forma

komunikowania się ze światem niewidzialnym oraz proroctwo2. Ciekawi przyszłych zdarzeń

2 Znanym przykładem boskiego proroctwa były sny władcy Egiptu, faraona, śniącego między innymi o 7

krowach chudych, które pożarły 7 krów tłustych, zinterpretowanych przez patriarchę Józefa jako zapowiedź 7

12

Egipcjanie3, w celu zrozumienia sennego przekazu korzystali ze specjalnych wróżebnych

ksiąg4 bądź też wyroczni, z których każda miała inny sposób wieszczenia

(Nowak 1997: 28), stąd też można przypuszczać, iż interpretacje często się od siebie różniły

a w konsekwencji tego, nie były wiarygodne.

Podobny stosunek do marzeń sennych mieli starożytni mieszkańcy Mezopotamii

i Babilończycy5, pośród których próby poznania przyszłości było nader częstym zjawiskiem

a interpretacja tych snów była bardzo przejrzysta i prosta – opierała się na

ich znaczeniu i symbolice w życiu starożytnych, a także na grze słów

(Nowak 1997: 32).

Narodem, który bez wątpienia osiągnął najwięcej sukcesów w wielu dyscyplinach byli

Grecy, nie może zatem dziwić fakt, iż oni także wielce zasłużyli się w dziedzinie interpretacji

snów. Według antycznych wierzeń, Grecy byli nawiedzani przez sny, które umożliwiały

kontakt ze światem zmarłych6, były one także posłańcami bogów. Mitologia podaje, iż

wyobrażenia i przedmioty snu są genealogicznie bliższe początkom wszechświata niż

bogowie, gdyż istniały już przed ich pojawieniem się na świecie (Matusiak 2001: 6).

W świecie greckich mitów łagodny sen Hypnos i okrutna śmierć Tanatos

były dziećmi greckiej bogini nocy Nyx (Nowak 1997: 77).

Stąd zapewne wywodzi się popularne do dziś powiedzenie, iż sen jest bratem śmierci.

Rozważania na temat przyczyn snów i marzeń sennych zapoczątkował uczeń szkoły

pitagorejskiej, Alkmeon z Krotony, lecz nie on, ale Demokryt, jako pierwszy zdefiniował

zjawisko snu.

Według jego interpretacji, sny polegają na oddziaływaniu jednych dusz na

drugie, a powietrze jest wypełnione duszami. Dlatego sny są teraz prorocze,

pouczające (za: Nowak 199 : 35-36).

Inne antyczne wierzenia przyjmują, iż sny mieszkają wraz z duszami w podziemiu.

lat urodzaju oraz 7 lat głodu. Bóg, poprzez znaki dawane we śnie zapowiedział swoje zamiary co do państwa

egipskiego, którym dzięki trafnej interpretacji mędrcy można było zapobiec (Genesis, Rodz. 4: 1-40). 3 Egipcjanie przykładali dużą wagę do znaczenia swoich snów, które były ich przewodnikiem w życiu

codziennym i istotnym składnikiem kulturowym (Matusiak 2001: 7). 4 Warto odnotować, że już w czasach starożytnych korzystano z ksiąg zawierających interpretacje snów, które

traktowane były z całą powagą , chociaż nie różniły się zbytnio od dzisiejszych, ogólnie dostępnych senników. 5 Za boskie przekazy uważano w szczególności sny królów, ponieważ Bóg za pomocą snu objawiał im sprawy

dotyczące przyszłości. Król Babilonu, Nabuchodonozor, w celu zrozumienia własnych marzeń sennych zawsze

radził się nadwornych tłumaczy, bez których dokładne zrozumienie objawienia nie byłoby możliwe

(Nowak 1997: 33 ). 6 Według mitologii greckiej siedziba snów, zwana demos oneiron, znajduje się pomiędzy światem żywych

i umarłych. W Odysei natomiast umiejscowiona jest ona na brzegu Okeanosu, na krańcach prawdziwego

świata. Światem marzeń sennych rządzi syn Hypnosa, Morfeusz (Matusiak 2001: 6-8).

13

Podobne są do nietoperzy, które w dzień drzemią, a w nocy wylatują. Czynią

to na polecenie dusz lub z własnej woli. W ten sposób dusze przypominają

o sobie i objawiają coś z bóstwa (za: Nowak 1997: 36).

Filozofowie coraz częściej zaczęli się zastanawiać nad naturą snów i ich roli w życiu

człowieka, wysuwając nowe, czasem zadziwiające teorie. Według Platona człowiek trapiony

jest przez zakazane żądze, które jedynie w snach ujawniają swoje oblicze

(Nowak 1997: 77). Nieco odmienny pogląd głosił starożytny historyk grecki, Timajos,

twierdząc, iż

sny powstają w wątrobie, będące swoistym medium, za pomocą którego

rozumna część duszy komunikuje swoje myśli przeobrażone w obrazy.

Obecność takich obrazów w wątrobie powoduje sny (Matusiak 2001: 7).

Arystoteles był zaś zdania, że sny są doznaniami zmysłowymi, które cały czas zmieniają

swoje oblicze i łącząc się ze sobą tworzą nową postać (Nowak 1977: 72). Wysunął także tezę,

jakoby sen miał powstawać na skutek parowania towarzyszącego procesom trawiennym oraz

zauważył, iż podczas snu uzmysławiamy sobie interesujące plany i działania

(Nowak 1977: 77-78 ). Podobne teorie głosili inni teoretycy greccy twierdząc, że

sen powstaje po zstąpieniu do żył krwi opuszczającej niedożywiony mózg

(Nowak 1977: 77).

Pomimo licznych i rozbieżnych poglądów na temat pochodzenia oraz roli marzeń

sennych, w starożytnej Grecji wierzono głównie, iż mają one znaczenie prorocze7, zsyłane są

poprzez siły nadprzyrodzone lub bogów, którzy ingerują w życie ludzi na ziemi poprzez

wskazówki dane im właśnie we śnie8.

Niektórzy autorzy starożytni sądzili, że sny mają dwuznaczną naturę, mogły być

wyrazem zarówno racjonalnych jak i irracjonalnych sił. Taki pogląd głosił sławny grecki

śpiewak Homer, pisząc

o dwóch bramach wiodących do krainy snów: rogowych wrotach prawdy

i wykonanych z kości słoniowej wrotach obłędu i złudzenia

(za: Fromm 1951: 119)9.

7 Sny pełniły nieco inne funkcje prorocze, ponieważ pozwalały rozpoznawać także choroby. Cielesne symptomy

wyjawiano na podstawie wcześniej ustalonych symboli (Fromm 1951: 117). 8 Niecierpliwi, ciekawi przyszłych zdarzeń, mieli zwyczaj spędzania nocy w świątyni przy modlitwach w celu

wywołania proroczego snu, zwanego „snem świątynnym” lub „proroczym” (Dolińska 1976: 7). 9 Penelopa do Odyssa w poemacie Homera, Odysei, mówi: „Gościu, zawsze próżne są twe sny, a ich mowa bez

związku i nie wszystko ludziom się spełnia. Dwie są bowiem bramy zwiewnych snów: jedna z rogu, druga

z kości słoniowej. Te, które przechodzą przez rżnięto, kość słoniową, są zasłonięte i niosą czcze słowa, te zaś, co

wychodzą z drzwi rogowych, wróżą prawdę temu, kto ze śmiertelnych je zobaczy” (za: Kopaliński 1985: 1053).

14

Według Ericha Fromma najbardziej systematyczną teorię interpretacji snów wyłożył

grecki filozof Artemidor z Efezu10

, rozróżniając pięć odmiennych rodzajów snów, a były to:

marzenie senne, wizja, wyrocznia, fantazja (próżna imaginacja) i zjawa

(Fromm 1951: 126). Zdaniem Artemidora, konieczne było wpierw poznać daną osobę, jej

charakter, osobowość oraz sytuację życiową aby móc zinterpretować jej sny

(Matusiak 2001: 9).

Wspominałam już wcześniej, że to greckim myślicielom zawdzięczamy początek

i rozwój większości nauk, na których dokonaniach bazowały inne narody. Tak też było

u starożytnych Rzymian, którzy czerpali z dorobku swoich wybitnych sąsiadów, nieco

zmieniając i uzupełniając ich tezy. Lukrecjusz założył, iż

nasze marzenia senne dotyczą spraw, którymi zajmujemy się za dnia, bądź

też potrzeb cielesnych, zaspokajanych we śnie (za: Fromm 1951: 125).

Nie wszyscy jednak zgadzali się z wcześniej wysuniętymi i na pozór prostymi

teoriami. Typową dla sceptyków postawę przyjął Cyceron, stanowczo twierdząc, iż

sny ani nie są dziełem bogów, ani nie mają żadnego związku z naturą

wszechrzeczy i jeśli sztuka przepowiadania ze snów nie mogła być

wynaleziona w oparciu o spostrzeżenia, to wypływa stąd wniosek, że snom

wcale nie trzeba wierzyć (za: Fromm 1951: 128).

Sen miał ogromne znaczenie nie tylko dla ludów starożytnych, ale był także ważnym

elementem życia ludzi w czasach nieco późniejszych, czego liczne zapiski możemy odnaleźć

w tradycji biblijnej. W Piśmie Świętym wielobóstwo zastąpiła wiara w jednego,

wszechmocnego Boga, stwórcę świata, więc pojęcie marzenia sennego zyskało na nowym

znaczeniu.

Sen, jak podaje Stary Testament, był jednym ze środków, za pomocą których człowiek

mógł:

1. poznać przyszłe wydarzenia;

2. odkryć rzeczy zakryte;

3. służył również ujawnieniu ludziom Bożej woli i Jego zamiarów

(za: Nowak 1997: 32).

Hugolin Langkammer pisze, iż w Piśmie Świętym

10

Jednym z najbardziej znanych do dziś i zarazem najbardziej tajemniczym z senników jest, pochodząca

z czasów starożytnych, Oneirokritika Artemidora z Efezu. Senniki egipskie do dziś cieszą się dużą

popularnością na całym świecie.

15

sen jest często znakiem objawienia, upomnienia, rozkazu a nawet proroctwa.

Treść snu nie zawsze zrozumiała niejednokrotnie wymaga interpretacji męża

Bożego (za: Nowak 1997: 37).

Traktowanie snu jako znaku zesłanego od Boga, objawienia lub proroctwa możemy odnaleźć

w wielu biblijnych relacjach, choćby w przypowieści o stworzeniu kobiety11

czy drabinie

Jakubowej12

.

Ze względu na rozprzestrzeniające się chrześcijaństwo i wzrost znaczenia kościoła,

sen nie oznaczał jedynie boskiej ingerencji w życie człowieka, ale przypisywane mu były

także znaczenia negatywne. Przez niektórych uważany był za pomocnika diabła, demonów

oraz czarowników (Matusiak 2001: 9), a już

w średniowiecznej świadomości chrześcijańskiej sen stanowił składankę

woli Boga i złośliwości diabła (Matusiak 2001: 9).

Podejście do marzeń sennych zmieniło się dość radykalnie w XVII wieku, gdy sen

zaczęto traktować jako normalną cechę psychiki ludzkiej, a nowo głoszone tezy podkreślały

bardziej jego fizjologiczno-psychologiczny aspekt. Fascynacja snem sprawiła, iż traktowano

go na równi z rzeczywistością, często porównując z życiem, poddając nawet w wątpliwość,

które z bytów jest prawdziwe, życie czy sen13

? Pogląd ten wyznawał francuski filozof,

Blaise Pascal, uważając, że

wytwory sennej wyobraźni są tak samo realne, jak życie na jawie, a samo

życie tak dalekie od prawdy jak marzenie senne

(za: Matusiak 2001: 11).

Ponadto był zdania iż:

[…] poza wiarą nikt nie ma pewności, czy czuwa, czy śpi, tyle, że w czasie

snu wierzymy silnie, że czuwamy; mniemamy, iż widzimy przestrzenie,

kształty, ruchy; czujemy, jak upływa czas, mierzymy go; słowem, działamy

tak samo jak na jawie. Skoro wtedy połowa życia upływa we śnie, w którym

wedle naszego własnego wyznania mimo wszystko, co się nam zdaje, nie

11

W Starym Testamencie (Genesis, 2, 21) napisane zostało: „Wtedy to Jahwe sprawił, że mężczyzna pogrążył

się w głębokim śnie i gdy spał, wyjął jedno z jego żeber, a miejsce to zapełnił ciałem […]. Po czym Bóg Jahwe

z żebra, które wyjął z mężczyzny, zbudował niewiastę”(za: Nowak 1997: 38 ). 12

Tutaj w Księdze Rodzaju (18, 11-14) Bóg objawił się Jakubowi poprzez sen, w którym patriarcha ujrzał

drabinę sięgającą nieba, po której wchodzili i schodzili aniołowie (za: Nowak 1997: 44). Niektórzy naukowcy są

zdania, iż sen proroczy został wywołany przez Jakuba umyślnie poprzez podłożenie sobie pod głowę kamienia,

co było w tamtych czasach częstym zwyczajem także w Etiopii i Mezopotamii (Nowak 199: 45). Interesującym

faktem jest również, iż w Krzyżakach Henryka Sienkiewicza, domniemane szczeble z drabiny Jakubowej

próbował sprzedać handlarz odpustami, Sanderus. 13

Interesujące zjawisko można zaobserwować u jednego z ludów afrykańskich, Aszantów, którzy uważali, iż

zdarzenia mające miejsce podczas snu odnoszą się do rzeczywistości do tego stopnia, że gdy na przykład

mężczyzna śni o stosunku płciowym z kobietą innego mężczyzny, należy go ukarać na jawie za cudzołóstwo,

gdyż dusze obojga kochanków dopuściły się zdrady (za: Fromm 1951: 115 ).

16

mamy żadnego pojęcia o prawdzie […], kto wie, czy ta druga połowa

naszego życia, w której zdaje nam się, że czuwamy, nie jest innym snem,

nieco różnym od pierwszego, z którego budzimy się, kiedy nam się zdaje, że

śpimy (za: Matusiak 2001: 11-12).

Wątpliwości te zdaje się potwierdzać jeden z chińskich poetów pisząc:

Śniło mi się tej nocy, że byłem motylem, i teraz nie wiem, czy jestem

człowiekiem, który śnił, że jest motylem, czy też motylem, który śni teraz,

że jest człowiekiem (za: Fromm 1951: 27).

Jedną z najbardziej interesujących i oryginalnych teorii na temat marzeń sennych

wygłosił francuski filozof, Henri Bergson, uważając, iż wywołane są one poprzez podniety

cielesne oraz zepchnięte w niepamięć wspomnienia w postaci obrazów, które cały czas tkwią

w człowieku i tylko czekają, aby się uwolnić na zewnątrz właśnie podczas snu. Jest ich

jednakże tak wiele, że wydostają się jedynie te, które pokrywają się z aktualnie przeżytą przez

człowieka sytuacją na jawie (za: Fromm 1951: 142-143). Bergsonowska teoria pamięci na tle

wcześniejszych hipotez wydaje się być całkiem sensowna i prawdopodobna.

Wiek XIX i XX przyniósł ze sobą bardziej naukowe spojrzenie na rzeczywistość,

nowe doktryny, koncepcje oraz badania, w tym także snów14

. Popularne stały się kierunki, jak

psychologia oraz psychoanaliza, które dały podstawę do nowych rozważań i teorii, zwłaszcza

na gruncie tematyki marzeń sennych.

Jednym z najbardziej wyróżniających się i zasłużonych badaczy snów był zarazem

twórca psychoanalizy, Zygmunt Freud. Oryginalny punkt myślenia wiedeńskiego uczonego

wpłynął na całe późniejsze badania i poglądy kolejnych myślicieli i naukowców.

To właśnie Freud z początkiem XX wieku potwierdził dawną koncepcję: sny

są zarówno znaczące, jak i doniosłe […] i możemy zrozumieć wszystkie sny

jeśli mamy do nich klucz (za: Fromm 1951: 44-45 ).

Według badacza, sny są wyrazem jedynie irracjonalnych, prymitywnych dążeń

i popędów, głównie seksualnych, które ujawniają się dopiero podczas snu, ponieważ tylko

wtedy gdy śpimy, jesteśmy wolni od presji społeczeństwa i kultury, które

wywierają szkodliwy wpływ na naszą działalność moralną i intelektualną

(za: Fromm 1951: 52).

14

W wieku XX zaczęto prowadzić szczegółowe badania snów i marzeń sennych z użyciem odpowiednich

aparatur i maszyn, rejestrujących wszystkie procesy zachodzące w organizmie śniącego, jak pomiar oddechu

i temperatura ciała oraz zapisy elektrocefalograficzne, pozwalające na dokładniejsze zapoznanie się

z nurtującym naukowców zjawiskiem. Pierwszymi, którzy podjęli się takich badań, byli Amerykanie

(Dolińska 1997: 13-14 ).

17

Zakłada on, iż idee, uczucia i popędy, które tłumimy na jawie odżywają we śnie i składają się

na marzenia senne. Te uczucia, do których nie ośmielamy się przyznać to

irracjonalna nienawiść, zazdrość, ambicja, zawiść, szczególnie zaś

kazirodcze lub perwersyjne pragnienia seksualne, które wykluczamy ze swej

świadomości (za: Fromm 1951: 68).

Twierdzi także, iż owe pragnienia były w nas żywe gdy byliśmy dziećmi i istniały w nas

w utajeniu a odżyły dopiero w snach ukazujących śpiące w nas dziecko

(za: Fromm 1951: 68). Owa jednoznaczna, panseksualna teoria długi czas utrzymywała się

w środowisku naukowców inspirując ich do kolejnych badań i rozważań, dziś jednak nie

wydaje się zbyt przekonująca i trafna.

Uczeń Freuda, Carl Gustav Jung, nie zgadza się z teorią nauczyciela, uważając, iż

każdy problem życiowy może znaleźć swoje odbicie w treści snu

(Dolińska 1976: 10).

Twierdzi on też, iż

zespołu symboli i figur użyczają naszym snom pradawne kultury, przekazy

dawnych religii, doświadczenia stuleci drzemiące w naszej podświadomości,

coś w rodzaju nieświadomej pamięci (za: Fromm 1951: 15).

Jung postawił tezę, iż każde marzenie senne reprezentuje wprawdzie życzenia

należące do przeszłości, lecz jest także zwrócone ku przyszłości i pełni funkcję

sygnalizowania celów i dążeń śniącego (za: Fromm 1951: 103)15

. Ponadto dodał:

Sen to z reguły twór szczególny, niesamowity, odznaczający się wieloma

„złymi właściwościami”, jak na przykład brak logiki, wątpliwa moralność,

niedobra konstrukcja, jawna absurdalność lub bezsensowność, toteż chętnie

zbywa się go, twierdząc, że jest głupi, nonsensowny i bezwartościowy

(Jung 1993: 8).

Kolejny uczeń Freuda, Erich Fromm, sumując poglądy obu poprzedników, doszedł do

wniosku, iż sen spełnia dwuznaczną funkcję.

Właściwy mu brak styczności z kulturą sprzyja przejawianiu się zarówno

tego, co w nas najgorsze, jak i tego, co najlepsze (Fromm 1951: 55).

Był zdania, że

sny mogą być wyrazem zarówno najniższych i najbardziej irracjonalnych,

jak i najwyższych oraz najwartościowszych funkcji naszego umysłu

(Fromm 1951: 64).

15

Wartym wspomnienia jest fakt, iż Jung zauważył, że kobiety śnią więcej i lepiej niż mężczyźni

(za: Dolińska 1976: 21).

18

Mówił również, iż

sny są niczym mikroskop, przez który spoglądamy na ukryte zjawiska

w naszej duszy (Fromm 1951: 163).

Swój punkt widzenia przedstawił pisząc krótko, lecz precyzyjnie:

Kiedy śpimy budzimy się do innej formy istnienia. Śnimy. Wynajdujemy

historie nie mające precedensu w sferze realności, historie, które nigdy się

nie zdarzyły. Czasem jesteśmy bohaterami, niekiedy zaś łotrami; czasem

widzimy najpiękniejsze sceny i jesteśmy szczęśliwi, to znów ogarnia nas

paniczny lęk. Ale jakąkolwiek rolę odgrywamy we śnie, my jesteśmy

autorami, to jest nasz sen, my wymyśliliśmy fabułę (Fromm 1951: 26).

Naukowe podejście do natury snów doprowadziło w ubiegłym stuleciu także do

zaniżenia jego domniemanych wartości, co sprawiło, że

tłumaczenia snów wyparto do królestwa zabobonów, światły i wykształcony

człowiek, laik czy też uczony, nie miał żadnej wątpliwości, że sny są

bezsensownymi i pozbawionymi znaczenia wytworami naszego umysłu,

w najlepszym razie psychicznymi odbiciami wrażeń cielesnych

doświadczanych podczas snu (Fromm 1951: 44).

Współcześnie sen traktowany jest przeważnie jako zjawisko fizjologiczne, mające

swoje przyczyny, przebiegi i fazy, będące naturalnym procesem organizmu człowieka

w czasie spoczynku, a którego skutkiem jest marzenie senne.

Według W. Szewczyka sen to:

1/ stan wyłącznej aktywności zewnętrznej i ograniczonej aktywności

organicznej (zwolnienie oddechu, zwolnienie tętna, obniżenie ciepłoty ciała

itp.);

2/ marzenie senne – ciągi wyobrażeniowo-myślowe, które powstają przy

ograniczonej aktywności w czasie snu; bywają bardzo obrazowe, żywe,

niemal jak spostrzeżenia albo mgliste, niewyraźne (za: Nowak 1997: 82).

Nie wszyscy dziś jednak sztywno trzymają się słownikowych definicji, co można

zaobserwować chociażby u mieszkańców niektórych wsi na Słowiańszczyźnie, mających

własne koncepcje na temat pochodzenia i znaczenia snów.

Lud przypisuje marzeniom sennym duże znaczenie, gdyż sen uważany jest za

zjawisko sił nadprzyrodzonych, za pomocą którego można wejść w kontakt ze światem

zmarłych. Jedna z ludowych opowieści głosi, iż

19

w nocy upiory i duchy, dobre i złe opanowują scenę, gdy jednak nastaje

świt, znikają i z całego intensywnego przeżycia nie pozostaje nic

(Fromm 1951: 48).

Najważniejszą jednak cechą była

moc wieszcza przypisywana snom, podczas których dusza śpiącego

opuszcza jakoby ciało i nieraz odwiedza „tamten świat”, obcując, a nawet

rozmawiając ze zmarłymi16

(Moszyński 1967: 369).

Ten punkt widzenia szczególnie mocno zakorzenił się u Słowian wschodnich, gdzie do tej

pory, w celu wywołania snu wróżebnego, praktykowane są specjalne magiczne zabiegi, jak na

przykład umyślne zostawianie na noc przedmiotów przy łóżku17

. (Moszyński 1967: 371).

Kazimierz Moszyński pisał, iż wśród pogańskich Czeremisów znad Wołgi największym

uznaniem spośród wróżbitów cieszył się tak zwany Snowid, czyli widzący w snach,

potrafiący na podstawie marzeń sennych nie tylko przepowiedzieć przyszłe losy, ale także

wykryć choroby śniącego18

(Moszyński 1967: 372 ).

Ludowe wierzenia o duchach i snach wieszczych, choć wydawać się mogą nam dziś

mało prawdopodobne, nadal obecne są wśród mieszkańców niektórych wsi, którzy wiarę swą

opierają nie na nauce, lecz własnej intuicji oraz tradycji przekazywanej z pokolenia na

pokolenie19

.

Przedstawione powyżej teorie i interpretacje ukazują jak rozbieżne poglądy panowały

wśród myślicieli, naukowców czy wróżbitów na przestrzeni dziejów, a także wśród różnych

kultur oraz ukazują, jak trudno sklasyfikować i zdefiniować fascynujące, a zarazem

tajemnicze zjawisko snu. Erich Fromm napisał trafnie:

16

Podobne zjawisko odnotowuje się u wyznawców buddyzmu, gdzie sen traktowany jest jako jeden ze stanów

poziomu umysłu i element prowadzący do wyzwolenia. Dzięki odpowiednim praktykom i medytacjom można

wpłynąć na jakość własnego snu do tego stopnia, iż śpiący zdaje sobie sprawę, że śpi i jest w pełni świadomy

swojego stanu. Umożliwia mu to opuszczenie własnego ciała, które może nawet ujrzeć w stanie snu. Proces taki

zwany jest w Religi buddyjskiej snem świadomym

(http://www.diamentowadroga.pl/dd14/sny_i_senne_egzystencje, z dnia 21.V.2007).

17

Jedną z takich magicznych praktyk było między innymi spożywanie przez dziewczynę słonej, pieczonej bułki

przed snem w celu wywołania pragnienia w nocy, co miało spowodować, iż we śnie ujrzy ona swego przyszłego

męża podającego jej wodę do picia (Moszyński 196 : 372). 18

Gdy zdarzyło się, iż przyśnił się komuś sen wróżący nieszczęście, składano dla niego ofiary, aby nie doszedł

do skutku (Moszyński 1967: 372). 19

Podobnym podejściem do snów charakteryzują się wierzenia większości ludów indiańskich, uważających je

za źródło siły duchowej, która może być użyta do nabycia wiedzy i intuicji lub przepowiadania przyszłości.

Śniącemu mogło objawić się na przykład tabu zakazujące pewnych pokarmów lub czynności, albo indywidualna

pieśń stająca się wtedy jego własnością. Sen mógł być używany także jako broń przed czarną magią i zazwyczaj

wymagał interpretacji osoby starszej lub świętego człowieka pomagającego zrozumieć senne wizje i ich

przesłanie (Zimmerman 2003: 130).

20

Wszyscy zatem oddajmy się interpretacji snów […]. Sen ofiarowuje swe

usługi wszystkim, jest wyrocznią zawsze gotową pełnić rolę naszego

nieomylnego i milczącego doradcy; w tych misteriach nowego rodzaju

każdy jest zarazem kapłanem i świeżo wtajemniczonym

(Fromm 1951: 133).

Rys.3. Sny

21

2. Symbolika marzeń sennych.

Język symboliczny jest językiem, w którym świat zewnętrzny

stanowi symbol świata wewnętrznego,

symbol naszych dusz i naszych umysłów

Erich Fromm

Język symboliczny jest językiem, w którym wewnętrzne doświadczenia,

uczucia i myśli wyrażamy tak, jak gdyby były doświadczeniami

zmysłowymi, wydarzeniami z kręgu świata zewnętrznego. Jest to język,

który rządzi się logiką różną od konwencjonalnej, stosowanej przez nas za

dnia, logiką, w której nie czas i przestrzeń są kategoriami naczelnymi, lecz

intensywność i kojarzenie. Jest to jedyny język uniwersalny, jaki ludzkość

kiedykolwiek stworzyła, identyczny dla wszystkich kultur i epok. Jest to

język, mający niejako własną gramatykę i składnię, język, który trzeba

zrozumieć […] (Fromm 1997: 29).

Znaczenie terminu jakim jest symbol wydaje się znane i zupełnie proste, lecz w istocie

jest to zjawisko tajemnicze i złożone, a przez wielu może być rozumiane różnorodnie,

naturalnie w zależności od kontekstu i jego użycia. W nauce przedmiotu istnieje wiele

definicji symbolu i większość z nich wydaje się być wiarygodna, dlatego przedstawię kilka

z nich starając się wyjaśnić z czym naprawdę mamy do czynienia.

Etymologicznie termin „symbol” wywodzi się od greckiego słowa

symbolom, które znaczy tyle co „kłaść”, „łączyć”, „zestawiać razem”.

Pierwotnie bowiem „symbolem” nazywano odłamany kawałek kości do gry

lub jakiegoś innego przedmiotu, którego brzeg pasował do brzegu pozostałej

części tak, że można je było ze sobą łączyć (za: Matusiak 2001: 29).

Był więc, jak można by wnioskować, czymś w rodzaju dzisiejszych puzzli.

Erich Fromm trafnie zauważył, iż

tym co odróżnia nas od świata zwierząt jest nasza zdolność do tworzenia

kultury […], a najbardziej zasadniczy element kultury, język, jest

warunkiem wstępnym wszelkich ludzkich osiągnięć (Fromm 1997: 51).

22

Można stwierdzić, iż uczony miał rację, nazywając człowieka

zwierzęciem tworzącym symbole, gdyż pozbawieni zdolności mówienia, nie

zasługiwalibyśmy chyba na miano istoty ludzkiej (Fromm 1997: 51).

Niewiele różniło się stanowisko przyjęte przez Antoniego Nowaka, który zakłada, iż

słupem granicznym pomiędzy środowiskiem zwierząt a światem człowieka

jest naturalna potrzeba symbolizowania […]. Człowiek bardziej ufa

poznawaniu poprzez symbole aniżeli poznawaniu zmysłowemu

(Nowak 1997: 7).

Autorka kilku pozycji o tematyce sennej, Agnieszka Matusiak, podaje, że

symbol jest pewnego rodzaju znakiem i jako taki spełnia jego funkcję

poznawczą, to znaczy jest reprezentacją czegoś odrębnego od świadomości

podmiotu poznającego (Matusiak 2001: 29).

Pisarka następnie zaznacza także, iż symbol ma budowę

dualną, a dualność ta jest przez niego rozumiana jako zdolność oznaczania

przez symbol dziedziny nieznanej, trudnej do nazwania czy też leżącej poza

granicami dotychczasowego rozumienia zjawisk, poprzez postać znaną

i dostępną, która odsyła odbiorcę do drugiej części symbolu niemożliwej już

do przedstawienia, a odwołującej się tylko do znaczenia. To wtórne

znaczenie symbolu nie może być inaczej ujęte, jak tylko poprzez pierwotny,

dosłowny sens (Matusiak 2001: 29-30).

Ogólnie rzecz mówiąc, badaczka zauważa, iż symbol jest po prostu sposobem wyrażenia idei

trudnej do przedstawienia w inny sposób, a jego cechami charakterystycznymi są

wieloznaczność i wieloznaczeniowość (Matusiak 2001: 30).

Freudowska, dość sztywna interpretacja symbolu, podobnie, jak jego panseksualna

teoria marzeń sennych, większą część widzianych obrazów sprowadza do modelu

seksualnego i ukrytych erotycznych pragnień20

. Psychoanalityk wiąże symbol

głównie z popędem (libido), który zepchnięty w nieświadomość przez mniej

lub bardziej brutalne zakazy i przez wydarzenia […], urazy, szuka

zaspokojenia okrężnymi drogami21

. (Matusiak 2001: 33).

20

Interesującym faktem jest założenie Zygmunta Freuda, że wszystkie wydłużone lub wydrążone przedmioty ze

względu na swój kształt lub funkcję podobne do męskich lub żeńskich genitaliów, jak na przykład flety, laski

miski czy jaskinie, symbolizowały same obrazy seksualne. Spośród około 160 podanych przez jego pacjentów

symboli, według niego, aż 150 miało znaczenie seksualne, a co ciekawsze, prawie wszystkie były wręcz

zamaskowanymi obrazami genitaliów. Nawet czynności takie, jak taniec, fruwanie czy też jazda konna

symbolizowały według psychoanalityka rozkosz seksualną (Fromm 1997: 82). 21

Szczególnym zainteresowaniem cieszy się, bliska teoriom Zygmunta Freuda, talmudyczna interpretacja

symboli, opierająca się na idei, iż symbol zawsze oznacza coś innego. Symbole, które nie są w istocie seksualne

interpretowane są jako noszące seksualne znaczenie, a symbole wyraźnie seksualne tłumaczy ona jako coś

23

Ograniczył on także znacznie pole znaczeniowe symbolu, gdyż użył go

w kontekście „skutek” – „znak”, co w rezultacie prowadzi do odwrócenia

powszechnego znaczenia symbolu: to, co symbolizuje, zostaje logicznie

zrównane z tym, co symbolizowane (Matusiak 2001: 33).

Według tego wiedeńskiego uczonego

główna funkcja symbolu polega na maskowaniu i zniekształcaniu kryjącego

się pod nim życzenia (Fromm 1997: 82),

a sam język symboliczny pojmuje on

jako pewnego rodzaju tajny szyfr, a interpretacje snu jako dzieło jego

odszyfrowania (Fromm 1997: 82).

W przeciwieństwie do Zygmunta Freuda, Carl Gustav Jung przyjął

zupełnie inny pogląd na ten temat ponieważ uważał, że nie ma ogólnej teorii

wyjaśniającej wszystkie sny i symbole, mniemając iż

symbol oznacza nieznaną, trudno rozpoznawalną, a w ostateczności zawsze

nieokreśloną wielkość […] (Jung 1993: 53).

Psycholog ten wyraźnie podkreśla wieloznaczeniowość symbolu oraz twierdzi, że

symbol pełni centralną funkcję w interpretacji nie tylko snów, ale i sztuki

w ogóle22

(Matusiak 2001: 32).

W porównaniu do zbyt ograniczonej teorii Freuda, koncepcje symbolu Junga wydają

się być ujęte zbyt szeroko i mało konkretnie. Wynika to bowiem z tego, iż zupełnie nie brał

on pod uwagę pewnych osobliwości dotyczących symboliki jako takiej, często zdarzało mu

się mieszać terminologię, którą używał na przemian, a wszystkie symbole traktował na jednej

płaszczyźnie (Matusiak 2001: 34).

Równie poważany jak jego poprzednicy Erich Fromm, prosto definiuje symbol jako

aseksualnego. Za przykład może posłużyć tu sen, w którym całujące się oczy śniącego oznaczają stosunek

płciowy z siostrą zaś sen, w którym ktoś odbywa stosunek płciowy ze swoją matką znaczy, iż osoba ta może

osiągnąć w życiu wielką mądrość (Fromm 1997: 130). 22

Zygmunt Freud i stworzona przez niego psychoanaliza, jako system naukowy i metoda poznawcza, wywarła

ogromny wpływ na nowoczesną kulturę, zarówno artystyczną, intelektualną, jak i duchową społeczeństw.

Odkrycie znaczenia podświadomości ludzkiej, panseksualna teoria marzeń sennych oraz freudowskie znaczenie

symboli pozwoliły spojrzeć na wiele spraw z innej strony, co zainspirowało wielu twórców artystycznych XX-

stego wieku i przyczyniło się do powstania najlepszych tekstów literatury psychoanalitycznej. Symbolika

Freudowska wykorzystana została chociażby w wielu unikatowych dziełach dadaistycznych i surrealistycznych

malarzy, jak m. in. Tristan Tzara, Salvador Dali (Rys.4,5,7-9,11,12,15) Andre Breton (Rys.6,8,11,13), Rene

Magritte (Rys.10,14), Yves Tanguy oraz filmowych scenariuszach Luisa Bunuel’a, Davida Lynch’a czy

w awangardowych sztukach teatralnych Witkacego. Dzięki psychoanalizie możliwa stała się recepcja

„Ulissesa” Jamesa Joyce’a, ale także „Alicja w krainie czarów” Lewisa Carrolla, której ponowne przeczytanie

dopiero teraz pozwoli odkryć wielość jej znaczeń. Odkrycia i teorie Zygmunta Freuda pozwoliły na poszerzenie

sztuki w ogóle, bez których byłaby ona bardziej uboga na różnych płaszczyznach

(Toeplitz, wstęp do: Fromm 1997: 19).

24

coś, co oznacza coś innego […] jest to coś co jest poza nami, a symbolizuje

coś co jest wewnątrz nas […] (Fromm 1997: 33).

Rozróżnia przy tym trzy rodzaje symboli, a są to: symbol konwencjonalny, akcydentalny oraz

uniwersalny. Według przyjętych przez niego poglądów najlepiej znany i najbardziej

rozpowszechniony jest symbol konwencjonalny, którego istnienie oparte zostało na zasadzie

utrwalonych przez nas skojarzeń, czyli mówiąc prościej, jedyną wspólną cechą słowa i jego

nazwy jest konwencja nadająca określonej rzeczy jakąś konkretną nazwę. W przeciwieństwie

do tego symbolu, cechą charakterystyczną symbolu akcydentalnego jest brak wewnętrznego

pokrewieństwa między symbolem a tym, co symbolizuje i jest on oparty w większej części na

indywidualnym doświadczeniu oraz przeżyciach danej osoby, dla której symbol ten ma

osobistą wartość. Symbol uniwersalny natomiast

jest jedynym, w obrębie którego zachodzi wewnętrzne pokrewieństwo

między symbolem, a tym, co on przedstawia […] i tkwi korzeniami

w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty […]. Można go nazwać

uniwersalnym, ponieważ jest udziałem wszystkich ludzi w przeciwieństwie

nie tylko do symbolu akcydentalnego, który z samej swej natury jest

całkowicie osobisty, lecz także do symbolu konwencjonalnego, który

ogranicza się do grupy ludzi uznających wspólnie tę samą konwencję.

Symbol uniwersalny tkwi korzeniami we właściwościach naszego ciała,

naszych zmysłów i naszego umysłu, wspólnym wszystkim ludziom, nie jest

przeto ograniczony do jednostek lub też do określonych grup. Język symbolu

uniwersalnego jest właściwie jedyną wspólną mową rozwiniętą przez rodzaj

ludzki.23

Językiem, o którym ludzkość zapomniała, nim jeszcze zdołała

rozwinąć powszechny język konwencjonalny […]. Każda istota ludzka […]

jest w stanie mówić językiem symbolicznym i rozumieć ów język oparty na

tych wspólnych właściwościach […], język symboliczny nie musi być

przedmiotem nauczania i nie ogranicza się do żadnej wyodrębnionej

warstwy ludzkości […], ponieważ język symboliczny odnajdujemy we

23

Chciałabym tutaj zauważyć, iż znaczenie niektórych symboli bywa jednak nieco odmienne dla różnych kultur,

czego przykładem może być symbol słońca i wody. Dla mieszkańców krajów ciepłych, wiecznie

nasłonecznionych, żar słoneczny może być odbierany jako zjawisko negatywne, jako wręcz niebezpieczna

potęga, woda natomiast jako główne źródło życia oraz warunek wzrostu i obfitości. W krajach, gdzie wody jest

nadmiar, może ona stanowić niejakie zagrożenie, a słońce widziane jest tam jako wybawienie, źródło energii

i życia (Fromm 1997: 39). Można tutaj mówić o pewnych dialektach powszechnego języka symbolicznego,

wyznaczonych przez różnice naturalnych środowisk powodujących, iż symbole nabierają nieco innego znaczenia

w zależności od różnych rejonów świata oraz doświadczeń z nim powiązanych. Innym przykładem jest symbol

wody, który podczas sztormu czy powodzi jest siłą niszczycielską i niebezpieczeństwem, lecz dobrodziejstwem

i ratunkiem w czasie długotrwałej suszy (Fromm 1997: 40).

25

wszystkich kulturach, zarówno tzw. prymitywnych, jak i tak wysoko

rozwiniętych jak Egiptu czy Grecji24

(Fromm 1997: 33-38).

Francuski polityk i historyk, Henri Wallon, jest podobnego zdania, iż

symbole nie powstają w sposób przypadkowy ani dowolny

(za: Dolińska 1976: 35)

Można zgodzić się z autorem, iż symbole zrodzone są przez społeczeństwo, a na ich budowę

składają się doświadczenie i przeżycia człowieka, przekazywane są one natomiast głównie

poprzez wychowanie i nauczanie.

W wyniku tego procesu człowiek nie mający nic wspólnego z rolnictwem

może śnić o zbożu, kłosach lub mleku, krowach jako symbolu dobrobytu,

symbolach prastarych, które występowały już w opowiadaniach Starego

Testamentu. Europejczyk może widzieć we śnie egzotyczne zwierzęta

drapieżne jako symbol agresywności albo pustynię – symbol pustki

uczuciowej (za: Dolińska 1976: 35).

Uczony zaznacza także, iż symbole były związane z człowiekiem i jego doświadczeniem od

zawsze, przy czym przedstawiały przedmioty ogólnie znane, zatem ich zrozumienie nie

powinno sprawiać nikomu zbyt wielkich trudności (za: Dolińska 1976: 35).

Astrolog Agnieszka Świerczyńska przypomniała znany już fakt, iż sny pochodzą

z obszarów mózgu rozwiniętych jeszcze przed powstaniem mowy oraz spostrzegła, iż właśnie

dlatego nasze sny przybierają postać symboliczną, a nie werbalną

(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).

Autorka niezwykle interesującej pozycji, Co mówią nasze sny, Wiktoria Dolińska,

w prosty i klarowny sposób wyjaśniła, czym według niej jest symbol, kiedy się zjawia i jak

powstaje, dokonując przy tym schematycznych podziałów umożliwiających rozróżnić sny,

w których symbol jest obecny oraz takie, w których go brak.25

Badaczka zafascynowana

marzeniami sennymi, symboliką oraz ich rolą w życiu człowieka, trafnie zauważyła, iż nie

24

Interesującym faktem dostarczonym przez niedawno przeprowadzone eksperymenty jest to, iż ludzie zupełnie

nieznający teorii interpretacji snów, będący w stanie hipnozy, interpretowali symbolikę snów bez żadnych

trudności, lecz wyprowadzeni z owego stanu, proszeni o wyjaśnienie tych samych snów, z zakłopotaniem

stwierdzali, iż są one dla nich niezrozumiałe, bezsensowne i absurdalne (Fromm 1997: 39). Eksperymenty te

potwierdzają fakt, iż wszyscy ludzie posiadają dar rozumienia języka symbolicznego, który wychodzi na jawę

jednak dopiero w stanie hipnozy (Fromm 1997: 130). 25

„W Stanach Zjednoczonych zaczęto badać treść snów poprzez specjalną aparaturę, która budzi śpiącego gdy

kończy się jego sen, a jego opowiadania nagrywane są na taśmę magnetofonową, co pozwala na zapis i zbadanie

niezliczonej ilości snów. Dolińska poddaje w wątpliwość ową sztuczną metodę, iż może ona utrudnić lub

uniemożliwić powstanie snu symbolicznego, łączącego się z aktualną sytuacją i problematyką życiową danej

osoby i zastanawia się czy zebrane w ten sposób materiały pozwolą na uogólnienie i ustalenie symboliki

powszechnej, czyli takiej, która zjawia się w snach symbolicznych wszystkich mieszkańców danej strefy

geograficznej i kulturowej”(Dolińska 1976: 21).

26

każdy sen zawiera w sobie symbol, który można prosto i bezsprzecznie wyjaśnić. Występuje

on jedynie w snach, które są sensownie powiązane w pewną całość, przy czym muszą

zaistnieć odpowiednie do ich powstania warunki, a do interpretacji nadają się według niej

jedynie sny symboliczne i to tylko w przypadku, gdy ich mowa jest obrazowa. Zaznacza

także, że w snach symbolicznych często pojawiają się obrazy pochodzące z całego okresu

naszego wcześniejszego życia (Dolińska 1976: 19)26

.

Symbol występujący w snach jest bezsprzecznie swoistym znakiem,

należącym do obrazów. Nie jest jednak zwyczajnym odbiciem przedmiotu,

oznacza bowiem coś innego, niż bezpośrednio przedstawia (odzwierciedla),

co jednak jest z tym przedmiotem bezpośrednio związane myślowo,

i podkreśla zazwyczaj naszą ocenę wartościującą […]. W snach symbol

wyraża często stany psychiczne, nastrój, uczucia, postawę człowieka

i powstaje wtedy, gdy zjawia się problem życiowy, związany z najgłębszymi

uczuciami, z najsilniejszymi zainteresowaniami i dążeniami człowieka,

przeważnie uprzedzając jakieś ważne rozstrzygnięcia, jakąś trudną decyzję

albo też […] chorobę (Dolińska 1976: 34).

Autorka zastosowała interesujący podział symboli ze względu na ich charakter w snach,

wyróżniając:

∙ symbole powszechne i indywidualne

∙ symbole dodatnie i ujemne

∙ symbole o charakterze zarówno dodatnim, jak i ujemnym.

Za symbole powszechne uznała takie, które występują u większości ludzi w małej zależności

od miejsca zamieszkania, rasy czy epoki, powstałe w większości w oparciu o zjawiska

przyrody otaczającej człowieka - ich ilość jest ograniczona. Symbole indywidualne natomiast

występują, według jej badań, w snach rzadziej niż powszechne, a ich ilość jest teoretycznie

nieskończona.

To takie symbole, które tworzą się na tle konkretnej biografii śniącego […],

a ich znaczenie nie zawsze jest przejrzyste […] (Dolińska 1976: 36-38)27

.

Rozróżniła ona także inne trzy rodzaje snów, z których jedynie symboliczne mogą zostać

zinterpretowane, a są to:

∙ sny chaotyczne;

26

Interesujące zjawisko zaobserwowała ta badaczka zauważając, iż sny dzieci w przeciwieństwie do snów ludzi

dorosłych, nie posiadają symboliki, więc nie zawierają ukrytego sensu, a co za tym idzie, nie wymagają

interpretacji. Ogólna uczuciowość dziecka wzrasta dopiero w okresie jego pokwitania i wtedy właśnie zjawia się

w jego snach symbol (Dolińska 1976: 27). 27

Książka tej autorki, Co mówią nasze sny, jest wyjątkowo interesującą lekturą.

27

∙ sny zawierające jedynie fragmenty sensownie powiązane;

∙ sny przedstawiające całość sensownie powiązaną :

· sny fantastyczne

· sny symboliczne

(Dolińska 1976: 15).

