UNIVERSUM (w aa r in opgenomen h e t m edede lingen b lad ) 9e jaa rgan g no 1 ~ maart - mei 1975

Bestuur JWG

W illem Dekker, Meanderhof 201, M iddelburgWim G ie l in g h , Burg. E gg in k s tra a t 42, MaarssenTheo de K le rk , - P as too r Jan sen straa t 18, tfeespJos 'van der M aare l, P a c h te r s d re e f 126, Den HaagE l le n Mook, van Evenweg 259, H o eves te in 1 A, v/ageningenB er t van Sprang, Prunuslaan 13? P i jn a c k e r

R e d a c t ie - a d r e s : Jaap Oudman, H o fs tede de Grootkade 43? Groningen

Vaste medewerkers: Jean Meeus, Sask ia Bosman, Jan Moerman, Harry C rape ls ,• Hans P o t t e r s , Bon Apeldoorn

Het vo lg en d e nummer v e r s c h i jn t 1 ju n i ( k o p i j moet binnen z i j n voor 1 a p r i l 1975, doch l i e f s t e e rd e r - sp oedber ich ten kunnen e v en tu e e l vóór 1 mei worden in ge zon d en ).V e rs la gen van a f d e l i n g s a k t i v i t e i t e n moeten worden gestuurd naar de v o o r z i t t e r van de kon tak traad , W il lem Dekker, Meanderhof 201, M idde lburg .

A bonnem entsprijs : g r a t i s v o o r led en ; n i e t - l e d e n ƒ 3 . - p e r nummer! Oplage 1250.

Bureau JWG? Prunuslaan 13> P i jn a c k e r 2224- .G iro 2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongerenwerkgroep t e P i jn a c k e r .

S ec r . kampgroep: In g r id H endriks , Weezenhof 44-55? N ijmegen.

KONTAKTPÈRSOHEN

Am sterdam ^M evr. M .P. KapteL n-Hollmann, Graan v . V isch 16128, Hoofddorp Arnhem: Roland M ees,.W . B aren dszs traa t 55, Rhaden Breda: Cas Caljouw, B aron ie laan 126a, Breda Den Haag: Romke v .d . Veen, Nieuwendanlaan 116, Den_Haag E indhoven: Paul van W o l fe r e n , V i v a ld i s t r a a t 122, Eindhoven F r ie s la n d : D ir k 'G a r d e n ie r , B u iten ve id 6a, Veenwouden ' t G o o i : D ik 'v . d . Oudenalder, Vogelpan 28, H ilversum Groningen: Gert U i lk e n s , Meerweg 98, Haren Nijmegen? Jan C a re l Lameer, Gen. G a v in s tra a t 35, dook Rotterdam : R ik Grandia, Beukelsweg 15a, Rotterdam Twente: Paul Assen, Deppenbroekstraat 72, Enschede S l i e d r e c h t : Kees Kwaksrnaak, Kam. Onneslaan 50, b l i e d r e c h t U t r e c h t : 'W i l f r i e d Boland, A. R o tta rdam straa t 12, U tre ch t T i lb u r g : P e te r van I e r s e l , van G oc rs tra a t 50, T i ln u r g Z e e la n d : .J o s d e ’ B r u i jn , W a lso o rd en ses traa t 14, walsoorden Zaan s treek : Ron van ' t V eer , M oo r iaa n s traa t 29? Vormer Zoe te rm eer : v . ouderen: Ton v .d . Beek, Kennemerland 21, Zoeterm eer

v . jon ge ren : Daan B argerbos, Kadoe lerbos 186, Zoeterm eer Zu id -L im burg : Ton J oos ten , S ch e lsb e rg 109, H eer len Z u id -D ren te : E l l e n Papenburg, Postbus 135, Hoogeveen Zwolle/Kampen: Kees S ch in k e l , Spaarbankstraa t 18, Kampen

Heb j e de k o n t r ib u t ie & ƒ 7-50 (g eb o ren vóór 1955 minimaal ƒ 1 0 . - ) reeds overgemaakt op g i r o *2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongeren­werkgroep t e P i jn a c k e r . Zo n i e t , doe dat dan nu d i r e c t !. |

DE ONTDEKKING VAN HET INFRAROOD

S p e c t ra a la n a ly s e 1

M art in W il lem se Tocca ta 84 Krimpen a .d . I J s s e l

A l l e kenn is d ie w i j voo r 1958 van de ru im te b u iten de aarde beza ten was ve rgaa rd op een in d i r e c t e m anier, n l . door de s t r a l i n g d ie van de hemellicham en werd ontvangen t e onderzoeken . Na 1958 begon men, na de l a n c e r in g van de eez*3te kunstmaan, k o o r t s a c h t ig t e ?:erken om a l l e r l e i sondes t e kunnen la n ce ren en lan gs de maan en p la n e ten te s tu ren om nauwkeurige m etingen te kunnen doen aan h e t zw a a r t e k ra c h tv e ld , magne­t i s c h e v e ld en v e r s c h i l l e n d e s t r a l i n g s g o r d e l s , d ie v o o ra l b i j de reu zen ­p la n e e t J u p ite r z e e r s te rk z i j n . V oora l foto's, genomen va n u it een sonde, v l a k b i j de maan o f een p la n e e t z i j n van z o 'n k w a l i t e i t z o a ls w i j deze hemellicham en n o o i t met een g r o t e t e le s c o o p kunnen waarnemen.Gaan w i j e ch te r b u iten h e t z o n n e s t e ls e l , naar de d i c h t s t b i j z i j n d e s t e r ­ren , naar de gaswolken in de sp iraa larm en van onze melkweg, naar s t e r ­r e n s t e l s e l s en c lu s t e r s , dan maken d ie geautcm atz3eerde sondes n i e t v e e l meer. We z i j n dan weer aangewezen op de s t r a l i n g d ie w i j van deze hemel­lichamen ontvangen.De e e r s t e d ie s t r a l i n g g in g onderzoeken was de bekende f i g u u r van de v a l l e n d e a p p e l , Isaac Newton. E i g e n l i j k la g l ie t id e e voor h e t onderzoek van s t r a l i n g n i è t b i j Newton, maar, zonder d a t h i j h e t z e l f w i s t , b i j G a l i l e i . H i j had n l . gehoord van een b r i l l e m a k e r in Holland d ie een instrum ent had gemaakt dat. voorwerpen d i c h t e r b i j kon ha len .G a l i l e i vond dat wel in t e r e s s a n t en bouwde z e l f een b e te r e " t e l e s c o o p " . H i j h i e f v e l e fo u ten in z i j n t e le s c o o p op maai’ een f o u t w i ld e maar n i e t v e rd w ijn en : een gek leurd ra n d je i n he t g e z ic h t s v e ld van de t e l e s c o o p . G a l i l e i stond e r n i e t v e rd e r b i j s t i l maa.r Newton g in g deze f o u t onder­zoeken. Het t o e v a l w i ld e d a t Isa ac Newton in d ie t i j d met enke le p r ism a 's aan h e t spe len was. Een prisma i s een d r ie h o e k ig g es lep en s tu k je g la s , o f een andere s t o f , dat w i t l i c h t u i t e e n r a f e l t i n v e r s c h i l l e n d e k leu ren l i c h t met de k leu ren van de regenboog . A ls we dus een s t r a a l w i t l i c h t op een prisma la t e n v a l l e n z a l h e t v i o l e t s t e r en h e t rood zwak v/orden gebroken ( z i e tek en in g l ) .

Hoe g r o t e r nu de tophoek van h e t prisma i s , hos g r o t e r h e t v e r s c h i l tussen de b rek in g van h et rood en h e t v i o l e t , w aa rdoor h e t "spectrum " d u id e l i j k e r z a l worden. Om het spectrum te kunnen z i e n z e t t e n we m eesta l een w i t scherm in de gang van de s t r a l e n . We noemen nu de hoek tussen h e t v i o l e t en h e t rood h e t d isp e rge ren d vermogen van het prism a. Voor de w iskund ige knobbe ls : d isp e rge ren d vermogen = B . ( i v - i r ) , w aar in B de tophoek van h e t prisma i s , i v de b rek in gs in d ex voo r v i o l e t w aa ru it h e t prisma i s opgebouwd en i r de b rek in g s in d es voo r rood .Terug naar d ie k l e u r f o u t : a l s we even naar tek en in g 2 k i jk e n z ie n we dat een len s in weze i s opgebouwd u i t a l le m a a l k l e in e p r is m a a t je s . Het

l i c h t dat dus door de h oo fd ian s da t e le s c o o p binnenkomt z a l , hee_ m atig maar, gebroken worden in v e r s c h i l l e n d e k leu ren , wat h e t g ek leu rde rand je in h e t g e z ic h t s v e ld van de t e le s c o o p van G a l i l e i bracht.^ Newton w is t dezn f o u t op te h e f f e n door een s p i e g e l t e l e s c o o p t e bouwen. Een s p ie g e l k a a ts t n l . h e t l i c h t , ongeacht de g o l f l e n g t e , k le u r , in d e z e l fd e r i c h t in g t e ru g , waardoor a l l e l i c h t s t r a l e n in h e t z e l f d e brandpunt samenkomen. Newton toonde aan, dat h e t w i t t e z o n l i c h t gebroken kan worden in de k leu ren van de regenboog . Door een b o l l e le n s in de s t ra len ga n g 'ran h e t spectrum te p la a ts en kunnen de v e r s c h i l l e n d e k leu ren l i c h t weer v e re n ig d worden t o t w i t l i c h t . _ .Het w i t t e l i c h t b e s ta a t dus u i t v e r s c h i l l e n d e k leu ren l i c h t , o f l i c h t met v e r s c h i l l e n d e g o l f l e n g t e s . E et rode l i c h t h e e f t een g o l f l e n g t e van 8000 ft, & i s g e l i j k aan 10" 10 m eter, dus tweemaal zo la n g a l s de g o l f l e n g t e van v i ~ l e t dat een g o l f l e n g t e h e e f t van 4-000 A.In 1800 kwam W i l l ia m H ersch e l op h e t id e e om een thermometer op v e r ­s c h i l l e n d e p la a ts e n in h e t spectrum van h e t z o n l i c h t t e houden. H i j mat dus de temperatuur van v e r s c h i l l e n d e k leu ren l i c h t en h i j on tdekte daar­b i j dat door he t v i o l e t t e l i c h t , mot een g o l f l e n g t e van 4000 A de tem­peratuur maar m atig s t e e g , maar dat a l s h i j de temperatuur b i j h e t rode l i c h t mat, met een g o l f l e n g t e van 3000 9. de temperatuur v e e l s te rk e i s t e e g . A ls g r o t e on tdekk ing e c h te r , toen h i j de thermometer aan de rode kant "b u i t e n " he t spectrum h ie ld b le e k de tomperatuur ook t e s t i j g e n en nog w e l i n g r o t e r mate dan b i j ro od . Het spectrum l i e p dus, on z ich tbaa r maar w e l goed meetbaar, v e rd e r dan h e t r o o d . Het l i c h t , de s t r a l i n g , d ia van de t e m p e ra tu u rs t i jg in g b u ite n h e t spectrum de oorzaak was werd " in f r a r o o d " genoemd. De g o l f l e n g t e van h e t in f r a r o o d lo o p t van ongeveer 10 000 £ (0 ,001 mm) t o t 1 mm Voor h e t oog i s deze s t r a l i n g on z ich tb a a r , maar s p e c ia le f o t o g r a f i s c h e p la te n " r e a g e r e n " soms z e e r s te rk op i n f r a ­rode s t r a l i n g . L ic h t van de spiraalarmer. van ons m e lk w eg s te ls e l wordt z e e r s te rk verzw akt en de en ig e s t r a l i n g d ie ons door de g r .-te n eve ls in h e t m elkwegvlak nog b e r e ik t , h e e f t soms a l l e e n nog maar een rode k le u r . D i t i s t e v e r g e l i j k e n met de zon a c h te r een n e v e l c f mistbank d ie dan ook een rode g lo ed h e e f t . Soms moot de s t r a l i n g z i c h doo r zu lke d ic h te n e v e ls heen boren dat de s t r a l i n g he t s t e r k s t i s in h e t i n f r a ­rood . Het waar t e nemen o b je c t i s dan nog w e l zwak waar t e nemen in het rode d e e l van h et spectrum, maar om het t e f o t o g r a f e r e n moet door de zwakte van de rode s t r a l i n g zo la n g b e l i c h t worden dat h e t g em ak k ë l i jk e r i s h e t o b j e c t in de s+erke in f r a r o d e s t r a l i n g te f o t o g r a f e r e n .Twee bekende o b je c te n d ie d .nuv. i n f r a r o o d f o t o g r a f i e z i j n on tdek t z i j n M a f f e i 1 en M a f f e i 2. Z i j z i j n in 1968 door de I t a l i a a n P ao lo M a f f e i on tdek t op een in f r a r o o d g e v o e l i g e p la a t a ls twee rode g e b ie d j e s . Na nauwkeurige m etingen b leken he t e l l i p t i s c h e m e lk w e g s te ls e ls te z i j n .

Omdat deze o b je c te n in h e t v la k van ons m e lk w e g s te ls e l l i g g e n moet de s t r a l i n g door de g a sn eve ls in de sp iraa la rm en drin gen wat een v e r s c h u i­v in g van h e t maximum naar he t in f r a r o o d t o t g e v o lg h e e f t . De to ep a ss in g s ­m oge li jkh eden van de in f r a r o o d f o t o g r a f i e z i j n l e g i o .De man d ie h e t e e r s t succes boek te met de i n f r a r o o d f o t o g r a f i e was John H e rsch e l . H i j g eb ru ik te geen s p e c ia le in f r a r o o d em ulsie z o a ls w i j d ie heden ten dage kennen, maar f o t o g r a f i s c h e p la t e n , v e rva a rd igd door Louis D aguerre, d i e nog maar n e t de te ch n iek van de f o t o g r a f i e , had on td ek t .Deze f o t o g r a f i s c h e p la t e n legd en maar een h e e l k l e in g e d e e l t e van h e t in f r a r o o d v a s t en dan nog a l l e e n door u ren lan g , j a soms z e l f s dagenlang t e b e l i c h t e n . Tegenw oord ig kunnen we de g e v o e l i g h e id van een in f r a r o o d - f i l m g e l i j k s t e l l e n met d ie van een normale f i lm .Er wordt dankbaar geb ru ik gemaakt van in f r a r o o d - f i lm , v o o r a l t . b . v . h e t onderzoek naar p la n e te n z ie k t e n vana f g r o t e hoog te ( b . v . s a t e l l i e t e n ) . Men gaa t h i e r dan t e werk v o lg en s he t v a ls e -k le u r e n -p r o c e d e , d .w .z . het v a s t le g g e n van v a l s e , n i e t r e a l i s t i s c h e k leu ren van v e r s c h i l l e n d e onder­werpen. Evenals in h e t z ic h tb a re spectrum z i j n d i t dus de v e r s c h i l l e n d e k leu ren d i e w i j z i e n . ÏIu wordt in de in f r a r o o d em ulsie de v e r s c h i l l e n d e g o l f l e n g t e g e b ie d e n in he t in f r a r o o d omgezet i n k leu ren , d i e w i j na o n t­w ik k e l in g van de f i l m , n e t a l s b i j de gewone in f r a r o c d f i lm normaal a ls k leu ren kunnen waarnemen.Bomen en p la n ten b l i j k e n met h e t v a ls e k leu ren procédé een f e l rode k leu r t e hebben. Z ieke gewassen ve rton en e c h t e r een l i c h t e , v a a lro d e k le u r . Er i s nu dus een m o g e l i jk h e id geschapen om p la n te n z ie k te n te ontdekken door f o t o ' s va n u it een s a t e l l i e t t e nemen, nog vo o rd a t men deze z i e k t e s op de gewone manieren kan v a s t s t e l l e n .

EEK ZEER EENVOUDIGE SPECTROSCOOP Dirk G arden ierB u iten ve ld 6a Ve en?/oud en F r .

Het i s b i j j u l l i e w a a r s c h i jn l i j k w e l bekend hoe b e la n g r i j k de s p e c t r o - g r a f i e i n de sterrenkunde i s . De to ep ass in gen kun j e in de s terrenkunde- boeken wel v inden , maar a l s j e z e l f b e l a n g s t e l l i n g hebt om z o 'n in s t r u ­ment t e bouwen dan kun j e b i jn a nergens h i e r wat o v e r l e z e n . Daarom z a l in d i t a r t i k e l de bouw van een eenvoud ige sp ec troscoo p worden behandeld.D i t instrum ent kan n a t u u r l i j k n i e t con cu rreren met de p r o f e s s io n e le apparaten , maar a l s j e de zon er mee b e k i jk t dan kun j e toch ve rsch e id en e l i j n e n waarnemen. A ls j e h e t instrum ent op een TL -bu is r i c h t dan z i e je een kwikspectrum. De e le m e n ta ir e p r in c ip e s van h e t spectrum en de s p e c t r o s ­coop z u l j e h i e r n i e t behandeld v in den . D i t kun j e opzoeken in b . v , "De mens in h e t u i t d i j e n d e h e e l a l " van Tjomme de V r ie s , o f , a l s j e e r a l wat meer van w eet, "S terrenkunde" van p r o f . d r . C. de Jager .

Het b e la n g r i jk s t e d e e l van de sp ec troscoo p i s he t r o o s t e r . D i t i s een s tu k je g la s o f p l a s t i c waar e rg v e a l l i j n t j e s naast e lk a a r z i j n g eg ra ­v e e rd . Deze l i j n t j e s zo rgen e rv o o r dat h e t l i c h t dat op he t r o o s t e r v a l t gesch e id en word t i n de k leu ren w aa ru it dat l i c h t b e s ta a t . Laat j e e r w i t l i c h t op v a l l e n , dan s c h e id t h e t r o o s t e r d i t in rood , o ra n je , g e e l , g ro en , blauw en v i o l e t . Z o 'n r o o s t e r kun j e b e s t e l l e n b i j de S t i c h t in g De Jonge O nderzoekers, door overmaking van ƒ 1,50 op g i r o 1775510. Het h e e f t 527 l i j n e n p er mm.

Het tweede on derdee l i s de s p l e e t , Dezo i s nod ig om een sm alle bundel l i c h t op ho t t r a l i e t e la t e n komen. Er z i j n v e r s c h i l l e n d e manieren om een s p le e t t e maken, maar een methode d ie z e e r goede s p le ten o p l e v e r t i s de v o lg en d e : i n een s tu k je k a r ton •'fm etaal kn ip j e een la n gw erp ig g a a t j e , on geveer twee cm hoog en j? cm

t r a l i e-roontPT*

b reed . Daarop smeer j e wat l i jm , waarmee j e twee scheerm esjes v a s t ­p la k t . A ls de l i jm nog nat i s dan s c h u i f j e de scheerm esjes naar e lk a a r t o e . Door nu een dun s tu k je p a p ie r tussen de m esjes t e houden en dan de m esjes tegen e lk a a r t e drukken kun j e een f i j n e s p le e t maken. De l i jm l a a t j e drogen en dan h a a l j e het p a p ie r er weer tu s s e n u it . Je moet wel nieuwe m esjes gebru iken want oude z u l l e n w a a r s c h i jn l i j k spleet voor * * sp-i'vtroscoopbeschad igd z i j n door g eb ru ik .

F iguur 3 l a a t z ie n hoe j e de twee onderde len m on teer t . Dr p p le e t z e t j e v e r t i o a a l en de l i j n e n van h et r o o s t e r , waarvan j e en ke le met h e t b l o t e oog kunt z i e n , moeten e v e n w i jd ig aan de s p l e e t worden o p g e s t e ld .

de komplete spec troscoop

spectrom

D it monteren doe j e b . v . in een lan gw erp ige doos o f een koker d ie g eb ru ik t word t voo r h e t verzenden van teken ingen . De doos moet v e rd e r wel l i c h t ­d ic h t z i j n want anders word t he t v r i j zwakke spectrum o v e r s t r a a l t .

Nu i s j e sp ec tro scoo p a f . A ls j e eenmaal d i t in s tru m en t je gemaakt hebt dan kun j e een b e t e r e maken door b . v . de s p le e t v e r s t e lb a a r te maken.Hoe f i j n e r n a m e l i jk de s p l e e t , des t e scherper wordt h e t spectrom , maar ook des t e l ic h tz w a k k e r . Eon g e s c h ik te d ik t e i s ca 0 ,2 mm. Verder kun j e h e t instrum ent nog v e rb e te r e n door er len zen in to e t e passen . Dat z a l h i e r e c h te r n i e t beschreven worden omdat h e t dan geen z e e r eenvoudige sp ec troscoo p meer i s .

HALOVER SCHlJN3ELEN - De k l e in e k r in g Jos de B ru i jnW a lso o rd en ses tra a t 14 Walsoorden

H a lo 's z i j n l i c h t v e r s c h i jn s e l e n van a l l e r l e i gedaanten , d ie on tstaan door b rek in g en te ru g k a a ts in g in i j s k r i s t a l l e n in i j s w o lk e n . Ook b u ig in g en i n t e r f e r e n t i e treden h i e r b i j op.F igu u r 1 op de vo lgende b la d z i jd e g e e f t een b ee ld van een u i t g e b r e id e h a lo . De b u ite n s te c i r k e l s t e l t de h o r iz o n v o o r . Het m iddelpunt daarvan h e t z e n i th . De waarnemer l i g t p la t op z i j n ru g . In de tek en in g z i e j e de zon op een h oog te van 50 graden boven de h o r iz o n , v e rd e r de k le in e k r in g ( 1 ) , de omhullende h a lo ( 2 ) , de b i j - t e g e n zo n n e n ( 3 ) , de tegenzon ( 4 ) op de p a rh e l is c h e r in g ( 5 )? da bogen van Low itz ( 6 ) , de beneden- z i j d e l i n g s e raakbogen aan de g r o t e k r in g ( 7 ) en de b i jzo n n en van 22 graden ( ö ) .We z u l l e n nu eens nader b e k i jk e n hoe de k le in e k r in g e r u i t z i e t , wordt gevormd en v e rk la a rd .

De k le in e k r in g i s een c i r k e lv o r m ig e k r in g rond de zon met een s t r a a l van 22 graden . De k r in g h o e f t n i e t com pleet t e z i j n en i s m ees ta l w i t met een op va l len d e rode o f o r a n je - a c h t ig e b innenrand. Ook andere k leu ren kunnen in de k le in e k r in g voorkomen, d i t l a a t s t e komt e c h te r minder vaak v o o r . D ik w i j l s v a l t b i j g e l i j k m a t i g e w o lk e n ve rd e l in g op d a t h e t geb ied van de hemel binnen de k r in g v e e l donkerder i s dan h e t geb ied daar b u ite n . D i t w ord t v e ro o r za a k t door h e t f e i t , dat een k le in e r e b rek in g dan 22 graden n i e t voorkom t. Een g r o t e r e b rek in g komt e c h te r w e l v oo r , waardoor de hemel b u iten de k r in g l i c h t e r i s dan de normale hemel.De k l e in e k r in g wordt gevormd door l i c h t dat in ongeordende i j s k r i s ­t a l l e n word t gebroken b i j een brekende hoek van 60 graden . Ook a l l i g g e n de i j s k r i s t a l l e n "dwars door e lk a a r h een " , er z a l a l t i j d w e l een a a n ta l zo g e r i c h t z i j n dat e r door deze zogenaamde " z u i l t j e s " een h a lo v e r - s c h i jn s e l o n t s ta a t : de k l e in e k r in g . Er z i j n d r i e e is e n waaraan een l i c h t s t r a a l moet v o ld o en om de k l e in e k r in g t e doen on ts taan :a . de b rek in g h e e f t p la a ts in he t v la k lo o d re c h t op de brekende

r ib b e .b . de l i c h t s t r a a l gaa t symmetrisch ten o p z ic h te van de brekende hoek

door h e t prisma (h e t z u i l t j e ) heen.e . de u i t t r e d e n d e l i c h t s t r a a l moet he t oog b e re ik en .

Voor i e d e r k r i s t a l d a t aan deze voorwaarden v o ld c e t , i s h e t minimum van b rek in g 22 graden . D e r g e l i jk e k r i s t a l l e n kunnen o v e r a l aan de hemel aanwezig z i j n . Maar a ls j e dan weet d a t een b rek in g van 22 graden v e e l meer voorkomt dan b . v . een van 25 o f 30 graden i s h e t j e w a a r s c h i jn l i j k d u id e l i j k waarom we w e r k e l i jk een k r in g op een a fs tan d van 22 graden van de zon z ie n en geen h e l v e r l i c h t e hemel tussen b . v . 22 en 30 graden.Wat b e t r e f t de rode k leu r in de k le in e k r in g h e t v o lg e n d e : ,Het minimum van b rek in g i s h e t k l e in s t v o o r h e t rood (21 34 )• H ie rdoor komt. h e t dus dat de b innenkant van de k r in g rood i s . A ls a l l e k leuren aanwezig z i j n , i s de k r in g w i t en zo wordt h i j o^k m ees ta l waarge­nomen.

fig. z

Tot s l c t w i l i k nog verm elden dat de k le in e ' k r in g door geoe fen de waar­nemers, d ie dan e ch te r wel de g eh e le dag u i t k i j k e n , 215 dagen per ja a r kan worden waargenomen! Reden t e meer voo r de l e z e r s van d i t a r t i k e l om

ook eens naar een h a lo u i t t e k i jk e n . Trouwens, n i e t a l l e e n maar ook de maan kan een k le in e k r in g t e z i e n geven.

de zon,

AARDE, VENUS EH MARS ( l ) Jan Moerman A lb e r t in e Agneslaan 11 V laa rd in gen ( -H o ly )

de e c o s f e r i s c h e p la n e ten - dampkring en ^o p p e rv la k te van Venus ( t h e o r i ë n en aardse waarnem ingen).

Opmerking v o o r a f : Deze ru b r ie k z a l v o o ra l de r e l a t i e tussen mens, en de p la n e ten Mars en Venus, v o o r zo ve r h e t onderzoek in gen en waarnemingen b e t r e f t , behandelen . E lke a f l e v e r i n g s ta a t op z i c h z e l f , maar hangen toch a l l e tezamen. R e a c t ie s op d i t a r t i k e l kun j e r e c h ts t r e e k s naar de auteur s tu ren .

Het voorkomen van p r im i t i e v e levensvormen op de p lan e ten Venus en Mars wordt op th e o r e t is c h e gronden m o g e l i jk g ea ch t . Omdat Venus en Mars hun banen om de zon b e s c h r i jv e n in de z . g . e c o s f e e r , de brede " l e v e n s s t r o o k " w aarin z i c h ook de aarde b e v in d t , i s le v e n op deze p la n e ten b e s l i s t n i e t ondenkbaar. A l l e d r i e de e c o s fe r is c h e p lan e tan (A arde , Venus en Mars dus) hebben een dampkring waarvan de s a m en s te l l in g u i t ve rsch e id en e gem eenschappe lijke chemische elementen o f v e rb in d in gen daarvan b e s ta a t .De o o r s p r o n k e l i jk e aa rda tm os feer h e e f t , v o o rd a t e r le v en was, waar­s c h i j n l i j k bestaan u i t gassen a ls methaan (CH ) , ammoniak (NH ) en w a t e r s t o f (H ) , De voo rtgan g der te ch n iek en Wetenschap h e e f t ons g e ­l e e r d dat deze gassen , door e n e r g ie aan geze t t c t o n d e r l in g e r e a c t i e s , sche ikund ige v e rb in d in gen hebben gevormd w aa ru it a l l e vormen van le v e n op Aarde z i j n on ts taan ( o . a . aminozuren en k o o lw a t e r s t o f v e r b in d in g e n ) .Dat d i t w e r k e l i j k zo gebeurd z a l z i j n h e e f t men met proeven kunnen aan­tonen . Toch h e e f t h e t aardse le v e n op deze w i j z e a l l e e n maar kunnen o n t­staan door de verhoudingen van de e lem enten o n d e r l in g en de aanwezighe id van de d oo rs laggeven de e n e rg ie ( b . v . de o l e k t r i s c h e schok van in s laan de b lik sem o f de U V -s t r a l in g van de zo n ) .Koo lzuurgas en l i c h t z i j n n o o d z a k e l i jk voo r de fo to s y n th e s e van p lan ten en door deze fo to s y n th e s e ( k o o l z u u r a s s im i la t i e ) wordt h e t door p la n t ­a a r d ig le v e n opgenomen koo lzuurgas o n t le e d , waardoor zu u rs to f v r i jk o m t , h e t e lem ent waarop h e t bestaan van d i e r l i j k ' l e v e n i s g eg ron d ves t .Lang g e led en konden er op aarde p r im i t i e v e levensvormen on ts taan in een a tm os fee r d ie t a m e l i jk g u n s t ig b le ek voor de instandhouding van de s o o r t . Nog s te ed s le v e n e r zu lke p r im i t i e v e levensvorm en in een stadium dat w a a r s c h i jn l i j k n i e t v e e l v e r s c h i l t van dat van de "o e rk iem " van w e l ­e e r . Een v o o rb e e ld daarvan z i j n de é é n c e l l i g e n , d ie le v en naast meer g e s p e c ia l i s e e r d e en on tw ikke lde vormen, waarvan we de mens toch w e l a l s de s u c c e s v o l le bovenste t r e d e mogen beschouwen. Ook de p lan ten en d ie re n om ons heen kunnen we t o t r e l a t i e f hoog ontw ik lcelde vormen rekenen d ie i n hun a l m i l l e n n ia 's durende o n tw ik k e l in g een e ig e n le v en sex p e r im en te le w e l z i j n in g e s la g e n . Daar e r op de andere e c o s fe r is c h e p la n e ten andere omstandigheden heersen dan op aarde i s he t bestaan van on tw ikke lde vormen van le v en z o a ls we d ie h i e r kennen daar z e e r o n w a a r s c h i jn l i jk .Bekend I s d a t de meest p r im i t i e v e levensvorm en z i c h e c h te r lan g n i e t a l t i j d aan de g e s t e ld e (a a r d s e ) vocrwaarden van "zonder zu u rs to f en 7/ater geen le v e n " houden. Sommige b a c t e r ië n b l i j v e n z e l f s i n een zuur­s t o f l o z e ru im te nog in le v e n en voor anderen i s h e t z e l f s v e r g i f (anaerobe b a c t e r i ë n ) . Ze doors taan de meest extreme druk- en tem peratuurs­w is s e l in g e n en enke len zouden z i c h z e l f s p r in s h e e r l i j k n e s te le n in de k eroa in e tan ks van s t r a a l v l i e g t u i g e n ! Dat j u i s t deze m ic roscop isch k le in e en u i t e r s t s im pe le sch epse ls de ha rdn ekk igs te levensvorm en kunnen z i j n i s hiermee wel g eb leken . Enkele s oo r ten schimmels kunnen z e l f s le v e n in een omgeving d ie a l l e e n de bestaansvoorwaarden van de M arsatm osfeer d ra a g t . H ie rdoor z i j n zow e l de astronomen a l s b io lo g e n g e ïn te r e s s e e rd in wat Venus en Mars in d i t o p z ic h t t e b ieden hebben. Een a f z o n d e r l i j k e tak van de b i o l o g i e , de e x o b io lo g i e , b e s tu d ee r t de kansen op bu itenaards le v e n en hoew el deze wetenschap nog t a m e l i jk jon g i s , h e e f t z i j haar e e r s t e r e s u l t a t e n a l geboek t.W e l l i c h t worden e r op Venus en Mars moer gegeven s gevonden o v e r h e t on t­staan van ons p l a n e t e n s t e l s e l en h e t le v e n op aarde . Voor zo ve r we weten heersen e r op deze p la n e ten on toe re ik en de omstandigheden om h e t bestaan van v r i j e , on tw ikke lde levensvorm en te waarborgen , De kansen h ie r o p z i j n b l i j k b a a r s le c h t s a l l e e n voorbehouden aan de aarde ( i n d i t g e v a l met r e c h t "M oeder" a a rd e ) .

De aanw ezighe id van g r o t e hoevee lheden CO (k o o ld io x y d e ) in de atmos­f e e r van Venus werd a l in 1952 door s p ec tro s co p is ch onderzoek aan h et l i c h t g eb rach t . Omsteeks 1955 werden e r op grond van d i t gegeven door een a a n ta l g e le e rd e n twee hypothesen on tw ikke ld d ie een b e s c h r i j v in g t r a c h t t e n te geven van de o p p e rv la k te en de dampkring van Venus, z o a ls

deze e r w a a r s c h i jn l i j k u i t zouden z i e n . Eén hypothese v e rk la a rd e de g r o t e hoevee lheden k oo ld io xyd e op Venus met een th e o r i e over k oo ld io xyd e in de aardse a tm o s fe e r . Vo lgens d ie th e o r ie i s de koo ld ioxyd e u i t h e t i n ­wendige van onze p la n e e t naar boven gekomen. Het g r o o t s t e d e e l ervan zou v e rb in d in gen met s teen hebben aangegaan en h ie rd o o r k a lk en k a lk ­s teen hebben doen on ts taan . Venus zou o v e r een even g r o t e h o e v e e lh e id CO besch ikken a ls de aarde en ook op deze p la n e e t zou een d e r g e l i j k p roces hebben p laa tsgevon den , e c h te r zonder dat er v e rb in d in gen met s i l i c a t e n werden gevormd, zoda t de k oo ld io xyd e in v r i j w e l z u iv e r e vorm in de dampkring terechtkwam. A ls oorzaak h ie r v o o r werd door deze hypothese gegeven d a t e r op he t Venusoppervlak geen s te e n voo r zou komen doo rda t d i t één g r o t e oceaan zou z i j n . Door de u i t h e t b innenste van de p la n e e t naar de o p p e rv la k te gestuwde k oo ld io xyd e zou deze oceaan e r u i t z i e n a ls een g r o t e s p u i tw a t e r - z e e . M o g e l i jk e stukken land zouden k r i j t r o t s e n o f k a lk s te en e i la n d en z i j n , door de e ro s iew e rk in g van de oceaan t o t v e rd w ijn en gedoemd. De andere CO -hypothese g a f een g eh ee l a n d e r e u i t l e g voo r h e t voorkomen van zu lke g r o t e hoevee lheden k o o ld io x y d e : op Venus moest inderdaad eens w ater z i j n g ew ees t , naast p e tro leu m a ch tig e k o o lw a t e r s t o f f e n . Door de U V -s t r a l in g van de zon zouden de waterm ole- ku len langzaam z i j n a fgeb roken t o t haar grondelem enten w a t e r s t o f en z u u rs to f , waarmee de k o o lw a t e r s t o f fe n v e rb in d in gen vormden en zo de k o o ld io x y d e a l s r e s u l t a a t opbrachten . Het e n ig e wat er nog o v e r b le e f moest een g ew e ld ig g r o t e , de g eh e le p la n e e t omspannende o l i e p o a l z i j n w aa ru it aardgas o p b o r r e ld e » Deze p o e l zou bestaan u i t k oo ld io xyd e en de r e s te r e n d e k o o lw a t e r s t o f f e n . De wolken van Venus zouden vo lg en s deze hypothese u i t een d ikke m ist van schu im rubberachtige o l i e d r u p p e l t j e s1) 6 S ëLcïIl •D i t waren o v e r ig e n s n i e t de e e r s t e v e r o n d e r s t e l l in g e n ove r opperv lak en a tm os fee r van Venus: in 1918 had de Zweedse chemicus A rrh en iu s , bekend om z i j n i o n i s a t i e t h e o r i e , de mening g e u i t , dat de wolken d ie Venus omringen n e t a l s de wolken op aarde u i t waterdamp zouden bestaan.De o p p e rv la k te van Venus moest v o lg e n s hem een g ro o t moeras z i j n , met een c a rb o o n v e g e ta t ie z o a ls v/e d ie van s t e e n k o o l f o s s i e l e n kennen. B i j een gem iddelde temperatuur van on geveer 50 C zou de V e n u s - f lo ra ( i v e r d i e r l i j k lé v e n r e p te A rrh en ius met geen w oord ) zo sne l en w e e ld e r ig o p g ro e ien d a t ze ook weer spoed ig a f s t i e r f om in ontbonden vorm een goede voedingsbodem v o o r een vo lgend moeras t e z i j n . Onder deze moerassen moesten z ic h g ew e ld ig e voorraden s te en k o o l bevinden .Enkele ja r e n l a t e r waren de Amerikaanse astronomen N ich o lson en S t . John gekomen met een th e o r ie d ie v r i j w e l l i j n r e c h t te g en ove r d ie van Arrhen ius s tond . De o p p e rv la k te van Venus zou helem aal geen moeras z i j n , maar een g r o t e s t o fw o e s t i jn zonder ook maar en ig e vorm van p la n ta a rd ig le v e n . N ich o lson en S t . John kwamen met deze th e o r ie nadat ze he t spectrum van de l i c h t a b s o r p t i e door de molekulen in de a tm os fee r van Venus g ro n d ig hadden bestudeerde Er zou v o lg e n s hen geen waterdamp en zuur­s t o f op de p la n e e t voorkomen. Z i j meenden dat enus h ie rd o o r een door s to fs to rm en g e t e i s t e r d e hoop zand moest z i j n . Hun v o o r s p e l l in g dat er m o g e l i jk k o o ld io x y d e op Venus voo r zou komen werd in 1932 b e v e s t ig d .Over de temperatuur van h et op p erv lak en de a tm os fee r van Venus hadden ze n i e t v e e l d u id e l i j k e r kunnen maken.Men had een th e o r e t is c h e s c h a t t in g gemaakt van de wolkentemperatuur door na t e gaan h o e v e e l z o n l i c h t deze wolken w ee rk a a ts ten . Daar Venus z ic h a l t i j d v e e l d ic h t e r b i j de zon b ev in d t dan de aarde en h ie rd o o r een b i jn a tweemaal s t e rk e r e s t r a l i n g on tvang t moest ze ook v e e l warmer z i j n . De wolken b leken e c h te r meer dan T0a/o van de ontvangen l i c h t - en w a rm te s t ra l in g t e w eerkaa tsen . A ls de r e s t van deze s t r a l i n g werd opge­nomen zou de temperatuur in de hogere la g en van de a tm os fee r ongeveer -40°C bedragen.In 1956 on tdekten astronomen d r i 3- c a n t im e te r g o lv e n d ie a l s oorsprong de o p p e rv la k te van Venus zouden hebben. Deze g o lv en d r in gen door de

dampkring en de h e ld e r w i t t e wolken van Venus heen doordat de s t o f f e n d ie deze g o l f l e n g t e absorberen (en dat z i j n e r maar w e in ig ) vermoede­l i j k n i e t in de Venusatmosfeer voorkomen. U i t de i n t e n s i t e i t van de s t r a l i n g kon de^temperatuur van de o p p e rv la k te van Venus worden bereken ! op m instens 300 C.In 1961 grepen Amerikaanse radarastronomen de kans om Venus a fs tan d ter, de aarde t i j d e n s haar benedencon junctie met een te v o ren ongekende nauw­k eu r igh e id t e meten. De echo van de naar de w o lkenp laneet gezonden rad a r- pu lsen werd 11 minuten na de u i t z e n d in g terugontvangen en g e r e g i s t r e e r d . Dooi’ m idde l van radarwaarnemingen werd ook v a s t g e s t e ld dat Venus een r e t r o g r a d e a sw en te l in g h e e f t . In t e g e n s t e l l i n g t o t de andere p lan e ten d r a a i t ze linksom om haar as , dus van oo s t naar w est.Andere waarnemingen bepaalden dat de opperv lak te tem pera tu u r van Venus in v e l e g e v a l l e n z e l f s a a n z i e n l i j k meer dan 300 C moest bedragen. Op sommige p la a ts en zou Venus1 o p p e rv la k te z e l f 3 r o o d g lo e ie n d z i j n . I n f r a ­rode s t r a l in g s m e t in g e n b e ve s t ig d en dat de s c h a t t in g b e t r e i f e n d e de w o l- kentemperatuur n i e t v e r naast de w e r k e l i jk h e id z a t , want deze bedroeg v o lg e n s deze m etingen n a m e l i jk -39 C.Dat Venus een v r e s e l i j k h e te p la n e e t moest z i j n met een d ikke wolken­la a g met een temperatuur van 39 graden onder nu l boven z i c h , b rach t de mensen van de wetenschap t o t nieuwe gedachtengangen. Sommige t w i j f e l d e n e c h te r aan de hoge op perv lak te tem pera tu u r . De d r ie - c e n t im e te r g o lv e n zouden naar hun id e e n i s t van de op p e rv la k te a fk om st ig z i j n , doch moge- l i j k u i t de i o n o s f e e r , hoog boven de wo lken . In de i o n o s f e e r zouden gas ­sen deze m ic ro go lv en u itz en d en wanneer deze g e ïo n is e e r d werden (d .w .z , dat de e le k t ro n e n u i t de gasatomen werden lo s g e s la g e n door de e n e r g i e ­r i j k e rö n tg en - en U V -s t r a l in g van de zon ) en de h ie rd o o r on ts tan e ion er e lk a a r aantrokken i f a f s t o o t t e n . A ls er kon worden aangstoond dat de io n o s f e e r van Venus ongeveer duizend maal r i j k e r aan ionen v/as Jan de aardse , dan zou de d r i e - c e n t im e t e r s t r a l in g - en ook s t i ’a l i n g van g r o t e r e g o l f l e n g t e n - h i e r haar bron kunnen hebben. Mocht deze v e r o n d e r s t e l l i n g k loppen , dan zou Venus w e l l i c h t he lem aa l geen ro o d g lo e ien d opperv lak hebben,De temperatuur, berekend op b a s is van m ic rogo lv en van nog k o r t e r e g o l i - la n g ten d ie u i t de l a g e r e a tm os fee r van Venus^afkomstig zouden z i j n , bedroeg dan voor de la g e r e wolken on geveer 75 3 bóven n u l. De tempera­tuur van h e t daaronder g e le g en opperv lak sou dan w a a r s c h i jn l i j k n ie r ­va r boven l i g g e n en deze was aan de po len m issch ien wat k o e l e r . Venus zou dus een minder he te p la n e e t kunnen z i j n dan e e r s t werd aangenomen a l s deze hypothese j u i s t was, en dat zouden da r e s u l t a t e n van de v lu ch t van de M ar iner 2 in 1962 moeten uitmaken. Daarover in h e t vo lgen d a rtixCQ-1

EENVOUDIGE STERRENKUNDIGE BEREKENIIIGEU R^n van h e t VeerM oo r iaa n s traa t 29 Wormer

E e rs t w i l i k wat aandacht besteden aan b e r e k e n in g e t je s d ie wat fce maken hebben met een s t e r r e n k i j k e r .

De open ingsverhouding

In v e e l boeken kunnen we l e z e n : N = F : DDe meeste jon ge amateurs beschouwen d i t a l s s te rren k u n d ig e a lg e b ra . M is ­sch ien word t h e t wat d u id e l i j k e r a l s men weet wat de l e t t e r s batakanen.N = open ingsve i ’houding; F = Brandpuntsafstand van de t e le s c o o p ; D i s de o b j e c t i e f ( = l e n s ) d iam eta r . A l l e waarden z i j n in mm. Aan de open in gs- verhoud ing kunnen we z ie n o f de k i j k e r l i c h t s t e r k i s .

De brand pun13a f s tand

Deze wordt m ees ta l F genoemd en s ta a t i n de meesta g e v a l l e n in de rand

van de lenshouder g eg ra v ee rd . H e e f t men een z e l fb o u w k i jk e r dan kan men van de h o o fd len s de brandpuntsafstand u it r ek en en d .m ,v . de zon. A ls men de zon op h e t o b j e c t i e f l a a t s ch i jn en k r i j g t men een h e ld e re l i c h t v l e k . P r o j e c t e e r t men deze op p a p ie r en z o r g t men dat de v l e k een h e ld e res t ip w ord t , dan moet j e de a fs tan d van de s t i p t o t h e t o b j e c t i e f ( i nmm) u itm e ten . De gevonden le n g te i s de b randpuntsa fs tand•

V e rg ro t in gen

De v e r g r o t in g van een k i j k e r v in d t men door de vo lgende fo rm u le :

................. brandpuntsa fstand o b j e c t i e f i n mmV e rg ro t in g k i j k e r = b rM d pullt sa f s t and o c u la i r in mm

In s te rren k u n d ig a lg e b r a : V =

Hoe k l e in e r de brandpuntsa fstand van he t o c u la i r i s des te g r o t e r i s de v e r g r o t in g . Maar a l s j e len sd iam ete r en j e brandpuntsa fstand van j e len s n i e t a l te g ro o t i s , kun j e w e l nagaan dat j e t o t een bepaalde g r o o t s t e v e r g r o t in g kan gaan. De g r o o t s t e v e r g r o t in g v in d t j e door de d iam eter van het o b j e c t i e f ( i n mm) met twee t e ve rm en igvu ld igen .

In form u levorm : V , = 2D , .max ob j

A ls j e een k le in e v e r g r o t in g to ep a s t k r i j g j e een p ra c h t ig b ee ld v o l h e ld e re s t e r r e n . M ees ta l i s een k le in e v e r g r o t in g v e e l f a n t a s t i s c h e r dan een g r o t e v e r g r o t in g . Immers hoe g r o t e r de v e r g r o t in g , des t e meer h e t l i c h t v e r l i e s . A ls men de diameter, van h e t o b j e c t i e f (= l e n s ) i n mm neemt, en d i t d e e l t door 8 (mm) - d i t i s de g r o o t t e van de n a c h tp u p i l ) v in d t men de nog k l e in s t b ru ikbare v e r g r o t in g .

Do b - mIn form u levorm : V . = - - j—' —min 8 mm

T e n s lo t t e i s e r ook nog een gem iddelde v e r g r o t in g . Deze kan men h et b e s t g eb ru ik en . Deze v e r g r o t in g i s n a m e li jk n e t zó da t h i j geen b e e ld v e rv a g in g g e e f t en ook geen te k l e in b e e ld v e ld .

in form u levorm : V = g- D , .gem ob j mm

Scheidend vermogen

Bepaalde d u b b e ls te r ren staan zó d ic h t b i j e lk a a r dat ze door een k le in e k i j k e r a l s één s t e r , en door een g r o t e k i j k e r a ls twee s te r r e n t e z ien z i j n . V/e kunnen dan zeggen d a t h e t scheidend vermogen van een k le in e k i j k e r l a g e r i s $an d ie van een g r o t e k i j k e r . Het sche idend vermogen v ind j a door 120 te d e len door de d iam eter van het o b j e c t i e f i n mm.

I t

In form u levorm : S 120E v ob j mm

i t

S t e l dat D = 60 mm. Hetscheidend vermogen i s dan 2 . Dat w i l zeggen dat a l s de a fs ta n d van twee s t e r r e n k l e in e r i s dan 2 boogseconden, d a t ze n i e t n eer z ic h tb a a r z i j n a l s twee a f z o n d e l i j k e ' s t e r r e n . W i l j e dubbel­s t e r r e n b e k i jk e n reken dan e e r s t j e scheidend vermogen u i t . N a tu u r l i jk i s S a l t i j d th e o r e t i s c h . Voorn am eli jk de s e e in g bepaald he t Boheidend vermogen.