Wielu badaczy twierdzi, że znaczenie symboli nie jest dla wszystkich ludzi

jednakowe, lecz dla każdego indywidualne, ponieważ powiązane jest z ich osobistym

doświadczeniem i przeżyciami, a także charakterem. Carl Gustav Jung jest zdania, iż nie

należy traktować symbolu jakby był z góry określony, a najważniejsze jest nie to, co oznacza

w ogóle, ale to, co oznacza dany symbol dla poszczególnej osoby i jako taki należy brać pod

uwagę w celu zbadania jego znaczenia (Jung 1993: 53). Agata Świerczewska uważa, że

symbolika snów zależy od podświadomego zasobu wyobraźni i wpływów

indywidualnych takich jak wykształcenie, praca, pochodzenie narodowe,

rasa, kultura języka i stosowane w nim symbole. Ważny jest czynnik

o charakterze ogólnoludzkim, wypływający z wartości psychiki człowieka

narzucającej pewne kategorie symbolicznego rozumienia zjawisk i rzeczy

(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).

Poglądy te sprawiły, że znaczna część autorów nie daje wiary w prawdziwość znaczeń

symboliki zawartej w popularnych oraz powszechnie dostępnych obecnie sennikach, dlatego

te jedne z najbardziej znanych ksiąg, których początki sięgają zamierzchłych już czasów,

mają wielu swoich zarówno zwolenników jak i przeciwników. Obsesyjne zainteresowanie

snami oraz ich znaczeniem już kilkaset lat przed naszą erą doprowadziło do skodyfikowania

widziadeł sennych oraz przypisania im poszczególnych odpowiedników z realnego życia,

dzięki czemu powstały różne zbiorki o rozmaitych nazwach oraz systemach układu

(Krzyżanowski 1965: 366-367). Za sprawą senników, które podawały ułożone alfabetycznie,

gotowe objaśnienia obrazów, ludzie coraz częściej zaczęli wierzyć, iż istnieje możliwość

poznania znaczeń konkretnych symboli, czego można było dowiedzieć się z łatwością

z owych tajemniczych ksiąg. Tłumaczenie snów to pewnego rodzaju umiejętność, która

z biegiem lat była udoskonalana, przynosząc coraz nowsze, bardziej czytelne i zrozumiałe

informacje. Już w starożytnych państwach, jak Babilon, Arabia, Syria czy Mezopotamia

zapisywano sny, próbując poznać znaczenie ich symboliki, czego dowodem są znane do

dzisiaj babilońskie, chaldejskie, arabskie czy syryjskie „księgi snów”, na których wiedzy

i zawartości opierają się współcześni autorzy, tworząc nowe senniki. Chrześcijaństwo

i astrologia późniejszego okresu wywarły bardzo duży wpływ na to, co dziś nazywamy

28

ludowym popularnym tłumaczeniem snów (Cikuša 1996: 5), dlatego należałoby pamiętać, że

dzisiejsze senniki są kompilacją nie tylko antycznych ksiąg oraz poglądów ludowych.

W dużej mierze objaśnienia symboli sennych opierają się na bardzo ważnej w życiu

chrześcijan tradycji biblijnej, która przecież nieznana była jeszcze ludom prymitywnym.

Jednym z najstarszych pisanych zbytków świata znalezionych w Egipcie był tak

zwany papirus 3 Chestera Beaty, pochodzący z czasów panowania XII dynastii, zawierający

około dwustu snów wraz z ich interpretacjami dokonanymi przez kapłanów boga Horusa28

.

Z zainteresowania tematyką senną oraz możliwością poznania przyszłości poprzez

odpowiedni odczyt widzianych we śnie obrazów powstała specjalna dziedzina ezoteryczna29

poświęcona badaniu przyczynowemu snów oraz ich wyjaśnianiu nazwana onejromancją, co

wyniknęło z połączenia dwóch greckich słów: oneiros i montea, oznaczających sen oraz

wróżenie. Współczesna onejromancja opiera się na doświadczeniu naukowym, a powiązana

jest z psychologią ezoteryczną. Za jej punkt wyjścia traktuje się psychofizjologiczną definicję

snu, a symboliczne widzenia senne wywodzą się według niej z niedokładnego oddania naszej

świadomości wrażeń astralnych (www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007r.).

Starożytnym prekursorem tej ezoterycznej dziedziny, a zarazem pierwszym Grekiem,

który zamiast na teorii marzeń sennych skoncentrował się na samym ich badaniu był

Artemidor z Efezu, podróżnik i kolekcjoner snów, który w swym klasycznym dziele ze

schyłku II wieku naszej ery, „Oneirocritica,” zapisał ponad trzy tysiące zbadanych przez

siebie snów a jego praca

składa się z 5 ksiąg, w których zamieszczone są długie wykazy snów

podzielonych na poszczególne kategorie w zależności od ich treści

(Matusiak 2001: 9).

Zdaniem tego greckiego filozofa i uczonego, aby móc odkryć, co znaczą sny danej osoby

należy wpierw dokładnie poznać jej osobowość, charakter oraz sytuację życiową i po tej

28

Kapłani egipscy, zajmujący się tłumaczeniem snów, wierzyli, że ciało ludzkie składa się z sześciu elementów:

trzech materialnych (ciało, imię, cień) oraz trzech duchowych (ka, ba, ach). Element „ba” przedstawiany był

tradycyjnie jako ptak o ludzkiej głowie, który opuszcza ciało człowieka podczas snu lub w momencie śmierci.

Egipcjanie uważali sen za stan przygotowujący ich do śmierci, a „ja” osoby śpiącej w marzeniach sennych

miało odbywać podróż do raju lub piekła strzeżonego przez strażników. Szlaki wędrówki wytyczano na

podstawie informacji zawartych w mitach oraz snach, a niekiedy zdarzało się, iż u stóp zmarłego umieszczano

specjalne wskazówki typu: „nie wolno ci iść tą drogą” lub „to droga tylko dla żywych” (Matusiak 2001: 7). 29

Ezoteryka to termin pochodzący od greckiego słowa esoteros , który odnosi się do wiedzy wewnętrznej,

dostępnej jedynie dla osób uprzywilejowanych, doświadczonych lub takich, które przeszły inicjację, jako

przeciwieństwo do wiedzy egzoterycznej, która jest powszechnie dostępna, a jej treści są odczuwalne jedynie

w sposób pozazmysłowy (www.wikipedia.org, z dnia 19. XI. 2007 r.).

29

szczegółowej analizie można zabrać się do interpretacji jej snów i dopiero wtedy tak

naprawdę możliwe jest zrozumienie owej sennej symboliki 30

.

Oparty na wcześniejszej greckiej tradycji, spokrewniony z dziełami arabskimi, który

zdobył sobie trwałe uznanie w Europie średniowiecznej, był zbiorek snów zwany Somnia

Danielis, czyli inaczej proroctwa Daniela, które

podszywając się pod autorytet biblijnego proroka […], wymieniały

w układzie alfabetycznym rozmaite wyśnione osoby, przedmioty, sytuacje,

z zamieszczonym obok znaczeniem wróżebnym

(Krzyżanowski 1965: 367)

. Senniki cieszące się ogromnym powodzeniem na przestrzeni dziejów przez długie lata

ukazywały się w nowych, licznych edycjach przekazując jednak ciągle podobny, w nieco

ulepszonej formie i bardziej zmodernizowany tekst, a i w czasach dzisiejszych ich

popularność wcale nie zmalała31

(Krzyżanowski 1965 : 367). W drugiej połowie wieku XIX

zaobserwować dało się istny zalew druków tego typu o monotonnie powtarzających się,

zbliżonych tytułach, dlatego też trudno było zdecydować, który z senników w rzeczywistości

był najbardziej wiarygodny i spisany przez osobę znającą się na rzeczy32

.

Obecnie stosunek do senników uległ pewnej zmianie i mało kto szczerze wierzy w ich

wróżebną moc, a niektórzy sceptycy sarkastycznie nazywają senniki „tarczą do gry” (loterią).

Pewien sentyment oraz przezorność sprawia, iż czasem ludzie korzystają z nich nadal, mając

nadzieję, że uda się dowiedzieć, co oznacza zapamiętany przez nich sen – czy jest przestrogą,

30

Warto tutaj zaznaczyć, że tłumaczenie snów miało niekiedy interesujące odstępstwa, np. ten sam symbol

śniony w różnych częściach świata mógł oznaczać co innego, co świadczyć może o tym, że przepowiednie

senników są wytworem ludzkiej wyobraźni, że symbole w tłumaczeniu snów stworzyła jedynie ludzka fantazja,

dlatego też senniki różnią się od siebie (Lenorman, pozycja niedatowana:6). Interesującym jest także fakt, że w

różnych starych lub obcojęzycznych sennikach, przy tłumaczeniu symboliki sennej, znajdowały się daty od 1 do

31 dnia miesiąca, które, jak się okazuje, mają wpływ na znaczenie snu. Symbol bowiem może oznaczać co

innego gdy przyśni się przykładowo na początku lub na końcu danego miesiąca, w ciągu dnia lub nocy,

w połowie tej nocy albo nad ranem, a także od tego, ile godzin spaliśmy, więc sprawa jest dosyć skomplikowana

(Lenorman, pozycja niedatowana: 8). W dzisiejszych sennikach nie znajduje się już takiego zróżnicowania,

a symbole tłumaczone są na bardziej uniwersalny sposób. 31

W ciągu wieków pojawiła się niewiarygodnie duża ilość różnego typu senników na całym świecie, a jednym

z ciekawszych wydań, jak można przypuszczać, był pochodzący z XVIII wieku „Sennik loteryjny albo łatwy

sposób wygrania na loterii”, zawierający wróżby na zasadzie losowania oraz spis szczęśliwych losów

loteryjnych, zatem nie może dziwić fakt, iż cieszył się on w tamtych czasach dużą popularnością

(Krzyżanowski 1965: 368). 32

Liczba dostępnych na rynku różnych senników była tak duża, iż stanowiła dla księgarzy bardzo dobre źródło

dochodu, więc, aby tylko przyciągnąć jeszcze większą ilość klientów i zainteresować swoim towarem,

najczęściej tytułowali oni senniki nawiązując do starożytnych tradycji, sprawiając tym samym wrażenie

najbardziej wiarygodnych. Były to między innymi nazwy, jak : „Sennik najwiarygodniejszy egipski i arabski”

czy też „Sennik persko-chaldejsko-arabski”. Obok samych wykładów snów załączano zazwyczaj również

przeróżne dodatki, jak instrukcje chiromantyczne, spisy szczęśliwych losów loteryjnych, wiadomości

o związkach planet z losami człowieka, przepisy kabały karcianej oraz terminy sprawdzania się snów

(Krzyżanowski 1965: 368).

30

ostrzeżeniem, nadzieją, wskazówką, a może zapowiedzią odmiany losu? Pomimo, iż duża

część ludzi wątpi w prawdziwość zdarzeń opisanych w tych zbiorkach symboli i nie

przywiązuje do nich większej uwagi to jednak należy pamiętać, że senniki napisane zostały

w oparciu o doświadczenia, wiedzę i wierzenia ludzi na przestrzeni wielu lat. Zebrane próby

tłumaczenia pojedynczych symboli w snach są płodem pracy niezliczonej ilości pokoleń,

będących świadectwem ich minionego życia. Podstawą życia człowieka jest w dużej mierze

wiara w siebie, ale także w swoją przyszłość, a sny nierzadko ślą nam wiadomość o czymś, co

może wydarzyć się w bliższej lub dalszej przyszłości, próbując w ten sposób wpłynąć na

nasze dalsze postępowanie. Nasza podświadomość wysyła nam pewne informacje, a każdy

sen ma jakiś sens i tylko my sami możemy zdecydować czy chcemy skorzystać z rad

i przestróg senników (Cikuša 1996: 5-6).

Większość z nas posiada w domu choć jeden egzemplarz owego tajnego zbiorku

symboli, i pomimo, iż zaraz po przebudzeniu zapominamy większość snów, to jednak na

„wszelki wypadek” warto sprawdzić w senniku znaczenie tych, które udało nam się

zapamiętać, chociaż nawet sami autorzy senników czasem proponują czytanie lektury

z „przymrużeniem oka”.

Sceptycznie podchodzący do ksiąg tłumaczących sny, Antoni Nowak, jest zdania, iż

wszelka próba układania senników, jak też i pseudonaukowe próby

jednoznacznego wyjaśniania symboliki snów, jak to miało miejsce

w przypadku Z. Freuda, są z góry skazane na niepowodzenie. Symbole

pojawiające się w snach danej jednostki są tak naprawdę zrozumiałe tylko

w perspektywie jej wewnętrznego świata doświadczeń, pojęć, emocji

(Nowak 1997: 25).

Tak jak poprzedni pisarz nie daje wiary w prawdziwość senników, tak nie ufa im także Carl

Gustav Jung, twierdząc, że

do zrozumienia snów wcale nie potrzeba szóstego zmysłu, trzeba jednak

czegoś więcej niż bezdusznych schematów, które w obfitości można znaleźć

w wulgarnych sennikach, czy też mnożących się niemal bez przerwy pod

wpływem powziętych z góry sądów. Należy odrzucić stereotypową

interpretację motywów sennych i liczą się jedynie te znaczenia, do których

dochodzi się na drodze starannej anamnezy kontekstu (Jung 1993: 13-14).

Krótko, ale dosadnie wyraziła swój pogląd na ten temat Agata Świerczyńska stwierdzając, że

wielu już próbowało zrozumieć niezwykły kalejdoskop żywych obrazów

[…], lecz żadna z interpretacji nie zadowala wszystkich

(www.horoskop.wp.pl, z dnia 19.XI.2007 r.).

31

Pomimo, iż niemała ilość badaczy podważa zasadność i wiarygodność interpretacji

symboliki sennej, to do naszych czasów istnieją specjaliści zajmujący się tą tematyką

wspierając się teoriami naukowymi, jak i starożytnymi tradycjami. Bez względu jednak na

niektóre negatywne opinie dotyczące korzystania z senników oraz przekonaniach, że bez

osobistego poznania osoby śniącej, jej charakteru, indywidualnych przeżyć oraz doświadczeń

niemożliwym jest poznanie znaczenia symboli jej snów, pragnę zająć się jednak symboliką

senną nieco bliżej33

. Mimo licznie przeprowadzonych badań i analiz oraz dużej ilości teorii

na temat symboliki sennych marzeń, sen wciąż kryje wiele nieodgadnionych tajemnic

i można zgodzić się z Antonim Nowakiem, iż:

[…] symbole jakżeż często przebogate w treści potrafią nam otworzyć

bogaty świat własnego wnętrza, pełnego tajemnic […].Wszystkie przebogate

symbole mają swoje źródło w naszym osobistym życiu wewnętrznym.

Każdy z nas we śnie reżyseruje walkę i pokój, miłość i nienawiść, niepokój

sumienia i poczucie prawości życia, zmaganie się z Bogiem i uczucie Jego

dotyku. Nie traktujemy snu jako czegoś, co przeminęło z wiatrem. Sen

należy do naszego „ja” (Nowak 1997: 14).

Rys.4.Salvador Dali: Sleep (Sen)

33

Chciałabym tutaj zaznaczyć, że zapamiętany przez nas sen, który wydaje się nieść ze sobą znaczenie

o wyraźnej symbolice, wcale nią być nie musi. Ogólnie znanym faktem jest, iż to, co nam się przyśni, zależne

może być od nastroju w jakim zasypiamy, a także od posiłku, który spożyliśmy przed snem, a nawet ilości

godzin, które minęły zanim udaliśmy się w krainę snów. Już dawno naukowcy dowiedli, iż spożycie

przykładowo bardzo słonej potrawy tuż przed zaśnięciem może wywołać u nas ogromne pragnienie, czego

skutkiem są najczęściej sny o wodzie w jej różnej postaci. Śnienie o niej wydawać by się nam mogło snem

symbolicznym, a przypuszczalnie jest jedynie reakcją naszego organizmu, domagającego się zgaszenia

męczącego nas w nocy pragnienia. Podobnie jest z nastrojem, w jakim zasypiamy, albowiem oglądanie horrorów

przed zaśnięciem może wywołać u nas koszmary, a obejrzenie filmów romantycznych często sprawia, że śnią

nam się same miłe rzeczy.

32

Rys.5. Salvador Dali: Spherical Galatea (Sferyczna Galatea)

33

III JĘZYKOWY OBRAZ ŚWIATA

1. Teorie na temat językowego obrazu świata

Język jest matką a nie służebnicą myśli

Karl Kraus

Już od wielu lat pytania dotyczące językowego obrazu świata, czym jest i jak należy

go badać zaprzątały głowy wielu naukowców na całym świecie. Pojęcie tego terminu

oznaczanego w skrócie jako JOS nie zostało jednoznacznie sformułowane i do tej pory

pozostaje hasłem otwartym, które wraz z poglądami językoznawców i filozofów zostaje nadal

uzupełniane i poszerzane. Wielość teorii dotyczących językowego obrazu świata jest liczna

i choć nieco się od siebie różnią to jednak każda z nich na swój sposób przedstawia podobne

zjawisko. Pojawienie się i początki rozwoju tego dosyć młodego w językoznawstwie terminu

jest kwestią sporną i dlatego przedstawione tu teorie są zaledwie małym wycinkiem tego, co

zostało na temat językowego obrazu świata napisane.

Erich Heintel jest zdania, iż

problem językowego obrazu świata sprowadza się do problemu tzw. świata

zewnętrznego, który jest kwestią od tysięcy lat roztrząsaną przez filozofów,

kwestią, jak do tej pory nie dającą się w ogóle sensownie rozwiązać ani

nawet sformułować […] (Anusiewicz 1999: 286).

Z wielu źródeł wynika, iż termin ten najbardziej rozpowszechniony jest

w językoznawstwie niemieckim w pierwszej połowie XIX oraz drugiej połowie XX wieku

wraz z ukazaniem się prac Wilhelma von Humboldta oraz jego kontynuatorów, Leo

Weisgerbera i Helmuta Gippera. Na gruncie lingwistyki niemieckiej pojęcie to ma dosyć

bogatą tradycję i określane jest nazwą Sprachliches Weltbild, chociaż używa się tam także

angielskiej nazwy View (Picture) of the World. Termin ten

jest jednym z centralnych pojęć współczesnej semantyki oraz teorii poznania

– zorientowanej na udział języka w procesach poznawczych, zajmującej się

badaniami relacji między językiem a poznaniem

(Anusiewicz 1999: 261).

34

Niemieckojęzyczni badacze już od dawien dawna

traktowali język jako model świata, jego obraz czy tez ujęcie, rezultat

procesu i sposobu poznania – czyli jako określona klasyfikacja

i hierarchizacja (uporządkowanie) świata, a zarazem jego interpretacja […]

(Anusiewicz 1999: 263).

Według Hansa Christmanna zaś, problem językowego obrazu świata pojawił się po raz

pierwszy już w okresie Oświecenia europejskiego, a teoretycznie i filozoficznie termin ten

sformułował na przełomie XVIII i XIX wieku Johann-Georg Hamann, który trafnie zauważył,

że

język ma poglądy, a poglądy na język wydają się mieć wpływ

(za: Anusiewicz 1999: 263),

a także stwierdził, iż

każdy język wymaga pewnego właściwego sobie sposobu myślenia oraz

realizuje określone, sobie tylko właściwe upodobania

(za: Anusiewicz 1999: 263).

Augustyn Mańczyk jest natomiast zdania, że początki koncepcji dotyczących JOS pojawiły

się już w czasach Marcina Lutra, który wypowiedział ważne i znaczące dla zainteresowanych

problemem zdanie:

różne języki mają swoje specyficzne cechy w pojmowaniu świata

(za: Anusiewicz 1999: 263),

co wpłynęło na dalsze poglądy i badania omawianego tu językowego zjawiska.

Johann Gottfried Herder mniemał, że

każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym

rezerwuarem jest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój

wkład stulecia […], jest to skarbiec myśli całego narodu

(za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 24).

Liczne źródła wskazują, iż definitywny i konkretny kształt tezy o językowym obrazie świata

sformułował Wilhelm von Humboldt wykładając, że:

Poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są

właściwie środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś

daleko więcej, a mianowicie – środkiem do odkrywania prawd dotychczas

nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków

i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych światopoglądów. One to

stanowią przyczynę oraz ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych.

Suma tego, co poznawczo możliwe, jest obszarem przeznaczonym do

35

opracowania przez rozum ludzki (przez ducha ludzkiego, świadomość

ludzką), jest obszarem rozpościerającym się między wszystkimi językami,

niezależnym od nich, leżącym pośrodku nich; człowiek zaś może się zbliżyć

do tego czysto obiektywnego obszaru, nie inaczej jak tylko na drodze

właściwych tylko sobie sposobów poznania i odczuwania – a więc – na

drodze czysto subiektywnej (za: Anusiewicz 1999: 264).

Ten niemiecki filozof i językoznawca pojmuje język jako dynamiczny, energetyczny proces,

który ciągle się zmienia tak, jak społeczność, lecz jednocześnie, którego podstawy i jądro są

bardzo trwałe.

Trwałość języka rozumiał on jako niezmienność elementów, jak: zrąb

słownictwa, podstawowe ujęcia i klasyfikacje oraz wartościowania, wartości

i oceny, najpierwotniejsze składniki wiedzy oraz doświadczenia danej

społeczności językowej […], a w każdym języku naturalnym zawarty jest

tylko jemu właściwy pogląd na świat – ogląd świata

(Anusiewicz 1999: 264-265).

Twierdził on także, iż

poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są

właściwie środkami przedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś

daleko więcej, a mianowicie - środkami do odkrywania prawd dotychczas

nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków

i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych sposobów oglądu świata

(za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 24).

Poglądy Wilhelma von Humboldta kontynuował i rozwinął Leo Weisgerber uważając, iż

nie musimy widzieć w języku wyłącznie środka do porozumiewania

się, lecz twórczą siłę ducha (za: Anusiewicz 1999: 266).

Autor wielu prac dotyczących języka podkreśla, że

istota językowego obrazu świata polega na tym – żeby zbadać i określić,

jakie wartości poznawcze, jaka wiedza i doświadczenie oraz wartościowanie

ujmowanej poznawczo rzeczywistości jest zmagazynowane w języku,

przezeń przenoszone i przekazywane przyszłym pokoleniom

(Anusiewicz 1999: 267).

Wyjaśnia on również, iż

każdy człowiek wspólnoty komunikatywnej przejmuje nieświadomie

w czasie przyswajania języka ojczystego językowy obraz świata […]

(za: Anusiewicz 1999: 267).

36

Uczeń Leo Weisgerbera, filozof, lingwista i językoznawca niemiecki, autor wielu prac

dotyczących języka i kultury, Helmut Gipper, określa pojęcia językowego obrazu świata jako:

[…] ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku

naturalnym (język ojczysty), jego struktury semantyczne w zakresie

słownictwa i w zakresie składni wraz ze wszystkimi, dzięki tym strukturom,

otwartymi możliwościami wypowiedzi i oceny. Innymi słowy: sposób,

w jaki zostaje wniesiona do języka, doświadczona, przeżyta i wyobrażona

przez wspólnotę komunikatywną rzeczywistość

(za: Anusiewicz 1999: 273).

Nie tylko Helmut Gipper, ale i wielu innych niemieckich językoznawców sądzi, że

język jest czymś w rodzaju klucza do świata (Sprache – Schlussel zur Welt)

– otwierającego ten świat, zabezpieczającego i umożliwiającego dostęp do

niego i jednocześnie zamykającego, poprzez uchwycenie, ujęcie

i zatrzymanie go jakby w jakimś metaforycznym kadrze

(Anusiewicz 1999: 273).

Ten kontynuator poglądów Leo Weisgerbera przyjmuje, iż

język stanowi niejako pomost pomiędzy człowiekiem (społeczeństwem)

a światem, pośrednikiem specyficznym, otwierającym dostęp do świata

ludziom nim się posługującym […] (Anusiewicz 1999: 273).

Zdefiniował on JOS jako

określony sposób istnienia (ujawniania się) świata (w szeroko pojętym,

obejmującym człowieka i uniwersum, sensie) w semantycznych

rozczłonkowaniach systemu leksykalnego danego języka, w jego

kategoriach gramatycznych oraz w sposobach syntaktycznego łączenia

jednostek tegoż języka (za: Anusiewicz 1999: 274).

Zaznaczył także, iż jest on dany, realny, prawdziwy, sprawdzalny i możliwy do wykrycia,

a dowodem jest fakt, iż uznają go różni uczeni niezależnie od światopoglądu. Zauważył on

również, że istnieją różne językowe obrazy świata uwarunkowane językowo i kulturowo

(Anusiewicz 1999: 274). Ten niemiecki lingwista pisze, iż

JOS jest to ogół rozwiniętych związków kategorialnych w danym języku

naturalnym (język ojczysty), jego struktury semantyczne w zakresie

słownictwa i w zakresie składni wraz ze wszystkimi, dzięki tym strukturom

otwartymi możliwościami wypowiedzi i oceny. Innymi słowy: sposób,

w jaki zostaje wniesiona do języka, doświadczona, przeżyta i wyobrażona

przez wspólnotę komunikatywna rzeczywistość […]. Obszar, na którym

język splata się i łączy ze świadomością, można nazwać obszarem

37

ujęzykowionej świadomości, myślenia językowego lub myślenia w języku,

którego szczególnym przejawem (wyrazem) jest semantyka danego języka.

Wynika z tego, że najważniejsze w badaniu kulturowego charakteru języka

są treści semantyczne, decydują bowiem i przesądzają one o jego

kulturowych aspektach w odniesieniu do kultury mentalnej, poznawczej

duchowej i aksjologicznej (za: Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 26-27).

Helmut Gipper jest zdania, iż

naukowy obraz świata oraz światopogląd dopiero wtedy może być

pomyślany i skonstruowany, gdy przyswojony jest JOS – to znaczy: gdy

opanowany został jakiś język, ponieważ język jest czymś prymarnym,

fundamentalnym w stosunku do wszelkich innych konstruktów intelektu

ludzkiego […] (Anusiewicz 1999: 278)34

.

Janusz Anusiewicz spostrzegł, iż poglądy tego uczonego

pozwalają sądzić, że określone kultury i poszczególne języki mają własne

kryteria racjonalności, tak samo jak poszczególne gry mają odmienne,

wewnętrzne reguły (Anusiewicz 1999: 275).

Amerykański badacz i autor prac dotyczących języka Indian, Benjamin Lee Whorf, dla

określenia językowego obrazu świata używa angielskiego terminu View lub Picture of the

World, który w porównaniu z pojęciami niemieckimi daje większą możliwość interpretacji

badanego zjawiska ze względu na małe konotacyjne i semantyczne obciążenie nazwy.

Przedstawił on swój pogląd na wzajemne relacje języka i myślenia, według którego

system językowego zaplecza (innymi słowy gramatyka) nie jest po prostu

pewnym reproduktywnym narzędziem wyrażania idei, lecz czynnikiem owe

idee kształtującym, programem i przewodnikiem aktywności umysłowej,

analizy doznań i syntezy intelektualnej każdego z nas

(za: Tabakowska 2001: 197).

Badacz uważa, że w każdym języku zawarty jest swoisty pogląd na świat, którego uczymy się

od dziecka a ludzie posługujący się innymi językami inaczej ten świat postrzegają. Według

niego

34

Helmut Gipper spostrzegł, że już u starożytnych Greków JOS zależał od naukowego obrazu świata, ich

światopoglądu, przekonań, wiedzy a także ich wiary, „które były ze sobą splecione i zgodne, wynikające z siebie

i uwarunkowane językowo”. Skonstruowany przez nich obraz świata był całkowicie uzależniony od ich

światopoglądu i dużo czasu zajęło uczonym zrozumienie, iż językowy obraz świata, naukowy obraz świata

i światopogląd są zupełnie od siebie odmienne i pomimo prób połączenia swoich ideologii z nauką różnice te

były nie do pogodzenia i po jakimś czasie zaczęły ze sobą kolidować. Wyznawane przez starożytnych ideologie

były hamulcem dla nauki a proces uwalniania się naukowego obrazu świata od światopoglądu antycznych

myślicieli był długi i żmudny, lecz ostatecznie stare pojęcia zastąpiono nowymi. Wynikiem tego była

świadomość, iż „JOS może hamować lub przyspieszać proces myślenia oraz obalać naukowy konstrukt myślenia

ludzkiego” (Anusiewicz 1999: 278-279).

38

[…] rzeczywistość jawi się nam jako kalejdoskopowy strumień wrażeń,

strukturę natomiast nadają jej nasze umysły – to jest przede wszystkim

tkwiące w naszych umysłach systemy językowe […](za: Whorf 1982: 18)

Każdy język jest obszernym systemem stereotypów, które w sposób nie

uświadomiony przez człowieka kontrolują formy jego myślenia

(Whorf 1982: 21).

Językoznawcy zarzuca się, iż niejasno odróżnia trzy odmienne pojęcia dotyczące językowego

obrazu świata, naukowego obrazu świata oraz światopoglądu, traktując je na jednym

poziomie (Anusiewicz 1999: 277)35

.

Eduard Sapir, znany językoznawca i antropolog reprezentował koncepcję, iż

język stanowi uwarunkowane kulturowo narzędzie komunikacji, za pomocą

którego powstają symbole, a ich znaczenia pozwalają stworzyć myślowy

obraz rzeczywistości. Język odzwierciedla społeczną rzeczywistość oraz

wartości kulturowe i tworzy formę społecznych zachowań

(Anusiewicz 2001: 47).

Poglądy Benjamina Lee Whorfa oraz Eduarda Sapira doprowadziły do tak zwanej Hipotezy

Sapira-Whorfa, zakładałającej, że struktury myślowe i możliwości mentalne są

zdeterminowane przez system każdego języka, co nazwane zostało determinizmem

językowym. Z tezy tej wynika, że możliwe jest tylko poznanie uwzględniające możliwości

określone przez język. Nazywa się to zasadą relatywizmu językowego, według której język

istotnie wpływa na poznawcze strukturowanie i przyjmowanie treści. Hipoteza ta oraz jej

późniejsze uzupełnienia stwierdzają, że nie tylko rodzaj języka zależy od typu kultury, lecz

także typ kultury uzależniony jest od rodzaju języka.36

Język powstaje bowiem w ramach

określonej kultury i jest przez nią warunkowany więc język staje się podłożem kultury.37

35

Nierozróżnianie tych trzech odmiennych terminów przez Benjamina Lee Whorfa najprawdopodobniej wynika

z tego, iż badał on kultury indiańskie (w szczególności język Hopi), u których pojęcie naukowego świata nie

istnieje, a językowy obraz świata wraz ze światopoglądem mocno się pokrywają i na tym, jak można

przypuszczać, opierał swoje koncepcje. Tezę o różnym postrzeganiu świata uzależnionego od języka udowodnił

poprzez porównanie języka przeciętnego Europejczyka z językami Indian i doszedł do wniosku, iż „języki

europejskie mają tendencję do ujmowania świata jako zbioru rzeczy”[…] a „język Hopi traktuje świat jako zbiór

rzeczy”(Whorf 1982: 21). 36

Interesującym faktem jest, że filozofowie i lingwiści najczęściej zakładają, że „nie może być żadnego

myślenia bez języka”, ponieważ trudno wyobrazić sobie, jak żyli ludzie „bez myślenia” na etapie rozwoju przed

językiem a także funkcjonowanie głuchoniemych bez treningu językowego (Muszyński 1998: 137). 37

Warto zauważyć, że „badanie językowego obrazu świata, idea humboldtyzmu i relatywizmu językowego

Sapira-Whorfa, nie zawsze była uznawana i akceptowana. Bardzo negatywnie wypowiadali się na temat wpływu

poszczególnych języków na sposób widzenia świata językoznawcy o orientacji marksistowskiej. Podejście,

w którym struktury języka, obraz świata i kultura (kulturstrukturen) tworzą całość, określane bywały jako

podejście burżuazyjne, wprowadzone po to, by pomniejszyć osiągnięcia ludów biorących udział w ruchach

narodowowyzwoleńczych w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej. Uzależnienie możliwości poznawczych od

39

(Anusiewicz 2001: 47-48). Według powyższych założeń obu badaczy wynika, iż różne

kategorie gramatyczne czy leksykalne w innych językach skłaniają, a nawet zmuszają osoby

nimi mówiące do widzenia świata w specyficzny sposób38

. Eduard Sapir zauważył, że

rozróżnienia, które wydają się konieczne użytkownikom jednego języka, mogą być

całkowicie nieznane w języku będącym odbiciem całkiem odmiennego typu kultury

i odwrotnie.39

Każdy język posiada rozbudowaną leksykę odnoszącą się do konkretnej

domeny a zjawisko to odzwierciedla często fakty typowe dla danej kultury, ponieważ

występujące w danym języku wyrazy są uwarunkowane właśnie poprzez nią40

.

Dowiedzionym jest, iż nie wszystko da się przetłumaczyć we wszystkich językach, ponieważ

istnieje wiele ograniczeń, chociażby ze względu na fakt, iż języki bardzo się od siebie różnią

i mają obszary językowe, które mogą istnieć tylko w jednym z języków, dlatego też

tłumaczenia stają się trudne a czasem nawet niemożliwe, co jest dowodem na istnienie

różnych językowych obrazów świata (Anusiewicz 1999: 276)41

.

Jeden z kolejnych badaczy, Peter Zinsli, również zauważył, że

człowiek posługujący się językiem, w bardzo niewielkim stopniu zdaje sobie

sprawę z tego, jak wielce jego myślenie i poznanie zależy od języka – jak

mocno on sam porusza się „w koleinach mowy”, która jest czymś, w czym

zamknięty jest jakiś świat oraz zapatrywania i poglądy dotyczące tego świata

(Anusiewicz 1999: 282)

Fritz Tschirch z kolei traktuje język jako

„oddziaływującą siłę”, w której władaniu znajduje się człowiek.

Zaznacza on także,

języka pozwalało jakoby na stwierdzenie, że ludy te nie mają możliwości abstrahowania i dlatego mogą

pozostawać w zależności kolonialnej […] (Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 29). 38

Dowodem na postrzeganie świata poprzez własny język jest chociażby fakt, iż istnieją na świecie języki

pozbawione kategorii policzalności i niepoliczalności, czasów i przypadków, a zamiast tego wyposażone są

bogato w rozróżnienia takie, jak powtórzenia wydarzenia lub czynności w przestrzeni lub czasie; umiejscowienie

ich na północ, południe, wschód czy zachód od mówcy itp. Dowodem na istnienie zjawiska jest miedzy innymi

język kwakitl, używany w kanadyjskim stanie British Columbia, w którym rozróżnia się czy dana rzecz była dla

odbiorcy widoczna czy nie w momencie mówienia, a także czy była ona bliżej mówcy, słuchacza czy też może

osoby trzeciej. Język ten nie określa ani czasu zdarzenia, ani ilości rzeczy, która brała udział w danym zdarzeniu

(Tabakowska 2001: 177- 178). 39

Podobne zjawisko zaobserwowali naukowcy rosyjscy Łurija i Wygotski, odkrywając, iż Lapończycy, rdzenna

ludność północnej Norwegii, posiadają niezwykle bogate słownictwo i ilość terminów określających różne

gatunki renifera oraz słowa oznaczające różne rodzaje lodu i stopni zimna, lecz często brakuje im bardziej

abstrakcyjnych lub tez ogólnych kategorii dotyczących innych pojęć (Tabakowska 2001: 177). 40

W krajach azjatyckich istnieje np. wiele słów na określenie ryżu, a języki europejskie posiadają duży zasób

wyrażeń dotyczących mierzenia i oznaczania czasu, jak zegar, kalendarz, data itp.

(Tabakowska 2001: 185-186). 41

Przykładowo język polski posiada charakterystyczne dla naszej kultury nazwy dań jak bigos, barszcz czy

powidła, które nie istnieją np. w języku angielskim. W słowniku języka polskiego natomiast nie znajdziemy

japońskiego wyrazu sake oznaczającego „silny napój alkoholowy wyrabiany z ryżu”, gdyż w naszej kulturze on

nie występuje, jest to specyfika leksykalna jedynie dla określonego języka (Tabakowska 2001: 185-186.)

40

iż język ma olbrzymi wpływ na człowieka […] bowiem wraz z nabywaniem

języka przejmujemy olbrzymi skarbiec doświadczeń i przeżyć, który dany

naród zebrał w swym języku w przeciągu tysiącleci […] Obraz świata

będący własnością danego społeczeństwa, utrwalony w języku,

budowany był mozolnie poprzez niezliczone generacje, element po

elemencie, onże zawiera człowieka w pełni – tak, że nawet duchowa siła

człowieka niezależnego psychicznie, samodzielnego duchowo, świadomego

i znającego moc słowa, okazuje się być bez znaczenia wobec siły tegoż

obrazu świata (za: Anusiewicz 1999: 284).

Poglądowi, jakoby obraz świata miałby być określany przez język, zaprzecza niemiecki

językoznawca Erhard Albrecht, mówiąc, że

gdyby tak było – to istniałoby tyle światopoglądów, ile jest języków czy

rodzin językowych (Anusiewicz 1999: 288)42

.

Na gruncie lingwistyki polskiej pojęcie językowego obrazu świata pojawia się

stosunkowo późno, bo dopiero w 1978 roku w Encyklopedii wiedzy o języku polski, a dopiero

w latach osiemdziesiątych publikowane są pierwsze opracowania poświęcone tej tematyce

nieco szerzej dzięki takim autorom jak: J. Bartmiński, R. Tokarski, J. Maćkiewicz,

J. Anusiewicz czy A. Mańczyk oraz kilku innych (Anusiewicz, Dąbrowska 2000: 28).

Definicja i opis językowego obrazu świata sformułowana przez Walerego Pisarka

brzmiała następująco:

JOS, czyli obraz świata odbity w danym języku narodowym, nie odpowiada

ściśle rzeczywistemu obrazowi, odkrywanemu przez naukę. Wskutek tego

możliwe jest, że między obrazami świata odbitymi w poszczególnych

językach narodowych zachodzą znaczne różnice, spowodowane m.in.

różnymi warunkami bytowania danych narodów. Szczególnie wyraźnie JOS

odbity w danym języku przejawia się w systemie leksykalnym: najbardziej

rozwinięte słownictwo dotyczy z reguły tej sfery zjawisk, która w życiu

danej społeczności odgrywa najważniejszą rolę i odwrotnie, słownictwo

odnoszące się do zjawisk nie mających większego znaczenia charakteryzuje

się ubóstwem. Wskutek tego obraz świata odbity w języku przez pryzmat

życia społecznego zawiera element subiektywności. Z kolei użytkownicy

danego języka, myśląc o rzeczywistości pozajęzykowej, posługują się

pojęciami mieszczącymi się w jego systemie leksykalnym. W ten sposób

42

„Warto w tym miejscu przypomnieć, że w późniejszych pracach językoznawców zachodnioniemieckich

poświęconych problematyce JOS nie mówi się o tym, że język jest odbiciem świata - lecz, że jest on ciągłym

procesem odniesionym do poznawania rzeczywistości i jej wartościowania, będąc zarazem wytworem

i rezultatem procesu poznania i aksjologizacji tejże rzeczywistości”(Anusiewicz 1999: 289).

41

język ukształtowany przez doświadczenie społeczne narodu sam do

pewnego stopnia determinuje sposób widzenia świata, czyli >tworzy< obraz

rzeczywistości […] (za: Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 27-28).

Janusz Anusiewicz pisał z kolei, iż

JOS jako centralne pojęcie gramatyki treści, semantyki oraz teorii poznania

– to przede wszystkim rozumienie, interpretacja świata z punktu widzenia

filozofii zdrowego rozsądku. JOS stanowi podsumowanie i zestawienie

codziennych doświadczeń i przejętych tudzież zaakceptowanych przez daną

wspólnotę komunikatywną normą, wartości, sposobów wartościowania oraz

wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości i to zarówno materialnej,

substancjalnej, zewnętrznej, jak i duchowej, psychicznej, świadomościowej,

wewnętrznej (Anusiewicz, Dabrowska 2001: 25).

Renata Grzegorczykowa natomiast zwraca większą uwagę na negatywne wnioski płynące

z tez XIX i XX wiecznych niemieckich filozofów języka, a mianowicie tezy

o determinowaniu poznania ludzkiego przez wewnętrzną formę języka […], wyższość

jednych języków na drugimi i przypomina, iż

niemiecka filozofia ducha języka i narodu była wykorzystywana przez

nazizm jako teoretyczna podstawa nacjonalizmu

(Grzegorczykowa 1999: 41).

Badaczka języka chciałaby rozumieć JOS

jako strukturę pojęciową utrwaloną (zakrzepłą) w systemie danego języka,

a więc jego właściwościach gramatycznych i leksykalnych (znaczeniach

wyrazów i ich łączliwości), realizującą się, jak wszystko w języku, za

pomocą tekstów (wypowiedzi) (Grzegorczykowa 1999: 41).

Pisze, iż składniki JOS obejmują różne zjawiska a

badania etnolingwistyczne dostarczają wielu przykładów cech

gramatycznych odbijających warunki życia społeczności mówiącej

i wpływających z kolei na sposób widzenia świata przez mówiących danym

językiem (Grzegorczykowa 1999: 41).

Jolanta Maćkiewicz z kolei jasno i zwięźle ujmuje, że

obraz świata (czy będący jednym z jego przejawów językowy obraz świata)

spełnia dwie podstawowe funkcje: interpretującą i regulującą. Interpretuje

rzeczywistość, z która styka się człowiek i reguluje ludzkie zachowanie

wobec tej rzeczywistości. Wiąże się w ten sposób z dwiema dziedzinami

aktywności ludzkiej: z myśleniem i działaniem (Maćkiewicz 1999: 52).

42

Znany folklorysta i etnolingwista, Jerzy Bartmiński, reprezentuje postawę, iż pojęcie

językowego obrazu świata jest ważnym składnikiem etnolingwistyki, który odpowiada dwóm

terminom takim, jak wizja świata (angielskie View of the World) oraz obraz świata

(niemieckie das Sprachliche Weltbild), lecz poglądy nieco się od siebie różnią.

Wizja, czyli widzenie jest wizją czyjąś, implikuje patrzenie, a więc

i podmiot postrzegający; obraz natomiast jest rezultatem także czyjegoś

widzenia świata, lecz punkt ciężkości jest w nim przesunięty na przedmiot,

którym jest to, co zawarte w samym języku (Bartmiński 1999:103)43.

Zdaniem badacza

JOS to zawarta w języku interpretacja rzeczywistości, którą można ująć

w postaci zespołu sądów o świecie. Mogą to być sądy bądź to utrwalone

w samym języku, w jego formach gramatycznych, słownictwie,

kliszowanych tekstach ( np. przysłów), bądź to przez formy i teksty języka

implikowane (Bartmiński 1999:104).

Zaznacza on, iż teza o rozumieniu JOS jako odbicia rzeczywistości już dawno została

zakwestionowana i jak sam twierdzi,

słowa nie odwzorowują rzeczy fotograficznie lecz „portretują” je mentalnie

(Bartmiński 1999: 101)44

.

W związku z językowym obrazem świata badacze wyróżniają również

kulturowy obraz świata jako

system, który odpowiada za całokształt konstrukcji drugiej rzeczywistości,

system organizujący wszystkie pozostałe komponenty obrazu świata

w obrębie danej kultury. Obejmuje on nie tylko JOS, lecz również

konstrukty produkowane za pomocą innych systemów znakowych (takich

jak mimika, gesty, zachowanie itd.), a także naukowe, ideologiczne,

religijne, gospodarcze czy ekonomiczne i tym podobne komponenty

globalnego obrazu świata […], ujawnia się w konstrukcie drugiej

rzeczywistości i jej elementach między innymi w dyskursach, symbolach

czy stereotypach […] (Anusiewicz, Dąbrowska 2001: 30-31).45

43

W.I. Postowałowa wskazuje na różnice między „obrazem świata dziecka i człowieka dorosłego, osób

normalnych i psychopatycznych oraz ludzi cywilizowanych i prymitywnych […]”(Bartmiński 1999: 103),

z czego wynika, iż ilość istniejących językowych obrazów świata jest dosyć liczna. 44

Jerzy Bartmiński bardzo dużą uwagę poświęca znaczeniu punktu widzenia oraz perspektywie, które według

niego stanowią niezwykle istotny czynnik w pojmowaniu JOS, szerzej o tym w kolejnym rozdziale. 45

Dowodem na ową wewnętrzną niespójność ludowego obrazu świata są teksty zebrane w 1984 roku od

mieszkańców kilku sąsiadujących ze sobą wsi reprezentujących średnie oraz starsze pokolenie, gdzie „sąsiadują

ujęcia z różnych epok i różnych kultur”(Bartmiński 1999: 112).

43

Naukowy obraz świata natomiast rozumiany przez Helmuta Gippera to ogólne

naukowe koncepcje, przedstawiające związki ziemi i kosmosu, związane z nazwiskami

Ptolemeusza, Kopernika, Newtona i Einsteina.

Te naukowe obrazy świata są nie tylko zależne od osiągniętego stanu

wiedzy, do którego może się odwołać dany badacz, lecz należy je również

(czego się nie dostrzega) przypisać poglądom uzyskanym na drodze intuicji,

poglądom, których żadnym wypadku nie da się całkowicie uzasadnić

racjonalnie […] (Anusiewicz 1999: 269). Naukowy obraz świata zdaje się

odgrywać rolę pośredniczącą, organizującą, ukierunkowującą itp. Natomiast

dominantę tworzy językowy i kulturowy obraz świata […].

Naukowy obraz świata decyduje o tym, co – zgodnie z jego nastawieniem –

ma prawo być reprezentowane w naszym obrazie świata, a co nie jest

dopuszczalne lub może w nim pojawić się tylko w charakterze metafory czy

przesądu (Fleischer 2000: 63-64)46.

Na językowy obraz świata składa się także ludowy, często naiwny obraz świata,

którego cechą charakterystyczną jest niespójność wewnętrzna (Bartmiński 1999: 112). Należy

jednak pamiętać, iż wiedza ludowa opierała się głównie na intuicji i obserwacjach nie

poświadczonych naukowymi badaniami, nie zawsze była zgodna z prawdą. Rzeczywiste fakty

mieszały się często z fantastycznymi co potwierdzają słowa Kazimierza Moszyńskiego, że

[…] sugestywna […] siła zbiorowych wierzeń jest wszak dobrze znana

(Moszyński 1967: 546).

Ten ludowy, prymitywny, naiwny lub też potoczny obraz świata jest obrazem uproszczonym,

ale może być on także z drugiej strony

bogatszy od jego naukowego odpowiednika, gdyż uwzględnia takie

właściwości, które z naukowego punktu widzenia są drugorzędne lub wręcz

nieistotne (Tokarski 1988: 40).

46

Przykładem może być tutaj stwierdzenia, a raczej metafora, iż słońce wschodzi, co z punktu widzenia

naukowego obrazu świata nie ma sensu, ponieważ każdy wie, że fakt ten nie odpowiada rzeczywistości, a słońce

wcale nie wschodzi, lecz to Ziemia porusza się wokół słońca. Formuła ta nadal pozostała w językowym użyciu,

ponieważ powstała jeszcze zanim poznano zasady regulujące naukowy obraz świata i istnieje ona w naszym

języku jako żywa skamielina (Fleischer 2000: 63).

44

Rys.6. Andre Breton: The Eye (Oko)

45

2. Zwierzęta w językowym obrazie świata

Nie miłosierdzie lecz sprawiedliwość jesteśmy winni zwierzętom

Arthur Schopenhauer

Zwierzęta są bardzo ważnym składnikiem przyrody i, jak z wielu źródeł wynika, na

świecie pojawiły się jeszcze przed człowiekiem, choć dopiero on nadał im nazwy. Zwierzęta

towarzyszyły człowiekowi od początku jego wędrówki przez życie niejednokrotnie

pomagając mu przetrwać. Zawsze budziły zainteresowanie u ludzi i już prymitywni poprzez

swoje wnikliwe obserwacje i doświadczenie zdołali dobrze poznać ich życie i świat rządzący

się własnymi prawami.

Życie prostego ludu nastawione było w większej mierze fizycznie, dlatego też dla

niego najbardziej liczyły się takie cechy jak

siła, zręczność, wytrzymałość mięśni, bystrość wzroku, ostrość słuchu czy

czułość węchu (Moszyński 1967: 538),

które były głównym czynnikiem w walce o byt i przetrwanie. Aspekty te powodowały, iż

nieoświecony człowiek-łowca wysoko cenił niektóre zwierzęta ze względu na posiadane

przez nich wspaniałe zmysły, których nierzadko zazdrościł a poniekąd był przeświadczony

o wyższości lub pewnego rodzaju równości niektórych zwierząt w stosunku do siebie

(Moszyński 1967: 538). Mięsożerna społeczność zawdzięcza zwierzętom nie tylko

pożywienie47

, ochronę przed zimnem, odzienie48

, ale także pomoc w lecznictwie49

oraz przy

różnego typu pracach. Pomimo tych wielu korzyści świat człowieka to świat

antropocentryczny, stawiający jego predyspozycje i potrzeby egzystencjalne na pierwszym

miejscu, które są miarą wszelkich rzeczy (Bartmiński 1999: 111). Zwierzęta stoją na niższym

47

Naturalnym pożywieniem dla człowieka, dostarczającym organizmowi wielu potrzebnych składników, jest

mięso zwierzęce, jednak niektórzy ludzie z pobudek moralnych, etycznych czy religijnych, a także z szacunku

i miłości do zwierząt wyrzekli się jedzenia ich mięsa a nawet wszelkich produktów od nich pochodzących, to

wegetarianie. 48

Do dziś nagminnie używa się skóry zwierząt do wyrobów odzieżowych. 49

Zwierzęta, jak psy, konie, chomiki a nawet delfiny chętnie wykorzystuje się w medycynie, głównie w leczeniu

chorych, upośledzonych i niepełnosprawnych ludzi, najczęściej dzieci, które poprzez kontakt z nimi szybciej

wracają do zdrowia.

46

szczeblu hierarchii wartości niż ludzie i od początków istnienia ludzkości przez wiele lat

panowało przekonanie, iż zwierzę zostało stworzone po to, aby służyć człowiekowi i móc

zaspokajać jego potrzeby, a poglądy te miały swoje źródło już w najwcześniejszych

przekonaniach religijnych50

(www.wiz.pl)51

.W Księdze Rodzaju

przedmiotowe traktowanie zwierząt było konsekwencją grzechu

pierworodnego, do tego wydarzenia bowiem ludzie i zwierzęta w ogrodach

Edenu żyli w harmonii; nie było prześladowania ani zabijania, a potem Abel

złożył ofiarę „z pierwotnych trzody swojej i tłuszczu ich”. Bezwzględna

władza ludzi nad zwierzętami została potwierdzona też po Potopie, gdy Bóg

powiedział do Noe: wszystko, co się rusza i żyje, niech wam służy za

pokarm52

[…] (www.wiz.pl).

W przeciągu wielu lat, wraz rozwojem cywilizacji i nauki, poglądy na

temat bytowania zwierząt oraz celu ich istnienia często się zmieniały i różniły,

niejednokrotnie wywołując wśród ludzi zainteresowanie i zaskoczenie.

W XVII wiecznej Anglii można było spotkać się z opinią, że koń nie ma

mózgu, dwieście lat później, w epoce wiktoriańskiej, natomiast konie i psy

przedstawiano często jako moralnie stojące wyżej, na przykład od

Buszmenów czy tez Hotentotów53

(www.wiz.pl).

W tym samym czasie we Francji krążyły jednak skrajnie odmienne opinie, którym w XVI

wieku dał początek hiszpański lekarz Gomez Pereira, lecz pomysł jego przejął i nagłośnił sam

Kartezjusz. Ten znany francuski filozof reprezentował teorię automatyzmu zwierzęcego,

według której zwierzęta są maszynami. Uczony twierdził, że

50

Artykuł umieszczony w Internecie pod tytułem Człowiek i zwierzę, z którego czerpałam informacje, pochodzi

z katalogu Wiedza i Życie i jest autorstwa Tadeusza Kardeli. 51

Wszystkie informacje i cytaty ze strony internetowej: www.wiz.pl pochodzą z dnia 21.XI.2007. 52

Od tamtej pory często zdarzało się, iż ludzie wysługiwali się bezbronnymi zwierzętami do ciężkiej

i wielogodzinnej pracy, chociażby w gospodarstwie czy na roli, a były to głównie woły, konie lub osły, a bywało

nawet, że zamęczali je przy tym na śmierć. Na przestrzeni dziejów z powodu bezmyślnego i okrutnego zabijania

zwierząt wiele gatunków wyginęło bezpowrotnie, których nawet najlepsi naukowcy nie są dziś w stanie

odtworzyć. Ludzie pozbawiali życia zwierząt nie tylko w potrzebie lub z konieczności, ale także z powodów

materialnych, a nawet własnych zainteresowań. Gospodarze podjęli się wygodnej hodowli zwierząt takich, jak

świnie, krowy czy kury, ponieważ zapewniało im to łatwy dostęp do mleka, mięsa i skór. Niewinne istoty ginęły

jedynie po to, aby ktoś mógł cieszyć się wyrobami z ich skór, jak buty, torebki, płaszcze czy drogocenne futra,

zapewniające gospodarzom wysokie dochody. Zwierzęta mordowane są także z tak błahych powodów jak czyjeś

hobby, a rządni zysków finansowych kłusownicy dostarczają zwierzęce trofea kolekcjonerom, jak np. jelenie

rogi a nawet łby. Dziś kłusownictwo jest nielegalne i wysoko karane, wiele gatunków zwierząt na całym świecie

objęte jest ochroną, a duża część ludzi poświęca się dla nich, aktywnie działając w organizacjach walczących

o prawa zwierząt. 53

Buszmeni i Hotentoci to spokrewnione ze sobą prymitywne ludy negroidalne prowadzące koczowniczy tryb

życia, zamieszkujące niektóre tereny Afryki, do których dzięki programowi obrony ich kultury nie dociera

współczesna cywilizacja. Według badań mitochondrialnych DNA obie grupy etniczne są jednymi z najstarszych

ras ludzkich rozwijających się nawet od 100 000 lat (www.wikipedia.pl).

47

zwierzęta w istocie niewiele różnią się od maszyn, takich jak zegary […],

ponieważ można interpretować ich zachowanie zgodnie z prawami

mechaniki. Najbardziej radykalna wersja tej tezy, bazująca na kartezjańskiej,

zakładała, że zwierzęta nie czują bólu i nie cierpią, odgłosy wydawane przez

dręczone w czasie wiwisekcji zwierzę nie były niczym innym jak dźwiękami

wydobywającymi się z instrumentów muzycznych (www.wiz.pl).

Na szczęście, ten bezduszny i okrutny pogląd złagodziło w pewnym stopniu stanowisko

przyjęte przez pewnego matematyka i lekarza Jacquesa Rohaulta, który stwierdził, że

zwierzę jawi się bardziej, jako „uzwierzęcona maszyna” niż

„umaszynowione zwierzę” (www.wiz.pl).

Pomimo, iż zwierzęta stały w hierarchii wartości niżej od człowieka, nie znaczyło to

jednak, iż były od niego gorsze pod każdym względem a odmienne teorie różnych badaczy

zrodziły nowe pytania i polemikę na temat roli zwierząt i celu ich stworzenia dla potrzeb

i zysków człowieka54

. Z biegiem lat zaobserwowano, iż zwierzęta blisko obcujące

z człowiekiem po pewnym czasie zaczynają okazywać wobec niego przywiązanie a nawet

uczucie, które nierzadko były odwzajemniane. Już wśród filozofów oświecenia pojawiły się

radykalnie odmienne od poprzednich poglądy, uważano, bowiem, że

zwierzęta to autonomiczne istoty żyjące obok człowieka dzielące z nim dolę

i niedolę (www.wiz.pl).

Ludzie wpuścili je do swoich domów, ochronili i udomowili, obdarzyli opieką oraz miłością,

stały się one domownikami a nawet pewnego rodzaju członkami rodziny. Popularnymi

zwierzętami domowymi były, jak i są do chwili obecnej, psy, koty, chomiki, papugi,

jaszczurki, pająki, rybki i wiele innych, których ludzie bynajmniej nie chowali w celach

żywieniowych, lecz dla własnej przyjemności lub towarzystwa55

. Wielu badaczy zaczęło

dostrzegać pewne podobieństwa zwierząt do ludzi, a psycholog zwierząt, królewski pisarz

i leśniczy, Charles Leroy, uważał nawet, że

54

Ludzie zaczęli się zastanawiać, jaką korzyść może przynieść człowiekowi tygrys, który go rozszarpie, żmija,

która go ukąsi czy robaki, które go zjedzą (www.wiz.pl). Chociaż w dzisiejszych czasach błędne jest

przekonanie, że robaki do niczego się przydać nie mogą. Jak powszechnie wiadomo, w niektórych krajach

azjatyckich wiele robaków takich jak mrówki, chrabąszcze, żuki, szarańcze, karaluchy itp. służy za wielki

przysmak a kucharze prześcigają się w tworzeniu coraz to nowych przepisów ku urozmaiceniu tych nieraz na

wpół żywych dań. 55

W niektórych krajach azjatyckich, jak Korea Południowa, popularnym daniem jest pies, a raczej konkretna

rasa psów, specjalnie hodowanych w celach żywieniowych, których mięso smakuje ponoć jak kurczak, co

w krajach europejskich szokuje oraz często budzi wstręt i obrzydzenie. Zdawać by się mogło, iż w naszych

czasach, w dobie wysoko rozwiniętej cywilizacji, niektórzy poważnie potraktowali słowa wypowiedziane przez

Boga podczas biblijnego Potopu, iż wszystko, co się rusza może służyć za pokarm, ponieważ obecnie je się

dosłownie wszystko.

48

zwierzęta nie rozwinęły się tak jak człowiek dlatego, że zaabsorbowane

walką o byt po prostu nie miały na to czasu (www.wiz.pl).

Podobnego zdania był humanista i filozof niemiecki, Johann Fichte, który mniemał, iż

każde zwierzę od urodzenia jest czym jest, człowiekiem trzeba się

dopiero stać (www.wiz.pl).

Z pewnością prawdziwym zaskoczeniem, ale także nowym problemem nie tylko dla

naukowców i badaczy, lecz również i dla zwykłych obywateli była przedstawiona w XIX

wieku teoria ewolucji człowieka sformułowana przez Karola Darwina. Zakładała ona

bowiem, iż wszystkie istoty na ziemi mają wspólnego przodka, a ogólniej rzecz biorąc

twierdziła, że człowiek pochodzi od osobnika podobnego do małpy, chociaż teza ta była

wielokrotnie podważana i doczekała się głośnych sprzeciwów. Można by chyba jednak

zgodzić się z opinią wielu ludzi, że zwierzę to bardziej nasz towarzysz, aniżeli sługa. Charron

był zdania, że

przewaga człowieka nad zwierzęciem nie jest absolutna i pod pewnymi

względami ludzie górują (intelekt)56

, po pewnymi zaś nie

(zdrowie, odporność, energia) (www.wiz.pl).

Założenia te sprawiły, iż ludzie zaczęli postrzegać zwierzęta jako istoty niewiele

różniące się od człowieka, myślące, rozumne a nawet posiadające duszę,57

która mogła zostać

po ich śmierci zbawiona58

. Problem posiadania duszy przez zwierzęta ma zarówno swoich

zwolenników jak i przeciwników, chociaż jej charakter nie został do dzisiaj dokładnie

poznany, a jej istnienie udowodnione, dlatego też kwestia ta jest otwarta i nadal pozostaje

tajemnicą59

.

56

Francuski humanista z czasów odrodzenia, Michele de Montaigne, uważał, że nie można prorokować

„z czystego punktu widzenia nad tym, czy zwierzę jest głupsze od człowieka”, co potwierdził intrygującym

zapytaniem: „kiedy igram z moją kotką, któż wie czy ona bardziej bawi się ze mną, niż ja z nią?” Sprawiło to, że

ludzie zaczęli się zastanawiać, jak oni widziani są oczami zwierząt z ich perspektywy. Autor ten twierdził, na

korzyść zwierząt, iż nie można u nich zauważyć typowych dla człowieka przywar jak przesądy, wygórowane

ambicje, chciwość i nienawiść (www.wiz.pl). 57

W XVII wieku w Anglii niektórzy myśliciele, a nawet członkowie kleru, sądzili, że zbawione dusze zwierząt

lokują się na różnych planetach, jak Mars i Saturn (www.wiz.pl). 58

Obecnie często można spotkać się z opinią, iż zwierzęta posiadają duszę a skutkiem tego są organizowane

w niektórych krajach śluby dla zwierząt oraz pogrzeby, gdzie pupile chowane są na specjalnie do tego celu

przeznaczonych cmentarzach. 59

Przekonanie niektórych ludzi, o zwierzętach obdarzonych duszą jest poniekąd uzasadnione. Mianowicie

w wielu językach słowiańskich i bałtyckich nazwa zwierzęcia wywodzi się od słowa żyć. Na Wielkorusi jest to

słowo životnoje, co dokładnie znaczy – istota żyjąca, a w Bułgarii to nazwa životno o tym samym znaczeniu.

W Serbii słowem tym jest životina, podobnie w Chorwacji životinja, a w Słowenii to žival, životinja. Rzymianie

określają natomiast zwierzę nazwą bestia, która spokrewniona jest z indoeuropejskim słowem dheues znaczącym

oddychać, w łacinie zwierzę to animal wywodzące się od słowa anim, czyli oddech. Nie może zatem dziwić fakt,

że zwierzęta łączy się poniekąd z człowiekiem oraz duchami, a konkretniej z tym co żyje, ponieważ dawniej

uważano zwierzę za nosiciela życia obdarzonego duszą (Moszyński 1967: 539-540).

49

W czasach współczesnych człowiek będący przeważnie praktycznie nastawionym do

życia materialistą, istotą rozumną stojącą na samym wierzchołku drabiny wartości, być może

dba o zwierzęta, lecz przeważnie jedynie udomowione pupile, choć w większości przypadków

nie interesuje go los zwierząt zupełnie mu do niczego nieprzydatnych. Niektóre zwierzęta są

oceniane przez niego nisko, traktowane raczej przedmiotowo, marginalnie, ponieważ nie mają

wartości ani gospodarczej, ani estetycznej, do tego są bezbronne a ich liczba jest dosyć spora.

Ubytku osobników tych gatunków nawet się nie zauważa i często bez skrupułów zabija,

depcze itd. a są to między innymi robaki, pająki, mrówki, czy owady, jak muchy i inne60

.

Po długich tysiącleciach obcowania ze zwierzęciem w pamięć ludzką na stałe zostały

wryte pojęcia prymitywnego łowcy-myśliwego, które są nadal żywe w wielu wierzeniach,

mitach, baśniach, przesądach oraz kultach, a zrodziły się z dawnych światopoglądów

utrwalonych w tzw. potocznym (naiwnym) językowym obrazie świata

(Moszyński 1967: 538-539).

Hierarchia antropocentrycznego świata wartości człowieka zakodowana jest nie tylko

w umysłach ludzkich, ale także w języku i kulturze, a to dzięki językowemu obrazowi świata,

na który wpłynął sposób widzenia poprzez język pewnych fragmentów rzeczywistości

pozajęzykowej.

[…] Badanie językowego obrazu świata daje możliwość traktowania języka

jako źródła wiedzy o ludzkim rozumieniu świata […], a ludzkie

doświadczenie i kultura sprawiły, iż wyrazy językowe są poprzez nie

motywowane (Filar 2000: 169).

Zwierzęta są bardzo ważnym komponentem JOS, ponieważ od zawsze były bliskie

człowiekowi, co sprawiło, że ich nazwy w przeciągu setek lat uzyskały bogate, różnorodne

i często zadziwiające konotacje, o czym szerzej w kolejnym rozdziale.

60

Traktowanie zwierząt przez ludzi w dużej mierze zależy od ich kultury oraz wyznawanej religii, bowiem

w jednych krajach to samo zwierzę może być traktowane zupełnie inaczej niż w drugich. Przykładem jest

chociażby krowa, która w Indiach uważana jest za istotę świętą, wysoce szanowaną, będącą uosobieniem

bóstwa, której oddawana jest część a jej zabicie grozi nawet śmiercią sprawcy. W krajach europejskich

natomiast, a także wielu innych, jest to zwierzę powszechnie hodowane w celu zdobycia mleka oraz mięsa,

któremu z pewnością żadnych honorów się nie oddaje.

50

Rys.7. Salvador Dali: Swans (Łabędzie)

51

3. Językowo-kulturowe konotacje nazw zwierząt

Kultura ujawnia się w sferze konotacji

Urszula Majer-Baranowska

Nazwy zwierząt wywołują liczne i ciekawe konotacje, zanim jednak do nich przejdę,

przybliżę, czym dokładniej jest konotacja i jakie są jej właściwości.

Podanie jednoznacznej i ścisłej definicji konotacji nie jest proste, ponieważ jest to

termin wieloznaczny i mało wyraźny a przez różnych autorów używany w odmiennych

znaczeniach, i zakresem swym obejmuje wiele różnych zjawisk.

Pojęciem tym posługują się zarówno językoznawcy jak i logicy,

psychologowie, literaturoznawcy, muzykolodzy oraz badacze kultury

(Majer-Baranowska 1988: 185),

co potwierdzają słowa Umberto Eco, że

[…] pojęcie konotacji da się odnieść do wszystkich dziedzin kultury –

sztuk plastycznych, filmu, muzyki, architektury

(Majer-Baranowska 1988: 199).

Przypomnę, że na językowy obraz świata składa się wiele elementów języka a jednym

z nich są leksemy i ich własności, zwłaszcza te motywowane asocjacyjnie, które nie tylko

odkrywają sposób ujmowania zjawisk przez mówiących, ale współtworzą obraz świata

zawarty w języku, który funkcjonuje również współcześnie (Grzegorczykowa 1999: 44).

Semantyka jest zakorzeniona (jednoznacznie) w naturze świata

(Muszyński 1988:149)

i większość wyrazów oprócz swoich wyjściowych, podstawowych znaczeń, może być

również użyta w innym znaczeniu przenośnym (Tokarski 1999: 68).

Przedstawię kilka definicji różnych badaczy, dotyczących pojęcia konotacji, często

opartych na ich intuicji językowej, uzależnionej niejednokrotnie od wiedzy społecznej,

przekonań oraz doświadczeń autorów (Zaron 1988:113).

Według Renaty Grzegorczykowej

konotacje semantyczne wiązane są przez mówiących ze zjawiskami

nazywanymi. Są to cechy (oceny, emocje) kojarzone przez ogół mówiących

(lub przez niektóre środowiska, a nawet jednostki), z desygnatami nazw,

52

utrwalone w pewnych faktach językowych (metaforach, derywatach,

frazeologizmach), lub też, jak w wypadku konotacji indywidualnych, nie

wyrażone językowo, a jedynie przejawiające się w pewnej

charakterystycznej łączliwości (np. osoby wiążące z pewnymi zjawiskami

cechy negatywne nie będą używały ich nazw w połączeniu z wykładnikami

ocen pozytywnych) (Grzegorczykowa 1999: 44-45).

Rosyjski językoznawca Jurij D. Apresjan określa konotację jako zbiór takich cech

znaczeniowych,

które są odbiciem wyobrażeń kulturowych i tradycji związanych z danym

wyrazem, panującym w danym społeczeństwie praktyki wyzyskiwania

odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników pozajęzykowych

(za: Tokarski 1988: 36).

Według Jerzego Bartminskiego61

konotacje to

cechy przedmiotu, który uległ utrwaleniu i funkcjonuje (w świadomości

społecznej i w języku) jako zespół cech charakterystycznych, które […]

tworzą treść znaczeniową słowa i językowy obraz przedmiotu

(Bartmiński 1988: 171).

John N. Keynes podał trzy różne znaczenia konotacji wymieniając:

1)[…] zbiór cech istotnych przedmiotów oznaczanych przez daną nazwę, tj.

tych cech, które nazwa ta zawiera w swej definicji […]

2)[…] ogół cech, które są w umysłach ludzkich, skojarzone z daną nazwą,

tych, o których się myśli, używając tej nazwy

3)[…] ogół cech wspólnych przedmiotom oznaczanym przez daną nazwę

61

Jerzy Bartmiński uważa, że prawidłowa słownikowa definicja oprócz naukowych objaśnień powinna

uwzględniać także ich aspekty kulturowe i językowe, które są ważne dla użytkowników języka, czyli powinny

„odpowiadać potocznemu a nie scjentycznemu punktowi widzenia, a więc np. uwzględniać także elementy

językowe.”[…] Mówi się, że dobrze zbudowana definicja powinna zawierać systematycznie ułożone dane co do

tworzywa, funkcji, struktury, działań sprawczych przedmiotu […]. Wskazuje się na pewne schematy

znaczeniowe, które ujmują to, co wszyscy wiedzą (choć nie muszą o tym mówić), np. w przypadku zwierząt

schematy złożone z takich zespołów cech, jak atrybucja (psy mają ogony), działania (warczą, gryzą, szczekają)

relacje (podobne do wilków, większe niż koty), wartościowanie (wierne, groźne…) itd. […]. Przyjmuje się różne

modele wewnętrznej rubrykacji dla różnych typów haseł, np. dla zwierząt są to nazwy, wierzenia i legendy

o pochodzeniu, przemiany, funkcje demoniczne, zakazy i zabiegi ochronne, udział w zdarzeniach, poświęcone

im dni, miejsca, maski, przedstawienia w obrzędach, wykorzystanie w medycynie. […] Najpełniejszy wykład tej

metody eksplikowania haseł przedstawiła A. Wierzbicka […] zarówno praktycznie na przykładzie definicji

artefaktów, ptaków, jak i teoretycznie. Jako przykład tej metody rozpatrzyła hasło KOTY:

KATEGORIA – rodzaj zwierząt

ŚRODOWISKO – żyją z ludźmi lub w pobliżu domów […]

ROZMIARY – tak małe, że można je podnieść w ręce […]

WYGLĄD – mają delikatne futerko, okrągłą głowę, wystające uszka […]

ZACHOWANIE SIĘ – lubią być czyste, liżą swoje ciało […]

STOSUNEK DO CZŁOWIEKA – są użyteczne dla człowieka, bo łapią i zabijają pewnego rodzaju szkodliwe

stworzonka (Bartminski 1999: 114-115).

53

(za: Majer – Baranowska 1988: 191).

Badacze języka, Lidja Jordanskaja i Igor Mielczuk rozróżniają dwa typy konotacji, a są to

według nich „konotacje leksykalne”, które mają odpowiedniki w cechach znaczeniowych

innych słów lub zwrotów pochodnych, oraz „konotacje encyklopedyczne”, czyli takie,

których status jest mniej obiektywny, ponieważ nie jest poświadczony w samym języku62

.

Ich zdaniem konotacje są

magazynowane w pamięci ludzi jako szeregi asocjacyjne związane

z poszczególnymi pojęciami i odpowiadającymi im wyrażeniami

językowymi. Składają się one na tzw. „wiedzę o świecie”, obejmującą

zespół przekonań i opinii nie zawsze prawdziwych, w znacznej mierze

wspólnych członkom danej społeczności. Jest to […] „wspólny świat” danej

grupy mówiących. Na jego zasięg i postać wpływają zarówno czynniki

psychofizyczne wspólne wszystkim ludziom jako przedstawicielom jednego

gatunku (zbieżność zasadniczych doświadczeń egzystencjalnych), jak

i swoiste doświadczenia kulturowe właściwe danej grupie. Wśród tych

ostatnich szczególne miejsce zajmuje uczestnictwo w odbiorze tekstów

wytworzonych przez daną kulturę i przyswojonych przez znaczną część

społeczeństwa (Dobrzyńska 1988:159).

Uczeni ci zaobserwowali także, że

konotacje są związane nie z rzeczą samą, lecz odpowiadającym jej

leksemem. Toteż różne nazwy tego samego przedmiotu mogą mieć

konotacje różne […] (Dobrzyńska 1988: 158).

Zauważyli oni również, że

konotacje słowa obejmują charakterystyki rzeczy i zjawisk nie zawsze

potwierdzające się w rzeczywistości (Dobrzyńska 1988: 158),

są one bowiem pewnymi stereotypowymi wyobrażeniami na temat rzeczy i zjawisk

wchodzących w skład danych pojęć, nie zaś realnymi cechami poszczególnych przedmiotów.

Przykładem może być osioł, któremu przypisywane są konotacje głupoty i upartości, które to

określenia utrwaliły się w języku i utworzyły pewne stereotypowe wyobrażenia tego

zwierzęcia, chociaż niekoniecznie fakt ten odpowiada rzeczywistości (Dobrzyńska 1988:158).

Charles E. Osgood twierdzi, że

62

„ […] w odróżnieniu od konotacji encyklopedycznych, konotacje leksykalne nie są powiązane w sposób

konieczny z obiektami i zjawiskami świata fizycznego. Mają one związek po prostu z określonymi jednostkami

leksykalnymi, niezależnie od tego, czy odpowiadają im prawdziwe (czy tylko mityczne) właściwości rzeczy

realnych” (Jordanskaja, Mielczuk 1988: 19).

54

znaczenie konotacyjne jest odniesieniem do wszystkich procesów

emocjonalnych i poznawczych, które dany znak wywołuje poza samym

odpowiadającym mu pojęciem […] i jest miarą ustosunkowań badanego do

danego pojęcia, miarą jego postaw i wartości

(za: Majer-Baranowska: 197).

T. Hofmann przyjął natomiast nieco odmienne od dotychczasowych badaczy stanowisko

i poprzez konotacje rozumie

te wszystkie elementy nie poddające się opisowi i/lub nieciekawe aspekty

znaczenia, których dany autor nie chce omawiać

(za: Jordanskaja, Mielczuk 1988: 10).

Trudno jednak zgodzić się z twierdzeniem autora, że konotacje nie są ciekawe, a w dalszej

części mojej pracy postaram się udowodnić, że nie miał on racji, i wykażę, iż konotacje są

niezwykle interesującym tematem.

Konotacje tej samej nazwy, mogą się różnić od siebie w zależności od tego, jaka

społeczność lub grupa ludzi na nie patrzy i je ocenia, ponieważ różni ludzie mogą mieć

odmienne spojrzenie na to samo zjawisko, a co za tym idzie, odmienne także skojarzenia

z nim związane (Dąbrowska 2000: 182)63

. Obiekty widziane są

przez użytkowników języka w zależności od ich społecznej wiedzy,

przekonań, systemów wartościowania itp. (Tokarski 1988: 40),

a zmiana wiedzy o przedmiocie

użytkownika języka, wpływa na zmianę znaczenia i konotacji słów

(Majer-Baranowska 1988: 195).

Inne konotacje lub inaczej mówiąc także asocjacje lub skojarzenia, wywoływać może dana

rzecz lub wyraz u naukowcy, a inne u rolnika, inne u poety, jeszcze inne u dzieci. Wiadomym

faktem jest, iż konotacje leksykalne są specyficzne dla danego języka

(Jordanskaja, Mielczuk 1988: 19).

Dużą rolę odgrywa przy tworzeniu konotacji punkt widzenia oraz przyjęta przez

obserwatora perspektywa, ponieważ

słowa w zależności od punktu widzenia otrzymują różny „portret”, różne

składniki składają się na ich „perspektywę” (Bartmiński 1999: 110).

Punkt widzenia to „stanowisko, z którego ktoś rozpatruje daną sprawę, rzecz

[…]”. „Widok” zależy od „stanowiska”, „stanowisko” można rozpoznać

z charakteru „widoku” (za: Bartmiński 1999: 106). Badanie punktu

63

Przykładowo woda może mieć inne znaczenie dla mieszkańców pustyni a inne dla ludzi zamieszkujących

okolice nadmorskie (Grzegorczykowa 1988: 126).

55

widzenia nabiera szczególnej wagi, gdy dotyczy serii czy grup wyrażeń

językowych, np. nazw ludzi, tworów kultury i wyobrażeń kulturowych,

roślin, zwierząt (Bartmiński 1999: 108).

Istotnym czynnikiem przy tworzeniu konotacji jest kultura danego narodu i jego

wiedza kulturowa, która jest pewnym odrębnym i szczególnym rodzajem wiedzy o świecie,

a bierze w niej udział dane środowisko lub grupa społeczna.

Składnik kulturowy wskazuje na zależność semantyki języka od

kulturowego środowiska indywidualnego człowieka

(Majer-Baranowska 1988: 195).

Świat kultury przenika język, powodując, że ludzie nie uczestniczący

w danej kulturze nie są w stanie zrozumieć wielu warstw przekazu, całych

sfer pojęciowo-wyobrażeniowych ukrytych za językowym znaczeniem słów

(Grzegorczykowa 1988: 127).

Znaczenie słowa będąc rezultatem interpretacji świata jest zdeterminowane

kulturowo (Bartmiński 1988: 173),

a poprzez konotacje słowa można pokazać głęboki, wewnętrzny związek języka

z kulturą (Bartmiński 1988: 173).

Można założyć, że motywacja semantyczna została zdominowana przez motywację

semantyczno-kulturową (Tokarski 1999: 79), która jest zakresowo od niej szersza, a poprzez

którą Ryszard Tokarski rozumie

predyspozycje […] całych semantycznie spójnych grup wyrazowych do

podobnego rozwoju semantycznego i do wyrażania zbliżonych treściowo

wartościowań. Sadzi on także, iż regularności tego rodzaju dadzą się

uzasadnić kulturowo, tzn. można poprzez ich obserwację dotrzeć do

kulturowo warunkowanych wartościowań w języku, do jednego z aspektów

utrwalonego w nim językowego obrazu świata (Tokarski 1999: 68).

W zakres konotacji językowych wchodzą językowe stereotypy, które odgrywają dużą

rolę w widzeniu świata poprzez daną społeczność lub pewne grupy ludzi.

Stereotypy związane są niemal z każdym słowem będącym w codziennym

użyciu […], są tworzone w oparciu o wiedzę i doświadczenie społeczne

uznane i powszechnie akceptowane w danej społeczności językowej

(Muszyński 1988: 149-150) […] i są wyrazem postawy generalizującej

i nieweryfikowalnych sądów

(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 36).

56

Pomimo, iż stereotypy mogą być czasem fałszywe i nieadekwatne do rzeczywistości to jednak

są użyteczne w codziennych praktykach językowych (Muszyński 1988:150). Cechy

konotacyjne bardzo często motywują związki frazeologiczne (Tokarski 1988: 37)

Frazeologizmy danego języka świadczą o interpretowaniu świata

i wyznawanych wartościach. W związkach frazeologicznych uwidaczniają

się cechy, które można uznać za istotne dla danej społeczności językowej.

[…] Zleksykalizowane frazeologizmy przekazują dawne spojrzenie na świat,

świadczące o minionym językowym obrazie świata

(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 34).

Konotacje zakodowane są w językach danych narodów i świadczą o utrwalonym

w języku wartościowaniu rzeczywistości (Tokarski 1999: 80). Poprzez wyrażenia językowe

można zrekonstruować dawne wyobrażenia oraz miejsce danego zjawiska w kulturze, a także

wyjaśnić, dlaczego z wyrazem je nazywającym łączą się określone skojarzenia, asocjacje.

Tworzy to ramę kulturową wyrazu (Dąbrowska 2000: 184).

Konotacje związane z określonymi wyrazami decydują o znaczeniu kulturowym pewnych

wyobrażeń.

Znaczenie wyrazów oraz istniejące między nimi zależności […] najpełniej

i najbardziej wyraziście przekazują sposób widzenia rzeczywistości przez

daną społeczność językową […]

(Anusiewicz, Dąbrowska, Fleischer 2000: 35).

Język to źródło wiedzy o ludzkim rozumieniu świata oraz utrwalonych pojęć ukrytych

w języku.

Wyrazy istnieją w związku z pewnymi motywacjami zakotwiczonymi

w ludzkim doświadczeniu i kulturze […], są częściami określonej ramy

kognitywnej (Filar 2000: 169).

Nazwy zwierząt na przestrzeni dziejów uzyskały (ogromnie bogate) liczne konotacje,

ich symbolika kulturowa zadziwia bogactwem i pomysłowością64

. Dodatkowe, poza

podstawowymi, przenośne znaczenia i skojarzenia nawarstwiały się przez setki lat, tworząc

bardzo ciekawy i skomplikowany obraz, który przekazywany jest poprzez język

(Dąbrowska 2000: 182).

64

Warto zauważyć, że „w nazwach zwierząt badacz odnajdzie elementarne kryteria obserwacyjne, takie, które

mógł zastosować człowieka w sytuacji pierwotnej.” W książce pod tytułem Dzień nadawania imion w Raju

(Naming day in Eden) N.J. Jacobsa, autor ten wymienia kryteria nazywania zwierząt, jak: miejsce pochodzenia

(pol. pekińczyk); wielkość (pol. wieloryb); sposób odżywiania się (pol. mrówkojad); wydawany

charakterystyczny dźwięk (pol. kwiczoł od słowa kwiczeć); kształt (pol. pierścienice), sposób poruszania się

(pol. skoczek); kolor (pol. szarak) (Bartmiński 1999: 109).

57

W wyniku długoletnich doświadczeń człowieka ze zwierzętami w ludzkiej wyobraźni

ukształtowały się pewne wyobrażenia dotyczące świata zwierząt, które istnieją obecnie na

planie realnym oraz kulturowym. W planie realnym realizuje się to w postaci bliskiej więzi

człowieka ze zwierzęciem, której początki sięgają czasów pierwotnych cywilizacji, kiedy to

oboje stawali przed faktem przystosowania się do środowiska oraz przetrwania w nim.

Człowiek był wtedy myśliwym a zwierzę ściganym, jednakże pewien czas później zwierzę

stało się udomowionym kompanem człowieka, a bliskość ta sprawiła, że obie istoty często są

ze sobą porównywane. Czynnikami, które wpłynęły zaś na plan kulturowy były wzajemne

obserwacje tych istot, które są odrębne i odmienne dla kultur różnych narodów. Oba te plany

utrwaliły się w językach poszczególnych społeczeństw, a w szczególności w ich semantyce

dotyczącej zoonimów, a także w wielu związkach frazeologicznych motywowanych leksyką

„zwierzęcą”(Spagińska-Pruszak 2000: 80). W przypadku kiedy ludzkie charakterystyki

przypisywane są zwierzętom można mówić o tzw. zoostereotypach (Bertoša 1999: 63).

Wartościowanie zwierząt nacechowane jest głównie emocjonalnie i uwzględnia ono

podobieństwo świata ludzi i świata zwierząt, w którym szczególne miejsce zajmują takie

faktory, jak budowa ciała, cechy fizyczne, czynności, reakcje oceniane pozytywnie bądź

negatywnie. Cechy konotacyjne (asocjacyjne) przypisywane zwierzętom nie odwzorowują

rzeczywistości bezpośrednio, ponieważ utrudniają im to czynniki takie, jak: wierzenia, mity,

baśnie, folklor, literatura, religia lub Biblia, mające ogromny wpływ na postrzeganie świata

przez odmiennych obywateli (Bertoša 1999: 65-67).

Elementy te są efektem przynależności człowieka, twórcy języka do

określonego kręgu kulturowego oraz przyjętych w tej kulturze konotacji,

z których wyłania się językowy obraz zwierzęcia i szerzej – świata. Zatem

na doświadczenia ludzkie i wiedzę o świecie nakładają się określone

interpretacje, konotacje semantyczne właściwe nazwom poszczególnych

zwierząt. Konotacje te w wyraźniejszy sposób niż cechy desygnacyjne

pokazują subiektywizm myślenia, kryteria wartościowania

(Spagińska-Pruszak 2000: 80).

Spośród wielu realnych cech charakteryzujących dane zwierzęta człowiek jednak wybrał

tylko niektóre, bez względu na to czy są one naukowe czy też prawdziwe, czy odpowiadają

one rzeczywistości czy też zupełnie mijają się z prawdą (Bertoša 1999: 65).

Łatwo zauważalne cechy zwierząt, jak ich wygląd zewnętrzny, zachowanie,

wydawane przez nich odgłosy czy zapach, środowisko, w którym żyją oraz ich stosunek

względem siebie i człowieka utrwaliły się w umysłach ludzkich i na stałe weszły do wielu

58

wyrażeń językowych. Zwierzęta stanowią albowiem trwały element krajobrazu wiejskiego

i przyrody otaczającej człowieka, lecz istnieje duża różnica pomiędzy przypisanymi im

epitetami, a rzeczywistością, jak i ich ogólnym wyobrażeniem kulturowym.

Nadawane zwierzętom cechy ludzkie są jedynie skojarzeniami przypisanymi na

podstawie wyobrażeń kulturowych człowieka tworzonych przez lata jego obserwacji

i doświadczeń oraz bliskiego bytowania ze zwierzętami. Zwierzęta opisywane są z ludzkiej,

antropocentrycznej perspektywy, lecz określenia te często są niesłuszne i nieprawdziwe gdyż

oparte są na moralnych zasadach obowiązujących jedynie człowieka.

Z drugiej strony, określniki nadawane zwierzętom szybko i z łatwością przedostały się

do świata człowieka i przeszły na ludzi, u których można było dostrzec pewne podobieństwa

z przypisywanymi im zwierzętami. Nierzadko bywa, iż człowiek charakteryzowany jest za

pomocą nazewnictwa wywodzącego się od zwierząt i konotacjami z nimi związanymi.

Utworzyły one popularne, chociaż oparte głównie na stereotypach wyrażenia językowe, jak

frazeologizmy, które do dzisiaj są stałym elementem kultury. Stereotypy zwierząt należą do

jednych z najstarszych i mają szczególne znaczenie kulturowe, dlatego też opisywanie ludzi

przy pomocy nazw zwierząt stało się zjawiskiem częstym i regularnym, które jest pewnym

sposobem przekazywania wiedzy o świecie i minionych czasach.

Konotacje leksykalne są specyficzne dla danego języka, a moim zadaniem jest

sprawdzenie jaka wiedza o zwierzętach, potoczna, naukowa, czy też może inna, utrwalona

została w polszczyźnie, a jaka w języku chorwackim.

Wydawać by się mogło, iż Polacy oraz Chorwaci wywodzący się z podobnych

środowisk objętych wpływem kultury europejskiej oraz posługujący się zbliżonym językiem

słowiańskim powinni tak samo, a przynajmniej podobnie postrzegać świat, otaczającą go

przyrodę, czyli w tym także i zwierzęta. W kolejnym rozdziale sprawdzę czy rzeczywiście tak

jest, a do tego zbadam czy językowe konotacje zwierząt w obu językach służą za podstawę

sennych interpretacji w ludowych sennikach tychże narodów i czy są one do siebie podobne.

59

Rys.8. Salvador Dali, Andre Breton: The Temptation of St. Anthony (Kuszenie Św. Antoniego)

60

4. Motywacja znaczeń symbolicznych w sennikach ludowych

Sen, którego nie objaśniamy,

jest jak list, którego nie czytamy.

Talmud

Stanisława Niebrzegowska twierdzi:

Jednym z najciekawszych problemów, z jakimi ma do czynienia badacz

sennika ludowego, jest kwestia motywacji dla znaczeń symbolicznych

(Niebrzegowska 1990: 37).

Zastanawia bowiem co było motywacją interpretacji snu o psie jako zapowiedzi listu, sowie,

jako zwiastuna nieszczęścia a co snu o lisie oznaczającym podstęp.

Stanisława Niebrzegowska, analizując znaczenia symboliczne snów, doszła do

wniosku, iż

między sposobami wykładania snów w senniku jako gatunku tradycyjnego

folkloru ustnego a cechami tworzącymi treść znaczeniową słowa, istnieje

pewien związek (Niebrzegowska 1990: 37),

a jego bliższe rozpoznanie i określenie będzie moim celem. Podobnie jak i ta badaczka

ludowych senników odwołuję się do sformułowanej przez J. Apresjana definicji konotacji,

o której pisałam już jako

zbiór cech znaczeniowych, które są odbiciem wyobrażeń kulturowych

i tradycji związanych z danym wyrazem, panującej w danym społeczeństwie

praktyki wyzyskiwania odpowiedniej rzeczy i wielu innych czynników

pozajęzykowych […] (za: Niebrzegowska 1990: 37).

Korzystać będę również z rozróżnionych przez Lidję Jordańską i Igora Mielczuka dwóch

typów konotacji, leksykalnej oraz encyklopedycznej. Opierając się na dokonanym przez nich

podziale, stawiam sobie za zadanie zestawienia elementów symbolicznych znaczeń

sennikowych z konotacjami leksykalnymi języka potocznego oraz z konotacjami bazującymi

na potocznej wiedzy o świecie, nazywanymi przez badaczy „konotacjami

encyklopedycznymi” (Dobrzyńska 1988: 159), zaś przez Stanisławę Niebrzegowską -

„konotacjami kulturowymi”(Niebrzegowska 1990: 37). Zanim jednak przejdę do samej

61

analizy, wpierw przedstawię w jaki sposób można doszukiwać się motywacji dla

symbolicznych interpretacji sennych.

Znaczenia symboliczne w senniku ludowym możemy podzielić na bazujące na

konotacjach leksykalnych oraz na te, za których podstawę posłużyły konotacje kulturowe.

Wykładnie obrazów sennych oparte na tych pierwszych asocjacjach mają związek

z określonymi jednostkami leksyki potocznej i nawiązują one do form językowych głównie

poprzez odwołanie się do znaczeń metaforycznych i jednostek frazeologicznych, zwłaszcza

zaś sfrazeologizowanych porównań (Niebrzegowska 1990: 38). Ogólnie rzecz biorąc, są to

takie interpretacje senne, których tłumaczenia nie odbiegają od potocznych konotacji

leksykalnych danego słowa (obrazu).

Inne sennikowe wykładnie posiadające motywację w konotacjach

leksykalnych, nawiązują do podobieństwa nazw językowych obrazu sennego

i podkładanego pod ten obraz rzeczywistego przedmiotu czy zdarzenia

(Niebrzegowska 1990: 40).

Według Stanisławy Niebrzegowskiej za podstawę ich podobieństwa posłużyła

wiara w magiczną moc słowa, która traktowana jest jako integralny

atrybut przedmiotu (Niebrzegowska 1990: 40),

gdzie przykładowo sen o krwi zapowiada krewniaka a sen o burzy osobę burzącą się itp.

(Niebrzegowska 1990: 40).