Grensmagni tud e

De th e o r e t is c h e grensmagnitude v in d t men door de vo lg en d e fo rm u le :

Grensmagnitude = L ic h tw in s t omgerekend in magnituden + 5> 5•

H ie r in i s 5 ,5 de zwakst z ic h tb a r e magnitude v o o r h e t gem iddelde oog.

D . ./ o b .t min \De l i c h t w in s t i s gegeven doo r : Lw = \ ̂ )

Lw = l i c h t w in s t : D , . __ = d iam eter len s in mmob j mm5 = p u p ild ia m e te r

De zwaksjj z i c h tb a r e s t e r voo r een 6 cm k i j k e r i s :

Lw = (^ y ) = 144, omgezet in magnituden i s d i t 5,4

5 , 4 + 5 , 5 = 10,9

Een t a b e l voo r he t om zetten van l i c h t w in s t in magnituden h ie r o n d e r . Boven de kolom v in d t men de h e le m agn itudes• Links h o r iz o n ta a l de t ien d en . E i g e n l i j k moet m en.vanuit de t a b e l naar de magnitudes zoeken.

0 1 2 5 4 5 6

0 ,0.1 2 ,5 6,5 15,9 39,8 100 251

0 ,3 1,5 3,3 8,5 20 ,9 52,5 132 331

0,6 1,7 4 ,4 11,0 27,5 69,2 , 174 437

0 ,9 2 ,3 5,8 14,5 56,5 , 91,2 229 575

V oo rb ee ld : A ls de l i c h t w in s t 11 b ed ra a g t , dan g e e f t d i t 2 ,6 magnitudes.

VRAGENRUBRIEK (v o o r onze led en geboren in o f na 1960

De antwoorden op de v ragen , g e s ta ld in nummer 1974/03 van UniVersum lu id e n :

1. De se izoen en on ts taan doordat de as van de aarde n i e t r e c h t s ta a t , maar een hoek van 23z' graad maakt. Daardoor s ta a t de zon op he t n o o r d e l i j k h a l fron d in de zomer hoog aan de hemel en in de w in te r e rg la a g .

2. De d en k b ee ld ig e l i j n d ie van u it h e t zu iden over het z e n i th (= hoogste punt boven de waarnemer) en de hem elpool naar h e t noorden lo o p t h ee t menradiaan.

3» Het h e r f s t v i e r k a n t word t gevormd door h e t s te r r e n b e e ld Pegasus.4 . De a tm os fee r van J u p i te r b e s ta a t o .a . u i t w a t e r s t o f , he lium , methaan

en ammoniak ( z i e l ie t a r t i k e l r v e r de r e s u l t a t e n van P ion ee r -1 0 inuv 1974/0 4 ) .

5 . De r e s ta n te n van een p la n e e t d ie z ic h m il jo en en ja r e n ge led en waar­s c h i j n l i j k bevonden h e e f t tussen Mars en J u p i t e r .

6 . A l g o l i s een b e d e k k in g s v e r a n d e r l i jk e . De zwakkere s t e r d r a a i t om de h e ld e r e . Ze bedekken e lk a a r r e g e lm a t ig waardoor de h e ld e rh e id van A l g o l l i j k t te veranderen .

7. J a zek e r ! Zou do maan n i e t om haar as d ra a ien dan zouden w i j vana f de aarde ook de ach terkan t van de maan kunnen z i e n . Helaas i s de t i j d d ie de maan n od ig h e e f t om rond haar as t e d ra a ien g e l i j k aan de t i j d d ie ze nod ig h e e f t om rond de aarde t e d ra a ien .

8 . O pperv laktetem peratuur van de zon ca 5500 .9. De g e t i j d e n on ts taan door de aan trek k in gsk ra ch t van de maan en in

mindere mate ^ok door de aan trekk in gsk rach t van de z<-n.10. Saturnus h e e f t 10 manen.

De u i t s l a g

10 punten: 1 Hans de V r ie s , Eindhoven ( 1 964 )5 2- Erno Verhoeven, B e rk e l- Enschot ^1962 ) ; Kees Kwakernaak, S l i e d r e c h t ( 1961)5 4* Sask ia Bosman, V laa rd in gen ( 1961 ) ; 5* P e t e r F in k e , Koog a .d . Zaan ( 1960)5 6. C a re l deJong, B u iten pos t ( 1960 ) ; 7- Hein E ld e r t K ru is w i jk , Zaandam ( 1960 ) ; 8.Werner M u lders , Den Haag ( 1960 ) ; 9 . Wim Hulsenboom, T i lb u rg ( 1960)5 10. Roland Mees. Rheden (1957-BM); 9? punten: 11. Pau l Ko lenbrander , Ï Ï e s t e r - v o o r t ( 1963 ) ; 12. P e t e r Blom, S o es t ( 1960 ) ; 9 punten: 13* D ik S teen ,

Enkhuizen (1963)? 14- Frank van Unen, Alkmaar (1 9 6 3 ) j 15* W ija n tc Harsono, Egmond Binnen ( 1962 ) ; 16 . Wouter 1x Hoen, Leidschendam ( 1962 ) ;17- Rinus Dekker, Arnhem ( 1962 ) ; 18. Arno Brand, S l i e d r e c h t (1 961 ) ; 19- Jacob G roote , Stadskanaal (1 9 61 ); 20. Chris Bauer, H o n s e le r s d i jk ( 1961 ) ; 21. Kees S c h e id t , V e lp (1 9 60 ); 22. Jan S teen , Enkhuizen ( 1960 ) ; 23 . Rudo M e i j e r , Ede ( 196O ); 24- D ie d e r ik S t o lk , Laren; 2?. W i l l y P e e t e r s , B le r i c k ; 26. J .C . van Buren, Rotterdam; 8-g punten: 27- D irk van G e lsdorp , Bussum ( 1963 ) ; 28. Harm van Oosten, H ilversum ̂1962 ) ; 29* Lourens van Krimpen, Rotterdam ( 1961 ) ; P punten: 30 . N e l le k s K o r fa g e , Den Haag (1 966)5 31. Sander v . d . Wal, D ordrecht ( 1961 ) ; 7i: punten: 32. A r je n de Jong., Haarlem (1963.); 33. Ben H i l g e r s , Rotterdam ( l 9 6 o ) ; 7 punten : 34 . A lb e r t Damen, H ilversum (1963 ); 35. E r i c C a n je ls , Budel ( 1962 ) ; 36 . Edwin v . d . K o o i j , V laa rd in gen ( 1962 ) ; 37- Brb Swalus, D e l f t ( 196O ); 36- P e te r Schrama,Den Haag; 6-g punten : 39» Emiel M e t te s , Valkenswaard ( 1962 ) ; 40. Mart Verstappen , M e i j e l ( 1960 ) ; 6 punten: 41- Ad T is s in k . R i j s w i j k ( 1 962 ) ;42. Ad v .d . Kieboom, W elberg gem. S teenbergen ( 1962)5 5? punten: 43- P e te r Bloemendaal, Den Haag ( 1964 ) ; 5 punten: 44* Frans Koopmans, H ilversum (1 963 ) ; 45 . P e t e r Krom, Hoogkarspel ( 1960 ) .

De nieuwe v ragen lu id e n : -

1. Welk s te r r e n b e e ld vermt he t Len te trapez ium ?2. Waarvoor d ie n t een spec troscoop?3 . Hoe o n ts ta a t een h a lo? »4 . In w e lk s te r r e n b e e ld l i g t de open s te rrenh oop Preasepe?5 . Waar kunnen we op een eenvoudige manier aan z ie n o f een s t e r koe l

o f h ee t i s ?6. B i j we lke s c h i jn g e s t a l t e van de maari wordt de ach terkan t van de maan

v e r l i c h t ?7. Kunnen aan de hemel Venus en J u p i te r d ic h t b i j e lk a a r staan? P robeer

j e antwoord to e t e l i c h t e n .8. Wat i s de h e ld e r s t e s t e r d ie we in Nederland kunnen z ie n ?9 . Wat i s een Astronom ische Eenheid?

10. Hoe kun j e z e l f de v e r g r o t in g van een k i j k e r berekenen?

Stuur de antwoorden vóó r 15 maart a . s . op naar h e t bureau van de JWG, Prunuslaan 13* P i jn a c k e r .

HEMBLVERSCHIJNSELMM (maart - mei 1975)J . Meeus

3 mrt 1975 G roo ts te o o s t e l i j k e e l o n g a t i e van T i ta n . Dat w i l zeggen dat T i t a n z i j n g r o o t s t e s ch i jn b a re o o s t e l i j k e a fs tan d t o t Sa­turnus b e r e ik t . T i t a n , de g r o o t s t e s a t e l l i e t van Saturnus, i s van magnitude 8 en met een n i e t a l t e k l e in e k i j k e r goed waarneembaar. Met een gewone b in o c u la i r lu k t h e t j e zeker n i e t .

6 mrt 1975 Ö7h, M ercurius in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e . D i tb e teken t d a t de p la n e e t , van de aarde u i t g e z ie n , h e t v e r s t ten wasten van de zon s ta a t ; vandaag i s d i t 27 graden. T h e o r e t is c h i s M ercurius deze dagen dus 1 s morgens vóór zonsopkomst in l ie t oos ten waarneembaar, maar in deze p e r io d e van het ja a r maakt de e c l i p t i c a 1s morgens een k le in e hoek met de h o r iz o n . Daarom i s de p la n e e t v r i j w e l n i e t t e z ie n .

9 mrt 1975 04h, maan in c o n ju n c t ie met Mars, 6 graden ten noorden vande p la n e e t .

11 mrt 1975 G roo ts te w e s t e l i j k e e l o n g a t i e van T i ta n .

15 mrt 1975

19 mrt 197520 mrt 1975

21 mrt 1975

21 mrt 1975

22 mrt 1975

22 mrt 1975

23 mrt 1975

26 mrt 1975 28 mrt 1975

30 mrt 1975

4 apr 1975 7 apr 1975

11 apr 197512 apr 1975

14 apr 1975

22h, maan in c o n ju n c t ie met Venus, een samenstand d ie j e m a t mag m issen. De c o n ju n c t ie tussen de maansikkel en de h e ld e re p la n e e t t r e k t a l l e r ogen t o t z i c h t o e . Maar ga ook op de avonden van 14 en 16 maart t i j k a n , an s t e l z e i l v a s t hoe de maan in één dag t i j d s v e r p la a t s t ten o p z ic h te van dep la n e e t , _G roo ts te o o s t e l i j k e e l o n g a t i e van u t a n23h43m, Chi2 O r i, eer. a te r , van magnitude 4 :7 v e rd w i jn t ac-n de donkere rand van de maan. D i t moet met een k i j k e r waar­genomen worden. Het h ie r vermelde T i j d s t i p g e ld t s t r i k t g e ­nomen voo r U tr e c h t , maar v e o r andere p la a ts e n in Nedariana z a l e r hoogstens een v e r s c h i l , van een paar minuten Beg in van de astronom ische l e n t e . Om o h 57 min t r e k t h e t m iddelpunt van de zen van zu id naar noord door n e » v la k van de equ a to r ; dan b e g in t per d e f i n i t i e de astronom ische l e n t e . (E r i s ook een weerkundige l e n t e ; rlese omvat p e r d e f m i t . e de maanden m aart, a p r i l en m ei, en b e g in t dus op 1 In 1970 en 1971 begon de astronom ische l e n t e op 21 m aart, in 1972 en 197* op 20 maart, i n 1974 en 1975 e c h te r weer op _1 m aart. D eze 'sp ron gen z i j n h e t g e v o lg van de ,ac lör ikkeldag .19h, maan in c o n ju n c t ie mat Saturnus, 3 gradep ten zu iden van de p la n e e t . Een mooie samenstand,, hoog in h e t zu iden .03h, J u p ite r in c o n ju n c t ie met de-zon. De- g r o o t s t e pxanee van ons z o n n e s te ls e l b ev in d t z ic h vandaag, van de aarde u i t g e z ie n , a c h te r de zon -an i s daarom gedurende en ke le wekenn i e t waarneembaar. . - - ,21h28m, v e rd w i jn in g van de r;ter 1 Ono 1,magnitude 6 ,0 ; «i-nde donkere maanrand. v21h58m, v e rd w i jn in g van do s t e r 60 Cnc (magnituae 5, 1 )de donkers maanraud.G roo ts te w e s t e l i j k e e lo n g a t i e van T itan - l6h . maan in c o n ju n c t ie met S p ica , In een d e e l van he Zu id poo lgeb ied kan men een bedekk ing van de h o o fd s te r van de Maagd door de maan -gadeslaan. D i t i s de e e r s t e van e , . i reeks Sp ica -bedekk ingen d i e t ó t 19 november 1976 z a l duren en in t o t a a l 23 bedekkingen z a l t e l l e n . Van d i t a a n ta l ia er s l e c h t s één in Nederland z ic h tb a a r , n a m e l i jk de S p ica - bedekk ing van 1 augustus 1976=Paaszondag. De bekende r e g e l l u i d t ; Pasen v a l t op de e e r s t e zondag n a 'd e e e r s t e V o l l e Maan na h e t b eg in van de a s t r o ­nomische l e n t e . D i t ja a r b e g in t d e ' l e n t e op 21 maar-, en he t i s V o l l e Maan op 2? maart. In 1974 g in g deze r e g e l n i è t op, omdat de " k e r k e l i j k e " gem iddelde maan i e t o f wat a fv . i jk van de ech te astronom ische maan.T i ta n in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e .9h, maan in- c o n ju n c t ie met Mars, 7 graden ten noorden, van de p la n e e t . Deze samenstand i s vóó r de dageraad m o e i l i j k waarneembaar. •T i ta n in z i j n g r o o t s t e we s-tê l i j k e e lo n g a t i e .Jonge m aans ikke l. Vandaag gaa t i n onzo S treken de maan een uur en een kwart na de zor. on ffo r , In d ien j e om streek t JDn de w e s t e l i j k e h o r iz o n a f z o e k t , ontwaar j e b i j goed d o o r z ic h ­t i g e lu ch t de jonge m aansikkel, 26 uren na he t t i j d s t i p vande Nieuwe Maan. . K .22h, maan in con .iunctie met_Venua. B i j deze mooie samens,and lo o p t de maan twee graden ten zu iden van de p la n e e t . Ga oo k de vo lgen de avond k i jk e n , en mark op hoe de maan dan i n de n a b i jh e id van de s t e r A ldebaran i s gelcomen.

1975

1975

19751975

1975

1975

1975

197519751975

1975

19751975

1975

1975

1975

19751975

1975

3 h, maan in c o n ju n c t ie met Saturnus, 3° ten zu iden van de p la n e e t . D i t moet op de avond van IJ a p r i l worden bekeken.22 h, M ercurius in boven con ju n ct ie met de zon. D i t b e teken t dat w i j , van de aarde u i t , M ercurius a ch te r de zon z ie n trekken : de aarde , de zon en Mercurius staan op één r e ch te l i j n .T i ta n in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e .Uranus in o p p o s i t i e * Om 5 h i s Uranus i n o p p o s i t i e met de zon. De p la n ee t i s - met oen b in o c u la i r - de g eh e le nacht te z i e n . De v e r r e p la n e e t s ta a t vandaag op 2613 m i l jo e n k i l o ­meter van ons, en b ev in d t z ic h op r e c h te klimming 13 h 54 min, d e c l i n a t i e - 11°. Uranus b e v in d t z ic h h e t g eh e le ja a r in h e t s te r r e n b e e ld Maagd.22 h, Venus 7° ten noorden van l ld eb a ra n , de h o o fd s te r van de S t i e r .1 h 49 min, v e rd w i jn in g van 87 Leo, een s t e r van magnitude 5,1 aan de donkere rand van de maan»3 h, maan in c o n ju n c t ie met S p ica . In een d e e l van h e t z u i ­d e l i j k h a l fro n d wordt de s t e r en ig e t i j d door de maan bedekt. G roo ts te v / e s te l i jk e e lo n g a t i e van T i ta n .G roo ts te o o s t e l i j k e e lo n g a t i e van T i ta n .G e d e e l t e l i j k e z o n s v e r d u is t e r in g , z ic h tb a a r i n g eh e e l Europa. Z i e h i e r de t i j d s t i p p e n en de g r o o t t e voor enke le p la a ts e n :

b eg in maximum e inde g r o o t t e

Groningen 6 27 7h23m 8h23m 0,53Den H e lder 6 26 7 22 8 22 0,54U trech t 6 25 7 20 8 20 0,52M a a s tr ic h t 6 23 7 18 8 17 0,50Antwerpen 6 24 7 19 8 17 0,52

Te U tr e c h t , b i j v o o r b e e ld , z a l de g r o o t t e 0 ,52 bedragen. D i t be teken t d a t , op he t moment van h e t maximum, 5 van de zonne- m id d e l l i j n ( n i e t o p p e r v la k t e ! ) door de maan bedekt z a l z i j n . O p ge le t : k i j k n i e t naar de zon zonder j e ogen met een d ie p ­zwart f o t o g r a f i s c h n e g a t i e f o f een b erook t s tuk g la s voor v e r b l in d in g t e v r i jw a r e n !Op 29 a p r i l 1976 z u l l e n w i j eveneens in ons land een g e d e e l ­t e l i j k e z o n e c l ip s kunnen z i e n , maar daarna z u l l e n v/e moeten wachten t o t 1982. o2 h , maan in c o n ju n c t ie met M ercur ius , 4 ten zu iden van de p la n e e t . D i t moet op de avond van 12 mei boven de w e s t e l i j k e h o r iz o n bekeken worden. In d ien je de p lan ee t n i e t met het b l o t e oog kunt v inden , g eb ru ik een b in o c u la i r .G roo ts te w e s t e l i j k e e l o n g a t i e van T i t a n . Q20 h, maan in c o n ju n c t ie met Venus, cp 6 ten zu iden van de h e ld e re p la n e e t .13 h, maan in c o n ju n c t ie met Saturnus. D i t moet ' s avonds v/aar genomen worden.1 h , M ercurius in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e . een gu n s t ig e a v o n d ve rs ch i jn in g . De p la n e e t b ev in d t z ic h op 22 graden van de zon en i s 's avonds in h e t westen waarneembaar, k o r t na he t v a l l e n van de avond.21 h 45 min, v e rd w i jn in g van 19 Sex (magn. 5>9) aan de donkere rand van de maan.G roo ts te o o s t e l i j k e e lo n g a t i e van T i ta n .2 h, Venus 3° ten noorden van Saturnus. Vandaag h e e f t de s t r a le n d e Venus de p la n e e t Saturnus in g eh a a ld . B ek i jk d i t op de avonden van 23 en 24 mei.Vandaag h e e f t een t o t a l e m aan sverd u is te r in g p la a t s , d ie he laas in onze s t r ek en n i e t t e z ie n is| het v e r s c h i jn s e l b e g in t

k o r te t i j d nadat de maan 's morgens i s ondergegaan.31 mei 1.975 9 h, Venus 4° ten zu iden van P o l lu x , de h e ld e r s t e s t e r

van h e t s te r r e n b e e ld Tw ee lingen .

G ebru ik te a fk o r t in g e n van namen van s te r r e n b e e ld e n :

O r i = Orion *= OrionCnc Gancer K r e e f tLeo Leo LeeuwSex Sextans Sextant

Opmerkingen

A l l e t i j d s t i p p e n z i j n u itg e d ru k t in M idden-Europese T i jd (MET), d i t is W e r e ld t i jd + 1 uur. De t i j d s t i p p e n van de s te rbedekk in gen g e ld en s t r i k t genomen voor U tr e c h t .

C on ju n c t ie = samenstand: de twee hemellichamen hebben d e z e l fd e rech te klimming o f , i n h e t g e v a l van een p la n e e t + de zon , d e z e l fd e le n g te lan gs de e c l i p t i c a gemeten.

E lo n g a t ie = s ch i jn b a re a fs tan d van een p la n e e t t o t de zon, o f van een maan t o t z i j n p la n e e t .

Magnitude = maat voor da h e ld e rh e id van een hem ellichaam . De zwakste s t e r r e n d ie we onder de b e s te omstandigheden met h e t b l o t e oog kunnen waarnemen hebben een magnitude van +6* De h e ld e r s t e s te r r e n vanmagnitude 0 . Enkele hemellichamen z i j n nog h e ld e r d e r : J u p i t e r -2 ,Venus -4 , de V o l l e Maan -1 2 , de zon —27-

SC HlJNGESTALTEN VAN DE MAAN

Nieuwe E ers te V o l l e L aa ts te

Maan K w art ie r Maan K w a r t ie r

11 f e b 19 feb 26 f e b 4 mrt

13 mrt 20 mrt 27 mrt 3 apr

11 apr 19 apr 25 apr 3 mei

11 mei 18 mei 25 mei 2 jun

DE PLANETEN

M ercurius b e r e ik t z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e op 17 m ei, en i s de g eh e le maand mei ' s avonds boven de w e s t e l i j k e h o r iz o n waarneembaar. Van 8 t o t 21 mei gaa t de p la n ee t i e t s meer dan twee uren na de zon onder. Maar j e moet e r w e l r ek en in g mee honden dat M ercurius e ind mei v e e l minder h e l ­d er z a l z i j n dan aan h e t b eg in van de maand: magnitude -1 ,0 op 1 m e i, en+1,5 op 24 m ei. Daarom z a l de p la n e e t de l a a t s t e week van mei v r i j w e l n i è tt e z i e n z i j n mot h e t b lo t e oog.

Venus i s een p ra c h t ig e a von dster d ie a l l e r aandacht t o t z ic h t r e k t . Z i j i s de h e ld e r s t e " s t e r " aan onze avondhemel. Vanaf 21 maart g aa t de p la n ee t meer dan d r i e uren na de zon onder.

Mars i s 1s morgens la a g in he t zu id oos ten m o e i l i j k waarneembaar, k o r t v ó ó r de dag aan breek t. In maart komt de rode p la n e e t s le c h t s i e t s meer dan 1 uur voo r de zon op; eind mei komt Mars twee uren voo r de zon op, De vo lg en d e maanden z a l de p la n e e t Mars v e e l b e t e r te z ie n z i j n .

J u p i t e r , in c o n ju n c t ie met de zon op 22 maart, i s in maart en a p r i l n i è t t e z i e n . Vanaf h a l f -m e i i s de h e ld e re p la n e e t 's morgens la a g in h e t oosten waarneembaar; z i j komt na Mars op.

Saturnus p r i j k t 's avonds a l s een s t e r van de e e r s t e g r o o t t e in het s t e r ­ren b ee ld Tw ee lingen . In maart en a p r i l b l i j f t de p la n e e t t o t na m iddernacht z ic h tb a a r , maar z i j g aa t van dag na dag v ro e g e r onder. Op 23 en 24 mei b ev in d t Saturnus z i c h n a b i j de s t ra len d e Venu3.

GESCHIEDENIS DER STERRENKUNDE

G rieken land , 700 - 4-00 v . Chr. »

W ie tegen w oo rd ig a ls astronoom mee w i l t e l l e n , d ie moet aan een van de g r o t e Amerikaanse u n i v e r s i t e i t e n gestu deerd hebben. 2600 ja a r ge leden t r o k men daarvoor naar Mesopotamië- Op da’t moment waren daar de A s s y r i ë r s aan de macht en dus vond men de beroemde scho len in h e t A ssy r is ch e d e e l van de v e e lv o lk e r e n s ta a t Mesopotamië. In Jruk, ü ippar en B ors ippa kon men g e le e rd en t r e f f e n u i t a l l e landen van de Oude W ere ld : van B a rb a r i je t o t China t o e . En n a t u u r l i j k rok u i t G rieken land , want d i t v o lk stuurde haar f i l o s o f e n o v e r a l naar toe waar kennis t e v e r k r i j g e n w »s : naar Egypte om de S o th isk a len d e r te bestuderen on naar P h o en ic ië vm h e t n a v ig e ren t e l v e r e n . De A s s y r i ë r s 3 ch ijn en n i e t g e lo o fd t e hebben, dat G rieken o o i t z e l f een b i jd r a g e t o t de wetenschap zu iden le v e r e n : daarvoor v/aren h e t v e e l t e s im pele l i e d e n . Neem nu eens de kalend er z u i l e n . I e d e re e n kan z i e n dat de Mesopotamische z u i le n v e e l w e te n s c h a p p e l i jk e r z i j n , want men v in d t er lange r i j e n g e t a l l e n en namen van demonen op- daaren tegen lek en G riekse k a le n d e r z u i le n v/el d ich tb u n d e ls . Zo le z e n we op een z u i l van de G riek K es iodos ( c a 700 v . C h r . ) . "A ls h e t g e s t e rn te van de P le ia d e n , doch ters van A t la s , k o r t na he t v a l l e n van de nacht o p s t i j g t , dan b e g in t de o o g s t , maar p lo e g pas a ls z i j weer gaa t dalen b i j h e t opgaan van de zon. V e e r t i g nachten en dagen z i j n z i j voor ons ve rb o rgen , maat a l s z i j in de k r in g lo o p van h e t j a a r weer v e r s c h i jn e n , wet dan de s ik k e l voo r de nieuwe o o gs t- A ls Orion en S i r iu s dan naar h e t centrum van de hemel s t i j g e n en Arctu rus de ro z e Eos (= morgenschem ering) g a d e s la a t , dan, o P erseu s , s n i jd de d ru iven en breng ze naar h u is . A ls h e t P le ia d e n - z e v e n g e s te r n te v lu ch t voor de m achtige krach t van de Orion en n e e rd a a l t in de donkere d iep ten van de f ie sp ia , zo z u l l e n a l l e winden w erve lend ópstaan . Laat dan de schepen n i e t la n ge r op zee v e r b l i j v e n " .Of om een ander voo rb ee ld van G riekse dwaasheid t e nemen: z i j g e lo o fd e n n i e t in a s t r o l o g i e ! Ook n i e t Tha les van M i l e t e (c a 620 - 547 v . C h r . ) , d ie in Bors ippa de kunst van h e t v ó ó r s p e l le n van h e m e lv e rs ch i jn s e le n w i ld e l e r e n . H i j le e rd e dan ook dat z i j n ga s th e ren h i e r v o o r d r i e v e r s c h i l l e n d e methoden kenden (genoemd naar de e e r s t e woorden van de A s sy r is ch e tek s t w aa ru it v/ij ze kennen ): m ul-Apin , Gnomon en IrN ah -G is -H u r . Geen van a l l e d r i e vo ld oen zo in de p r a k t i j k , z o a ls we kunnen le z e n op een k l e i t a b l e t in de b ib l i o t h e e k van kon ing A sso e rb a n ip a l . Naboe-Zoequep-Kenoe s c h r i j f t h ie r o p aan kon ing Asarhadd>n: "D ie r g e lu k k ig p r i j s ik deze dag ( e n z . ) , omdat i k b e r i c h t van m ijn G eb ieder mocht ontvangen. Ik b e g r i j p Uwe

verw ondering ove r h e t u i t b l i j v e n van de m aan sverdu is te r in g , d -c voo r de 14de Kadar v o o rs p e ld e . Maar z i e t , d i t b ren gt m ij v reugde , want er vond w e l een v e r d u is t e r in g p la a ts (d a t i s n i è t waar: de 13de Kadar was V o l le Maan a l g e w e e s t ) , maar z i j t r o k aan Uw r e s id e n t i e N in iv eh v o o r b i j .De g r o t e góden van de stad ve rborgen de v e r d u is t e r in g voo r Uw ondat m ijn Heer w e te : de v e r d u is t e r in g i s n i è t te g en U o f Uw land g e r ic n Mi in Koning d ien e boden te zenden naar ' s Ilerer.s s teden te üsour, Kalaon, BabyIon, N ippur, Uruk en B ors ippa . Uwe A l l e r h o o g s t e z a l dan zeker heren wat' daar g e z ie n i s " . Tha les bestudeerde nu de astronom ische t a b e l l e n en ™ t lukte hem on, aan de hand van dit waarnemlnge-nateriaal een van de zon ( v e e l m o e i l i j k e r a l s van de maan) t e o o r s p e l l e n , d ie ook op 28 mei 584 v . Chr. p la a t s vond. De A s s y r i e r s waren nu n i è t d i r e c t g e - lu k k ig met hun b r i l j a n t e l e e r l i n g en Tha les moest z i j n h e i ! i n z i j n g b o o r te s ta d M i l e t t e zoeken. Daar werdverwaande barbaren op hun nummer g e z e t . In M i l e t e s ch ree i Tha h an de l in g o v e r de vorm van de aarde , d ie n i j a l s ! 3 e ' ffl ° reen zeevarend v o lk a l s h e t G r iekse i s dat een v a n z e l fs p re k jn d i e t s , maa u i t Bors ippa kwamen a l d i r e c t p r o t e s t e n . Nu was de p o l i t i e k e ™A s s y r ië r s n i e t meer wat he t gew eest was, maar nog a l t i j d g ro o t genoeg om T h a le s 1 in t e r e s s e g e b ie d t e v e r le g g e n naar een minder g r a d e n werp : e l e k t r i c i t e i t en magnetisme. Maar voe r de Grieken stond datmoment de bolvorm van de aarde v a s t en ze i « door hen no_ ̂ - d is c u s s ie g e s t e ld . Dat Pythagoras van Samos (c a 580 - 500 v . C h r . ; rond z i j n van de aarde nog eens met v e e ! rumoer verkond igde «ü s jan ont dekk ing van z i j n e ig e n g e n ie , moeten we dan ook z ie n a l s ne t in .ra p ^ en een open deur; i e t s dat Pythagoras w e l eens vaker deed- Zo was de be roemde " s t e l l i n g van P y th ago ras " a l lan g v o o r z i j n t i j d ^ gem een ^ek d en een afdoenda b e w i js le v e r d e pas P y th ago ras ' le e r !L in g Parm enide. v n E le a (504 - 450 v . C h r . ) na de dood van z i j n m eester . Parmenides en d ien s ia e d e - le e r l in g e n vormden rond 400 v . Chr. een ha:Lf-geh« s e o t e , de P y th a g o re ë rs . Deze h ie ld e n z i c h b e z i g met u i t e e n lo p e n d e *^ d e rw e p a ls muziek, wiskunde en astron om ie , w a a rb i j de meesten n i è t geh nderd werden door een a l t e g r o t e i n t e l l i g e n t i e . Zo verkond igden z i j de s t e l l i n g dat de a fs tan den van de aarde t o t maan, zon. A rp h ro d i t e , Herme , A re s , Zeus en Chrnos z i c h verhouden a l s 1 : --- : 3 : 4 * ö • ? \ omdat ook de len g te n van de snaren van een goed gestemde l i e i verhouden. D i t v e r s c h i jn s e l noemden z i j de Muziek der S fe r en . Nu waren er ook P y th ago reë rs d ie h e t hiarmea n i è t eens waren, omdat v o lg e n s hen r i e t de aarde , maar de zon c e n t r a a l s ta a t m l ie t h e e l a l en in d a t |®va v e ra n d e r t de a fs ta n d van da aarde t o t een p la n e e t voortdu rend . De d is c u s s ie ove r deze kv ;es t ie e in d ig d e u i t e i n d e l i j k met twee moorden op ®®0^ ® d e n , wat de G riekse a u t o r i t e i t e n in Z u i d - I t a l i e a l s a a n le id in g g eb ru ik ten om

de gev reesde bende t e v e r ja g e n . «,»«■». « e -ï oEen minder bekende maar v e e l s ch e rp z in n ig e r f i l o s o o f a l s ï y t t o g o r a s x s B ion van Abdera ( c a 56O - 520 v . C h r . ) , d i e on tdek te dat 3 e ( s c h i j n b a r e ) weg van de zon lan gs de hemel n i e t samenvalt met hemelequator., db e id e een hoek v a n V ^ T ' met e lk a a r m a k e n , g e r u i top aarde twee p o o l c i r k e l s voorkomen op 66 33 no o r d e r - en ’daarb innen i s t e lk e n s 6 maanden nacht en 6 maanden dag. D ie o.itdeKking l e id d e t o t nat zo v e e l opschudding a l s in onze t i j d de on tdekk ing van b . v . de a n t i - m a t e r i e : er ontstonden a l l e r l e i w i ld e v e rh a len van mensen, d ie he t v e r s c h i jn s e l maar h a l f begrepen hadden. Ookdrong de opwinding door t o t de B aby lon ische v o r s te n , d ie de s ta a t ondwr tussen van hun A ssy r is o h e c o l l e g a ' s hadden o v e r g a n g e n . Het r i j k was toen te verzw akt om op de Grieken not. indruk ta maicen, maar men b e za t j o g a l t i j d een zek e r w e ten sch a p p e l i jk p r e s t i g e . Vanuit B ors ippa e t a r t t e me£ een s o o r t t e g e n o f f e n s i e f , dat e c h te r spoed ig verzandde to en m 5^9 v . Oh . kon ing Cyrus, kon ing van Meden en P erzen , net Mesopotamische r i j v p z i j n b eu rt van do B a b y lo n ië rs overnam. Cyrus zag w e in ig m d i t s o o r t

haatcampagnes te g en de ( i n z i j n ogen ) n i e t i g e GrieKse s t a d s t a a t j e s . Sinds 500 v . Chr. nod igde men z e l f s weer Grieken u i t aan Mesopotamische scho len en de m i l i t a i r e in v lo e d van h e t P e r z is c h e r i j k was t e g ro e t geworden om z n 'n u i tn o d ig in g t e w e ig e ren . Zo ve rsch een Anaxagoraa van Clazomanae (c a 500 - 428 v . C h r . ) in üruk, waar h i j v e rk on d igd e , dat de maan.geen e ig e n l i c h t u i t s t r a a l t , maar s le c h t s z o n l i c h t w ee rk a a ts t . H i j z a l w a a r s c h i jn l i j k nat z o 'n vreemde indruk np de Perzen hebben g e ­maakt a l s P h i lo la o s van Taren te (c a 500 - 400 v . C h r . ) toen deze oe- weerde dat de aarde met de zon en a l l e p la n e ten w e n t e l t om een c e n t r a a l vuur, de H e s t ia . Hoe kan nu de aarde bewegen zonder dat w i j d a t merken. Ook voo r de G rieken was d i t een prob leem ! s ta a t de aarde nu s t i l in h e t centrum o f beweegt z i j om d i t centrum? Vnlgens iSmpedocles van Agrigentum (494 - 434 v . C h r . ) i s h e t zonder meer d u id e l i j k dat de aarde s t i l s t a a t , want anders zou z i j de tendens der n o o d z a k e l i jk ­h e id van de t raagh e id d er zware e lementen w e e rs t r e v e n . ' ' Met deze a p o c a ly p t is c h e z in b e d o e l t h i j , dat do zware e lem enten aarde en w ater a l t i j d e r to e n e ig en s t i l te staan en dus de a a rd e , d ie u i t aarde en w a ter b e s ta a t , ook s t i l s t a a t . _A lh oew e l de Perzen he t w e l eens konden z i j n met d ie s t i l s t a a n d e aarde vonden z i j h e t toch vreemd dat Grieken onze aardsn natuur- en wiskunde zo maar g eb ru ik ten om bu iten aardse v e r s c h i jn a e le n t e v e rk la r e n . Zoa ls de m eeste o o s te r s e v o lk e i ’ en g e lo o fd e n z i j dat de s te r r e n hun e ig en w e tten hebben, d ie z i c h ondersche iden van de ons bekende, n e t z o a l s - voo r de P e r z is c h e a d e l andere w etten go lden a l s voor h e t gewone v o lk . Voor een w es te rs v e lk a l s he t G r iekse n s h e e l h e t universum een een­h e id , waarbinnen o v e r a l de aardse natuurv/etten toepasbaar z i j n . Men kan d i t G r iekse p r in c ip e (d a t ook w i j nog s te ed s geb ru ik en ) ook o v e r ­d r i j v e n , z o a ls de w i j s g e e r S o c ra tes (469 - 399 v . C h r . ) deed. H i j zeg :

'T e l o g i c a van ons denken i s d e z e l fd e a l s in he t denken van de Schepper en denken w i j dus 'Hoe zou i k h e t h e e la l geschapen hebben, a l s i k het geschapen h a d ? ' , dan z ie n We h e t h e e la l zo voo r ons a l s de schepper h e t voo r z i c h zag vóó r h i j h e t s ch iep . En omdat h e t een goede schepper was h e e f t h i j h e t h e e la l zo geschapen a l s h i j h e t voor z ic h zag en ook w i j h e t v o o r ons z i e n . " Met andere woorden; n i e t waarnemen, maar na­denken moet de astronoom. Ook de Grieken vonden d ie e e r s t ove rd reven en S o c ra tes moest de g i fb e k e r d r inken wegens g o d s la s t e r in g . Maar a l en ke le ja r e n l a t e r kon S o c ra te s ' l e e r l i n g P la to (42? - 34/ v . C h r . ) p r e c ie s h e t z e l f d e ve rkon d igen zonder in m o e i l i jk h ed en t e komen. Zo werd de sterrenkunde één van haai’ b e l a n g r i j k s t e instrum enten ontnomen: de waarneming.

W E E T EEN HOOP ELLENDE

HOE VOORSPELT MEN EEN ZONSVERDUISTERING?

De te ch n iek van het v o o r s p e l le n van zo n s v e rd u is te r in g e n i s t e ingew ikke ld om h ie r u i t v o e r i g t e b e s c h r i j v e n , maar w e l kan de methode worden aangeduid, d ie t o t enke le eeuwen ge led en werd g e b ru ik t . Men kan de e c l ip s e n in Sarosreeksen in d e le n , d ie i e d e r z o 'n z e v e n t ig v e rd u is t e r in g e n b eva t ten .De reek s opent m ees ta l met een t i e n t a l g e d e e l t e l i j k e v e rd u is t e r in g e n , dan v o lg e n een k le in e v e e r t i g t a l t o t a l e , soms onderbroken door v i j f a t i e n hybriden (op sommige p la a ts en op aarde t o t a a l , op andere p la a ts en r in g ­v o rm ig ) , een v i j f t a l r in gvo rm ige en de reeks e in d ig t met een t i e n t a l g e d e e l t e l i j k e v e rd u is t e r in g e n . Tussen de v e r s c h i l l e n d e v e rd u is t e r in g e n van de reek s l i g g e n t e lk e n s 18 ja a r + 1 1 dagen, zodat de h e le re ek s z o 'n13 eeuwen duurt. Wanneer de reeks b e g in t , wanneer z i j e in d i g t , welke v e rd u is t e r in g e n g e d e e l t e l i j k zu l le r . z i j n , welke t o t a a l , e n z . , waar op Aarde z i j z ic h tb a a r z u l le n z i j n , dat a l l e s kan men a l l e e n v o o r u i t b e re ­kenen a l s men z e e r nauwkeurig de baan van zen eri maan en de baansnelhe id kent. De A s s y r ië r s konden dat dan ook n i e t , evenmin a l s T h a les . Men kon dus h o og u it een v o o r s p e l l in g doen ove r e c l ip s e n van een reeks d ie a l begonnen wa3 . Nu lopen e r op i e d e r moment v e r s c h i l l e n d e Sa rosreeksen :op d i t moment z i j n er z o 'n k le in e tweehonderd nog a c t i e f . A l s eenv e r d u is t e r in g gew eest i s komt dus na één saros (18 ja a r + 11 dagen ) devo lgen d e u i t d ie r e e 1.:-, a ls h e t tenm inste n i e t n e t de l a a t s t e u i t de s e r i e was. Bén in e x (2 0 j a a r - 20 dagen ) na de v e r d u is t e r in g z a l een e c l i p s u i t de vo lg en d e sa ros reek s p la a ts v in d e n , a l s d ie reeks tenm inste a l begonnen en nog n i e t a fg e lo p e n i s .Het i s handig ou de ka len der up t e d e len in in exen en sarossen . <60 rekenen b . v . do. methoden m ul-Apin en Gnomon in p er ioden van te lk en s14 inexen + 2 marossen; i e methode IrNah-G is-H ur g eb ru ik t zogenaamde m ega losarossen , W&t g e l i j k i s aan 58 in exen + 7 sa rossen . E ch ter kan menop z o 'n lange t e rm i jn n i e t zeggen o f de sa ros reek s w aa ru it de vo o rsp e ld ee c l i p s voortkom t a l/n og b e s ta a t . Tha les g eb ru ik te dan ook he t ju b e l j a a r (12 in exen + 1 s a r - s ) a l s rek en een h e id . Een z e k e re mate van ge lu k h e e f t h i j dus w e l n od ig gehad.M aan sverdu is ter ingen v o o r s p e l t men in p r in c ip e op d e z e l fd e w i j z e , e c h t e r l i g g e n h i e r de zaksn een vou d ige r .

H arry C rape ls Venuslaan 121-5 GRONINGEN

MET DE KIJKER OP JAl-1f.

M 35 o f NGC 2168 in Twee J in ^c-n

D i t i s een b e t r e k k e l i j k h e ld e re open s te rrenh oop met een magni­tude van 5 * 3 ï t e v in den n a b i j de h e ld e re s t e r r e n Mu en Eta Geminorum (T w e e l in g e n ) . In hot k a a r t j e h ie rn a a s t v in d .je M 35 rech tboven deze twee s t e r r e n .In een b in o c u la i r ( v e r r e k i j k e r j z i e j e een opva llende n e v e l tussen v e e l s t e r r e t j e s = Ge­b ru ik he t l i e f s t een zwakke v e r g r o t in g . M 35 l i j k t b i j k le in e v e r g r o t in g op een n e v e l met twee l i n t e n aan w ee rs ­kanten -Vanwege h e t s le c h te weer van de l a a t s t e weken en vanwege een t e k o r t aan vo o r ja a rsw a a r -

z.

nemingen vi_nd j e h ie rn a a s t een waarneming van de Amerikaan Kenneth Glyn Jones.

M 55 o f NGC 5024 in Hoofdhaar van B eren ic e s .

D i t i s een bo lvo rm ige s terrenhoop met een m id d e l l i j n van 10 boog- minuten (e en c i r k e l h e e f t 360 graden ; één graad kan weer onder­v e rd e e ld worden in 60 bocgminuten, t e r w i j l één boogminuut weer v e rd e e ld kan v/orden in 60 boogsecon den ). De h e ld e rh e id van M 53 bedraagt magnitude 7 j6 . De s te rrenh oop i s zwak in de kern en e r omheen h e ld e r ,

N

. . . _ 1

- 7 111 . HAAR W N BERENICES ‘ V . 1

|1 • * • *• •

i

2tf- „ •

t Tflr-ct uru i

•••

i *

• t

• u

3 » W * W

M * V , 1• * .

••

• 13 * »

*1 A -JO

^ *11

-2x5 !

■

•~0 __________________

BOÖTES •

••

■MAAGD 1

I < f • f è

-1

• { - * !1O * |

t e r w i j l normale bolhopen in de kern h e ld e r z i j n en e r omheen zwak.De kern h e e f t een deorsnede van 2 boogminuten met daar omheen een g l in s t e r e n d e ha l# (om h u lse l ) op een donkere a ch te r ­grond met wat s t e r r e n . M 53 i s één van de m ooiste maar k l e in s t e b o l ­hopen. H ie rn aas t een v in d k a a r t en h ie ron d e r een waarneming.

De Grote Beer s ta a t in deze t i j d van he t ja a r hoog aan de hemel. In d i t s te r r e n b e e ld bevinden z ic h eveneens een a a n ta l in t e r e s s a n te o b je c te n . A l l e r e e r s t M 81 o f NGC 3031- D i t i s een s p i r a a l s t e l s e l dat we schuin van onderen z i e n . De magnitude b edraag t 7 ,9 .V lak e r b i j b e v in d t z i c h M 82 o f NGC 3O34 . De h e ld e rh e id h ie rva n i s magnitude 8 , 8 . We z ie n hem b i jn a op z i j n kant.M 82 i s een s p i r a a l s t e l s e l , dat m i l jo e n e n ja r e n ge led en door een e x p lo s ie in de kern o n re g e lm a t ig geworden i s . Het beva t stokoude rod e -reu zen - s t e r i ’ en. Denk n i e t , dat j e met j e k i j k e r ( t j e ) a l

sp iraa larm en z i e t . D i t gaa t pas met r eu zen te le s co p en , en dan nog vaak s le c h t s op f o t o ' s genomen met u ren lange b e l i c h t in g s t i j d e n .M 97 ' o f U i In e v e l i s een p la n e ta i r e n e v e l . Deze n e v e l i s s le c h ts z i c h t ­baar i n g r o t e 'k i j k e r s (m id d e l l i j n m instens 20 cm). De magnitude van deze n e v e l b edraag t magnitude 12. De n e v e l i s door Rosse U i ln e v e l genoemd, w an t in een g ro te k i j k e r zag Rosse h e t a l s een n e v e l met twee g a ten , d a t v e e l weg had van een u i l . .Onder de s t a a r t van de g r o t e beer ( o f onder de s t e e l van de s te e lp a n ;b e v in d t z ic h h e t s te r r e n b e e ld Jachthonden, met in d i t s te r r e n b e e ld M 51 o f NGC 5194, ook w e l de "D ra a ik o lk n e v e l " gennemd. De h e ld e rh e id van deze n e v e l b edraag t magnitude 8 ,1 . In een b e h o o r l i jk e l i c h t s t e r k e k i j k e r (v a n a f 60 mm) i s M 51 he lem aal n i e t zo zwak a l s h e t soms kanI L i j •

H ierboven een v in d k a a r t je van de n e v e ls M 81, M 82, tó_97 en M 51. Opde vo lgende b la d z i jd e een tek en in g naar een f o t o van Wim G ie lm g h vanM 51 en een tek en in g naar een f o t o van de B e lg is ch e amateur D* Gardoen van M 81 en M 82.N a tu u r l i jk i s ook de d u b b e ls te r A lk o r en M iza r een mooi o b je c t voor jon ge amateurs.