Zdecydowana większość znaczeń symbolicznych oparta jest jednak na konotacjach

kulturowych (encyklopedycznych), a większość sennikowych wykładni posiada motywację

w„realnych właściwościach realnych rzeczy”, będących odbiciem wiedzy

potocznej i naiwnego obrazu świata, którym włada każdy mówiący

(Niebrzegowska 1990: 41).

Stanisława Niebrzegowska dzieli konotacje kulturowe na pięć podgrup. Pierwsza

z nich nawiązuje do najbardziej charakterystycznych, postrzeganych zmysłowo cech

przedmiotów takich, jak cechy wyglądu (barwa, kształt, wielkość) oraz inne właściwości, jak

np. wilgotność i ciepło oraz skutek działania (np. cechę wilgotności i kształtu przywołują

interpretacje snów o wodzie czy deszczu jako zapowiedzi łez, płaczu itp.). Na podgrupę drugą

składają się sennikowe interpretacje symboliczne, które odwołują się do utartych kulturowo

konotacji barw: bieli, zieleni, czerwieni i czerni. Podgrupę trzecią stanowią znaczenia

symboliczne mające motywację w konotacjach kulturowych, które są oparte na ludowej

symbolice i wierzeniach związanych ze zwierzętami. Podgrupa czwarta obejmuje odwołania

62

do starych wyobrażeń mitologicznych, a na piątą podgrupę składają się interpretacje snów

posiadające motywację w symbolice religijnej (Niebrzegowska 1990: 41-45).

Z szukaniem motywacji dla znaczeń symbolicznych w konotacjach

leksykalnych i konotacjach kulturowych ściśle wiąże się sprawa waloryzacji,

czyli wartościowania w kategoriach dobry-zły. Jest to tendencja

charakterystyczna zarówno dla sennika ludowego, jak też dla języka

i kultury (Niebrzegowska 1990: 45-46).

Stanisława Niebrzegowska wyróżnia dwa przypadki takiej waloryzacji. Pierwszy przypadek

zachodzi wtedy, gdy

między waloryzacją w senniku a waloryzacją w języku i kulturze zachodzi

stosunek tożsamości, czyli waloryzacji pozytywnej w senniku odpowiada

pozytywna waloryzacja w języku i kulturze, zaś waloryzacji negatywnej

w senniku - negatywna w języku i kulturze (Niebrzegowska 1990: 46).

Może być tak, że

jednemu obrazowi sennemu przysługuje jedna waloryzacja (pozytywna bądź

negatywna) w senniku oraz jedna w języku i kulturze

(Niebrzegowska 1990: 46),

lecz może zdarzyć się sytuacja gdy

dla jednego obrazu sennego istnieją dwa rodzaje waloryzacji (pozytywnej

i negatywnej) zarówno w senniku, jak też i w języku i kulturze

(Niebrzegowska 1990: 46).

Drugi przypadek waloryzacji natomiast istnieje wtedy, gdy

między waloryzacją w senniku a waloryzacją w języku i kulturze zachodzi

stosunek odwrotności, czyli pozytywnej waloryzacji w senniku odpowiada

negatywna waloryzacja w języku i kulturze, jak również, waloryzacji

negatywnej w senniku – waloryzacja pozytywna w języku i kulturze

(Niebrzegowska 1990: 46).

Według Stanisławy Niebrzegowskiej

zasadą podstawową i nadrzędną w interpretacjach snów w senniku jest

wartościowanie, tzn. uznawanie (a nawet „odczuwanie”) poszczególnych

elementów świata jako dobrych, złych lub stojących w jakimś punkcie skali

między dobrem i złem (Niebrzegowska 1996: 99).

Dla ludowego interpretatora istotnym faktem są pewne elementy składające się na

skonkretyzowane przeciwstawne sobie pary, a są nimi opozycje typu ŻYCIE – ŚMIERĆ,

PRAWY – LEWY, WYSOKI – NISKI, JASNY – CIEMNY, GÓRA – DÓŁ, NIEBO –

63

ZIEMIA, WSCHÓD – ZACHÓD itp. gdzie lewy człon traktowany jest jako pozytywny

a prawy jako negatywny.

W ten sposób otrzymujemy ciągi elementów uznawanych powszechnie jako

dobre lub złe i dające się tłumaczyć jako różne formy antynomii szczęście-

nieszczęście […]. Wartościowanie w senniku zawiera się w wykładniach,

tj. objaśnieniach snów, jednakże ujawnia się w pewien sposób także

w samych obrazach sennych. Element wartościujący może ujawniać się

w sposób eksplicytny za pomocą słów dobrze, źle, ale wartościowanie może

być również zawarte w znaczeniach słów konkretnych wykładni

(Niebrzegowska 1996: 100).

Według ludowych interpretacji można wywnioskować, iż istnieje pewien typ,

pewnego rodzaju więź między charakterystyką obrazu i jego objaśnieniem, gdzie

przywoływane są cechy konotacyjne danego słowa tworzące jego znaczeniowa treść, czyli

w tym także i językowo-kulturowy obraz przedmiotu (Niebrzegowska 1996: 101).

Do tych cech, silnie ustabilizowanych w świadomości mówiącego, często

określanych mianem stereotypowych, nawiązują sennikowe wykładnie.

Z tego kulturowo ustalonego rejestru informator wybiera cechy uznawane za

ważne. Na podstawie wybranej cechy (lub kilku cech) następuje przypisanie

obrazowi sennemu wykładni o określonym znaku wartości. Wartościowanie

jest więc ustanowione w wykładni65

(Niebrzegowska 1996: 101).

Niekiedy tym samym obrazom przypisywane są przeciwne znaki wartości

w wykładni, co często ma miejsce w przypadku interpretowania przez sennik ludowy

obrazów globalnych (np. pies, woda, ogień, lekarz, szczur). Jako przykład może posłużyć

tutaj obraz wody, który w sennikach ludowych tłumaczony jest czasami jako coś niedobrego,

zwiastującego śmierć lub łzy. Za podstawę tego negatywnego wartościowania posłużyła jedna

z cech przypisywanych temu żywiołowi, jego zdolność niszczenia. Z drugiej strony, w innym

senniku ludowym można spotkać się z obrazem wody jako zapowiedzią czegoś dobrego,

ponieważ drugą cechą jej przypisywaną jest konieczność do życia oraz posiadanie

oczyszczającej mocy, dlatego też sen o wodzie wartościowany jest tutaj pozytywnie.

Podobnie ma się sprawa przy tłumaczeniu snu o górze, który zapowiada pogodę,

wesołość, gdyż przypisywane są jej dodatnie wartości, jak miejsce sakralne związane

z Panem Jezusem i Matką Boską, miejsce gdzie buduje się kościoły, kaplice, klasztory, stawia

65

„Różnice w zakresie wartościowań (i interpretacji) tych samych obrazów sennych wynikają z różnych

charakterystyk treściowych (niekiedy sprzecznych lub pozornie sprzecznych) wchodzących w skład znaczeń

słów […]. Objaśnienia tych samych obrazów sennych w kategoriach pozytywnych i negatywnych daje się także

tłumaczyć różnicami regionalnymi „(Niebrzegowska 1996: 101).

64

krzyże. Z drugiej strony sen o górze może być tłumaczony w senniku ludowym jako coś

niedobrego, ponieważ przypisuje się jej także ujemne wartości, jak miejsce lokalizacji sił

nieczystych pochodzących od szatana itp. Dzieje się tak również w przypadku snów o ogniu,

ziemi i innych obrazów globalnych (Niebrzegowska 1996: 102).

Taka ambiwalencja charakterystyk treściowych (wody, ognia, ziemi, góry)

i ich wartościowań w senniku jest potwierdzeniem istniejących w kulturze

ludowej ambiwalentnych charakterystyk poszczególnych elementów świata

[…]. Takie widzenie świata jako całości ma głębokie podłoże kulturowe

i jest znane z wielu kultur (Niebrzegowska 1996: 102).

Obok objaśnień tych przykładów jest wiele innych obrazów, które w ustnych

sennikach tłumaczone są wyłącznie w sposób pozytywny lub negatywny. Wszelkie zdarzenia,

przedmioty czy istoty niepożądane z punktu widzenia człowieka, jak chociażby sny o dzikich,

drapieżnych zwierzętach są często objaśniane w kategoriach negatywnych, natomiast

sny o pożądanych przez człowieka zjawiskach oraz istotach, np. zwierzętach mu przyjaznych,

tłumaczy się jako coś dobrego (Niebrzegowska 1996: 103). Chciałabym jednak zauważyć, że

interpretacje symboli sennych dokonane przez ludowych tłumaczy nierzadko mogą jednak

zaskakiwać wykazując odstępstwa od przyjętych powyżej zasad (reguł).

Dodatkowo istnieją jeszcze dwa różne rodzaje cech, a są nimi cechy typowe, które

wchodzą w skład treści danego słowa (przedmiotu, obrazu), jak np. zieleń trawy lub biel

welonu oraz cechy nietypowe lub mniej typowe, które

nie wchodzą do stereotypowych znaczeń słów, i są traktowane jako

dodatkowe charakterystyki przedmiotów. W senniku ustnym są one często

ważniejsze niż sam przedmiot, do którego się odnoszą, decydują bowiem

o sposobach tłumaczenia i znakach wartości wykładni […] (np. ciemna

barwa włosów) (Niebrzegowska 1996: 103).

Stanisława Niebrzegowska wyraźnie zaznacza, że

Właściwości przypisywane rzeczom (przedmiotom) mającym funkcje

obrazów sennych są ograniczone do niewielkiego repertuaru cech

zbudowanych z kilku wyrazistych opozycji (Niebrzegowska 1996: 103).

Są to: ŻYWY – MARTWY, MŁODY – STARY (NOWY – STARY), JASNY – CIEMNY

(BIAŁY – CZARNY), CZYSTY – BRUDNY, TŁUSTY – CHUDY, DOJRZAŁY –

NIEDOJRZAŁY, ZDROWY – CHORY, CAŁY – NIECAŁY, UBRANY – NAGI,

SUROWY – GOTOWANY, METALOWY – PAPIEROWY (Niebrzegowska 1996: 103).

65

Jako pary cech w senniku układają się również charakterystyki subiektywne,

przenoszone z obrazu do wykładni, a nie interpretowane

(Niebrzegowska 1996: 103).

Są to przykładowo: ŁAGODNY – AGRESYWNY, ŁADNY – BRZYDKI,

RADOSNY – SMUTNY (Niebrzegowska 1996: 103).

W system binarnych opozycji można także zestawiać obrazy zdarzeniowe

(wschodzić -zachodzić, płynąć - stać, palić się - gasnąć, iść pod górę -

spadać z góry), w senniku ludowym wiele jest bowiem przykładów,

w których charakterystyka zdarzeń decyduje o znakach wartości

poszczególnych wykładni […] (Niebrzegowska 1996: 103-104).

Poprzez zestawienie tych binarnych opozycji da się zauważyć pewne tendencje

w wartościowaniu wykładni obrazów sennych oraz uchwycenie sposobów waloryzacji

w sennikach ustnych. Niektóre wykładnie ludowy interpretator traktuje jako pozytywne a inne

jako negatywne (Niebrzegowska 1996: 104). W ludowych sennikach

to co żywe, młode, jasne, czyste, tłuste, dojrzałe, całe, zdrowe, ubrane,

surowe, metalowe, łagodne, ładne, radosne – na jawie zapowiada pozytywne

stany rzeczy: zdrowie, długie życie, szczęście, radość, nadzieję, dobrobyt,

dostatek, bogactwo, pieniądze, urodzaj, kwitnące gospodarstwo, ślub,

wesele, szczęście w miłości, zabawę, towarzystwo, listy, dobrą nowinę,

przyjaciela. Z kolei, to, co w snach martwe, stare, ciemne, brudne, chude,

niedojrzałe, niecałe, chore, nagie, gotowane, papierowe, agresywne,

brzydkie, smutne – na jawie zapowiada ogólnie coś niedobrego, chorobę,

wypadek, krótkie życie, śmierć (znajomego), zmarłego (w rodzinie),

pogrzeb, smutek, płacz, nieszczęście, zmartwienie (w dalszej rodzinie),

biedę [tj. niedostatek] (w domu), niepowodzenie (w życiu, w pracy,

w szkole), wydatek, stratę (pieniędzy, majątku lub posady), żebraninę,

plotki, niepokój, nieporozumienie, obmowę, nieprzyjemność, niemiłą

wiadomość, ucieczkę, podróż (niedobrą, daleką służbową), rozpad

narzeczeństwa, zdradę, oszustwo, wroga (Niebrzegowska 1996: 104).

Na szczycie otrzymywanej po stronie wykładni sennika „drabiny wartości”

sytuują się wartości praktyczne, związane z zabezpieczeniem podstawowych

potrzeb egzystencjalnych. Sennik zatem potwierdza tezę, że w centrum

ludowego świata wartości życie i jego ochrona (Niebrzegowska 1996: 99).

Anna Pajdzińska podkreśla, że wartościowanie, które towarzyszy ludzkiemu oglądowi

i przeżywaniu świata znajduje swój wyraz w dużej liczbie językowych wykładników ocen

oraz w utrwalonych w języku sądów. Każda społeczność poprzez swój język widzi świat

66

inaczej a istniejące w języku fakty lingwistyczne pozwalają odtworzyć organizację świata

tych wspólnot, panujące w nim hierarchie i akceptowane wartości. Autorka badając

semantyczne motywacje przymiotników wartościujących podobnie, jak Stanisława

Niebrzegowska również doszła do wniosku, że tworzą one pewnego typu opozycyjne pary,

które tworzą językowy obraz rzeczywistości pozajęzykowej. Jeżeli chodzi o przymiotniki

aksjologizujące przestrzeń to z językowego punktu widzenia, według badaczki, najbardziej

istotna okazała się opozycja GÓRA - DÓŁ, gdzie w egocentrycznej przestrzeni

postrzegawczej GÓRA zyskuje wartościowanie dodatnie, a DÓŁ ujemne. Usytuowanie

w górze czy ruch ku górze tłumaczy ona faktem, że im wyżej tym lepiej, ponieważ kojarzyć

się to może m.in. z czystością, z wysokim stanowiskiem czy pozycją w hierarchii ważności,

z niebem, Bogiem, a dół odwrotnie, z poniżeniem, upadłością, niską wartością, czynami,

poziomem itd. 66

Podobne opozycje wartościujące tworzą przymiotniki WYSOKI – NISKI,

WIELKI – MAŁY, GŁĘBOKI – PŁYTKI, PRZEDNI – TYLNY (W PRZÓD – W TYŁ),

PRAWY – LEWY, BLISKI – DALEKI (Pajdzińska 1995 : 6-11).

Gdy mowa jest o metaforycznej przestrzeni społecznej to przymiotnikami

o opozycyjnych wartościach będą tutaj SWÓJ - OBCY (wewnątrz czegoś - na zewnątrz

czegoś), LUDZKI – NIELUDZKI (ludzki - zwierzęcy, bestialski, bydlęcy),

CYWILIZOWANY – PRYMITYWNY (barbarzyński), MIEJSKI – WIEJSKI, SALONOWY

– ULICZNY, MĘSKI - BABSKI itp.

Kolejną grupę o przeciwstawnych wartościach tworzą jednostki uwarunkowane

chrześcijańską wizją świata, a pary takie to m. in. DOBRO – ZŁO, czyli: Bóg (anioł)-szatan

(diabeł), niebo-piekło, dusza-ciało, święty-grzeszny (Pajdzińska 1995: 11-15).

Oprócz przedstawionych powyżej grup dałoby się wyróżnić jeszcze wiele innych,

takich, jak przymiotniki motywowane przez nazwy uczuć czy takie jednostki, które bazują na

przeciwstawianiu światła (jasności, bieli) - mrokowi (ciemności, czerni), całości - części,

prawdy (naturalności) – nieprawdzie (sztuczności, udaniu), dojrzałości – niedojrzałości itd.

(Pajdzińska 1995: 19).

Anna Pajdzińska podkreśla, iż

[…] wiele polskich wykładników wartościowań znajduje uzasadnienie

w chrześcijańskiej wizji świata (Pajdzińska 1995: 16),

66

Przedstawiona tu regularność ma jednakże pewne odstępstwa, ponieważ w niektórych użyciach wartość

GÓRY może mieć znaczenie negatywne. Dzieje się to głównie w przypadku przymiotników, jak górnolotny,

wyniosły i górny, gdyż społeczeństwo może odebrać to jako zarozumialstwo, pychę, wyniosłość czy patos,

a w naszej kulturze wynoszenie się nad innych, demonstrowanie swojej przewagi pod jakimś względem, ale

także i wszelka nienaturalność, sztuczność i przesada są wartościowane ujemnie, ponieważ w języku utrwalone

zostało społeczne poczucie umiaru i naturalności (Pajdzińska 1995: 7).

67

chociaż daje się zauważyć również ślady wierzeń ludowych oraz mitologii 67

(Pajdzińska 1995: 16).

Tendencje wartościowań tych wykładników widoczne są nie tylko w samym języku,

lecz w szczególności da się je dostrzec właśnie w ustnych sennikach. Odwołując się do

przedstawionych wyżej przykładów, podejmę się analizy wybranych sennych symboli

animalistycznych i sprawdzę, czy odpowiadają one potocznej ludowej rzeczywistości

utrwalonej w badanych przeze mnie językach.

Rys.9. Salvador Dali: The Dream (Marzenie senne)

67

Warto przypomnieć, iż senniki ludowe będące gatunkiem ustnego folkloru są kompilacją nie tylko wierzeń

oraz poglądów antycznych i ludowych, ale wykładnie senne bardzo często odwołują się zarazem do tradycji

biblijnej, jak i wartości współczesnych, które przecież nie były jeszcze znane prymitywnym społecznościom

(zob. rozdz. II 2.s.27-28).

68

IV PORÓWNANIE INTERPRETACJI SNÓW W LUDOWYM SENNIKU

POLSKI I CHORWACKIM W ZALEŻNOŚCI OD KONOTACJI

ZOONIMÓW

1. Zoonimy o identycznych konotacjach językowych w ludowym senniku

polskim i chorwackim

Cielę (chorw. tele)

Sennik polski podaje, że sen o cielęciu oznacza: ‘uważaj, abyś w przypływie

uniesienia radosnego nie zrobił coś takiego co mógł byś żałować’ (Płatek 1988: 16).

Interpretacja ta nie odbiega zbyt daleko od leksykalnych konotacji przypisywanych

temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to głównie gapowatość, głupota,

bezmyślność i nieodpowiedzialność, niezaradność, niezdarność (w mniejszym stopniu także

pokora, potulność, niewinność i łagodność) (Dunaj 1996: 123). Cechy te mogły doprowadzić

autora sennika do tego skojarzenia, gdyż osoba nieodpowiedzialna, gapowata i bezmyślna

często popełnia gafy, których później może żałować.

Przy objaśnianiu tej sennej wykładni ludowy interpretator wykorzystuje zatem jedynie

potoczne konotacje językowe.

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

cielęcia. Tutaj sen o cielęciu znaczy: ‘sąsiedzi będą się z ciebie śmiać, podejmiesz dobrą

pracę’68

(Cikuša 1996: 120).

Pierwsze tłumaczenie nie jest zbyt odległe od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia

w potocznym języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 215). Te negatywne asocjacje mogły przyczynić się do skojarzenia

z naśmiewaniem się innych osób. Nie jest łatwo jednak logicznie uzasadnić drugie

tłumaczenie o podjęciu dobrej pracy. Być może pozytywną interpretację wywołała zasada,

o której pisała Stanisława Niebrzegowska, iż sny o przyjaznych człowiekowi zwierzętach

interpretowane są w sennikach jako coś dobrego, a cielę należy do takich zwierząt, więc

wywołało skojarzenia dodatnie.

68

Wszystkie tłumaczenia z języka chorwackiego pochodzą od autorki pracy.

69

Sen o grubym cielcu zapowiada: ‘będziesz się radował’ (Cikuša 1996: 120).

Interpretacja ta nawiązuje do konotacji kulturowych, a wyjaśnień w tym przypadku

może być kilka. Pierwszym z nich jest sprawa waloryzacji w sennikach ludowych, gdzie

pozytywną wartość wywołuje przymiotnik GRUBY, a więcej, znaczy lepiej. Wiadomo

również, że według potocznego rozumowania, dla gospodarza gruby cielec jest lepszy niż

chudy, gdyż przynosi więcej korzyści, ma więcej mięsa oraz wełny a to już powód do radości.

Kolejną motywacją tego objaśnienia mogło być powiązanie z chrześcijańską wizją świata,

szczególnie z biblijną przypowieścią o synu marnotrawnym. Według niej ojciec cieszący się

z powrotu długo niewidzianego syna zabija najwspanialszego cielca, jakiego posiada. Zabicie

tucznego cielca oznacza w tym przypadku radość z przybycia pożądanego gościa, przyjęcie

go wszystkim co się ma najlepszego (Genesis, Łk.15, 11-32).

Przy objaśnianiu wykładni sennych tłumacz oparł się zarówno na konotacjach

językowych, jak i kulturowych.

Pomimo, iż asocjacje leksykalne cielęcia w obu językach są takie same to jednak

interpretacje snu o postaci cielęcia w obu sennikach są inne.

Gołąb (chorw. golub)

Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

gołębia.

Sen o gołębiu białym oznacza: ‘nadejdzie nieoczekiwana, ale miła wiadomość’

(Płatek 1988: 31).

Interpretacja tego snu odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

ptakowi (szczególnie o barwie białej) w potocznym języku polskim, gdyż są nimi:

dobrotliwość, łagodność, piękno, miłość, pokój, czułość, wierność, niewinność itp.

(Skorupka 1968: 252; Adamowski, Bartmiński, Niebrzegowska 1985: 143). Interpretacja

tego snu znajduje jednak motywację w konotacjach kulturowych, ponieważ już

w starożytnym Egipcie gołębi używano do przesyłania wiadomości i do dziś w wielu rejonach

świata hoduje się gołębie pocztowe (Kopaliński 1990: 99). Tłumaczenie to powiązane jest

jednak głównie z chrześcijańską wizją świata, gdyż biały gołąb, według biblijnej

przypowieści, przyleciał na arkę Noego z gałązką oliwną w dziobie, przynosząc radosną

wiadomość o końcu potopu (Kopaliński 1990: 99).

70

Sen o gołębiu pasiastym oznacza: ‘ktoś z bliskich oszuka cię’

(Płatek 1988: 31).

Trudno jest znaleźć logiczną motywację dla tego objaśnienia, które, jak można by

sądzić, ma związek z kulturową konotacją barw. Biały gołąb w kulturze światowej jest

nośnikiem jedynie pozytywnych cech, oznacza bowiem m.in. czystość, niewinność, duszę,

miłość (Kopaliński 1990: 99). Gołąb pasiasty to inaczej szary, nakrapiany, o ciemnej barwie

a kolor ten w kulturze kojarzy się przeciwnie niż biały, czyli ze złem i nieczystością. Być

może dlatego gołębia pasiastego ludowy tłumacz przedstawił jako przeciwieństwo gołębia

białego, ponieważ skoro biały ptak przynosi prawdę to pasiasty fałsz. Z drugiej strony,

w potocznym oglądzie świata białe gołębie występują rzadziej niż kolorowe a liczne

różnobarwne gołębie żyją na wolności i zapełniają place miast, dlatego też z pewnością

nikomu nie kojarzą się z posłannictwem bożym i czystością, a wręcz odwrotnie.

Sen o łapaniu gołębia oznacza: ‘będziesz miał w domu wielu gości – a więc zastosuj

się do wskazówki: „gość w domu, chowaj żonę (męża) pod pierzynę” ’ (Płatek 1988: 31).

W interpretacji tej wykorzystane zostało stare polskie antyprzysłowie oznaczające, że

trzeba pilnować swoich gości, których zaprasza się do domu, gdyż nawet bliscy znajomi

mogą okazać się fałszywi i interesowni. Z potocznego punktu widzenia gołębie to ptaki

wszędobylskie, nie bojące się ludzi, do których podchodzą, licząc na otrzymanie pożywienia

a więc mają nadzieję na jakąś korzyść. Być może fakt, że gołębi jest dużo, a obecność

człowieka im nie przeszkadza sprawił, że sytuacja ta skojarzyła się ludowemu tłumaczowi

z gośćmi, ale takimi gośćmi, którzy przychodzą z wizytą jedynie gdy mają w niej jakiś

interes, są przyjacielscy do czasu, gdy osiągną swój cel, mili lecz zarazem podstępni

i fałszywi.

Sennik polski, tłumacząc interpretacje dotyczące gołębia posługuje się zarówno

konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi tego ptaka.

Konotacje językowe gołębia w obu językach są identyczne, dlatego też podobnie

interpretowane są sny o samej postaci gołębia w senniku polskim, jak i chorwackim.

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

gołębia.

Sen o gołębiu zapowiada ‘szczęście, dobrą nowinę oraz radość w rodzinie’

(Cikuša 1996: 35).

Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu ptakowi

w potocznym języku chorwackim, które są takie same, jak w języku polskim

71

(Moguš, Pintarić 2002: 242). Objaśnienie to jest klarowne i uzasadnione również dlatego,

ponieważ nawiązuje do chrześcijańskiej symboliki gołębia jako szczęścia oraz dobrej nowiny

wywołującej radość, o których wspominałam powyżej.

Sen o łapaniu gołębi oznacza ‘stratę’ (Cikuša 1996: 35).

Tłumaczenie to może mieć związek z konotacjami kulturowymi, ponieważ w kulturze

światowej gołębie uważane za ptaki boże są m.in. symbolem niebiańskiej czystości

i niewinności, poselstwa nowin niebiańskich, zwiastowania, duszy, odrodzenia, pobożności,

ofiary, pokory, miłości, prawdy, pokoju (Kopaliński 1990: 99). Ze względu na boskie

właściwości ptaków tych, jak można by przypuszczać, nie powinno się łapać i zniewalać,

gdyż pozbawione wolności nie będą w stanie głosić dobrych nowin i przesyłać radosnych

wieści, co kojarzyć się może z pewnego rodzaju stratą.

Sen o jedzeniu gołębi zapowiada ‘żałobę’ (Cikuša 1966: 35).

Objaśnienie to prawdopodobnie powiązane jest z wierzeniami mitologicznymi lub

tradycją biblijną.

W starożytności na Wschodzie gołębie były pod opieką społeczną, zabicie

gołębia traktowano jako czyn nieetyczny. Podobne poglądy żywe są w wielu

miastach Europy i Ameryki, zwłaszcza w Wenecji i w krajach słowiańskich

(Kopaliński 1990: 99).

W potocznej świadomości dodatkowo śmierć w sposób naturalny konotuje żałobę, tym

bardziej gdy gołąb uchodzi za ptaka bożego, będącego symbolem duszy zmarłego oraz gdy

jest atrybutem Chrystusa.

Przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących gołębia, sennik chorwacki

wykorzystuje konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Konotacje językowe gołębia w obu językach są identyczne, dlatego też podobnie

interpretowany są sny o samej postaci gołębia w senniku polskim, jak i chorwackim.

72

Rys.10. Rene Magritte: La Grande Famille (Duża rodzina)

Koza (chorw. koza)

Według sennika polskiego sen o kozie oznacza: ‘serię zysków i radości przeżyjesz

(Płatek 1988: 45).

Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, które odnoszą się do płci żeńskiej i są to: głupota,

żywotność, ruchliwość, wesołość oraz młodość. Przenośne znaczenie kozy w języku polskim

oznacza pobłażliwą, młodą, dorastającą, skora do żartów pannę, dziewczynę charakteryzującą

się żywym temperamentem, wesołym usposobieniem (Dunaj 1996: 422). Wszystkie

73

wymienione czynniki naturalnie mogły skojarzyć się ludowemu interpretatorowi z radością

i zyskiem, więc interpretacja ta wydaje się być logiczna. Tłumaczenie to można również

powiązać z potocznym punktem widzenia, wedle którego koza to zwierzę gospodarskie, które

przynosi dochodowe i regularne zyski w postaci mleka i skóry, a więc daje także i radość.

Wykładnia tego snu wykorzystuje zatem prawie wszystkie językowe konotacje tego

zwierzęcia, ale także konotacje kulturowe.

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem kozy.

Tutaj sen o kozie oznacza: ‘będą cię obmawiać’ (Cikuša 1966: 53).

Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia w potocznym

języku chorwackim, które są takie same, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 225). Cechy takie, jak głupota idąca w parze z żywym

temperamentem mogły jednak wywołać głupią gadaninę, a stąd już krótka droga do

obmawiania, dlatego interpretacja ta mogła zostać oparta na tych właśnie konotacjach

językowych. Bardziej prawdopodobnymi motywacjami są jednak, jak można by

przypuszczać, konotacje kulturowe, których może być kilka. Według ludowego punktu

widzenia koza to zwierzę, które często beczy, a w świadomości potocznej dźwięki te kojarzyć

się mogą właśnie z gadaniem, paplaniną, obmawianiem. Duży wpływ na tę interpretację

miały zatem zmysły, a ściślej receptory słuchowe. W kulturze światowej koza to m.in. symbol

grzechu i towarzyskości (Kopaliński 1990: 166) a według słowiańskich wierzeń,

w etnologicznych legendach koza to stworzenie diabła, zwierzę nieczyste

(Толстој, Раденковић 2001: 272) a ta negatywna symbolika mogła być przyczyną ujemnej

interpretacji.

Sen o pilnowaniu kóz oznacza: ‘zysk’ (Cikuša 1966: 53).

Wykładnia ta, jak można by sądzić, oparta została na ludowej wiedzy o świecie,

według której pilnowanie zwierząt gospodarskich przynosi zysk dla jej posiadacza, ponieważ

koza daje wełnę oraz mleko. Dodatkowo pasące się, odpoczywające, dojone przez pasterzy

kozy, jak powszechnie wiadomo, stanowią motyw obrazujący szczęśliwe, idylliczne życie,

a więc pewnego rodzaju zysk.

Sen o dojeniu kóz zapowiada: ‘nadrobisz straty’ (Cikuša 1966: 53).

Interpretacja ta również ma swoje źródło potocznym oglądzie świata. Wspominałam

wcześniej, że koza jest dobrym źródłem dochodu, gdyż jej dojenie przynosi zysk w postaci

74

mleka oraz jego przetworów69

, dlatego też nawet w gorszych czasach posiadając kozę, można

nadrobić pewne straty, więc taka interpretacja byłaby zrozumiała.

Sen o czarnej kozie zwiastuje ‘nieszczęście’ (Cikuša 1966: 53).

Ta sennikowa wykładnia związana jest z kulturową konotacją barw i w większym

stopniu dotyczy koloru kozy niż samego zwierzęcia. Czarna barwa nie tylko w kulturze

słowiańskiej, ale światowej jest m.in. symbolem śmierci, żałoby i nieszczęścia

(Niebrzegowska 1990: 44), więc objaśnienie tego snu jest oczywiste i klarowne.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennych o kozie wykorzystuje zarówno

jej konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane kozie są identyczne w języku polskim,

jak i chorwackim to jednak sny o postaci kozy w obu sennikach są odmienne.

Lew (chorw. lav)

Według sennika polskiego sen o lwie oznacza: ‘podejmiesz szlachetne i chwalebne

czyny’ (Płatek 1988: 48).

Interpretacja ta w klarowny sposób idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami

tego zwierzęcia w potocznym języku polskim, gdyż są to m.in. odwaga, siła, waleczność,

królewskość, drapieżność, niebezpieczeństwo (Bartmiński 2007: 97). Wpływ na to

tłumaczenie miały jednak również konotacje kulturowe, ponieważ lew w kulturze światowej

jest m. in. symbolem władzy, zwycięstwa, męskości, triumfu, działania, szlachetności,

zapalczywości ambicji, a także uważany jest za króla zwierząt (Kopaliński 1990: 194).

W tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane zostały jedynie dwie konotacje

językowe, z których szlachetność i chwała mają charakter prymarny, lecz widoczne są

również ślady konotacji kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem lwa.

Sen o lwie oznacza: ‘swoją siłą rozwiążesz wszystkie problemy’ (Cikuša 1966: 56),

a sen o zabiciu lwa zapowiada, że ‘zwyciężysz swoich nieprzyjaciół’

(Cikuša 1966: 56).

69

W dawnych czasach mleko kozie traktowano jako antidotum na złe uroki i nawet gaszono nim pożary

wywołane piorunem ((Толстоj, Раденковић 2001: 272).

75

Objaśnienia te są zrozumiałe i oczywiste, ponieważ dokładnie zgadzają się

z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu zwierzęciu w potocznym języku

chorwackim, które są identyczne jak w języku polskim (Moguš, Pintarić 2002: 378). W tym

przypadku sennik wykorzystał również jedynie dwie konotacje językowe lwa, a mianowicie

siłę i zwycięstwo.

Dodatkowo podana została w senniku interpretacja snu o lwicy z młodymi, który

oznacza: ‘znajdujesz się w niebezpieczeństwie’ (Cikuša 1966: 56).

Za podstawę tego objaśnienia zapewne posłużyły konotacje kulturowe. W potocznym

oglądzie świata samica lwa z młodymi lwiątkami asocjuje obraz agresywny i niebezpieczny.

Powodem takiego zachowania jest wszechobecne zagrożenie, które odczuwa lwica opiekująca

się swoim potomstwem, dlatego sama gotowa jest zaatakować każdego, kto mógłby zagrozić

bezpieczeństwu jej młodych.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennej o lwie wykorzystuje zarówno

konotacje leksykalne jak i kulturowe zwierzęcia.

Konotacje językowe lwa są tożsame w obu językach, dlatego też w obu sennikach

widnieją podobne interpretacje snu o postaci lwa.

Lis (chorw. lisica)

W senniku polskim sen o lisie oznacza: ‘ktoś podstępnie oszuka cię na dużą

sumę’(Płatek 1988: 48).

Interpretacja ta jest klarowna i idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami

przypisywanymi temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są oszustwo, chytrość,

podstęp, spryt, przebiegłość, dwulicowość, fałsz, zło. Lis dodatkowo konotuje mądrość oraz

doświadczenie (Spagińska-Pruszak 2003: 228-229), lecz te asocjacje nie zostały

wykorzystane w powyższej interpretacji.

Sennik polski przy objaśnianiu sennej wykładni dotyczącej lisa posługiwał się jedynie

jego konotacjami leksykalnymi (aczkolwiek są one tożsame z kulturowymi).

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem lisa.

Sen o lisie oznacza: ‘oszustwo’ oraz: ‘ktoś życzy tobie zło’, sen o słyszeniu lisa

przestrzega, aby ‘nie wchodzić w damskie towarzystwo’, a sen o lisim futrze zwiastuje

‘podstęp’ (Cikuša 1966: 58).

76

Tłumaczenia te również nie odbiegają od leksykalnych konotacji lisa w potocznym

języku chorwackim, gdyż są identyczne, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 228-229). Objaśnienia te wykorzystują prawie wszystkie asocjacje

językowe lisa, chociaż widać w nich ślad również konotacji kulturowych. Sen o słyszeniu lisa

będący przestrogą przed damskim towarzystwem może wydawać się nieco odległą konotacją,

lecz jest nią tylko z pozoru. W tym przypadku receptor słuchu nawiązuje do rozmowy,

paplaniny, obmawiania, które w kulturze ludowej przypisywane było kobietom, a jak

powszechnie wiadomo, kobiety w większym towarzystwie chętnie plotkują i obmawiają.

W jednym z tłumaczeń została dodatkowo wykorzystana kulturowa konotacja barw, gdyż

lisie futro jest koloru rudego, a barwa ta powszechnie kojarzona jest z fałszem, podstępem,

przebiegłością.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych interpretacji dotyczących lisa,

wykorzystuje zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Asocjacje językowe lisa w języku polskim, jak i chorwackim są tożsame, dlatego też

interpretacje snu o lisie są bardzo podobne w obu sennikach.

Mrówka (chorw. mrav)

Według sennika polskiego sen o mrówce oznacza: ‘nadal stosuj metodę - grosz do

grosza, a staniesz się bogaczem, pamiętaj, kto nie szanuje małych pieniędzy nie ma wielkich’

(Płatek 1988: 54).

Interpretacja ta jest klarowna i idealnie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami

przypisywanymi temu owadowi w potocznym języku polskim, gdyż są nimi pilna, ciężka

i żmudna praca, społeczna organizacja, pilność oraz zapobiegliwość (Bartmiński 2007: 98).

Dodatkowo mrówka w kulturze światowej jest m.in. symbolem skąpstwa, przezorności,

przedsiębiorczości, gospodarności, bogactwa, mądrości, inteligencji, umiarkowania,

przewidywania, trudu, oszczędności (Kopaliński 1990: 237), zatem interpretacja tego snu jest

w pełni uzasadniona.

Tłumaczenie sennej wykładni oparte zostały więc na konotacjach językowo-

kulturowych, z których pierwszorzędny charakter mają zapobiegliwość i oszczędność.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem mrówki.

77

Sen o mrówkach oznacza: ‘ciężka, ale zakończona sukcesem praca’ oraz: ‘zyskasz

nowego przyjaciela’ (Cikuša 1966: 66).

Interpretacja pierwsza zgadza się z leksykalnymi konotacjami mrówki w potocznym

języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim

(Matešić 1982: 353). Motywacją drugiego objaśnienia były zarówno asocjacje językowe, jak

i kulturowe. Mrówka jest nie tylko symbolem uczciwości, społecznej organizacji, ale także

społeczeństwa i ducha społecznego w ogóle (Kopaliński 1990: 237), dlatego mogła skojarzyć

się autorowi sennika z nowym przyjacielem.

Sen o zabijaniu mrówek zapowiada: ‘ktoś drugi zepsuje ci pracę’

(Cikuša 1966: 66).

Wykładnia tego snu również znajduje swoje źródło w leksykalnych konotacjach

mrówczej pracowitości i trudu, a sama czynność zabijania ciężko pracującego owada

naturalnie kojarzy się z zepsuciem jego pracy.

Sen o mrówkach na twoim ciele oznacza: ‘wielkie zmartwienia’ (Cikuša 1966: 66).

Tłumaczenie to jest uzasadnione, gdyż motywacją dla niego są konotacje kulturowe.

Mrówki w świadomości potocznej oraz kulturze światowej, oprócz pracowitości, symbolizują

także filigranowego mordercę i wojowniczość (Kopaliński 1990: 237), a robotnice mrówek

opatrzone bardzo silnymi żuwaczkami i wielkimi głowami noszą nazwę żołnierzy

(http://pl.wikipedia.org/wiki/Mr%C3%B3wkowate, z dnia 26.V.2008.r.). Dodatkowo mrówki

wydzielają toksyczny kwas mrówkowy, który może być niebezpieczny dla innych zwierząt,

a nawet dla ludzi. Mrówka nie jest zatem owadem zbyt przyjaźnie nastawionym do

człowieka, może być dla niego wręcz niebezpieczna, a to z kolei może być pewnym

powodem do zmartwień. Inną motywacją tej interpretacji mogło być przenośne znaczenie

mrówek na ciele oznaczające tzw. mrowienie. To uczucie odrętwienia ciała najczęściej

związane jest z emocjami, głównie dreszczem strachu, którego powodem mogą być właśnie

jakieś zmartwienia. Być może w tej interpretacji autor nie miał na myśli prawdziwych

mrówek znajdujących się na ciele człowieka, lecz właśnie uczucie mrowienia.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących mrówki w takim

samym stopniu posługuje się konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi.

Konotacje językowe mrówki w są identyczne w języku polskim, jak i chorwackim,

dlatego też interpretacje snów o postaci mrówki są podobne w obu sennikach.

78

Mucha (chorw. muha)

Według sennika polskiego sen o musze oznacza: ‘odbędziesz daleką i meczącą

podróż, być może polecisz w kosmos’ (Płatek 1988: 54).

Tłumaczenie to nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego owada w potocznym

języku polskim, gdyż jest on uosobieniem słabości, znikomości, zła i zarazy, lekkomyślności,

głupoty, szaleństwa, obłąkania, natrętności (Spagińska-Pruszak 2003: 218). Interpretacja tego

snu najprawdopodobniej bazuje jednak na konotacjach kulturowych. Wedle rozumowania

potocznego mucha jest owadem, który szybko i nieustannie lata, pokonuje duże odległości

w krótkim czasie, co mogło zostać skojarzone przez tłumacza z daleką podróżą. Z punktu

widzenia człowieka, mucha jest owadem bezużytecznym, natarczywym, denerwującym

i męczącym swoją obecnością, którego zachowanie i sposób bycia mógł wywołać utrwalone

w sennej wykładni uczucie męki. Podróż aż w kosmos wydaje się być jednak nieco

„przesadzona”, ale jak powszechnie wiadomo, ludowy punkt widzenia jest często bardzo

dosłowny.

Sennik polski przy objaśnianiu tej sennej wykładni wykorzystał zatem jedynie

konotacje kulturowe muchy.

Sennik chorwacki wyróżnia więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

muchy.

Tutaj sen o musze oznacza: ‘przejściowe kłopoty’ oraz ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 67).

Interpretacja ta mniej więcej pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego owada

w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 218). Wydawać się jednak może, że wykładnia ta w większym

stopniu nawiązuje do konotacji kulturowych. Wspominałam bowiem już powyżej, że

z ludowego punktu widzenia, mucha jest owadem niepożytecznym, przynoszącym tylko

szkody, roznoszącym zarazki i choroby. Denerwuje, ponieważ lata w kółko bez celu, ciężko

jest ją przegonić, bo za chwilę wraca, dlatego też jest ona jedynie kłopotem i udręką dla

człowieka, szczególnie śpiącego. Czynniki te mogły posłużyć za motywację ujemnej

interpretacji o kłopotach. W chrześcijaństwie mucha jest symbolem zła, nieczystości, zarazy,

plagi, choroby, a w wielu kulturach jest także atrybutem nieczystych mocy, diabła,

szaleństwa, obłędu, irytacji, kłopotu, podstępu, dokuczliwości, chciwości, małości, brudu,

śmierci, rozkładu (Kopaliński 1990: 238-239). Takie konotacje mogły wywołać negatywną

interpretację powyższego snu. Dodatkowo nieprzyjemne dla ludzkiego ucha dźwięki

79

wydawane przez muchę, jak bzyczenie i buczenie, wpływające na receptory słuchowe, mogły

skojarzyć się ludowemu tłumaczowi ze sprzeczkami bądź kłótniami, więc, jak można by

przypuszczać, zmysł słuchu odegrał dużą rolę przy inspiracji powyższej sennej wykładni.

Sen o roju much oznacza: ‘masz dość dużo nieprzyjaciół’(Cikuša 1966: 67).

Interpretacja ta jest klarowna i prosta, gdyż można ją wytłumaczyć konotacjami

kulturowymi. Mucha zapewne nie należy do ulubionych owadów człowieka, jest raczej jego

wrogiem, a duża ilość much, czyli inaczej rój, konotuje dużą ilość nieprzyjaciół.

Sen o łapaniu much zapowiada ‘miłosną przygodę’ (Cikuša 1966: 67).

Za motywację tej interpretacji z pewnością posłużyły konotacje kulturowe. Mucha

posiada bogatą kulturową symbolikę, gdyż oprócz asocjacji wymienionych powyżej jest m.in.

symbolem chuci cielesnych, bezwstydu, cudzołóstwa, grzesznika, rozpusty i nieczystości

(Kopaliński 1990: 238), a czynniki te z pewnością wpłynęły na wykładnię snu o przelotnym

romansie.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących muchy posługuje

się zarówno jej konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowymi.

Pomimo, iż konotacje językowe przypisane musze w języku polskim i chorwackim są

tożsame, to jednak interpretacje snów o postaci muchy w obu sennikach są odmienne.

Niedźwiedź (chorw. medvjed)

W senniku polskim sen o niedźwiedziu oznacza: ‘w domu wywołasz awanturę - lepiej

nabierz wody do ust’(Płatek 1988: 57).

Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to moc, siła, wielkość, niezgrabność,

niezdarność, ociężałość, głupota, ale to także określenie człowieka, który nie umie się

w towarzystwie zachować ani poruszać, jest gruboskórny, nietowarzyski i nieokrzesany

(Spagińska-Pruszak 2003: 227-228). Wszystkie te językowe i kulturowe asocjacje

przypisywane niedźwiedziowi mogły doprowadzić do skojarzenia, iż ktoś mógł coś

niezdarnie powiedzieć, coś niepotrzebnie wypaplać, popełnić jakąś gafę, ponieważ nie potrafi

się w towarzystwie zachować ani poruszać. Takie postępowanie ostatecznie mogłoby

doprowadzić do kłótni lub awantury, chociaż konotacje te wydają się być jednak dosyć

odległe od powyższej interpretacji. Inną motywacją tej sennej wykładni mogło być

waloryzowanie w sennikach ludowych typu SWÓJ – OBCY, ponieważ niedźwiedź to

80

w Polsce zwierzę będące pod ochroną i występujące rzadko, jedynie na jej południowych

i południowo-wschodnich krańcach, dlatego reprezentowałby w tym przypadku negatywnie

wartościowaną obcość.

Sennik polski przy tłumaczeniu snu o niedźwiedziu wykorzystuje zatem zarówno jego

konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem niedźwiedzia.

Tutaj sen o niedźwiedziu oznacza: ‘kup los na loterii, czeka cię ciężka praca’ oraz:

‘masz podstępnych przyjaciół’ (Cikuša 1966: 63).

Interpretacje te nie są do końca zbieżne z leksykalnymi konotacjami niedźwiedzia

w potocznym języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 227-228). Interpretacja ciężkiej pracy mogła zostać jednakże

wywołana leksykalną konotacją ociężałości przypisywaną niedźwiedziowi. Wpływ na

tłumaczenie o podstępnych przyjaciołach mogła mieć tradycja chrześcijańska bądź wierzenia

mitologiczne. W Biblii niedźwiedź to niebezpieczny brutal i okrutnik, wcielenie zła i diabła

(Kopaliński 1990: 253). Zgodnie ze słowiańską legendą natomiast, niedźwiedź był niegdyś

człowiekiem, którego Bóg przemienił w zwierzę za popełniane przez niego grzechy.

Przekonanie takie panowało wśród ludu ze względu na podobieństwo zachowania oraz

wyglądu niedźwiedzia do człowieka, ponieważ tak, jak on chodzi na dwóch nogach, myje się,

modli, cierpi i raduje, rozumie ludzka mowę, a do tego współżyje z kobietami, z którymi

nierzadko zakłada rodziny70

(Толстоj , Раденковић 2001: 352-353). Wierzono, że po zdjęciu

niedźwiedziowi skóry ukaże się zwykły człowiek, dlatego być może legendy o podwójnej

osobowości zwierzęcia zostały skojarzone z fałszem, a to z kolei z podstępnymi przyjaciółmi,

aczkolwiek konotacje te wydają się być dosyć odległe.

Sen o polowaniu na niedźwiedzia zapowiada: ‘nie osiągniesz zamierzonych celów’

(Cikuša 1966: 63).

Motywacją tego tłumaczenia mogły być konotacje kulturowe związane z czynnością

polowania, która z kolei kojarzy się z wyznaczaniem sobie pewnego celu. W potocznej

świadomości, niedźwiedzia upolować jest bardzo trudno, gdyż jest on większy i silniejszy od

człowieka, cel jest więc dla niego praktycznie nieosiągalny, dlatego też objaśnienie tego snu

jest sensowne i logiczne.

70

Wierzono, że jeśli mężczyzna na swojej drodze napotka groźnego niedźwiedzia, ma udawać, że jest martwy

a kobieta musi pokazać swoje piersi, wówczas ich nie zaatakuje (Толстоj , Раденковић 2001: 353).

81

Sen o zabiciu niedźwiedzia oznacza: ‘wielki sukces’ (Cikuša 1966: 63).

Interpretację ta, jak można by przypuszczać, bazuje na tradycji chrześcijańskiej,

według której niedźwiedź uchodzi za stworzenie diabła oraz niebezpieczną siłę, a pozbycie

się ucieleśnionego demona jest tym samym jego zwyciężeniem, czyli inaczej sukcesem.

Sen o niedźwiedziu, który tańczy zapowiada: ‘rozwiążesz długi’ (Cikuša 1966: 63).

Za motywację tej interpretacji posłużyły najprawdopodobniej konotacje kulturowe,

ponieważ ma ona wyraźny związek z dawnym słowiańskim obyczajem. Niegdyś

niedźwiednicy obchodzili domy z tresowanym niedźwiedziem, który tańczył na tylnych

łapach w takt muzyki, za co treserzy dostawali od widzów pieniądze lub inne podarki

(Kopalinski 1990: 254). Występ niedźwiedzia i jego taniec zatem przynosiły niedźwiednikowi

zyski, pomagały rozwiązywać jego finansowe problemy.

Sennik ten dodatkowo podaje tłumaczenie snu o niedźwiedziu polarnym, który

oznacza: ‘kocha cię nieznana osoba’ (Cikuša 1966: 105).

Trudno jest znaleźć sensowną i logiczną motywację dla tej interpretacji. Być może

wiąże się ona z potocznym oglądem świata. Niedźwiedź północny nie występuje w Chorwacji

a więc konotuje fizyczną odległość, podobnie jak nieznana osoba, ponieważ nie jest bliska,

konotuje więc odległość uczuciową. Za jej podstawę mogła posłużyć również opozycja

wartości SWÓJ – OBCY (niedźwiedź jest obcy chorwackiej kulturze a osoba obca jest

nieznana). Asocjacja odległości wydaje się być sensowna a powiązanie interpretacji

z miłością może mieć związek z kulturowymi konotacjami niedźwiedzia, będącego m.in.

symbolem macierzyństwa, opieki i miłości (Kopaliński 1990: 253).

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących niedźwiedzia

wykorzystuje zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Pomimo, iż konotacje językowe przypisane temu zwierzęciu w języku polskim, jak

i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci niedźwiedzia są inne

w obu sennikach.

Osioł (chorw. magarac)

Według sennika polskiego sen o ośle znaczy: ‘wstydzić się faktu, że pomagasz

w niecnych akcjach osobie niegodnej’(Płatek 1988: 62).

Interpretacja ta nie do końca zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi

temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to głupota i upór (Dunaj 1996: 696).

82

W pewnym sensie jednak pomaganie osobie niegodnej w niecnych akcjach można by

wytłumaczyć właśnie głupotą. Również konotacje kulturowe tego zwierzęcia są dosyć

odległe, gdyż osioł jest m.in. symbolem niewybredności, braku smaku, nikczemności,

gruboskórności, tępoty i ograniczoności, a także niewiedzy i naiwności

(Kopaliński 1990: 288-289). Być może, przy tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane

zostało wartościowanie w sennikach ustnych typu SWÓJ – OBCY, ponieważ osioł nie

występuje w Polsce, a więc jest obcy polskiej kulturze, dlatego, jak można przypuszczać,

reprezentuje negatywne wartości.

Sennik polski przy objaśnianiu powyższej sennej wykładni wykorzystuje głównie

konotacje kulturowe osła.

Według sennika chorwackiego sen o ośle oznacza: ‘obciążyłeś się zbyt dużą ilością

pracy, rozchorujesz się’ (Cikuša 1966: 62).

Tłumaczenie to nie odpowiada leksykalnym konotacjom przypisywanym temu

zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, ponieważ są one identyczne, jak w języku

polskim (Hansen-Kokoruš 1996: 45). Interpretacja ta ma jednak związek z ludowym punktem

widzenia, ponieważ osioł jest zwierzęciem powszechnie hodowanym w Chorwacji,

używanym jako siła pociągowa np. przy orce. Na grzbiecie nosi ciężary, a więc wykonuje

ciężką pracę fizyczną, z powodu której naturalnie może mieć kłopoty ze zdrowiem.

Sen o dosiadaniu osła zapowiada ‘radość’ (Cikuša 1966: 63).

Motywacji tego tłumaczenia można doszukać się w potocznym oglądzie świata

zgodnie z którym, dosiadanie każdego zwierzęcia oraz bycie u góry, ponad innymi, kojarzy

się pozytywnie gdyż daje uczucie fizycznej i psychicznej przewagi

(Hansen – Kokoruš 1996: 49) i może w tym wypadku konotować radość. Wyraźnie

zauważalne jest tu wykorzystanie przestrzennej waloryzacji GÓRA (pozytywna) - DÓŁ

(negatywny).

Sennik chorwacki przy interpretacjach sennych dotyczących osła opiera się na

konotacjach kulturowych tego zwierzęcia.

Pomimo, iż konotacje leksykalne przypisywane osłowi są tożsame w języku polskim

i chorwackim, to jednak interpretacje snów o postaci osła w obu sennikach są różne.

83

Pies (chorw. pas)

Według sennika polskiego sen o psie oznacza: ‘oczekuje na ciebie na poczcie smutna

wiadomość’ (Płatek 1988: 65).

Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu

w potocznym języku polskim, gdyż są to, oprócz wierności, przyjaźni, negatywne asocjacje,

jak m.in. zawiść, agresywność, zło, niegodziwość, nędza, marność, służalczość,

posłuszeństwo (Mosiołek-Kłosińska 1990: 74-75). Wykładnia ta prawdopodobnie znajduje

jednak swoje źródło w świadomości potocznej, zgodnie z którą pies jest zwierzęciem, które

gryzie i szczeka i te właśnie cechy psa zostały wyeksponowane w tym sennikowym

tłumaczeniu. Szczekanie zastępuje u psów rozmowę, a według ludowego punktu widzenia,

gryźć można także słowami, czyli inaczej obgadywać. Dalej obmawianie to pewnego rodzaju

przesyłanie niemiłych informacji, a stąd już krótka droga do skojarzenia ze smutną

wiadomością, szczególnie ze względu na to, iż w języku polskim obraz psa jest głównie

ujemny.

Sennik polski w tłumaczeniu powyższej sennej wykładni wykorzystuje więc zarówno

konotacje leksykalne, jak i kulturowe zwierzęcia.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem psa.

Sen o psie oznacza: ‘masz wiernych przyjaciół’ (Cikuša 1966: 80).

Konotacje leksykalne przypisywane psu w potocznym języku chorwackim są

identyczne, jak w języku polskim (Moguš, Pintarić 2002: 596), zatem interpretacja ta jest

klarowna i oczywista, ponieważ dokładnie pokrywa się z językową asocjacją wierności

i przyjaźni. Z ludowego punktu widzenia, pies jest towarzyszem człowieka i jego wiernym

przyjacielem, zatem interpretacja ta ma nie tylko podłoże językowe, lecz również kulturowe.

Sen o psie, który szczeka zapowiada ‘dobre wieści’(Cikuša 1966: 80). Jak

wspomniałam wyżej, w potocznym rozumowaniu psie szczekanie asocjuje informacje, czyli

wieści. W kulturze światowej pies jest nie tylko symbolem wierności i przyjaźni, ale także

odwagi, obrony, czujności, straży, usłużności (Kopaliński 1990: 317), a według wierzeń

słowiańskich jest to zwierzę czyste i stworzone przez Boga

(Толстоj, Раденковић 2001: 417). Wszystkie te czynniki mogły sprawić, że pies został

odebrany przez ludowego interpretatora jako zwierzę dobre, stąd też prawdopodobnie

konotacja dobrych wieści.

84

Sen o małym psie oznacza: ‘wielkie zadowolenie’ (Cikuša 1966: 80).

Wykładnia ta, jak można by sądzić, znajduje swoje źródło w wiedzy potocznej,

zgodnie z którą obraz szczeniaka odbierany jest pozytywnie. Mały piesek bowiem jest zawsze

chętny do zabawy, radosny, wiecznie zadowolony i pełen energii, merda ogonkiem, aby

wyrazić swoją radość, nierzadko daje człowiekowi szczęście, wprawia go w dobry humor

i wywołuje zadowolenie. Ta kulturowa konotacja wydaje się być zrozumiała i logiczna.

Sen o zajmowaniu się psem zapowiada ‘pojednanie’ (Cikuša 1966: 80).

Trudno jest znaleźć logiczną i zrozumiałą motywację tej interpretacji. Skojarzenie to

mogło zostać wywołane czynnością zajmowania się kimś, która konotuje pozytywne cechy,

jak dobroć, uczynność, a w rezultacie także i zgodę, chociaż związek tych konotacji wydaje

się być dosyć wątpliwy. Na tą wykładnię mogły wpłynąć również wszelkie wymienione

wcześniej pozytywne konotacje psa, które wywołały poczucie bratania się, przyjaźni a także

zgody.

Sen o wściekłym psie oznacza: ‘zło’ (Cikuša 1966: 80).

Tłumaczenie to zapewne nawiązuje do negatywnych leksykalnych konotacji

przypisywanych psu w potocznym języku chorwackim, jak agresja i zło. Pies w kulturze

światowej jest również symbolem wścieklizny, a według ludowego punktu widzenia wściekły

pies jest zły i niebezpieczny (szczeka i gryzie), dlatego objaśnienie to wydaje się być

uzasadnione.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących psa wykorzystuje

zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane psu w języku polskim oraz chorwackim

są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci tego zwierzęcia w obu sennikach są

odmienne.

Pszczoła (chorw. pčela)

Według sennika polskiego sen o pszczole oznacza: ‘po dobrej wróżbie na powodzenie

w rodzinie wybuchną sprzeczki’(Płatek 1988: 70).

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

owadowi w potocznym języku polskim, gdyż są to społeczna, efektywna, pozytywna

i radosna, ale ciężka praca (Tokarski 1999: 75). Wykładnia ta najprawdopodobniej jednak

znajduje swoje uzasadnienie w wierzeniach mitologicznych, według których pszczoła była

85

atrybutem proroków i symbolem powodzenia, wiązano ją z czarownicami, czarodziejkami

i wróżkami (Kopaliński 1990: 340-341), co mogło zainspirować autora sennika

w tłumaczeniu powyższego snu. Widoczne jest tutaj także bazowanie na ludowym oglądzie

świata. Jak powszechnie wiadomo, pszczoły żyją w zorganizowanym społeczeństwie, jest tam

królowa-matka, są trutnie i rój, a każdy z owadów sumiennie wypełnia swoje obowiązki, co

w pewien sposób kojarzy się ze społeczeństwem lub nawet rodziną. Nieustanne, poniekąd

irytujące brzęczenie pszczół, oddziaływujące na ludzkie receptory słuchowe, asocjować może

natomiast sprzeczki71

. Na objaśnienie to duży wpływ miały zatem również zmysły.

Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni związanych z pszczołą bazuje

zarówno na jej konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem pszczoły.

Tutaj sen o pszczole oznacza: ‘odpocznij od pracy, zbyt dużo pracujesz’ oraz: ‘spotka

cię szczęście’(Cikuša 1966: 81).

Interpretacja ta jest klarowna i zrozumiała, gdyż pokrywa się z leksykalnymi

konotacjami tego owada w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku

polskim (Matešić 1982: 457).

Sen o roju pszczół zapowiada ‘gości’ (Cikuša 1966: 81).

Za podstawę tego tłumaczenia mogło posłużyć potoczne widzenie świata, gdyż rój

oznacza dużą ilość, pszczoły asocjują społeczeństwo, a więc duża ilość ludzi skojarzona

została w tym przypadku z gośćmi. Na tę interpretację mogły mieć również wpływ

słowiańskie wierzenia mitologiczne. Według nich pszczoły mieszkają jedynie w pobliżu ludzi

dobrych, których ze sobą zjednują i do siebie zbliżają, sprawiają też, że sąsiedzi się szanują,

traktują jak bracia i nawzajem odwiedzają72

(Толстоj, Раденковић 2001: 458), a więc

tłumaczenie o gościach byłoby w tym wypadku całkowicie zrozumiałe i sensowne.

Sen o pszczołach pod przykryciem zapowiada ‘bogactwo’ (Cikuša 1966: 81).

71

W Europie uważano, że pszczoły się obrażają gdy rój czyni się przedmiotem handlu lub transakcji wymiennej

i z tego powodu sprawiają szkody w polu i zagrodzie, a to również może być powodem sprzeczek

(Kopalinski 1990: 342). 72

Pszczoły mają dar rozpoznawania ludzi nieczystych moralnie i nieuczciwych, których często kąsają.

Dodatkowo owady te są symbolem czystości płciowej, a Grecy sądzili, że odróżniają one osoby niewinne

seksualnie. Dowodem niewinności dziewczyny było jej przejście koło roju pszczół nie zostając przy tym

ukąszonym a taka próba uniewinniała również mężczyznę posądzanego o spędzenie poprzedniej nocy z kobietą

(Kopaliński 1990: 342).

86

Objaśnienie to da się wytłumaczyć potocznym rozumowaniem, ponieważ naturalnym

faktem jest, że owady te pod ciepłym przykryciem produkują miód, czyli według ludowego

punktu widzenia - bogactwo.

Sen o pszczole, która ukąsiła zwiastuje: ‘przydarzy ci się coś złego’

(Cikuša 1966: 81).

Interpretacja ta może bazować na potocznym oglądzie świata bądź też wierzeniach

mitologicznych. Z potocznego punktu widzenia ukąszenie pszczoły samo w sobie jest

zjawiskiem niemiłym i złym. Według słowiańskich wierzeń natomiast, pszczoły to stworzenia

boskie, które kąsają tylko ludzi złych i grzeszników (Толстоj, Раденковић 2001: 458),

dlatego zapowiedź złego zdarzenia jest w tym przypadku uzasadniona.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących pszczoły

wykorzystuje zarówno jej konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane pszczole w języku polskim

i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci pszczoły w obu sennikach

są odmienne.

Rys.11. Salvador Dali, Andre Breton: Dream caused by the flight of a Bee around

a Pomegranate, a second before waking up (Sen spowodowany lotem pszczoły wokół jabłka

granatu na jedną sekundę przed obudzeniem)

87

Ryba (chorw. riba)

Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych dotyczących obrazu

ryby.

Sen o dużej rybie oznacza: ‘twój dom będzie opływał w obfitości’ a sen o małej

rybie zapowiada: ‘zmartwienia natury materialnej’(Płatek 1988: 74).

Tłumaczenia te nie pokrywają się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to zdrowie, milczenie,

niekomunikatywność (Dunaj 1996: 986), oziębłość, obojętność, brak temperamentu,

uczuciowy chłód (Pajdzińska 1995: 17). Podstaw tych interpretacji można doszukać się

natomiast w konotacjach kulturowych. Ryba będąca zwierzęciem wodnym jest w wielu

kulturach symbolem obfitości i płodności (Kopaliński 1990: 364). Zwierzę to jest również

dobrym źródłem dochodu dla rybaków, służy za pożywienie w wielu krajach, dlatego jest

oczywiste, że duża ryba asocjuje domowe bogactwo, a mała problemy materialne.

Interpretacja ta ściśle wiąże się ze sprawą waloryzacji w sennikach ludowych, gdzie istnieje

opozycja DUŻO - MAŁO, a dodatkowo pozytywną wartość wielkości ryby podkreślił

czasownik opływać konotujący obfitość, w szczególności w powiązaniu ze środowiskiem

wodnym ryb.

Sen o rybie śniętej oznacza: ‘wiele łez wylejesz w najbliższych dniach’

(Płatek 1988: 74).

Wpływ na to objaśnienie miał najprawdopodobniej potoczny ogląd świata. Jedyną

logiczną i zrozumiałą motywacją dla wyjaśnienia tej sennej wykładni jest fakt

nierozerwalnego związku ryby z wodą. Interpretacja ta odnosi się bowiem nie tylko do samej

ryby, lecz głównie do konotacji żywiołu wody, która jest ich naturalnym środowiskiem. Woda

w sennikach ludowych jest jednym z obrazów globalnych, któremu przypisywane są cechy

dodatnie oraz ujemne. W przypadku tej interpretacji wykorzystane zostały negatywne

właściwości tego żywiołu, ponieważ znaczenie symboliczne dotyczy ryby nieżywej, czyli

zjawiska ujemnego. Według ludowych rozumowań woda, ze względu na cechę wilgotności,

mogła skojarzyć się właśnie ze łzami (Niebrzegowska 1990: 42). Wyraźnie zauważalne jest

tutaj jednak także nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu ŻYWY –

MARTWY, ponieważ ryba śnięta jest martwa a taki obraz tłumaczony jest w sennikach jako

coś negatywnego.

Sen o łowieniu ryb zapowiada: ‘znaczy ci się poważny zysk’ (Płatek 1988: 75).

88

Wykładnia ta oparta została na potocznym oglądzie świata, zgodnie z którym

łowienie ryb, które są smacznym i zdrowym pokarmem dla człowieka, jest zyskiem samym

w sobie, a także przynosi dochody pieniężne rybakom, którzy je łowią.

Sen o hodowaniu ryb oznacza: ‘bogate małżeństwo stoi w księgach’

(Płatek 1988: 75).

Trudno jest znaleźć zadowalające wytłumaczenie dla tej interpretacji. Wspominałam

już, że ryby są symbolem płodności, zdrowia, ale także bogactwa płynącego z dochodowej

hodowli tych wodnych zwierząt, dlatego skojarzenie z bogactwem wydaje się logiczne. Być

może podkreślona została tutaj zasada bogatego ożenku, ponieważ w dawnych czasach, aby

kobieta mogła wyjść za mąż, musiała wnieść do małżeństwa pewien materialny posag.

Podobnie mężczyzna, pragnący poślubić wybrankę, musiał zagwarantować jej dostatek

i dobre życie. Być może znaczenie bogatego małżeństwa nawiązuje do ryby jako symbolu

płodności, ponieważ potomstwo po ślubie jest dla małżonków darem, czyli bogactwem. Takie

konotacje wydają się być dosyć sensowne i zrozumiałe.

Sennik polski przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących ryby wykorzystuje

głównie jej asocjacje kulturowe, aczkolwiek zauważalne są także jej konotacje językowe.

Sennik chorwacki także wymienia kilka znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem ryby.

Sen o rybie oznacza: ‘przyjdą kłopoty do twoich drzwi’ (Cikuša 1966: 96).

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, które są identyczne, jak w języku polskim

(Moguš, Pintarić 2002: 267). Motywacji dla tej interpretacji mogło być kilka, a za ich

podstawę, jak można by sądzić, posłużyły konotacje kulturowe. Być może, wpływ na to

tłumaczenie miało słowiańskie ludowe wierzenie, że ryby związane są zarówno ze śmiercią,

jak i z życiem (narodzinami). Według ludu, sen kobiety o rybach był zwiastunem ciąży

(Толстоj, Раденковић 2001: 467), która w pewnym sensie mogła być troską a nawet

kłopotem dla przyszłej matki, aczkolwiek skojarzenie to wydaje się być dosyć odległe. Inna

asocjacją, która być może posłużyła za motywację tej sennej wykładni jest fakt, o którym

pisałam wyżej, iż ryba nierozłącznie związana jest z wodą, która z ludowego punktu widzenia

konotować może m.in. deszcz, łzy i płacz (Толстоj, Раденковић 2001: 467), a to z kolei

skojarzone zostać mogło ze smutkiem i troskami. Dodatkowo ryba uważana jest za zwierzę

o chłodnej krwi, dlatego lud sądził, że sen o rybie mógł zapowiadać również wielką zimę

(Толстоj, Раденковић 2001: 467) a stąd już z kolei krótka droga do kłopotów. Widoczne

89

przy tej sennej wykładni jest również wykorzystanie opozycji GÓRA – DÓŁ, gdyż ryba

należy do świata wodnego, a więc związana jest z dołem, który wartościowany jest w języku

i sennikach ustnych ujemnie, stąd też najprawdopodobniej negatywna interpretacja snu.

Sen o stadzie ryb na powierzchni wody zapowiada ‘nastanie lepszych dni’

oraz ‘zysk’, a sen o rybach pieczonych: ‘zysk’ (Cikuša 1966: 96).

Interpretacja ta odwołuje się do potocznego rozumowania, wedle którego dużo ryb dla

rybaka oznacza polepszenie jego sytuacji materialnej, czyli zysk, a pieczone ryby są dla

człowieka smacznym pożywieniem, więc także konotują pewną korzyść.

Sen o łowieniu ryb oznacza: ‘niespełnione nadzieje i marzenia’ (Cikuša 1966: 960).

W tym przypadku również zauważyć da się związek z potocznym oglądem świata. Łowienie

to inaczej poszukiwanie, pragnienie, dążenie do czegoś, a ze względu na to, że jest to

czynność niedokonana, nieukończona, mogła być skojarzona z niespełnionymi jeszcze

marzeniami. Ludowy interpretator mógł zostać zainspirowany jednak także znaną w całej

Europie bajce o rybaku i rybce. W bajce tej biedny rybak, łowiąc ryby marzy o złotej rybce,

która spełni jego życzenia i tak też się w końcu dzieje i człowiek otrzymuje cokolwiek

zapragnie. W miarę jedzenia jednak jego apetyt rośnie i za namową zachłannej żony życzenia

rybaka stają się tak wygórowane i trudne do spełnienia, że rybka-czarodziejka odbiera

małżeństwu ofiarowane wcześniej bogactwo i za karę przywraca poprzedni stan ubóstwa

(Kopaliński 1985: 1008). Być może ta moralizująca historia przyczyniła się do powyższej

sennej wykładni, w której łowienie ryb oznacza właśnie niespełnione marzenia.

Sen o zdechłych rybach zapowiada: ‘ktoś będzie cię obmawiał’(Cikuša 1966: 96).

Trudno jest znaleźć logiczną i sensowną motywację tej interpretacji. Być może

powiązana jest ona z przypisaną rybie leksykalną konotacją milczenia, tak więc jeżeli żywa

ryba asocjuje milczenie to zdechła przeciwnie, gadulstwo, które skojarzone zostało tutaj

z obmawianiem, chociaż konotacja ta wydaje się być dosyć wątpliwa.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących ryby bazuje

głównie na jej konotacjach kulturowych, chociaż widoczne są również ślady asocjacji

językowych.

Pomimo, iż leksykalne konotacje przypisywane rybie w języku polskim i chorwackim

są tożsame, to jednak interpretacje snów o postaci ryby w obu sennikach są odmienne.

90

Wąż (chorw. zmija)

Sennik polski podaje dwa znaczenia symboliczne związane z obrazem węża.

Sen o wężu żywym zapowiada: ‘zwalą się na ciebie przeciwności różnego rodzaju’

(Płatek 1988: 91).

Tłumaczenie to jest zrozumiałe i oczywiste, ponieważ jest zbieżne z większością

leksykalnych konotacji przypisywanych wężowi w potocznym języku polskim, jakimi są

m.in. podłość, fałsz, chytrość, podstęp, zło, zdrada, przewrotność, zdrada, mądrość

(Spagińska-Pruszak 2003: 179). Na te ujemne asocjacje główny wpływ miał wizerunek węża

w tradycji chrześcijańskiej, ponieważ w Biblii wąż utożsamiany jest ze złem, szatanem,

kusicielem, oraz grzechem pierworodnym (Kopaliński 1990: 450). Dodatkowo wąż zaliczany

jest do zwierząt żyjących na dole, a DÓŁ wartościowany jest w potocznym oglądzie świata

ujemnie, dlatego interpretacja sennej wykładni jest również negatywna.

Sen o wężu gumowym oznacza: ‘twoje skłonności do lekkomyślnego traktowanie

życia napytają ci biedy’(Płatek 1988: 91).

Trudno doszukać się logicznej motywacji dla tego skojarzenia. Być może powiązane

jest to z faktem, że w sennikach ludowych utrwalone zostało społeczne poczucie umiaru

i naturalności, a wszelka sztuczność jest wartościowana ujemnie. Wąż gumowy wykonany

jest z tworzywa sztucznego, lecz swoim kształtem przypomina prawdziwego gada, któremu

przypisywane są głównie negatywne konotacje, stąd taka interpretacja.

Sennik polski przy tłumaczeniu wykładni sennych o wężu wykorzystuje zarówno jego

konotacje językowe, jak i kulturowe.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych dotyczących

obrazu węża.

Tutaj sen o wężu oznacza: ‘zostaniesz zhańbiony’ (Cikuša 1966: 141).

Interpretacja ta nie odbiega zbyt od leksykalnych konotacji węża w potocznym języku

chorwackim, ponieważ są one identyczne, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 193) a te negatywne asocjacje mogły zostać skojarzone

z hańbą. Wyraźnie widać jednak związek z chrześcijańską wizją świata, ponieważ biblijny

wizerunek węża jest utożsamiany ze złym kusicielem, przez którego pierwsi ludzie na ziemi,

Adam i Ewa, popełnili grzech pierworodny i tym samym, na wieki okryli hańbą rodzaj ludzki.

Sen o dużej ilości węży oznacza: ‘nieprzyjaciele są wokół ciebie’ oraz: ‘kłamstwo’

(Cikuša 1966: 141).

91

Objaśnienie to również związane jest z biblijną symboliką węża, jako oszusta, kłamcy,

zła, szatana, wroga (Kopaliński 1990: 450), który podstępnie czai się wokół człowieka.

Sen o wężu, który cię ukąsił zwiastuje: ‘ktoś będzie cię oczerniał’

(Cikuša 1966: 141).

Interpretacja ta, jak można by sądzić, ma swoje źródło w potocznym rozumowaniu,

wedle którego wąż to zwierzę, które syczy i kąsa. W tym przypadku kąsanie odnosi się do

słów, kąsanie słowami oznacza tutaj obmawianie, oczernianie, dlatego skojarzenie to wydaje

się być logiczne.

Sen o zabiciu węża zapowiada: ‘przecierpisz jakąś krzywdę’ (Cikuša 1966: 141).

Motywacji dla tej sennej wykładni doszukać się można w wierzeniach

mitologicznych, zgodnie z którymi wąż jest ucieleśnieniem szatana, a jego zabicie może

wywołać nieszczęście, czyli źle się skończyć. Dodatkowo samo zabijanie jest grzechem, za

którego popełnienie naturalnie czekać może jakaś kara. Ponadto, według słowiańskich

wierzeń, niektóre węże są dla ludzi pożyteczne i dlatego mieszkały z nimi w domach.

Wierzono, że żyją w nich dusze przodków i chronią zajęte przez nich siedliska od złych

mocy, dlatego nie można było im wyrządzać żadnej krzywdy a nawet podnosić na nie głosu.

Były to tzw. węże domowe, które mieszkańcy traktowali jak domowników, karmili je, dbali

aby było im dobrze i nigdzie się nie wyniosły, bo to mogłoby sprowadzić na dom nieszczęście

(Бандић 1991: 31-34). Wyraźnie widać tutaj jednak także nawiązanie do waloryzacji

w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zwierzę zabite jest martwe, a to

naturalnie tłumaczone jest w senniku negatywnie.

Sen o dwugłowym wężu oznacza: ‘jesteś w wielkim niebezpieczeństwie’

(Cikuša 1966: 141).

Interpretacja ta nie odbiega daleko od negatywnych konotacji leksykalnych

przypisywanych wężowi oraz jego symboliki chrześcijańskiej, gdyż w obu jest ucieleśnieniem

wszelkiego zła, a podwójna głowa może oznaczać podwojone niebezpieczeństwo.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących węża wykorzystuje

zarówno jego konotacje językowe, jak i kulturowe.

Językowe asocjacje przypisywane wężowi w języku polskim i chorwackim są

tożsame, dlatego interpretacje snu o postaci węża w obu sennikach są podobne.

92

Wilk (chorw. vuk)

Według sennika polskiego sen o wilku oznacza: ‘spotkasz dobrego przyjaciela

i pozbędziesz się złych sąsiadów’(Płatek 1988: 92).

Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu

w potocznym języku polskim, gdyż są to cechy negatywne, jak drapieżność, dzikość,

niebezpieczeństwo (Bartmiński 2007: 97), okrucieństwo, zachłanność, zło, podstęp

(Dunaj 1996: 1229) nieufność, krwiożerczość, bezprawie, przemoc, bezwzględność, fałsz,

dwulicowość itp. (Pajdzińska 1995: 18). To pozytywne tłumaczenie mogło mieć jednak swoje

źródło w potocznym oglądzie na świat. Wilk to ssak drapieżny należący do psowatych,

zwierzę koczownicze i łowne, polujące głównie nocą (Dunaj 1996: 1229). Przed wiekami

jednak człowiek oswoił wilka, zabierał go na polowanie, przywiązał koło domu, a ten stał się

jego przyjacielem, dlatego też udomowiony wilk to inaczej wilczur, czyli owczarek alzacki

(niemiecki) (Dunaj 1996: 1229). Wilk to zatem dziki pies, a psu przypisywane są konotacje

wierności i przyjaźni, co być może było motywacją snu o przyjacielu, chociaż skojarzenia te

są od siebie dosyć oddalone. Powszechnie również wierzy się, że pies obdarzony jest

zmysłem wyczuwania złych ludzi, jest w stosunku do nich agresywny i na nich szczeka,

ponieważ próbuje się ich pozbyć, dlatego jest zwierzęciem obronnym, chroniącym swoich

przyjaciół. Ponadto Władysław Kopaliński podaje, że wilk oznacza ‘wierną, męską przyjaźń’

(Kopaliński 1990: 465). Dodatkowo, według słowiańskich wierzeń wilk był stworzeniem

nieczystym i demonicznym, strażnikiem dwóch światów, ludzkiego i dzikiego (obcego),

dlatego posiadał nadprzyrodzone moce i był najgroźniejszym wrogiem nieczystych sił.

Chronił albowiem nie tylko przed chorobami i złymi siłami, ale także wampirami, gdyż tylko

on był je w stanie odstraszyć a nawet pożreć (Раденковић 1996: 91-96), co mogłoby

tłumaczyć interpretację o pozbyciu się złych sąsiadów. Wierzono w pewnego rodzaju

świętość tych zwierząt, dlatego nie można było ich zabijać ani czynić im żadnego zła

(Бандић 1991: 25). Najprawdopodobniej, te dodatnie kulturowe asocjacje oparte na

wierzeniach mitologicznych i ludowych miały wpływ na pozytywną interpretację powyższej

wykładni sennej.

Sennik polski, przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących wilka, posługuje się

zarówno jego konotacjami leksykalnymi, jak i kulturowym.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem wilka.

93

Tutaj sen o wilku oznacza: ‘podejmiesz dobrą pracę’ (Cikuša 1966: 135).

Interpretacja ta nie jest zbieżna z leksykalnymi konotacjami wilka w potocznym

języku chorwackim, gdyż są one identyczne, jak w języku polskim

(Matešić 1982: 767-768, Anić 2004: 1765-1766).

Objaśnienie tej interpretacji najprawdopodobniej bazuje na kulturowych konotacjach

wilka, opartych na wierzeniach mitologicznych oraz ludowych, gdzie wilk asocjuje moc,

niezależność i silną pozycję wśród zwierząt. Lud uważał, iż wilk posiada nadprzyrodzone

moce, dlatego nierzadko zdarzało się, iż noworodkom nadawano imię Vuk, co miało sprawić,

że cechy zwierzęcia, jak np. moc i siła, przechodziły na dziecko, które miało być odporne na

wszelkie choroby i złe wydarzenia. Wilk wśród wieśniaków był zwierzęciem niezwykle

szanowanym, ponieważ według wierzeń zwierzę to było reinkarnacją zmarłych przodków

(Бандић 1991: 25-30). Wilki chroniły przed chorobami, dlatego ich uszy, pazury, sierść, zęby

służyły jako środek leczniczy, a dodatkowo wierzono, że gdy wilk przejdzie komuś drogę lub

go odwiedzi, zapowiada to szczęście i pomyślność (Толстоj, Раденковић 2001: 104).

Pozytywne konotacje kulturowe wilka najprawdopodobniej posłużyły za podstawę

pozytywnej interpretacji snu o podjęciu dobrej pracy.

Sen o stadzie wilków zapowiada: ‘jakieś straty’ (Cikuša 1966: 135).

Wykładnia ta najprawdopodobniej znajduje swoje źródło w wiedzy potocznej,

zgodnie z którą wilk to zwierzę drapieżne, żerujące nocą i za dnia, porywające i pożerające

mniejsze zwierzęta, szczególnie gospodarskie, jak owce, kury itd. Wilk czuje się szczególnie

pewny w stadzie, a atakując gospodarstwa wyrządza w nich szkody i przynosi duże straty

w hodowli zwierząt, dlatego interpretacja ta jest zrozumiała i logiczna.

Sen o zabiciu wilka zwiastuje: ‘podarunek od obłudnej osoby’ (Cikuša 1966: 135).

Tłumaczenie to, jak można by sądzić, oparte jest także na konotacjach kulturowych,

gdyż można je powiązać z utrwaloną w kulturze światowej fałszywą naturą wilka. Widoczna

jest ona w szczególności w wielu bajkach, a jedną z nich jest powszechnie znana bajka

o czerwonym kapturku braci Grimm, w której wilk, podszywając się wpierw pod główną

bohaterkę, a potem pod jej babcię, pożera obie postaci, które padły ofiarami jego podstępu.

Podkreślone w bajce negatywne cechy wilka, jak: oszustwo, podstęp, podłość, okrutność itp.

mogły przyczynić się do powyższej interpretacji konotującej obłudę. Wyraźnie widoczne jest

tutaj jednak nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY,

gdyż zabity wilk jest martwy, więc sen taki tłumaczony jest jako zapowiedź czegoś

niedobrego.

94

Sen o wilku, który wyje oznacza: ‘poważne problemy natury pieniężnej’ oraz

‘znajdującego się w pobliżu nieprzyjaciela’ (Cikuša 1966: 135).

Interpretacja ta, jak można by przypuszczać, oparta została na wierzeniach

słowiańskich, według których wycie wilka to złowieszczy omen

(Толстоj, Раденковић 2001: 104) a więc naturalnie zwiastuje on jakieś nieszczęście, problem

bądź wroga. W potocznym obiegu, wilk najczęściej wyje z powodu głodu, co oznaczać może

zbliżające się ataki na zwierzęta leśne oraz gospodarskie. Dla gospodarzy wilk jest zatem

znajdującym się w ich pobliżu wrogiem, oznaczającym stratę w hodowli i tym samym ubytek

majątku, dlatego też objaśnienie tej wykładni wydaje się być zrozumiałe i sensowne.

Sen o przepędzaniu wilków zapowiada ‘zwycięstwo nad nieprzyjaciółmi’

(Cikuša 1966: 135).

Tłumaczenie to jest również zrozumiałe i oczywiste, ponieważ także powiązane jest

z konotacjami kulturowymi, gdyż wilk jest wrogiem człowieka, a jego odpędzanie naturalnie

oznacza pozbycie się nieprzyjaciół.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych bazuje zarówno na

konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych wilka.

Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane wilkowi w języku polskim, jak

i chorwackim są takie same, to jednak interpretacje snów o postaci tego zwierzęcia w obu

sennikach są różne.

Wół (chorw. vol)

Według sennika polskiego sen o wole oznacza: ‘czeka cię ciężka praca’

(Płatek 1988: 93).

Interpretacja ta jest klarowna i oczywista, ponieważ całkowicie pokrywa się z jedną

z głównych konotacji leksykalnych przypisywanych wołowi w języku polskim, którą jest

ciężka, niewolnicza i wytrwała praca (inaczej harówka) (Dunaj 1996: 1243). Ta asocjacja

okazała się mieć w sennej wykładni charakter prymarny, ponieważ wół dodatkowo

w języku polskim konotuje cierpliwość, tępotę, głupotę oraz krótką pamięć

(Spagińska-Pruszak 2003: 221).

Sennik polski przy objaśnianiu wykładni sennej o wole bazuje zatem na jego

asocjacjach językowych.

95

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem woła.

Sen o wole zapowiada: ‘będziesz mieć wielkie zmartwienia (Cikuša 1966: 133).

Interpretacja ta nie odbiega daleko od leksykalnych konotacji przypisywanych

wołowi w potocznym języku chorwackim, gdyż są one takie same, jak w języku polskim

(Spagińska-Pruszak 2003: 221). Ciężka fizyczna praca, oraz głupota, tępota, ociężałość

umysłowa mogły ludowemu tłumaczowi skojarzyć się ze zmartwieniem.

Sen o chudych wołach oznacza: ‘zło’ a sen o grubych wołach: ‘dobro dla ciebie’

(Cikuša 1966: 133).

Motywacją tych sennych wykładni mogły być konotacje kulturowe. W starożytności

albowiem stada bydła (a wół zalicza się do bydła) oznaczały bogactwo oraz pieniądze i były

dumą posiadających je bogów (Kopaliński 1990: 38). Dla gospodarza hodującego woły są one

źródłem dochodu, a naturalnie grube woły przynoszą większe zyski niż chude, ku zasadzie

waloryzacji w sennikach ludowych, im więcej tym lepiej, podkreślona została tutaj opozycja

GRUBY - CHUDY. Widzieć należy tutaj również analogię do biblijnego snu o krowach

tłustych i chudych.

Sen o wołach, które ryczały zapowiada: ‘przeżyjesz jakieś niepowodzenie’

(Cikuša 1966: 133).

Interpretacja ta ma prawdopodobnie swoje źródło w konotacjach kulturowych, na

które duży wpływ miały zmysły. W potocznym rozumowaniu donośny ryk wołu może być

odbierany przez receptory słuchowe jako skarga, płacz, ale również trwoga i alarm, kojarzy

się więc z przykrym uczuciem, co z kolei mogło zostać zinterpretowane jako niepowodzenie.

Sen o walczących wołach znaczy: ‘będziesz w jakimś niebezpieczeństwie’

(Cikuša 1966: 133).

Wykładnia tego snu odwołuje się do potocznego oglądu świata, albowiem widok

walczących wołów naturalnie kojarzy się z niebezpieczeństwem, zaburzeniem stanu spokoju,

nie tylko dla walczących zwierzą,t lecz także dla znajdujących się w ich pobliżu osób.

Sen o pasących się wołach zapowiada: ‘nie wykorzystuj swoich przyjaciół’

(Cikuša 1966: 133).

Interpretacja ta może mieć związek z potocznym oglądem świata oraz z leksykalną

konotacją woła podkreślającą jego fizyczną i ciężką pracę. Widok pasącego się woła jest

czymś nienaturalnym, nieoczywistym, jest to sytuacja rzadka z punktu widzenia człowieka,

gdyż rolą woła jest nieustanna praca. Obraz odpoczywających i leniuchujących wołów jest

czymś dziwnym, odstaje albowiem od stereotypu tego zwierzęcia w oczach człowieka.

96

Logiczne myśląc, skoro woły odpoczywają, wobec tego ktoś inny wykonuje ich pracę, być

może jest wykorzystywany. Ktoś musi pracować, by ktoś mógł odpoczywać. Być może taka

sytuacja sprawiła, że wykładnia powyższego snu została objaśniona w taki właśnie sposób.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących wołu wykorzystuje

zarówno jego konotacje leksykalne, jak i kulturowe.

Językowe asocjacje przypisywane wołowi w języku polskim i chorwackim są

tożsame, a interpretacje snów o wole w obu sennikach są różne.

2. Zoonimy o podobnych konotacjach językowych w ludowym senniku polskim

i chorwackim

Byk (chorw. bik)

W senniku polskim sen o byku oznacza: ‘czeka cię sute wesele lub biedne chrzciny’

(Płatek 1988: 14).

Interpretacja ta nie do końca zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi

temu zwierzęciu w potocznym języku polskim, którymi są siła, zdrowie, potęga, wielkość,

ociężałość, głupota oraz moc (Spagińska-Pruszak 2003: 188). Tłumaczenie to może mieć

jednak związek z konotacjami kulturowymi. W starożytności bowiem posiadanie stada bydła

oznaczało bogactwo i majątek, a byki były dumą posiadających je bogów

(Kopaliński 1990: 38). Dodatkowo byk w kulturze światowej jest m.in. symbolem rozkoszy,

bogactwa, sił żywotnych i energii, co może kojarzyć się z przytoczonym w interpretacji

weselem (Kopaliński 1990: 37). Najprawdopodobniej jednak objaśnienie to wywodzi się

z roli, jaka przypisywana była niegdyś bykom u narodów słowiańskich. Byk, będący

zwierzęciem silnym i zdrowym, często z okazji różnych świąt składany był w ofierze bogom

płodności, z czym wiązało się wiele obrzędów, także weselnych. Miało to miejsce również

w niektórych regionach Polski, głównie Mazowsza i Kujaw. W zależności od okazji oraz

obyczajów, jako centralna postać ludowej zabawy byk przystrajany był suknem, kwiatami,

gałązkami, a czasem otaczany bywał orszakiem dziewcząt, chłopców oraz muzyków.

Głównym celem obrządku było jednak zarzynanie byka, gotowanie jego mięsa i dzielenie się

nim z mieszkańcami wsi oraz pobliskich okolic. Z okazji tej uroczystości biesiadowano,

97

jedzono i bawiono się (Толстоj, Раденковић 2001: 25-27), nic więc dziwnego, że wykładnia

powyższego snu nawiązuje do sutego wesela. Trudno znaleźć jest jednak logiczne

uzasadnienie interpretacji o biednych chrzcinach. Być może wiąże się ona ze śmiercią

zabijanego zwierzęcia, gdyż zabójstwo jest nie tylko grzechem, ale także czynem haniebnym

i wartościowanym ujemnie, dlatego wywołać mogło negatywną interpretację tego snu,

chociaż skojarzenie to wydaje się być dosyć odległe.

Sennik polski przy objaśnieniach sennych wykładni wykorzystuje głównie konotacje

kulturowe, aczkolwiek zauważalne są także ślady asocjacji leksykalnych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem byka.

Tutaj sen o byku podobnie, jak w senniku polskim oznacza: ‘radość i ucztę’

(Cikuša 1966: 11).

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego zwierzęcia

w potocznym języku chorwackim, którymi są zdrowie, siła, moc, wielkość, potęga,

ociężałość, wściekłość (Arsovski 2006: 151-152). Jej podstaw można się z pewnością

doszukiwać w wierzeniach mitologicznych, a mianowicie w uroczystych słowiańskich

radosnych obrzędach ucztowania związanych z bykiem, o których pisałam powyżej.

Sen o stadzie byków zapowiada ‘pieniądze’ (Cikuša 1966: 11).

Na objaśnienie to, jak można by sądzić, wpływ miały również konotacje kulturowe.

Wspomniane wcześniej uroczystości, których ofiarą był byk, przynosiły także nierzadko

dochody w postaci pieniędzy. Gotowane mięso byka było spożywane przez mieszkańców wsi,

ale czasem również darowane biednym oraz sprzedawane rzeźnikom, a uzbierane w ten

sposób pieniądze szły na budowę cerkwi lub kościołów

(Толстоj, Раденковић 2001: 25-27). Inną motywacją tej sennej wykładni może być fakt, że

w starożytności stada bydła (a byk zalicza się do bydła) oznaczały bogactwo i majątek dla ich

posiadaczy (Kopalinski 1990: 38), chociaż także i dzisiaj hodowla byków przynosi

gospodarzom korzyści.