Ik w i l deze ru b r ie k n i e t houden op a l l e e n waarnemingen en v e rh a len . De b e d o e l in g van de ru b r iek i s om b eg in n ers t e le r e n waarnemen, en g evo rd e r ­den nieuwe id e eën t e geven. Om ech t t e l e r e n waarnemen, moeten e ig e n ­l i j k waarnemingen van anderen bekeken, onderzoch t en e v en tu e e l v e rg e lek e n

DRAftK

A lt IN E

PR Aft «■

ORChTHl

znaar-een fo to van u.gielingh

. M RZ•A,

■_______________' <->• é-o'O

r i x a r een fo to va '-. 'J.Cardoen

worden. Daarom zou h e t leuk z i j n , een waarnem ingsaktie te houden in h e e l de JW'G. J u l l i e kunnen de waarnemingen naar m ij to e s tu r e n en ie d e r e keer i n UniVersum wordt dan de ene h e l f t van de ru b r ie k aan waarnemingen besteed van j u l l i e d ie e v en tu ee l v e rb e te rd en/of weer b e t e r z i j n dan d ie van m ij ( v e r g e e t n i e t d a t i k in de " l i c h t h a l " van Rijnmond woon), en de andere h e l f t aan nieuwe id eeën van mi'j. Je mag o b je c te n u i t UniVersum nemen, e r b u iten en d ie j e in Hemel & Dampkring, Z en ith o f boeken heb t. Vermeld j e naam e r b i j , de datum van de 7/aarneming, h e t weer en de m id d e l l i j n , v e r g r o t in g en brandpuntsa fstand van je k i j k e r . Ied e reen mag meedoen, o f h i j / s i j nou een k l e in e o f g r o t e k i j k e r o f een paar b lo t e ogen b e z i t . Want op z o 'n manier l e e r j e pas waarnemen. Je h o e f t j e e r n i e t voo r te schamen a l s j e fo u ten maakt en j e z a l e r v e e l p l e z i e r van b e le v e n . V ee l p l e z i e r , succes en h e ld e re avonden toegewenst en t o t z ie n s in he t vo lgende UniVersum!

S ask ia BosmanJohan W e s te rw e e ls t r a a t 27VLAARDINGEÏÏ.

Z E I S S T=* < ^ ‘M « e* cs

i .S w . "3.W. CS /=C.<^.V.C.

E L E M E N T A R Y

A S T R O P H Y S I C S

# • «u?* wid«4*C«. ««dik*1 •ei*!r « «*£*(*« 4 » » l * ^

K*rKrt ik g»i.ru.<Ut *

ƒz i e r v Ê R K O o p a u s - r ______

Behalve de p la n e to ïd e Eros komen e r in de e e r s t e h e l f t van 1975 nog en ke le "gewone" p la n e to ïd en binnen h e t b e r e ik van am a teu rk i jk e rs . H ie ronder v o lg en een a a n ta l e fem eriden van de k l e in e p la n e ten S iron a (n r 116 ) , A s tra ea ( 5 ) , Hebe ( 6 ) en Nemausa ( 51 ) . De gegevens z i j n on tleend aan de "E fem eriden der K le in e P lan e ten " van h et i n s t i ­tuu t voor T h e o re t is c h e Astronom ie t e Len ingrad . Behalve de p o s i t i e s in r e c h te 'klimming en d e c l i n a t i e worden opgageven : de o p p o s i t i e - datum en de f o t o g r a f i s c h e h e ld e rh e id in magnituden. (Bedenk dat de p la n e to ïd e v i s u e e l vaak 0 ,5 a 1 ,0 magnitude h e ld e rd e r i s dan f o t o ­g r a f i s c h ! ) .

S iron a o p p . : 24 mrt mf = 11 ,4 A s tra ea cpp. : 19 api• m,

17 feb I 2N 1T7 +02 °'19' 19 mrt 14h07?7 -05C'0 9 '

27 feb 12 27,9 +02 55 29 mrt 14 02 ,4 -04 06

9 mrt 12 21,6 +03 40 8 apr 13 55,0 -02 58

19 mrt 12 13,8 +04 28 . 18 apr 13 46,6 -01 55

29 mrt 12 05 ,4 +05 13 28 apr 13 38,3 -01 038 apr 11 57,7 +05 46 8 mei 13 31,2 -00 29

18 apr 11 51 ,6 +06 05 18 mei 13 26 ,2 -00 1528 mei 13 23,6 -00 21

Hebe opp., ; 8 me i mf =10,4 Nemausa opp» : 15 jun

29 mrt 15 22,9 +02 12 8 mei 17 55,0 -08 158 apr 15 18,7 +03 31 18 mei 17 50,9 -07 18

18 apr 15 12,3 +04 47 28 mei 17 44,0 -06 3228 apr .15 04,2 +05 53 7 jun 17 35,3 -06 00

8 mei 14 55,3 +06 44 17 jun 17 25,7 -05 4718 mei 14 4 6 ,4 +07 14 27 jun 17 16,6 -05 532é'’ mei ’ 14 38,4 +07 21 7 ju l 17 08,9 -06 18

7 jun 14 32,0 +07 06 17 m 17 03,7 -06 58

C-ert Y/ilkensMeerweg 98 HAREN 3100

V lie g en d e s c h o t e ls ; V e rb e e ld in g o f w e r k e l i jk h e id ?

Zaer v e l e n van ons z u l l e n z ic h hebben a fg ev raagd o f w i j w e r k e l i j k b esp ied worden door i n t e l l i g e n t le v e n . Maar i s d i t e i g e n l i j k moge­l i j k ? Laten w i j eens 3tap voo r s tap de m oge li jkh eden a f t a s t e n d ie d i t o n m o ge l i jk maken.a. In ons m e lk w e g s te ls e l bevinden z i c h ruim 100 m i l ja r d s te r r e n . Een

van d ie s te r r e n i s onze zon, waar de aarde met ach t andere p lan e ­ten omheen d ra a ien . Men neemt voo r zo goed a l s zek e r aan dat 60°/o van a l l e s t e r r e n een p la n e t e n s t e l s e l h e e f t . Z i j n e r dan on tdekt,' z u l j e j e a fv ra gen ? Jazek e r ! De s t e r van Barnard h e e f t twee bege­l e i d e r s d ie een massa hebben g e l i j k aan d ie van de p la n e e t J u p ite r .

b . A l s e r om 60$ van a l d ie s t e r r e n in ons m e lk w e g s te ls e l p laneten d ra a ien dan moet z o 'n p la n e e t n a t u u r l i j k aan bepaa lde voorwaarden v o ld o en ; 1. H i j moet z i c h op een a fs ta n d bevinden van z i j n zon,

d ie v e rh ou d in gsgew ijs g e l i j k i s aan d i e van de aarde.2. H i j moet een e v o lu t i e p r o c e s hebben doorgemaakt.3 . De beschav ing d ie e r dan e ven tu ee l op zou moeten le v en ,

zou b i j z o n d e r i n t e l l i g e n t z i j n en z i j n e ig e n v e r n i e t i g in g

t e boven z i j n gekomen. Tlüij doen d i t w a a r s c h i jn l i jk n i e t . e . D ie "mensen zouden in s ta a t moeten z i j n om ru im tevaa rtu igen t ebouwen d ie hoge snelheden kunnen bere ik en . V l ie g en met l i c h t s n e lh e id i s on m oge li jk , en b i jn a zo sn e l v l i e g e n a l s h e t l i c h t i s ook e rg t w i j f e l a c h t i g .d. Denk ook eens aan de a fs tanden d ie e r overbrugt moeten worden; de

d i c h t s t b i j z i jn d e s t e r s taa t a l op een a fs tand van 4g l i c h t j a a r .

Leven in ons m e lk w egs te ls e l i s zo goed a l s zek e r , daar ben ik z e l f van o v e r tu ig d . Maar dat bepaalde i n t e l l i g e n t i e s ons u i t v l ie g e n d e s ch o te ls zouden besp ioneren , neen, dat i s pure on z in . Ik heb d i t s tu k je 15 de­cember geschreven . Het kan dus best z i j n dat in d ie tu s s e n t i jd i n t e l l i g e n t le v e n i s g e land , wel dan heb i k o n g e l i j k . . . . Volgens de e x o b io lo g ie l,d it i s de wetenschap d ie z ic h b e z ig houdt met het ontstaan en v e r s p r e id in g van le v en in het h e e l a l ) i s d e r g e l i j k le v e n , dat ons zou bezoeken onmoge­l i j k . Vandaar dat w i j a l s bestuur samen met de r e d a c t ie hebben b es lo ten geen a r t i k e l t j e s op t e nemen over v l ie g e n d e s c h o t e ls , in welke vorm dan ook. Deze b e r ic h tg e v in g e n maken a l l e e n maar v e e l gemoederen l o s , waar v o o ra l de pers dankbaar geb ru ik van weet te maken. Denk e r aan dat a l l e s waar m ystiek omheen z i t door de mensen g r e t i g wordt ve rs lon den . K i jk a l ­le e n maar naar het aan ta l boeken wat er op de inarkt i s verschenen over m o g e l i jk kontakt met i n t e l l i g e n t le v en . D ik t men d i t aan dan wordt men n ie u w sg ie r ig en op h e t l a a t s t doen de w i ld s t e geruchten de ronde. Wij a l s mensen z i j n nu eenmaal van nature s t e rk b e ïn v loed b aa r : a l s j e flenst i e t s t-e z ie n , dan z i e jw hèt ook. Wees nuchter en beredeneer d i t a l l e s d u id e l i j k , dan z a l j e het met me eens z i j n .

Jos van der Maarel

J u p ite r X I I IIn september 1974 werd op H a le O b serva to r ies op p la te n , genomen met een 48 - inch (1 in ch = 2 , 5 cm) Schmidt te le s c o o p , een onbekend bewegend voo r ­werp je van de 20ste magnitude gevonden. B i j de opname werd dë te le s co o p zó aangedreven, dat de beweging van J u p ite r i s g e vo lgd , en dè s te r ren a ls s t r e e p j e s z i j n a fg e b e e ld . Tussen de s te rren sp oren werd een puntvormig

o b je c t g e s ig n a le e rd .De e e r s te vermoedens, dat h e t een nieuwe s a t e l l i e t van J u p ite r zou z i j n , z i j n onlangs b e v e s t ig d , nadat ook in ok tober nog opnamen waren gemaakt. Volgens de g e b r u ik e l i jk e naamgeving werd d i t nieuwe maantje J u p i t e r X I I I (1 3 ) genoemd. De om loop t i jd ora de p lan ee t bedraagt 282 dagen, en de gem iddelde a fs tand t o t J u p ite r bedraagt ongeveer 12,5 m i l jo e n k i lo m e te r . D it v o lg en s de e e r s t e berekeningen.. Verder i s de beweging in d e z e l fd e r i c h t in g a ls d ie van de 4 g ro te s a t e l l i e t e n , dus n i e t r e t ro g ra d e (= tegen de beweging van deze 4 i n , zoa ls b . v . de maan Phoebe).De v o o r la a t s t e k eer dat een maan b i j J u p i t e r werd ontdekt was in 1951, en to en met een 100-inch r e f l e c t o r op Mount ï ï i ls o n .

c - l - u - s - t - e - r

S i r iu s B

Zoals j e m issch ien weet i s S ir iu s (d e h e ld e rs te s t e r van de Grote Hond, onder (b e t e r : ten zuiden van ) O r ion ) een d u b b e ls te r . Hu n i è t meteen van­nacht gaan k i jk e n , want ten e e rs te i s het een v r i j nauwe d u b b e ls te r , en ten tweede i s de b e g e le id e r S ir iu s B zwak. Hoe zwak weet men pas zee r k o r t . Door de n a b i jh e id van S ir iu s met magnitude -1 ,3 werden h e ld e rh e id s - metingan van B s teeds g es too rd . Met nieuwe techn ieken i s men e r nu in ges laagd de h e ld e rh e id v a s t t e s t e l l e n op ongeveer +8 in he t g e e l .In he t k o r t komt h e t h ie rop neer , dat men de omgeving van S ir iu s B met een nauwe s p le e t a f z o c h t , de gemeten helderheden op een p a p ie r r o l l i e t s c h r i jv e n en zo een maat k reeg van de h o evee lh e id s t r o o i l i c h t van S ir iu s met m = -1 ,3 , met daarop gesuperponeerd een "b e r g " van l i c h t a fkom stig van S ir iu s B. A ls we dan van de maximale l ic h th o e v e e lh e id het s t r o o i ­l i c h t a f t r ek k en , y/eten we de h e ld e rh e id van S i r iu s B.S i r iu s B i s geb leken de h e e ts te w i t t e dwerg t e z i j n d ie v/ij kennen.

c - l - u - s - t - e - r

ff eva S a g i t a r i i

ïn he t n o o rd w e s t e l i jk d e e l van h e t s te r ren b ee ld S a g ita r iu s (S c h u t t e r ) i s door een Japans amateur een nova van de 9de magnitude on tdekt. H i j doet a l ja r e n sys tem atisch nova-onderzoek met een k le in b e e ld c a m e ra -b a t te r i j en on tdekte i n 1971 nova Cephei. De twee weken na de vondst nam de nova langzaam in h e ld e rh e id a f . ÏJu s ta a t h i j t e d ic h t b i j de zon, maar voor v/ie e r naar w i l gaan zoeken: he t o b je c t b ev in d t z ic h twee graden van M 23. ( t e n w esten ).

c - l - u - s - t - e - r

Op monumentenlijst

Het tussen 1858 en 1861 gebouwde complex van de Le id se s terrenw ach t, ontworpen door a r c h i t e c t H .F.G .ü. Camp, i s op de aanvu llende l i j s t van beschermde monumenten g e p la a ts t -Het gebouwencomplex omvat het hoofdgebouw met v i e r waarnemingskoepels en de voo rm a lig e woningen van de h o o g le r a a r -d ir e c te u r en de obse rva to r . Twee andere waarnemingskoepels, resp . in 1925 en 1957 gebouwd, komen n i e t v o o r bescherming in aanmerking.

c - l - u - s - t - e - r

Rode reus gemeten

1 jan 6 h

16 jan 5

1 feb 4

16 feb 3

1 m rt 2

16 m rt 1

1 apr 0

16 apr 23

1 m ei 22

16 mei 21

D e Groto Beer staat in het zen ith ; zijn s taart w ijs t naar A rcturus in h e t s terrenbeeld Bootes. en verder naar Spica in de M aagd. N aast Bootes o n tw aart m en een rijt je s terren op een boog : de Noorderkroon. Regulus is in h e t zu idw esten gekom en, de Tw ee­lingen in h e t w esten , te rw ijl O rion en de S tie r ondergaan. Ca- peüa v indt men in het noordw esten , en C assiopeia laag boven de noordelijke horizon. In het noordoosten z ie t m en D eneb en W ega

«cLDERHEDEN

helderder dan 1.50

• 1,51 to t 2,50

> - 2.51 to t 3,50

• 3,51 en zw akker

^ sterrenhoop of nevel

Mu Geminorum (s te r r e n b e e ld Tw ee lingen ) i a een rode reus met een sch ijnbare magnitude van 2 ,9 , s p e c tra a lk la s s e M 3 I I I > en v la k b i j de e c l i p t i c a g e ­le g e n , waardoor de s t e r r e g e lm a t ig door de maan wordt bedekt.A ls men nu de b ede lck ings t i jd nauwkeurig meet kan daa ru it gem akke li jk ae^ sch ijn b a re m id d e l l i jn van de s t e r gehaald v/orden. Dat meten i s e c h te r n iè t Zc h e e l eenvoudig , want door de on tze tten d k l e in e t i j d s v e r s c h i l l e n tussen bedekking van de w e s t e l i jk e en de o o s t e l i j k e rand van de s t e r tred en be­h o o r l i j k e m eetfou ten op. __Op L ow e ll O bserva to ry z i j n twee bedekkingen van m u Geminorum f o t o - e l e c - t r i s c h gemeten, op 17 ok tober 1973 en 4 f e b r u a r i 1974. en deze l a a t s t e met d r ie v e r s c h i l l e n d e te le s co p en . Men kwam t o t een hoekdiameter van0.0121 i C;0001 boogseconde ( - 0.0001 be teken t dat de d iam eter tussen de g ren zen -0,0120 en 0,0122 l i g t ) . H ie r b i j werd aangenomen, aat de s t e r geen verzwakking aan de rand v e r to o n t .Over de a fs tan d van Mu bestaa t en ige onzekerhe id : deze wordt opgegeven a ls 60 *15 parsec (1 pc = 3,26 l i c h t j a a r ) . H ie r u i t v o l g t een s t r a a l van 81 ^20 maal d ie -van de zon, en dan zou Mu net de baan van Mercurius

S T b e L S i ^ * v a n 4 f e b r u a r i i a ook gemeten door K i t t Peak N a t io n a l Obser­v a to r y i n A r izo n a , -en daar vond men een hoekdiameter van 0,01->7 -0 ,^ 0 o

' boogseconden, corresponderend met 90 -30 maal dc s t r a a l van de zon. H ie r b i j i s een randverswakking wèl in g e c a lc u le e r d . , 0 +K i t t Pealc -berekende- een e f f e c t i e v e temperatuur van 3 680 K, t e r w i j l u i t Lnw ells m e t in gen '3 -880 K v o lgd e ( K •+ 273 = C ).

c - l - u - s - t - e - r

UITSLAG PRIJGVRAAG (üV 1974 no 4, pag . 41)

V ee l in zen ders hebben er a l op gewezen dat v raag a f o u t i e f i s . Gevraagd had moeten worden een Amerikaans woord v o o r ru im tevaa rder . Deze fo u t i s n i e t v e ro o rzaak t door C a re l dc Jong d ie de p r i j s v r a a g gemaakt h e e f t - waarvoor onze dank - maar door on op le ttendh e id b i j ho t op s t e n c i l yp . Onse excusos h ie r v o o r .De antwoorden lu id e n :a ) Astronautb ) Saturnus e ) LM ’ ’ d ) Vulkaan

UFO G h r ie t I "

De gevraagde maankra~er i s C la v iu s »

Goede op loss in gen z i j n ontvangen van: D irk van G e ledorp , P . M a tth i js sen , Mark N ied e re r , Pau l B les , Sander v . d . V/al, M arce l M os te r t , N ie l s van Y/eeren, Anton K o r fa g e . N e l le k e K o r fa ge , K ik V e l t , Ri^us Dekker, Dick van E i jk . I r e ek -J a n ELingeman, Arond-Jan Opdam, Harry^Jan Boomgaard, Johan K l e in Douwel, L^urens van Krimpen, Jaap van M a s t r ig t , E r ik B rs loop er .

B i j l o t i n g i s oen p r i j s j e gewonnen door Harry Jan Boomgaard.

VERKOPEN JONGERErïVffiRKSKOEPA l l e onderstaande p r i j z e n z i j n i n c lu s i e f p o r t o - en verzendkosten . ï ïe l d ienen a l l e b e s t e l l in g e n tenm inste ƒ 1 0 .- t e bedragen. B i j b e s t e l l i n g beneden de ƒ 1 0 .- wordt ƒ 2.50 e x t r a berekend. . ocrB e s t e l l in g g e s c h ie d t door overmaking van het v e rs ch u ld igd e bedrag p g ir o r e k e n in g ? 53 98 57 t . n . v . penningmeester Jong erenwerkgroep N W S,

A l le o n onderstaand m a te r ia a l i s v o o r r a d i g

L e v e r t i j d 2 a 6 weken, a fh a n k e l i jk van de drukte . V or ige l i j s t e n z i j n hiermee v e rv a l le n !-BOEKEN le d en - n i e t - w inlcel- — • p r i j s led en p r i j s

012 Andrade - Natuurkunde in de moderne wereld 1.25 1-50 1-75021 M i l l e r - van s t e r r e w ic h e la r i j t o t R 'v a a r t 7-50 10. 15.50064 Reichen - G3sch ieden is der sterrenkunde 7-95 10.75 15- —072 B ro therton - Masers & Lasers 7 .— 9* 12.51074 G a i l l e u x - Anatomie van de aarde 7.5<‘> 10.— 1 5 * ~078 de G ra a f f - Ruimteonderzoek 6 .— 7.50 10.079 van D ig ge len - van ra k e t t o t ru im tevaa rt 11-50 16.50 26.50087 P a r o o l/ L i f e - de w etenschappe li jk e onderz. 11 .— 15*— 20.50092 G ira rd in - , 3 i o n i c a 7-50 10. 15.093 Charon - Eeuwen verkennen he t h e e la l 7-50 10.— 15.094 Buringa - V/at de s te rren v e r t e l l e n 1.50 1 -75 > 5 0095 Te lew eerboek 5- 7.096 Mendelssohn - ja ch t naar h e t abs. nulpunt 7-50 10.097 Beek - Telecomm unicatie 7-50 1 0 . - - 15-100 d e l Rey - de onbekende wereld van de zee 1.25 1.50 1.75104 Time/Life. - ï ïeather » 4.50 6.50 8.75106 T im e/L ife - Energy 4.50 6.50 8.75105 T im e/L ife - Water 4.50 b.50 en107 Sawyer - Aanschouwelijke a lg e b ra 2.. 25 3.10 4.50108 Spar - Aarde, zee en lu ch t ' 1 • 5v> 2 .— 2.90109 Hendrifcx/Zand s t r a - F y s ic a I 2.25 3.10 4.pt114 M erk ies - W egw ijzer in de e lement, meetkunde 2 .— 3-— 3*50116 S t ö r i g - Gesch. v .d . wetenschap in 19de eeuw 1.25 2 .— 2.50117 S t ö r ig - idem. t o t !9de eeuw 1.25 2------ 2.50119 F inch - De on tw ik k e l in g van de tech n iek 2.50 4-90122 Lükashok.~ C om m u n ica t ie sa te l l ie ten 1-50 1.751 2 4 'T Ï tu la e r - Maanonderzoek 6 - - - 7-50 9.50128 L e ip - De g r o t e g o l fs t ro o m 1*3^ 1 *75 2 . ( o152 L i f e - De w ere ld waarin w ij le v en 6 .— 8 .— lO----133 de V r ie s - Geland op de maan 10.— 15. •137 Andrade - • Quanta 7-50 10.— T5• - -138 Lewin - Rendez-voits op de maan 12.50 19------ 24*5141 The t im es a t la s o f the Moon 17*50 25------ 40.142 R e in a e r ts system atische en cyc loped ie -

dee l 6: sterrenkunde 22-50 35* 44*

FOTO1SF o to s e r i e g a la c t is c h e o b je c te n , bestaande u i t 10 f r a a i e f o t o ' s op w ere ld - pos tfo rm aat. De on je c ten z i j n : 1. Nevelwolken met o l i f a n t s lu r g in de Eenhoorn; 2. S te r ren b ee ld Orion; 3* De melkweg in de S langendrager; 4'.S lu ie r n e v e ls i n do Zwaan; 5- Melkweg in het Z u i d e r k r u i s 6. O l i f a n t s lu r f j7 . R o z e tn e v e l in de Eenhoorn; 8. D e t a i l R o ze tn e ve l ; 9* K rabneve l; 10. N eve ls i n h e t S ch i ld .P r i j s voo r de g eh e le s e r i e ƒ 3-50. P r i j s per stuk ƒ 0.5^

f o r maat 9 x 14 cm ( p r i j s p e r stuk ƒ 0 .3 5 ) :

BF 1 Mars BF 2 J u p i t e r BF 3 SaturnusBF 4 Maan, omgeving‘ P la t o3F 5 Kaan, k ra te r Copernicus g e z ie n van 48 Ion hoogteBF 6 Maan, omgeving w a lv lak te C lav iusBF 7 Maan j omgeving Ier a t er CopernicusBF 8 Aarde van u it de ruimte

form aat 10 x 15 cm ( p r i j s p e r stuk ƒ 0 .4 5 ) :

BWBWBWBWBWBW

13456 7

Andromedanevel B’7 2 O rionneve lBolvorm ige s terrenhoop in H ercu les (M 13) P la n e ta i r e n e v e l NGC 7293 NGC 3031 (M 8 1 ), s p ir a a ln e v e l M 33, s p i r a a ln e v e l in de Driehoek Twee botsende s t e r r e n s t e l s e l s

form aat 13 x 18 cm ( p r i j s p e r stuk

BG 1 R in gn eve lBG 3 J u p ite rBG 5 O rionneve lBG 7 K rabnevelBG 9 ZonnecoronaBG 11 M 13 in Hercu lesBG 13 P la n e ta i r e n e v e l NGCBG 15 N eve ls i n de Eenhoorn

formaat 18 x 24 cm ( p r i j s pe i

K rabnevel R in gn eve lS lu ie r n e v e l in de L i e r NGC 7331, s p ir a a ln e v e l NGC 4594, M 101 NGC 5128

BSBSBSBSBS

13579

BS 11

ƒ 0 .7 5 )

BG 2 MarsBG 4 SaturnusBG 6 O l i f a n t s lu r f in EenhoornBG 8 PaardekopnevelBG 10 AndromedanevelBG 12 R o ze t t en e v e lBG 14 M 101, NGC 5457

ƒ 1..50)

BS 2 O rionneve lBS 4 NGC 2841, s p i r a a ln j y ' 1BS 6 AndromedanevelBS 8 NGC 3031, M 81BS 10 NGC 1300, b a lk § p i r onIBS 12 NGC 253, s p i r a a ln e v j1

Verrassingspakket voor jongeren (met fotois, maankaartje, ster •-onkaif o t o ' s , e t c . ƒ 6 .— )•

BROCHURESe- Je, 3

f.'.r ƒ -•3de e •

01 Het v e r z i l v e r e n van t e le s c o o p s p ie g e ls door F . Fennema, 3de p r i j s ƒ 0.40

02 Welke k i j k e r voo r welk d o e l door F .P . I s r a ë l , 3de druk, .503 Eenvoudige s terrenkundige berekeningen door B ert van Sprars.

07 Het?waarnemen van sterbedeklcingen onder redactie van F .P , p a g 4 .— (niet-leden ƒ 5 . - - )

08 Wenken v o o r he t maken van k o p i j , 2 p a g . , g r a t i s09 M e s s i e r - l i j s t , 4 p a g . , ƒ 0.50 „+ o-n-r-on10 STERKATALOGUS. Deze ca ta logu s bevat gegevens over ;>500 Su ' ■

s t e l l i n g B ert van Sprang, 2de druk, 71 p a g . , p r i j s ƒ 7 . - l n i e t - ■

11 Het on tstaan van ons z o n n e s te ls e l door Jan van Huuksloot KuilenDUitj

13 Dubbelsterren voo r binoculairs door Jean tleeus en T. D e th is r , 9 paB

p r i j s ƒ 1 . — . . !14 Soyuz t a b e l l e n door Jean Meeus, 7 p a g . , p r i j s j i . —15 Het waarnemen van kunstmanen door het Lab. van Ruim teonderzoee, 1 .

16 H et ’ Inb inden van Hemel & D a m p k r i n g - jaargangen en het o r d e l i j k bewa van lo s b la d ig e brochures door Theo de K le rk , 10 pag*? J J ' "

17 F o to g r a f is c h e f i l m s - en em ulsies in de h e m e l fo to g r a f ie door L. De,. 56 p a g . , p r i j s ƒ 5 .— (n i e t - l e d e n ƒ 7 -50 )

18 Sterrenkunde-praktica: uitverkocht19 DIA-CATALOGUS "De maan n a d e r b i j " . Bevat gegevens b i j 120 p_£*-ii....

ru im te v a a r td ia 's , 17 p a g . , ƒ 2.50 , . . . .n20 DIA-CATALOGUS "Oog v o o r h e t h e e l a l " . Bevat om schrijv ingen v 1 4 j-

d i a 1s welke eveneens door de led en kunnen worden g e le en d . r a r

ƒ 3-50

22

23

24

25

21 G eboorte , le v e n en dood van de s te r r e n . Samenvatting van een l e z in gvan T j . E. de V r ie s voo r de JWG a fd . U trech t d .d . } f e b r u a r i 1973,

DIA-KATALOGul "R e to u r t je maan". Bevat gegevens b i j 72 d i a ' s van de A p o ll^ v lu ch ten 13 t.m . 16. Bovendien gegevens over de maanstenen. 14

B oek én l i js t^ va n Nederlandse l i t e r a t u u r over (p o p u la i r e ) astronom ie; samengesteld door Th. de K le rk , 48 p a g . , p r i j s ƒ , d \W erkgroepsvers lagen i n t . astronom isch jongerenkamp 1972 ( Sauerland ) .A l l e v e rs la g en z i j n in het d u i t s . T o ta a l 45 p a g . , p r i j s ƒ '\ï ïe rk g roepsve rs lag "M eteorë " door Hajo Becker ( i n t . kamp h a ve l te 197;)

26 W erkgroepsvers lag^General p r a c t i c a l as tron om ica l course "S p e c t ra lo l a s i i f i c a t i o n " door H .J. P a len sch a t , Enge ls , 11 p ag ., X

27 W erkgroepsvers lag Gen. p rac . a s t r . course "Cornets" door H .J. Pa lensc o,

28 ^ r k g r o 0p e v e r s la g ^ "T r a je o t o r i e s o f a r t i f i c i a l SATE1IIIES in v e c t o r r e p r e s e n ta t io n " door A l f r e d Ender, Enge ls , 16 p a g . , X i —

29 W erkgroepsvers lag "SUN" door Rainer Beek, Enge ls , 33 p a g . , •2530 W erkgroepsvers lag Werking w ith c r o s s -w i r e ƒ y ep ie c e s and stopwatches

door IC laur-Peter Haupt. Enge ls , 12 p a g . , f 0*75 Fnj?ei s 18631 w erkgroepsvers lag "V a r ia b le s S ta rs " door Hartmut Unger, Enge ls ,

32 E lementary A s troph ys ics door Theo de KLetk, E n ge ls , J^5 p a g . , f 7-50.33 EROS-aktie d »o r Wim G ie l in g h , 30 p a g . , ƒ 5.40 -------♦

De brochures 25 t.m. 31 zijn werkgroepsyerslagen van het int. astrono­mische jongerenkamp 1973-Havelte;A l l e brochures kunnen we zeker a a n b ev e le n ! !

DIVERSEN

01 De s tu d ie i n de sterrenkunde, 3 p a g . , ƒ ° * 4C02 Kursus e lem en ta ire sterrenkunde door d rs . A.G. Jansen, 45 P g . ,

08 Kursus^m elkw egste lse l door d rs . A.G. Jansen, 25 p a g . , p r i j s f 3^50SA "Popu la r S ta r A t la s l ’ S t e r a t la s voo r jongeren , met a l l e s t e r r e n to

en met magnitude 5 ,5- Vele in t e r e s s a n te ob je c ten b i j de k a a r t j worden apart verm eld . P r i j s v o o r led en ƒ 7* ( n i e t - l e d ƒ

opmerkingDe s t e r a t l a s (SA ) i s ook in com binatie met de s te rk a ta lo g u s (brochure 10) S b e s ï e l l e n . De p r i j s wordt dan in t o t a a l ƒ 12.50. D it g e ld t over igens a l l e e n v o o r leden van è JWG.Denk eraan dat a l l e b e s t e l l in g e n ten m inste ƒ 10.— moeten bedragen.

JAARVERSLAG JQNGERENWBRKGROEP NVW?_

Was me he t j a a r t j e w e l" i s een u itsp ra a k d ie door h e t bestuur en menig a c t i e f werkend amateur-astronoom kon worden g e s la a k t . E«n ja a r vo sn+ ips besprek ingen , m en in g sve rs ch i l len , pap ierbergen .H e f b ïgon S S S ï ! met KohoSte* - f l a t e r van h e t Jaar . V e le « « I n g e - oproepen en v o o r s p e l l in g e n werden gedaan, maar de komeet h e e f t z ich n i e t zo f r a a i la t e n z ie n . Meer succes be loven twee o p g e z e t te waarnemings- a k t i e s d ie t o t v e r i n 1975 z u l le n doorgaan, n l . de EROS-actie en de J u p i t e r - a c t i e , welke onder l e i d in g staan van en Henk Nieuwenhuis. Deze l a a t s t e o rgan iseerde ook a i de s'Mavflflktie van 1973 t e r w i j l Wim met de E ro s a c t ie z i j n V e s ta -a c t ie w i l v e rs la a n ? S S r t o F i s o . . ? een s p e c ia le Eros-Brochure ( 33 ) u i tg egeven met v e l e raadgev ingen voo r de waarnemingen en zo ek k aa r t je s u i t de SAO-atlas.

Dat e r b e la n g s t e l l in g v o o r deze a c t i e i s , mag b l i j k e n u i t l i e t f e i t dat binnen enkele weken a l l e 80 exemplaren van deze brochure z i j n v e rkoch t. Bu iten deze l a n d e l i j k e a c t i v i t e i t e n , z i j n e r in h e t a fg e lo p e n j„aar weer een 100 t o t 150 p l a a t s e l i j k e bijeenkom sten geweest van de v e r s c h i l le n d e JT7G-afdelingen, waarvan enkelen ook nog meer p l a a t s e l i j k g e r i c h t e a c t i e s op touw hebben g e z e t .

In l a n d e l i j k verband i s ook nog de l a n d e l i jk e b ijeenkom st op 30 maart 1974 t e noemen, d ie v o o r t t r e f f e l i j k door Henk Nieuwenhuis en de z i jn en i s g eo rg a n is e e rd . Hulde aan de a fd e l in g U t r e c h t ! ! Voora f had de voordrach t van C a r l Koppeschaar ove r de zon sverd u is te r in gen in Mauretanië en c ° s^a R ica , t o e g e l i c h t met d i a ' s d ie h i j z e l f had genomen, en ige m oe il i jkh eden v e ro o rzaak t door de w r i j v in g tussen K oep e l en Aarde & Kosmos.Deze bijeenkom st werd voo ra fgegaan door de algemene led en ve rga d er in g van de Jï/G, welke voo r menige aanwezige onverwacht vuurwerk b e va t te . De g evo lgd e b e l e i d s l i j n door het bestuur zou n i e t optim aal z i j n , en tevenswas in 1973 geen ja a rv e rg a d e r in g gehouden. _Na f e l l e d is cu ss ie s kon evenv/el in een l a t e r stadium a l l e m isverstanden u i t de weg worden geruimd en m en in gsve rsch il len worden b i j g e l e g d , D it gesp rek le id d e e r te ven s to e , een con tactraad in t e s t e l l e n , naar analogon van de NV’JS, om op deze w i j z e t e t ra ch ten de band tussen bestuur en achterban t e v e r s t e v ig e n , en problemen b i j t i j d s t e s ig n a le r e n en op e lo s s e n . Het gehouden weekend in E lsp ee t op 14/15 september wees erop dat de con tac traad een goed fu nct ioneren d orgaan kan z i j n .

Bovengenoemde a c t i e s en bijeenkom sten vormen in f e i t e h e t voo r de leden z ic h tb a re t o p je van de i j s b e r g van a c t i v i t e i t e n d ie de Jr/G o r g a n is e e r t , met a l l e n o o d za k e l i jk e pap ie rb ergen daaromheen./■Is ander "teken van le v e n " kan het b lad UniVersura worden genoemd, dat ééns p er kw artaa l ( t o t op h e d e n a l t i j d nog op t i j d ! ! ! ! ) v e r s c h i jn t en een gem iddelde omvang van 32-40 p a g in a 's h e e f t .De tendens om van UniVersum een b lad met mededelingen t e maken, i . p . v . enkele m ededelingen, b l i j k t goed aan te s laan , en in he t a ig e lo p en ja a r z i j n e r dan ook een aan ta l J ïïG-leden d ie z e l f in de pen klommen en hun b i jd r a g e aan UV le v e rd en . H op en li jk z e t deze t r e n t z ic h door, want u i t - e i n d e l i j k i s UV n i e t a l l e e n spreekbuis voo r het bestuur.Het aan ta l i l l u s t r a t i e s - en he laas daardoor ook de kos ten - z i j n danig toegenomen en b l i j k e n in de smaak t e v a l l e n .Over de soo r t a r t i k e l e n - en hun aan ta l - b l i j v e n de meningen v e rd e e ld , omdat n i e t a l l e s door ie d e re en kan worden g e le z e n vanwege de g eb ru ik te t e rm in o lo g ie o f aanwezig v e ro n d e rs te ld e voo rken n is . D i t i s een van de hoofdproblemen voo r een o r g a n is a t ie a l s de JV/G deze g r o t e d i v e r s i t e i t van l e e f t i j d en kennis t e overbruggen.In 1974 bedroeg de op lage voo r i e d e r nieuw nummer 1250 exemplaren, waar­v o o r i n t o t a a l 90 000 v e l p a p ie r nod ig was. De ve rw erk in g h ie rvan kost b i j z o n d e r v e e l t i j d : s t e n c i l e n , bundelen, verzenden . Een woord van dank aan hen, d ie hiermee hebben geholpen , en s p e c ia a l de p o r t i e r van het Z e is s -P lan e ta r iu m , de heer Verbeek, i s h i e r op z i j n p la a ts . G lobaal h e e f t de a fw erk in g van UV 900 uur werk g ek ost .Om t e t ra ch ten d i t t e verm inderen, z i j n andere m ogeli jkheden , a l s o f ls e u o f u i tb e s te d in g , onderzocht en op hun m er ite s beoordee ld , maar de kosten b leken dan een vee lvou d van de h u id ig e t e z i j n . Het s c h i jn t dan ook n i è t haa lbaar in de n a b i je toekomst van opze t t e veranderen .De v ragen ru b r iek en v e r s c h i l l e n d e p r i j s v r a a g j e s worden door v e e l jongeren gewaardeerd, hetgeen b l i j k t u i t h e t a a n ta l inzend ingen . In h e t kader van de "u i tb e s t e d in g " onder a c t i e v e led en , i s het r e d a c t i e - s e c r e t a r ia a t van de JV/G in december van Theo de K le rk naar Jaap Oudman in Groningen ove r ­gegaan.Voor een k le in e r e g roep leden waren er nog de astronomische jongeren­kampen, d itm aa l gehouden in Ootmarsum, Nesselwang en K asse i.

In Ootmarssum werd he t kamp weer door de kampgroep g eo rgan isee rd , ondanks de enorme ( f i n a n c i ë l e ) problemen. Wegens he t succes z a l in 1975 opnieuw h ie r een kamp voo r de jon ge re c a te g o r ie J ïïG-leden werden gehouden. De 19 deelnemers vormden een b i jn a id e a l e g roep . N a tu u r l i jk moest ook h i e r het weer weer eens sp e lb rek e r z i j n , door s le ch ts 2 van de 12 dagen en igsz in s h e ld e re avonden t e geven.In Nesselwang was het qua omgeving en weer i e t s b e t e r , maar ook h i e r i s van een " e c h t " astronom isch kamp n i e t v e e l sprake gew eest. Aanvanke lijk zou a l l e e n in K asse i een kamp worden gehouden voo r 14-20 ja r i g e n ( v o e r t a a l e n g e l s ) . Het a a n ta l D u itse aanmeldingen evenwel was se g r o o t , dat een tweede kamp werd geo rgan isee rd in Nesselwang. H ieraan zou een g e d e e l t e der l e i d e r s van K asse i meewerken. Door deze o p s p l i t s in g , kwam tevens een s p l i t s in g van " id e a le n " t o t ian d , d ie b i j de l e i d e r s h ee rs ten . K asse i b e h ie ld de meer fa n a t ie k e astronomen, Nesselwang degenen, d ie ook de v r i j e t i j d ZEER b e la n g r i jk vonden.Nesselwang bood een a a n ta l luxueus t e nosmen v i l l a ' s a l s kamponderdak, hetgeen e c h te r de l e t t e r l i j k e "d rem pe lvrees " van de deelnemers n i è t v e r ­m inderde. K asse i moest h e t (door de s t e rk verminderde su bs id ies van de D u itse r e g e r in g wegens de o l i e - b o y c o t i n oktober 1973) met minder subs id ie doen, waardoor ook de behu iz ing noga l eenvoudig was, hetgeen evenwel nieuwe charmes ( . . . ) meebracht. Het eten , v e r zo rg d door de Sundeswehr, wordt g e ­lu k k ig n i e t naar Nederland g e ë x p o r t e e r d . . . .

Zowel de be ide in t e r n a t io n a le kampen in D u its lan d , a l s het kamp dat in 1975 weer in H ave lte z a l worden g eo rg a n is e e rd , kos t handenvol aan voo rbe ­r e i d i n g s t i j d en co rresp on den t ie . Een h o evee lh e id werk evenw el, d ie dedeelnemer ze ld en opmerkt. .Verder worden ook de plannen om in Canada (O n ta r io o f Quebec; een kamp t e o rgan ise ren i . s .m . enke le Canadezen en p la n e ta r ia a ld a a r , steeds c o n c r e te r . De kos ten z u l le n evenwel oneven red ig hoog z i j n v e rg e lek en met de Europese kampen (wegens v l i e g t o c h t ! ) .

D i r e c t moet h i e r b i j worden aangetekend, dat de a c t i v i t e i t e n v o o r deze kampen n i e t ten k o s te gaa’' ,~?.n de "norm ale" werkzaamheden van het JWG- bestuur. S le ch ts van de " v . - j e t i j d " der bestuursleden . Op h e t v e r e n ig in g s - geb ied b l i j k t n a m e li jk ook voldoende werk aanwezig. H ie r to e i s t i j d e n s de algemene led en vergad er in g de t o e t r e d in g van Jos van der M aare l, Wim G ie l in g h en E l le n Mook goedgekeurd, d ie i n 1973 a l o f f i c i e u s z i t t i n g hadden. Wegens de b e s lu i te n van de algemene led en vergad er in g en de h ie ropvo lgen de c o n ta c t - raad in mei 1974 i s v e rd e r Willem Dekker u i t Zeeland opgenomen a ls v e r te g e n ­w oord iger van de a fd e l in g e n .Met d i t momenteel v r i j hechte team van 6 led en z i j n we voo rtgegaan in onze d o e l s t e l l i n g de astronom ie t e p op u la r is e ren onder e ig e n k r in g en e v en tu ee l - in d ien m o g e l i jk - daarbu iten .Om de b e l e id s l i jn e n h ie r v o o r u i t t e s t ip p e le n , i s he t bestuur 10 maal b i j e e n gew eest, waarb ij b e s lu i te n z i j n genomen voo r de k o r t e , maar zeker ook la n ge re te rm i jn . H ie r to e behoren ook v e e l v e r v e le n d e , maar n o o d za k e l i jk e d ingen , a ls o p s t e l l i n g van de h u ish o u d e l i jk e reg lementen (aangepast aan K c e p e l - s t e l l i n g e n ) , s tandpuntbepaling t . o . v . NVWS en K o ep e l , con t in u er in g in t e r n a t io n a le kampen e t c .De JWG behoort , v i a de NVWS, onder de Koepe l th u is . Omdat we he t n i è t g eh ee l u i t s lu i t e n dat d i t op lan ge re te rm i jn een s u c c e s v o l le o r g a n is a t ie wordt i s e r een besprek ing met de d i r e c t e u r van de Koepe l g ew ees t, d ie v o o ra l h e t k a ra k te r van w ed e rz i jd s "verkennen" had, om zodoende in eer. l a t e r stadium t o t een op tim ale fu n c t io n e r in g van de JWG onder de Koepel t e komen, en meer leden dan nu het g e v a l i s , d aad w erke l i jk b i j het amateur- astronom ische werk t e betrekken.Om ook problemen met de NVWS z e l f t e ve rm ijd en , zo a ls herhaald in h e t v e r ­led en gebeurde, i s de JWG, d ie 1/3 van de NVWS uitm aakt, ook in h e t NVWS- bestuur ve rtegen w oord igd .Helaas h e e f t d i t - door de nieuwe K oep e ls tru c tu u r - n i e t kunnen ve rh in deren

dat h e t jun iör lidm aatschap van de NVÏÏS kwam t e v e r v a l l e n . H ierdoor i s de verw ach ting dat he t a a n ta l jon geren dat a l l e e n J'>7&-lid i s , z a l s t i j g e n , n i e t ongegrond, temeer daar Zen ith n i e t v e e l in t e r e s s a n ts v o o r jongeren beva t.

Meer b e la n g s t e l l in g hebben de brochures en verkopen van de JV/G, a lsook de s inds 1973 bestane m oge l i jk h e id d i a ' s t e lenen v o o r voordrach ten e t c . Nieuwe brochures z i j n o.m. Elementary A s troph ys ics van Theo de K le rk en EROS-aktie':van Wim G ie l in g h , welke l a a t s t e nu a l i s u itv e rk o c h t .De s te r c a ta lo g u s i s opnieuw gedrukt, en b l i j k t , tezamen met de Engelse P opu la r S tar A t la s een v e e lg e v ra a gd a r t i k e l .

Inm idde ls i s het 1000ste l i d gen o tee rd , in ok tober waren h et e r 1060. Na 1974 z a l d i t weer da len t o t ca 955 wegens he t bere iken van de maximum l e e f t i j d voo r de leden geboren in 1954.

V/e b e s lu i t e n met nog enkele c i j f e r t j e s :Er z i j n in 1974 1400 d i a ' s u i t g e le e n d , ca 3500 b r ie v en verzonden, ca 400pak jes en v e l e duizenden drukw erk jes . Verder z i j n v e l e honderden s t e n c i l s b e typ t en i s 200 000 v e l p a p ie r g eb ru ik t .

H o p e l i jk fu n d ee rt d i t a l l e s onze zucht "Het was me h et j a a r t j e w e l " .V

Theo de K le rk

22 maart 1975 22 maart 1975 22 maart 1975 22 maart 1975 22 maart 1975>

ALGEMENE LEDENVERGADERING EN LANDELIJKE BIJEENKOMST 22 MAART 1975

Op za terdag 22 maart a . s . z a l in "De Lan taern " , U trech tses traa tw eg 4 t e Jutphaas (b u sh a lte .gemeentehuis, dan ca 100 meter te ru g lo p en — vanaf c e n t ra a l s t a t io n in U trech t gaat er e lk k w a r t ie r een bus naar Jutphaas) onze algemene led en vergad er in g worden gehouden. De v e rg a d e r in g b eg in t om 10.30 en duurt- t o t ca 11.15 uur. De agenda i s a l s v o l g t samengesteld:

1. Opening2. Notu len v o r ig e v e rgad e r in g3. Ingekomen stukken4. J a a rv e rs la g5. F in a n c ie e l v e r s la g en b eg ro t in g 19756. Kascommissie7. V/at v e rd e r t e r t a f e l komt8. Rondvraag • • , -9. S lu i t in g

Het programma vóór de lu ’- ..uze z a l afhangen van de besch ikbare t i j d .Om 12.00 uur i s een l r ’ auze t o t 13-00 uur. Voor ƒ 4 »— kan men d e e l ­nemen aan een -gezam' jKe goed v e rzo rg d e lunch (b rood en k o f f i e ) : h i e r ­voor d ie n t men-zi - i j d i g op t e geven ( z i e aanm eld ings form u lier in d i t nummer) en ƒ 4, - j v e r t e maken op p o s t g i r o 2 53 98 57 t . n . v . penningmeesterJongerenwerk , _p t e P i jn a c k e r , onder verm e ld in g : lunch 22 maart.

Zo 'n !■■■ ^auzé i s b i j u i t s t e k een g e le g en h e id om met oude kennissen qc- ... j u e l t j e t e maken, waarnem ingsresu ltaten u i t t e w is s e len en omo e-uw e kontakten t e le ggen .* • •Om 13.00 uur gaa t i n h e t z e l f d e gebouw in een bovenzaal de JV/G-winkel open, waar, zo lang de voorraad s t r e k t , a l de boeken, brochures en f o t o ' s d ie in de v e r k o o p l i j s t e ld e r s in UniVersum staan verm eld , t e kopen. Ook boeken d ie n i e t meer op de v e r k o o p l i j s t voorkomen doordat nog s le c h ts enke le exemplaren o ve r z i j n , kunnen worden gekocht.In een andere bovenzaa l wordt e r g e l i j k t i j d i g een boelcenruilbeurs g e o r ­g a n is e e rd . I e d e r d ie z i j n boeken o f andere zaken w i l r u i l e n o f verkopen, moet deze meebrengen!

Om 14.00 uur b eg in t het middagprogramma, de l a n d e l i jk e b ijeenkom st. Danny Cardoen u i t B e lg ië z a l i e t s v e r t e l l e n ove r de leuke en nare dingen d ie h i j a l 3 am ateur-sterrenkundige h e e f t e rva ren , z i j n k i jk e r s en de waarnemings­r e s u l t a t e n d ie h i j daarmee behaald h e e f t .De f i l m A po llo -1 6 z a l vertoond worden: nog een k eer kan e r genoten worden van een au torace in de droge s t o f f i g e hooglanden van D esca rtes , de l i f t o f f van de machtige Saturn 5 ra k e t en een s tu k je r u im te v a a r th is to r ie , A p o l lo -1 6 . Eveneens z a l de f i lm "Sky lab " gedraa id worden. Negen astronauten le e fd e n h ie r in en werkten onder soms onm enselijke omstandigheden aan a l l e r l e i w e tenschappe li jk e experim enten. Onder andere z i j n een a a n ta l zonneu itbar- s t in g en te z ien zoa ls d ie van u it de aonnete lescoop in Skylab werden v a s t ­g e le gd .In de middagpauze kan k o f f i e en thee gedronken worden.

De a fd e l in g U trech t z a l een in fo rm a t ie s tan d in r ic h te n waar j e voo r de meest u iteen lopen de in l i c h t in g e n over sterrenkunde en ru im tevaa rt , k ijkerbouw en la n d e l i j k e J W G -a k t iv i t e i t e n t e r e c h t kunt. Ook kun j e t i j d e n s de pauzes b i j de bestuursleden t e r e c h t voo r veren ig ingsaange legenheden .

A ls j e deze dag aanwezig bent, wordt j e v e rzo ch t het aanm eld ings form u lier v oo r deze bijeenkom st zo spoed ig m o g e l i jk op t e s tu ren naar he t bureau van de JWG: Prunuslaan 13, P i jn a c k e r .Tot (w e e r )z ie n s op 22 maart a . s . in Jutphaas. J i j komt toch o o k ! ! !

FINANCIEEL OVERZICHT

Balans per 31 december 1974

a k t ie v a

KasBankG iro -ren te rek en in gG iroVerkopen (v o o r ra a d )Rente (nog tegoed over 1974)Porto/Universum (b e ta a ld in 1974 voo r 1975) S ch r ij fm ach inesJWG-kamp 1975 (reed s b e taa ld in 1974) In t e r n a t io n a le kampen 1975 (r e ed s betaa ld in 1974)

/ 33- 87ƒ 4..898.■ 52ƒ 6 ,.235. 91ƒ 1 ,.284.■ 74f 1 ,. 100.ƒ 400.1 ““““ƒ 500.1 •f 651.■ 36f 77-.80f 367-.05

t o t a a l

p ass iva

Donaties (ontvangen in 1974 t . b . v . 1975) B ijeenkomsten (neg t e b e ta le n ove r 1974) Vergaderkosten (idem )Bureaukosten (idem ), a f s c h r i j v in g sch r ij fm ach in es R e iskos ten (nog t e b e ta len over 1974) W e d s tr i jd UV (idem )LeningDe Koepel (nog t e b e ta len over 1974)Res. JïïG-kampen Res. I n t . kampen Hemel & Dampkring K A P I T A A L

f 15.■ 549. 25

ƒ 1.,001 .ƒ 300 . —ƒ 50. —ƒ 75 . —ƒ 325 . b8f 7 5 . —f 125 . —f 250 . —f 1i.,0 "0 . —f 678. 08f 261. 19f 585. —ƒ1 0..823. 50

t o t a a l ƒ 15-549.25

ONTVANGSTEN

VerkopenDonatiesRenteD iversen

t o t a a l

UITGAVEN

Porto/UniVersumBureaukostenB ijeenkomstenR e iskostenIn t . kontaktenVergaderkostenAfsc.hr. sch r i j fm ach in esUitw isse lingsprogram m aA d m in is t ra t ie De KoepelD iversenV e r l i e s 1973/1974

TOTAALontvangsten

verwacht t e k o r t ontvangen v e rgoed in g van De K oepe l in *74

te k o r t 1973/1974

begroo t 1974 uitkomst 1974 begroo t 1975

ƒ 700 . — ƒ 803.11 ƒ 800.—

ƒ 1.500 .— f 2.724 — ƒ 2 .700 .—

f 525— f 573.72 ƒ 550.—

f - . — f 5 .— ƒ ™ • “ “ *“

f 2.725 — f

to i

co i

• i

S iI

ƒ 4 .050 .—

f 3 .20 0 .— f 4.267.57 ƒ 4 .500 .—

f 400---- f 354.71 ƒ 400.—

■f 1 .500 .— f 1.882.94 ƒ 5 .0^ 0 .—

ƒ 250.— f 253-45 ƒ 300 . —

ƒ 250.— f 264-20 f 400.—

ƒ 400---- f 529 — f 600.—

ƒ 162.84 f 162.84 f 162.84

ƒ 150.— f m m r f mm m — —

ƒ 1.000 — f 1*000.— f 1 .000 .—

ƒ 87.16 f 162.25 2) ƒ 250. —

ƒ 97.96 f 97.96 ƒ 54.09

ƒ 7-497.96 f 8.974.92 ƒ 12.666.93

ƒ 2.725— f 4.105.83 ƒ 4 .O5O.—

ƒ 4.772,96 . f 4.869.09 ƒ 8.616.93

ƒ 4 .81 5 .—

54.09

D

1) De kontaktraad van de JV/G h e e f t in haar v e rg a d e r in g in he t n a jaa r van 1974 in een m otie aan de S t ic h t in g De Koepe l een e x t r a bedrag van ƒ 3 .0 0 0 .- - gevraagd v o o r b ijeenkom sten . D it bedrag i s h i e r b i j begrepen. Omtrent deze m otie i s van de K oepe l nog geen p o s i t i e v e r e a c t i e ontvangen.

2) D i t bedrag b e t r e f t p r i j z e n van de v ragen ru b r iek en p r i j s v r a g e n in Uni­versum.

B e r t van Sprang penningmeester

3 e r i c h t e n u i t d e a f d e l i n g e n

Afgaande op de v e rs la g e n d ie i k van de kontaktpersonen ontvang: zou ik de c o n c lu s ie kunnen trekken dat e r s le c h ts in 6 van de 22 a fd e l in g e n nog en th ou s ias t wordt gew erk t. ï/at e r in de o v e r ig e 16 a fd e l in g e n gebeurt i s m ij n i e t bekend: van deze a fd e l in g e n ontvang i k nam e li jk in c id e n t e e l een c o n vo ca t ie , maar geen v e rs la g e n !Een v e r s la g hoort n i e t a l l e e n b i j m i j lp a le n gemaakt t e worden; na ie d e r e a fd e l in g sb i je en k o m s t i s h e t v o o r h e t JV/G—bestuur in t e r e s s a n t om t e weten wat e r gebeurde en w ie e r aan deelnamen.Ik hoop in h e t v e r v o lg dus op s ta p e ls in fo rm a t ie van de a fd e l in g en !

De jo n g s te a fd e l in g van de JV/G werd in ok tober van h et v o r i g e j a a r opge— r i c h t t e T i lb u rg . P e t e r van I e r s e l verzam elde daar in enkele maanden t i j d

25 led en . De a fd e l in g h e e f t een zeer ges laagde s te rren k u n d e-m an ife s ta t ie g eo r ­ga n is e e rd ..op 22 november, h e e f t een e ig e n kursus sterrenkunde voo r en dcor de led en en de bijeenkomsten en waarnemingsavonden v l i e g e n de pan u i t . Een p ra c h t ig e s t a r t , ga zo door T i lb u rg !

De a fd e l in g Zaanstreek i s i n verband met de woonplaatsen van de leden v o o r h e t waarnemen v e rd e e ld in de groepen noord en zu id . P e r groep woont ie d e re en nu v r i j d ic h t b i j e lkaa r en gezam en li jke waarnemingen kunnen nu gem akke li jk worden g e o r g a n is e e rd . . Beide groepen voeren h e t z e l fd e programma u i t en de r e s u l t a t e n worden gezam en li jk besproken.Ron h e e f t trouwens een s ch o o l lo k a a l weten t e " v e r s ie r e n " voor de b i j e e n ­komsten, nog maar v o o r beperkte duur, maar d i t i s h e t b e g in . . .

Ook u i t F r ie s la n d , Groningen, U trech t en Zeeland b e r ich ten d ie e r op w i jz en dat e r to ch nog echt wel a fd e l in g en z i j n d ie v/eten wat ze doen moeten.Een ap ar te verm eld ing v e rd ie n t de u i tw is s e l in g F r ie s la n d - Zee land . Een l i d u i t F r ie s la n d h e e f t een l e z in g gehouden t e M iddelburg en een l i d u i t Zee­land g in g naar Heerenveen. ÏIu h o e f j e voo r z o i e t s n a tu u r l i jk n i e t persé zo v e r t e r e i z e n ; m issch ien v in d j e i n de bu u ra fd e l in g a l iemand d ie graag eens naar jouw a fd e l in g komt p ra ten . V/ie vol-gt?

Met dank aan de b r i e f s c h r i j v e r s en t o t de vo lgende UV, ook met jouw a fd e l in g ?

W illem Dekker

WAAR GEBEURD-----

In onze JWG z i j n v e l e ve rh a len in omloop e v e r r a r e gebeu rten issen t i jd e n s waarnemingsavonden en meteoorcampagnes. Van P e t e r W in terberg u i t Breda on tv ingen we enkele v e rh a len , zo a ls d ie waar gebeurd z i j n in de a fd e l in g Breda.

Waarnemingsavonden met v e rra ss in g en

"Het was een mooie zomeravond. W ij waren met z 'n zessen naar de G e lderse h e id e gegaan om Persexden waar t e nemen. Beladen met s t r e t c h e r s , tu in s to e ­le n en fo toappara tu u r , kwamen we omstreeks v i j f uur in de middag aan. We zochten e e r s t een g es c h ik te waarnemingspost u i t . Op de he ide zaten nog v e r ­scheidene vakan t iegan gers en dagjesmensen, d ie v e r s to o rd opkeken b i j het l u id p iepen van de autoremmen. R au w e li jk s t e om schrijven was e ch te r hun g e la a tsu itd ru k k in g toen z i j tegen de avond hun ten ten opbraken en tu in ­s t o e le n d ich tk la p ten , t e r w i j l v/ij j u i s t het omgekeerde deden: we haalden k la p s to e le n , th erm os flessen met k o f f i e , brood en cam era 's t e v o o r s c h i jn .Mensen nog an t o e , v a t hebben we g e la ch en ."

Aldus h e t r e la a s van een JWG'er u i t Breda, en . . . . waar gebeurd! H ie r v o lg e n nog enke le andere g esch ieden issen .

"Op een van dc waarnemingsavonden van de JWG-Breda gebeurde e r i e t s vreemds* T e r w i j l men g eza m en li jk dc sterrenhem el vaarnam met een g ro o t aan ta l t e le s co p en , stormde p l o t s e l i n g een auto lu id to e te ren d de zandvlakte op, r e c h t op de groep a f . . . . De d u is te r e f i g u r e n in de auto re z en e ch te r de haren ten berge toen z i j h e t v e r s c h r ik k e l i jk e "a fw eergesch u t" (bestaande u i t t e le s c o p e n ) op z i c h g e r i c h t zagen, t e r w i j l de JWG'ers hard schreeuwend op hen to e renden. Ze maakten rechtsom keer en verdwenen. D ie " m i l i t a i r e o e fen in g " v/as g es la a gd ; hoe he t d ie geinmakers in hun Eend i s vergaan weten v/e n i e t .V/e hebben ze in e lk g e v a l n o o i t t e ru g g e z ie n " .

Ook onlangs' maakten we i e t s mee, waarvan i k p e r s o o n l i jk e rg geschrokken ben. Daarvoor zou i k j e e e rs t w i l l e n v ragen : heb j e o o i t wel eens in gedachten j e h e le voora fgaande le v e n in 5 seconden a fg ed raa id ? Hou, ik w e l ! !

r

"T i jd e n s de ju l i -a u gu s tu s m eteorenak tie van 1974, la gen w i j met z 'n v ie r e n op de koude bosgrond naar boven t e s ta ren . I k z e l f had een e o n fo r ta b e le p lek u i t g e zo c h t op een bospad. Lan gu it , dwars over h e t pad la g i k met m n s laapzak , toen de s t i l t e van de nacht p l o t s e l in g verb roken werd door h o e f ­g e t r a p p e l . Aangezien i k n i e t meer i n S in te rk la a s g e l o o f , nam i k aan dat het de Kerstman moest z i j n . Toen i k ópkeek, zag i k hoe een v e e r t i g t a l r u i t e r s op nog s le c h ts t i e n meter a fs ta n d , i n ga lop op m ij afkwamen. Hals o ve r kop dook i k met s laapzak , dekens, s te rren k aa rten en k o f f i e tussen de dennebomen, d a a rb i j roepend: E é é é é e e , STOPI! ! !Evena ls de paarden kwam i k met de s ch r ik v r i j . De r u i t e r s passeerden en wensten ons nog een p r e t t i g e nacht t o e ; hoe sympathiek.Tren ik m ij weer n ee r legd e op he t pad, o v e r ig en s nu tussen de p a a rd ev i jg en , merkten m ijn medewaarnénlers op, dat i k wat b le ek zag. Volgens m ij was he h é t b lek e m aanlicht dat m ij b esch een .. . .De nacht daarop k reeg i k weer bezoek. Deze k eer waren het geen paarden,w è l broodrovende m u iz en ! ! "

En e c h t d i t a l l e s i s WAAR GEBEURD!!!!P e t e r W interberg Merkemstraat 25 Breda

UVO-23 Te koop gevraagd : het boek "de w ere ld der v e r s c h i jn s e le n (ABCder natuurwetenschappen) geschreven door George Gamow. Nederlandse v e r t a l i n g u itg egeven b i j G .J .A . Ruys U itg . my. n . v . Bussum.Gaarne s c h r i j v e n naar Jos de B ru i jn , W a lsoordensestraat 14, Walsoorden

UVO-24 Wie h e e f t e r sterrenkunde m a te r ia a l (k l e in e k i j k e r t j e s , boeken,p la ten e t c . ) waar h i j n ie t s meer mee doet en wat h i j a f w i l s taan aan de JWG. D i t m a te r ia a l wordt g eb ru ik t voo r onze jo n gs te leden . S c h r i j f even aan: Bert van Sprang, Prunuslaan 1 P i j nacke r .

VERDELING LEDEN PER PROVINCIE

1-1-70 1-1-71

Zuid-llo lland 168 202N oord-H olland 78 115Noord-Brabant 37 64G elderland 35 50O v e r i j s s e l 31 45U trech t 26 40Limburg 18 26Groningen 19 21Zeeland 11 11Drente 7' 5F r ie s la n d 6 13E le vo - -Buiten land 2 4

----- -----438 596

1- 1-72 t - 1.-73 1-1-74 1-1-75

213 237 257 328148 145 148 14595 89 96 9959 64 69 7449 62 66 5444 62 70 7937 41 46 3914 20 • ■ 22 - 2510 9 17- 329 11 •47 40

21 22 26 33_ — 1 1

9 11 8 6----- ----- ----- -----708 773 873 955

1-1-70 1-1-71

boven 19 ja a r 36 651 7 - 1 8 ja a r 136 1901 5 - 1 6 ja a r 148 1901 3 - 1 4 ja a r 76 10712 j a a r en jon ger 42 44

t o t a a l 438 596

1-1-72 1-1-73 1-1-74 1-1-75

119 152 199 204227 238 237 245188 207 234 207119 127 122 11955 49 81 180

----- ----- —

708 773 873 955

I n h o u dPag.

2B e la n g r i jk e aaressen ,De ontaekking van het in fr a r o o d - M art in Willemse ->Een z e e r eenvouaige spectroscoop - D irk G araen ier ^H a lo v e rs ch i jn s e le n - Jos ae B ru ijn ^Aarde, Venus en Mars - Jan Moerman tEenvouaige s terrenkuna ige berekeningen - Ron van t Veer ̂^Vragenrubriek _ 1 .H em e lve rsch ijn se len - Jean Meeus Gesch ieaen is a e r sterrenkunae - Harry Crapels Met ae k i j k e r op ja ch t — Saskia Bosman P o s i t i e s van enkele h e ia e r e p lan e to ïa en - Gert U ilkens V l ie gen ae s c h o te ls : V erbee ld ing o f w e rk e l i jk h e ia - Jos v . a . Maarel ^C lu s te r - Hans P o t t e r s . s te rren k a a r tU i t s la g p r i j s v r a a g 29Verkopen JWGJ a a rv e rs la g JY/G - Theo ae K le rkA lg . le a en ve rg a a e r in g en la n a e l i j k e b ijeenkom st 22 maan- 1975 2F in a n c ië e l o v e r z ic h t - B ert van SprangB er ich ten u i t ae a fa e l i i i g e n - Y/illem Dekker ^Y/aar g e b e u r a . . . . - P e t e r Y/interberg 0UVOV e ra e l in g le a en JWG naar p ro v in c ie V e rd e l in g leden JY/G naar l e e f t i j d Inhoud

1821252526 28 29

3940 40

Denk aan: de a l g . le d en ve rg . en l a n d e l i j k e b ijeenkom st op 22 maart a . s .i n Jutphaas. Geef j e nu op aoor m iaae l van b i j g e s l o t e n aanmel- a in g s fo rm u l ie r .

Denk aan: het b e ta le n van ae k o n t r ib u t i e ! !

Gemiaaeiae l e e f t i j a van onze leaen per 1 jan u a r i 19681 jan u a r i 196.9 16.361 ja n u a r i 1970 16.171 jan u a r i 1971 16.321 jan u a r i 1972 16.491 jan u ar i 1973 16.511 j anuari 1974 16.401 jan u a r i 1975 15*71

; iz > e z .

UNIVERSULi (w aar in opgenomen het m edede lingenb lad ) 9e jaa rgan g nc 2 ju n i - augustus 1975

u i t g a v e in samenwerking met he t Z e is s -P la n e ta r iu m Haagsche Courant

Bestuur JV/G

W il lem Dekker, Meanderhof 201, M iddelburgWim G ie l in g h , Burg. E gg in k s tra a t 42» MaarssenTheo de K le rk , Pas too r Jan sen s traa t 18, WeespJos van der M aare l, P a c h te r s d re e f 126, Den HaagE l le n Mook, van Uvenweg 239» H oeves te in 1 A, WageningenB e r t van Sprang, Prunuslaan 13, P i jn a c k e r

R e d a c t ie - a d r e s : Jaap Oudman, H o fs tede de Grootkade 43» Groningen

Vaste medewerkers: Jean Meeus, Sask ia Bosman, Jan Moerman, Harry C rap e ls ,Hans P o t t e r s , Ben Ape ldoorn .

Het vo lgende nummer v e r s c h i jn t 1 september (k o p i j moet binnen z i j n vóór 1 j u l i 1975» doch l i e f s t e e rd e r - spoedber ich ten kunnen even tu ee l vóó r1 augustus worden in gezon d en ).

V e rs la g en van a f d e l i n g s a k t i v i t e i t e n moeten v/orden gestuurd naar de v o o r z i t t e r van de kcn tak traad , W illem Dekker, Meanderhof 201, M idde lburg .

Abonnem entsprijs : g r a t i s voor led en ; n i e t - ï e d e n f J>„- per nummer. Oplage 1250 ex.

Bureau JWG: Prunuslaan 13, P i jn a k k e r 2224G iro 2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongerenwerkgroep t e P i jn a c k e r .

S ec r . kampgroep: In g r id H endriks, Weezenhof 44 - 55 , N ijmegen (080-443779)

s t e n c i l e n : Jan Steen en André Spaans

XOHTAKTPERSONEN

Amsterdam: Mevr. M.P. Kapte in-Hcllm ann, Graan v . V isch 16 128, HoofddcrpArnhem: Roland Mees, W» B a ren dszs traa t 55, RhedenAssen: Tnm O o s te r lo o , S c h e ld e s t r a a t 25» AssenBreda: Cas Caljouw, B aron ie laan 126, BredaDen Haag: Romke v .d . Veen, Nieuwendamlaan 116, Den HaagEindhoven: Johan Kant, H o r ten s ia la a n 60, HelmondF r ie s la n d : Jurre Yntema, P i e r Pan ders traa t 6 , Heerenveen' t G oo i: D ik van den Oudenalder, Vogelpan 28, H ilversumGroningen: Gert W ilkens , Meerweg 98, HarenN ijm egen : Jan C a re l Lameer, Gen. Gavinstz’ aa t 35» MookRotterdam : R ik Granöia , Beukelsweg 15a, RotterdamTwente: Paul Assen, D eppenbroekstraat 72, EnschedeS l i e d r o h t : Kees Kwak e r naak, Kam. Onneslaan 50, S l ied re .ch tU tr e c h t : W i l f r i e d Boland, A. R o tte rdam straa t 12, U trech tT i lb u r g : P e te r van I e r s e l , van G ee rs tra a t 50, T i lb u r gV la a rd in gen : Sask ia Bosman, Johan W e s te rw e e ls t ra a t 27» V laard ingenZee lan d : Jos de B ru i jn , W a lsco rd en ses tra a t 14 , WalsoordenZaan s treek : Ron van ' t V eer : M oo r ia a n s tra a t 29» WarmerZoe te rm eer : ouderen: Ton v *d . Beek, Kennemerland 21, Zoeterm eer

jo n g e ren : P i e t e r T u in s tra , S o p h iap laa ts 2, Zoeterm eer Zu id -L im burg : Ton Joos ten , S ch e lsb e rg •'09» H eerlen Z u id -D ren te : E l le n Papenburg, Postbus 135, Hocgeveen

In d i t nummer s ta a t ook een l i j s t van led en d ie hun k o n t r ib u t ie o ve r 1975 n i è t hebben b e ta a ld . Ze worden v e r z o c h t d i t nu zo spoed ig m o g e l i jk te doen.

RESULTATEI'T EHQUETE 1974 (u i t s lu i t e n d gehouden onder de jo n g s te le d en )

Het a a n ta l terugontvangen fo rm u l ie r e n b ed raag t t o t dusver (20 f e b r u a r i 1975) 6 5 . Op de 200 verzonden exemplaren i s d i t toch w e l een t e l e u r s t e l l e n d r e s u l t a a t .De meeste jon geren d ie in de buurt van een a f d e l i n g wonen b l i j k e n wel eens een b ijeen kom st t e hebben meegemaakt. Jammer i s d a t de meeste jon ge ren , u itg e zon d erd op de b ijeenkom sten , w e in ig kontakt met anderen hebben.Over h e t algemeen z i j n de jon geren zeker tev reden « v e r h e t t i j d s c h r i f tUniVersum. Op de v raag "Hoe v ind j e he t t i j d s c h r i f t UniVersum" werdonder meer gean tw oord : "Goed, i k l e e r e r v e e l v a n " (M a rc e l M erk ); " I k heb e r een hoop d ingen u itg e h a a ld d ie i k nog n i e t w i s t , maar e r staan n o ga l wat m o e i l i j k e woorden in " (Tom P e t e r s ) ; "N ie t s op aan te merken.Het i s in t e r e s s a n t en er s ta a t nieuws in wat i n anders n o o i t t e horen zou hebben gek regen . Ik ben e r nog s teeds en th ou s ia s t o ve r en z a l dat ook-' w e l b l i j v e n " (R o b van M a r is ) ; "Het i s een leuk en leerzaam b la d " (Erno V erh oeven ); " I k heb v o e l w aarder in g voor de personen d ie h e t t i j d s c h r i f t sam en ste l len " (H an Buckx); "Goed, b eha lve wat meer s c h r i j v e n voor jon ge ren z o a ls i k , dat we ook wat hebban te doen. Het moet t e b e g r i jp e n z i jn " (E m ie l M e t t e s ) .Van de 65 ontvangen fo rm u l ie r e n vonden b i jn a 60 led en UniVersum goed t o t z e e r goed, maar b i j p ra k t is c h ie d e re e n s ton d w e l oen opmerking b i j dat ze h e t toch ook w e l m o e i l i j k vonden. Over h e t algemeen b e g r i j p t men w e l dat UniVersum n i e t a l l é é n voo r de jon gs ten b edoe ld i s . Een en k e l in gwas in h e t g eh e e l n i e t te v red en « v e r UniVersum.Vee l jon geren w i l l e n e r g graag dat UniVersum nog wat meer aandacht aan de jon ge ren b es teed en vaker v e r s c h i jn t . Dat l a a t s t e w i l l e n w i j ook^ maar dat i s n i e t u i t v o e r b a a r . N i è t a l l e e n zouden de kosten v e e l t e hoog worden, maar de t i j d on tb reeks ook om h e t b lad vaker t e la t e n v e r s c h i jn e n . Bedenk bovend ien dat UniVersum de l a a t s t e ja r e n s teeds d ik ke r i s geworden. Voor en ke le ja r e n t e ld e h e t b lad soms n i e t meer dan 6 o f 8 b la d z i jd e n . Nu soms 4 0 ! !Behalve enke le u it z o n d e r in g en i s ie d e re e n wel tev reden o ve r de JWG. V ie r led en waren b e s l i s t n i e t te v red en en zagen in de en qua t e een a a n le id in g om a ls l i d te bedanken. Erg jammer! Opvallend was dat deze v i e r leden j u i s t i n een omgeving wonen waar de Jv7G geen a fd e l in g h e e f t . Z i j ontvangen dus a l l e e n maar UniVersum en marken v e rd e r w e in ig van de JWG. Overigens l i g t d i t ook een b e e t j e aan de led en z e l f . Hoa a k t i v e r men i s , des te meer h e e f t men ook aan de'JWG.Ve le v e r s c h i l l e n d e antwoorden kwamen n a tu u r l i jk op de v ra a g "Wat zou je h e t l i e f s t e z i e n dat de Jongerenwerkgroep in 1975 g in g doen?" Een greep u i t de antwoorder.: "G ezam en li jk waarnemen b evo rd e ren " (D ik S ta e n ) ; "Een s te rren w ach t bezoeken" (Pau l A n dr iessen , Fred H u ize r , Wim Wijsman,M arn ix van W e l i e , Frans Koopmans, Erw in de Zwarte , Anton K o r fa g e , Maarten K#olhaas, M ichae l van Rossum, W i l f r i d E v e n b l i j , Jan Bussink en Edwin v .d . K o o i j ) . "Maar l e z in g e n en b ijeenkom sten v o o r jo n g e re n " (E r ik G eerts ,André Spaans, Emi e l M e t te s , P i e r r e van Lent, Xander v . d . V oo r t , Marc C«mba5 Ida K o r fa ge en Roeland Jan F ran ck ); " A k t i v i t e i t e n v# o r jon geren in m ijn om geving" (A a r t -J a n Br<->shuis, Q u i r i jn en Jérome de Jong van •L i e r , P i e t e r van Daalen , M arce l Merk en Hans van B eeck ) ; "Waarnemings- avonden o r g a n is e re n " (E r ik G ee rts , E r ik B os loo p e r , Vinca Hammer, Anton K o rg a fe , Kenneth van Z i j l en Fred H u iz e r ) ; S t e r r e n k i jk e r bouwen (R o l f K o r f f de G id ts , Ad van den Kieboom, Rinus Dekker, M ic h ie l K la ren en ï ï e l l e k e K o r fa g e ) ; Meer f i lm s en d i a ' s (Ronald H e lm erhors t, Micha Mekes en Mann* S c h i l t h u i z e n ) ; ln te rv ieu w s mat astronomen (Rob V in g e rh o e d s ) ;Hieuw JWG-gebouw (H en r i de J on g ); Meer voor jon geren doen (Roeland. Jan B e r g e r s ) ; H e t z e l fd e a l s h o t v o r i g e j a a r v in d i k genoeg (Rob van M a r is ) .Ook op de l a a t s t e v ra a g "Wat i3 j e g r o o t s t e wen3 «p h e t geb ied van de

s terrenkunde" i s een g r o t e v e rsch e id en h e id aan antwoorden gegeven .De meest voorkomende antwoorden z i j n ; "Een eenvoudige s t e r r e n k i jk e r t e b e z i t t e n " } "Eens door een s t e r r e n k i jk e r k i jk e n " ; "K ij lce rpakket sam en ste l len zoda t v/e z e l f een k i j k e r kunnen bouwen". Ongeveer 20$ h e e f t a l s g r o o t s t e wens om z e l f l a t e r astronoom te v/orden.A rn t Mein, Vince Hammer, P i e r r e van Lent, Lou isa Ilammer en Fred I iu iz e r z i j n a v o n tu u r l i jk aan ge legd . Z i j w i l l e n de ru im te in t rek k en om de p la n e ten van d i c h t b i j t e kunnen z ie n ."Meer v o o r jon geren doen" werd ook r e g e lm a t ig opgoschreven . V/ij doen ons b e s t !Een ap a r t b la a d je voor de jo n g s te led en (UniVersum pje) i s m o e i l i j k t e v e rw e z e n l i jk e n . N iè t a l l e e n voo r de e x t r a kos ten , maar zeker ook door t i j d g e b r e k . De brochure voo r jon ge ren , waar momenteel hard aan wordt gew erk t , z a l een m o g e l i jk e o p lo s s in g z i j n . W ij hopen dat deze brochure nog d i t ja a r z a l v e r s c h i jn e n .Enke le leden w i l l e n graag kontakt k r i j g e n met andere i n sterrenkundeg e ïn te r e s s e e r d e k inderen . H ie rv o o r i s nu de l e d e n l i j s t gemaakt, waarin j e kunt z i e n w ie e r b i j jo u in de buurt wonen." A l l e s w eten " g e e f t P i e t e r van Daalen op a ls g r o o t s t e wens. V e rg ee t e ch te r n i e t dat h e t b e s l i s t n i e t leuk z a l z i j n a l s e r n i e t s meer v a l t t e l e r e n . iMenno S c h i l th u iz e n en Dik Dteen w i l l e n de Mount Palomar bezoeken . Diki s e v en tu e e l ook te v red en met een bezoek aan de s te rrenw ach t op deP ic -d u -M id i .Menno S d h i l th u iz en w i l ook graag een nieuwe komeet ontdekken. Nieuwe ontdekk ingen doen w i l l e n trouwens ook nog andere led en .B i j de opmerkingen komt nog a ls wens naar voren dat meer aandacht in UniVersum aan de p la n e ten ( v o o r a l Uranus, Neptunus en P lu to ) wordt b e s te e d . Het i s e c h te r m o e i l i j k om in eenvoudige bewoordingen v e e l o ve r de p lan e ten t e v e r t e l l e n . Ik dacht dat j u i s t in de l a a t s t e nummers de p la n e ten v e e l besproken worden. Maar h e t i s e r g m o e i l i j k de a r t i k e l e n ook voor de jo n g s ten le e sb a a r t e houden."D ia 's en f i lm s z i e n " komt ook a f on to e v o o r . D ia 's kunnen b i j de JWG worden g e la en d . E ld e rs in d i t nummer v in d j e h i e r nog eens opnieuw gegevens o v e r .R obert W ie l in g a h e e f t een wans waar ie d e re e n z i c h w e l b i j kan a a n s lu i t e n . N am e li jk "meer h e ld e r v/eer". H o p e n l i jk z i j n de weergoden ons de komende vak an t ie b e t e r g ez in d a ls v o r i g ja a r .D ik S teen w i l meer p u b l i c i t e i t voo r de JWG. W ij doen ook v/at d i t b e t r e f t ons b e s t , maar h e t z a l n i e t m eeva l len .

s lo topm erk ingen

‘De enquête was onder meer bedoe ld om een b e t e r b ee ld t e k r i j g e n van de v/ensen onder onze jon ge re led en . Een a a n ta l wensen hebben we op k o r te t e rm i jn kunnen v é r?/ ezen li jk en . Andere p e r s o o n l i jk e wensen z u l l e n , waar m o g e l i jk , ver-^uld gaan worden.In d i t nummer z u l l e n en ke le a r t i k e l t j e s v e r s c h i jn e n waar d u id e l i j k een g r o t e b e h o e f te voo r b e s ta a t . A l l e r e e r s t z a l d i t z i j n een a r t ik e l over h e t z e l f bouwen van een eenvoudige k i j k e r . Toch b e s e f f e n w i j dat v e e l jon ge ren m o e i l i j k aan de hand van een bouwtekeingen kunnen werken. Van­daar dat h e t p lan b e s ta a t met a l onze Icontaktpersonen d i t n a ja a r deze k i j k e r t e bouwen, zoda t z i j h iermee de e r v a r in g kunnen k r i j g e n di^e n od ig i 3 om de jon ge re led en in hun a f d e l i n g met de bouw h ie rva n te h e lp en .Ve'rder i n d i t nummer een a r t i k e l ovei’ h e t werk van een astronoom. Ruim twee ja a r g e leden i s d i t a r t i k e l roods in UniVersum g e p u b l ic e e rd , maar

doordat v e e l jon geren a l s g r o o t s t e wens hebben "astronoom worden", l i j k t h e t ons raadzaam d i t a r t i k e l opnieuw op t e neaan.Tevens in d i t nummer nog i e t s o ve r h e t lenen van d i a ' s . Ook h ie r v o o r s c h i jn t v e e l b e l a n g s t e l l i n g t e bestaan .

B e r t van Sprang

S T E R R E N K U N D I G E . . .i

een s p ro o k je s a c h t ig bercep?

door R.H. van Battum

HOE EEN BUITENSTAANDER DE STERRENKUNDIGE ZIET...

Behalve k le ren hebben we «ok nog de gedachten aan, d ie onze medemensen ove r ons denken.

(Belcampo)

Dé s te rren k u n d ig e b es ta a t n a tu u r l i jk n i e t . Toch hebben v e e l mensen een bepaa lde , v e e l a l s t e rk gerom an tiseerde v o o r s t e l l i n g van "d e " s t e r r e n ­kundige.

Sommigen z ie n in hun v e r b e e ld in g een k l e in , s c h r i e l maanetje met u i t e r s t scherpe ogen a ch te r een reu sa ch t ig e s t e r r e n k i jk e r - «p zoek naar "nieuwe wonderen" i n h e t h e e l a l . De h e le nacht zou h i j do on e in d igh e id van h e t h e e l a l a fspeu ren - t o t h i j b i j h e t o o s t l i j k dagen z i j n k i j k e r " in p a k t " en " o p b e r g t " , en - thuisgekomen - de zware g o rd i jn e n d ic h t ­t r e k t , w a t je s in z i j n oron do3t en wat p ro b ee r t t e s lap en ! De mooie d ingen des a l l e d a a g s z u l l e n hem dan ten enen male «n tgaan - zoda t h i j w e l t o t een (w a a n - )w i j z e , doch wereldvreem de i d i o o t moet z i j n geworden.

Anderen z ien hem a l s een g e s ch ich te g e le e r d e , schimmig lan gs een muur lopend en v e r le g e n de ogen a fgewend, z i c h de t r a p op haastend naar z i j n werkkam ertje - onderweg i e t s onvers taanbaars g r ^ e t e r i^ s e f zo murmelend; v e rs c h o len a c h te r bergen bóokan vangt h i j n o es t de a rb e id aan: het vervolm aken van z i j n leven sw erk : " A l l e s o v s r d ie éne s t e r , daar a l t i j d zo la a g in h e t n o o r d e n " . . . .

Hebben z i j g e l i j k ?

HOE VOLWASSENEN STERRENKUNDIGEN KENSCHETSEN!

A ls j e aan w i l l e k e u r i g è volv/assenen v ra a g t , "d e " s te rren ku n d ige " i n een paar woorden" t e b e s c h r i j v e n , dan k r i j g j e de vo lgende s o o r ten an t­woorden:

1 Hoe b ed ee l j e ?2 'k Zou ' t heus n i è t w e ten . , . . .3 Een g e le e r d e d ie d i c h t . b i j God i s !4 Een b a rse , eenzame, v a k v e r s la a fd e man.5 Een b e e t j e r a r i g iem an d ...6 Een zachtm oedig mens, i n he t b i j z o n d e r a a rd ig tegen k inderen .7 Een rom antisch v e r l i e f d e op maan en s te r r e n .8 Een s t r e n g C h r i s t e l i j k iemand, d ie Gods Werk b e s tu d ee r t t e r

m eerdere Ere en G lo r ie van Z i j n Schepping.

9 I e t s hoogs en m o e i l i j k s , dat ons s o o r t mensen tóch n i e t kan b e g r i j p e n . . . .

10 Een r i j k man, d ie n i e t z i j n brood h o e f t t e v e rd ien en (d a t kan n i è t met s t e r r e n k i jk e n ! )

11 I s dat óók a l een beroep? - Y7at j e toch n i e t voo r gekke d ingen h o o r t tegen w oo rd ig !

12 Iemand d ie u i t de s t e r r e n j e le v e n kan v o o r s p e l le n .

Er worden n o g " e r g e r e " d ingen gezegd , maar d ie heb i k maar v e rd u is t e rd !

Wie h e e f t nu e i g e n l i j k g e l i j k ?

KINDERPRAAT OVER STERRENKUNDIGEN

Vraag j e aan k le in e k inderen , wat een s te rren ku n d ige ( " J e weet w e l , iemand d ie 's nachts naar de s t e r r e n k i j k t " ) i s , dan hoor j e ook l e e r ­zame k r i t i e k op j e werk - l u i s t e r maar:

1 Iemand, d ie n o o i t s la a p t .2 Moet j e m ijn g r o t e b ro e r v ragen , d ie w ee t e r v e e l meer van dan

j i j !3 Iemand, d ie k i j k t wat a c h t e r de hemel z i t .4 Een man, d ie g raag naar de maan w i l . .5 Een h e le gekkê man, d ie ' s nachts naar a l d ie gekke p ik k e l t j e s

k i j k t , . . . ( g e la c h )6 Iemand, d ie v/eet hoe a l l e s t e r r e n he ten !7 Een man, d ie een h e le b o e l van da hemel w ee t, maar h e t le k k e r

n i e t w i l zeggen .8 H i j w i l i n C-ods hemel k i jk e n , dus gaa t h i j naar de h o l !

CONCLUSIES

Voorgaande u itsp ra k en z i j n on tleend aan m ijn e rva r in g en t i j d e n s voo rd rach ten d ie i k g e r e g e ld in h e t P laneta r ium van de Hq,agsche Courant g a f v o o r v o l ­wassenen en k in d e ren . Soms i s he t wat m o e i l i j k tussen vo lw assen u i t ­la t in g e n en k in d e rp ra a t een z i n v o l l e grens t e t rekk en ; zeg i k n e t j e s hè? Wat b i j v o o r b e e ld t e denken van een oudere dame, d ie he t k r in g e t j e om de P o o l s t e r aanzag voo r "een r e s ta n t van h e t Aureoo l van C h r i s t u s " . . . ?Of van een h e e l k l e in j o n g e t j e , dat z e l f s de a l l e r k l e i n s t e s te r ren b ee ld enb l i j k t t e kennen, dat op m ijn v raag "wat h i j nou nog komt doen" antwoord:"Ja , maar i k kom m ijn kennis weer eens op h a len !"

V r i jw e l ie d e re e n s c h i jn t een s te rren k u n d ig e a l s "vreem d" t e z i e n . . . . Opva llend i s nog, d a t men d i t beroep v r i j w e l unaniem met h e t m anneli jke g e s la c h t a s s o c i e e r t !

Nogmaals: hebben z i j g e l i j k ?

STERRENKUNDIGEN OVER oIERRENKUïDIGEIi. . . r

A ls i k p ra a t o ve r de "w are " s i t u a t i e , bedenk dan, dat i k m ijn u i t e r a a r d s t e rk s u b je c t i e v e v i s i e voo r h s t gemak a l s "waar" d e f i n i e e r .

V r i jw e l niemand b l i j k t ook maar e n ig s z in s op de hoog te van de "v/are" s i t u a t i e : Er z i j n onder de s terrenkun d igen óók b ru ta le n , immorelen, m uzika len , d r in k eb ro e r s , p ra a tz ie k e n , a s c e te n , a th e ïs t e n , 'communisten, k a p i t a l i s t e n , m a t e r i a l i s t e n , gokkers , s lo rd e v o s s e n , to p s p o r te r s , s t i l l e n , zwaarmoedigen, p la tp r a t e r s en a s o c ia le n - n e t zo goed a ls o v e r a l t e r w e re ld .

K i j k - daar heb j e nou een zogenaamde th e o r e t is c h e astronoom . H i j z i t do h e le dag in z i j n ruime werkkamer te donken, te tekenen (ook p o p p e t je s ) en te rekenen . H i j g e b ru ik t z i j r aangeboren en v e rd e r on tw ikke ld exac t

redeneerverm ogen , z i j n f a n t a s i e , z i j n i n t u ï t i e en "ach te rg ro n d k en n is " , om een s te rren ku n d ig v raags tu k in "w isk u n de ta a l" t e v e r t a l e n . Daartoe s t e l t h i j een a a n ta l fo rm u les op. u itgaan de van natuurwetten , aannamen en " s p e c u la t i e s " , en t r a c h t een o p lo s s in g t e vintflen, vaak met behulp van een s n e l l e computer. D ie computer ou t-pu t van honderden meters lan ge d ic h t g e t y p te v e l l e n i n t e r p r e t e e r t h i j dan ( " t e r u g v e r t a l e n " in s terrenkun d igen term en) waardoor z i j n in z i c h t in s terrenkun d igen vraagstukken behoort t e worden v e r g r o o t . H i j s la a p t ' s nach ts , a l t i j d , en e rg le k k e r - en i s een g e z e l l i g e hu isvader en t o e g e w i jd e e ch tgen oo t . H i j l e e s t z i j n k inderen voo r he t s lapen gaan sp rook jes voo r - a l t i j d d e z e l fd e - ó^k " a l s ze i e t s gedaan hebben", en h e e f t v e e l b e l a n g s t e l l i n g voo r a k t i v i t e i t e n b u iten z i j n vak geb ied . (L a ten we hopen dat d i t echt waar i s ! )

L i g t z i j n w e r k t e r r e in op de natuurkunde van de hemellichamen, dan noemen we hem een ( t h e o r e t i s c h ) as t r o f y s i c u s . B es tu d ee r t h i j de s tru c tu u r van het h e e la l - a l s - g e h e a l , dan houdt h i j z i c h met kosmulogie b e z i g . Er z i j n n a t u u r l i jk nog v e le andere takken van onderzoek , z o a ls

p la n e t a i r e astronom ie ( s tu d ie z o n n e s t e l s e l ) , de s t e l l a i r e a s tro n o ­mie ( s tu d ie van de M elkw eg ), de e x t ra - f la la c it is ch e astronom ie (s tu d ie van andere m elkwegen), h e t ru im te-onderzoek (s te rrenkunde m .b .v- ru im te v a a r tu ig e n ) en de h e l i o f y s i c a (natuurkunde van de zo n ) en s e l e n r l o g i e )maanonderzoek) . >

M ijn e ig e n onderzoek van z . g . "Double E la c k -H c le s " beweegt z i c h j u i s t op de g rens tussen kosm o log ie , r e l a t i v i s t i s c h e g r a v i t a t i e t h e o r i e en th e r r e t i s c h e a s t r o f y s i c a , en b ie d t daarom oen f r a a i u i t z i c h t op de nieuwe ontv/ ikkelingen in th e o r e t is c h e s terrenkunde, th e o re t is c h e natuurkunde en geavanceerde wiskunde. Het onderzoek z e l f i s buitengewoon in t e r e s s a n t , maar daa rove r m issch ien l a t e r i e t 3 .

Maar wacht, daar z i e n we een o b s e r v a t io n e s ! astronoom . A l l e e n op h e ld e re w in teravonden kan h i j 3u ccesvo l a c h te r de k i j k e r waarnemen ( i n Nederland tenm inste - anders kan h i j h e t "Southern European Obser­v a to r y in Z u id -A f r ik a , o f een andere g r c t e bu iten la n d se s te rrenw ach t bezoeken)..

Maar denk nu n i e t , dat h i j " s p e u r t " r f z o ! Met kleumende v in g e rs houdt h i j de k i j k e r voortdurend g e r i c h t op één onnoze l s t e r r e t j e , dat h i j p r e c ie s cp de k ru isdraad in h e t o c u la i r z i e t 3taan. Omdat de s t e r r e n , n e t a l s zon sn maan - van oo s t *»ver zu id naar west d ra a ien , moet h i j de h e le k i j k e r "met de s t e r r e n m eedraa ien" ( vo ld en noemen we d a t ) . T i jd e n s h e t v o lg e n z i e t h i j vaak u ren lang n i e t s anders dan dat ene s t i p j e : da v o l g s t e r . "vVat h i j dan in Gc-ds Ifaam u i t v o e r t " , v ra a g je ? 'Nel - h i j " f o t o g r a f e e r t " , o f l i e v e r gezegd , h i j l a a t de f o t o g r a f i s c h e t e l e s c o o p , d ie e v e n w i jd ig aan ds " v o l g k i j k e r " i s va s tg ek opp e ld , f o t o ­g r a f e r e n Maar vaak moet daarvoor lan g ( t r t 72 uur t o e ! ) b e l i c h tworden, dus cm een scherp b ee ld t e k r i j g e n , moet j e de k i j k e r de h e le nacht op dg v o l g s t e r g e r i c h t heboen. G elukk ig i s tegen w oord ig v r i j v e e l geau tom atisee rd , zoda t de o b s e rva to r a l l e e n nog r i c h t in g s c o r r e c t i e s moet u i t v o e r e n .

Tegenw oord ig wordt v e e l g eb ru ik gemaakt van k l e u r f o l t e r s en f o t o - m u l t i p l i e r s , om t e onderzoeken h o e v e e l l i c h t van een bepaa lde t i n t h e t hem ellichaam u i t s t r a a l t Qnaorkleuren as t r o f o tome t r i e ) ■ Ook kam men met behulp van een prisma het s t e r l i c h t i n a l l e k leu ren van da reg en ­boog o n t led en , en d i t zogenaamde s t^rspectrum f r t o g r a f o r e n o f met een f o t o c e l a f t a s t e n ( r e s p . s p e c t r o f o t o g r a f o en s p e c t r o f o t o m e t r i e ) . De g e fo t o g r a fe e r d e s t e r s p e c t r a worden dan onder de m icroscoop bestudeerd (S p e c t r a a la n a ly s e ) ; m ees ta l b l i j k t na g ro n d ig e an a lyse , dat e r een a a n ta l k leuren o f t in t e n on tbreken , *.f z i j n v e r s t e r k t o f v e rzw ak t . D i t

g e e f t samen n e t de th e o r i e een b ee ld van de natuurkundige en chemische omstandigheden öp o f om h e t g e fo t o g r a fe e r d e hem ellichaam . Op deze manier kan men de massa, tem peratuur, a fm et in g , r o t a t i e , chemische sam enste l­l i n g , enz. enz. van de s t e r r e n t e weten komen, en z e l f s i e t s o n ts lu ie r e n van h e t on ts taan van s t e r r e n en hun le v e n s lo o p ( s t e r - e v o l u t i e ) . En dat cp een ruwe 100 000 000 000 000 k i lo m e te r a fs ta n d ! 11 met a l g e e f t i e d e r n a ch t je waarnemen een macht aan teken - en rekenwerk - vaak een moeizame a r b e id !