Sen o zabiciu byka oznacza: ‘pokonasz przeszkody i niebezpieczeństwa’

(Cikuša 1966: 11).

Interpretacja ta powiązana jest najprawdopodobniej z leksykalnymi konotacjami byka

oraz ludowym punktem widzenia. Byk to zwierzę silne, mocne i ciężkie, ale także

niebezpieczne, co w potocznym rozumowaniu może skojarzyć się z pewną przeszkodą.

98

Naturalnie więc zabicie byka, który jest kłopotem, oznacza w tym przypadku pozbycie się

ciężaru, dlatego tłumaczenie to wydaje się być zrozumiałe.

Sen o zarzynaniu byka oznacza ‘stratę przyjaciela’ (Cikuša 1966: 11).

Trudno znaleźć logiczne i sensowne uzasadnienie tej interpretacji, ponieważ odbiega

ona zarówno od konotacji językowych, jak i kulturowych byka, zwierzę to bowiem nie jest

nastawione do człowieka przyjaźnie. Czynność zarzynania naturalnie asocjuje stratę, jest

bowiem czynem złym i okrutnym. Wyraźnie widać tutaj także nawiązanie do wartościowania

w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zarżnięty byk jest martwy, a to

w sennikach tłumaczone jest jako coś niedobrego.

Sen o kupowaniu byka zapowiada ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 11).

Tłumaczenie to mogło bazować na potocznym rozumowaniu, według którego byki to

zwierzęta niebezpieczne, agresywne, skore do ataku i walki, a widok walczących byków

może się kojarzyć z kłótnią. Być może, sytuacja kupna – sprzedaży nasuwająca obraz

usilnych, nieraz gwałtownych negocjacji, dała początek asocjacji z kłótnią.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących byka opiera się

zarówno na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Asocjacje leksykalne przypisywane bykowi są podobne w języku polskim, jak

chorwackim, dlatego też senne interpretacje postaci byka w obu sennikach są również

podobne.

Kot (chorw. mačka)

Według sennika polskiego sen o czarnym kocie oznacza: ‘mniejsze oszustwo stanie

się twoim udziałem’, a sen o rudym kocie zapowiada: ‘oszuka cię człowiek, na którego

bardzo niegdyś liczyłeś’ (Płatek 1988: 45).

Dodatkowo podana jest interpretacja snu o kociątku, która zwiastuje: ‘niedługo

zdradzi cię osoba, na której ci już od paru tygodni nie zależy’(Płatek 1988: 42).

Pomimo, iż sennik w znaczeniach symbolicznych różnicuje takie czynniki, jak barwa

oraz wiek kota, to nie wpływają one na interpretacje sennych wykładni. Wśród ludu, a także

w życiu codziennym, funkcjonuje przekonanie, że kolor rudy (np. włosy człowieka) oznacza

fałsz i dwulicowość, stąd asocjacje w tłumaczeniu sennikowym. Kolor czarny, jako

antynomia białego, jest wartościowany w kulturze ujemnie, zatem czerń to zło, a oszustwo

jest złem. Wszystkie te tłumaczenie pokrywają się z niektórymi ujemnymi leksykalnymi

konotacjami kota w potocznym języku polskim, gdyż są to głównie podstęp, fałsz,

99

przebiegłość, zdrada, dwulicowość, chytrość, spryt (Anusiewicz 1990: 138). Oprócz tych

asocjacji, kot w języku polskim obdarzony jest również takimi cechami, jak przytulność,

zaradność, zwinność, mądrość/głupota, niedojrzałość, figlarność, łobuzerstwo, zręczność,

nieustępliwość, niezależność, samodzielność, szaleństwo, bystrość, przemyślność, młodość,

doświadczenie/niedoświadczenie (Spagińska-Pruszak 2003: 241-242). W znaczeniu

przenośnym, kot to ‘uczeń pierwszej klasy, wykorzystywany i nierzadko poniżany przez

uczniów klas wyższych’ (Dunaj 1996: 420), ale to także ‘młody żołnierz, mający najniższą

pozycję w ustalonej przez żołnierzy hierarchii, pogardzany i wykorzystywany przez nich’

a kociak lub kotka to ‘młoda, zalotna kobieta’ (Mosiołek-Kłosińska 1990: 7). Wymienione

przenośne znaczenia nie zostały jednak wykorzystane przy tłumaczeniu powyższych

wykładni.

Sennik polski przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących kota opiera się

głównie na jego asocjacjach językowych (aczkolwiek są one tożsame z kulturowymi).

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem kota.

Tutaj sen o kocie oznacza: ‘pilnuj swoich pieniędzy, obłudni są wokół ciebie’

(Cikuša 1966: 62).

Tłumaczenie to jest zbieżne z niektórymi negatywnymi leksykalnymi konotacjami

przypisywanymi kotu w potocznym języku chorwackim, który rozróżnia asocjacje kota -

samca (mačak) oraz kota - samicy (mačka). Kot to metaforycznie człowiek bardzo

doświadczony, sprytny, zaradny, pełen inwencji, przebiegły, szczwany, a kotka konotuje

chytrość, spryt, przymilność, zwinność oraz bystrość (Spagińska-Pruszak 2003: 243).

W tłumaczeniu tej sennej wykładni wykorzystane zostały więc konotacja sprytu,

przebiegłości oraz chytrości.

Sen o chorym kocie znaczy: ‘postępujesz właściwie’(Cikuša 1966: 62).

Trudno jest znaleźć sensowne i logiczne wytłumaczenie dla tej pozytywnej

interpretacji, ponieważ choroba jest zjawiskiem nieszczęśliwym, a więc wartościowanym

ujemnie. Być może ludowy interpretator przy tym objaśnieniu kierował się faktem, iż choroba

wywołuje uczucie opiekuńczości, bycia potrzebnym, współczucia, które są czynnikami

pozytywnymi, aczkolwiek konotacje te wydają się być dosyć odległe.

Sen o kocie z kociętami zapowiada ‘zysk’ (Cikuša 1966: 62).

Ta senna wykładnia mogła bazować w świadomości ludowej, według której rozród

oraz potomstwo jest darem bożym, szczęściem, zyskiem samym w sobie.

100

Sen o kocie, który cię zadrapał oznacza: ‘strzeż się niedoli’ oraz zwiastuje ‘stratę’

(Cikuša 1966: 62).

Interpretacja ta oparta zostać mogła na rozumowaniu potocznym, ponieważ wściekły

kot to zwierzę agresywne i nieprzyjazne człowiekowi. Znajdowanie się w pobliżu

rozwścieczonego kota jest zatem pewnego rodzaju opresją, a sam czyn zadrapania naturalnie

konotuje stratę, gdyż w konsekwencji może spowodować ubytek na zdrowiu np. w postaci

blizny.

Sen o zabiciu kota zwiastuje: ‘doznasz jakiegoś zła’ (Cikuša 1966: 62).

Wykładnia tego snu wyraźnie wiąże się z konotacjami kulturowymi. Według

potocznej świadomości, a także wedle tradycji chrześcijańskiej, zabijanie jest zdarzeniem

złym samym w sobie, grzechem i nieszczęściem, za które musi spotkać kara, dlatego też

interpretacja ta wydaje się być skojarzeniem zrozumiałym. Wyraźnie widać w tym przypadku

także wartościowanie w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zabity kot

jest martwy, a to tłumaczone jest w sennikach jako coś niedobrego.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących kota opiera się

zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.

Konotacje leksykalne przypisywane kotu w języku polskim i chorwackim są zbliżone,

dlatego też interpretacje snów dotyczące postaci kota w obu sennikach są również bardzo

podobne.

Krowa (chorw. krava)

W senniku polskim sen o krowie tłustej oznacza: ‘dobrobyt zapanuje w kraju,

w którym żyjesz’, a sen o krowie chudej: ‘namnoży się biedaków i żebraków’

(Płatek 1988: 46).

Interpretacje te nie zgadzają się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są nimi negatywne określenia kobiety głupiej,

leniwej niezgrabnej, ociężałej i grubej (Spagińska-Pruszak 2003: 191). Wyraźnie widoczne

jest tutaj jednakże nawiązanie do chrześcijańskiej wizji świata. W Starym Testamencie,

w przypowieści o śnie faraona, ten starożytny władca Egiptu ujrzał we śnie krowy tłuste

a potem krowy chude, zinterpretowane przez nadwornego mędrca wpierw jako zapowiedź

obfitości i dobrobytu, a później głodu i nędzy w jego kraju (Genesis, Rodz.4, 1-40). Mogło tu

101

jednak zadziałać wartościowanie w układzie binarnym TŁUSTY – CHUDY, w którym lewa

strona zawiera wartościowanie dodatnie, prawa – ujemne.

Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących krowy bazuje jedynie

na jej asocjacjach kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

krowy.

Według niego sen o krowie grubej oznacza: ‘czeka cię ciężkie życie’

(Cikuša 1966: 53).

Interpretacja ta mniej więcej odpowiada leksykalnym konotacjom przypisywanym

temu zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, którymi są odnoszące się do płci żeńskiej

głupota, niezgrabność, niezręczność oraz powolność ruchowa

(Spagińska-Pruszak 2003: 191). Te negatywne konotacje, życie z kimś głupim, powolnym

i niezręcznym mogły przyczynić się do skojarzenia z ciężkim życiem.

Sen o krowie chudej wytłumaczony został jako zapowiedź ‘straty i nieszczęścia’

(Cikuša 1966: 53).

Wykładnia tego snu, jak można by sądzić, wiąże się z konotacjami kulturowymi,

których może być kilka. Podobnie, jak w senniku polskim, nawiązywać może do Biblii oraz

wizji faraona o chudych krowach i ubóstwie. Z ludowego punktu widzenia jednakże chude

krowy także mogą nie przynosić wystarczającego zysku, a raczej powodować straty

i nieszczęście dla gospodarza i jego rodziny.

Sen o dojeniu krów zapowiada ‘zysk i nagrodę za pracę’

(Cikuša 1966: 53).

Tłumaczenie to oparte jest na potocznym oglądzie świata, zgodnie z którym dojenie

krów jest pracą przynoszącą zysk w postaci mleka, a nagrodą za ten trud jest właśnie

naturalny napój.

Sen o zarzynaniu krowy zwiastuje: ‘nieszczęście w domu’(Cikuša 1966: 53).

Objaśnienie to najprawdopodobniej bazuje na asocjacjach kulturowych, ponieważ

zabójstwo w kulturze chrześcijańskiej jest grzechem i czynem haniebnym, za który spotyka

złoczyńcę kara, czyli nieszczęście. Z innej strony, również według rozumowania ludowego,

śmierć zwierzęcia, będącego źródłem dochodu dla gospodarza i jego rodziny, jest

nieszczęściem i problemem dla tychże właśnie ludzi.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych opiera się zarówno

na konotacjach językowych, jak i kulturowych krowy.

102

Asocjacje językowe przypisywane krowie w języku polskim, jak i chorwackim są

podobne, lecz interpretacje senne dotyczące postaci krowy są inne.

Kura (chorw. kokoš)

Według sennika polskiego sen o kurze zapowiada: ‘nadejdą dni umartwień

w twoim domu’ (Płatek 1988: 46).

Interpretacja ta nie odbiega zbytnio od leksykalnych konotacji kury w potocznym

języku polskim, gdyż są to odnoszące się do płci żeńskiej negatywne asocjacje, jak głupota,

brak rozumu, mała inteligencja, słaba i krótka pamięć (Spagińska-Pruszak 2003: 216-217).

Przypisane temu ptakowi ujemne cechy mogły bowiem doprowadzić do czyichś umartwień,

a że kura kojarzona jest w polskiej kulturze z domem i kobietą (głównie poprzez frazeologizm

‘kura domowa’, przenośnie oznaczający kobietę zajmująca się wyłącznie domem),

objaśnienie to naturalnie dotyczy problemów domowych.

Sennik polski w tłumaczeniu wykładni sennej dotyczącej kury opiera się zarówno na

jej konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem kury.

Tutaj sen o kurze zapowiada ‘kłótnię z kobietą’ (Cikuša 1966: 53).

Tłumaczenie to jest w miarę zgodne z leksykalnymi konotacjami przypisywanych

temu ptakowi w potocznym języku chorwackim, które konotuje bezmyślność, złą pamięć oraz

gadatliwość (Spagińska-Pruszak 2003: 216-217). Czynniki te łącznie doprowadzić mogą do

kłótni, a samo gdakanie kury w rozumowaniu potocznym oznacza paplaninę, dlatego też

objaśnienie tego snu jest sensowne i logiczne.

Sen o kurze znoszącej jaja oznacza: ‘szczęście w domu’(Cikuša 1966: 53).

Podłoża motywacji tego tłumaczenia można doszukać się w konotacjach kulturowych.

Jajko w kulturze ludowej, jak powszechnie wiadomo, to symbol rodzącego się życia,

zmartwychwstania, a więc także i szczęścia. W świadomości potocznej kura znosząca jajka

przynosi zysk gospodarzowi, jest dobrym źródłem dochodu, dlatego też daje szczęście.

Sen o grubych kurach zapowiada ‘cześć’ a sen o chudych kurach: ‘wstyd’

(Cikuša 1966: 53).

Interpretacje te zapewne mają swoje źródło w potocznym oglądzie świata. Kura to

ptak domowy, hodowlany, gruby ptak znosi więcej jaj niż chudy, jest bardziej szanowany,

103

a chudy ptak nie przynosi dużego zysku a raczej wstyd. Wyraźnie widać tutaj zasadę

waloryzacji wykorzystywaną w sennikach ustnych, gdzie przeciwstawione zostały sobie

opozycyjne pary GRUBY - CHUDY, wedle których gruby znaczy lepszy, przynoszący zysk,

a chudy równa się gorszy, przynoszący hańbę.

Sennik chorwacki w tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących kury odwołuje się

zarówno do jej konotacji językowych, jak i kulturowych.

Pomimo, iż asocjacje leksykalne dotyczące kury w języku polskim oraz chorwackim

są podobne, to jednak interpretacje senne dotyczące postaci tego ptaka w obu sennikach są

odmienne.

Małpa (chorw. majmun)

Według polskiego sennika sen o małpie oznacza: ‘doznasz radości bez korzyści, która

jednak zakończy się kłótniami’(Płatek 1988: 51).

Interpretacja ta odbiega od leksykalnych konotacji przypisywanych temu zwierzęciu

w potocznym języku polskim, gdyż są to m.in. złośliwość, brzydota, wredność, bezmyślność,

ślepe naśladownictwo, błazeństwo, głupota, brak rozsądku, niezrównoważenie,

niepoczytalność, przedrzeźnianie, ruchliwość, zręczność, zwinność, żywość mimiki

(Spagińska-Pruszak 2003: 244-245). Trudno jest znaleźć sensowną i zadowalającą motywację

dla takiej interpretacji. Najprawdopodobniej bazuje ona na konotacjach kulturowych, gdyż

małpy już w starożytnych czasach oswajano i trzymano w domach dla zabawy i radości,

albowiem uważano je za uciesznych błaznów i figlarzy. Zwierzęta te były atrybutem komedii

i tańca, zabawiały talentem naśladowania, przedrzeźniania oraz parodiowania ludzi

(Kopaliński 1990: 218-220). Zabawy te, choć z początku śmieszne i przynoszące dużo

radości, mogły jednak po pewnym czasie irytować, denerwować a nawet złościć. Małpy

bowiem potrafiły odkryć wiele negatywnych cech ludzkich, które naśladowały później już

bez przyzwolenia, co mogło drażnić, a nawet doprowadzać do kłótni. Zwierzę to w wielu

kulturach jest symbolem cech negatywnych takich, jak m.in. chytrość, głupota, roztargnienie,

zwierzęca natura ukryta w człowieku, niskie instynkty, występek, podstęp, próżność, złość,

złośliwość, chciwość, hipokryzja, wścibskość, grzech, bałwochwalstwo

(Kopaliński 1990: 218). Dodatkowo pewien rodzaj małpy, jakim jest pawian płaszczowy, ma

usposobienie choleryczne, jest agresywny, chutliwy i kłótliwy (Kopaliński 1990: 219).

Te negatywne cechy przypisywane małpie mogły przyczynić się do negatywnej interpretacji

104

sennej. Małpa w przyrodzie, na otwartej przestrzeni w Polsce nie występuje w ogóle, można

ją spotkać jedynie w ogrodach zoologicznych, jest więc dosyć obca polskiej kulturze, dlatego

powyższa wykładnia senna może wykorzystywać waloryzowanie w sennikach ludowych,

gdzie małpa przy opozycji typu SWÓJ – OBCY reprezentuje ujemną wartość obcości.

Możliwe jest także negatywne wartościowanie GÓRY, gdyż małpa żyje głównie na drzewach

po których skacze, czyli jest nad człowiekiem, a te umiejętności zwierzęcia z ludzkiego

punktu widzenia odbierane mogą być jako wywyższanie się nad ludźmi, co jest zachowaniem

nieetycznym.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje głównie na

konotacjach kulturowych małpy.

W senniku chorwackim sen o małpie oznacza: ‘ktoś zazdrości tobie sukcesu,

zachorujesz’ oraz: ‘masz nieszczerego przyjaciela’ (Cikuša 1966: 62).

Interpretacje te również i tutaj odbiegają od leksykalnych konotacji tego zwierzęcia

w potocznym języku chorwackim, jakimi są głupota, brzydota, zręczność, skłonność do

naśladownictwa, ruchliwość, zwinność, przedrzeźnianie, błazeństwo, naśladowanie, żywość

mimiki (Spagińska-Pruszak 2003: 244-245). Trudno jest wskazać prostą i logiczną motywację

dla tej sennej wykładni. Objaśnienie to i w tym wypadku mogło bazować na konotacjach

kulturowych. Być może, małpi talent do komedii i figli, zabawiania ludzi, zdolności

parodiowania ludzkich cech, które ucieszyły i rozbawiły odbiorców, mogły wywołać również

i czyjąś zazdrość, a tym samym doprowadzić do skojarzenia z nieszczerym przyjacielem,

chociaż konotacje te wydają się być jednak dosyć odległe. Informacje kulturowe na temat

małpy znajdują się również w dosyć powszechnie znanych bajkach, w których

niejednokrotnie występuje jako istota wartościowana ujemnie. Wytłumaczenie dla snu

o małpie, jako zapowiedzi choroby może i w tym przypadku związane być z negatywnymi

wartościami typu OBCY oraz GÓRA, ponieważ również dla kultury chorwackiej jest to

zwierzę obce, żyjące w ogrodach zoologicznych.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących małpy opiera się

zarówno na jej konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych.

Pomimo, iż asocjacje językowe przypisywane małpie w języku polskim i chorwackim

są bardzo podobne, to jednak interpretacje senne dotyczące postaci małpy w obu sennikach są

różne.

105

Słoń (chorw. slon)

Według sennika polskiego sen o słoniu zapowiada: ‘będziesz triumfował na

najbliższym zgromadzeniu’ (Płatek 1988: 78).

Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęcia w potocznym języku polskim, gdyż są nimi ociężałość, niezgrabność oraz mała

sprawność fizyczna (Tokarski 1998: 44). Pomimo, iż w języku utrwalone zostały negatywne

konotacje tego zwierzęcia, to jednak w kulturze polskiej postać słonia jest symbolem

szczęścia i powodzenia w życiu73

, a więc jego asocjacje kulturowe są pozytywne. Słoń

w kulturze światowej to m. in. symbol nadludzkiej siły, władzy królewskiej (obok lwa

uważany jest za króla zwierząt), pokoju, szczęścia, dumy, potęgi, mądrości, czystości74

(Kopaliński 1990: 385). To silne i potężne zwierzę było niegdyś wierzchowcem bogów

i królów. Już w starożytności, głównie w Indiach i Afryce, używano słonia w boju, ponieważ

ze względu na swoje rozmiary i wygląd siał panikę wśród nieprzyjaciół z innych części

świata. Rzadkość występowania słonia sprawiała, że wrogowie i ich konie nie obyci

z widokiem tych zwierząt, często w starciach z nim ponosili klęski

(Kopaliński 1990: 385-386). Być może, fakt odnoszonych przez słonie sukcesów posłużył za

podstawę powyższej sennikowej wykładni.

Sennik polski przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących słonia w równym

stopniu bazuje na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem słonia.

Sen o słoniu znaczy: ‘masz moc nad nieprzyjaciółmi’ (Cikuša 1966: 106).

Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego zwierzęcia

w potocznym języku chorwackim, którymi są ociężałość, niezręczność i niska inteligencja

(Anić 2004: 1429-1430). Tłumaczenie to ma jednak związek z jego asocjacjami kulturowymi

gdyż, jak pisałam wcześniej, ogromnych rozmiarów słoń jest nie tylko atrybutem nadludzkiej

siły, ale także sukcesów odnoszonych w walkach z wrogami, a więc i mocy nad nimi.

Sen o ujeżdżaniu słonia oznacza: ‘wielkie zaszczyty i sukces’ (Cikuša 1966: 106).

73

Dowodem na przekonanie, iż słonie są symbolem szczęścia i powodzenia, są masowo kupowane figurki tego

zwierzęcia, szczególnie z uniesioną trąbą, które wiele osób ma przy sobie w ważnych dla nich momentach, jak

np. matura, egzaminy itp. 74

Interesującym faktem jest, że słoń z powodu białości swoich kłów był uważany za symbol czystości i dlatego

używano go jako sprawdzianu dziewictwa dziewczyny. Jeżeli zwierzę jej nie zaatakowało oznaczało, iż

niewiasta była dziewicą (Kopaliński 1990: 386).

106

Interpretacja ta jest również logiczna i zrozumiała a za jej podstawy posłużyły

konotacje kulturowe. Słoń w kulturze światowej symbolizuje m.in. moc, siłę, zwycięstwo

oraz sukces (Kopaliński 1990: 385). Dodatkowo czynność dosiadania i ujeżdżania dużego

zwierzęcia w potocznym rozumowaniu oznacza nie tylko fizyczną, ale również psychiczną

wyższość i moc nad innymi (Hansen-Kokoruš 1996: 49), a zatem łączy się z pozytywną

wartością GÓRY. Te dodatnie czynniki zapewne posłużyły za podstawę pozytywnej wykładni

sennej.

Sennik ten dodatkowo podaje tłumaczenie snu o kości słoniowej, który oznacza:

‘pilnuj swoich pieniędzy, będziesz prowadzić piękne życie’ oraz: ‘przydarzy ci się coś

nieoczekiwanego’(Cikuša 1966: 106).

Podstawą tej interpretacji najwyraźniej są konotacje kulturowe, ponieważ kość

słoniowa w kulturze światowej jest symbolem bogactwa i powodzenia

(Kopaliński 1990: 386-387). Ten cenny i poszukiwany surowiec jubilerski służy m.in. do

wyrobów przedmiotów artystycznych, biżuterii, rzeźb i już w starożytności wznoszono posągi

kryte kością słoniową, nic więc dziwnego, że kojarzony jest z bogactwem, pięknem

i przepychem. Kość słoniowa to także atrybut Afryki, kraju bardzo odległego od Chorwacji,

co potocznej świadomości może kojarzyć się z dalekimi podróżami lub nieoczekiwanym

zdarzeniem i chociaż konotacja ta wydaje się być dosyć odległa, to jednak sensowna.

Sen o sprzedawaniu kości słoniowej zapowiada: ‘będziesz mieć zmartwienia’

(Cikuša 1966: 106).

Przy objaśnieniu tym również zauważalny jest wpływ konotacji kulturowych,

ponieważ sprzedawanie czegoś tak cennego i wartościowego mogło być wywołane

potrzebami materialnymi, te zaś wywołane mogły być jakimiś troskami, niedostatkiem lub

zmartwieniami.

Przy tłumaczeniu wykładni sennych dotyczących słonia sennik chorwacki pomija

konotacje leksykalne zwierzęcia i opiera się głównie na jego asocjacjach kulturowych.

Asocjacje językowe przypisywane słoniowi w języku polskim oraz chorwackim są

podobne, dlatego też interpretacje snu o postaci słonia w obu sennikach są również bardzo

zbliżone.

107

Rys. 12. Salvador Dali: The Elephants (Słonie)

108

Zając (chorw. zec)

Sennik polski podaje, że sen o zającu oznacza: ‘przerażają cię ludzie swoim złym

postępowaniem - poróżnisz się z przyjacielem’ (Płatek 1988: 95).

Interpretacja pierwsza pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, gdyż są to strachliwość, płochliwość, tchórzostwo,

bojaźliwość, szybkość (Spagińska-Pruszak 2003: 184) a jak powszechnie wiadomo, zając boi

się w szczególności ludzi. Trudno jest jednak znaleźć sensowne wytłumaczenie dla sennej

wykładni o poróżnieniu z przyjacielem. Być może, w potocznej świadomości, cechy takie, jak

strach i tchórzostwo nie pozwalają na bycie w pełni szczerym, otwartym i pewnym siebie,

więc także i naturalnym. Przez zachowanie takie trudno komuś zaufać i zdobyć przyjaciół,

może ono także w pewnym sensie doprowadzić do sprzeczek. Z drugiej strony, w ludowych

sennikach pozytywnie wartościowana jest prawdziwość, dlatego wszelka sztuczność

i nienaturalność waloryzowane są negatywnie, stąd być może także i ujemna interpretacja snu

o zającu. Objaśnienie senne może bazować również na ludowych wierzeniach, zgodnie

z którymi zając to zwierzę nieczyste, gdyż wiąże się je z demonami, czarownicami itp.

(Kopaliński 1990: 484), co mogło wywołać u ludowego interpretatora skojarzenia

negatywne. Wszystkie powyższe konotacje wydają się być jednak dosyć odległe i mało

sensowne.

Sennik polski przy objaśnianiu powyższej sennej wykładni wykorzystuje zarówno

asocjacje językowe, jak i kulturowe zająca.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem zająca.

Tutaj sen o zającu znaczy: ‘nie wybiegaj przed innymi’ oraz: ‘ktoś tobie drogi

przyjdzie do ciebie w odwiedziny’(Cikuša 1966: 139).

Interpretacja pierwsza pokrywa się z jedną z leksykalnych konotacji tego zwierzęcia

w potocznym języku chorwackim, jaką jest szybkość. Naturalnie kojarzona jest ona z biegiem

i ma charakter deprecjonujący w tym tłumaczeniu, ponieważ oprócz niej, zając dodatkowo

asocjuje bojaźliwość, strachliwość, płochliwość, inteligencję, doświadczenie i rozumność.

(Spagińska-Pruszak 2003: 184). Objaśnienie drugie mogło zostać oparte na konotacjach

kulturowych. W potocznym obiegu szybkość biegu zająca mogła skojarzyć się ludowemu

interpretatorowi z odległością oraz przebytą drogą, co w tym przypadku może asocjować

109

przybycie gości, ponieważ oni też pokonać muszą pewną odległość oraz przebyć drogę, aby

złożyć komuś wizytę. Interpretacja ta wydaje się zatem dosyć logiczna i zrozumiała.

Sen o zającu, który przebiegł przez drogę jest zapowiedzią ‘zła’ (Cikuša 1966: 139).

Tłumaczenie to można uzasadnić wierzeniami mitologicznymi, według których zając

jest zwierzęciem nieczystym, a czarownice i wiedźmy niegdyś

chętnie przybierały postać zająca, którego, zdaniem dawnych myśliwych,

ustrzelić wtedy można było tylko srebrną kulą. Potem ktoś zawsze we wsi

był ranny w tym samym miejscu co postrzelony zając i umierał

(Kopaliński 1990: 484),

dlatego przebiegnięcie drogi przez to polne zwierzę ma przynosić nieszczęście75

.

Sen o polowaniu na zająca oznacza: ‘źle będziesz handlować’

(Cikuša 1966: 139-140).

Trudno doszukać się sensownego wytłumaczenia dla wykładni tego snu i, jak zdawać

by się mogło, jest ono powiązane z potocznym oglądem świata. Według ludowego

rozumowania, zając to szybki biegacz, którego nie sposób dogonić, więc polowanie na zające

dla zarobku właściwie nie ma sensu. Byłaby to jedynie strata czasu dla myśliwego, ponieważ

nie uda mu się złapać odpowiedniej ilości tych zwinnych zwierząt, aby móc je potem

z zyskiem sprzedać, ponieważ więcej straci na polowaniu niż zarobi przy sprzedawaniu.

Polowanie na zające jest nieopłacalne, zwierzę to nie jest dobrym źródłem dochodu, dlatego

też interpretacja tego snu wydaje się być dosyć zrozumiała i sensowna.

Sen o strzelaniu do zająca znaczy: ‘udasz się w niebezpieczną podróż’

(Cikuša 1966: 140).

Podstaw tej interpretacji doszukać się można w konotacjach kulturowych.

Z potocznego punktu widzenia czynność strzelania jest niebezpieczna sama w sobie, w tym

przypadku zagraża życiu zająca. Zwierzę to konotuje szybkość oraz zwinność a więc

naturalnie bieg w potocznym rozumowaniu kojarzy się z podróżą, ale nie jest to bieg

swobodny, lecz ucieczka przed niebezpieczeństwem, a więc interpretacja tego snu wydaje się

dosyć logiczna.

Sen o oswojonym zającu zapowiada, że ‘ktoś cię zdradzi’ (Cikuša 1966: 140).

Motywacja tego tłumaczenia mogła zostać oparta na ludowym rozumowaniu, według

którego zająca nie da się oswoić. Jest łudząco podobny do królika chętnie kupowanego jako

75

Interesującym faktem jest, że w Skandynawii, jeszcze w XIX wieku, rybak rezygnował z wypłynięcia na

morze, jeżeli po drodze do łodzi spotykał zająca, bo wróżyło to nieszczęście, a kobiety w ciąży bały się

spotkania z tym zwierzęciem, ponieważ ich dziecko mogłoby się nabawić zajęczej wargi

(Kopaliński 1990: 484).

110

zwierzę domowe, ponieważ tak, jak on pochodzi z rodziny szaraków. Być może złudna myśl

o możliwości oswojenia zająca doprowadziła do skojarzenia z fałszem i obłudą, zaś to było

motywacją zdrady, chociaż wydaję się to dosyć odległym tłumaczeniem.

Sen o zającu w biegu oznacza: ‘sąsiedzi cię obmawiają’ (Cikuša 1966: 140).

W tym przypadku objaśnienie tego snu mogło czerpać źródło z potocznej wizji świata

oraz konotacji leksykalnych. Zając asocjuje szybkość, prędkość, a w potocznym obiegu takie

konotacje przypisywane są również plotkom, ponieważ rozprzestrzeniają się one w tak

szybkim tempie, w jakim biega zając, zatem mogło to doprowadzić do skojarzenia

z obmawianiem.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu sennych wykładni dotyczących zająca opiera się

zarówno na jego asocjacjach leksykalnych, jak i kulturowych.

Pomimo, iż konotacje językowe zająca w języku polskim są podobne do tych w języku

chorwackim, to jednak interpretacje snów dotyczące postaci zająca są odmienne.

Żaba (chorw. žaba)

Według sennika polskiego sen o żabie oznacza: ‘poprzez kłopoty spotka cię

zaszczyt’(Płatek 1988: 97).

Interpretacja ta nie pokrywa się z konotacjami przypisywanymi temu płazowi

w potocznym języku polskim, gdyż są to zarozumiałość, próżność, pycha, głupota,

niepohamowana ambicja, brzydota, asocjuje także cechy dotyczące wyglądu zewnętrznego

jak: wyłupiaste oczy i szeroka gęba (Dąbrowska 2000: 198-200). Zauważalny jest jednak jej

związek z konotacjami kulturowymi, a ściślej z wierzeniami mitologicznymi. Bardzo

popularna w całej Europie, sięgająca swoimi korzeniami już czasów średniowiecznych, jest

bajka o królewnie lub królewiczu zaklętych przez wiedźmę w żabę. Według legendy,

pocałowanie żaby przez osobę poszukującą miłości, miało odmieniać rzucony na płaza czar

i przywrócić mu ludzką postać (Dąbrowska 2000: 188). Być może, właśnie to wierzenie było

motywacją sennej wykładni, gdyż życie w żabiej postaci było dla zaklętej osoby kłopotem,

zaś śmiałek, który sprawił, że zły czar prysnął, w ramach podziękowania był zaszczycony

możliwością poślubienia odczarowanej osoby. Interpretacja ta wydaje się zatem dosyć

logiczna.

Sennik polski przy tłumaczeniu sennej wykładni dotyczącej żaby wykorzystuje

jedynie jej konotacje kulturowe, pomijając językowe.

111

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem żaby.

Tutaj sen o żabie oznacza: ‘masz dwulicowych sąsiadów’(Cikuša 1966: 143).

Tłumaczenie to nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego płaza w potocznym języku

chorwackim, gdyż są to oziębłość, obojętność, chłód, pycha, głupota, zarozumiałość

(Matešić 1982: 799). Być może, wpływ na tę interpretację również miały konotacje kulturowe

związane z legendą o zaklętym w żabę królewnie bądź królewiczu. Według niej, żaba jest nie

tylko płazem, ale także przemienionym w nią człowiekiem, dlatego podwójna osobowość

tego wodnego zwierzęcia mogła kojarzyć się ludowemu interpretatorowi z dwulicowością.

Dodatkowo żaba w kulturze światowej ze względu na możliwość bytowania w wodzie jak,

i na lądzie, symbolizuje m.in. właśnie dwuznaczność. Innym powodem takiego objaśnienia

mógł być potoczny pogląd na świat, zgodnie z którym sam sposób rozwoju żaby wydaje się

dosyć osobliwy, ponieważ jej stadium początkowe to zupełnie niepodobna do postaci dorosłej

kijanka, a jej przemiana jest bardzo wyraźna i zadziwiająca. W przypadku stadium

rozwojowego tego płaza, mamy więc także dwie różne postaci, co mogło być przyczyną

konotacji powyższej sennej wykładni.

Sen o wielkich żabach zwiastuje: ‘będziesz smutny’ (Cikuša 1966: 143).

Trudno znaleźć logiczne wytłumaczenie dla tej interpretacji. Być może ma ona

związek z chrześcijańską wizją świata lub z potocznym oglądem świata. W Biblii żaba jest

m.in. symbolem plagi, zarazy, diabła, nieczystości (Kopaliński 1990: 503) i te negatywne

czynniki wpłynąć mogły na ujemne objaśnienie. Interpretacja ta bazować może również na

zasadach waloryzacji w sennikach ludowych. Żaba to zwierzę żyjące głównie w wodzie

a woda jest nośnikiem zarówno cech dodatnich, jak i ujemnych. Wykładnia ta

najprawdopodobniej odnosi się zatem do negatywnych konotacji przypisywanych wodzie

a nie samej żabie, bądź też obydwu symboli. Woda, według ludu, może zapowiadać deszcz

lub łzy (Niebrzegowska 1990: 42), stąd też najprawdopodobniej negatywne objaśnienie snu

zwiastującego smutek.

Sen o małych żabach zapowiada ‘szczęście’ (Cikuša 1966: 143).

Motywacja tego tłumaczenia najprawdopodobniej tkwi w konotacjach kulturowych,

ponieważ powszechnie znanym jest, że w wielu kulturach żaba, szczególnie mała zielona

żabka, jest symbolem szczęścia, powodzenia i bogactwa.

Sen o żabach w bajorze oznacza: ‘możliwy przypływ gotówki oraz: ‘unikaj

plotek’(Cikuša 1966: 143).

112

Wpływ na pierwszą z interpretacji ma również powyższa alegoria żaby, jako

powodzenia i bogactwa. Podstaw drugiej interpretacji można doszukać się w ludowym

oglądzie świata, na który duży wpływ miały zmysły. Żaba to zwierzę, które przebywając

w grupie w bajorze wydaje charakterystyczne dźwięki. W potocznym obiegu, receptory

słuchowe odbierają skrzeczenie, kumkanie i rechotanie tego zwierzęcia jako paplaninę,

gadulstwo, a to z kolei konotuje obmawianie czyli plotki, dlatego tłumaczenie to wydaje się

być zrozumiałe i klarowne. Dźwięki wydawane przez te płazy to kumkanie, rechotanie

a według Władysława Kopalińskiego ‘żaba rechocąca, kumkająca, skrzecząca, dukająca’

symbolizuje paplaninę, gadatliwość i plotkarstwo (Kopaliński 1990: 504).

Sen o łowieniu żab znaczy: ‘rozwiążesz wszystkie problemy’(Cikuša 1966: 143).

Interpretacja ta również powiązana jest z konotacjami kulturowymi żaby, jako

atrybutu bogactwa i powodzenia a cechy te podkreśla dodatkowo czynność łowienia, która

w potocznym obiegu konotuje dążenie do celu i pragnienia.

Sen o złowieniu żaby oznacza: ‘będzie ci okazana cześć’(Cikuša 1966: 143).

Wykładnia ta także bazuje na ludowym widzeniu świata i skoro w potocznym obiegu

samo łowienie oznacza polepszenie sytuacji, to dokonana czynność złowienia oznaczać

będzie dostatek skojarzony jako cześć.

Sennik chorwacki przy objaśnieniu sennych wykładni dotyczących żaby bazuje

głównie na jej konotacjach kulturowych.

Pomimo, iż asocjacje leksykalne żaby w języku polskim i chorwackim są podobne, to

interpretacje snów o postaci żaby są różne.

113

Rys.13. Andre Breton: Badaa

114

3. Zoonimy o odmiennych konotacjach językowych w ludowym senniku

polskim i chorwackim.

Baran (chorw. ovan)

Sennik polski podaje kilka przykładów znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

barana.

Sen o widzeniu barana oznacza: ‘poprawa twojego samopoczucia’ (Płatek 1988: 11).

Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, którym są głupota, tępota, nierozgarnięcie, upór,

ograniczoność, niska inteligencja, bezmyślność (Dunaj1996: 42). Z potocznego punktu

widzenia, te negatywne czynniki mogły jednak wywołać poprawę czyjegoś humoru. W naszej

kulturze nierzadko zdarza się, że ktoś, kto ma do czynienia z kimś mało inteligentnym,

głupszym a przy tym i gorszym od siebie, pozbywa się przy nim swoich kompleksów i czuje

się lepiej, jest bardziej dowartościowany, a tym samym poprawia swoje samopoczucie.

Ludzka natura ma bowiem to do siebie, iż obcowanie z osobą o węższych horyzontach

sprawia, że podnosi się nam poczucie własnej wartości. Konotacje te wydają się być jednak

dosyć odległe od powyższej interpretacji, gdyż są jednostronne, subiektywne i w pewnym

stopniu mają podłoże psychologiczne, chociaż ludowemu tłumaczowi zapewne znane były

zakamarki ludzkiej psychiki. Być może objaśnienie to powiązane jest z chrześcijańską wizją

świata, ponieważ w Biblii baran, a raczej baranek, jest zwierzęciem bożym, symbolem ofiary,

pokory, miłosierdzia, dobroci, pokoju, wiary, niewinności, łagodności i oczyszczenia

z grzechu (Kopaliński 1990: 293). Prawdopodobnym jest, że pozytywny obraz baranka

w tradycji biblijnej przyczynił się do dodatniej interpretacji snu. Wykładnia ta może jednak

odwoływać się również do samego wyglądu zewnętrznego barana, którego wełnista, biała

sierść kojarzy się z ciepłem i przytulnością, a więc może poprawić także i humor.

Sen o słyszeniu baraniego beczenia zapowiada ‘nieuniknioną stratę majątku i wstyd

na całą okolicę’ (Płatek 1988: 11).

Interpretacja ta może bazować na ludowym punkcie widzenia, zgodnie z którym

dźwięki wydawane przez barana są donośne i mogą brzmieć jak krzyki, głośny płacz lub

zawodzenie. Częstym powodem takich zachowań wśród ludowej społeczności była właśnie

115

strata majątku, a na wsi lub małych miejscowościach wszyscy sąsiedzi się dobrze znają,

dlatego finansowe problemy mogły być przyczyną wstydu.

Sen o strzyżeniu barana zwiastuje: ‘będziesz długo i niesprawiedliwie cierpiał’

(Płatek 1988: 11).

Wytłumaczenia dla tej wykładni doszukiwać się można w potocznej wiedzy o świecie.

Baran podczas strzyżenia, pomimo iż nie odczuwa bólu, to jednak wydaje się, że cierpi

i beczy, chcąc wyrazić swój ból. W polskiej kulturze istnieje powiedzenie, ‘strzyc jak

baranów’, oznaczające wyzyskiwanie kogoś, oszukiwanie (Kopaliński 1990: 294), czyli

w konsekwencji cierpienie osoby wykorzystywanej. Podstawą tego przysłowia, jak można by

przypuszczać, była właśnie czynność strzyżenia, z której tylko jedna strona czerpie korzyść

i jest nią strzygący, natomiast baran na tym nic nie zyskuje.

Sen o jedzeniu barana oznacza: ‘będziesz świadkiem zabójstwa’ (Płatek 1988: 11).

W objaśnieniu tym wyraźnie widać nawiązanie do chrześcijańskiej wizji świata,

albowiem w Biblii baran jest zwierzęciem ofiarnym, zabijanym w celu odkupienia grzechów

ludzkich. Spożywanie baranka naturalnie oznacza więc jego uprzednie zabicie, co wydaje się

właściwą i zrozumiałą interpretacją.

Sen o zarzynaniu barana zapowiada: ‘może cię spotkać cierpienie’

(Płatek 1988: 11).

W tej sennej wykładni również motywacją był potoczny ogląd świata, zgodnie

z którym zabijanie jest grzechem, za które naturalnie spotkać może jakieś cierpienie.

Wyraźnie widać tutaj także nawiązanie do wartościowania w sennikach ludowych typu

ŻYWY – MARTWY, ponieważ zarżnięty baran jest martwy a sny takie tłumaczone są jako

zapowiedź czegoś niedobrego.

Sennik polski w tłumaczeniu sennych wykładni związanych z baranem bazuje

zarówno na jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Sennik chorwacki podaje tylko jedno znaczenie symboliczne związane z obrazem

barana.

Tutaj sen o baranie oznacza: ‘błogosławieństwo i zysk’ (Cikuša 1966: 78).

Tłumaczenie to nie pokrywa się z leksykalną konotacją przypisaną temu zwierzęciu

w potocznym języku chorwackim, jaką jest upór (Spagińska-Pruszak 2000: 85), lecz wyraźnie

zauważyć da się nawiązanie do tradycji chrześcijańskiej i kulturowej symboliki baranka.

W jednej z przypowieści Starego Testamentu, Bóg wystawiając Abrahama na próbę, karze

mu złożyć ofiarę ze swojego jedynego ukochanego syna. Gdy ten przystaje na jego polecenie,

116

Pan poznaje, że Abraham jest mu posłuszny i zamiast syna pragnie ofiary z baranka.

W zamian za oddanie i szacunek, Bóg obiecuje Abrahamowi wieczne błogosławieństwo

i zysk w postaci niezliczonej ilości potomków, którzy będą odnosić sukcesy

(Genesis, Rodz.11,17-19). Powyższa sennikowa wykładnia wydaje się zatem jasna

i sensowna.

Sennik chorwacki w objaśnieniu wykładni sennej związanej z baranem wykorzystuje

zatem jedynie jego asocjacje kulturowe, pomijając językowe.

Konotacje leksykalne przypisywane baranowi są inne w języku polskim oraz

chorwackim i pomimo, iż sennik chorwacki nie odwołuje się do konotacji językowych

w swym tłumaczeniu, to jednak interpretacje snów o postaci barana w obu sennikach są

również odmienne.

Jeleń (chorw. jelen)

Według sennika polskiego sen o jeleniu zapowiada: ‘znaczy ci się szczęśliwa podróż

do gwiazd’ (Płatek 1988: 38).

Tłumaczenie to mniej więcej zgadza się z niektórymi leksykalnymi konotacjami

przypisywanymi temu zwierzęciu w języku polskim, jak zwinność, zręczność oraz szybkość

aczkolwiek jeleń konotuje głównie głupotę, naiwność i łatwowierność

(Spagińska-Pruszak 2003: 198). Jeleń jest zwierzęciem bardzo zręcznym oraz szybkim i jako

istota płochliwa jest często widywany w biegu lub gdy ucieka przed myśliwym, co mogło

skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z jakąś daleką podróżą, chociaż asocjacje te wydają się

być dosyć odległe. Zwierzę to w mitologii symbolizuje m. in. gwiazdę zaranną, słońce, jest

pośrednikiem między niebem a ziemią, związanym ze światłem i firmamentem, jest obrońcą

i przewodnikiem dusz ludzkich, a daniel o sierści brązowej lub czarnej w białe cętki, jest

atrybutem gwieździstego nieba (Kopaliński 1990: 125-126). Być może, ta mitologiczna

symbolika posłużyła za motywację powyższej interpretacji, która jednak wydaje się być nieco

„przesadzona”, gdyż podróż aż do gwiazd jest raczej mało prawdopodobna.

Sennik polski w objaśnianiu sennej wykładni związanej z jeleniem opiera się zatem

zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.

Sennik chorwacki podaje nieco więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

jelenia.

117

Tutaj sen o jeleniu w biegu oznacza: ‘sukces w pracach’

(Cikuša 1966: 45).