\ ^ S c U ' i t ^ d

(le, SreïtR£7J6cX'V f ^ o r r j s <v i c t

x*>i Z( t'ut \•o- « t :: ; 7- --

o,VI HA Cf t v r. e s i s t - \

Ielke ovetceni: <«/•.' ‘n ’-rtr> co e r . : ie tr.in m r 'Siorb-r-tnd- e * t u i 'nc1; pcrsencn le r u s i «y» t r x ie r {«eva/

Maar waaro.a d i t i - l l e s ? - Laten we e e r l i j k z i j n . en to egeven , dat we h e t in de e e r s t e p la a t s doen, omdat we h e t leu k v inden , a l w ord t dat na v e r lo o p van t i j c l w e l m in d e r . . . . . Verder z i j n we van nature e rg n ie u w s g ie r ig , en bovend ien i s e r een sprank je ego ïsm e: i e d e r e g e le e rd e hoopt ééns D33 -•ntdekkihg t e doen! Er i 3 e ch te r w a l d e g e l i j k ook een p ra k t is c h nut. Denk maar aan t i j dm eting , n a v i g a t i a , c a r t o g r a f i e (met

behulp van p la a t s van de s t e r r e n ! ) en d ingen a l s helium en k e rn fu s ie ( e e r s t op s t e r r e n on td ek t , toen op aards t o e g e p a s t ) . Omdat we in het h e e la l z e e r extreme omstandigheden tegen komen, z o a ls - i j z i g e kou en hyperwarmte, z e e r i j l e en enorm compacte m a te r ie , o n t z a g l i j k e e x p lo s ie s en im p lo s ie s , noem maar op, kunnen-we nagaan, hoe de" m a te r ie z i c h onder d e r g e l i j k e omstandigheden g ed ra a g t , on de on tdekte w etten in de samen­l e v i n g toepassen .

JE ORGANISATIE OP EEN STERRENWACHTBeg in n i è t - o f z e t door

(O v id iu s )

To t nu toe zagen we a l l e e n maar astronomen rond lopen op de s te rren w ach t, d ie z i c h h e t z i j th e o r e t is c h , h e t z i j meer p ra k t is c h met s t e r l i c h t b e z ig - ’ houden. Tegenwoord ig komen we ook nog de zogenaamde rad io -astronom en tugen, d ie de r a d i o s t r a l i n g u i t h e t h e e la l bestuderen - een z e e r ge­s p e c ia l i s e e r d e te ch n iek met behulp van r a d io t e l e s c o p e n , z o a ls d ie in t fe s te rb o rk . P i t b ren g t ons op meer techn isch e astronomen, computer- maniakken en de o v e r ig e t e c h n i c i , d ie o n tw ik k e l in g en bouw van de nieuwe instrum enten t o t taak hebben, en r e p a r a t i e s v e r r i c h t e n . Verder i s er nog h e t a d m in is t r a t i e f p e r s o n e e l ; d ie mensen typen de t i j d s c h r i f t a r ­t i k e l e n o p ge s te ld door de astronomen en v e r z o rg e n de o v e r i g e c o r r e s ­ponden tie .D ankzij een goede s f e e r van samenwerking tussen a l deze g roepen , kan er een b e l e id on ts taan ( g e l e i d en g ecoö rd in eerd door de h o o ^ le r a a r - d i r e c t e u r ) . dat in m aan de li jk se v e rga d e r in gen t e r d is c u s s ie wordt g e s t e ld en nader uxugev/erkt. Ook in t e r n a t io n a a l komt men hoe la n ge r hoe meer t o t samenwerking en t a a k v e r d e l in g , zow el met behulp van Amerikanen en A u s t r a l i ë r s , a l s Russen en Japanners. We kunnen g e lu k k ig a ls k l e in land ook in t e r n a t io n a a l nog b e h o o r l i j k meekomen - mede d a n k z i j onze i j v e r en de k w a l i t e i t van to p f ig u r e n a ls b . v . P r o f , D r. J .H . O o r t ; o ck 'on ze in d u s t r ie l e v e r t w a a rd evo l le b i jd ra g e n (W esterbork , ANS).

In de p r a k t i j k b e teken t "s te r ren k u n d ig e z i j n " dus: "met g r e n z e lo z e v o lh a rd in g , b innen een g ro ep , een om vangrijk werk te v e r r i c h t e n , met een k l e in e kans om oen " e c h te " weten­s c h a p p e l i jk e b i jd r a g e te l e v e r e n " . Wie h i e r tegenop z i e t , raad i k astronom ie a ls beroep a f * want g r o t e gen ieën z i j n s chaars , t e l e u r s t e l l i n g e n des t e t a l r i j k e r » Voor de b eroeps - astronom ie g e ld t h e t g e v le u g e ld e woord van O v id ius eens te meer!

STERRENKUNDE ALS HOBBY

A ls j e j e ech t mot astronom ie w i l t bezighouden, raad ik j e aan sterrenkunde t o t hobby t e maken! Je wordt dan wat men noemt een ^m ateu r-as tronooE . een " s t e r r e n g e k " . A a r z e l n i è t te beginnen, want dan .vordu he t to ch n i k s . . , . B eg in dus, en bedenk dat de g r c t e E in s t e in ook eens i s begonnen. r,

Je kunt a l s amateur doen wat j e leuk v in d t : l e z e n , d is c u s s ië r e n , waarnemen, i o .o g ra fe ren , s t e r r e k i j k é r s bouwen, b i jb eh o ren d e apparatuur on tw ikke len , meegaan met Kampen an e x p e d i t i e s , o f deze o rg a n is e re n , èc-ht rekenen, z e l f t h e o r e t i s e r e n , voord rach ten mot d i a ' s houden - j a z e l f s meewerken aan w e ten s c h a p p e l i jk onderzoek .

/oor zo n ƒ 250 . - heb j e een k i j k e r , en ontdek j e de m aankraters, de manen van J u p i t e r , de r in g en van Saturnus, de fa s en van Mercurius en Venus, de p la n e ten Uranus en Ifeptunus, p la n e to ïd en , kometen, n e v e ls , s te rren h open , s t e r r e n van de melkweg, v e l e andere melkwegen en a l l e r ­l e i b i j z o n d e r e typen s te r r e n .

Wie a k t i e f i s , b ren g t ook i e t s t o t s tand; j e word t dan gegrepen door des p eu rk »o r ts en v e rb e te r in g s d ra n g : Je gaa t j e e ig en k le u r e n d ia 's van des terrenhem el maken; j e g aa t t e g e l i j k he t na jagen van aardse id e a le n r e l a t i e v e r z i e n , en o v e r tu ig d van je e ig e n n i e t i g h e id kom j e minder gauw t o t een v e rn ie t ig e n d o o rd e e l o ve r j e medemens met z i j n id e a le n :Vanaf de s te r r e n z i j n a l l e mensen éven k l e in ! ! !

HEMELVERSCHIJNSELEN' ( ju n i - augustus 1975)

J. Meeus

o '1 jun 1975 04h, J u p i t e r s le c h ts C 01 ten zu iden van 73 P iscium (P i s -

ces = V is s e n ) , een s t e r van magnitude 6 ,2 . B e k i jk deze z e e r nauwe c o n ju n c t ie met een k i j k e r , k o r t v o o rd a t de dag aan­b re ek t .

1 jun 1975 14h Neptunus in o p p o s i t i e . D i t b e teken t dat de zon, deaarde en Neptunus vandaag op één re c h te l i j n s taan , met de aarde tu ssen in . We z i e n Neptunus nu p a l te g en o ve r de zon, dus gans de n a c h t .QDe l ich tzw a k k e p la n e e t v e r h e f t z ic h te U trech t s le c h t s 18 boven de h o r iz o n en i s dus m o e i l i j k waarneembaar. De komende ja r e n wordt h e t nog s l e c h t e r .

4 jun 1975 17h maan in c o n ju n c t ie met Mars, op 6° ten noorden van dep la n e e t .

5 jun 1975 06h maan in c o n ju n c t ie met J u p i t e r , op 5** ten noorden vande p la n e e t .

10 jun 1975 19h M ercurius in b en ed en con ju n c t ie . D i t b e tek en t dat dep la n ee t tussen de zon en de aarde lo o p t .

11 jun 1975 08h Saturnus 6 boogminuten ten noorden van D e l ta Gem, eens t e r van magnitude 3 , 5 .

12 jun 1975 01h maan in c o n ju n c t ie met Saturnus; de maansikkel lo o p t4 graden ten zu iden van de p la n e e t . T rach t deze samenstand te z i e n op 11 ju n i t i j d e n s de avondschem ering, boven de n o o r d w e s t e l i jk e h o r iz o n .

13 jun 1975 11h maan 7 graden ten zu iden van Venus.13 jun 1975 17h Mars in h e t p e r ih e l iu m van z i j n baan: de p la n ee t s ta a t

dan op 1,38141 astronom ische eenheden van de zon. H oevee l i s d i t in k i lo m e te r?

16 jun 1975 07h Mars in c o n ju n c t ie met J u p i t e r . Bewonder deze mooiesamenstand in de v r o e g e ochtend in h e t o o s ten . J u p i t e r , de h e ld e r s t e van de twee, s ta a t 0 °2 9 ' ten noorden van Mars.Le t een^ op hun k l e u r v e r s c h i l .

18 jun 1975 17h,-Venus in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e : de h e ld e rep la n ee t s ta a t h e t v e r s t ten oos ten van de zon (4 5 ° ) • Omdat de p la n e e t ten oosten ( " l i n k s " ) van de zon s ta a t , gaa t z i j na deze onder en i s dus 's avonds in he t v/esten te z i e n .

18 jun 1975 18h maan in c o n ju n c t ie met S p ica , de h o o fd s te r van de Maagd-20 jun 1975 ̂ 2Jh26m de s t e r 147 B. L ib ra e (magn. 6 ,1 ) v e r d w i jn t aan

Ade donkere rand van de maan.22 jun 1975 Te 1h27m b e g in t de astronom ische zomer; de zon b e r e ik t z i j n

g r o o t s t e n o o r d e l i jk e d e c l in a t i e (+ 2 3 * 2 6 '2 8 " ) ; de dagen z i j n h e t la n g s t , tenm inste op h e t n o o r d e l i j k h a l fr o n d .

22 jun 1975 17h M ercurius s t a t i o n a i r .23 jun 1975 Mid-zomer V o l le Maan. De V o l l e Maan s ta a t t e m iddernacht

la a g boven de z u id e l i j k e h o r iz o n .

25 jun 1975 Oph Vesta (magnitude 6 , Q) 29 boogminuten van 30 P iecium ,een s t e r van magnitude 4 ^7 .

27 ^un 1975 13'h Mars 2 boogminutan ten zu iden van Omikron Psc, eens t e r van magnitude 4 , 5 .

28 .jun 1975 OOh56m de s t e r 46 Cap (magn. 5 , 3 ) komt weer t e v o o r s c h i jnvan a c h t e r de o n v e r l i c h t e maanrand.

28 jun 1975 I5h Vesta (magnitude 6 , 8 ) 40 £oogminuten ten zu iden van35 Psc (magn. 4 ,7 ) .

2 j u l 1975 22h maan 5 graden ten noorden van J u p i te r . B e k i jk - d i t'3 m orgers.

3 j u l 1975 17h maan 4 g rcccn ten noorden van Mars.4 j u l i975 15h k o rcu r iu s in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e . D i t

beteken e dat we dt p la n e e t a n g u la ir h e t v e r s t ten westen van de zon z i e n (|< ) .

6 tu I 1975 0/]h de aaröu in hec apheliiun, hei; v e r s t van de zon (152m il jo e n km).

7 j u l 1975 11h Uranus s t a t i o n a i r .7 j u l 1975 Bedekk ing"van M ercurius door de maan. Het v e r s c h i jn s e l

is ' i n Nederland z ic h tb a a r , doch overdag en op s le c h ts 22° van de zon, on i s dus a l l e e n met vo ldoend s te rk e k i jk e r s en door e rva ren waarnemers waarneembaar.

8 j u l 1975 24h Venus in c o n ju n c t ie met Regulus. De h e ld e re p la n e e tp a s s e e r t 23 boogminuten ten zu iden van de h o o fd s tè r van de Jjeeuw. Heb j e de l a a t s t e avonden h e t tw e e ta l in h e t oog gehouden?

12 j u l 1975 1'ih maan 5 graden ten zu iden ^van Venus.15 j u l 1975 16h Saturni' ' i n c o n ju n c t ie m-vfc de zon.15 j u l 1975 23h_ maar. i n c o n ju n c t ie met S p ica . In een d e e l van h et

17 S i ? ! 11Jk h a l ': r o ^d wordt cJe 3t e r door de maan bedek t..7 j u l 1975 2 i.h 11rc, de s t e r i o t a L ib (magn, 4 ,7 ) - e r d w i jn t aan de

donkere maanrand. 0:n 21h39m v e rd w i jn t 25 L ib (magn. 6 ,0 ) evor.eens aan deise rand,

22 j u l 1975 De p la n a e t Venus -p haar he id -erst (magnitude - 4 , 2 ) .22 j u l ‘1-9 ,'5 02h Mars 15 ^ooga inuten tan zu iden van Sigma A rx . een s t e r

van^magnitiido 5 , 5 .- 29- jul--r$l75'--02h55ra Ge s t e r •5 i Ps© (magn- 5 ,7 ) knmfc van. achter-de

d'nKero rand van de -.laan. weer • ic voorsch ijn .- j u l 1975 ' 1h maan i:\ .met J u p ite r * 4 graden ten 'rv-'orden

"van d r p la n e e t ,1 aug f 975 1-Oh M ercurius .in '*ov jn co r j u n c t i e . .. *1 aug 1975 14h maan in c .-n junctia unt Mars, 2 graden ten noorden

van cl e p la n e e t .2 aug i 975 Neptunus I ' ' ' 9 ’ ten n eo r len van Omega Oph, een s t e r van *

magnilrude 4 , 6 .2 aug 1975 22h P a l la p s t a t i o n a i r in r e c h te klimming.3 aug 1975 22h Venus s t a t i o n a i r .6 aug 1975 07h maan in --on jim ctie mot Saturnus, co 4 graden ten

zu iden van da p la n e e t .6 aug 1975 12h Vesta s t a t i o n a i r .

10 aug 1975 Saturnus in cte klimmende !cnrop~van z i j n baan.11 aug 1975 Omtreoks 12 augustus z i j n de j a a r l i j k s .terugkerende

P e rs a i r ; en t e s io a .12 aug 1975 J u p i te r in h e t p e r ih e l iu m van z i j n baan. De p la n ee t

s t a a t vandaag op JA.1 m i l jo e n km van de z^n.- aug 1.75 08h Cere3 (magnitude 6 . 0 ; 12 boogminuten ten zu iden van

uarama Ti-.u (magnitude 3 , 9 ) .15 aug 1975 09h Jup iJ e i s t a t i o n a i r .10 aug 1975 07h Ceres (magnitude 7 ,0 ) 6 boogminuten ten noorden van

71 Tau (magnitude 4 , 6 ) .

22h45ra de s t e r 267 B. Sgr (magn. 5>9) v e rd w i jn t a c h te r de donkere maanrand.02h ’ Vesta (magn. 6 , 3 ) 41 boogminuten ten oos ten van I « t a Cet (magnitude 3 >7)*11h Ceres (magnitude 7 »9 ) 4 boogminuten ten zu iden van Theta 2 Tau (magnitude 3 , 6 ) .24h Mars 9 boogminuten ten noorden van 43 Tau, een s t e r van magnitude 5»7•22h Neptunus s t a t i o n a i r .06h Mars 25 boogminuten ten zu iden van Omega Tau (magn. 4 , 8 ) .18h maan in c o n ju n c t ie met J u p i t e r .14h Venus in b en eden con ju n c t ia ; d i t b e tek en t dat de p la n e e t tussen aarde en zon door lo o p t .17h Ceres (magn. 7 ,& ) 24 boogminuten t e n zu iden van de s t e r A ldebaran .06h maan in c o n ju n c t ie met Mars. Mooie samenstand, te b e k i jk e n even voo r h e t aanbreken van de dag. In een d ee l van A f r ik a word t de p la n e e t door de maan bedek t.

Gebru ik te a fk o r t in g e n van namen van s te r r e n b e e ld e n :

18 aug 1975

20 aug 1975

20 aug 1975

20 aug 1975

21 aug 197524 aug 1975

26 aug 197527 aug 1975

27 aug 1975

30 aug 1975

Psc P i s e es = V issenGem Gemini Tw ee lingenLib L ib ra W eegschaalCap Capricornus SteenbokA r i A r i es RamOph Ophiuc-hus Ophiuchus (S la n gen d rage r )Tau Taurus S t i e rSgr S a g i t t a r iu s S ch u tterCat Cetus W a lv is

opmerkingen

A l l e t i j d s t i p p e n z i j n u itg e d ru k t in M idden-Europese T i jd (MiST), d i t i s W e r e ld t i jd + 1 uur en de in ons land g e b r u ik e l i j k t i j d . De t i j d s t i p p e n van de s te rbedekk ingen ge ld en s t r i k t genomen voor U tr e c h t , (de a fk o r t in g h i s de o f f i c i ë l e aanduid ing voo r uur) .

C on ju nctie = samenstand: de twee hemellichamen hebben d e z e l fd e rech te klimming o f , in h e t g e v a l van een p la n e e t + zon, d e z e l fd e le n g te langs de e c l i p t i c a gemeten.

E lo n g a t ie = s ch i jn b a re a fs tan d van een p la n ee t t o t de zon, o f van een s a t e l l i e t t o t z i j n p la n e e t .

Magnitude = maat voo r de ( s c h i jn b a r e ) h e ld e rh e id van een hemellichaam.De zwakste s t e r r e n d ie we cnder de b e s te omstandigheden met het b lo t e oog kunnen waarnemen hebben een magnitude van +6 . De h e ld e r s t e s t e r r e n z i j n van magnitude 0 . Enkele hemellichamen z i j n nog h e ld e rd e r : J u p ite r - 2 , Venus - 4 , de V o l le Maan -12 , de zon -27-

SCHIJNGESTALTEN VAN DE MAAN

Nieuwe E ers te V o l le L aa ts teMaan K w a r t ie r Maan K w a r t ie r

9 jun 16 jun 23 jun 1 j u l9 j u l 15 j u l 23 ju l 31 Jul7 aug 14 aug 21 aug 29 aug

M ercurius b e r e ik t z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e (2 2 ° ) op 4 j u l i , en i s van eind ju n i t o t ongeveer 20 j u l i ' s m*rgens boven de noord­o o s t e l i j k e h o r iz o n t e v in den . Van 22 ju n i t o t 18 j u l i s ta a t de p la n e e t op meer dan 15 van de son, en z i j wordt s teeds h e ld e rd e r : magnitude + 1,2 op 29 ju n i , en -0 ,3 op 11 j u l i . Van 8 t o t 18 j u l i komt de v lu gge p la n ee t ongeveer 80 minuten vóc r de zon op.

Venus i s i n ju n i nog mooi aan de v / e s t e l i jk e avondhemel t e z ie n . De p lan ee t b e r e ik t z i j n g r o o t s t e e lo n g a t i e op 18 ju n i . Maar de v e r b in d in g s l i jn zon - Venus maakt 's avonds een s teeds k le in e r e hoek met de h o r iz on , waardoor de z ic h tb a a rh e id van de p la n e e t v e rm in d ert . Eind ju n i gaat Venus nog s le c h ts twee uren na de zon onder, en eind j u l i v e rd w i jn t de h e ld e re p la n e e t in de avondg loed . De benedencon junctie h e e f t p la a t s op 27 augustus.

Mars i s 's morgens in h e t oos ten , en daarna in he t zu idoos ten t e z ie n »De p la n ee t n a der t de aarde en word t dus h e ld e rd e r : magnitude +0 ,9 beg in ju n i , +0,3 e ind augustus. Mars nadert de s t e r A ldebaran , waarmee ze op 1 september in c o n ju n c t ie komt. *

De v e e l h e ld e rd e r J u p i t e r i s eveneen^ 's morgens t e z i e n , en komt dag na dag v ro e g e r op. B eg in ju n i s ta a t J u p ite r ( s c h i jn b a a r ! ) nog d ic h t e r b i j de zon dan Mars, maar op 16 ju n i komen deze twee p lan e ten met e lk a a r in c o n ju n c t ie , waarna J u p ite r z ic h v e rd e r van de zon b e v in d t dan Mars.

Saturnus v e r d w i jn t in mei in de schem ering, 's avonds in h e t w esten . In j u l i i s de p la n e e t wegens de n a b i jh e id van de zon n i e t t e z i e n . In au­gustus v e r s c h i jn t Saturnus weer aan de ochtendhemel, en moet dan vdór h e t aanbreken van de dag boven de o o s tn o o r d o o s t e l i jk e h o r iz o n gezoch t worden, ten zu iden van P o l lu x .

TEMPERATUUR EH KLEPRTon SpaninksGen. de W e ts t ra a t 31T i lb u rg

B i j h e t k i jk e n naar de s te rren h em e l z a l h e t j e w e l eens o p g e v a l le n z i j n , dat n i e t a l l o s t e r r e n d e z e l fd e k leu r hebben. Er z i j n b i j v o o r b e e ld rode , g e l e en blauwe s t e r r e n . De k le u r van deze s t e r r e n i s k a r a k t e r i s t i e k voor de temperatuur aan hun op perv lak » Rode s t e r r e n hebben een o p p e rv la k te ­temperatuur van on geveer 3000 graden en blauwe een temperatuur van 20 000 graden ( v e r g e l i j k d i t maar eens met een s p i j k e r d ie j e v e r h i t : deze z a l e e r s t donkerrood en daarna l i c h t r o o d , g e e l en blauw w orden ).Om d i t t e kunnen v e rk la r e n moeten we e e r s t i e t s o ve r l i c h t w eten .

L ic h t i s een e lek tro m agn e t is ch e g o l f , dat w i l zeggen h e t b e s ta a t u i t een g o l i met een e l e k t r i s c h v e ld en lo c d r e c h t daarop een g o l f met een magne­t i s c h v e ld ( z i e f i g u u r 1 ) . Deze twee g o lv e n , samen dus "e lek tro m a gn e t is ch e g o l f " genoemd, houden e lk a a r in stand. De g o l f l e n g t e X (lam bda) van een g o l f i s de a fs ta n d tussen twee "b e rg en " o f tussen twee "d a le n " van z o 'n g o l f . W it l i c h t h e e f t v e r s c h i l l e n d e g o l f l e n g t e n : h e t i s een mengsel van k l e u r e ^ De g o l f l e n g t e van blauw l i c h t i s 4800 & ( ïn g s t r ö n - e e n h e id ;1 A = 1/10 ' m e t e r ) , t e r w i j l de g o l f l e n g t e van rood l i c h t 76OO $ bed raag t . Het a a n ta l g o lv e n dat per^seconde «en bepaald punt p a s s e e r t , noemen we ' de f r e q u e n t i e f en deze word t gegeven doo r :

y ^ j . t - t l e U i r o m a ^ n e l i i c l \ è

f - e/x

w aarin e da l i c h t s n e lh e id i s (300 OOO k i lo m e te r p er seconde)

H ie r u i t v * . l g t :

Xblauw l i c h t = ^ ,2 x 10^ Hz (Herz;- 1 Hz i s dén t r i l l i n g per s e c . )

’ \ -o o d l i c h t " 5 ,9 x 1 . 14 Hz ' •

De u itg ezon den e n e rg ie E van een g » l f i r g e d e f in ie e r d a l s :

E = h x f (h = con stan te van P lanck = 6-, 62 x l / l O ^ )

Aangez ien h een con stan te i s , z i e n v/e gem ak k e l i jk in d a t E e v en re d ig met

h l - « •Ci\ j r a m l i t » u/e d * i hoe

h e i a r h e i i i . Uas i e k o r l t r d a ^ o l f -

U k j i e \ . **•-<>/> Aet d e m e r j i t

u.ié i e n o ( é .

f , dus m ,t 1A i s . Deze e n e rg ie E i s «ok e v en re d ig met de temperatuur ( z i e f i g u u r 2 - de wet van W ie n ) . E x p e r im e n te e l ' i s bepaald d a t :

“ l e t a a l - 1’ 605 x V ' l O 12 * I 4

w aarin T de temperatuur in K e lv in (K ) i s met. T = t + 273, t i s tempera­tuur in graden C e ls iu s .

Se g o l f l e n g t e w aarin ten voorwerp de meeste en e rg ie u i t z e n d t , i s even­r e d i g met h e t omgekeerde van de temperatuur:

X . = 2,898 x TÖ7maximaal T

Aangez ian \ = c / f v o l g t h i e r u i t :

e x_T =_ 2,898 z 10' x f

met andere woorden; de temperatuur i s e v en red ig met de f r e q u e n t ie vanh e t l i c h t , dus met de k le u r ervan !

opmerking: voor de temperatuur doe t h e t e r n i è t t o e hoe f e l een v o o r ­werp s c h i jn t , maar w e l i s van b e lan g de g o l f l e n g t e , w aarinhet voorwerp de meeste e n e r g ie u i t z e n d t .

v o o rb e e ld : de zon zendt he t meeste l i c h t ui;b cp A = 5000 iï

- ^ max = 2 ‘:- 2V ~ ' " P“ - " 5000 j ï ’ * us T = 5796 K - 5523 °C. _

Op d e z e l fd e manier kun ju de temperatuur van andere , z e l f s t r a le n d e v o o r ­werpen berekenen.

IMTERMTIOIJAL ASTRONOMICAL YOUT.1 CAMP, 197 6 ,- Canada

In een v o r i g nam: e r van UniVersum werd reeds m eld ing gemaakt van een ev en tu ee l jongerenkamp m Canada in de zom ervakantie van 1976 .» e b e l a n g s t e l l i n g voo r d i t kanp van de z i j d e d e r J»VG-leden b l i j k t g r o t e r 'Tan yerw aen t, I s wc t o ru g k i jk e n .o p de d iv e r s e vrager, '•ver d i t kamp_aan one ges '„h ieven in de a fg e lo p e n t i j d .In de komende zomervakantie) zal. i k met de Canadese o rg a n is a to re n in Canada de m oge li jkh eden voo r een d e r g e l i j k kamp onderzoeken , zowel f i n a n c i e e l a l s qua l o c s t i e . _ .Om e n ig s z in s oen id e 3 _ t e k r i j g e n , e ver de m o g e l i jk . . t e verwachten aan­m eld ingen voo r een ’ e r g e l i j k kamp va n u it N ederland , zou i k een i e d e r , d ie aan d i t kamp w i l deelnemen, w i l l e n vragen me d i t v a s t per b r i e f ­k a a r t j e ':e lac<*a ̂a tan . 3 i t i s geen d e f i n i t i e v e aanmeld ing, maar degenen d ie la t e n w e ten g e ïn te r e s s e e rd t e z i j n i n een d e r g e l i j k kamp, hebben w e l s trak s en ig e voo rran g boven d^ ander.e_aanmel'qe r s .Se Los ten van d i t kamp z u l l e n , n a rv Europese b egr ip pen , r e l a t i e f ho g z i jn ,, daar 'io v l i c - g r e is duur i s en de_gem iddelde leven sstan daard in .Canada hoger x s .dan in .N e d e r la n d .A ls we e r van u it gaan, v ó ó r 'h e t o g e n b l ik , d a t op geen e n k ë l e w i j z e r e d u c t ie s o f s u b s id ie s e .d , kunnen worden v e rk reg en voor de deelnem ers, d a n .z a l d i t kaap a l en e l o p ‘ een ƒ 1000.— v l i e g r e i s per c h a r te r ( o f ƒ 1400 . - l i jn v lu c h fa ) komen, w a a rb i j dan nog eens ƒ 4 00 . - - ƒ 500 . - moet worden gerekend v o o r deelnam egold + \ e rza k e r in g en , v e r b l i j f k o s t e n ( ,p r i « é u i t gaven a . d . ) .Wie zru b i j een d e r g e l i j k hoge u i tg a v e nog b e la n g s t e l l i n g hebben voor ®en - d e r g e l i j k kamp? Voor 1 augustus g ia a g dan een b r i e f k a a r t j e aan:Theo d e K le rk , P as too r Jansen s t r a a t 18, Weeap 1230.

P .S . Een bezoek aan do Olympische Spe len in M on trea l z a l t i j d e n s het kamp n i è t m o g a l i jk z i j n .

MET DE KIJKER OP JACHT Sask ia BosmanJohan W es te rw ee ls traa t 27Vlaard ingen

Voordat i k de hem elob jecten ga b e sc h r i jv e n e e r s t een waarschuwing voor a l l e waarnemende JWG'ers: a l s j e ergens i e t s l e e s t over een hem elob jec t , s t e l j e e r dan niics van voo r a ls j e gaat waarnemen, o±' l e e s a l l é é n wat v o o r o b je c t he t i s en waar het s ta a t aan de hemel. Doe j e d i t n i e t , dan ga j e a l gauw dingen door j e k i j k e r z ie n , d ie n i e t t e z ie n z i j n . D i t v e r ­s c h i jn s e l heb i k b i j v e r s c h i l l e n d e J ïïG 'ers opgemerkt en i k heb er k o r tg e ­leden z e l f ook a l waarschuwingen voo r gehad. A ls j e op deze manier gaat waarnemen, z i e j e pas dingen aan de hemel d ie j e hóórt te z ie n . Ik hoop dat j e deze methode a l g eb ru ik t o f gaat gebru iken . H ie r komen dan de o b je c ten .

D ubbe lster omikron in Zwaan

Deze twee s t e r r e n worden ook wel aangeduid met 31 en 30 Cygni (Zwaan). U it de " l o s s e hand" z i jn ze e rg m akke li jk t e v inden . Ze staan n am e li jk onge­v e e r ha lverwege Alpha en D e lta van de Zwaan. Het i s een d u id e l i jk e

d u b b e ls te r : j e z i e t hem d i r e c t . De v i s u e le helderheden van de a fzon d er­l i j k e s te r r e n z i j n : omikron 1 magnitude 3,95 en omikron 2 magnitude 4 ,96. Hun on d er l in ge a fs tan d i s 337 boogseconden (1 graad i s 60 boog- minuten; 1 boogminuut i s 60 boogseconden. Eén graad i s dus 60 x 60 i s 3600 boogseconden. De V o l l e Maan h e e f t aan de hemel een sch ijn bare m id d e l l i jn van ongeveer 30 boogm inuten ); ze z i j n dus met goede ogen m akke li jk t e sche iden . In een p r ism a k i jk e r z i e j e a l gauw de k leuren . Z e l f s met ogen d ie ongeoefend z i j n voo r s te rk leu ren : omikron 1 i s donker­g e e l en omikron 2 i s blauw. H ierboven s ta a t een v in d k a a r t je en mijn waarneming met een 12x50 p r ism a k i jk e r . De om gev ingssterren d ie t e z ien waren z i j n w egge la ten : omikron i s h e ld e r genoeg om zó t e v inden .

De H a l t e rn e v e l o f LI 27. (l’iGG 6853) in h e t Vos je

Het i s n i e t t e g e lo v en , maar z e l f 3 deze n e v e l i s i n de s teden waar t e nemen: met een 12x50 p r ism a k i jk e r heb i k hem d u id e l i jk g e z ie n . Het i s de h e ld e r s t e p la n e ta ir e n e v e l op heb n o o r d e l i jk h a lfron d van de s t e r r e n ­hemel.De n e v e l wordt "H a l t e r n e v e l " genoemd, omdat de Engelse astronoom Lord Rosse M 27 in z i j n g r o t e t e le s co o p v e e l weg vond hebben van een h a l t e r . Het d r ie h o e k je , gevormd door de s te r r e n 16, 13 en 14 van het V os je , w i j s t met s t e r 14 naar de H a l t e rn e v e l , d ie p r e c ie s onder s t e r 14 s ta a t . Je kunt de n eve l ook v inden door van s t e r A lpha van de Arend ( A l t a i r ) naarGamma van de P i j l t e gaan: a ls j e de l i j n Alpha-Gamma d o o r t r e k t , v in d je

enke le amateurs o f z i j hem g e z ien hadden, v/at inderdaad, het g e va l was. M 27 i s echt de m oeite waard om naar t e k i jk e n : p robeer het ook eens! H ie rn aast m ijn waar­neming - h e t b e e ld v e ld van mijn k i j k e r (27 boogminuten) met de H a l t e rn e v e l . Schaal: 2 mm = 1 boogminuut; datum 24 augustus 1974. Weersomstandigheden: kraak­h e ld e r , r u s t ig e en d o o r z ic h t ig e lu c h t .

d r i e graden n o o r d e l i jk van Gamma P i j l de H a l t e rn e v e l . De H a l t e rn e v e l meet z e l f acht b i j v i e r boogminuten. Ik v in d de n e v e l e r g v e e l op een e l l i p s met twee "happen" u i t de z i jk a n te n l i j k e n ; een andere amateur h e e f t hem g e z ien a l s een lan g­w erp ige n e v e l . Omdat i k e e rs t n i e t g e lo o fd e dat i l : de n e v e l echt g e z ien had, s c h ree f i k naar

De d u b b e ls te r E p s i lon in de L i e r

Dese du b b e ls te r i s op een h e ld e re avond zonder s ta n d s l ic h t a l met het b lo t e oog t e sche iden ! E i g e n l i j k i s het een "dubbele d u b b e ls te r " , omdat e lk van de twee componenten wéér dubbel i3, maar d ie z i j n m o e i l i j k te

scheiden . In m ijn 60 mm k i j k e r zag i k b i j een v e r g r o t in g van 60 keer nog maar e l l i p s j e s . De aanduidingen van de twee goed z ich tb a re compo­nenten z i j n : E ps ilon 1 o f 4 Lyrae en E p s i lo n 2 o f 5 Lyrae (van de L i e r ) . Hun helderheden z i j n 4 ,5 en 4,7 t e r ­w i j l hun on der lin ge a fs tan d 208 boogseconden bedraagt. Ze z i j n te •vinden op de l i j n B è ta -Z è ta Lyrae ,

rood van E p s i lo n 2. t e r w i j l in boeken sproken.

De bolvormifte sterrenhoop II 15 ° f NGC

De s ch ijn b a re d iam eter (= m id d e l l i jn ) minuten (h o e v e e l boogseconden i s dat? l i j k h e i d 160 l i c h t j a r e n bedraagt» De ;

naast de s t e r A lpha ( ï ïe g a ) .Op h et zo ek k aa r t je h ie rn aast kun j e de s t e r r e n v inden .M ijn waarneming s ta a t onderaan de v o r i g e b la d z i jd e en i s gedaan met een 12x50 prisma­k i j k e r op 8 ja n u a r i 1975 om ongeveer 19.30 uur MET(=Midden Europese T i j d , de gewone Neder­landse k lo k k e n t i jd ) ; de luch t was mooi d o o r z ic h t ig .De dubbe ls te r i s met de prisma­k i j k e r s c h it te r e n d v/aar t e nemen en z i e t e r u i t a ls een ty p is ch e d u b b e ls te r - zo d ic h t b i j e lk a a r en even h e ld e r . Met Alpha en Zèta vormt h i j een b i jn a g e l i j k ­z i j d i g e d r ieh oek aan de hemel. De k leu ren , v/aar ze h e t in boeken over hebben, v a l l e n erg tegen : i k zag h e e l zwak rood van Epsilon 1 en h e e l zwak

van f e l rood en groen wordt g e -

6205 in Hercules

van deze sterrenhoop i s 23 boog- , t e r w i j l de doorsnede in werke-

;terrengroep d ie van magnitude 6

kan pas met g r o t e k i jk e r s in aparte s t e r r e t j e s gescheiden worden, maar in een eenvoudig k i j k e r t j e i s het a l een leuk n e v e l t j e . Je kunt hem op een h e ld e re avond zonder s torend l i c h t z e l f s met h e t b lo t e oog -waar­nemen . E robeer het eens! De sterrenhoop i s t e v inden tussen Eta en Zèta van H ercu les op een derde van de a fs tand E ta -Z è ta van s t e r E ta . Ik heb hem waargenomen op 19 augustus 1974 ( b i j d o o r z ic h t ig e lu c h t ) met de 12x50 p r ism a k i jk e r . Tussen de g l in s te r e n d e sterpunten in zag ik een rond n e v e l t j e s taan , dat van de h e le omgeving een leuk schouwspel maakte.

Het n e v e l t j e b le ek M 13 t e z i j n , maar v/as n i è t in a f z o n d e r l i jk e s t e r r e t j e s op- t e lostien . Er- was geen k le u r t e z ien - Het toch nog v r i j h e ld e re s te r ren h oop je i s in de p r ism & k ijker een b i jz o n d e r leuk g e z ic h t . H iernaast m ijn waarneming.

In d i t a r t i k e l i s nog n ie t s over waarnemingen van j u l l i e gekomen. Daar z i j n twee redenen v oo r :

1 D i t a r t i k e l moest a l sn e l ingestuurd, worden2 Van j u l l i e waren nog geen waarnemingen binnengekomen

A ls j u l l i e aan deze ru b r iek mee w i l l e n werken door ook waar t e gaan nemen, en deze waarnemingen-naar m ij op t e s tu ren , heb j e kans d a t -e r in h e t vo lg en de nummer a l ' e e n s ch it te ren d a r t i k e l s ta a t met r e s u l t a te n ' en v e r g e l i jk in g e n van j u l l i e waarnemingen. Ook j i j zonder k i j k e r , o f m issch ien s le c h ts een t o n e e lk i j k e r t j e kunt meedoen. JWG'ers, g o o i de waarnemingsmotor l o s ! Zet he t u i ts p a n se l op s t e l t e n ' Zet a l j e waarnemingen op p a p ie r . Het kan dan nog e r g leuk worden- Beg in vanavond. A l le . JWG'ers in h é é l Nederland DO3 LEE en v e e l su cces ! !

MEDEDELING

Iedereen d i^ t i jd e n s de l a n d e l i jk e b ijeenkom st van 22 maart de brochure "Elementary Astrc .phys ics" h e e f t gekoch t, wordt v e r zo c h t d i t t e melden aan het bureau van de JV!G. B i j de brochure behoort n l . een c o r r e c t i e - j l iCS 'k j® } dat j e dan a lsnog wordt toegezonden .

NOTULEN JAARVERGADERING JÏÏG 1975

De v e rg a d e r in g werd geopend -m 10.45 uur door de v o o r z i t t e r d ie a l l eaanwezigen welkom h e e t t e ,2. B es lo ten werd. dat de n o tu len van de v o r i g e ja a rv e rg a d e r in g , g ep u b l i ­

ceerd in UniVersum, n i è t zouden worden v o o rg e le z en . A l l e aanwezigen stemden hiermee in . Dr waren ook geen op- en/of aanmerkingen, zodat de n r tu le n werden goedgekeurd met algemene stemmen.

3- Er waren geen stukken v o o r deze ja a rv e rg a d e r in g ingekomen o f u i t g e ­gaan.

4. Het j a a r v e r s la g van de JïïG over 1974 s ta a t g ep u b l ic e e rd in UniVersum. Vanwege de le n g te en t i j d werd het v o o r s t e l om d i t n i e t voo r t e le z en , algemeen aangenomen. Tevens werd d i t j a a r v e r s la g goedgekeurd, zonder v e rd e re op- en/of aanmerkingen.

5. Het f i n a n c i ë l e o v e r z ic h t en b e g ro t in g 1975 staan eveneens in UniVersum g ep u b l ic e e rd . De penningmeester w ild e a l s a a n vu l l in g h ie ro p meedelen dat de kampgroep een t e k o r t z a l hebben op het komendé kamp 1975. De p r i j s van d i t kamp v_oor de deelnemers i s e c h te r a l t o t een maximum ge­s tegen , en het bestuur d e e l t de mening v-an de kampgroep dat een ve rdere r e ë l e p r i j s s t i j g i n g (g e c o r r ig e e r d v o o r 'd e i n f l a t i e ) voorkomen moet worden. - . . .,

6. De kascommissie, D ik van den Qudenalder en Romke van der Veen, hadden de f in a n c ië n van de JV/G ove r 1974 g e c o n tr o le e rd en in orde bevonden,•• en s te ld e n de v e rg a d e r in g v o o r de penningm eester decharge t e v e r len en over 1974 en de b e g ro t in g 1975 goed t e keuren. D i t gebeurde met a lg e ­mene stemmen.

! . De v o o r z i t t e r haalde h i e r b i j de op t e s t e l l e n h u ish ou de l i jk e reglementen

van de JY/G aan.. Het o p s t e l l e n en goedkeuren kos t v e e l g e ld en t i jd 'o m d a t h ie r v o o r een s p e c ia le led en vergad er in g b i j e e n geroepen moet worden. Namens het bestuur s t e ld e h i j voo r het goedkeuren van h et reg lem ent door de kon- tak traad van de JY/G te la t e n gesch ieden . E lk n i e t c o n ta k tra a d s l id kan een cop ie van de reg lem enten k r i j g e n om z i j n op en/of aanmerkingen h iernp t e maken.7b In 1974 z i j n weer enkele m uta ties binnen het bestuur opgetreden . De

nieuwe sa m en s te l l in g . i s nu: v o o r - z i t t e r : ïïim G ie l in g h se c re ta r is - : Theo de K lerk penningm eester: Bert van Sprangled en : E l le n M-,ok? Jos van der ö a a r e l en ï ï i l lem Dekker-Deze sam en ste l l in g werd eveneens met algemene stemmen goedgekeurd. - •9 De v o o r z i t t e r wenste namens h et bestuur een dankwoord t e r ich te n

aan de JY/G-af d e l in g U trech t, d ie voor de o r g a n is a t ie van deze daghad gezorgd .10 De v o o r z i t t e r s lo o t de v e rgad e r in g om 11. r'4-uur.

24 maart 1975 Theo de K le rk

TWT \t< \ Mi'ÉT.

IK" BSfJ ïe.■EUrPAq'^qSKfiSTVEi^ETEN'.

NOVA-nieuws

Nova S a g i t t a r iu s (B oogsch u tte r ) werd op 6 oktober 1974 ontdekt door de Japanner Yosh iyuk i Kuwano. H i j g eb ru ik te d a a rb i j een 35 mm-camera waar­mee h i j ook Nova Cepheus- 1971 on tdek te . Op het t i j d s t i p van ontdekking was de nova ca magnitude 9 ,0 , zakte v e rv o lg en s al' naar magnitude 9 ,7 op 1 september e n .b le 9f t o t nu toe constant op 9 ,7 . De p o s i t i e ( 1950 ) i s 17h45,7n en -18-45 * De nova i s dus wat he lderhe id , b e t r e f t goed waar­neembaar ( i n n i e t a l t e k le in e k i j k e r s ) maar de p la a ts i s noga l zu ide ­l i j k . B e la n gs te l len den kunnen van mij een k a a r t je k r i j g e n met v e r g e - l i j k i n g s s t e r r e n e rop . (Het i s wel zo n u t t i g e e r s t de waarnem ings instructie -van de werkgroep V e ra n d e r l i jk e S te r ren door t e nemen).De andere nova d ie ook in 1974 werd ontdekt i s Nova Perseus 1974- d ie

op 9 november door astronomen op hot ïïarner en Swasey observatorium werd on tdekt. Het spectrum toonde aan dat de nova he t maximum reeds lan g ge­passeerd was en m issch ien a l d r i e magnituden had afgenomen in h e ld e rh e id . Op 9 november was de magnitude ca 1 i ,0 en nam s in dsd ien a f t o t 11 ,5-12 ,0 . Sinds 13 jan u a r i heb i k en ig e , e i g e n l i j k a l l e e n s le c h te waarnemingen gedaan aan deze s t e r . Ze i s erg m o e i l i j k waarneembaar; e r s ta a t een ' s t e r van magnitude 10,8 p a l n aas t , wat een v e r g r o t in g van m instens 100 k e e r nod ig maakt. H ie r heb i k ook wel een k a a r t je van, maar deze s t e r i s om genoemde redenen n ie t g e s ch ik t voor beginnende waarnemers en/of k le in e te le s co p en .

Een éx-nova, d ie weer a c t i e f i s geworden, i s GK P e r (Nova Perseus 1901), d ie in 1901 magnitude -0 ,1 b e r e ik te en de l a a t s t e ja r e n rondom magnitude 13,0 - 13,5 had g e c i r c u le e r d . A f en to e vertoon de ze k le in e u i tb a r s t in g e n zo a ls in 1973 toen GK magnitude 12,0 b e re ik te en t i e n dagen boven 12,4

+ 10- f . , e (ge* w*ar »e in i * j

l x : cLviclere. «'“ « ' i iew i'j

G-.H.

Ciie l ek s t )

•

I'TJ

k+ 11 -

•

s•

X. e + 11- XX •

•

<u—s: +13-

4—------ 1--ySo yéo Hl° ifJo

■Lijoi Jul io-anse oLajen ( z i / i f z . - - )

o ' ?7* - J D Zl j lf i ifi3o Feb <17s- = J D zj/yz yvy

o M r i <0 If J/> zififZ

b l e e f . Daarna was GK s teeds constant zwak geb leven , maar midden jan u a r i 1975 s te e g ze p l o t s e l in g weer i n h e ld e rh e id . De Japanners K. Hirasawa en Y. Hirasawa schatten de s t e r op magnitude 12,0 op 20 ja n u a r i . Ook de a k t ie v e AAVSO-leden Annal en Mayer schatten de s t e r op r e sp . 12,0 en 11,8 op 21 jan u a r i (AAV50 = American A s s o c ia t io n f o r V a r iab le S tar Ob- s e r v e r s ) . Vanaf 5 f e b r u a r i heb i k d i t d ing r e g e lm a t ig waargenomen ( z i e g r a f i e k ) . De e e r s t e d r ie punten z i j n genoemd in de t e k s t , de r e s t i s e ig en waarneming. Een kaart van GIC P e r i s v e r k r i j g b a a r b i j de werkgroep V e ra n d e r l i jk e s te r r e n . Ze s ta a t op de kaart van de h e ld e re M ira verander­l i j k e Y P e r (magnitude 8 ,4 - 1 0 ,2 ) .

Geert Iloogeveen ïïeth. Kampstraat 147 I I Hengelo Ov

JUPIT ER- WAARNEMING SA KT IE JY/G

D i t a r t i k e l en de waarnemingen werden samengesteld en u itg ew erk t door: P i e r r e van Baal, Rob van Dorland, Ron Huisman, Kees Leseman en Lex van de Mey, leden van de JV/G a fd . U trech t , onder l e id in g van W i l f r i e d Boland en Henle Nieuwenhuis.

In t o t a a l ontv ingen we van 17 personen ru in 100 waarnemingen. H ieronder bevonden z ic h ook v e r s c h i l le n d e waarnemingen van de Jupiternanen en van schaduwcvergangen. De waarnemingen werden a l l e v e r r i c h t tussen 12 j u l i en 20 december 1974 met r e f r a c t o r s en r c f l e c t o r s met e f f e c t i e v e openingen van 45 t o t en met 1 'i 5 mm. We mogen wel zeggen dat deze o p p o s i t ie van J u p i t e r r e d e l i j k g -m s t ig was, daar de p la n ee t een d iam eter b e r e ik te van49,5 op 10 september en 30 graden boven de h o r izon kwam. Rekening houdend met de z e e r s le c h te weersomstandigheden waren e r to ch nog enkele waar­nemingsavonden n e t gu n s t ig e a tm os fe r is ch e omstandigheden, d ie he t m o g e l i jk maakten goed d e t a i l s waar t e nemen.

No Waarnemer Woonplaats K i jk e r - Brandpunt V ergr . Aan­ Rodeopening t a l V lek

1 P . v . Baal U trech t 75 mm 3 ,700 mn 116 21 82 S. 3osnan Vlaardingen 60 mm A 500 mm 60 8 23 R. v . Dorland Utrecht 112 mm B' 900 mm 72 5 44 E. G ronde lle Z e is t 60 mm B 710 mm 118 1 15 R. Huisman Bunnik 60 mm A • 710 mm 70 3 1

6 A.M. Kuiper Groningen 50 mm A 900 mm 72 7 17 C. Lemstra U trccht 60 mm A •? 30 7 -

8 K. Leseman Jutphaas 60 mm A 900 ma 72 8 49 L .v .d .M ey S ces te rb erg 60 mm B 710 ram 118 6 4

1rt IT. Nelson B ilth oven 60 mm A 900 mm 100 2 -

11 J. N ieasen B ler ic lc -Ven lo 75 mm 3 900 mm 100 3 212 H. Nieuwenhuis Jutphaas 75 mm A 1 200 mm 133 7 413 A. Roe leven Rotterdam 115 mm B 900 ram 150 2 214 H. Roos Alphen a/d R. '110 mm B 900 mm 120 5 415 G. S c h i l l i n g T.iaarssen 75 mm A 1200 mn 133 2 -

16 R . v . 1t Veer Vormer 45 mn A 630 mm 70 14 1317 R- W ie lin ga U trech t 115 mn B 900 mm 150 5 -

F. S ch o f fe le n Brunssum 80 mm A 1200 mn 100 11 7J. Haring Zw ijndrecht 76 mra B 700 mm 117 20 15

Zoa ls u i t bovenstaande l i j s t b l i j k t , hadden v/e de beschxkking over neer dan 100 waarnemingen over oen p e r iode van ca 5 maanden, zodat he t m o g e l i jk was teken ingen van d e z e l fd e datum en t i j d t e v e r g e l i jk e n . U it deze waar­nemingen i s d u id e l i j k op t e maken dat h e t m oge li j lc i s met een k le in ek i j k e r a l h e e l v e e l d e t a i l s cp de p lan ee t t e onderscheiden, m its e r denod ige t i j d en aandacht aan wordt besteed ( z e k e r 3 k w a r t i e r ) . De a f p la t t in gb i j de p o len werd door a l l e waarnemers opgemerkt. D i t i s z o a ls bekend een g e v o lg van de s n e l l e r o t a t i e (een omwenteling duurt ca 9 uur en 50 m inuten ). Verder zagen a l l e n de g r o t e e q u a to r ia le g o rd e ls en werd op he t z u id e l i j k h a lfron d een g o r d e l waargenomen waarin o f waaronder z ic h de rode v le k b ev in d t . Deze werd e ch te r n i e t door ied e re en g e z ien ( z i e l i j s t ) . D i t i s ten d e le aan de waarnem ingstijd t e w i j t e n . Een s n a l le en o n re g e ln a t ig e g o rd e l op het n o o r d e l i jk h a l fro n d van de p la n ee t werd door 8, meest wat ervaren waarnemers g e z ien .

De wolkenbanden

Het bee ld van J u p ite r wordt gekenmerkt door een aan ta l donkere en l i c h t e

banden. Da öouxiero bande* .vordti. :-cu-ael.v genoemd; de l i c h t e heten zones. De twee e q u a to r ia le g o rd e ls z i j n h e t nees t o p va l len d , ze worden n a a T U evenaar t o e l i c h t e r . Tussen de g o rd e ls bev ind t z ic h de e q u a to r ia le acne.

113 ^ i e t s donkerder dan de o v e r ig e zones. Sons z i j n e r d e t a i l s in de zone z ich tb a a r . De z u id e l i j k e gematigde g o rd e l v e r to o n t v e e l struktuur, d ie door enkele waarnemers werd getekend . De g o r d e l i s reeds v o o r een k _ e m e k i j k e r haa lbaar. De n o o r d e l i jk e gem atigde g o r d e l i s m o e i l i j k e r waar t e nemen. A l l e e n op momenten van goede see in g i s de g o rd e l a l s een sm alle band z ich tb a a r .De be ide po len z i j n l i c h t g r i j s . De sche id ing tussen poo lgeb ied en g e ­matigde zone i s m eesta l n ie t e rg d u id e l i jk . Toch komen de meeste waar­nemingen goed overeen . Een waarneming van een gem atigde g o rd e l b i i de nonrdoool i s onzeker.

B i j de tek en in g : Op 20 september werden er in t o t a a l 19 teken ingen van dep la n e e t J u p ite r gemaakt door 12 waarnemers. Het was in t e r e s s a n t om u i t deze-waarnemingen eer. zogenaamde M e rc a te r p ro je k t ie samen te s t e l l e n . Omdat de opperv la lc te - d e t a i l s van J u p i t e r in vorm en p o s i t i e veranderen , i s het z in lo o s om z o 'n k aa r t 3amen t e s t e l l e n u i t a l l e waarnemingen d ie gedurende de h e le waarnemingsaktie z i j n u i tg e v o e rd . LIaar het j.s wel z e e r goed m o g e l i jk wanneer men z ic h beperkt t o t de waarnemingen van één enkele dag. De kaart i s a l s v o l g t t o t stand gekomen: a l l e waarnemers hebben de schaa l 1"=1mn aangehouden in hun teken ingen . Daarom had J u p i t e r i n a l hun teken ingen een d iam eter van ca 5 cm. De e q u a to r ia le d iam eter van J u p i t e r bedroeg op 20 september n a m e li jk 49". Omdat in de kaart van deze d iam eter i s u itg ega a n , h e e f t de t ie rca to rk a a r t een le n g te van 157 mm (=2 x 5 ,14 x 25 mm = 2pi x r = omtrek c i r k e l ) gek regen . De k a a r t gaa t in de b reed te t c t 50 N en Z, wat overeenkomt met een b reed te i n mm van ongeveer 59 mm. In de kaart werden a l l e e n de d e t a i l s aangegeven d ie door minstens twee o n a f l ia n k e l i jk van e lk a a r werkende

o

—*----------' % t o e o K m

l e e s v e rd e r op b la d z i jd e 25’ 4

Zifoo

IB 5 E p t . ’ J If.

ts 1X100 t / H0 0

7 MuS- /V/ I 1 3 ? S O

waarneners waren inge teken d . De p o s i t i e s van enkele bekende d e t a i l s zo a ls de rode v l e k , de e q u a to r ia le g o rd e ls en de g e - n a t igd e g o rd e ls werden in a l l e teken ingen zo nauwkeurig moge­l i j k geneten ; i n de kaart werd dan s teeds het gemiddelde r e ­s u lta a t aangehouden. Het r e s u l t a a t i s i n de teken ing goed t e z ie n . Tussen de le n g te 135° en 270° z i j n geen d e t a i l s in g e ­vu ld ondat deze geb ieden op de d e sb e tre f fen d e avond n i e t z i j n waargenomen.

Het waarnemen van k leu ren i s z e e r m o e i l i j k . Ied e reen b e s c h r i j f t de zones a l s g e e l g r i j s . De g o rd e ls z i jn g r i j s c f g r i j s b r u in . Z e l f s g r a d a t ie - v e r s c h i l l e n in de g o rd e ls z i j n opva llend - De poo lgeb ieden z i j n l i c h t g r i j s . De n ees te waarnemers concludeerden dat het noordpoo lgeb ied z ic h v e e l v e rd e r u i t s t r e k t e dan dat van de zu idpoo l en vonden deze ook donkerder van t i n t .P i e r r e van Baal v e r r i c h t t e twee k eer een waarneming n e t k l e u r f i l t e r s .H i j con c lu deert dat de donkere geb ieden rood en w e in ig g e e l b eva tten . De l i c h t e geb ieden z i j n vo lg en s hen groen n et wat blauw.

De rode v l e k

De rode v l e k i s een van de n ees t opva llende d e t a i l s op J u p ite r en werd ook t i jd e n s deze o p p o s i t i e door p ra k t is ch ellce waarnener g e z ie n . Het i s opva llen d dat maar wein igen de k le u r echt a ls rood waarnanen, m eesta l zag men een g r i j s a c h t i g e t i n t o f l i c h t b ru in , t e r w i j l enke le anderen geen k le u r konden onderscheiden. A l l e e n P i e r r e van Baal en Henk Nieuwenhuis konden ne t gebru ik van k l e u r e n f i l t e r s d u id e l i jk con s ta te ren dat de v l e k ro o d a ch t ig van t i n t i s -Hen was het e r wel over eens dat de v l e k donkerder van t i n t was dan de e q u a to r ia le g o rd e ls .De v l e k werd op h e t z u id e l i j k h a lfron d g e z ien en wel ten noorden van de gen a t igd e g o r d e l , w aarb ij de v l e k deze g o rd e l e n ig s z in s verdrong en b i j één waarnener de g eh e le g o rd e l onderbrak. Opnerlce li jk i s dat een waar­nener op 24 augustus de v l e k ten zuiden van de g en a t igd e band tekende! Op 20 september nan iemand waar hoe e r een l i c h t geb ied de rode v l e k onga f, t e r w i j l v e r s c h i l l e n d e waarneners ook vern e ldden dat b i j oen doorgang van de v l e k door het n idden (d e c e n t r a le m er id iaan ) deze d u id e l i j k e r a fs ta k tegen de omgeving dan aan de rand- De vo rn van de v l e k i s v r i j s te rk e l l i p t i s c h , z o a ls ook i e d e r verm eldde. De le n g te van de v l e k i s 40 000 km en de b reed te 13 000 lcn, wat t i j d e n s de o p p o s i t ie overeen kwan net r e s p e c t i e v e l i j k 13V9 en 4','5* De sch a tt in gen van de waarneners l i e p e n u i t e e n van 7" b i j 4" bot 15" b i j 4'j'5 De r o ta t ied u u r van de rode v l e k kan men bepa len door zo nauwkeurig m o g e l i jk de t i j d van doorgang door de c e n t r a le m erid iaan te n o teren . Het i s jammer dat naar w e in ig waarnemers h i e r aandacht aan besteed hebben.Er z i j n 5 t i j d s t ip p e n g eb ru ik t , w aa rb i j men tussen e lk tw e e ta l waarne­mingen de v e r s t r e k e n t i j d bepaalde. De g r o o t s t e gem eenschappelijke d e le r van d i t v e r s c h i l b le ek t e z i j n : 9h,S35 it Oh,0166. De r o ta t ied u u r i3 d e rh a lv e : 9h56m6s - 5996s, met een g r o o t s t e a fw i jk in g van 1m51s,5* De s id e r is c h e r o ta t ied u u r bedraagt 9h,84«

De manen van J u p ite r

De nanen I o , Europa, Ganynedes en C a l l i s t o v e r s c h a f fe n het v oo rre ch t naar een s t e l s e l t e k i jk e n waar de zw aartekracht r e g e e r t . In de k e n te r in g s - ja r e n , dat w i l zeggen in de t i j d dat de nanen z ic h sch ijn baa r vo lgen s een re c h te l i j n bewegen, kunnen do nanen d iv e r s e in t e r e s sa n te v e r s c h i jn ­s e len met z ic h meebrengen z o a ls : bedekkingen, schaduwovergangen, o ve r ­gangen en v e rd u is te r in g e n . V/ij w i l l e n nader op deze v e r s c h i jn s e le n ingaan, ondat ze nog s teeds aan de gang z i j n , en zee r de n o e i t e waard on waar te nenen. Eén van deze v e r s c h i jn s e le n i s b i j v o o r b e e ld waargenomen door

l i e r r e van B aa l: H i j nan op 22 augustus om 23h15n het e inde van een be­dekking van L.aan I I I waar. Het v i e l hem op dat het v e r s c h i jn s e l n i e t p lo t s gebeurde z o a ls wel het g e v a l i s b i j h e t e inde van een s terbedekk ing door de naan. &Op 20 september on 23h15m (berekend t i j d s t i p ) begon naan I I n e t z i j n schaduw over J u p i t e r t e trekken . Henle Nieuwenhuis ontdekte de schaduw­v l e k van Kaan I I om'23h18m in de z u id e l i j k e e q u a to r ia le g c r d e l . Zo'n schaduwvlek i s t e z ie n a ls een zwarte punt op de h e ld e re J u p i t e r s c h i j f . Voor een Jup iterbewoner h e e f t er dus in deze schaduwvlek een t o t a l e z o n sv e rd u is te r in g p la a ts . Do t o t a l i t e i t , i n d i t g e v a l v e ro o rza a k t door Maan I I kan e r hoogstens 29 minuten duren.De overgang van een naan over dc J u p i t e r s c h i j f , d ie na de o p p o s i t ie v o o ra f gaa t aan de schaduwovergang, i s i n de n ees te g e v a l le n n i e t waar­neembaar m k le in e k i j k e r s . 7/anneer naan I o f I I aan een overgang beg in ­nen worden ze t o t a a l on z ich tbaar omdat het v e r s c h i l in a lbedc tussen J u p i t e r en de manen t e k l e in i s . Wanneer maan I I I c f IV v o o r de J u p ite r - s c h i j f staan , z i j n ze onder gu n s t ig e omstandigheden waarneembaar, doordat deze manen ten op z ich te van J u p i t e r een zoer la a g a lbedo hebben en z ic h b i j g e v o l g a l s donkere v l e k j e s tegen J u p i t e r a ftekenen . De l a a t s t e overgang van naan IV op 15 ok tober jo n gs t led en was h ie r een mooi v o o rb e e ld van en werd waargenomen door Ron Huisman. C a l l i s t o t rok toen voo r de zuidpoolkap ̂ angs. ->en h a lve synodische omloop la t e r ' trekken de manen door de schaduw- i te g e l van J u p i t e r , waarin de manen p l o t s e l i n g z e e r s t e rk a fk o e le n . Het i s geb leken dat wanneer b i j v o o r b e e ld maan I I weer u i t de schaduwkegel te v o o rs c h i jn komt, h i j dan i e t s h e ld e rd e r i s dan normaal. D i t v e r s c h i jn s e l "Ou v ° rk la a rd kunnen worden met dc m o g e l i jk e aanwezigheid van een damp­k r in g . ..anneer maan I I z ic h in de schaduwkegel van J u p ite r b ev in d t, zouden de gassen door de s te rk e a fk o e l in g condenseren en a l s sneeuw op h e t opperv lak neerkomen, wat b i j het u i t t r e d e n u i t de schaduwkegel gedurende enkele minuten het maantje een h e ld e rd e r aanzien zou geven.

uitvver5s:en van de Jupiterwaam emingen on tv ingen we van Frans S c h o f fe le n t e Brunssun nog 11 waarnemingen en van Jos Haring u i t Zw ijndrech t 20 Jupiterwaam emingen van z e e r goede k w a l i t e i t . Deze waarnemingen, even a ls d ie van de anderen waren t e z ien op de ten ­to o n s t e l l in g t i j d e n s de l a n d e l i j k e b ijeenkom st van de Jongerenwerk­groep op 22 maart gehouden te Jutphaas.

B i j de l i j s t op b l a l z i j d e 22: IC ijkeropen ing = o b j e c t i e f in mn: A =r e f r a c t o r ( l e n z e n l i j k e r ) , B r e f l e c t o r ( s p i e g e l k i j k e r ) . A an ta l =aan ta l gedane waarnemingen; Rode V lek = a a n ta l keren dat deze werd waargenomen.

Nova P e r s e i 19Y4

Op 9 november '1974 werd op oor. f o t o g r a f i s c h e opname van het ïïarney and Swasey ob se rva to ry , genaakt net egn 24-inoh te le s c o o p , een nova ontdekt.Ten t i j d e van de ontdekking was de nova van nagnitude 11, ne t e n is s i e - l i j n e n van twee naai g e ïo n is e e rd e s t i k s t o f in h e t spectrum. H ie r u i t werd geconcludeerd dat de h e ld e rh e id van de nova weer aan he t afnenen was.Na ondersoek van p la te n van het Harvard O bser-a to ry b leek deze nova op 17 augustus 1974 van nagnitude 14 t e z i j n , op 16 september van nagnitude 10 en op 24 septenber van nagnitude 8.Ook door een Engelse amateur waren t o e v a l l i g opnamen genaakt van dat d e e l van de h en e l, voo rd a t de nova z i j n naximun had b e r e ik t , zodat ne t behulp van z i j n n eg a t ie v en eveneens h e ld e rh e id sn e t ïn gen konden worden gedaan, ïïa v e rd e r zoeken in f o t o g r a f i s c h e a t la s s en b le ek de s t e r in 1953 van de g r o o t t e 19,5 te z i j n (Palomar O b serva to ry ) . D i t be teken t een h e ld e rh e id s - toenane n e t een f a c t o r 40 000 t o t he t naximun.j-Tova P e r s e i 1974 bev ind t z ich ongeveer ha lverwege Kappa en I o t a P erse i ' .( z i e ook a r t i k e l Geert Eoogoveen in d i t nummer)

c - l - u - s - t - e - r

Lia se onsI-Iascon i s de a fk o r t in g van n as (n a ) c o n ( c e n t r a t i e ) , n l . onder versche idene Maan zeeëu . I.laseons werden ontdekt i n 1968, toen z i j baanstoringen teweeg­brachten in de beweging van de Lunar O rb it e r 5 on de maan.Aan de van ons afgewende kant van de uaan konen e ch te r geen maseonsv o o r , a ldus he t C a l i f o r n ia I n s t i t u t e o f Techno logy, waar de e e r s t e ,"sw aarte lcrach tskaart" van de andere kant van de maan werd genaakt. Hoe werd d i t gedaan??Jen h e e f t h e e l nauwkeurig de bewegingen van de Lunar O rb it e r 5 en de beide door A p o l lo 15 en 16 in een baan oa de maan a c h te r g e la te n s a t e l l i e t j e s g ea n a lysee rd . Daar he t eron g in g gegevens over de m assaverde ling van de ach terkan t van de maan te k r i j g e n , l e t t e men v o c r a l op de w ed e rv e rs c h i j ­n ingen van a ch te r de naanrand. Er b leken s teeds z e e r nin ieme verander ingen in de banen t e z i j n opgetrsden . Daar dc- banen van de d r i e ondes v e r s c h i l l e n d z i j n , n l . één b i jn a over de po len , één ongeveer over de equator, en de derde daar tu ssen in , wérden z i j op v e r s c h i l l e n d e w i j z e in hun banen g e ­s too rd . V/e w is ten a l dat naseons aan deze z i j d e van de uaan voorkonen inde g r o t e r in g ze eën , zodat de th e o r ie werd opgestc-ld , dat de naseons deg ro t e n e t e o r i e t e n zouden z i j n d ie da r in g zeeën hebben v e ro o rza a k t . Zo 'n

zware m e te o r ie t , l ig g e n d onder de e rdoor gevormde zee , zou een onz ich tbare m assaconcentra tie vorsen .Aan de aohterkant van de naan e c h te r b l i j k e n "aase ons" sanen t e v a l l e n n e t enkele bergen, t e r w i j l de g r o t e r in g see er. j u i s t een i e t s zwakker g r a v i t a t i e v e l d hebben dan de omgeving, '.le z ian dus h e t ongekeerde van wat de th e o r ie voo rsp e ld e .Het l i j k t e r nu op, fcrt de m assaconcentraties werden ve roo rzaak t door s trom ing van la va .

c - l - u - s - t - e - r

De corona van P o l lu x

A ls wc over "coron a" spreken, denken we o n n id d e l l i j k aan on-'.e e igen zon. De corona i s h e t b u iten s te g e d e e l t e van do zonsatnos f eei’ en b estaa t voo rn am e li jk u i t g eh ee l g e ïo n is e e rd e w a t e r s to f , een plasma dus van p ro­tonen en e le c t ro n en .Van andere s t e r r e n i s n o o i t een corona waargenomen, hetgeen n a tu u r l i jk n i e t w i l zeggen , dat se d ie n i e t b e z i t t e n . Ir. hot k o r t z a l i k u i t e e n ­z e t t e n , hoe h e t kon t, dat n o o i t een s te rren coron a i s waargenomen.In h e t z ich tb a re d e e l van he t zonnespectrum i,s de d o o r z ic h t ig h e id van dc zon sa tn os fee r b e h o o r l i jk g r o o t , zodat l i c h t u i t de d iep e re la g en ons kan bere ik en . A ls de g o l f l e n g t e van het l i c h t k o r t e r wordt, neemt de d o o r z ic h t ig h e id van het gas a f , zodat h e t - l i c h t dat ons b e re ik t u i t s teeds hogere a tm os fe r isch e la gen moet konen. B i j g o l f l e n g t e n k o r t e r dan 1800 & (1 ft = 10-1G n e t e r ) komt de s t r a l i n g - wc spreken b i j deze k o r te g o l f l e n g t e n n i e t van " l i c h t " , omdat ons oog hen n i è t kan waarnemen - v oo rn am e li jk u i t do chromosfeer en d« corona. De aardatm osfeer l a a t deze sgn. v e r - u l t r a v i o l e t s t r a l i n g n i è t door; h i j i s s c h a d e l i jk voo r do mens.De corona i s l ic h tz w a k , en wordt door he t con tinue spectrun van de z o n n esch i j f O ve rs tra a ld , a lthans in h e t z ic h tb a re l i c h t . S lech ts b i j zon sverd u is te r in gen wordt h i j z ic h tb a a r voo r ons. In v e r s c h i l l e n d e s p e c t r a le componenten, o .n . v e r s t r o o id f o t o s f e e r l i c h t .Zo 'n zo n sv e rd u is te r in g i s dus e i g e n l i j k een in d i r e c t e manier op de corona waar t e nemen. Je b e g r i j p t nu d a t , in a n a lo g ie met he t voo r de zon en haar a tm os feer g e ldende , de c o ro n a l i jn e n van een s te ra tm o s fe e r uoor het l i c h t van de s t e r Overstraald worden. Llen ve rw ach tte e ch te r , dat b i j een k o e le s t e r in he t v e r -u l t r a v io le t s p e c t ru m het zgn . contir.uur. zo zwak zou z i j n in verhouding met het coronaspectrun , dat h e t l a a t s t e " z ic h tb a a r " zou kunnen z i j n , a ls we bu iten de aardatm osfeer waarnamen.Deze verw ach ting b le ek t e r e c h t te z i j n , zo i s gevonden door Amerikaanse onderzoekers , d ie voo r hun onderhoek geb ru ik naakten van een- u l t r a v i o i e t - spectrom eter van do Copcmicuskunstmaan. B i j h e t spectrum van de s t e r P o l lu x (e en reus van het typ e ICO) bev in d t z ic h op 1218,4 A oen l i j n van O 1, d . i . v i e r maal g e ïo n is e e rd e zu u rs to f , Lïen neemt aan dat d i t een c o r o n a l i jn i s ; waarom, i s in d i t b estek n i è t u i t t e loggen .Over de temperatuur van een even tu e le corona van P o l lu x b estaa t nog on­zek e rh e id , naar men denkt in de r i c h t in g van 260 000 K.

c-l-u-s-t-e-r

Om looptijd van I o

I o , maantje I , d r a a i t eens in 42 uur om J u p i te r . In de 17de eeuw i s nen begonnen e c l i p s t i j d e n van de maantjes va s t t e le g g e n (w aa ru it O la f Romer l a t e r de l i c h t s n e lh e id v o o r het e e r s t bepaa lde , d i t even t e r w i jd e ) cn wèl tussen 1668 en 1673, zodat I o s inds d ie t i j d ongeveer 65 000 omwentelingen h e e f t genaakt. Tussen 1908 en 1926 wérden nog eens 156 bedekkingen v a s tg e le g d .

Uit beide waarneming3reeksen heeft nen nu berekend, dat de nauekeurigheid in Io's omlooptijd 3.10 delen per seconde is. Dit betekent dat de omloopstijd in 240 jaar niet neer dan 0,02 seconde is veranderd. Ook in 1929 zijn dergelijke berekeningen genaakt, waarbij een nauwkeurigheid van 1 op 1 0 .1 0 xs gevonden, naar toen konden geen correcties worden inge­voerd voor de onregelmatigheden in dc draaiing van de aarde.Io's baan, geprojecteerd op de wijzerplaat van een klok, zou dus een heelaardig uurwerkje vormen. Dat de afwijking in de periode zo klein is, komtcoordat de banen van Io, Europa en Ganymedes in een gestabiliseerdeomloopstijd houden. Daar er nog meerdere duizenden andere eclipswaar­nemingen precies zijn vastgelegd, kunnen deze na verwerking nuttig zijn voor het berekenen van veranderingen in de aardrotatie in de 17de en 18de

c-l-u-s-t-e-r

Mercurius on drift?"^en planeet wil ook wel eens wat", zou men kunnen verzuchten bij het lezen vün onderstaande theorie, waarin het niet onnogelijk wordt geacht, dat Mercurius letterlijk aan de zwier is gegarin.Na de exploratietochten van de Liariners onlang3 naar Mercurius, is vastkomen te staan, dat Mercurius een asymmetrische verdeling van kratersover zijn oppervlak heeft, net als onze maan; kijk maar op kaarten.Deze overeenkomst heeft ertoe geleid, dat men is gaan onderzoeken ofMercurius ook nièt een naan is, die ontsnapt zou zijn uit een baan rondVenus. Men is daarom een dynamisch model van een dergelijk oer-systeem vande twee. planeten op gu:;n stellen. Hieronder de bevindingen.Als Venus eens een satelliet had, met een massa als die van Mercurius,dan -ouden getijdewerkingen (als op het water van de aarde door de maanveroorzaakt) op Venus ertne leiden, dat Mercurius versneld werd en verdervan Venus af bewoog. Dit gebeurt ook in het aarde-naan systeem.Maar in tegenstelling tct de maan in verhouding met de aarde, heeftMercurius voldoende massa, om zich geheel van Venus los te maken. Nadeze ontsnapping zouden vele nauwe passages van de planeten volgen, maarMercurius sou nièt opnieuw ingevangen worden. Op lange duur zou hetresu.taat zijn, dat de baan van Mercurius sterker geremd werd dan die vanVenus, door de interplanetaire materie, omdat dc oppervlakte-inhoud-verhou-ding bij eerstgenoemde groter ia. De planeten verwijderen zich dus van 6 xiccicir •

Dit effect wordt dan nog versterkt door de getijdewerking op Venus door de zon,aie haar naar buiten drijven. Tenslotte zouden de banen van beide door beïnvloeding door de andere leden van het zonnestelsel tot hun huidige vorm zijn geworden.Dit de berekeningen blijkt, dat het dynanisoh {,. volgens de kiaehtenleer) nièt onnogelijk is, dat Mercurius vroeger oen satelliet van Venus is geweest. Houdt echter in de gaten, dat de enige aansporing tot dit onder­zoen. de gelijkenis van Mercurius met de maan is geweest waar het de kraterverdeling betreft.Om de waarheid van deze theorie te bewijzen zullen echter nog meer sterke argumenten nodig zijn.

Hans Potters

.Verslag landelijke JV/G-bijeenkomst o-,) 22 maart 1975

Na afloop van de algemene ledenvergadering werd door de afdeling Utrechteen bijeenkomst voor alle JV/G'ers georganiseerd. Ongeveer 140 jongerenhadaen er soms een erge lange reis voor over gehad om aanwezig te kunnen z i j n .

Begonnen werd mot een lezing over de rotatie van de zon en het waarnemen ervan door Pierre van Baal. Vervolgens deed Saskia Bosman een enthousiaste oproep aan iedereen om te gaan waarnemen. Er valt heel wat asn de hemel te beleven als je er maar wat moeite voor doet. Bert van Sprang liet dia's zien die hij in de afgelopen jaren gemaakt heeft van JïïG-aktiviteiten. Inmiddels was Chriet Titulaer de zaal binnen gekomen en bleek hij bereid te zijn om op veel vragen van jongeren een antwoord te geven. Voor veel jongeren was dit een hoogtepunt van de bijeenkomst. hetgeen ook bleek aan de vele^handtekeningen die van Chriet werden gevraagd.Hierna bleek dat er meer dan genoeg brood en koffie was tijdens de erg gezellig verlopen lunch. Voor de jongeren zal volgend jaar ervoor gezorgd worden dat er ook thee is.Tijdens de lunch v/erd veel met oude bekenden gepraat, terwijl ook veel nieuwe kontakten zijn gelegd. Na afloop van de lunch brak er een ware stormloop los op de door de afdeling Utrecht georganiseerde tentoon­stelling. De resultaten van de Jupiteraktie waren te bewonderen, evenals veel Skylabfoto1s. Een erg interessante verzameling. Er konden ook boeken en JY/C-brochures worden gekocht, en ook van deze mogelijkheid werd veel gebruik gemaakt. Ook je eigen boeken kon je ruilen of verkopen.Dit leidde er wel eens toe dat iemand probeerde een boek aan de oor­spronkelijke eigenaar te verkopen-. »' s Middags liet Jos de Bruyn zien hoe in V/alsoorden (Zeeuws-Vlaanderen) een groepje leden intensief samenwerkt. 2e hebben een sterrenwacht ge- oouwd. Met een stel enthousiastelingen moet zoiets toch ook op andere plaatsen Lnogelijk zijn.DannyOardoen liet zien wat hij in de loop der jaren in de sterfotografie bereikt heeft. Ooj. hi^ ls begonnen mot een brilleglaskijker en heeft nu, na jaren sparen en werken, zelf een 40 cm reflector gebouwd. De foto's + e n,- 1 f3;en> S®maakt net een 6 cm kijker, deden iedereen al perplex

s-aan. Toen hij echter liet sien wat er aet een 40 cm kijker te bereiken valt, zelfs als de spiegel nog een vrij grote onnauwkeurigheid heeft, viel menigeen van verbazing bijna van zijn stoel. Iemand vroeg zich zelfs at uit welk boek die prachtige foto;s toch wel komen.Toen Henle Kieuvvenhuis de zaal dan ook vroeg of Danny volgend jaar terug moest komen met nieuwe resultaten, werd er enthousiast ja geroepen en in ae handen geflapt.Daarna als besluit van da bijeenkomst nog twee NASA films over de Apollo

en Skylab. Om 17-00 uur kon iedereen naar huis, terugziend op een prettige dag en tot volgend jaar!Hierbij de afdeling Utrecht bedankt voor de bergen werk die jullie ver­zetten voor deze M jeenken sten. Werkelijk geweldig!

Ellen Mook

HALOV.yKSCH-iJ»,■ - De bijzonnen van 22 graden

Jos de Bruijn ï/alsoordenaestraat 14 V/alsoorden

In deze tweede aflevering van de halo-rubriek zal de bijzon van 22 praden van de zon word en besproken.De bijzon van 22 graden heeft in zoverre met de kleine kring (UV9, no 1) verwantschap dat hij op of iets buiten de kring wordt waargenomen. Dit laatste hangt af van de zonshoogte op het moment van waarneming: hoe hoger de zon, hoe veruer de bijzon van de kring af staat, De bijzonnen kunnen samen aande hemel verschijnen, maar ze kunnen ook aanwezig zijn als de kleine kring niet wordt waargenomen, De bijzonnen zijn soms erg lichtsterk;

een van onze waarnemingen v e r t e l t van een b i j z o n d ie de ogen van de waarnemer v e rb l in d d e !Vorming van de b i j z o n : De b i j z o n van 22 wordt, even a ls de k le in e k r in g , gevormd door z o n l ic h t (maan-) dat 60 wordt gebroken in overwegend zwevende p la a t j e s ( z i e f i g . 1 ) .

f i g . 1

een z o g . p l a a t j e

Deze p la a t j e s z i j n minuscule i j s - d e e l t j e s d ie z ic h in c irru sw o lken ho©g boven het aardopperv lak bevinden . Op deze manier vormt z ic h een bij&^n op een a fs tan d van 22 van zon o f maan. Opia. : Hoewel de k le in e k r in g rond de maan vaak wordt waargenomen, i s een bijmaan e rg zeldzaam. V/e z u l le n h i e r v e rd e r n i e t te d iep op de vorming van de b i jzon nen ingaan* daar d i t de l e z e r s m issch ien za l a fs ch r ikk en . Hoe z i e t een b i j z o n e r nou e i g e n l i j k u i t ? Wel, m eesta l i s deze (de b i j z o n ! ) gek leurd en h i j kan a l l e k leu ren van het spectrum b eva tten . M eesta l z i e t een b i j z o n e r e ch te r u i t z o a l 3 in f i g u u r 2 aangegeven en bevat b i j de k leu ren rood , " w i t " en blauw.

f i g . 2

een f r a gm en t v an de k l e i n e k r i n g en een r e c h t e r byzon

Een b i j z o n kan soms nog e n ig s z in s u i t g e r e k t z i j n van de zon a f ( i n f i g u u r 2 dus naar r e c h t s ) , zodat deze dan gaa t l i j k e n op de p a rh e l is ch e r in g , een h a lo - r in g door de zon en e v en w i jd ig aan de h o r iz o n , d ie e ch te r ze lden

Ueinc r 2z°

par&denia^e rin^ r 30*

o u < W n J o m m a a n c j

b t u j o f c i n ^ C H * ^

2.1 m r t i ^ s iq ^ K v >

S c k « » a c K ( Z U )

• «af C a »

< * C M i

e c C H a

( .com pleet) wordt waargenomen. De b i j z o n wordt vo lgens de l i t e r a t u u r j a a r l i j k s ongeveer op 78 dagen waargenomen; deze r e g e l gaa t e ch te r n ie t helem aal op voo r 1974, omdat de b i j z o n toen r e g e lm a t ig e r .werd geobser­veerd (90 k e e r ) . Tot zo ve r de b ijzonnen van 22 graden.A ls s lo topm erk ing nog even het v o lg en d e : Op 21 f e b r u a r i j l . werd in ve rsch e id en e de len van ons land een p a rse len is ch e r in g waargenomen en met succes g e fo t o g r a fe e r d . A ls e r l e z e r s z i j n d ie cp 21 f e b r u a r i ook maanhalo's hebben waargenomen sou i k daar graag r e a c t i e s van ontvangen.

VRAGEIIRUBHIEK (v o o r onze leden geboren in 'of na 1960)

De antwoorden op de v ragen , g e s t e ld in he t v o r ig e nummer lu id en :

1 Het s te r ren b ee ld de Leeuw wordt ook wel h e t len te trapez iu m genoemd.Lieer dan de h e l f t nad d i t antwoord f o u t ! Genoemd werden a ls l e n t e — trapezium : O rion , Ram, Pegasus, Grote Beer, R aa f, K r e e f t , Maagd,V issen , S t i e r en een combinatie van enkele s te rren b ee ld en .Het len te trapez iu m (de Leeuw) s ta a t in de l e n t e hoog in het zu iden. J u is t omdat he t s te r ren b ee ld dan hot b es te z ich tb a a r i s wordt het l e n t e - trapezium genoemd (h e t h e e f t ook de vorm van een trapez iu m ). Ook in andere j a a r g e t i jd e n s ta a t ' s avonds in h e t zuiden een typerend d ee l van de sterrenhem el: l e n t e : len te trap ez iu m = Leeuwzomer: zomerdriehoek = dc d r ieh oek gevormd door de s te r r e n Deneb

(Zwaan). '.7ega ( L i e r ) en A l t a i r (Arend o f A d e la a r ) ,

h e r f s t : h e r f s t v i e r k a n t = Pegasus'i/inter: w in te r zeshoek = Zeshoek gevormd door de s te r r e n C ap e l la

(Voerman), A ldebaran ( S t i e r ) , R i g e l (O r io n ) , S i r iu s (G ro te Hond), Procyon (K le in e Hond) en Gastor - o f P o l lu x - (T w ee l in g en ) .

2 Een spectroscoop d ie n t onder meer voo r he t onderzoeken van l i c h t . Z ie h ie r v o o r ook het a - t ik e l in he t v o r ig e nummer.

3 H a lo 's z i j n l i c h t v e r s c h i jn s e le n van a l l e r l e i gedaanten, d ie ontstaan door b rek ing en te ru gk aa ts in g in i j s k r i s t a l l e n in i js w o lk e n ( z i e a r t i k e l Jos de B ru ijn pag. 6 v o r ig e nummer).

4 De open sterrenhoop Preasepe l i g t in de K r e e f t .5 Aan de k leu r van een fter kunnen we z ie n dat een &er k o e l o f heet i s .

Rode s te r ren z i j n b e t r e k k e l i jk k o e l ( opperv lak tetem peratuur ongeveer 3000 graden; blauwe s te r r e n z i j n e rg h ee t (opperv lak te tem pera tu ur on­g e v e e r 25 000 g rad en ).

6 B i j Nieuwe Liaan wordt de achterkant van de maan door de zon v e r l i c h t .7 Venus en J u p ite r kunnen wel d e g e l i j k s ch ijn baa r d ic h t b i j e lkaar

staan . Aangezien Venus een b innenplaneet i s en daarom a l t i j d in debuurt van de zon aan de hemel i s t e v inden , z a l een 3amenstand tussenVenus en J u p ite r ook in de buurt van de zon p la a ts v in d en . N a tu u r l i jks ta a t J u p i t e r v e e l v e rd e r weg dan Venus.

8 S i r iu s i s de h e ld e rs te s t e r d ie we kunnen waarnemen. Sommigen hebben in p la a ts van S i r iu s de zon opgeschreven. Ook dat antwoord i s na­t u u r l i j k goed, want de zon i s ook een s t e r .

9 aen Astronomische Eenheid ( a . e . ) i s een lengtem aat, d ie overeen komtmet de gemiddelde a fs tand aarde - zon = ongeveer 150 m i l jo e n km.

10 De v e r g r o t in g van een k i j k e r i s te berekenen door de brandpuntafstandvan het o b j e c t i e f t e de len door de brandpuntsafstand van het o c u la i r .

De u i t s l a g :

10 punten: Hans de V r ie s , Eindhoven; D ik Steen, Enkhuizen; N i e l s vani/eeren, Haarlem; E r ik B os looper , Rotterdam ; Kees Kwakernaak, S l i e d r e c h t ;

Ron Kanne, U trech t ; Sask ia Bosman, V laard ingen ; Sander van de V/al, D ordrecht; ’./erner Mulders, Den Haag; Fred van Eek. Alphen aan de R i jn ;Jan Steen , Enkhuizen; P e t e r Blom, Soest .|_punten; Casper Groenhuysen, T i lb u rg ; Rob van M ar is , B er l icu u ; Henny Piadstaak, Hnzenburg; A lb e r t Damen, H ilversum ; Jean-Cnert Schotanus, Velp; Jan '/ i l le n S lu y te r s , Ve lp ; Ad v .d . K i eb oom, S teenbergen ; V/ijanto Harsono, Egmond-Binnen; Chris Bauer, H o n s e le r s d i jk ; Jan Kees H o t ten to t , Zaandam; Jacob Groote, Stadskanaal; Hein E ld e r t K ru isw i jk , Zaandam; P e t e r F inke , Koog aan de Zaan; D ie d e r ik S t r ik , Laren.8t> punten: ’,7 i l ly P e e t e r s , B le r ic k8 punten: D irk van Gelsdorp , Bussum; H a rr ie B a r t e l s , Enschedé -La. P ^ t e n : Han Hameleers, M aas tr ich t ; Han Buckx, Vught 7 punten: Edwin v . d . K o o i j , V laard ingenminder dan 6 punten: Arnoud C o rn e l is sen , Best en Bram B asse leu r, Volendam.

De nieuwe vragen lu id en :

1. 'Jat v e r s ta a t ner. onder h e l i o f y s i c a ?2. Y/at i s een boogseconde?3. JJelke t i j d wordt in Nederland g e b ru ik t : ï ï e r e l d t i j d , ï ïes t-Europese- o f

Midden-Europese t i j d ?4- In v/elk s te rren b ee ld s ta a t M 27?5- V/elke g r iek s e l e t t e r g eb ru ik t men vaak v o o r g o l f l e n g t e ?6. \,at i s het v e r s c h i l tussen een r e f r a c t o r en een r e f l e c t o r ?7. Hoe worden de donkere banden ny J u p ite r wel genoemd?8. Y/at i s de om loo p t i jd van h e t maantj.e Io ?9 . Geef een ander woord voo r equator!10. G eef een ander woord v « o r g r a v i t a t i e !

V ee l antwoorden z i j n i n d i t nummer te ru g t e v inden . Lees he t daarom goed!

Stuur de antwoorden v ó ó r 1 j u l i a . s . op naar het bureau van de JÏÏG, Prunuslaan 13 , P i jn a c k e r .

Na l o t i n g i s de p r i j s gewonnen door Ron Kanne u i t U trech t . H i i k r i j g t de p r i j s b innenkort +oegestuurd!

— Te k °op : ivarst F-60 v e r g r o t e r . Met maskers v o o r n ega t ie v en 36x24mm en 60x60 mm. Tevens met condensor v o e r 36x24 nn n eg a t ie v en en een voo r 60x60 n eg a t ie v en (Geen o b je c t i e v e n ) . In zee r goede s ta a t ,w e in ig g eb ru ik t , i s t e koop wegens overcom p leet. P r i j s ƒ 250. .In l i c h t in g e n : t e l . 02503-4914, E .J . K ap te in , Graan voo r V isch 16128, Hoofddorp.

UV0--26 Te koop gevraagd : h e t boek je "Beknopte s terrenkunde» van Dr.A .J.M . V/anders (s c h o o lu i tg a v e , u i t g . ï ïo lters-J f- o rd h o ff HV, G ron ingen ). Graag even een b e r i c h t j e naar: Freek-Jan Klingeman, ïa js t e r b e s la a u 5, Am stelveen , t e l . 020-417226.

U/0-27 Te koop: nog in z e e r goede s ta a t verkerende te le s c o o p , 2 maandencuü met z o n n e f i l t e r en r e s e r v e len s en zo eker . De zoeker laat zee r d u id e l i j k de d e t a i l s op de maan z ien . Te bevragen: Bun v .d .Swaluw, S ta a lm ees te rs t ra a t 16, D e l f t . t e l . 015-123684. P r i j s j 50 • — .

UV0^2S Te koop : P o l lu x 75 mm r e f l e c t o r , f = 700 mm. O cu la iren H6 en H20.

0Q85gV^697n b l ^ : P e t e r V i l l e n s , B re es tra a t 51, S t. Anthonis, t e l .

— -°~ 29- koop: P o la re : : 60 nm a z in u th a le r e f r a c t o r f = ^00 mm. O cu la iren9, 18 en 25 mm. Zen ith en omkeerprisma. Z o n n e f i l t e r en barlov/lens (. factor- 2 ) . G r i j s en g e e l f i l t e r . I n c l . v e r s t e lb a a r s t a t i e f . Vraag­p r i j s ƒ 400.— (A l l e s in z e e r goede s t a a t ) . M. Smit, van Gochstraat ib, 's -G ravezande. t e l . (na 18.00 uur) 01748-2289.

A ls nien b i j z o n s fo t o g r a f ie en e c l ip s e n o f t r a n s i t s h e t zonnebeeld p r o je c ­t e e r t op een v lakke p la a t a ch te r he t o c u la i r , en daarmee dus een echt( r e ë e l ) b ee ld van de zo n n esch i j f p r o j e c t e e r t , sp reek t nen vaak van eene f f e c t i e v e brandpuntsafstand, d ie gegeven zou z i j n door

P e f f = F * F obj•e 0

waarin en F ^ do brandpuntsafstanden van r e sp . o c u la i r en o b j e c t i e f s i j n .T i jd e n s één van de v e l e d is cu ss ie s tussen de c o l le g e -u r e n dooi', kwamen we t o t he t r e s u l t a a t , dat deze form u le f o u t i e f i?j.Algemeen g e ld t voor een a fb e e ld in g door een len s met brandpunt F , en voorw erpa fstand v en b e e ld v e ld X: (P , v en X a l l e n in d e z e l fd e l e n g t e - eenhe id , mm, cm o f m).

1 . 1 1 , 1 1 1 ~ + ~ X ~ = — waardoor — = - y - - —

t e r w i j l de v e rg ro t in g s m a a ts ta f LI = ~

Combinatie van be ide form u les l e i d t t o t :

M _ x _ X X _ X X - Fv F X _ F 1 ” F

Nu wordt de e f f e c t i e v e brandpuntsafstand van een te le sooo op b i j o c u la i r - p r o j e c t i e gegeven door de v e r g e l i j k i n g

F = II . F e f f * ob j

V u llen we de nu g e c o r r ig e e rd e II in deze form ule in , dan v inden v/e:

X - FF = ---------— F

e f f F objoc

hetgeen dus een k l e in e r r e s u l t a a t g e e f t dan de in het b eg in genoemde form u le voo r de e f f e c t i e v e brandpuntsafstand.. IJerk h i e r b i j op, dat F = 0a l s de b ee ld sa fs tan d X g e l i j k i s aan de brandpuntsafstand van he t o c u la i r ,en z ic h geen bee ld vormen kan op een v la k , dat a ch te r hot o c u la ir gehoudenwordt. B i j nog v e rd e re nadering van h et o c u la i r , wordt de e f f e c t i e v e brandpuntsafstand n e g a t i e f , d .w .z , e r i s s le c h ts een v i r t u e e l boeld t e v inden , dat n i e t in t e r e s s a n t i s b i j o c u la i r p r o j e c t i e , omdat v i r t u e l e bee lden n i e t te p ro je c t e r e n z i j n .