Tłumaczenie to odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

zwierzęciu w języku chorwackim, którymi są prędkość, szybkość, żwawość oraz zwinność

(Spagińska-Pruszak 2003: 198). Być może, jednak z ludowego punktu widzenia cechy

kojarzyły się tłumaczowi z pracą, w której, aby odnieść sukces trzeba było pracować szybko

i żwawo, aczkolwiek asocjacje te wydają się dosyć odległe.

Sen o zabiciu jelenia zapowiada ‘stratę pracy’ (Cikuša 1966: 45).

Motywacja tej wykładni był najprawdopodobniej ludowy punkt widzenia, ponieważ

skoro jeleń poprzednio oznaczał dobrego pracownika to jego śmierć mogła skojarzyć się

tłumaczowi właśnie ze stratą posady. Wyraźnie widoczne jest tutaj także wartościowanie

w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, albowiem zabity jeleń jest martwy, a sny

takie tłumaczone są jako coś niedobrego.

Sen o jelenich rogach zwiastuje ‘kłótnię’, sen o jeleniu z wielkimi rogami oznacza:

‘będziesz wściekły’, a sen o jeleniu bez rogów: ‘zostaniesz zhańbiony’ (Cikuša 1966: 45).

Tłumaczenia te najprawdopodobniej wiążą się z asocjacjami kulturowymi. W wielu

kulturach jelenie rogi to symbol męskości76

, zwycięstwa, waleczności

(Kopaliński 1990: 127), który umożliwiają samcowi uczciwą walkę z przeciwnikiem, dlatego

też interpretacje te są uzasadnione. Rogi oznaczają w tym wypadku złość, której

konsekwencją jest kłótnia, a brak poroża zwiastuje kompromitację, gdyż jeleniowi

pozbawionemu swojej broni uniemożliwia to atak przeciwnika a także i obronę przed nim,

więc narażony jest tym samym na przegraną, czyli wśród świata samców hańbę. Dodatkowo

według pewnych słowiańskich wierzeń rogi jelenia mają siłę odbijania nieczystych sił

i wykorzystywane są jako apotropejon, który przechowuje się w domach, aby chronić go od

złych mocy (Толстоj, Раденковић 2001: 247), co być może także miało wpływ na

interpretację powyższego snu.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni związanych z jeleniem opiera

się zarówno na jego asocjacjach leksykalnych, jak i kulturowych.

Konotacje językowe przypisywane jeleniowi w języku polskim oraz chorwackim są

odmienne, dlatego też interpretacje snów o postaci jelenia w obu sennikach są także różne.

76

Ostatnio w mediach pojawiają się informacje o możliwościach otrzymania proszku z jelenich rogów jako

niezawodnego afrodyzjaku.

118

Kogut (chorw. pijetao)

W senniku polskim sen o kogucie piejącym oznacza: ‘przydarzy ci się miła

i pożyteczna sytuacja’(Płatek 1988: 42).

Interpretacja ta nie jest zgodna z leksykalnymi konotacjami tego ptaka w potocznym

języku polskim, którymi są agresywność, waleczność, płodność, seksualność, męskość,

pożądanie (Dunaj 1996: 388). Pomimo tych różnorodnych asocjacji, w kulturze polskiej

kogut kojarzy się jednak raczej pozytywnie. Postaci lub figurki w kształcie koguta często

stawia się na dachy nowych domów w trakcie ich budowy, ponieważ, według ludowych

wierzeń, kogut chroni je przed złymi mocami i przynosi szczęście

(Kopaliński 1990: 150-151). Szczególnie pianie tego ptaka ma odstraszać złe duchy, demony

a nawet brzydką pogodę. Swoim porannym śpiewem ptak ten budzi mieszkańców pobliskich

okolic, dlatego jest opiekunem ludzi wcześnie wstających. W kulturze światowej kogut

dodatkowo jest m.in. symbolem światła, słońca, świtu, czujności, Chrystusa,

zmartwychwstania, czasu, zwycięstwa, sławy, pracowitości, energii, zdrowia

(Kopaliński 1990: 149-150) a te pozytywne cechy mogły umotywować wspomnianą wyżej

dodatnią interpretację. Być może, objaśnienie to oparte zostało również na zasadach

waloryzacji w sennikach ustnych, gdzie pozytywną wartość zyskała GÓRA, z którą kojarzony

jest kogut, nie tylko dlatego, że jest ptakiem skaczącym wysoko, ale również ze względu na

to, iż często przebywa na dachach domów.

Sen o kogucie z kurami zapowiada: ‘nie przebieraj w miłości, bo możesz przegapić

dobrą dla ciebie partię’ (Płatek 1988: 42).

Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji koguta, jak męskość, pożądanie,

płodność czy seksualność, ale także pokrywa się z jego asocjacjami kulturowymi. Słownik

języka polskiego podaje, że kogut w przenośnym znaczeniu to ‘mężczyzna uganiający się za

kobietami, bardzo aktywny seksualnie; kobieciarz, babiarz; a także ‘młodzieniec zaczepny,

czupurny; zawadiaka’ (Dunaj 1996: 388). W kulturze światowej kogut to m.in. symbol

płodności, zdrady, cudzołóstwa, chuci, męskości, pewności siebie, męskiej dumy, pychy,

męskiego szowinizmu, pożądania męskiego (Kopaliński 1990: 149-150). Kura w języku

polskim kojarzona jest z kobietą, dlatego też znajdujące się w pobliżu koguta kury, w tym

przypadku są aluzją do kobiet otaczających mężczyzn, nie może zatem dziwić fakt, że

ludowemu tłumaczowi cechy te skojarzyły się z miłosnymi przygodami.

Sennik polski przy tłumaczeniu sennych wykładni związanych z kogutem

wykorzystuje zarówno jego konotacje językowe, jak i kulturowe.

119

Sennik chorwacki podaje tylko jedno znaczenie symboliczne związane z obrazem

koguta.

Tutaj sen o kogucie oznacza: ‘złe wieści’ (Cikuša 1966: 82).

Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami tego ptaka w potocznym

języku chorwackim, którymi są agresywność, drażliwość, waleczność, kłótliwość

(Anić 2004: 1028). Objaśnienie to zgadzałoby się jednak z konotacjami kulturowymi,

ponieważ dostrzec można tutaj nawiązanie do tradycji chrześcijańskiej. Według Starego

Testamentu, Jezus Chrystus zapowiedział Piotrowi, że ten wyprze się go trzy razy zanim

zapieje kogut i tak też się stało, dlatego pianie koguta oznacza zdradę oraz złe wieści

(Genesis, Mt 26, 31-35).

Sen o kogucie piejącym oznacza: ‘złe zdrowie’ (Cikuša 1966: 82).

Trudno jest znaleźć logiczną i zrozumiałą motywację dla tego objaśnienia. Być może,

powiązana jest ona ze słowiańskimi wierzeniami mitologicznymi, według których pianie

koguta jest nie tylko pochodzenia boskiego, lecz mogło być także powiązane z nieczystymi

siłami, a ponadto nawet sam kogut mógł być demonem. Poznawało się go po tym, że piał

o niewłaściwej dla tych ptaków porze a śpiew ten zapowiadał wielkie nieszczęście,

przeważnie chorobę lub śmierć domownika bądź kogoś bliskiego (Бандић 1991: 41-43).

Sen o walczących kogutach zwiastuje ‘kłótnię’ (Cikuša 1966: 82).

Przytoczone tłumaczenie można uzasadnić leksykalnymi konotacjami koguta, jak

agresywność oraz waleczność. Walki są najczęściej następstwem kłótni, a walki kogutów to

symbol starć i współzawodnictwa, dlatego skojarzenie to wydaje się naturalne i zrozumiałe.

Sennik chorwacki objaśniając senne wykładnie dotyczące koguta bazuje zarówno na

jego konotacjach językowych, jak i kulturowych.

Konotacje leksykalne koguta w języku polskim i chorwackim są odmienne, dlatego

interpretacje senne o postaci koguta w obu sennikach są różne.

Koń (chorw. konj)

Według sennika polskiego sen o koniu oznacza: ‘oszołomi cię powodzenie

w miłości’(Płatek 1988: 44).

Interpretacja ta odbiega nieco od leksykalnych konotacji przypisywanych temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są siła, zdrowie, mądrość, wierność

120

i pracowitość (Spagińska-Pruszak 2000: 85). Wyraźnie widać tutaj jednak nawiązanie do

konotacji kulturowych. W kulturze światowej koń jest także symbolem seksualnym, ma

znaczenie duchowej i płciowej siły, energii (Hansen-Kokoruš 1996: 47) i, jak powszechnie

wiadomo, utożsamiany jest z młodością, kochankiem, miłosnymi przygodami, erotyzmem.

W kulturze ludowej zwierzę to wiązane jest z silnym i zdrowym mężczyzną

(Niebrzegowska 1990: 44), a to z kolei najprawdopodobniej ma zabarwienie erotyczne.

Interpretacja tego snu jest zatem całkowicie uzasadniona, logiczna i zrozumiała.

Sennik polski przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje głównie na

konotacjach kulturowych konia, aczkolwiek zauważalne są również ślady asocjacji

leksykalnych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem konia.

Tutaj sen o koniu oznacza: ‘będziesz pełen sił i energii’ a sen o kupieniu konia:

‘czeka cię ciężka praca’(Cikuša 1966: 51).

Tłumaczenia te nie pokrywają się z leksykalnymi konotacjami konia w potocznym

języku chorwackim, jakimi są głupota, brak wychowania, nieokrzesanie

(Spagińska-Pruszak 2003: 236). Podstawą tego objaśnienia był jednak potoczny punkt

widzenia, zgodnie z którym koń to zwierzę silne, mające dużo energii i ciężko pracujące

fizycznie.

Sen o sprzedaniu konia zwiastuje: ‘będziesz wściekły’ (Cikuša 1966: 51).

Za podstawę tej interpretacji, jak by się mogło zdawać, posłużyły konotacje

kulturowe. W świadomości potocznej, koń od wieków jest wiernym przyjacielem człowieka,

do którego ten również czuje przywiązanie, gdyż nawzajem sobie pomagają, dbają o siebie

i chronią (Бандић 1991: 37-40). Czynność sprzedawania powodowana jest najczęściej jakąś

inną potrzebą, często problemami natury materialnej, a pozbywanie tak cennego zwierzęcia

tylko potęguje uczucie frustracji, smutku, może doprowadzić do złości, zatem powyższa

senna wykładnia wydaje się być logiczna.

Sen o białym koniu zapowiada ‘dobrą przyszłość’ a sen o czarnym koniu: ‘dobrych

przyjaciół’ (Cikuša 1966: 51).

W objaśnieniach tych wyraźnie widać nawiązanie do kulturowej konotacji barw.

W kulturze słowiańskiej, pomimo iż do XIX wieku barwa biała była kolorem żałoby, to

jednak obecnie kolor ten jest powszechnie w wielu kulturach wartościowany pozytywnie. Jest

on m.in. symbolem doskonałości, duchowości, świetności, chwały, zbawienia, odkupienia,

121

łaski, wieczności, prawdy, mądrości, czystości, niewinności, uczciwości, przyjaźni,

małżeństwa, szczerości, bezinteresowności, współczucia, radości, wesołości, szczęścia,

nadziei, światła, czasu, szlachectwa, pokoju itd. (Kopaliński 1990: 22), a więc naturalnie

mógł skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z dobrym życiem. Dodatkowo biały koń

w folklorze języka chorwackiego oznacza pierwszy śnieg, a frazeologizm: doći/osvanuti na

bijelom konju (przyjechać na białym koniu) oznacza: doći s prvim snijegom (przyjechać

z pierwszym śniegiem). Powiedzenie to zachowane jest w języku chorwackim do dzisiaj, lecz

zmieniło ono nieco swój charakter, albowiem współcześnie oznacza: doći/stići svećano kao

vladar, u punom sjaju (pojawić się w całej świetności, okazałości i blasku)

(Hansen-Kokoruš 1996: 47). Na całym świecie, jak powszechnie wiadomo, białe konie od

zawsze uchodziły za szlacheckie, były wierzchowcami królów, carów i odważnych junaków.

Barwa czarna natomiast w kulturze słowiańskiej, jak i światowej jest wartościowana ujemnie

będąc głównie symbolem nieszczęścia i śmierci (Niebrzegowska 1990: 44). Sennik ten

interpretuje sen o czarnym koniu, jako zapowiedź dobrego przyjaciela. Trudno jest znaleźć

sensowną i logiczną motywację tej interpretacji. Być może, pozytywna kulturowa asocjacja

konia, jako dobrego i wiernego przyjaciela człowieka, była w tym przypadku silniejsza od

negatywnej konotacji czarnego koloru.

Sen o koniu w biegu oznacza: ‘sukces w pracy’ (Cikuša 1966: 51).

Motywacja objaśnienia tej wykładni najprawdopodobniej leży u podstaw konotacji

kulturowych. W potocznej świadomości czynność biegu mogła zostać skojarzona

z szybkością, pośpiechem, a cechy te są przydatne w pracy, ponieważ, aby móc odnieść

sukces, należy pracować szybko, żwawo i ciężko, czyli tak jak koń.

Sennik chorwacki w objaśnieniach powyższych sennych wykładni dotyczących konia

w podobnym stopniu wykorzystuje zarówno konotacje językowe, jak i kulturowe zwierzęcia.

Asocjacje leksykalne przypisywane koniowi w języku polskim i chorwackim są

odmienne, dlatego też interpretacje senne dotyczące postaci konia są również inne.

Kukułka (chorw. kukawica)

Według sennika polskiego sen o kukułce oznacza: ‘przekażą ci radosne informacje

o poprawie stanu zdrowia członka twojej rodziny’ (Płatek 1988: 46).

Interpretacja ta nie odbiega od leksykalnych konotacji tego ptaka w potocznym języku

polskim, gdyż są nimi ogólne asocjacje przypisywane większości ptaków, jak m.in. radość,

122

szczęście, bogactwo, zamożność, wolność, duchowość

(Bartmiński 2007: 98, Adamowski , Bartmiński, Niebrzegowska 1985: 145). Tłumaczenie to

także całkowicie pokrywa się z konotacjami kulturowymi kukułki, ponieważ w folklorze

wielu krajów to ptak szczęścia, wróżby, wędrującego głosu, zwiastun wiosny

(Kopaliński 1990: 181).

Pozytywne atrybuty przypisywane kukułce były zatem przyczyną dodatniej sennej

interpretacji, dla której motywacją były zarówno konotacje językowe, jak i kulturowe.

Według sennika chorwackiego sen o kukułce oznacza: ‘Czy nie zachowujesz się i ty

jak kukułka w gnieździe?, możliwe złe wieści’ (Cikuša 1966: 55).

Ta negatywna interpretacja związana jest z ujemnymi konotacjami leksykalnymi

przypisywanymi temu ptakowi w potocznym języku chorwackim, jak tchórzostwo, zdrada,

egoizm, podstęp i oszustwo (Matešić 1982: 297). Te językowe asocjacje związane są

z pasożytniczym trybem życia kukułki, ponieważ nie buduje ona gniazd, lecz składa jaja

w gniazdach ptaków innych gatunków. Tłumaczenie sennikowe skłania śniącego do

zastanowienia się nad swoim zachowaniem, które może przypominać nieetyczne

postępowanie kukułki. Drugie objaśnienie snu jako zapowiedzi złych wieści związane jest

najprawdopodobniej z wierzeniami słowiańskimi, według których kukanie kukułki zapowiada

śmierć. 77

Aby poznać datę swojej (lub czyjejś) śmierci, trzeba zapytać o to kukułkę, która ile

razy zakuka, tyle lat pozostanie tej osobie życia (Толстоj, Раденковић 2001: 315-316).

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni związanych z kukułką opiera

się zarówno na jej asocjacjach językowych, jak i kulturowych.

Konotacje leksykalne przypisywane kukułce w języku polskim oraz chorwackim są

różne, dlatego też senne interpretacje dotyczące postaci kukułki są odmienne.

Orzeł (chorw. orao)

W senniku polskim sen o orle oznacza: ‘ktoś podstępnie spowoduje wypadek,

w wyniku którego inna osoba poniesie śmierć’(Płatek 1988: 62).

77

Według słowiańskich legend kukułka to dziewczyna lub kobieta, która płacze za zmarłym mężem lub

ukochanym, nie ma partnera, ponieważ się utopił, albo go sama zabiła i w jej kukaniu lud słyszał żałobny

i niepocieszony płacz, dlatego teraz zapowiada ona śmierć (Толстоj , Раденковић 2001: 315-316).

123

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

ptakowi w potocznym języku polskim, gdyż są to pozytywne asocjacje, jak siła, bystrość,

polot, inteligencja, wolność, zdolność, a także cechy dotyczące wyglądu (duży i zakrzywiony

nos, tzw. orli nos) (Spagińska-Pruszak 2000: 81). Motywacją dla tej wykładni sennej są

jednak konotacje kulturowe. Z punktu widzenia ludowego interpretatora, orzeł mógł kojarzyć

się również z cechami negatywnymi. Drapieżny sposób życia tego ptaka, wysokość

i szybkość lotu, czyhanie i polowanie na ofiarę z dużej wysokości, porywanie jej szponami

asocjuje okrucieństwo, podstęp, niebezpieczeństwo (Spagińska-Pruszak 2000: 82) i w końcu

śmierć schwytanej ofiary, dlatego też wykładnia tego snu jest logiczna i uzasadniona.

Sennik polski przy tłumaczeniu powyższej wykładni sennej bazuje na konotacjach

kulturowych orła, pomijając jego asocjacje językowe.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem orła.

Tutaj sen o orle zwiastuje: ‘zwycięstwo nad nieprzyjaciółmi, wielkie szczęście’ oraz

‘sukces w pracy’ Cikuša 1966: 76).

Tłumaczenia te nie do końca pokrywają się z leksykalnymi konotacjami ptaka

w potocznym języku chorwackim, jakimi są odwaga, siła, mężność, a także okrucieństwo

i bezwzględność (Spagińska-Pruszak 2000: 82). Interpretacje te znajdują jednakże swoje

uzasadnienie w konotacjach kulturowych. Orzeł w potocznej świadomości może być

zwycięzcą, gdyż odnosi sukces w polowaniach. Wspominałam wcześniej, iż ludzkie

wartościowanie przestrzeni jest nierozłącznie związane z waloryzacją w sennikach ustnych.

W tym przypadku wartością pozytywną jest GÓRA, gdzie właśnie znajduje się orzeł,

a według ludowych zasad, im wyżej tym lepiej, dlatego też sen interpretowany jest w sposób

dodatni.

Sen o zabiciu orła jest zapowiedzią ‘złego zdarzenia’ (Cikuša 1966: 76).

Interpretacja ta znajduje swoją motywację w potocznym oglądzie świata. Zabójstwo

jest grzechem i czynem haniebnym, dlatego też naturalnym i oczywistym skojarzeniem są

konsekwencje w postaci złych wydarzeń. Wyraźnie widać w tym przypadku jednak również

wartościowanie w sennikach ludowych typu ŻYWY – MARTWY, ponieważ zabity orzeł jest

martwy, więc interpretowany jest w sennikach jako coś niedobrego.

Sen o orle w locie oznacza: ‘masz zbyt wielkie pragnienia’ (Cikuša 1966: 76).

Objaśnienie to, jak można by sądzić, ściśle wiąże się ze sprawą waloryzacji

w sennikach ustnych. Lot orła odnosi się do wartości GÓRY, lecz w tym przypadku jest ona

124

oceniana negatywnie, ponieważ orzeł w pewnym sensie demonstruje swoją przewagę nad

innymi, co kojarzone może być tutaj z zarozumialstwem, pychą, wyniosłością. Z drugiej

strony człowiek od zawsze marzył o lataniu, a posiadanie skrzydeł jest pragnieniem

człowieka, dlatego naturalnym jest, że może zazdrościć orłowi jego umiejętności a sen o locie

orła mógł skojarzyć się ludowemu tłumaczowi z niedoścignionymi marzeniami.

Interesującym faktem jest, iż w potocznym języku chorwackim orzeł, ze względu na swój

sposób życia, asocjuje negatywne cechy, jak okrucieństwo i bezwzględność, których

w interpretacjach chorwacki sennik nie wykorzystuje, natomiast widoczne są one

w tłumaczeniu wykładni sennej w senniku polskim.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu wykładni sennych dotyczących orła bazuje

zarówno na jego asocjacjach językowych, jak i kulturowych.

Konotacje leksykalne przypisywane orłowi w języku polskim i chorwackim są różne,

dlatego też interpretacje snów o postaci tego ptaka w obu sennikach są również odmienne.

Rys.14. Rene Magritte: Le prezent (Prezent)

125

Owca (chorw. ovca)

W senniku polskim sen o owcy oznacza: ‘same przyjemności widać na horyzoncie

twej osobowości’(Płatek 1988: 62).

Interpretacja ta nie pokrywa się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku polskim, jakimi są odnoszące się do płci żeńskiej m.in.

bezmyślność, ślepe naśladownictwo, a także w małym stopniu głupota oraz grzeszność

(Spagińska-Pruszak 2003: 233-234). Zgadza się jednak ona z konotacjami językowo-

kulturowymi owieczki, które wywodzą się z tradycji chrześcijańskiej, a są to: dobrotliwość,

cierpliwość, bojaźliwość, pokora, łagodność, niewinność, wierność

(Spagińska-Pruszak 2003: 233-234). Asocjacje te mogą mieć swoje źródło również

w potocznym oglądzie świata związanym z wyglądem zewnętrznym owcy. Ciepła i gruba

wełna zwierzęcia jest miła i przyjemna w dotyku, więc naturalnie wywołuje pozytywne

skojarzenia.

Sennik polski przy tłumaczeniu powyższych sennych wykładni bazuje zarówno na

konotacjach leksykalnych, jak i kulturowych owcy.

Senniku chorwacki wyróżnia więcej znaczeń symbolicznych związanych z obrazem

owcy.

Tutaj sen o owcy oznacza: ‘ktoś tobie zazdrości’(Cikuša 1966: 78).

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

zwierzęciu w potocznym języku chorwackim, która asocjuje głupią, naiwną,

niedoświadczoną, bezmyślną, łatwowierną kobietę (w żargonie w węższym znaczeniu to

także ofiara kieszonkowych kradzieży), ale również może określać mężczyznę, ponieważ

owca męska (muška ovca) jest ogólnym określeniem tego, kogo łatwo oszukać’. Owieczka

zaś konotuje identyczne cechy, jak w języku polskim (Spagińska-Pruszak 2003: 232-234).

Trudno jest znaleźć sensowne i zrozumiałe uzasadnienie tej sennikowej wykładni lecz, jak

można by sądzić, za jej motywację posłużyło ludowe widzenia świata. Owca jest bowiem

zwierzęciem powszechnie hodowanym w Chorwacji, a w świadomości potocznej, ten, kto

miał dużo owiec był bogaty. Być może, ten dobytek posiadacza owiec wywołał uczucie

zazdrości drugich osób, chociaż skojarzenia te wydają się być dosyć odległe.

Sen o owcy pasącej się oznacza: ‘zdrowie’(Cikuša 1966: 78).

Interpretacja ta jest w miarę logiczna i uzasadniona, gdyż z ludowego punktu

widzenia obraz dorodnych, pasących się na trawie zwierząt może wywołać skojarzenia

126

zdrowia. Ludowy interpretator mógł zaczerpnąć inspirację dla sennego tłumaczenia także

z tradycji chrześcijańskiej, gdyż w Biblii owca jest zwierzęciem ofiarnym, symbolizuje

płodność (Kopaliński 1990: 292), czyli także i zdrowie.

Sennik chorwacki przy objaśnianiu sennych wykładni dotyczących owcy opiera się na

jej konotacjach kulturowych, pomijając językowe.

Asocjacje leksykalne przypisywane owcy w języku polskim i chorwackim są inne,

dlatego, mimo iż sennik chorwacki w swym tłumaczeniu nie wykorzystuje konotacji

językowych tego zwierzęcia, interpretacje snów dotyczące postaci owcy są różne w obu

sennikach.

Sowa (chorw. sova)

Według sennika polskiego sen o sowie oznacza: ‘ktoś bliski umrze’

(Płatek 1988: 79).

Interpretacja ta nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami przypisywanymi temu

ptakowi w potocznym języku polskim, gdyż są to głupota/mądrość, bezmyślność, brak

humoru, ale także charakterystyka kobiety o dużych, okrągłych oczach

(Spagińska-Pruszak 2000: 81). Objaśnienie to jednakże idealnie pokrywa się z asocjacjami

kulturowymi tego ptaka. Sowa ze względu na swój nocny i samotny tryb życia, jak wszystkie

źródła zgodnie wskazują, jest symbolem smutku, ciemności i długiej nocy a przede

wszystkim ptakiem zwiastującym nieszczęście i śmierć78

(Kopaliński 1990: 396), dlatego też

tłumaczenie tego snu jest całkowicie uzasadnione.

Sennik polski przy objaśnianiu sennej wykładni dotyczącej sowy pomija jej konotacje

językowe, opiera się bowiem jedynie na jej asocjacjach kulturowych.

Sennik chorwacki podaje więcej przykładów znaczeń symbolicznych związanych

z obrazem sowy.

Sen o hukaniu sowy zapowiada: ‘śmierć’ (Cikuša 1966: 108).

78

Przysłowie„Sowa na dachu kwili, komuś umrzeć po chwili”, odtwarza stary przesąd, który głosi, że głosy

pewnych ptaków, zwłaszcza nocnych, wróżą nieszczęście, głównie śmierć. Hukanie sowy tłumaczono niegdyś,

jako puć, puć, co miało znaczyć: „sówka woła. Pódź”(Krzyżanowski 1965: 385). W starożytnej Babilonii krzyk

sowy w nocy rozumiano jako krzyk kobiety zmarłej w czasie połogu, płaczącej po swym dziecku, a uważano ją

za ptaka śmierci, ponieważ najgłośniej huka w listopadzie, czyli miesiącu śmierci (Kopaliński 1990: 397).

127

Tłumaczenie to i w tym przypadku nie zgadza się z leksykalnymi konotacjami tego

ptaka w potocznym języku chorwackim, które dotyczą głównie wyglądu zewnętrznego

(‘brzydka kobieta z wytrzeszczonymi oczami i nosem w kształcie przypominającym ptasi

dziób’), ale także konotuje bezmyślność i głupotę (Spagińska-Pruszak 2000: 81). W tym

przypadku również za motywację sennikowej wykładni posłużyły konotacje kulturowe sowy,

jako zwiastuna śmierci, a w szczególności odgłosu jej hukania. (Kopaliński 1990: 396).

Sen o widzeniu sowy oznacza: ‘szczęście i nowe doświadczenia’ (Cikuša 1966: 108).

Trudno jest wskazać logiczną motywację tej interpretacji, gdyż nie jest zbieżna ani

z konotacjami leksykalnymi ani kulturowymi sowy. Wydawać by się mogło jednak, że

wykorzystana została tutaj zasada waloryzacji w sennikach ludowych, ponieważ ptak ten

znajduje się o góry, a GÓRA ma tutaj wartość dodatnią, dlatego sen został wytłumaczony

w sposób pozytywny.

Sen o sowie w locie znaczy: ‘masz zakłamanych przyjaciół’(Cikuša 1966: 108).

Interpretacja ta mogła bazować na wierzeniach ludowych, według których ptaki

innych gatunków mają nieprzyjacielski stosunek do sowy i jej unikają. Powodem takiego

zachowania jest popełniony w przeszłości przez sowę jakiś haniebny czyn bądź grzech,

dlatego teraz ze wstydu ukrywa się przed innymi i stąd też jej nocny tryb życia

(Толстоj, Раденковић 2001: 503). Konotacja ta wydaje się logiczna i sensowna, chociaż

nieco odległa.

Sennik chorwacki przy tłumaczeniu powyższych wykładni sennych opiera się jedynie

na konotacjach kulturowych sowy, pomijając językowe.

Asocjacje leksykalne sowy w języku polskim i chorwackim są inne, dlatego też

interpretacje senne dotyczące postaci sowy w obu sennikach są różne. W senniku polskim sen

o sowie zapowiada śmierć a w chorwackim oznacza szczęście i nowe doświadczenia,

aczkolwiek sen o hukaniu sowy oznacza tutaj również śmierć.

128

Rys.15. Salvador Dali: Melancholy Atomic and Uranium Idyll (Melancholia, atomiczna

i uraniczna idylla)

129

V WNIOSKI I PODSUMOWANIE

Przeprowadzona analiza skłania do sformułowania ustaleń wynikających

z dotychczasowych badań. Pozwala ona dotrzeć do swoistych dla badanych narodów

językowych obrazów świata, zawartych w konotacjach związanych z poszczególnymi

zwierzętami.

Chorwacja i Polska należą do wspólnego kręgu językowo-kulturowego, jakim jest

dziedzictwo grecko-łacińskie. Nie tylko ten fakt, ale również tradycja chrześcijańska,

mitologia, literatura starożytna, europejska filozofia, światowe arcydzieła literackie i ludowe

bajki miały wpływ na stereotypowe widzenie zwierząt w obu językach. Obraz świata

zwierząt, kształtowany przez asocjacje językowe, stanowi wspólną własność słowiańskiego

kręgu kulturowego, dlatego też w rezultacie bliskość kulturowa oraz kierunek konotacji

dotyczących zwierząt często się pokrywa lub jest bardzo zbliżony. Zdarza się jednak, że

zapożyczenia obu języków z dziedzictwa kulturowego mogły być różne lub odmiennie

asymilowane, gdyż społeczność specyficznie postrzega rzeczywistość i odmiennie ją

interpretuje, pomimo wspólnego rodowodu. Konotacje leksykalne mogą być w jednym języku

poparte tradycją antyczną, biblijną oraz ludowymi wierzeniami, a także innymi

doświadczeniami utrwalonymi w językowym obrazie świata, dlatego też zwierzęta mogą

wywoływać odmienne skojarzenia językowe (Spagińska-Pruszak 2003: 252-258).

Rzeczywistości nie kategoryzuje się według tego, jaka jest naprawdę, lecz

według tego, jak postrzegają ją różne kręgi kulturowe. Jedna i ta sama

rzeczywistość w różnych kulturach konstruowana jest na zupełnie różne

sposoby (Bertoša 1999: 64).

Można postawić tezę, iż pomimo przewidywanej bliskości dwóch narodów

słowiańskich, konceptualizacja świata zwierząt w języku chorwackim oraz polskim wyrażona

poprzez językowo-kulturowe konotacje animalistyczne, różni się od siebie w niewielkim

stopniu. Potwierdził to materiał empiryczny: odnotowałam, że na 31 zanalizowanych nazw

zwierząt w obu językach aż 15 ma identyczne konotacje leksykalne (np. mrówka, pszczoła,

wąż, wilk), 8 konotacje bardzo podobne (np. byk, krowa, zając) a 8 konotuje cechy odmienne

(np. jeleń, kukułka, orzeł), aczkolwiek ich odmienność nie jest całkowita, ponieważ

w przypisanych im asocjacjach językowych doszukać się można także pewnych cech

wspólnych (np. baran, kogut, owca).

130

Z przeprowadzonej analizy wynika również, zgodnie z wcześniejszymi

przypuszczeniami, że większość konotacji leksykalnych przypisanych zoonimom

nacechowana jest pejoratywnie (np. lis, małpa, krowa, osioł, wilk), ma więc wyraźnie

antropocentryczny charakter, który jest efektem postrzegania świata z perspektywy

człowieka, przeświadczonego o swojej wyższości nad zwierzętami.

Da się także zauważyć, iż z większością nazw zwierząt związana jest więcej niż jedna

cecha konotacyjna i nierzadko zdarza się, że cechy te są złożone, niekonsekwentne

i nawzajem się wykluczają (np. kot asocjuje zarówno mądrość, jak i głupotę, dojrzałość

i niedojrzałość).

Jeżeli chodzi o wykładnie senne, można stwierdzić, że część znaczeń symbolicznych

posiada motywację w konotacjach leksykalnych (np. lis, lew, mrówka) a część oparta jest na

konotacjach kulturowych (np. sowa, kukułka, ryba).

Zgodnie z wcześniejszym założeniem, niektóre wykładnie senne nawiązują do

postrzeganych zmysłowo cech przedmiotów, jak np. wilgotność (np. sen o wodzie zapowiada

łzy, płacz). Duża część sennikowych interpretacji odwołuje się do utartych kulturowo

konotacji barw (np. sen o czarnej kozie zapowiada nieszczęście), starych wierzeń

mitologicznych (np. sen o pszczole) oraz symboliki biblijnej (np. sen o krowie nawiązujący

do snu faraona)

Wyniki analizy wyraźnie potwierdzają, że z szukaniem motywacji dla znaczeń

symbolicznych ściśle wiąże się sprawa waloryzacji w kategoriach dobry – zły, która jest

zgodna z zasadami opozycji binarnych, gdzie lewy człon tłumaczony jest w senniku, jako coś

dobrego, a prawy jako coś niedobrego. Przykładami są pary typu:

· ŻYWY - MARTWY (np. ryba śnięta – łzy),

· BIAŁY - CZARNY (np. biały gołąb - miła wiadomość, czarna koza - śmierć),

· TŁUSTY - CHUDY (np. gruba kura – honor, chuda kura – hańba),

· DUŻY - MAŁY (np. duża ryba – obfitość, mała ryba – zmartwienia),

· ŁAGODNY - AGRESYWNY (np. owca – przyjemność, walczące byki -

niebezpieczeństwo),

· PRAWDZIWY (NATURALNY) – NIEPRAWDZIWY (SZTUCZNY) (np. ciele –

dobra praca, wąż gumowy – bieda),

· GÓRNY – DOLNY (np. dosiadanie osła – radość, ryba-kłopoty)

· SWÓJ - OBCY (np. koń - miłość, małpa – kłótnia) itd.

131

Odnotowałam jednakże również wiele odstępstw od tych reguł, ponieważ nierzadko

zdarzało się, że lewy człon w senniku objaśniany był pozytywnie a prawy negatywnie

np.

· GRUBA krowa – ciężkie życie,

· CZARNY koń – wierny przyjaciel,

· ZABITY niedźwiedź – sukces itp.

Można było odnaleźć również przypadki, które nie zgadzały się ze wstępnym

założeniem, jakoby sny o dzikich i drapieżnych zwierzętach miały zapowiadać złe zdarzenie

(np. wilk – dobry przyjaciel) a sny o zwierzętach przyjaznych człowiekowi - dobre

(np. ciele – żal).

W wynikach analizy potwierdziła się teza, że cechy nietypowe, które nie wchodzą do

stereotypowych znaczeń słów są często ważniejsze niż sam przedmiot, do którego się

odnoszą, ponieważ decydują o jego wartości w wykładni (np. sen o czarnej kozie zwiastujący

nieszczęście).

W badanym materiale znalazły się również przykłady wskazujące na rozbieżność

symboliki sennika i konotacji ściśle językowych, ponieważ silne asocjacje językowe

i kulturowe nie znalazły odbicia w senniku (np. osioł będący symbolem uporu i głupoty).

Znaczyłoby to, że sennik, który jest swoistym gatunkiem folkloru, przy interpretacji wykładni

sennych czerpie nie tylko z języka naturalnego, ale wytwarza także mechanizmy selekcyjne

(Niebrzegowska 1990: 46).

W opracowanym materiale sennikowym znajdują się również takie wykładnie, dla

których źródeł nie potrafię wskazać zadowalającej i sensownej motywacji, ponieważ

interpretacje są rozbieżne z konotacjami językowymi, jak i kulturowymi przypisanymi

poszczególnym zwierzętom (np. sen o małpie jako zapowiedzi choroby i zazdrości lub sen

o sowie zapowiadającym szczęście i nowe doświadczenia).

Trudno jednak stwierdzić, czy dla nosiciela ludowej kultury i ludowego

języka są one istotnie nieumotywowane. Współczesne wykładnie

symboliczne obrazów sennika mogą nawiązywać nie tylko do

współczesnych potocznych konotacji, lecz do dawnych, dziś już

nieaktualnych, zanikłych (Niebrzegowska 1990: 47).

Po skonfrontowaniu asocjacji językowych przypisanych poszczególnym zwierzętom

z interpretacjami snów na ich temat można dojść do wniosku, że nie trzymają się one ściśle

żadnych zasad, ponieważ konotacje leksykalne nie zawsze mają wpływ na objaśnienia

wykładni sennych. Bardzo często zdarza się także, iż jeden z senników wymienia więcej

132

znaczeń symbolicznych dotyczących konkretnego zwierzęcia niż drugi (np. sennik polski

wymienia jedynie sen o kozie, a sennik chorwacki o kozie, o dojeniu kóz, o pilnowaniu kóz

oraz kozie czarnej itp.). Rozróżnianie tego typu stanów związanych ze zwierzętami, jak

czynność, zachowanie, wiek, ilość, żywotność, barwa, wydawane odgłosy itp., itd. sprawia, iż

całkowicie zmieniają one interpretację snu. Fakt ten znacznie utrudnia porównanie objaśnień

w różnych sennikach i z powodu nadwyżki lub braku informacji w jednym ze znaczeń

symbolicznych niełatwo jest porównać czy wykładnie senne są do siebie zbliżone, czy też nie.

Konfrontację motywacji sennych dla znaczeń symbolicznych oparłam zatem głównie na

samej postaci poszczególnego zwierzęcia, nie poświęcając większej uwagi reszcie dodatkowo

przypisanych mu czynników, które kształtowały ogólny obraz interpretacji sennych i były ich

dopełnieniem.

W analizowanym materiale jest kilka przykładów (5), w których identyczne konotacje

leksykalne przypisane konkretnym zwierzętom w języku polskim i chorwackim posłużyły za

motywację bardzo podobnych sennych interpretacji (np. sen o lisie w senniku polskim

zwiastuje podstęp i oszustwo a w senniku chorwackim oszustwo i zło), lecz również wiele jest

takich (10), które były bazą dla zupełnie innych sennych wykładni (np. sen o kozie w senniku

polskim oznacza zysk i radość a w senniku chorwackim obmowę). Taka sama sytuacja

zaistniała w przypadku podobnych leksykalnych konotacji przypisanych tym samym

zwierzętom w obu językach, których interpretacje senne były niekiedy zbliżone (3) (np. sen

o słoniu w senniku polskim zapowiada triumf a w senniku chorwackim moc), lecz

w większości przypadków (5) były one od siebie różne (np. sen o żabie w senniku polskim

zapowiada zaszczyt a w senniku chorwackim dwulicowych sąsiadów).

Jedyną regularność można było dostrzec w analizie zwierząt, które obdarzone były

w obu językach innymi asocjacjami leksykalnymi, ponieważ wszystkie wykładnie senne

dotyczące tych znaczeń symbolicznych były również interpretowane w sposób odmienny (8)

(np. sen o orle w senniku polskim zapowiada śmierć, natomiast w senniku chorwackim -

szczęście i sukces). Wynik ten nie był jednak zadowalający, ponieważ można było się

spodziewać takiego rezultatu, zwłaszcza ze względu na to, iż w żadnym z opracowanych

przypadków nie zdarzyło się, że wykładnie snów w obu sennikach były zinterpretowane

identycznie, nawet w przypadku zwierząt obdarzonych tożsamymi konotacjami leksykalnymi.

Odnotować udało się jednakże, iż kilka wykładni sennych, dotyczących zwierząt

o identycznych konotacjach leksykalnych w obu językach, było do siebie bardzo zbliżonych

czego powodem było najprawdopodobniej to, iż ich asocjacje językowe były tożsame

133

z kulturowymi i były mocno utrwalone również w kulturach innych narodów, a więc były

uniwersalne (np. sen o lwie, lisie, gołębiu).

Kolejnym faktem, który zwrócił moją uwagę, było to, iż pomimo, że w obu sennikach

zamieszczona została zbliżona liczba zoonimów (w senniku polskim ok. 90 a w senniku

chorwackim ok. 95), to w obu zbiorkach brakowało zwierząt ważnych dla tych kultur. Sennik

polski nie rozróżnił m. in. snu o świni (aczkolwiek było tam prosię i trzoda), bocianie, koźle,

żółwiu, sarnie, skorpionie, których konotacje w polskiej kulturze są przecież mocno

i wyraźnie utrwalone a sennik chorwacki nie wymienił m. in. snów o króliku, ropusze i kilku

gatunkach ptaków, jak sęp czy struś.

Wnioskując z wyników analizy, wydawać by się mogło, że duża część objaśnień

sennych wykładni dobierana jest przez autorów senników w sposób dosyć przypadkowy,

pomimo, że przeważnie udaje się znaleźć dla nich wytłumaczenie w konotacjach

leksykalnych bądź kulturowych, głównie w wierzeniach mitologicznych, potocznym

ludowym oglądzie świata oraz tradycji biblijnej. Odnalezione przeze mnie motywacje dla

wykładni sennych oparłam jedynie na własnych przypuszczeniach, ponieważ nie byłam

w stanie poprzeć ich żadnymi konkretnymi źródłami, dowodzącymi, że moje założenia są

trafne i prawdziwe. Nie wiadomo jednak, dlaczego ludowy interpretator spośród kilku

konotacji przypisanych konkretnemu zwierzęciu, jako motywację poszczególnej sennej

wykładni, wybrał asocjację tę a nie inną. Wyraźnie działanie w tym przypadku mechanizmów

selekcyjnych jest powodem, że objaśnień znaczeń symbolicznych w różnych sennikach może

być bardzo dużo i mogą być one zarówno zbieżne jak i zupełnie odmienne.

Podsumowując, należy stwierdzić, że pomimo, iż oba ludowe senniki w tłumaczeniu

znaczeń symbolicznych w miarę trzymają się przyjętych ogólnych dla senników ludowych

zasad (np. wartościowanie) to jednak wyniki porównania interpretacji snów sennika polskiego

i chorwackiego są zbyt rozbieżne, aby można było dać wiarę w ich proroctwo.

W rozdziale o symbolice znaczeń sennych doszłam do wniosku, że sennik jest zbiorem

symboli powszechnych i uniwersalnych a według badaczy tylko sny symboliczne zasługują

na tłumaczenie. Erich Fromm twierdził, że język symboliczny jest jedynym językiem

uniwersalnym stworzonym przez rodzaj ludzki, identycznym dla wszystkich kultur, ponieważ

tkwi korzeniami w doświadczeniu każdej ludzkiej istoty, dlatego każdy jest w stanie nim

mówić i go rozumieć (Fromm 1997: 33-38). Podobnego zdania był Henri Wallon, uważając,

że symbole były związane z człowiekiem od zawsze i przedstawiały przedmioty ogólnie

znane, dlatego ich zrozumienie nie powinno nikomu sprawiać wielkich trudności

(za: Dolińska 1976: 35).

134

Skoro tak jest w istocie, to dlaczego w różnych sennikach można znaleźć inne

tłumaczenia tego samego snu symbolicznego (gdy np. śni się pies to według sennika

polskiego jest on zapowiedzią smutnych wiadomości a wedle sennika chorwackiego -

dobrych wieści).

Symbole są powszechne i powinny być zatem także uniwersalne, a co za tym idzie,

objaśniane w taki sam lub bardzo podobny sposób w każdym senniku, szczególnie

w przypadku tak bliskich sobie kultur, jak chorwacka i polska.

Czyżby rzeczywiście rację mieli badacze sceptycznie podchodzący do tych tajemnych

zbiorków symboli zakładając, że znaczenie symboli nie jest dla wszystkich ludzi jednakowe,

ale indywidualne, ponieważ powiązane jest z doświadczeniami a także charakterem śniącego?

Być może należałoby zgodzić się z tymi, którzy nie wierzą w prawdziwość znaczeń symboli

zawartych w sennikach nazywając je „lekturami dla naiwnych”, „bezdusznymi schematami”,

„tarczą do gry (loterią)” i zgodzić się z poglądem Antoniego Nowaka , że

wszelka próba układania senników jak też i pseudonaukowe próby

jednoznacznego wyjaśniania symboliki snów […], są z góry skazane na

niepowodzenie (Nowak 1997: 25).

Wyniki analizy potwierdzają, że zawarte w sennikach symbole nie są proroctwem,

lecz zbiorem dosyć przypadkowych skojarzeń i interpretacji. Pomimo różnych opinii na temat

senników należy jednak pamiętać, że te tajemnicze księgi są płodem niezliczonej ilości

pokoleń i świadectwem ich minionego życia, doświadczeń, wiedzy i wierzeń. Coś jednak

sprawia, że nie można przejść obok senników obojętnie i nawet jeżeli są one jedynie

fałszywymi lekturami dla naiwnych, to jednak korzystają z nich ludzie już od tysięcy lat.

Wybór należy do nas, lecz nawet jeśli czytamy je z „przymrużeniem oka”, z pewnością nie

zaszkodzi zajrzeć do sennika „na wszelki wypadek”, a być może uda nam się bliżej poznać

tajemniczy świat snów.

A sen – ach ten świat cichy,

głuchy, tajemniczy.

Życie duszy, czyż nie jest warte

badań ludzi?

Któż jego miejsce zmierzy,

kto jego czas zliczy…

Adam Mickiewicz, Dziady, Cz. III

135

Rys.16. Sny

136

BIBLIOGRAFIA:

1. Adamowski J. 1999: Dół w ludowym obrazie świata (pochodzenie i lokatywność)

[w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

2. Adamowski J., Bartmiński J., Niebrzegowska S. 1995: Ptaki, zwierzęta i rośliny

w relacjach gwarowych z okolic Biłgoraja, „Etnolingwistyka” 7, Lublin.