C ar l Koppeschaar Theo de K le rk

l led ede lin g

In he t a r t i k e l over de r e s u l t a te n van de enquête d ie onder de jon gere led en i s gehouden, s ta a t vermeld dat in d i t nummer een bouwbeschri,jving z a l komen vo o r een eenvoudige t e l e s c o o p . Aan de hand van d i t a r t i k e l , a fkom stig van Ch. Füss u i t Bcrgschenhoek, z i j n reeds een 1 5 - ta l k i jk e r s gebouwd. Gebleken i s wel dat v o o ra l voo r de jon ge re leden d i t a r t i k e l u i t b r e id in g b eh o e ft . V/ij v inden het b e te r d i t a r t i k e l daarom nu nog n i e t t e p u b l ic e ren , maar e e r s t op de u i t b r e id in g t e wachten. Leden d ie daar-

>

vo o r t e w e in ig geduld hebben kunnen desgewenst he t nu reeds bestane en beknopte a r t i k e l aanvragen b i j h e t bureau van de JV/G. Ons ad v ies i s e ch te r t e wachten op he t u i t g e b r e id e a r t i k e l dat zeker in he t l a a t s t e nummer van d i t j a a r z a l v e rs c h i jn en .

BERICHT

z o ju i s t verschenen :d rs . C h r ie t T i t u la e r U i t g . S t r e n g h o l t , 1975LANDING 01’ MARS IS Hl 90.6010 560-2 p r i j s ƒ 29.50m.m.v. d rs . Frank I s r a ë l 65 b l z . g e ï l l u s t r e e r d

S p e c ia a l n e t het oog op de la n ce r in g van twee V ik ing-ru ir.it e schepen d i t ja a r naar de p lan ee t Mars i s d i t boek verschenen . In d i t boek vinden we negen hoofdstukken d ie e lk een apart onderwerp b e s t r i jk e n . Zo i s aan de "kana len " een h e e l hoofdstuk g e w i jd , even a ls aan de vraag o f e r le v en op Mars i s .De s c h r i j v e r i s er b l i jk b a a r in ges laagd gegevens u i t de Sow fet-Uh ie lo s t e k r i j g e n , want in d i t boek v inden wc ook een zee r in t e r e s s a n t hoofdstuk over do Russische Marssondes.Een b e la n g r i jk e p la a ts wordt ingenonen door h e t V ik in g -p r o je c t en de s p e c ta c u la ir e ontdekkingen van de M ar in ers . "Landing op H ars" s lu i t n e t een to ek o m s tv is ie en een door d rs . I s r a ë l geschreven h o o fd s tu k je over Mars in de Science f i c t i o n - l i t e r a t u u r .De a fw e z ig h e id van een in dex l e v e r t h e laa s m issch ien w e l wat c o m p lica t ie s op b i j h e t geb ru ik , maar v o lg en s m ij i s d i t v o o r ie d e re e n le e sb a re boek z i j n p r i j s zeker waard. V e le p ra ch t ig e i l l u s t r a t i e s in zw a rt-w it en k le u r , en h i e r on daar ook k le in e t a b e l l e n , lu i s t e r e n he t g eh ee l op. V oo ra l de goede k leu rteken in gen van Van H a r t in gsve ld vormen een wolkomen a a n vu ll in g in d i t nieuwe werk van C h r ie t T i t u la e r , dat b e s l i s t z e e r "up to d a te " t e noemen i s .

Jan MoermanA lb e r t in e Agneslaan 11V laard ingen 5170

UITLENEN VAN DIA * S

Op v e r zo e k van een aan ta l led en w i l l e n w i j e r nog eens op v/ijzen dat de m o g e l i jk h e id b estaa t b i j de JWG d ia 's t e lenen . In p r in c ip e z i j n h i e r geen kosten aan verbonden. V/el d ien t men de b ijbehorende c a t a lo g i aan t e sch a f fen . Het z i j n de brochures:19 DIA-CATAL0GUS "De naan n a d e r b i j " . Bevat gegevens b i j 120 p ra ch t ig e

ru im tevaa r td ia+ s , 17 pag. ƒ 2.5020 DIA-CATAL0GUS "oog voor h e t h e e l a l " . Bevat om schrijv in gen van 400

d i a ' s . 25 pag. ƒ 3.5022 DIA-CATALOGUS "R e to u r t je Maan". Bevat gegevens b i j 72 d i a ' s van de

A p o l lo -v lu c h te n 13 t.m . 16. Bovendien gegevens over de maanstenen. 14 p a g . , ƒ 1.75

Wel w i l l e n we e r nog eens op w i jz e n dat a l l e b e s t e l l in g e n tenm inste ƒ 10.- d ienon t e bedragen, anders wordt ƒ 2.50 ex tra berekend (v e rzen d in gsk o s ten ) . B e s t e l l i n g op g i r o 2 53 98 57 t . n . v . penningmeester Jongerenwerkgroep,Prunuslaan 13, P i jn a c k e r .Maximaal kunnen 40 d i a ' s t e g e l i j k worden aangevraagd. Het i s -voldoende de nummers (en de ca ta lo gu s waaruit de nummers g eb ru ik t z i j n ) t e vermelden.De d i a ' s d ienen binnen 2§- week t e worden te rugges tuurd . Verdere in l i c h t in g e n b i j h e t bureau van de JV/G.

Een v e r v o lg op: "V l ie g en d e s c h o te ls : v e rb e e ld in g o f w e rk e l i jk h e id ? "

Ondanks de waarschuwing van de r e d a c t i e dat e r geen a r t i k e l t j e s over v l ie g e n d e s ch o te ls zouden worden opgenomen, heb i k h e t to ch gewaagd d i t a r t i k e l t e s c h r i jv e n . Ik z a l h i e r in ingaan op he t a r t i k e l "V l ie g e n d e . s c h o t e ls : v e rb e e ld in g o f w e r k e l i jk h e id " in Universum 1 van Jos van der M aare l. In het a r t i k e l wordt "aangetoond" dat we onm oge li jk besp ied kunnen worden door i n t e l l i g e n t le v e n . B i j de opsommingen d ie d i t onm oge li jk maken:

b. (voorwaarden voo r i n t e l l i g e n t l e v e n )1. (de a fs tand van een p lan ee t t o t z i j n zon verh ou d in gsgew ijs ongeveer

g e l i j k aan de a fs tan d aarde-zon )D i t g e ld t a l s de le v en son tw ik k e l in g g e l i j k moet lopen aan d ie op aarde

2. ( e r i s een e v o lu t ie p ro c e s n od ig )A l s punt '! g e ld t i s e r a l t i j d een e v o lu t ie p r o c e s , a lhoewel d i t natuur­l i j k n i e t a l t i j d zo ve r z a l kunnen gaan a ls v o o r i n t e l l i g e n t le v e n nod ig i s .

3. (de beschaving moet z i j n e ig en v e r n i e t i g in g teboven komen)De kans dat een beschaving z i j n e ig en v e r n i e t i g in g teboven komt i s e rg g r o o t ; a l s e r a l een v e r n i e t i g in g p la a ts zou v inden , dan i s deze n o o i t t o t a a l , en z a l er h e r s t e l p laa tsv in d en .De dan on tstane beschaving kan ook weer een v e r v a l t e verv/erken k r i j g e n . D i t proces gaat nex zo lang door t o t e r een beschaving komt d ie op loss in gen v in d t voor de oorzaken van de z e l f v e r n i e t i g i n g , en deze zo d oo rs ta a t .

e . ( e r z i j n ruimteschepen nodig d ie g r o t e snelheden kunnen h a len )D it i s echt n i e t n od ig , andere m ogeli jkheden z i j n gen era t ieschepen (g e n e r a t i e s v o lg en e lk a a r op t i jd e n s de ja ren la n ge v lu c h t ) o f schepen met bemanning in een soo r t w in te rs laap .Bovendien, a l s de schepen met b i jn a de l i c h t s n e lh e id v l i e g e n , l a a t E in s te in z ic h g e ld en , en gaat de t i j d in hot ru im tesch ip langzamer.

Verder beweert Jos dat "vo lg en s de e x o b io lo g ie d e r g e l i j k le ven dat ons zou bezoeken onm ogelijk i s " , maar in d e z e l fd e UniVersum s ta a t een a r t i k e l waarin gezegd wordt dat d ie wetenschap nog b e t r e k k e l i jk jong i s , zodat z i j een zó vers treken de c o n c lu s ie n«*oit gemaakt kan hebben.Dan a l s k lapstu k komt Jos ermee dat h e t bestuur samen met de r e d a c t i e op grond van de genoemde punten b e s lo ten h e e f t helemaal maar geen a r t i k e l t j e s op t e nemen over v l ie g e n d e s c h o te ls , t e r w i j l Jos a l l e e e n d ie punten h e e f t behandeld d ie h e t onm oge lijk maken dat w i j bezocht kunnen worden door v l ie g e n d e s c h o te ls , bestuurd door levendo wezens! En d i t onder h e t motto van "beredeneer he t en j e bent het met me een s " . I s de r e d a c t i e dan zo n a i e f dat ze ervan u i t g a a t dat a ls i e t s n i e t zou kunnen bestaan, he t dan ook n i e t b e s ta a t , t e r w i j l het v e r s c h i jn s e l v l ie g e n d e s c h o te l ( l i e v e r gezegd UFO) a ls zonder meer bestaand wordt aanvaard door het. g r o o t s t e d e e l van de hedendaagse wetenschapswereld !Ik ben het e r w e l mee eens dat v/e o n n o g e l i jk besp ied kunnen worden door i n t e l l i g e n t e wezens, maar op grond van andere a l s de door Jos genoemde f e i t e n .N am elijk om het f e i t dat de mens pas 25 ja a r , van de 600 000 ja a r van z i j n bestaan, in s ta a t i s r a k e t ten t e bouwen. A ls e r ergens een beschaving i s d ie z ic h ne t zo h e e f t on tw ikke ld , dan i s de kans, door de gew e ld ig e a fstanden tussen de p laneten o n d e r l in g , dat de per ioden van beschaving zó samenvallen dat ze met e lk a a r i n con tac t kunnen tred en (d .m .v . wat dan ook) zo k l e in , dat v/e r u s t i g kunnen acnnemen dat deze n o o i t voorkomt.Hoe dan h e t v e r s c h i jn s e l v l ie g e n d e s c h o te l t e v e rk la ren ?Ik weet h e t n i e t , m issch ien z i j n het de g r o t e r e g ep e r fe c t io n e e rd e broers van onze p io n ee rs . A l met a l i s het f e i t dat e r geen enkel b e r ic h t over v l ie g e n d e s c h o te ls meer wordt opgenomen, nergens op geg ron dves t . Wel ben i k h e t ermee eens dat s e n s a t i e - a r t i k e l t j e s over marsmannetjes vermeden moeten worden, maar d i t b lad moet a l t i j d ( o b j e c t i e f ) openstaan v o o r s e r ie u z e b e r i c h t j e s van

*•

mensen d ie menen dat ze i e t s vreemds hebben waargenomen D it kan a l l e e n maar b i jd ra g e n t o t de o p lo ss in g Van het probleem v l ie g e n d e s c h o te l .

P e t e r Kouwenhoven Bunchestraat 46 R i j s w i jk 2105

n a s c h r i f t r ed a c t ie

U i t het a r t i k e l van Jos van der Maarel in h e t v o r ig e nummer van UniVersum en u i t de r e a c t i e van P e t e r Kouwenhoven ( z i e h ie rboven ; d i t was één van de twee r e a c t i e s d ie w i j naar a a n le id in g van h et s tu k je van Jos ontvangen hebben) b l i j k t d u id e l i jk dat j e b i j h e t s c h r i jv e n over v l ie g e n d e s ch o te ls en aanver­wante a r t ik e l e n n i e t v o o r z i c h t i g genoeg t e werk kunt gaan. I n z i j n a r t i k e l p ro b ee r t Joa een a a n ta l m ogeli jkheden voor ontmoetingen met bu itenaardse i n t e l l i g e n t e wezens a f t e ta s te n en komt h i e r b i j t o t een n e g a t ie v e co n c lu s ie . P e t e r t r a c h t op z i j n beurt weer v/at. bezwaren weg t e wuiven, waarb ij z e l f s z i j n opva tt in gen over het voo rtb es taan van het m en se l i jk ras een r o l spelen ( h i j i s g e lu k k ig wat o p t im is t is c h e r dan J o s ! ) .

W i l l e n y/e een pog ing doen het "UFO-probleem" w e ten sch appe li jk t e benaderen, dan mogen e igen op va tt in gen d ie n i e t met b ew ijzen z i j n t e s taven , s le c h ts een ondergesch ik te r o l spe len . v7e z u l le n moeten in z ie n dat e r op he t geb ied van UFO's w e in ig t e b ew ijzen v a l t (e v en a ls op andere natuurw etenschappelijke t e r r e in e n : de wet van Newton b .v . i s in f e i t e s le c h ts een werkhypothese en zeker geen dogma o . i . d . ! ) . Over IJFO's i s nog maar zo w e in ig bekend ( l e e s : i s zo w e in ig betrouwbaar f e i t e n m a t e r i a a l ) , dat e r nog geen met de v/aarnemingen overeenstemmende th e o r ie over i s . Vandaar dat h e t v o lg en s m ij van h e t g r o o t s t e be lang i s onverk laarbare v e r s c h i jn s e le n te b e sch r i jv en en va s t t e le g g e n om zodoende m o g e l i jk oen b i jd ra g e te l e v e r e n t o t he t op lossen van h et vraagstuk der UFO's, o f deze o p lo ss in g nu op na tuurw etenschappe li jk o f p sych o log isch t e r r e in l i g t . Daarom h e e f t het zek e r n i e t in de b edoe l in g g e le g en a l l e s wat met UPO's t e maken h e e f t u i t UV t e weren, maar daarentegen wel a l l e r l e i v/ilde v e rh a len en s p e c u la t ie s buiten t e s lu i t e n .

Jaap Oudman

uraouD Pag.

B e la n g r i jk e adressen 2R esu lta ten enquete 1974 (gehouden onder de jon ge ren ) - B ert van

Sprang 3S t e r r e k u n d i g e - . e e n sp ro o k je sa ch t ig beroep? - R.H. van Battum 5H em e lve rsch ijn se len - Jean.Heeus 10Temperatuur en k le u r - Ton Spaninks 13In t e r n a t io n a l Astronom ica l Youth Camp 1976 - Canada 15tie t de k i j k e r op ja c h t - Sask ia Bosman 16I.Iededeling 19Notu len ja a rv e rg a d e r in g JV/G 1975 19NOVA-nieuws - Geert Hoogeveen 20Ju p iter-w aarnem ingsakt ie JV/G 22C lu s te r - Hans P o t t e r s 27V e rs la g l a n d e l i jk e JÏÏG-bijeenkomst -22 maart 1975 - E l l e n Kook 29H a lo v e rs ch i jn s e le n - Jos de B ru ijn 30Vragenrubriek 33O cu la ir p r e j e c t i e fo rm u le -. C arl Koppeschaar en Theo de K le rk 35M ededeling 35B er ich t 36U it le n e n van d i a ' s 36Leden s c h r i j v e n - P e t e r Kouwenhoven 37Inhoud 38

9* jaargang r»9 3 ; &epi. - r»OV.

UNIVERSUM

Verschijnt3 - m a a n d e l i j k s

UNIVERSUM (w aarin opgenomen het m ededelingenb lad ) 9e jaargang no 3 september - november 1975

u itg a v e in samenwerking met h e t Z e iss -P lan e ta r iu m Haagsche Courant

Bestuur JWG

W illem Dekker. Meanderhof 201, M iddelburgWim G ie l in g h , Burg. E gg in ks traa t 42, MaarssenTheo de K le rk , P as too r Jansenstraa t 18, ïïeespE l le n Mook, van Uvenweg 239, H oeves te in 1A, WageningenB er t van Sprang, Prunuslaan 13, P i jn a c k e r

R e d a c t ie -a d r e s : Jaap Qu&man, H o fs tede de Grootkade 43, Groningen

Vaste medewerkers: Jean Meevis, Sask ia Bosman, Jan Moerman, Harry C rape ls ,Hans P o t t e r s .

Vanwege de m aansverdu is ter ing op 18 november a . s . v e r s c h i jn t h e t volgende nummer van UniVersum n ie t 1 december, maar ongeveer een maand v r o e g e r . In dat nummer komt een u i t g e b r e id a r t i k e l over deze t o t a l e m aansverdu ister ing . K o p i j moet binnen z i j n vóó r 1 september 1975, doch l i e f s t e e rd e r - spoed­b e r ich ten kunnen even tu ee l v ó ó r 1 oktober worden ingezonden.

V ers lagen van a f d e l i n g s a k t i v i t e i t e n moeter. worden gestuurd naar de v o o r z i t t e r van de kontaktraad , Willem Dekker, Meanderhof 201, M iddelburg.

Abonnem entsprijs : g r a t i ö v c o r led en ; n ie t - l e d e n ƒ 3-— p er nummer. Oplag* 1250 ex.

Bureau JWG: Prunuslaan 13, P i jn a c k e r 2224G iro 2 53 98 57 t . n . v . penningmeester Jongerenwerkgroep t e P i jn a c k e r .

S ec r . kampgroep: In g r id Hendriks, Weeaenhof 44-55, Nijmegen (080-443779).

s t e n c i le n : André Spaans..

K ONTAKTPER S ONEN

Amsterdam: Mevr. M.P. Kaptein-Hollmann, Graan v . V isch 16128, HoofdorpArnhem: Roland Mees, W. Barendsastraat 55, RhedenBreda: Cas Caljouw, B aron ie laan 126, BredaDen Haag: Romke v .d . Veen, Nieuwendamlaan 116, Den HaagEindhoven: Johan Kant, H or ten s ia laan 60, HelmondF r ie s la n d : Jurre Yntema, P i e r Pan d ers traa t 6, Heerenveen' t G oo i: Char les Versn ick , Rode K ru is la an 905, DiemenGroningen: G ert W ilkens, Meerweg 98. HarenNijmegen: Jan C a re l lam eer, Gen. G av ins traa t 35, MookRotterdam : R ik Grandia, Beukelsweg 15a, RotterdamTwente: Pau l Assen, Deppenbroekstraat 72, EnschedeU tre ch t : Rob van Dorland, P r o f . R. Boslaan 125, U trechtT i lb u rg : P e t e r van l e r s e l , van G oors traa t 50, T i lb u rgV laard ingen : Sask ia Bosman, Johan ï ïe s te rw e e ls t ra a t 27, V laard ingenZeeland: Jos de B ru ijn , W a lsoordensestraat 14, WalsoordenZoeterm eer: ouderer.: Ton v . d . Beek, Kennemerland 21, Zoetermeer

jongeren : P i e t e r T u in s tra , Soph iap laa ts 2, Zoeterm eer Zuid-Limburg: Ton Joosten , Sch e lsberg 109, H eerlen Zu id-Drente: E l le n Papenburg, Postbus 135, Hoogeveen

Nog s teeds hebben ongeveer 100 led en ove r 1975 geen k o n t r ib u t ie b e ta a ld . D i t i s toch wel e rg t e l e u r s t e l l e n d , temeer daar he t erg v e e l t i j d en m oeite kos t ie d e re en h e r h a a ld e l i jk aan t e s c h r i jv e n .Het bestuur beraad z ic h ove r d i t probleem.

AAPJE, VB MUS EN MARS ( 2 ) Jan MoermanA lb e r t in é Agnéslaan 11V laard ingen ( -H o ly )

aan s lu itend op h e t a r t i k e l over Venus in he t j l . maartnummer van d i t b lad .

Het ion os feerm ode l en het broeikasm odel

De v lu ch t van de onbemande Amerikaanse Amerikaanse ruimtesonde L lar iner 2 naar Venus v/as voo r de NASA een van de b e la n g r i jk s t e gebeu rten issen op het geb ied van w e tenschappe li jk p lanetenonderzoek in h e t ja a r 1962.Eerder had de S ow je t-ü n ie t e v e r g e e f s geprobeerd om met de Venera 1 meer ove r onze r a a d s e la ch t ig e zu s te rp la n ee t t e weten t e komen. Wat met de M ariner 2 werd b e r e ik t s lo e g e ch te r a l l e reco rd s . Een ware s t o r t v lo e d van autom atisch verzam elde gegev.ens werd in een k o r te spanne t i j d s naar de aarde ove rgese ind .Deze gegevens waren v o o ra l van belang omdat het t i i t e i n d e l i jk e r e s u l t a a t van h et daaraan verbonden onderzoek een zo j u i s t m o g e l i jk bee ld van de dampkring en opperv lak te van Venus moest geven. H ie ro v e r waren daarvóór a l ve rsch e id en e meningen g e u i t . Twee t e g e n s t r i j d i g e hypotheses staken met kop en schouder over de andere u i t : de hypothese met het zgn. ionos feerm ode l en de hypothese met het zgn. broeikasm odel. De hypothese met het i o n o s f e e r - model p l e i t t e voo r een b e t r e k k e l i jk la g e temperatuur aan de opperv lak te van de p la n e e t ; metingen d ie wezen op een hoge temperatuur moesten o n g e tw i j f e ld op de i o n o s f e e r , een van de b u iten s te lagen van de dampkring, b e trekk in g hebben, in p la a ts van op de o p p e rv la k te , z c a ls de andere hypothese dat s t e ld e . Het bestaan van een opva llende io n o s f e e r b i j Venus v/erd door de aanhangers van dat model s te rk tegengesproken en he t kon dan ook n i e t anders o f er ontstond een g r o o t m en in gsversch il . Onge loo fw aard ig was de v o o r s t e l l i n g van een b e t r e k k e l i jk k o e le opperv lak te b e s l i s t n i e t . Volgens de aanhangers van de hypothese met het broeikasm odel zou de opperv laktetem peratuur j u i s t hoog z i j n , en wel doordat de s t r a l in g d ie Venus van de zon ontvangt door de CO^ in de a tm os feer a l s h e t ware gevangen wordt gehouden. CO^ (k o o ld io x id e ) g e e f t een b r o e ik a s e f f e c t dat we op aarde kennen van onder andere de beruchte fo tochem ische smog boven g ro te steden . Metingen van lan ge re g o l f l e n g t e n zouden d iep e r in de dampkring van Venus binnendringen dan d ie van k o r t e r e . S t r a l in g met een g o l f l e n g t e van 3 cm en la n ge r ( t o t 21 cm) zou van de opper­v la k t e a fkom stig z i j n en de temperatuur daar moest minstens 300 C bedragen; de i n t e n s i t e i t van de s t r a l i n g wees b i j nader onderzoek op nog hogere tem­peraturen .Om va s t t e s t e l l e n welk model het meest de w e rk e l i jk h e id benaderde probeerde men na t e gaan o f h e t m o g e l i jk was Venusiaanse r a d io s t r a l in g op ran dver- zwakking t e betrappen . De mate waarin de s t r a l in g van het midden naar de rand van de p la n e e t s c h i j f vex-anderde had de o p lo ss in g kunnen geven. A ls de s t r a l in g naar de rand to e toenam zou het ion os feerm ode l het ju i s t e b l i j k e n . Want dan ontvangen we aan de rand onverzwakte s t r a l i n g , d ie nergens anders van a fkom stig kan s i jn dan van een g e ïo n is e e rd e dampkringslaag. A ls de s t r a l in g zou afnemen en we dus wèl met randverswakking t e maken hebben moest h e t b roeikasm odel j u i s t z i j n en was de opperv laktetem peratuur hoog.B i j de s i t u a t i e zo a ls het broeikasm odel d ie b e s c h r i j f t sou de s t r a l i n g aan de- rand van de s c h i j f een lan gere weg door de dampkring van Venus moeten a f le g g e n , waardoor de a b so rp t ie toeneemt en we randverzwakking waarnemen. Helaas had een d e r g e l i j k e p ro e f geen kans op s lagen , daar de t e r besch ikKing staande rad ioapparatuur een t e g e r in g op lossend vermogen b leek t e hebben om op z o 'n -b e t re k k e l i jk k l e in hemellichaam a ls Venus nog v e r s c h i l le n d e s t r a l in g e n van e lk a a r t e kunnen onderscheiden . D i t was dan ook een van de redenen om een onbemand ru im tevaa rtu ig t e r verkenn ing naar d ie p la n ee t te lan ceren .

M ariners naar Venus

De NASA had b e s lo te n om in 1962 in he t kader van het M a r in e r -p r o je c t tv/ee ruimtesondes naar Venus t e s turen . Draagraket h ie r v o o r moest de nieuwe

A tla s -C en tau r-com b in a t ie z i j n . Deze sou met gemak een Llariner van 500 a 600 kg naar Venus kunnen lanceren v i a een zgn. Hohmann-baan. Een Hohmann-baan i a een e l l ip s v o rm ig e baan om de zen d ie zow el de aardbaan a la de p laneetbaan ra a k t . A ls een ru im tesch ip langs een d e r g e l i j k e baan naar Venus zou worden g e l e i d zou het de p lan ee t v i a een f l i n k e omweg, maar wel met een minimaal b ra n d s to fv e rb ru ik , na ca. 146 dagen bere iken .Noodgedwongen moest de la n ce r in g van de sondes v/orden u itg e v o e rd met de minder k ra ch t ig e A t la s-A gena—raketcom b in a t ie . B i j proeven b le ek de Centaur- t ra p noga l onbetrouwbaar t e z i j n . Het J e t P rop u ls ion Labora to ry , de on t­werper en bouwer van de Liariners, moest he t gew ich t van het ru im tesch ip a a n z i e n l i j k v e rk le in e n om h e t aan he t vermogen van de A tla s-A gena aan te passen. D i t h i e ld in dat er een g eh ee l nieuw p ro to typ e moest v/orden ont­worpen. T e n s lo t t e kwam e r een h e rz ien e l la r in e r u i t de bus d ie gebaseeerd was op de Hanger, een e e rd e r ontworpen automatische maanverkenner. V i j f van de door de Yenus-Mariners u i t t e voeren experimenten hadden- b e trek k in g op de in t e r p la n e ta i r e ru im te , twee anderen waren voor onderzoek van de dampkring van Venus. B i j e lk a a r wogen de instrum enten s le c h ts 1e kg, t e r w i j l het t o e s t e l 200 kg woog. Voor een instrumentarium voo r he t d i r e c t ana lyseren van de a tm os fee r was geen ru imte.Het J e t P rop u ls ion Labora to ry (JPL ) bouwde d r ie exemplaren van de nieuwe venusverkenner. In m ei/ jun i 1962 werden d ie naar h e t la n c e e r t e r r e in Cape Canaveral ove rgeb rach t. De l ia r in e rs 1 en 2 zouden naar Venus worden g e la n ­cee rd ; de M ariner 5 v/erd, in a fw ach ting op v/at de' e e r s te twee Liariners zou­den u i t r i c h t e n , r e s e r v e gehouden.De la n c e r in g van ..lariner 1 in j u l i 1962 was meteen a l een m islukk ing. De A t la s - t r a p week k o r t na de la n ce r in g van z i j n koers en schoot een geh ee l v e rk ee rd e kant op, b aan co rre c t ie s van het v lu ch t le id in gscen tru m negerend. L.eteen b le ek dat de ra k e t naar de aarde sou te ru g v a l le n . Daarom werd de ra k e t d .m .v. een r a d io g r a f is c h e on ts tek ings im pu ls in de lu ch t v e r n ie t i g d . Hiermee was de v lu c h t van de e e r s te verkenner onbedoeld v o o r t i j d i g g eë in d ig d . De oorzaak van d i t a l l e s was, zo a ls l a t e r aan het l i c h t kwam, een t ik f o u t i n de gegevens voo r de computer d ie de door de ra k e t t e v o lg en baan moest berekenen!

De l la r in e r 2

De v lu ch t van de L lar iner 2 ( t o t a l e kos ten 65 m i l jo e n gu lden ) begon op 27 augustus van h e t z e l f d e ja a r , t^en de sonde door een A tla s-A gena B vanu it een parkeerbaan om de aarde de ruimte in werd gezonden. Het v e r lo o p van de v lu ch t werd nauwgezet g evo lgd van u it een d r i e t a l v o lg s t a t io n s in de V .S . , Z u id -A fr ik a en A u s t r a l i ë .Het was o ver igen s n i e t de b edoe l in g dat de sonde op de p lan ee t sou landen.In p la a ts daarvan moest Venus ju i s t door de l la r in e r 2 gepasseerd worden. B i j het passeren zou in fo rm a t ie worden verzam eld d ie naar de v o lg o ta t io n s op aarde moest worden g e r e la y e e rd . T i jd e n s de r e i s , d ie o ve r ig en s n i e t g eh ee l v le k k e lo o s v e r l i e p , werden a l l e r l e i metingen v e r r i c h t , onder andere op het geb ied van de i n t e n s i t e i t van de zgn. zonnewind, d ie i n 1958 was on tdekt.In december naderde de l la r in e r de p lan ee t en na enke le b aan co rrec t ie s werden op de 14de van d ie maand de ontvangers van de rad iom eter aan boord in werking g e s t e ld . Er werd afge.rtemd op twee met zo rg u itgekozen g o l f ­le n g te n : een d ie n i e t en eon d ie wel door waterdamp wordt geabsorbeerd . T e r w i j l het ru im tesch ip /enus onderlangs aan do z i jk a n t passeerde werd de p lan ee t driem aal door beweegbare antennes van boven naar beneden "a fg e p a s t " . De e e r s t e maal lagen de meetpunten op de naehtkant, de tweede maal op en naast de te rm in a to r en de derde maal op de naar de zon toegekeerde d a g z i jd e . De metingen werden v e r r i c h t onder v e r s c h i l l e n d e hceken om e r a ch te r te komen r f de ra d io g o lv e n van h e t p lan ee to pp erv la k a fkom stig waren o f n i e t . In tu ssen werd door een in f r a r o d e s t r a l in g s m e te r de wolken laag in de atm osfeer van Venus onderzocht.De r e s u l t a t e n van het onderzoek van de Llariner 2 wezen o v e r d u id e l i jk op randverzwakking, zoda t de 3 cm-golven van de op p e rv lak te van de p lan ee t

af k ons tig nc. '..ïö: .in. De ai^ee :̂ bure temperatuur bedroeg op de neesteplaatsen 400 tot 4-50 C, 'ok aan de nachtzijde var. de planeet. Er noest dus op een of andere manier een enorme hitte-uitwisseling plaatsvinden, zonder een merkbare afkoeling van het oppervlak.De xnfraroodnetingen waren gebaseerd op een dubbel waarnemingssysteem. De ene helft hiervan v/aa op Venus gericht, de andere ter vergelijking op de ruimte» Ook hier werd op twee verschillende golflengten afgestemd: op een die door de koolsioxide in de dampkring en op een ander die door een andere Itoolstof-zuutsiofverbinding in de wolken van Venus wordt tegengehouden. Zo jjonden er eventuele gaten in de dikke wolkendeken worden ontdekt als de Meting van laatstgenoemde straling dieper in de atnosfeer zou doordringen.Mulke gaten bleken echter niet te bestaan; Venus' wolkendek is een 24 a 25 lii dikke e onpare nassa, op e* e hoogte von 72 km boven het planeet oppervlak.

bovenste lagen van het dek hadden oen temperatuur van liefst -5 0 0 , de daar- Ofide; gelegen lagen waren ninuer koud (-35'C); de temperatuur van de onder­kant van het wolkendek bediosg +95 C.De ontdekking va. de buitensporig hoge oppervlaktetemperatuur had velen die (jachten dat er een betrekkelijk gr'te k-ns was op het bestaan van Venusiaans leven in het oegelijk gestold De aanhangers van het broeikasnodel zege­vierden. De warmer 2 had zijn taak net succes volbracht De sonde v/as VeEus in minder d m een uur tijd*: op een afstand van ca- 33 000 km voorbij­geschoten sn bleef cis een ku'ostplaneet in eer Iiohmann—baan on de zon draaien. Dat de oppervlakte van Venus een grote olie- of spuit wat er oceaan of een moeras zou zijn leek nu zeer onwaarschijnlijk, terwijl neningen als die van Fienolson en St- ■Jct'n steeds eigenen er werden. Niets wees er op dat ei; o]) VeEus water voorkwam.

In het vdrren-de axt-Urel UwO. over de v.?. ti tie op Venus zoals die onder afiötre volgens de waax : vningx:. /an de Lïaiiner 2 noest zijn- In de daarop volgende c.flevering zulle': de dampkring en do oppervlakte van Tiara, onze anc'ere buurplancet, v.v.r nader worden bekeken öis'schier. kont er ter zijner tijd nog wel een ariikel over het Vxking-project.Vp° U30I‘ in fe r . . f . o o ve r de J.ucïr'. van do f la r in e r 2 zou ik geïnteresseerden 'Allen verv i j z e n r.. ax b is 185-196 in hot boek " fa n ra k e t t o t rumtevaart" vLn Dr. J - van D igg ej m .

Jen Moerman

GfflSCIiJEDEEJ..'.' D -Hv k''x’ ’..i<} ' K - k b ' N r H a r r y C rap e l sVenuslaan 121-5

Griekerlard, 400 - Groninger.De neeste nenser stellen z:.ch -̂ en astronoom voor als „en wereldvreemd figuurtje (liefst kaalhoofdig en net baard)- Plato f427 - 347 v. Chr.) voldeed precis :s aan dxt r;ignalenent, naar ha j was geen astronoom, naar staatsfilosoof• nij dacht na over de rechtvaardigheid en de ideale staat. Dat is natuurlijk een nobele bezigheid, naar wel een beetje zinloos tijdens de afslachtingen ii. de Pelepmesische oorlogen (431 - 338 v. Chr.). Als goed filosoof sta.: H a t o ncL’.vurlx jk zijn r.eus in allerlei zaken waar hij geen ver?tand van had: uvs vooral, de astronomie. Zoals iedere Griekse wijsgeer had ook Plato grief tog^E do ze wereld: ze was riet volmaakt; de mensen, de góden, de kunstwerken er. clfs dc planetenbanen, niets was perfect.Plato1 s leermeester Socrates (46? - 399 v. Chr-) had al gezegd: "Overal heerst chaos: het werk vaa ,2e kunstenaar if. nooit zoa? s hij het wenst*; en de bi_icn der plaroten z: jr. nooit aoals de natuurwetten het eisen- Hoe dwaas is dan ook hij d e de planeten waarneemt en probeert uit de door de chaos vertekende baan de natuurwetten te ontdekken: in^xeh v/ij werkelijke astro­nomische ketini3 willen verJcrx.jg‘?n, moeten we de hemelverschijnselen buiten beschouwing 'aten. M V»'e moeten dus niet gaan waarnemen, naai’ nadenken, want

zoals Plato in zijn boek "Timaios" schroef: ;,In het begin was er slechts chaosf ongeordende substantie, die ondanks haar niet-zijn de krachten dor oraening remde. De krachten der ordening kunnen door dc hoedanigheid der materie slechts een gedeeltelijke overwinning op de chaos boeken: het is hen onnogelijk een vnlnaukte natuur voort te brengen. Het is geen striid^ ^ n -°r?eninf en chaos: het is slechts het feit dat de ordening zich wil ,on«n i,. de materie en dat deze materie onlosnakelijk net de chaos verbonden1 O •

Ï Ï s Szodan i^ t ° iP +? 'fcaat d^S r ° ° r 6en p lan ee t (w aa rb i j h i j ook zon en naan a l s * o «a n ig . i e t ) een id e a l e baan; de p la n ee t kan e ch te r d ie baan n i e t

veïte?’ Seflie?-? oS T * * ? * ^ ±S ° ^ ebouwd z ic h een ideale baanonS?* 1 1fefat *ou de Planeet een keurige cirkel doorlopen net de aarde als centrum: de chaos maakt dit helaas onnogelijk. Omdat echter den . L S/ 00rr f ? C+ zeteit in de zware "elementen" aarde en water, en inuit vïur^s-f- il tere 1Ucht °f het vuur’ bunnen de planeten (diefd i p «?+ Jaan ̂het op eün accoordje gooien net de chaos. Op de aardeplaneten t Z t ? S ï°8tltet) sOU dat niüt nogelijk zijn, maar bij de planeten kan he o wel. Het accoord kont hier op neer: de baan van iederecirkels “dlt ÖU®danig.aijn’ dat ^ is samengesteld uit een aantal perfecte

^ t doorlopen „orden en die alle de aardea s m iddelpunt heoben. D i t i s het zogenaamde "P la to on se p o s tu la a t " ,

^ o T S n S T Wef l1De P la t0 e r t0 e gekonen i s ’ a a a r d a t de B t i r r e n - Kuncie nog 2000 ja a r l a s t i g zou v a l l e n . >

Ondertussen ia het dus taak van de astronomen on iedere planetenbaan uitv c t t ) n n o T lB 0S-ie ?°UWeG* Vol«ena ^ o x o s van Cnidos (ca. 408 - 355 ‘ ^ + “en 1 aln volê't doen: "0a de baan van Artemia (=de maan) tereconstrueren neem ik drie schalen waarvan de derde in de tweede past en

Artemïs B °die i ee” te’. Arte--is A> draait met constante snelheid rond.’ 2 f A ïevindt» Qoet dese beweging wel mee uit voeren,■ e ar kan daarnaast ook met een andere constante snelheid om een andere as

ï a T l J Z n i S - ï ’ 016 2lCh WGer in E b* V in d t ’ a «>et de twee bewegingen van i, wel mee u i t v o e r e n , maar kan daarnaast ook een derde r o t a t i e u i t -

™ °et n°g * * * andere constante snelheid en weer een andere as.Artemie* planeet is aan C bevestigd en voert dus, gezien vanuit hei ge­meenschappelijk middelpunt der drie schalen (en dus tevens snijpunt der ptp+ ° ̂ e®n combinatie van perfecte cirkelbewegingen uit." (fig. 1 )Snsté“ 8^ d n ikan dUS f bann Van dG rjaan verklaren, als men tlnlS e f z o n a ^ S , i v er T 6n- e'nl°°P!ÏIlelheden ^ s t i g kiest (en dat is niex zo makkelijk, «int er zijn honderden combinaties mogelijk). De zonen'sïtS^a'*iSp s<=haren en de planeten Mercurius, Venus, Hars, Jupiterd l 27T 0 L , vier; do sterren zitten alle samen op één schaal. Totaal us 7 schalen, dat maakt het voorspellen van toekomstige planeetposities

T ï SC?er niet net de toen“alige stand der wiskunde, met E Ü n v L f n + V? ? astronouen «u niet direct erg enthousiast waren ? o ^ r Planetenmodel. Plato was dat wel, maar die was immers staats-

npï ! zodanig sprak hem d« mogelijkheid iedere 1 753 005 jaar(het 'Platoonse jaar") herboren te worden (dan nemen dc toenmalig beended i n ^ ^ dT lfde, St^ d t6n opziohte van elka£lr in) wel aan. Alhoewel dus bijna alle sterrenkundigen zijn ideeën verwierpen, bleef Plato vast­houden a^n zijn postulaat. Toen echter berichten klank uit Delphi In andere steden, uac astronomen met nieuwe instrumenten de posities der pianefcen nauwkeuriger bepaald hadden als ooit tevoren, kwam’ ook Platoverklaren"*met 2 7' i n l nf eliJk ónmogelijk om de nauwkeurige posities te b S i 2 “ ! el^ar draaiende schalen. Plato schoof echter het pro­bleem weer terug naar de astronomen: als "hun" sterren niet g.sd lopen ‘Ï e l f eSn s t a a t s f l l °®0° f toch n i e t s aan doen? De sterrenkund igen moestten M s t e n J r l l T ^ T s te r r e n °P h e t rech te pad (= he t v o lg en s P la t o

P 'Vk0i4lden brengen- N ie t P l a t o ' s p o s tu la a t maar de h em e lve rsch ijn ­se len z i j n j.out en dus was de k re e t in de G riekse astronom ische scho len :

o m lo o psch aal1 omu, p«r maand

KNOPENSCHAAL1 orow. |fl ja a r * 11 dage*

AAROROTATiesCHAAL1 o m u . p « t - d a g .

MARSBAAN.

"Red da h e n e lv e r s c h i j r . - e l e n ! " Bon e e r s te b e la n g r i jk e .stap deed Calippos van C yz icos (c a . 370 - ca. 300 v , C h r . ) : h i j g a f i e d e r e p lan ee t één ex tra schaa l (de zogenaamde p r e c e s s i e - s c h a a l ) . A r i s t o t e l e s van S ta g ira ontdekte e c h te r nog a fw i jk in g e n tussen th e o r ie en p r a k t i jk : h i j zag z ic h genoodzaakt h e t t o t a l e a a n ta l schalen op 54 t e brengen, wat ook n i e t vo ldoende i s , r.iaar nen kan t e n s lo t t e n i e t b e z ig b l i j v e n . Het f e i t dat z e l f s z i j n l e e r l i n g A r i s t o t e l e s a l l e pogingen opgaf de h em e lve rs ch i jn se len t e redden, s c h i jn t to ch indruk op P la t o genaakt t e hebben. In 348 v . Chr. l a a t h i j z i j n postu­la a t v a l l e n , maar ondat h i j nu eenmaal s t a a t s f i l o s o o f i s , d cet h i j dat op een e rg c ry p t is c h e nar. ie r : "G o d s la s t e r l i j k z i j n de G r iek en ," zeg t P la t o ,"want z i j zeggen dat de Goden v e r s c h i l l e n d e wegen gaan en dat Chrono3 (= Saturnus) de s n e ls te i s . In w e rk e l i jk h e id gaan s i j a l l e n d e z e l fd e weg en i s Chronos de t r a a g s t e . " Desa z in i s a l l e e n t e v e rk la r e n , door aan te nenen dat P la t o b ed o e lt dat de Aarde on haai' as d r a a l t !

Nu de g r o t e n e e s te r z e l f z i j n p o s tu la a t had verworpen, werd de weg v r i j v o o r nieuwe th eo r ie ë n , d ie de h e n e lv e r s c h i jn s e le n eenvoud iger v e rk la r en .I.Iaar t e r w i j l nen aan d ie nieuwe th eo r ie ë n w erk te , s lo e g in 338 v . Chr. (negen ja a r na P l a t o ' s dood) de in t e r n a t io n a le p o l i t i e k t o e : sterrenkunde h e e f t dan n is s ch ien n ie t s n e t p o l i t i e k t e naken, naar de geb eu rten issen van het j a a r 338 v . Chr. v/aren de d i r e c t e a a n le id in g t o t he t h er in voeren van P l a t o 's p o s tu la a t . De komende 2000 ja a r zou h et de astrononen b l i j v e n p lagen .

I s Chronos de- s n e ls t e o f de t ra a g s te ?

Ied e re p la n ee t kout i n he t oosten op en gaa t in he t westen onder: een g e v o lg van de r o t a t i e van de aarde ou haar as . P la t o noende d i t de "beweging van h e t z e l f d e - z i j n " en de sn e lhe id h ie rva n bedraagt v o o r ie d e r e hem ellichaan 15 p er uur. Daarnaast b e z i t ie d e r e p la n ee t ock nog een sn e lhe id d ie een g e v o lg i s van de r o t a t i e cu de zon. De sn e lh e id van deze "beweging va.n het a n d e r s - z i jn " v e r s c h i l t n i e t a l l e e n van p lan ee t t o t p la n e e t , naar ook van dag t o t dag. Zoals u i t f i g . 2 b l i j k t kan een p lan ee t z e l f s a c h te ru i t lopen a l s h i j door de aarde wordt ingehaa ld (de beruchte lu ssen in de planetenbaan, d ie Eudoxos op zo in gew ikke lde w i j z e v e r k la a r d e ) . Geniddeld bedraagt deze sn e lh e id v o o r Hernes' p la n e e t (M ercu rius ) tussen 0 ,5 ° en 0 ,1 ° per dag. v o o r C hronos '^p laneet (Saturnus) tussen O, -! 0 en 0 ,0 5 ° . Trc-kt nen d i t bedrag a f van d ie 15 p er uur, dan houdt nen b i j Chronos een g r o t e r bedrag over dan b i j Hernes. './ie e c h te r b e g r i jp t dat de "beweging van h e t z e l f d e —s i j n " ( te g en w oo rd ig noent nen d i t " d a g e l i jk s e b ew eg in g " ) s le c h t s s c h i jn i s en een a f s p i e g e l in g van de asw en te lin g van de aarde , d ie z i e t in dat Chronos w e r k e l i jk de t r a a g s te i s van de toenm a lig bekende p laneten .

Voor zon en uaan g e ld t , dat z i j geen lussen doorlopen , naar wel dat hun baan sn e lh e id (d ie voor de zon weer een a f s p i e g e l in g i s van de baan van de aa rde ) v a r i e e r t in de loop van het ja a r . Daarnee had Eudoxos e ch te r geen reken in g gehouden. V/ie de planetcnbanen nog s teeds sou w i l l e n v e rk la ren net Eudoxos' s ch a len th eo r ie z a l , w i l h i j n i e t in s t r i j d konen n e t de tegen ­woordig nauwkeurig bekende baangegevens, minstens 500 schalen op in gen ieu ze w i j z e i n e lk a a r r o t e r e n la t e n , w aarb ij h e t v o o r s p e l le n van p la n e e tp o s i t i e s e r n a tu u r l i jk n i e t eenvoud iger op wordt.

EENVOUDIGS STERRENKUNDIGE SBKIiiaSTIITGEM ( i l ) Ron van het VeerM cor iaan s traa t 29

De p la n e e t M ercurius ïïorner

Mercurius s ta a t h e t d ic h t s t b i j de zon en i s van a l l e n e t h e t b lo t e oog z ic h tb a re p laneten w e l het m o e i l i j k s t waarneembaar. Ondat de baan van Mercurius binnen d ie van de aarde l i g t , z a l z i j n v e r s c h i jn in g aan de henel a l t i j d even na zonsondergang o f even v ó ó r zonsopgang p la a ts hebben. Van

a l l e p laneten d ra a i t Mercurius he t s n e ls t om de zon heen, n a m e li jk ' in 88 dagen. H i j z a l hierdoc.v dus s le ch ts gedurende k c r t e t i j d (3 a 4 v/eken) z ic h tb a a r z i j n .A ls Mercurius ‘ s avcrds z ich tb a a r i s s ta a t h i j l in k s van de zon: we noemen d i t o o s te l i jk . , Tevens kunnen we z ien dat e r een bepaalde a fs tan d i s tussen de zon en M ercurius, welke u itg ed ru k t kan v/orden in graden. A ls een a f ­stand van een p lan ee t t o t de zon in graden gegeven wordt, noemen we d i t e lo n g a t i e . I s de d esb e tre f fen d e p la n e e t ' s avonds z ich tb a a r dan noemen we

.het o o s t e l i j k e e lo n g a t i e , i ^ de p la n ee t 's ochtends z ich tba a r dan noemen we het w e s t e l i jk e e lo n g a t i e . A ls de a fs tan d Mercurius—zon het g r o o t s t i s spreken we var. M ercurius ' g r o o ts t e e l o n g a t i e . Daar de baan van Mercurius (en ook d ie van Venus) binnen d ie van de aarde v a l t . kan het gebeuren dat Mercurius tussen de zon en de aarde s ta a t . ïïe noemen d i t een beneden- c o n ju n c t ie . Con junctie betekent samenstand, de zon en Mercurius staan n a m e l i jk vanu it de aarde g e z ien b i j e lk a a r . Een bovencon junct ie v in d t p la a ts a l s de zon z ic h tussen Mercurius en de aarde bev in d t.