3. Anić V. 2000: Rječnik hrvatskoga književnog jezika, Zagreb.

4. Anusiewicz J. 1990: Językowo-kulturowy obraz kota w polszczyźnie,

„Etnolingwistyka” 3, Lublin.

5. Anusiewicz J. 1999: Problematyka językowego obrazu świata w poglądach niektórych

językoznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Językowy obraz świata,

red. J. Bartmiński, Lublin.

6. Anusiewicz J., Dąbrowska A., Fleischer M. 2000: Językowy obraz świata i kultura.

Projekt koncepcji badawczej [w:] Język a kultura, Językowy obraz świata

i kultura, Tom 13, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.

7. Arsovski Ž.F. 2006: Hrvatsko-slavenski rječnik poredbenih frazema, Zagreb

8. Baity E.Ch. 1973: Ameryka przed Kolumbem , Tłum. M.L. Pisarek, Kraków.

9. Bartmiński J. 1988: Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji słowa,

[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.

10. Bartmiński J. 2007: Stereotypy mieszkają w języku, Studia lingwistyczne, Lublin.

11. Bednarczuk-Kravić Ł., Hofman-Pianka A. 2003: Kieszonkowy słownik chorwacko-

polski, polsko-chorwacki, Warszawa.

12. Bertoša M.1999: Stereotipi o životinjama, [u:] Teorija i mogućnosti primjene

pragmalingvistike, Zagreb.

13. Biblia Święta, 1975, Nowy przekład z języków hebrajskiego i greckiego opracowany

przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Brytyjskie i Zagraniczne

Towarzystwo Biblijne, Warszawa.

14. Bradamante W. 2006: Sennik współczesny, Katowice.

15. Brückner A. 1998: Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa.

16. Brzozowska M. 2000: Derywaty onomazjologiczne (asocjacyjne) w językowym

obrazie świata [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura,

red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.

137

17. Bugajski M., Wojciechowska A. 2000: Językowy obraz świata a literatura [w:] Język

a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska,

J. Anusiewicz J., Wrocław.

18. Cikuša B. 1996: Narodna sanjarica, Stari Grad.

19. Cirlot H. E. 2000: Słownik symboli, Tłum. Kania I., Kraków.

20. Cooper J. C. 1998: Zwierzęta symboliczne i mityczne, Tłum. A. Kozłowska – Ryś,

L. Ryś, Poznań.

21. Dąbrowska A. 2000: Tę żabę trzeba zjeść. Językowo-kulturowy obraz żaby

w polszczyźnie, [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura,

red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.

22. Dobrzyńska T. 1988: Uwarunkowania kulturowe metafory, [w:] Konotacja, red.

J. Bartmiński, Lublin.

23. Dolińska W. 1976: Co mówią nasze sny, Kraków.

24. Dossenbach H. D. 1998: Leksykon zwierząt, Tłum. A. Ferdek, Diepholz.

25. Filar D. 2000: Językowy obraz świata a obraz świata w tekście poetyckim, [w:] Język

a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, red. A. Dąbrowska,

J. Anusiewicz, Wrocław.

26. Fleischer M. 2000: Obraz świata. Ujęcie z punktu widzenia teorii systemów

i konstruktywizmu, [w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata

i kultura, red. A. Dąbrowska, J. Anusiewicz, Wrocław.

27. Forstner D. 2001: Świat symboliki chrześcijańskiej: leksykon, Tłum. W. Zakrzewska,

P. Pachciarek, Warszawa.

28. Fromm E. 1951: Zapomniany język. Wstęp do rozumienia snów, baśni i mitów.

Wstępem opatrzył K.T. Toeplitz, Tłum. J. Marzęcki, Warszawa.

29. Gieysztor A. 1982: Mitologia Słowian, Warszawa.

30. Grzegorczykowa R. 1995: Wprowadzenie do semantyki językoznawczej, Warszawa.

31. Grzegorczykowa R. 1988: Władanie językiem a wiedza o świecie, [w:] Konotacja, red.

J. Bartmiński, Lublin.

32. Grzegorczykowa R. 1999: Pojęcie językowego obrazu świata, [w:] Językowy obraz

świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

33. Góra A.W. 2000: O zasadach opisu zwierząt w słowiańskiej kulturze ludowej,

„Etnolingwistyka” 12, Lublin.

34. Góra A.V. 2000: Simvolika životnych u Slavjanskoj narodnoj tradicii,

„Etnolingwistyka” 12, Lublin.

138

35. Góra A.W. 1995: Bocian w słowiańskich wyobrażeniach ludowych,

„Etnolingwistyka” 7, Lublin.

36. Hansen-Kokoruš R. 1996: Magarac i konj u svijetu njihovih frazeoloških osobina,

„Filologija” 27, Zagreb.

37. Jordanskaja L., Mielczuk I. 1998: Konotacja w semantyce lingwistycznej

i leksykografii, [w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.

38. Jung C.G. 1993: O istocie snów, Tłum. R. Reszke, Warszawa.

39. Kobielus S. 2002: Bestiarium chrześcijańskie: Zwierzęta w symbolice i interpretacji:

starożytność i średniowiecze, Warszawa.

40. Kardela H. 1999: Ogdena i Richardsa trójkąt uzupełniony, czyli co bada gramatyka

kognitywna, [w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

41. Kopaliński W. 1985: Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa.

42. Kopaliński W. 1990: Słownik symboli, Warszawa.

43. Koper A. 2000: O symbolice zwierząt w słowiańskiej tradycji ludowej,

„Etnolingwistyka” 12, Lublin.

44. Krzyżanowski J. 1980: Z teorii i dziejów folkloru, Kraków.

45. Kurcz J. 1987: Język a reprezentacja w umyśle, Warszawa.

46. Kurth H.1994: Leksykon symboli marzeń sennych, Tłum. I. Światłowska, Wrocław.

47. Lakoff G., Johnson M. 1998: Metafory w naszym życiu, Tłum. T.P. Krzeslowski,

Warszawa.

48. Lenorman M., pozycja niedatowana: Večiti kalendar, Sombor.

49. Lips E. 1971: Księga Indian, Tłum. K. Pisowicz, red. A. Kowalska – Lewicka,

Warszawa.

50. Maćkiewicz J. 1999: Kategoryzacja a językowy obraz świata, [w:] Językowy Obraz

świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

51. Majer-Baranowska U. 1988: Z historii użycia terminu konotacja, [w:] Konotacja, red.

J. Bartmiński, Lublin.

53. Mały słownik kultury dawnych Słowian 1998, pod red. L. Leciejewicz, Warszawa.

52. Matešić J. 1982: Frazeološki rječnik hrvatskoga ili srpskog jezika, Zagreb.

53. Matusiak A. 2001: Motyw snu w prozie starszych symbolistów rosyjskich: (Fiodor

Sołogub), Wrocław.

54. Moguš M., Pintarić N. 2002: Poljsko-hrvatski rječnik, Słownik polsko-chorwacki,

Zagreb.

139

55. Mosiołek-Kłosińska K. 1990: Antropocentryzm leksyki „zwierzęcej”,

„Etnolingwistyka” 3, Lublin.

56. Mosiołek-Kłosińska K. 1995: Motywacja związków frazeologicznych zawierających

wyrazy pies i kot, [w:] „Etnolingwistyka” 7, Lublin.

57. Moszyński K. 1967: Kultura ludowa Słowian. T. 2, Kultura duchowa, Cz.1,Warszawa.

58. Muszyński Z. 1988: Problem wiedzy pozajęzykowej w badaniach lingwistycznych,

[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.

59. Niebrzegowska S. 1999: Gwiazdy w ludowym językowym obrazie świata,

[w:] Językowy obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

60. Niebrzegowska S. 1990: Potoczne konotacje słowa a znaczenia symboliczne w senniku

ludowym, „Etnolingwistyka” 3, Lublin.

61. Niebrzegowska S. 1996: Świat wartości sennika ludowego, „Etnolingwistyka” 8,

Lublin.

62. Niewiara A. 2000: Badania etymologii a odtwarzania językowego obrazu świata

[w:] Język a kultura, Tom 13, Językowy obraz świata i kultura, Wrocław.

63. Nowak A.J. (red.)1997: Tajemnica snu, Lublin.

64. Oniryczne tematy i konwencje w literaturze polskiej XX wieku 1999: praca zbiorowa,

pod red. J. Glatzel, J. Smulskiego i A. Sobolewskiej, Toruń.

65. Pajdzińska A. 1990: Antropocentryzm frazeologii potocznej, „Etnolingwistyka” 7,

Lublin.

66. Pajdzińska A. 1995: Motywacja semantyczna przymiotników wartościujących,

„Etnolingwistyka” 7, Lublin.

67. Pajdzińska A. 1998: Udział konotacji leksykalnej w motywacji frazeologizmów,

[w:] Konotacja, red. J. Bartmiński, Lublin.

68. Płatek P. 1998: Sennik współczesny, Kraków.

69. Pintarić N. 1999: Czy chorwackie fito – emotywa mają swoje odpowiedniki w języku

polskim?, [w:] Semantyka a konfrontacja językowa 2, Warszawa.

70. Pintarić N. 2002: Pragmemi u komunikaciji, Zagreb.

71. Skorupka S. 1967-68: Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. I-II, Warszawa.

72. Słownik folkloru polskiego 1965, pod red. J. Krzyżanowskiego, Warszawa.

73. Słownik starożytności słowiańskich 1967, tom III, red. W. Kowalenko W., L. Labuda,

T. Lehr – Spławiński, Wrocław.

140

74. Słownik symboliki biblijnej: obrazy, symbole, motywy, metafory, figury stylistyczne:

gatunki literackie w Piśmie Świętym, 2003, Tłum. Z. Kościuk, R. Leland,

J.C. Wilhoit, Warszawa.

75. Słownik współczesny języka polskiego 1996, red. naukowy, B. Dunaj, Warszawa.

76. Spagińska-Pruszak A. 2003: Intelekt we frazeologii polskiej, rosyjskiej i chorwackiej:

(z problemów językowego obrazu świata), Gdańsk.

77. Spagińska-Pruszak A. 2000: Semantyka, konotacja i ekwiwalencja wybranych

zoonimów we frazeologii języka chorwackiego i polskiego, „Riječ”, god.6, sv.1,

Rijeka.

78. Tabakowska E. 1995: Gramatyka i obrazowanie: wprowadzenie do językoznawstwa

kognitywnego, Kraków.

79. Tabakowska E. 2001: Kognitywne podstawy języka i językoznawstwa, Kraków.

80. Taylor J.R. 2001: Kategoryzacje w języku: prototypy w teorii językoznawczej, Tłum.

A. Skucińska, Kraków.

81. Tokarski R. 1999: Językowy obraz świata w metaforach potocznych, [w:] Językowy

obraz świata, red. J. Bartmiński, Lublin.

82. Tokarski R. 1998: Konotacje jako składnik treści słowa, [w:] Konotacja, red.

J. Bartmiński, Lublin.

83. Tokarski R. 1991: Poziomy konotacji semantycznej, [w:] Język a kultura, tom 2, pod

red. J. Puzyniny i J. Bartmińskiego, Wrocław.

84. Weyers F. 2000: Salvador Dali, life and work, Cologne.

85. Whorf B.L. 1982: Język, myśl, rzeczywistość, Tłum. T. Hołówka, Warszawa.

86. Wierzbicka A. 1999: Język, umysł, kultura, wybór prac pod red. J. Bartmińskiego,

Warszawa.

87. Wysoczański W. 2005: Językowy obraz świata w porównaniach zleksykalizowanych:

na materiale wybranych języków, Wrocław.

88. Zaron Z. 1988: Niektóre problemy z konotacją semantyczną, [w:] Konotacja, red.

J. Bartmiński, Lublin.

89. Zimmerman L.J., Molyneaux B.L. 2003: Indianie Ameryki Północnej. Dzieje

i plemiona. Wierzenia i rytuały, Tłum. M. Betlej, Warszawa.

90. Бандић Д. 1991: Народна религиjа Cрба у 100 поjмова, Београд.

91. Раденковић Љ.1996: Симболика света у народној магији јужних Словена, Ниш.

92. Толѕтоj C.M., Раденковић Љ. (peд.) 2001: Словенска митологиjа:

енциклопедиjѕки pечник, Београд.

141

93. Вуковић М.Т. 2004: Народни обичаји, веровњја и пословице код Срба, Београд.

ŹRÓDŁA INTERNETOWE:

1. http://www.diamentowadroga.pl/dd14/sny_i_senne_egzystencje

2. http://gfx.filmweb.pl/blog/131219/228600.1.jpg

3. www.horoskop.wp.pl

4. www.wikipedia.org

5. www.wiz.pl.

6. www.wikipedia.pl.

7. http://pl.wikipedia.org/wiki/Mr%C3%B3wkowate

SPIS ILUSTRACJI (wszystkie z dnia 28.V.2008 r.):

Rys.1. Sny: http://farm2.static.flickr.com/1200/764909776_9d70fbdd64_o.jpg

Rys.2. Marzenia senne:

http://d.wiadomosci24.pl/g2/9d/33/27/57871_1202667971_2570_p.jpeg

Rys.3. Sny: http://gfx.filmweb.pl/blog/131219/228600.1.jpg

Rys.4. Salvador Dali: Sleep (Sen):

http://allforthegreatergood.com/Salvador_Dali_-_The_Dream.jpg

Rys.5. Salvador Dali: Spherical Galatea (Sferyczna Galatea):

http://image.hotdog.hu/_data/members3/227/128227/images/Salvador%20Dali%20-

%20Galatea%20Of%20The%20Spheres.jpg

Rys.6. Andre Breton: The Eye (Oko):

http://www.rsdsign.com/surrealisme!/images/dali-eye_01.gif

Rys.7. Salvador Dali: Swans (Łabędzie):

http://www.artinthepicture.com/artists/Salvador_Dali/swans.jpeg

Rys.8. Salvador Dali, Andre Breton: The Temptation of St.Anthony (Kuszenie Św. Antoniego):

http://i10.photobucket.com/albums/a140/Pilot6722/SalvadorDali-TemptationofStAnthony.jpg

Rys.9. Salvador Dali: Dream (Marzenie senne):

http://z.about.com/d/cleveland/1/0/d/5/-/-/revecma.jpg

Rys.10. Rene Magritte: Le Grande famille (Duża rodzina):

142

http://www.thefineartcompany.co.uk/surreal/magritte-dove.jpg

Rys.11. Salvador Dali, Andre Breton: Dream caused by the flight of a Bee around

a Pomegranate, a second before waking up (Sen spowodowany lotem pszczoły wokół jabłka

granatu na jedną sekundę przed przebudzeniem):

http://czytelnia.onet.pl/0,1096762,do_czytania.html

Rys.12. Salvador Dali: The Elephants (Słonie):

http://image53.webshots.com/653/6/95/6/2384695060052741287eiONma_fs.jpg

Rys.13. Andre Breton: Badaa:

http://www.saatchi-gallery.co.uk/images/thumbnail1.php/badaa249.jpg

Rys.14. Rene Magritte: Le prezent (Prezent):

http://corporate.skynet.be/galleryvedovi/FIAC/Rene%20Magritte%20-

%20Le%20pr%E9sentb.jpg

Rys.15. Salvador Dali: Melancholy, Atomic, Uranic Idyll (Melancholia, atomiczna, uraniczna

idylla): http://www.artistsguilds.com/art/Dali.jpg

Rys.16. Sny: http://www.007senniki.szpieguj.net/marzenia.jpg

143

REZIME

I. UVOD

1. Cilj i metodologija rada

Razlog je za ovakvu temu magistarskog rada činjenica da je san vrlo zanjimliv i još

uvijek nije do kraja istražen pojam a narodne sanjarice, koje su zbirka simboličnih značenja,

sakrivaju mnogo tajna. Što više, ova tema nije još bila obrađena što je za mene dodatno bio

neki izazov. Ovaj je rad interdisciplinarni jer za istraživanje poslužile su meni znanstvenosti

kao psihologija, filozofija, mitologija, folklor, religija i druge.

U ovom se radu raspravlja o jezično-kulturnim konotacijama životinja u poljskom

i hrvatskom narodu koje su sebi bliske u mnogim obzirama i zato se u radu pokušava

provijeriti vidu li slično svijet i životinje. U ovom se radu analizira leksičko-kulturne

animalističke asocijacije a također pokušava saznati postoji li između načina objašnjanja

snova u narodnim sanjaricama a pojmovnim opsegom riječi neka veza i je li ona slična

u istraživanim jezcima. Pokušava se također saznati kakve su motivacije poslužile za

interpretacije animalističkih simbola u sanjaricama i dati odgovor budu li iste jezične

konotacije životinja u oba jezika osnova istih sanovnih interpretacija u poljskoj i hrvatskoj

narodnoj sanjarici, slične konotacije motivacija sličnjih tumačenja snova, a različita drugčijih.

U ovom se radu analizira 31 zoonima koje sam odabrala na osnovi dostupnih

materijala u oba jezika, s obzirom na zanjimliva tumačenja snova. Istraživanja bazirane su

samo na vlastitim pretpotstavkama, asocijacijama, predosjećanjem i instinktu.

Ovaj se rad sastoji od V poglavlja iz kojih najveće je četvrto poglavlje jer je u njemu

sadržana analiza i komparacija animalističkih simbola u sanjaricama. U ostalim poglavljima

riječ je među drugima o značenju snova tijekom vremena, simbolima, simboličnom jeziku,

sanjaricama i životinjama koje su stalan dio jezične slike svijeta a također o njihovim jezično-

kulturnim konotacijama.

144

2. Karakteristika izvora.

Za analizu poslužile su narodna poljska Sadašnja Sanjarica čiji je autor Piotr Płatek

i koja je bila izdana u Krakovu 1988. godine i hrvatska Narodna sanjarica čija je autorica

Božica Cikuša i koja je bila izdana u Starom Gradu 1996. godine.

Pri komparaciji sanjarica i traženju motivacija za interpretacije snova bazirala sam

također na mnogim drugim izvorima od kojih najvažniji su bili autori kao što: Władysław

Kopaliński, Agnieszka Spagińska-Pruszak, Bogusław Dunaj, Stanisłava Niebrzegowska,

Ljubinko Radenković, Svetlana Tolstoj, Josip Matešić i Vladimir Anić.

Obadvije sanjarice imaju sličan obujam i u oba analizira se sličan broj zoonima.

Poljska sanjarica ima 207 stranica i sadržava 90 zoonima, a Hrvatska ima 194 stranica

i sadržava 95 zoonima. U dvije knjige može se osim simbola snova naći također horoskope,

značenja imena, utjecaj planeta na ljudski život itp.

II. SAN – PREDVORJE SMRTI ILI VJERODOSTOJNA PROGNOZA?

1. Povijest interpretaciji snova

U ovom poglavlju, koje je više teoretično, riječ je o snovima, sanjariji i njihovih

interpretacijama kroz povijest. Predstavila sam kako se definira ovaj pojam, kakvu on igra

ulogu u ljudskom životu. Pokušavala sam dati odgovor na još otvorena pitanja koje se tiču

snova, razloga i svrhe njihova nastanja, odkuda potječu i stvarnosti njihovih interpretacija

kojih ima vrlo monogo.

Oslonila sam se na teorije različitih mudraca, misaonika, filozofa, znanstvenika

i istaživača tijekom vremena. Koncepcija o tajanstvenoj pojavi snova ima vrlo mnogo,

različite su i zato sam odabrala samo one najviše poznate ili najzanimlivije. Predstavila sam ih

kronološki počinajući od drevnih vremena na sadašnjosti svršavajući.

Razlike koje se tiče teoriji snova i njihovog tumačenja znatne su jer su ovisne uglavnom

razdoblju iz kojega potječu, vjerovanju i kulturi datog društva ali također o razvoju

civilizacije.

Čovjek sanja od kada zna za sebe i trećinu svog života provede spavajući. Tijelo se

odmara a tijekom tog stanja izviraju raznolike slike. Ne čudi dakle činjenica da snovi

zaokupljaju pažnju ljudi još od pradavnih vremena. Najstarije potkripljene dokumentima

145

zapise o snovima, sanjarijama i njihovom tumačenju potječu iz drevnih vremena, uglavno iz

Egipta, Mezopotamije, Babilona, Grčkoj i Rimu. Predstavila sam nekoliko teorija više

poznatih mudraca i filozofa koji su živjeli u to vrijeme kao što su: Platon, Aristotel,

Artemidor, Lukrecije, Ciceron i druge važne osobe. Unatoč tome da su neki od njih imali

ponešto drukčije mišljenje o temi razmatranog problema ipak većina učenika smatrala je da za

drevne mudrace san i sanjaranje imale su veliko i važno značenje. Prema njihovom mišljenju

san je bio poslan od božanstva i imao je proročanstvene osobine jer ova proročnica je mnogim

ljudima predskazivala budućnost. Iz snova se gatalo buduću sudbinu a interpretirati snove

mogli su samo posebni tumači i vračari a snova je bilo mnogo vrsta.

U sljedećem etapu ovog poglavlja predstavila sam ulogu i značenje snova i sanjarija

u biblijskoj tradiciji u kojoj se može naći mnogo zapleta povezanih za snovima. Sa dolaskom

kršćanstva pogled na teorije snova se malo promijenio. Prema Svetu Pismu san je nadalje

imao vizjonerski karakter ali ovdje bio je znak, naredba, zapovijed, upozorenje ili očitovanje

poslane od Boga a tumačiti snove mogao je samo nadahnut božji muž. U kasnije vrijeme,

u srijednjem vijeku ljudi su pripisivali snovima također negativno značenje jer ih vezali već

ne samo s Bogom ali sa demoničnim silama.

Prilaz problemu radikalno se promijenio u sedemnaestom stoljeću i san je u to vrijeme bio

tretiran kao normalan, prirodan simptom ljudske psihe i fizjologie. Filozof Henri Bergson

tvrdio je da san je samo pojava nagomiljenih uspomena oslobođenih tijekom spavanja.

U devetnaestom i dvadesetom stoljeću zajedno sa razvojom civilizacije i novih učeničkih

nauka kao psihologija i psihoanaliza sasvim se također promijenio pogled na snove. Snovi su

bili tretirani iz znanstvene perspektive a inicjator novog pravca psihoanalitične znanosti bio je

Sigmunt Freud prema kojemu snovi su bili samo izraz skrivenih želja i seksualnih požuda.

Ipak prema većini drugih učenika kao što je na primjer Karl Gustav Jung, san je mogao biti

izraz svega u životu jer je bio odsjaj svakog problema naše podsvijesti i mogao je otkrivati

zakutke naše duše.

U sadašnje vrijeme san je smatran kao prirodan refleks organizma tijekom spavanja koji

ima psihološki i fizjološki aspekat. Ipak zajedno sa tom racijonalnom teorijom u nekim

ruralnim područjima može se također sresti sa sasvim drukčijim pogledama koje baziraju na

starim, primitivnim, narodnim vjerovanjima. Prema mišljenju puka, san poslan je od

nadprirodnih visokih sila koje omogućavaju kontakt sa svijetom umrlih, sa njihovim dušama.

Teorija snova u povijesti ima vrlo mnogo ali san uvijek ostao nešto što nije dovoljno

razjašnjeno i nitko ne zna što u stvari znači.

146

2. Simbolika sanjarija

U ovom poglavlju, koje je više teoretički, raspravlja se o simbolu, simbolici snova ali

također o sanjaricama. Počela sam od etimologije pojma simbol i predstavila sam nekoliko

definicija ovog termina jer ima ih mnogo a simbol razumijen je prema različitim autorima

drugačije. Kao primjeri ovih pogleda odabrala sam one koje se pojavljuju najčeśće, zanimljive

su i koje se tiče mojeg rada. Poduprla sam se teorijama različitih znanstvenika, učenika,

istraživača i filozofa tijekom vremena kao npr. Sigmunt Freud, Karl Gustav Jung, Erich

Fromm, Agnieszka Matusiak, Antoni Nowak, Wiktoria Dolińska i drugi.

Prema mišljenju većine, simbol je neka vrsta znaka koji služi za predstavljenje ideja

koje je teško izražiti na drugi način, ima dualnu izgradu, karakterizira ga višeznačnost,

višestranost i raznovrstnost, a na njegov oblik potječe mnogo čimbenika. Samo jedan Zigmunt

Freud drugog je mišljenja jer tvrdi da je simbol povezan samo sa spolnim nagonom a funkcija

simbola u snovima je samo maskiranje erotskih želja i žudnja koje su ljudi uvijek sakrivali.

U poglavlju spomenula sam također da san, a uglavnom simbol, ima veliko značenje

u općoj umjetnosti jer bez njega ne bi mogli postati unikatni i spektakularni djelovi što sam

poduprla nekim primjerima.

Erich Fromm razlikovao je tri razna vrsta simbola: konvencionalni, akcidentalni

i universalni, koje sam površno okarakterizirala. Najvažniji i najviše poznati je simbol

universalni koji je isti za sve ljude na cijelom svijetu bez obzira na njihovu kulturu ili stupanj

kulturnog razvoja. On je jedini zajednički govor razvijen kroz ljudski rod jer osnovan je na

zajedničkim svojstvima i iskustvima i postao je još pred ljudskim govorom.

Simbol je vrlo važan dio snova jer je većina snova izražena na simbolistički način.

Wiktoria Dolińska zapazila je da simbol ne mora istupati u svakom snu i razlikovala je snove

u kojima se simbol pojavlja i takve u kojima ga nema. Autorica predstavila je također

nekoliko podjela simbola snova s obzirom na njihov karakter i stupanj realnosti. Isto tako

naglasila je da se može interpretirati samo simbolične snove.

Mnogo znanstvenika tvrdi da se snove može tumačiti samo individualno jer na san

utjecaj ima mnogo individualnih faktora povezanih sa čovjekom.

U poglavlju je također riječ o povijesti i značenju sanjarica kojih se početak datira na

stotine godina ispred naše ere. U sanjaricama su zapisane simbole snova po abecednom redu

zajedno sa njihovim tumačenjem koje prema vjerovanjima predskazuju budućnost.

Tumačenje se snova tijekom povijesti usavršavalo uvijek donoseći nove spoznanje. Na taj

147

način su dorađivane drevne sanjarice Mezopotamije i Egipta, Asirca itd., ali kršćanstvo

i astrologija kasnijeg razdoblja imali su velik utjecaj na ono što danas nazivamo narodnim

tumačenjem snova. Podala sam nekoliko primjeraka sanjarica koje su postale tijekom

vremena, kao najviše poznata Oneirocritica Artemidora, i kratko opisala sam je i njihovih

tvoraca.

Sanjarice su popularne u sadašnjosti ali imaju istovremeno mnogo pristalica kao

i protivnika. Neki rado koriste iz pomoći ovih zbirka simbola imajući nadu da poznaju

budućnost ali također mnogo ljudi sumnja u njihovo vjerodostojanstvo i naziva sanjarice

zabavnim štivom ili lekturom za naivne osobe. Važna je činjenica da su te sanjarice pisane na

osnovi iskustava ljudi tijekom nebrojenih stoljeća. Vjerovanja koja su ljudi taložili

u tumačenja pojedinih simbola plod su istine i u sanjaricima su pohranjena osvjedočenja

nebrojenih generacija prije nas. Upravo je to, ono osnovno, što su snovima darovala

proročanska obilježja. Tu se svakako ne može zaobići neupitna istina da snovi nerijetko

pošalju poruku o nećemu što će se desiti u daljnjoj ili bližoj budućnosti pa nas tako na jasan

način pokušavaju uputiti u naše slijedeće korake. Neki autori sanjarica preporučuju ipak

čitanje lekture sa zažmirenjem oka.

III. JEZIČNA SLIKA SVIJETA

1. Teorije o temi jezičnoj slici svijeta.

U ovom poglavlju riječ je o teorijama koje se tiču jezične slike svijeta a također se

općenito raspravlja o samom jeziku. Pojam jezična slika svijeta je vrlo teško definirati jer

mnogo znanstvenika karakterizira ga na drugi način, mada svi oni govore o istom

lingvističkom terminu.

Poslužila sam se koncepcijama raznih znanstvenika i istraživača jezika iz cijelog

svijeta a bili su to među drugima Wilhelm von Humboldt, Leo Weisberger, Helmut Gipper,

Hans Christmann, Johann Georg Hamann, Johann Gottfried Herder, Benjamin Lee Whorf,

Eduard Sapir, Janusz Anusiewicz, Walery Pisarek, Jerzy Bartmiński, Renata Grzegorczykowa

i druge važne osobe.

Početak i porijeklo ovog termina je riječ sukoba jer postoji nekoliko raznih pogleda na

ovu temu. Termin je najviše poznat među njemačkim jezikoslovcima gdje je pojam poznat

pod nazivljem Sprachlisches Weltbild a njegovi inicjator prema mnogim izvorima bio je

148

Wilhelm von Humboldt. Prema drugim izvorima početak ovom pojmu dao je Johann Georg

Hamann koji je prvi zapazio da jezik ima poglede, a čini se da poglede na jezik imaju važan

utjecaj, a svaki jezik zahtjeva odlučan pravilan sebi način mišljenja. Wiktor von Humboldt

nasuprot tome primjetio je da u svakom prirodnom jeziku sklopljen je samo njemu svojstven

pogled na svijet. Njegov nastavljenik, Leo Weisberger, dopunio je ovu teoriju, tvrdeći da

svaki čovjek komunikativnog zajedništva nesvijesno preuzima tijekom prisvajanja vlastitog

materinskog jezika jezičnu sliku svijeta. Njemački jezikoslovci priznali da je jezik nešto kao

ključ do svijeta, koji taj svijet otvara, štiti i zatvara.

Na jezičnu sliku svijeta sklapa se mnogo čimbenika kao leksik, semantika, gramatika,

sintaksa jezika, što sam poduprla mnogim primjerima. Predstavila sam također teorie iz

Amerike, gdje se ovaj pojam zove View ili Picture of the World a njegovi glavni istraživaci su

bili Benjamin Lee Whorf i Eduard Sapir, kojih sam koncepcije pokratko opisala. Prema

njima ljudi koji govore raznim jezicima vide svijet drukčije a ovog pogleda na svijet uče se

zajedno sa jezikom od malog djeteta. Njihove poglede dale su početak tezi Sapira-Whorfa

koju sam pokratko predstavila. Važno je da su koncepcije jezične slike svijeta dokazale da

sama vrsta jezika ovisna je o tipu kulture ali također tip kulture ovisan je o jeziku a ljudi koji

govore raznim jezicima gledaju svijet na specifičan način. Neke jezične čimbenike mogu biti

prisutne u jednom ali odsutne u drugom jeziku što poduprla sam nekim primjerima.

U poglavlju kratko okarakterizirala sam također nekoliko pojmova kao kulturna slika

svijeta, ruralna (naivna, primitivna) slika svijeta i znanstvena slika svijeta, koje su integralni

dio jezične slike svijeta.

2. Životinje u jezičnoj slici svijeta.

U ovom poglavlju, koje je više teoretično, raspravlja se o životinjama i njihovoj ulozi

u jezičnoj slici svijeta. Životinje su vrlo važan komponent prirode i na svijetu pojavile su se

već pred čovjekom i od uvijek budile su zanimanje ljudi. Pravile su društvo ljudima nerijetko

pomagajući im opstati na životu, služile su kao zaštita od hlada, kao materijal za odjeće, ali

također kao pomoć u liječenju i mnogim radovima. Čovjek im je često zavidio njihove sile,

moći, dobrog vida i sluha, spretnosti, vještina, brzine. Unatoč ovim vrlinama životinje su

najniže u hijerarhiji vrijednosti jer je ljudski svijet antropocentričan i potrebe čovjeka

najvažnije su, a kod mnogih ljudi bilo je uvjerenje da su životinje bile stvorene zato da bi

mogle služiti čovjeku i zadovaljati njegove potrebe.

149

Tijekom godina zajedno sa razvojem civilizacije i znansvenosti poglede na temu

egzistencije životinja i cilja njihovog stvorenja često se između mudraca, filozofa

i znanstvenika mijenjale i bile su raznolike.

U ovom poglavlju predstavila sam poglede kao mišljenje da životinje nemaju mozak

i vrlo su slične strojevima kao sat. Pokazala sam također poglede ljudi koji su smatrali da su

životinje prijatelji i drugovi čovjeka, koji što više, imaju duše, sve do Darvinove teorije koja

je pretpostavljala da čovjek i životinja imaju zajedničkog pretka i uspoređivala je dva bića.

Pokratko predstavila sam razlike između tretiranja kućnih i divljih životinja, onih koje

su voljene ali također onjih koje nisu važne sa ljude, koje nikoga ne zanimaju, nisu nikome

potrebne a također one koje čovjek iskorištava i muči. Spomenula sam također jezičnu sliku

svijeta u kojoj zabilježene su poglede čovjeka na životinje, njihov život, egzistenciju. Sve one

su nadalje prisutne u današnjim vjerovanjima, mitama, basnama, praznovjerjima i kultima,

koje se narodile iz davnih svjetonazora i koje su nadalje učvršćene u svakodnevnoj jezičnoj

slici svijeta, posebno u konotacijama povezanim sa životinjama.

3. Jezično-kulturne konotacije nazivlja životinja.

U tom poglavlju sadržane su informacije o terminu konotacija. Predstavila sam

nekoliko definicija ovog pojma jer je on vieloznačan i obuhvaća mnogo pojava jer se ga može

naći u svim područjima kulture. Ovdje je predstavljen samo njegov jezični oblik.

Poslužila sam se koncepcijama nekoliko znanstvenika i stručnjaka kao Renata

Grzegorczykowa, Jurij Apresjan, Jerzy Bartmiński, Ryszard Tokarski, Lidja Jordanskaja, Igor

Mielczuk i druge važne ososbe.

Prema većini, konotacija je skup osobina značenja koje su odsjaj kulturnih predodžba

i tradiciji datim izrazima povezanim sa riječju. Konotacije su inače asocjacije povezane sa

pojedinim pojmovima i jezičnim izrazima koje se ih tiče. Prikupljaju se one na tzv. „znanost

o svijetu” koja obuhvaća skupinu uvjerenja i mišljenja. Nisu one ipak uvijek istinski ali su

zajednički ljudima danog društva ili skupini govornika a na njezin oblik utjecaj imaju

raznolike čimbenike kao npr. zajednička kulturna iskustva. Konotacije baziraju uglavnom na

stereotipama a ne na stvarnim osobinama predmeta i služu za osnovu frazeologizma. Pri

tvorenju konotacije veliku ulogu ima točka gledišta i perspektiva i one su asocjacije specifične

za svaki jezik. Asocjacije može se dijelili na jezične (leksičke) i kulturne (enciklopedičke)

konotacije, koje sam kratko opisala.

150

U ovom poglavlju predstavila sam također da su životinje na prostoru vremena dobile

mnogo različitih konotacija a njihova kulturna simbolika je bogata, jer se prenesna značenja

nagomilala godinama. Kao rezultat dugogodišnjih iskustava čovjeka i životinja, zajedničkih

promatranja, u ljudskoj se mašti uformirale neke predodžbe koje se tiču svijeta životinja i koje

se može zabilježiti u jeziku mnogih društava, posebno u životinskoj leksici. Ocijenjivanje

životinja je uglavnom emotivno i bazira na sličnosti ljudskog i životinskog svijeta mada ove

značajke nisu uvijek odsjaj stvarnosti a životinje su često opisivane iz ljudske,

antropocentrične perspektive.

4. Motivacije za simbolična značenja u narodnim sanjaricama.

U ovom poglavlju predstavila sam načine kako se može tražiti motivacije za

simbolične obraze u narodnim sanjaricama, koje su neka vrsta usmenog folklora. Baziram

uglavnom na teorijama Stanisławe Niebrzegowske koja je istraživala snove i sanjarice znajući

da između načina interpretacija snova u narodnim sanjaricama a značajkama koje tvore

pojmovni opsjeg riječi, postoji neka veza.

Simbolične slike može se podjeliti na one koje imaju svoju osnovu u leksikalnim

(jezičnim) konotacijama i na one koje baziraju na kulturnim (enciklopedičkim) konotacijama.

Osim toga one simbole za koje interpretacija ima kulturno asocijalnom motivaciju može se

dijeliti na pet posebnih grupa.

Tumačenje simbola koje se nalaze u prvoj grupi osnovano je na osjetljivo gledanim

značajkama predmeta. One koje su u drugoj grupi baziraju na kulturnim konotacijama boja.

Za motivacije simbola iz treće grupe poslužila je narodna simbolika i vjerovanja povezane sa

životinjama. Četvrta grupa osnovana je na starim mitološkim predodžbama a one iz pete

grupe bazirane su na religioznoj simbolici.

Sa traženjem simboličnih značenja u jezičnjim i kulturnjim konotacijama jako je

povezana kvaliteta vrijednosti u kategorijama dobar – zao. Za one vrijednosti važne su

proturječne pare u kojima lijevi član je tumačen u narodnim sanjaricama kao nešto dobro

a desni kao nešto zlo. Ove su binarne oprečnosti među drugima: živ – mrtav, mlad – star,

jasan – taman (bijeli – crni), debeo – mršav, zdrav – bolestan, pun – nepun, blizak – dalek,

svoj – tuđ, veliki – mali, visok – nizak, nježan – agresivan, gorji – donji, ljudski – neljudski.

Predstavila sam također poglede Anne Pajdźinske koja se zanjima sličnim

vrijednostima u jeziku i za koju najvažnija je oprečnost gora – jama, gdje je gora uglavnom

151

vrijednost pozitivna a jama - negativna. Tu valorizaciju može se naći ne samo u jeziku ali

također u narodnim sanjaricama. Ovo je meni poslužilo za traženje motivacije za

interpretaciju simbola snova o životinjama u analizi poljske i hrvatske narodne sanjarice.

IV. KOMPARACIJA INTERPRETACIJA SNOVA U POLJSKOJ I HRVATSKOJ

NARODNOJ SANJARICI S OBZIROM NA KONOTACIJE ZOONIMA.

Ovo je poglavlje analitičko jer u njim se analizira interpretacije simbola životinja

u poljskim i hrvatskim narodnim sanjaricama. Uspoređuje se tumačenja njihovih simbola

i traži se motivacije u jezičnim (leksičkim) i kulturnim (enciklopedičkim) konotacijama

životinja u dva jezika, koje su poslužile za njihove interpretacije u sanjaricama, posebno

u mitološkim ili pučkim vjerovanjima, biblijskoj tradiciji ili svakodnevnim ogledu svijeta.

Ovo je poglavlje podjeljeno na tri manja potpoglavlja u kojim su smješteni zoonimi

s obzirom na sličnost jezičnih konotacija u dva jezika. U prvom potpoglavlju analizira se

15 životinja: tele, golub, koza, lav, lisica, mrav, muha, medvjed, magarac, pas, pčela, riba,

zmija, vuk, vol. U drugom potpoglavlju analizira se 8 životinja koje imaju slične leksičke

konotacije u dva jezika kao što su: bik, mačak, krava, kokoš, majmun, slon, zec, žaba.

U trećom potpoglavlju uspoređuje se 8 zoonima koje imaju različite jezične asocjacije

u poljskom i hrvatskom jeziku kao: ovan, jelen, pijetao, konj, kukavica, orao, ovca, sova.

Nakon svake posebne analize zaključjuje se jesu li njihove tumačenja snova iste,

slične ili različite.

V. ZAKLJUČKE I SUMIRANJE

Proveđena analiza sklanja neke ustanovlje koje proizlaze iz dosadašnjih istraživanja.

Dopušta ona doprijeti do svojstava jezičnih slika svijeta kod istraživanih naroda, koje su

zabilježene u konotacijama povezanim sa pojedinim životinjama.

Hrvatska i Poljska pripadaju nekom zajedničkom jezično-kulturnom krugu i ovaj

faktor a također kršćanska tradicija, mitologija, starovjekovna književnost, evropska

filozofija, svijetska književna remekdjela i narodne bajke imale su utjecaj na stereotipično

viđenje životinja u dva jezika. Kulturna blizina i smjer animalističkih asocijacja često se kod

oba naroda pokriva ili je sličan, ali događa se da je ponekad posuđivanje iz zajedničke

kulturne baštine moglo biti asimilirano na drugi način i zato društva drugačije vide

i interpretiraju svijet.

152

Može se postaviti tezu da unatoč tome što su Hrvatska i Poljska dva bliska naroda,

viđenje svijeta životinja kroz jezično-kulturne konotacije pomalo se razlikuje. Potvrdilo se

ovo na empirskom materijalu jer na 31 analiziranih životinja u oba jezika samo 14 ima

istovjetne leksičke konotacije, 9 slične a 8 različite, ali njihova različitost nije sasvim suprotna

jer se u nekim asocijama može naći mnogo zajedničkih osobina.

Iz analize proizlazi također da većina životinja obdarena je pejorativnim konotacijama

koje imaju antropocentrički karakter. Zapazila sam također da gotovo svi zoonimi imaju više

nego jednom leksičkom asocijacije i nerijetko događa se da su one složene, nejednolike

i nekonsekventne zajedno se eliminiraju.

Ako je riječ o objašnjenju sanovnih slika, neke nadovežu one osjetilnom doživljaju

predmetnih osobina. Puno sanovnih interpretacija povlače se do kulturnih konotacija boja,

pučkih pogleda, starih mitoloških vjerovanja i bilblijske simbolike.

Rezultati analize potvrđuju da se sa traženjem motivacija za simboličko značenje jako

povezane su vrijdnovanje u kategorijama dobar – zao skladno s pravilima binarne opozicije

gdje je lijevi član u sanjaricima tumačen kao nešto dobro, a desni kao nešto nedobro. Kao

primjeri mogu poslužiti pare živ – mrtav, bijeli – crn, debeo – mršav, nježan – agresivan,

istinit (prirodan) – neistinit (umjetan), gorji – donji, svoj – tuđ, daleki – bliski itd. Zapazila

sam ipak također odstupanja od onjih pravila jer se ponekad događa da je lijev član bio

interpretiran negativno a desni član pozitivno.

U istraživanoj građi može se naći također primjerke koje pokazuju nesrazmjer

simbola sanjarice i jezične konotacije jer jake leksičke asocijacije nisu našle odsjaj

u sanjaricama što je dokaz da narodne sanjarice pri tumačenju snova proizvode selekcijonske

mehanizme.

U sanjaricama istraživanih naroda nalaze se također sanovne slike za koje ne mogu

naći logične motivacije, jer interpretacije su nesrazmjerne od jezičnih i kulturnih konotacija

posebnih zoonima.

Nakon konfrontacije jezičnih asocijacija životinja sa interpretacijama snova koje se ih

tiču može se predložiti da ne slijede one nikakvih pravila jer jezične konotacije nemaju uvijek

utjecaj na objašnjenja snova. Vrlo često događa se da jedna od istraživanjih sanjarica nabraja

više simboličkih značenja jedne životinje nego druga. Takvo razlikovanje uzrokuje

promijenju u tumačenju snova i otežava komparaciju jer je teško konstatirati jesu li simbole

interpretirane na sličan način.

U analiziranom materijalu mnogo je primjera gdje identične jezične konotacije

životinja u poljskom i hrvatskom jeziku poslužile su za motivaciju sličnih sanovnih

153

interpretacija ali također mnogo je onih, koji su bili osnova za potpuno različite sanovne slike.

Jednaka je situacija bila u slučaju sličnih leksičkih konotacija zoonima u oba jezika. Jedinu

regularnost možna je bilo naći u analizi životinja koje su imale drugačije jezične konotacije

u dva jezika jer sve interpretacije snova su bile objašnjene na drugi način.

Zaključjujući iz analize, čini se da puno interpretaciji sanovnih slika odabirano je

preko autora narodnih sanjarica u dosta slučajan način unatoč tome što, uglavnom može se

naći za nje objašnjenja u jezičnim i kulturnim konotacijama, pretežno u mitološkim

vjerovanjima, pučkom ogledu svijeta i biblijskoj tradiciji, ali pronađene motivacije zasnovala

sam samo na vlastitim pretpodstavkama. Nije poznato zašto pučki interpretator snova između

različitih jezičnih konotacija životinja kao motivaciju posebne sanovne slike izabrao je ovu

asocijaciju a ne drugu. Ovo uzrokuje da simboličnih objašnjenja snova može biti puno i mogu

se one međusobno razlikovati.

Sumirajući rezultate komparacije narodnih sanjarica u poljskom i hrvatskom narodu,

razlike su previše nesrazmjerne da može se vjerovati u njihovo proročanstvo. Sanjarice su

skup općih i universalnih simbola a simbolični jezik u kojem su napisane trebalo bi biti

identičan za sve kulture i društva jer je stvoren iz iskustava svih ljudi a svaki čovjek može

njim govoriti i ga razumijeti. Ovo je razlog da simbole u sanjaricama dužne su biti objašnjane

na isti ili vrlo sličan način, posebno kada su narode sebi bliske. Možda su bili u pravu oni koji

su sumnjali u realnost sanjarica i tvrdili da simbole moraju biti tumačene za svakog čovjeka

individualno, nazivajući sanjarice bezdušnim nacrtima, zabavovom štivom ili lekturom za

naivne osobe. Unatoč tome sanjarice su plod vjerovanja i pogleda mnogih generacija koje

svjedoče o njihovom životu i koriste ih ljudi već godinama jer je vrijedno upoznati bliže

tajanstven svijet snova.