\!e gaan nu proberen de con ju n c t ie s en de g r o o t s t e e l c n g a t i e s t e v o o r s p e l ­le n . .br besxaat n a m e li jk een rege lm aat in de t i j d d ie v e r lo o p t tussen twee co n ju n c t ie s o f tussen twee g r o o t s t e e lo n g a t ie s . De .tijdsduur d ie Mercu­r iu s ( o f een andere p la n e e t ) nod ig h e e f t om van u it de arde g e z ien weer d e z e l fd e p o s i t i e ten op z ich te van de zon in t e nemen, noemen we een syn od ische p e r io d e . Bekend i s dat de om loop s t i jd van Mercurius om de zon ( t e n op z ich te van dc z o n ! ) 87 dagen en 23 uur = 37,969 dagen bedraagt.D i t noemen we de s i d er is ch e p e r i o de- Om de synodische p e r io d e van een b in ­nenp laneet ( d i t i s een p la n ee t met een baan binnen d ie van de a a rd e ) u i t t e reken jn geb ru ik t men de vo lg en de fo rm u le :

T x Tm ... PA

syn " V - ïa p l

T -=-yn = synodische p e r io d e in dagen

T p i - s id e r is c h e p e r io d e p lan ee t i n dager

Ta - s id e r is c h e p e r io d e aarde in dagen = 365,256 dagen»

Als we voor T - 8 7 ,969 invullen krijgen we voor Mercurius een synodischeperiode van 1 115,88' dagen (= 115 dagen en 20 uur).Hu kunnen we a l gaan ïekenen . ï'rem b i j v o o r b e e ld M ercu r iu s1 g r o o t s t e oos te ­l i j k e e lo n g a t ie j n 1975 op 23 ja n u a r i om 21 uur. Dt vo lgende g r o o ts t e o o s t e l i j k e ( ! ) e l o n g a t i e v inden we door b i j 23 jan en 21 uur 115 dagen en 20 uur op t e t e l l e n . T/e moeten h ie r v o o r e e r s t 23 ja n u a r i omzetten in dagen na 0 jan . V/e v inden dan 23 dagen. In ta b e l 1 s ta a t v o o r a l l e maanden de h o evee lh e id dagen na 0 jan u a r i vermeld-

Dus: 23 jan . 21 uur = 23 dagen 21 uur1 15 dagen 20 uur -i-138 dagen 41 uur = 139 dagen en 17 uur

I n t a b e l 1 z ie n v/e dsfc 1 mei = 121 dagen; e r b l i j v e n dus uog 18 dagen over . T e l b i j 1 mei cp: 1 + 18 = 1? mei 17 uur. Met andere v/oorden de vo lgende g r o o t s t e o o s t e l i j k e e lo n g a t ie van Mercurius v in d t on gevee r p la a ts op 19 mei om 17 uur. E i g e n l i j k moet e r nog een c o r r e c t i e p laats , v inden omdat de baan van Mercurius e rg e l l i p t i s c h i s .

opmerking 1: A l s we b i j de benedeneer fu n c t ie 115 dagen o p t e l l e n v in den we de e e rs tv o lg en d e benedenccn junctie : a l s we b i j de bovencon junct ie 115 dagen o p t e l l e n v inden we de e e rs tvo lg en d e bove n co n ju n c t ie ; t e l l e n we b i j de w e s t e l i j k e e lo n g a t ie 115 dagen op. dan v inden wc de e e rs tvo lg en d e w e s t e l i jk e e lo n g a t i e .

opmerking 2 : Het kan som3 gebeuren dat M ercurius ' g r o o t s t e o o s t e l i j k e e lo n g a t ie in september p la a ts v in d t . A ls j e rond d ie datum Mercurius w i l t gaan b ek ijk en zu l j e hem n i e t v inden . D it komt doordat de e c l i p t i c a dan een k le in e hoek maakt met de h o r iz on . In ta b e l I I s ta a t een l i j s t j e met maanden waarin Mercurius n ie t z ich tba a r i s , ' s avonds o f 1 s ochtends.

Hoe kunnen we nu v o e r s p e l le n wanneer Mercurius t e z ien i s ?

Ga a l s v o l g t t e werk:

1. Bepaal e e r s t wat j e w i l t v o e r s p e l le n (b i j v o o r b e e ld w e s t e l i j k e e l o n g a t i e ) .2. Zoek het l a a t s t e gebeuren van d i t v e r s c h i jn s e l cp in t a b e l I I I (dus

b i j v o o r b e e ld l a a t s t e g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e ) .3- Zet de dag, gevonden in ta b e l I I I , om in dagen na 0 jan u ar i - gebru ik

h ie r v o o r t a b e l 1 (dus 6 maart wordt 65 dagen ).4. T e l de synodische p e r io d e op b i j h e t a a n ta l dagen dat j e gevonden hebt

v o o r h e t gebeuren van een v e r s c h i jn s e l (dus 65 dagen + 1 1 5 dagen ).5. Zoek in t a b e l I de uitkomst te ru g van wat j e hebt verk regen door m iddel

van de o p t e l l in g ( d i t wordt b i j v o o r b e e ld 180 dagen 29 ju n i ) .6 . K i j k nu in t a b e l I I o f het v e r s c h i jn s e l wel z ich tb a a r i s . Heem

voo r w e s t e l i jk e e lo n g a t i e : och ten d vcrsch ijn in g en voor o o c t e l i j k e e l o n g a t i e : a von d versch ijn in g .

7. Reem aan dat Mercurius a l 10 dagen vóó r d e 'g r o o t s t e e lo n g a t ie z ich tbaar i s (en ook 10 dagen e rn a ).

8 . Zoek een mooi p l e k j e u i t in j e omgeving om Mercurius waar t e nemen.

Jog één v o o rb e e ld . Bereken de e e rs tvo lg en d e gu n s t ig e och ten d versch ijn in g van Mercurius.1. O ch tendversch ijn ing = g r o o ts t e w e s t e l i j k e e lo n g a t i e .2. L a a ts te gebeuren = 6 maart om 07 .uur.3- 6 maart 07 uur = 6 5 dagen 07 uur.4. 65 dagen 07 uur + 115 dagen 20 uur = 180 dagen 27 uur = 1 8 1 dagen 3 uur.5. 181 dagen = 30 ju n i j dus w e s t e l i j k e e lo n g a t ie i s ongeveer op 30 ju n i 03 uur.6 . Be maand ju n i s taa t n i e t in t a b e l I I ondor och ten dversch ijn in gen , dus

Mercurius i s w è l te z ie n !7. Mercurius i s 10 dagen vdór de e lo n g a t ie a l z ich tb a a r , dus op 20 ju n i ,

t e r w i j l h i j nog 10 dagen na de g r o o t s t e e lo n g a t ie z ich tba a r i s , dus t o t 10 j u l i .

8 . Ga tussen 20 ju n i en 10 j u l i k i jk e n naar M ercurius. K i j v e r s c h i jn t daneven vo o r zonsopkomst aan de io o s t e l i j k e h o r izon . Iïond 1 j u l ibest waarneembaar.

t a b e l I1 jan = 1 1 mei = 121 1. sep = 2441 f e b = 32 1 jun = 152 1 okt = 2 7 41 mrt = 60 1 ju l = 182 1 nov = 3051 apr = 91 1 aug = 213 1 dec = 335

ta b e l I Iav ondvers ch i j n ing och ten dversch ijn in g

augustus f e b r u a r iseptember maartoktober a p r i lnovember mei

II.B. de v e r s c h i jn in g e n in de e e r s t e week van augustus en f e b r u a r i en d ie i n de l a a t s t e week van november en mei z i j n m eesta l wel z ich tb a a r !

t a b e l I I I

synodische p e r io d e Mercurius = 115,88 dagen s id e r is c h e p e r iode Mercurius = 87,969 dagen

g r o o t s t e w e s t e l i j k e e lo n g a t ie 1975 = 6 maart 07 uur g r o o t s t e o o s t e l i j k e e lo n g a t ie 1975 = 23 jan u a r i 21 uur bovencon junctie 1975 = 13 a p r i l 22 uurbenedencon junctie 1975 = 8 f e b r u a r i 10 uur

- o - o - o - o - o -

ENKELE METHODEN VOOR HET BEVESTIGEN VAM EEN CAMERA AAIT DE T^T^.SCOOP

Jos de B ru ijn W a lsoordensestraat 14 Walsoorden

In d i t a r t i k e l t j e z u l le n v e r s c h i l le n d e v/ijzen worden besproken om een f o t o t o e s t e l a ch te r een te le s co o p va s t t e maken. Je z u l t h i e r b i j e ch te r n i e t h e t t r a d i t i o n e l e m icroscoop/ te lescoop -adap te r a a n t r e f f e n , omdat d i t wegens z i j n hoge p r i j s (ƒ 6 0 . - t o t ƒ 100 . - ) bu iten h e t b e re ik van v e e l jon ge amateurs l i g t . Enkele andere goedkopere manieren z i j n e ch te r ook de m oe ite waard om eens t e beproeven.

1. Voor f o t o g r a f i e in het brandvlak:Voor deze manier ( k i j k e r zender o c u la i r en kamera zonder o b j e c t i e f ) heb j e een zgn. m acro-tussenring nodig d ie b i j de f o t o g r a a f 8 a 9 gu lden k os t . De ene kant van de r in g sch roe f j e o f klem j e v a s t in de camerabody; aan de andere kant maak j e e r een koker (k a r ton o f P V C -p i jp ) van b e h o o r l i jk e la n g te aan vas t d ie over j e k i jk e r b u is moet passen. L e t e r wel op dat deze s t e v i g v a s t z i t en e v en w ijd ig aan de le n g te -a s van do k i j k e r i s g e p la a t s t . Door nu de koker t e verschu iven t o t j e een h e ld e r b ee ld van j e o b je c t heb t, kun j e s c h e rp s te l le n en je f o t o maken.2. F o t o g r a f i e met c a m era -o b je c t ie f en o c u la i r in de k i j k e r :Zoa ls het b o v e n s c h r i f t reeds z e g t , geb ru ik j e h i e r b e ide d e len compleet.Nu heb j e e c h te r , behalve he t e e rd e r genoemde m acro-tussenstuk, nog een zgn. omkeerring n od ig . Deze kos t ca . ƒ 1 0 .- . Samen met de m acro -r in g i s dat n °g geen twea t i e n t j e s en in i e d e r g e v a l stukken goedkoper a ls een echte adap ter van rpinstens 60 gu lden . lïu, voor deze manier van f o t o g r a f e r e n s ch roe f j e de m acro -r ing en de omkeerring in e lk a a r , de omkeerring sch roe f j e in de f i l t e r v a t t i n g van j e e a m a ra -o b je c t ie f en de m acro -r ing weer op de koker en zo op de k i jk e r b u is . Na t e hebben s ch erp ges te ld met j e camera- o b j e c t i e f (camera zo d ich t m o g e l i jk b i j de o c u la i r ) kun j e de f o t o door de k i j k e r (van maan, zon o f p lan e ten ) maken.5. Het o c u la i r maar zonder c a m e r a -o b je c t ie f :D eze l fd e methode a l s b i j twee, nu e ch te r zonder omkeerring en o b j e c t i e f , maar met de m acro -r ing in j e kamerabody. Hoe v e rd e r j e nu de camera naar a ch teren s c h u i f t , des t e g r o t e r .wordt, j e b ee ld van de zon, de maan o f een p la n e e t . T e g e l i j k e r t i j d wordt he t bee ld e ch te r ook l ich tzw a k k er ( la n g e r b e l i c h t e n ! ) .4. Voor e igen aars van een camera met d o o r z ic h t - z o e k e r :A ls j e geen s p ie g e lr e f le x c a m e ra heb t, ben j e b i j f o t o g r a f i e door een k i j k e r a l t i j d in h e t n adee l. Je z i e t n l . n i e t wat j e f o t o g r a f e e r t . Ofschoon j e soms n i e t meer weet o f h e t o b je c t nog wel in j e k i jk e r b e e ld s t a a t , i s er to ch een manier om succesvo l t e f o t o g r a f e r e n . Aan he t steunpunt k i j k e r - d e c l in a t i e a s maak j e een i j z e r e n s ta a f .d ra a ib a a r v a s t . Deze s ta a f moet in d e z e l fd e r i c h t in g a ls de d e c l in a t i e - a s van j e o p s t e l l in g d raa ien en t o t aan j e o c u la i r - u i t e in d e komen. In het e inde van deze s ta a f boor j e een g a t , waar een bodemschroef door kan en in de bodem' van j e camera v/orden g e ­sch roe fd . De camera z i t nu v la k a ch te r j e o c u la i r en om‘ t e c o n t r o le r e n v/at e r in j e b ee ld s ta a t , kun j e de camera o p z i j d raa ien . In p la a ts van het gat en de bodemschroef kun j e ook een bakje a l s kamerahouder nemen. Met deze

v i e r methoden i s he t heus m o g e l i jk mooie f o t o ' s t e maken en h e t i s zeker n i e t t e duur. In i e d e r g e v a l v e e l succes!

De M ira s te r renC-eert HoogeveenV/ethouder Kampstraat 147 I IHengelo (Ov)

In het nu vo lgende a r t i k e l z a l i k proberen i e t s d u id e l i j k t e naken over de M ira s te r ren en he t waarnemen h ie rvan . D i t s o o r t v e ra n d e r l i jk e n i s erg in t e r e s s a n t v o o r de anateur omdat ze e rg eenvoudig v/aar t e nemen z i j n en ze worden dan ook door v e e l amateurs over de h e le were ld waargenomen. M ira s te r ren z i j n genoemd naar hun p ro to typ e o C e t i d ie in 1639 werd on t­dekt door Holwarda. M ira s te r ren z i j n a l l e rode reu zen s te rren d ie t o t de pu lserende v e ra n d e r l i jk e n behoren, d .w .z , dat ze p e r io d ie k inkrimpen en u i t z e t t e n . T i jd e n s h e t maximum i s de s t r a a l minimaal want dan moet een­z e l f d e h o evee lh e id en e rg ie v e rd e e ld worden over een k l e in e r lichaam dan b i j een g r o t e r e d iam eter zodat b i j de k le in e d iam eter de opperv lak te tem - peratuur en dus ook de h e ld e rh e id he t g r o o t s t i s . De abso lu te h e ld e rh e id l i g t gem iddeld tussen magnitude 0 en -3 . De m id d e l l i jn e n z i j n ongeveer 100x d ie van de zon èn de massa i s ongeveer even g ro o t a l s de massa van de zon. U i t de l a a t s t e twee gegevens leun j e a f l e id e n dat M ira s te r ren u i t e r s t i j l e s t e r r e n moeten z i j n . De gem iddelde temperatuur l i g t b i j 3500°K .

M ira s te r r en z i j n in het algemeen eenvoudig waar t c nemen (a fh a n k e l i jk van de h e ld e rh e id n a t u u r l i j k ) . Voor h e t waarnemen heb j e maar een paar k le in e d in g e t j e s n od ig . -Jo hebt n a tu u r l i jk een v e r r e k i j k e r o f t e le s co o p nodig (waarnemen met he t b lo t e oog i s n i e t aan te beve len omdat j e dan n ie t e x t r a fo c a a l kunt waarnemen - z ie v e rd e r in d i t a r t i k e l ) waarop een r e d e l i j k e

zoeker z i t want anders duurt het opzoeken ie d e r e k eer v e e l t e lan g en i s de I r i e r gauw a f . Verder heb j e nod ig een s t e r a t la s (een Norton i s vo ld oen de ) en k a a r t je s riet v e r g e l i j k in g s o t e r r e n erop. Ket l a a t s t e i s v e r k r i jg b a a r b i j de s e c r e t a r i s van de werkgroep v e r a n d e r l i jk e s te r r e n , de heer G. Comello, S terrenkundig labora to r iu m Kapteyn, Postbus 800,Groningen. Je kunt dan :.iet behulp van d i t m a te r ia a l de v e r a n d e r l i jk e gaan opzoeken en schatten . B i j h e t schatten moet j e e ch te r o] een paar d ingen l e t t e n . ï e n e e r s t e noe t j e e x t r a fo c a a l waarnemen a ls de k leu r van de v e r a n d e r l i jk e t e z ien i s . A ls j e n l . de k le u r z i e t , worden naast de l i c h t ­g e v o e l i g e n e tv l ie s e lem en ten (de s t a a f j e s ) ook de k le u r g e v o e l i g e n e t v l i e s - elementen (de k e g e l t j e s ) g e p r ik k e ld . On d i t t e v e rd i jd e n n o e t j e het o c u la i r n e t zo lang u i t h e t brandpunt d raa ien t o t de s te r r e n s c h i j f j e s z i jn geworden en de k le u r n i e t n e e r t e z ie n i s . Verder noet j e a l t i j d p e r i f e e r waarnemen, d .w .z , j e noet a l t i j d n aart de s te r r e n k i jk en , n i e t e r in , anders v a l t er l i c h t op do g e le v l e k en k r i j g j e f o u t i e v e s ch a tt in gen . Ook noet j e n o o i t v e r a n d e r l i jk e en v e r g e l i j k i n g s s t e r t e g e l i j k b ek i jk en . Je noet a fw is s e len d naar de ene o f de andere k i jk e n .Deze techn isch e dingen z u l le n w a a rs c h i jn l i jk n i e t z o v e e l prob lenen op leve ren . v/at e ch te r wel noga l onaangenaam kan z i j n i s h e t zgn. sugges t ie—e f f e e t . A ls j e n l . j e v o r i g e s c h a t t in g nog weet dan wordt de s c h a t t in g d ie j e w i l t gaan maken daar onbewust o f bewust door b e ïn v lo ed . In h e t b eg in a l s j e met 3o f 4 v e r a n d e r l i jk e n b e z ig bent kan dat n oga l h in d e r l i j k z i j n naar het l i j k tme dat j e daar gewoon even doorheen noet.

Ik ben e ind 1972 begonnen met h e t waarnemen met een g e leen de v e r r e k i j k e r .In de zomer van 1973 k reeg i k een 112 mm r e f l e c t o r waarop i k toen een ha lve50 mm v e r r e k i j k e r heb gemonteerd a l s zoeker . In de l e n t e van 1974 heb ikn et deze k i j k e r h e t ongewoon zwakke na::inun van X Can van 15,5 nagnitude kunnen v o lg e n .I k ben a fg e lo p e n w in ter aan het rekenen gew eest met m ijn waarnemingen (h e t weer was e r wel a a n le id in g t o e ) . J.-* kunt n l . n e t j e e ig en waarnemingen het naxinun o f minimum bepalen en wel op de vo lgende manier:Je tekent een g r a f i e k van j e e ig e n waarnemingen. V e r t i c a a l z e t j e de h e l ­derheid u i t . H o r izo n ta a l de t i j d in dagen, in zgn. Ju liaanse Datum (= een doorlopende d a g t e l l i n g d ie geen " l a s t " h e e f t van weken, maanden en ja ren e t c . Bovendien w i s s e l t de-e datum 's middags on 12 uur W e re ld t i jd on datum- w is s e l in g midden in een vv.arneningsnacht t e voorkomen. O ver igens i s b i j de heer Comello ook J.D. t a b e l l e n , u i t v o e r i g e w aa rn en in gs in s tru c t ie s t e v e r k r i j g e n evena ls R epo r ts , de h a l f j a a r l i j k s e p u b l i c a t i e s van waarnemingen aan v e r ­a n d e r l i jk e s t e r r e n -gedasn door 3.eden van è w erkg roep ). A l s sch aa l kun je b . v . nemen i dag =■ i mm en 1 magnitude - 1 cm. Je neemt dan van de waar­nemingen in g r o e p je s s teeds he t gem iddelde en door deze gem iddelde punten t r e k j e een v lo e ie n d e l i j n . A ls e r te w e in ig waarnemingen z i j n v o o r g e ­m iddelden meet j e een v lo e ie n d e l i j n door de waarnemingen z e l f trekken . Nu neen j e v la k v o o r en v la k na het maximum ( o f minimum) de punten op de g r a f i e k d ie dese lifde h e ld e rh e id hebben (dus d e z e l fd e y —c o ö rd in a a t ) en deze punten v e rb in d t j e . D i t doe j e voo r e n i g e •helderheden en j e k r i j g t dan een a a n ta l h o r i z o n ta le l i j n e n . Van deze l i j n e n neem j e h e t midden s teeds en deze middens v e rb in d t j e , ook weer door een v lo e ie n d e l i j n . ïïu, waar deze l i j n door do middens de g r a f i e k s n i j d t , daar i s h e t naxinun. Het onderstaand vo o rb e e ld , z i e -oag. 14) i s van X (Jameleopardalis (G i r a f f e ) d ie midden j u l i 1974 d i t .maximum-vertoonde.,

Ik heb r.p d e z e l fd e manier berekeningen u itg e v o e rd met m ijn waarnemingen van andere, v e r a n d e r l i jk e n en kwam t o t onderstaand r e s u l t a a t :

s t e r M/m J.D. magn. n ' - 0 gen. anpl.E Aq l H 2442 330 6 = 8 13 - 8 6.0 ■- 11.4R A r i M 265: 8.3 13 + 5 8 .2 •- 14.1R Boo . K . 209 7 r 6 9 - 7: 7 ; 1 ■- 12.3

~~r£20 2^0 26e 280

tijd )« CJ.D. T-l/i:2 . . . .

helderheid* rn 8,?.

T Can M 2442 336 7.9 16 -36: 8.1 — 13.7X Can M 242 8.2 25 - 3 8.2 — 12.8E CnV M 277 7-3 27 - 4 7.6 - 11.9R Gas M 295: 7 .0 17 -15: 7.1 — 12.9V Cas I.I 293 7.9 20 + 6 7 .8 - 12.4SS Cas H 252 9-6 20 0 8-5 — 12.5U C.yg M 257 8.2 31 + 6 7,0 — 10.6ET Cyg M 294 6.8 10 -12 7-3 — 11.8BG Cyg M 308: 10,7 15 -40: 10,4 — 12.1T Del H 285 8 .2 + 3 9 .4 - 14.8Z D e l M 307 9 >7 14 + 7 9.0 — 13.9R Dra M 307 7-6 14 + 5 7.6 — 12.3S Her H 286 7 • 6. 23 - 1 7-5 — 12.2T Her n 261 : 13 , 6 : 19 + 6 7,8 — 12.8’.7 Her II 289 8.7 24 - 1 8,2 — 13-5RY Her M 308 9.2 15 -10 8.8 — 13-8SS Her M 256 9.1 10 0 8.9 — 12.4SY Her M 303 8 .4 12 0 ?W Lyr ül 222 12.3 17 + 5 7-7 — 12.8Z Oph M 291 8.7 10 +82 (? ) 8.1 - 12.5

RW Peg M 2442 321 10,5 12 - 6 9.6 - 13.8R Ser M 315: 6,0 5 - 3: 6,9 - 13.0

6 .0 - 11,5R T r i M • 278 6.4 11 + 4R UMa M • 297 7.2 23 - 1 7 .5 - 13.0S UMa m 278 12.1 13 - 5 7-9 - 11.5T UMa M 278 7.7 17 + 6 8.0 - 12.8U UMi m 312: 12.0 : 15 +32 8.3 - 12.0R Vul m 241-: 12.9 14 +12 8 .0 - 12.6

: = onzeker, ongeveer

In de e e r s te kolom s ta a t de sternaam, in do tweede is- M = maximum m = minimum. In de derde s ta a t de J.D. w aarb ij 2442049 = 1 ian u ar i 1974 en 2442230 = 1 j u l i 1974.In de v i e r d e s ta a t de magnitude. Le tweede decim aal a ch te r de komma i s h i e r n i e t op honderdsten nauwkeurig. 7,15 w i l zeggen ongeveer ha lverwege 7,1 en 7 ,2 .De v i j f d e g e e f t h e t a a n ta l (g e b r u ik t e ) waarnemingen. 0-C w i l zeggen observed min c a lc u la te d en g e e f t dus de a fw i jk in g in dagen van de o f f i ­c i ë l e data . De zesde kolom g e e f t de gemiddelde am plitude, dus de gemiddelde h e ld e rh e id in he t maximum en in he t minimum. Dan lam j e z e l f z ien o f een s t e r zwak o f h e ld e r maximum had.Zoa ls j e w a a r s c h i jn l i jk aan de an p litu den a l kunt z ien z i j n enke le van deze v e r a n d e r l i jk e n erg lonend v o o r k le in e k i j k e r s . B .v . R Boo, R Cnc, R CnV, V Cas, T Cep, V CrB, RT Cyg, Chi Cyg, R Dra, T Her, RS Her, R LMi,

R Ser , R T r i , S UMa en T UMa. De meeste h ie rvan z i j n ook met een v e r r e k i j k e r waarneembaar, a lth ans t i jd e n s he t maximum.

A ls j e nog meer w i l t weten ove r de M ira s te r r en , z a l i k j e met a l l e p l e z i e r meer in fo rm a t ie v e r s c h a f fe n .

lüjLLSLVL;nsCHx JIJSELÜII (septem ber - november 1975)

J . Meeus

1 sep 1975 01h, Mars 4° ten noorden van A ldebaran . De p la n ee t en deh o o fd s te r van de S t i e r z i j n be ide o ra n je k le u r ig .

2 sep 1975 23h, de maan i s in c on ju n c t ie met Saturnus, 5° ten zuiden van("o n d e r '1) de p la n ee t .

2 sep 1975 Saturnus i s vandaag in r e c h te l i j n met P o l lu x en C astor . Be­k i j k d i t ' s morgens in h e t oos ten . " In r e c h te l i j n " betekent u i te r a a rd dat de d r i e hemellichamen z ic h op één en d e z e l fd e g r o t e c i r k e l aan de h em e ls fe e r bevinden.

12 sep 1975 Het i s vandaag E ers te K w a r t ie r , en b i j zonsondergang kunj e de h a l f v e r l i c h t e maan la a g boven de z u id e l i j k e h o r izon v inden . De maan in E ers te K w a r t ie r s ta a t in september la a g , want z i j b ev ind t z ic h dan n a b i j het w interpunt van de e c l i p t i c a , daar waar de w in te rzon d r ie maanden l a t e r z a l z i j n .

13 sep 1975 23h, Mercurius in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e lo n g a t i e . Vooronze s treken i s d i t een ongunstige a von d ve rsch i jn in g . Waarom?

16 sep 1975 16h, Venus s t a t i o n a i r .17 sep 1975 20h00m, de s t e r 46 Gap (magn. 5 , 3 ) v e rd w i jn t aan de donkere

rand van de maan. D i t moet met' een k i j k e r waargenomen v/orden.18 sep 1975 11h, Vesta in o p p o s i t i e met de zon. P la n e to ïd e nummer 4 i s

nu van magnitude 6,1 ( v i s u e e l ) , en kan met een b in o c u la ir gevonden worden n a b i j de grens Waterman-Walvis.

19 sep 1975 01h37m, de s t e r Kappa Aqr (magnitude 5 ,3 ) v e rd w i jn t aan dedonkere maanrand.

19 sep 1975 T i ta n , de h e ld e rs te maan van Saturnus, in z i j n g r o o ts t e w e s t e l i j k e e lo n g a t ie .

21 sep 1975 01h, P a l l a s in o p p o s i t i e .22 sep 1975 19h, maan in con ju n c t ie met J u p i t e r , 4° ten noorden van de

p la n e e t .23 sep 1975 01h11m, de s t e r P i Psc (magn. 5 ,6 ) v e r s c h i jn t weer van ach ter

de donkere rand van de maan.23 sep 1975 I6h55m, equinox o f t e w e l nach teven ing : de zon t r e k t van noord

naar zuid door h e t v la k van de equator . Nu beg in t p er d e f i n i t i e de astronom ische h e r f s t .

26 sep 1975 02h20m, de s t e r 43 Tau (magnitude 5 ,7 ) komt weer t e v o o r s c h i jnvan a ch te r de donkere maanrand.

26 sep 1975 23h, Mercurius s t a t i o n a i r .27 sep 1975 05h01m, de s t e r 106 Tau (magn. 5 ,3 ) komt weer te v o o rs c h i jn

van a ch te r de donkere maanrand.27 sep 1975 T i ta n in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e . D i t beteken t dat

we de h e ld e r s t e maan van Saturnus (magnitude 8 ) vandaag het v e r s t ten oosten van de p la n ee t z ien .

27 sep 1975 15h, maan in c on ju n c t ie met Mars.28 sep 1975 05h08m, w ed e rve rs ch ijn in g van de s t e r 64 O r i (magn. 5 ,2 ) van

ach te r de donkere maanrand.30 sep 1975 13h, maan in co n ju n c t ie met Saturnus, 5° ten zuiden van de

p la n e e t . D it moet 1 s morgens vóó r de dageraad bekeken worden,2 okt 1975 10h, maan in c on ju n c t ie met Venus. Vóór h e t aanbreken van

de dag kan men een mooie samenstand bewonderen: de maansikkel u ab ij de s tra len de Venus. Enkere uren l a t e r v/ordt de p lan ee t bedekt v o o r waarnemers in het zuiden van de A t la n t is c h e Oceaan. V o lg h e t tw e e ta l t o t na zonsopkomt met behulp van een b in o c u la ir .

3 okt 1975 Venus b e re ik t z i j n g r o o t s t e h e ld e rh e id (magn. - 4 , 3 ) .5 okt 1975 T i ta n in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e lo n g a t i e .

9 okt 1975

11 okt 1975

13 okt 1975 13 okt 1975 13 okt 1975

17 okt 17 okt

19751975

19 okt 1975

21 okt 25 okt

25 okt26 okt

19751975

19751975

27 okt 1975

29 okt 29 okt

19751975

29 okt 1975

31 okt 1975

1 nov 1975

2 nov 1975

3 nov 1975

6 nov 1975 6 nov 1975 6 nov 1975

01h, Venus in con ju n c t ie met Regulus. Ook op j u l i i s Venus in con ju n c t ie geweest met deze h e ld e re s t e r , maar to en was he t ' s avonds in h e t westen t e z ie n . B i j de c o n ju n c t ie van vandaag lo o p t de p la n ee t 4 ° ten zuiden van de s t e r . Venus i s meer dan 5 magnituden h e ld e rd e r dan Regulus. 12h, Mercurius in benedencon junctie . D i t betekent dat de p la n ee t tussen de zon en de aarde lo o p t .19h38m, de s t e r 171 B. Sgr (magn. 6 ,1 ) v e rd w i jn t aan de donkere maanrand.20h00m, de s t e r 173 B. 3gr (magn. 6 ,3 ) v e rd w i jn t eveneens aan de o n v e r l ic h te rand van de maan.04h, Mars gaat door de klimmende knoop van z i j n baan.T i ta n b e r e ik t z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e lo n g a t ie .I6h, J u p ite r in o p p o s i t i e met de zon. Be h e ld e re p lan ee t i snu de g eh e le nacht z ic h tb a a r : ' s avonds in het oosten , rondmiddernacht in het zu iden, 's morgens in h e t westen. De J u p i t e r - o p p o s i t i e s gebeuren met een t i j d s v e r s c h i l van 13 maanden; de v o r ig e had p la a ts op 5 september 1974, devo lgende z a l op 18 november 1976 gebeuren.21h, Mercurius s t a t i o n a i r .23h37m, de s t e r 22 Psc (magn. 5 ,8 ) v e rd w i jn t aan de donkere maanrand.18h, maan in c on ju n c t ie met J u p i t e r . De V o l l e Maan s ta a t b i j deze samenstand 4 graden ten noorden van de p lan ee t .T i ta n in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e l o n g a t i e .02h, Mercurius in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e lo n g a t i e , op 18° van de zon.13h, maan in c o n ju n c t ie met Mars.22h, Uranus in co n ju n c t ie met de zon. De v e r r e p la n ee t i s daarom enkele t i j d n i e t waarneembaar.23h, maan in co n ju n c t ie met Saturnus, 5° ten zuiden van de p la n e e t .T i ta n b e re ik t z i j n g r o o t s t e o o s ^ e l i jk e e lo n g a t ie .04h03m, de s t e r Omega Leo (magn. 5 ,5 ) v e r s c h i jn t weer van a ch te r de donkere fmaanrand.19h, J u p i t e r 0^06 ten zu iden van 80 P sc , een s t e r van magnitude 5 ,7. G r i jp naar j e k i j k e r en b e k i jk deze samen­stand. V e r g e l i j k de h e ld e rh e id van de s t e r met d ie van de v i e r h e ld e re manen van de p la n ee t .09h, maan in c o n ju n c t ie met Venus, 5 ten zuiden van de p lanee t. B ek i jk d i t vóó r h e t aanbreken van de dag.04h, Mercurius 4" ten noorden van S p ica , de h o o fd s te r van de Maagd.11h, maan in c o n ju n c t ie met Spica.14h, maan in c on ju n c t ie met M ercurius.Z on sve rd u is te r in g , n i e t z ich tb a a r i n Europa. Het gaat om een g e d e e l t e l i j k e e c l i p s , d ie z ich tb a a r i s i n he t zuiden van Zuid-Amerika, h e t u i t e r s t e zuiden van de A t la n t is c h e Oceaan, en in een g ro o t d e e l van he t Zu idpoo lgeb ied .T i ta n in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e lo n g a t i e .02h, Ves ta s t a t i o n a i r in r e c h te klimming.10h, P a l l a s en V esta op s le c h ts 2 boogminuten van e lk a a r , een u i t z o n d e r l i j k e nader ing . T e r w i j l Vesta p a l noordwaarts beweegt, l o o p t P a l l a s v r i j w e l zu idw aarts . De twee p la n e to ïd en k ru isen dus e lk a a r , en de k o r t s t e a fs tan d h e e f t p la a ts v r i j w e l op het t i j d s t i p waarop hun d e c l in a t i e s g e l i j k z i j n . P a l la s i s twee magnituden l ich tzw ak k er dan Vesta . Voor de e rvaren waarnemer, c f voo r de rekenaar, geven we h i e r v o o r enke le t i j d s t ip p e n de r e c h te klimming en de d e c l in a t i e van de twee p la n e e t je s , betrokken op he t equ in oc t iu n van 1950. In de l a a t s t e kolom i s

de a n gu la ire a fs tan d tussen b e ide gegeven :

Datum en W e re ld t i jd P a l l a s Vesta

5 nov 1975 0 h

6 nov 1975 0 h

6 nov 1975 9 h

7 nov 1975 0 h

8 nov 1975. 0 h

23n30n37?9

23 30 23.2

k o r ts te

23 30 19-9

23 30 13-0

0 1 "-13 55 57

-14 02 33

a f stand

-14 03 54'

-14 15 00

23h3Ca 15?3.

23 30 15.0

23 30 15.7

23 30 18.2

0 ' "-14 09 57

-14 06 15

-14 02 22

-13 58 18

115

5 ’t

21

7

17'

6 nov 1975

7 nov 1975

12 nov 197514 nov 197515 nov 1975

15 nov 1975

18 nov 1975

21 nov 197522 nov 197524 nov 1975

25 nov 1975

28 nov 1975

29 nov 1975

15h, Mars s t a t i o n a i r . De rode p la n ee t b e g in t nu terug lopend te . bewegen tussen de s t e r r e n , en d i t k on d ig t een o p p o s i t ie aan:

15 december.07h, Venus b e re ik t z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e (o ch ten d - ) e l o n g a t i e , op 47 graden van de zon.13h, P a l l a s s t a t i o n a i r in rech te klimming.'Titan b e r e ik t z i j n g r o o t s t e o o s t é l i j k e e lo n g a t ie .02h, Saturnus s t a t i o n a i r . Ook d i t i s de voorbode van een o p p o s i t i e : 20 jan u a r i 1976.

. 19h, maan in co n ju n c t ie n e t J u p ite r , 4 graden ten noorden van de p la n ee t .To ta le m aan sverdu is te r ing . De v e rd u is t e r in g d ie in de nacht van 18 op 19 november op tre ed t i s de e e r s t e t o t a l e maaneclips d ie j.n Nederland in haar g eh ee l z ich tb a a r i s s eder t d ie van 19 december 1964. De t i j d s t ip p e n (MET) z i j n :

21li^9n: de maan komt de aardschaduw binnen 23h03n: b eg in van de t o t a l i t e i t 23h2 3m: maximum van de e c l i p s ( g r o o t t e 1 ,06)23h44m: e inde van de t o t a l i t e i t

1h08m: de maan v e r la a t de schaduw

Het i s n i e t nod ig over een g r o t e k i j k e r t e beschikken om een m aansverdu is ter ing t e v o lg e n . Een b in o c u la i r , z e l f s he t b lo t e oog v o l s t a a t om het v e r s c h i jn s e l t e v o lg en .B i j een t o t a l e m aanelips treden e r vaak p ra ch t ig e k le u r ­e f f e c t e n op, d ie z o 'n v e r s c h i jn s e l t o t een o n v e r g e t e l i j k schouwspel .maken.T i jd en s de v e rd u is t e r in g van vannacht b ev in d t de maan z ic h op 6 o f 7 graden van de P le ja d en .18h, maan in co n ju n c t ie met Mars, op 5° ten zuiden ervan.T i ta n in z i j n g r o o t s t e w e s t e l i j k e e lo n g a t i e .5h, maan in c on ju n c t ie met Saturnus, op 6° ten zuiden van de p la n e e t .OOh35n, de s t e r Kappa Cnc (nagn. 5 ,1 ) v e r s c h i jn t weer van a ch te r de donkere rand van de maan.22h, Mercurius in bovencon ju n ct ie . Mercurius b ev in d t z ic h vandaag, van de aarde u i t g e z ie n , " a c h t e r " de zon.20h, maan in c o n ju n c t ie met Venus en met Sp ica . B ek i jk d i top 29 en 30 november 's morgens. De h e ld e re Venus en de h o e fd s t e r van de Maagd z i j n 5 van e lk a a r v e rw i jd e rd .T i ta n in z i j n g r o o t s t e o o s t e l i j k e e l o n g a t i e .30 nov 1975

G ebru ik te a fk o r t in g e n van namen van s te rren b ee ld en :

CapAqr =

CapricornusAquarius

= Steenbok = Waterman

PscTauO riSgrLeoCnc

P is c e s Taurus Ori onS a g i t t a r iu sLeoCancer

V issenS t i e rOrionSchutterLeeuwK re e f t

Opmerkingen

v/116-, s t ip p en z i j n u itg ed ru k t in Midden-Europese T i j d (HET), d i t i s

t 1 ^ ° n de ln °nS land S o h r u ik e i i jk e t i j d . De t i jd s t ip p e n van de sterbedekk ingen ge ld en s t r i k t genomen voo r U tre ch t . De a fk o r t in g h i s de o f f i c i e l e aanduid ing v o o r uur (van het L a t i j n h o ra ) .

C on junctie = samenstand: de twee hemellichamen hebben d e z e l fd e rech teimming o f , m het g e v a l van de zon + een p la n e e t , d e z e l fd e l e n g t e langs

de e c l i p t i c a gemeten. B

E lo n g a t ie = sch ijn b a re a fs tan d van een p la n e e t t o t de zon ( i n g ra d en ), o f van een s a t e l l i e t t o t z i j n p la n ee t . ’

1Ï S ±! Ude+“ m aatT oor de ( s c h i jn b a re ) h e ld e rh e id van een hemellichaam. De z d cs te s te r r e n d ie we onder de beste omstandigheden met het b lo t e oog Kunnen waarnemen z i j n van magnitude +6. De h e ld e r s t e s te r r e n z i j n vanVpSÜ ^ h °f, T-!* f ^ e l e h e ra e l l icbamen z i j n nog h e ld e rd e r : J u p ite r -2 , Venus -4 , de V o l le Maan -12 , de zon -2 7 . -

SCHIJNGESTALTEN VAN DE MAAN

Nieuwe E ers te V o l le L aa ts teMaan

fK w a r t ie r Maan K w a r t ie r

5 -sep 12 sep 20 sep 28 sep5 okt 12 okt 20 okt • 27 okt3 nov 10 nov ‘ 18 nov 26 nov

DE PLANETEN

j ïg g c u r iu s ' g r o o ts t e a vo n d -e lo n ga t ie van 13 september i s in onze noorde­l i j k e stï-ekcn ongunstig : de p lan ee t gaa t k o r te t i j d na de zon onder en i s daarom n i è t t e z ien . Eind ok tober en b eg in november i s Mercurius *

s morgens m de ochtendschemering t e v inden boven de o o s t e l i j k e h o r izon : h i j komt dan an derh a lf uur v o o r de zon op.

De s tra len d e Venus i s van a f ongeveer 5 september ' s mogens in h e t oosten t e z ie n , en haar z ich tba a rh e id neem.t v lu g to e . Eind september komt de p lan ee t d r i e uren vóó r de zon op, en na 15 ok tober z e l f s ' i e t s meer dan 4UTGI1*

Mars i s in september reeds v ó ó r middernacht t e z ie n , en komt e lk e dag v ro e g e r op. In november i s Mars een g r o o t d e e l van de nacht t e z ie n , en wel n a b i j de grens S t ie r -T w e e l in g e n . Omdat Mars de aarde nadert (de o p p o s i t i e h e e f t p la a ts op 15 december) wordt l i i j h e ld e rd e r : magnitude +0 ,2 b eg in september, en - 1 ,3 e ind november.

J u p ite r komt ook steeds v r o e g e r op, en i s e e r s t een g ro o t d e e l van de nacht, dan de g eh e le nacht z ich tb a a r . De o p p o s i t i e gebeurt op 15 oktober,

h e ld e re p lan ee t b e v in d t . z i c h in h e t s te r ren b ee ld V issen .

Saturnus i s i n september 's morgens in he t oosten t e z ie n , maar kómt dag na dag v r o e g e r op, en in november i s h i j a l v ó ó r middernacht t e z ien . '

MET DE KIJKER OP JACHT Saskia BosmanJohan W es terw ee ls traa t 27V laard ingen

Grensmagnitude sch a tten in het Pegasusv ie rkan t a l i a s h e r fs tv i f i rk a w t

D i t kan ied e re en doen om te schatten v/at de h e ld e rh e id ( i n magnituden) van de zwakste met het b lo t e oog z ic h tb a re s te r r e n op een bepaald moment op dc hoogte van Pegasus i s . Maar voor onze jon ge beg inners : wat z i j n ‘ magnituden? Dat z i j n eenheden om helderheden van ob jec ten mee aan te duiden. A ls twee

s t e r r e n één magnitude met e lk a a r v e r s c h i l ­l e n , i s de zwakste b i j benadering 2% k e e r zwakker dan de h e ld e r s t e . B i j 2 magnituden v e r s c h i l 2 ,5 x2,5 = 6,25 keer zwakker o f h e ld e r ­d er , enz.Hoe g r o t e r het p o s i t i e v e g e t a l , hoe zwakker de s t e r . Zo i s de zwakste met het b lo t e oog («nde-r de b es te omstan­d igheden met h e le gwede «■'gen) z i c h t ­bare s t e r magnitude

4. S i r iu s , deh e ld e rs „e s ter-aan . de-hemel, i s van magnitude - 1 . 4 , dus z * h e ld e r , dat men ook de n e g a t ie v e kant op gaat rekenen (met m in n - . hoe g r o t e r h e t g e t a l , hoe h e ld e rd e r de s t e r ) . y . . . . . . .

Nu-het P esasu sv ie rkan t. V ie r s t e r r e n v a l l e n d u id e l i j k o.D en vermen h et V ie rk a n t . Het z i j n Alpha. Bèta en Gamma van Pegasus en Alpha v a n .Andrameda. • -;!La.a0 G5ren -v ierkan t, maar reken de bovengenoemde v i e r n i e t mee.‘ j e - h e t -a a n ta l^ - ie e s daji i n onderstaande . ta b e l de grensmagnitude van dat •m̂ ncn o ax •

A a n ta l s te r ren

47

13152*

grenamagnitude

5 , «5,56,06,26,3

De L i e r , een in t e r e s s a n t hemolgebied

In de L i e r z i^ n v e l e in t e r e s s a n te ob jec ten met onze eenvoudige k i ik e r s waar t e nemen. A l l e r e e r s t zes mooie du bbe ls te rren .E p s i lo n Lyrae ( z i e ook UniVcrmaa 1975/02), twee s te r r e n van magnitude 4,5

?• 8nbo°ëseconden van e lk a a r . In een grw te k i j k e r ( m cm opening)z i j n be ide z e l f weer dubbel. Op de vo lgende b la d z i jd e een waarneming van J ipsilon Lyrae gedaan op 6 mei 1975 b i j d o o r z ic h t ig e lu ch t met een 12 x 50 p r ism a k i jk e r .Zeta L y rae : Magnitude 3 ,4 en 6 op een a fs tan d van 44 bnogseconden. Ze z ien

D e lta -1 en de s p ie r w i t t e B e l ta - 2 waarneenbaar i s z i j n se be iden goed t e z ien en t e scheiden .B èta L y ra e : nagnituden 3 ,4 t o t 4,1 ( v e r a n d e r l i j k ) en 6 ,7 or een on d er l in ge a f ­stand van 47 boogseconden.Be k leu ren in een s p i e g e l ­te le s co o p z i j n g e e l en groen . Met een 12 x 50 p r ism a k i jk e r t e scheiden . Bèta s ta a t op de teken ing van de H ingncve l.Hu nog twee zwakke dubbel­s te r r e n , waarvoor i k een te le s co o p ne t g ro te opening en k le in e v e r ­g r o t in g aanraad (o b je c - t i e f n i d d e l l i j n minstens 100 ara).Eta l y r a e : nagnituden 4 en 8 op een a fs tan d van 28 boogseconden.Alpha l y r a e (W ega ): m g - n ituden 0 ,2 en 10,5 op een a fs tan d van 56,4 boogseconden. Wega i s 10 nagnituden h e ld e rd e r dan de b e g e le id e r . Bat kont overeen net 10 duizend k e e r !

e r in een s p i e g e l t e l e s ­coop rood en blauwgroen u i t . Be mooie, maar nauwe du bbe ls te r s ta a t ook op de waarneming van E p s i lo n Lyrae . Het k le in e s t e r r e t j e b i jn a tegen de h e ld e re konponent i s zeker de n o e i t e waard!

B e l t a l y r a e : magnitude4.5 en 5,5 op een a fs tand van 750 boogseconden ( i s12.5 boogn inuut). Ze z i j n n e t he t b lo t e oog t e sche iden . 'Waarneming 2 l a a t deze d i ib be ls te r z ie n . Be waarneming i s gedaan op. 6 mei 1975 te 21h5Cm MET b i j een d o o r z ic h t ig e lu c h t . Be waarnening werd gedaan met een 12 x 50 prisma­k i jk e r . Indruk: hoewele r een d u id e l i jk h e ld e r - h e id s v e r s c h i l tussen

de h e ld e r - l i c h t o r a n je

kaart 2

De H in gn eve l -- M 57 = EGC 6720 (p la n e t a i r e n e v e l ) .De h e ld e rh e id van de Rj.ng- n e v e l i s magnitude 9*3 due geb ru ik een te le s co o p met g r o t e opening en k le in e v e r g r o t in g .In een 75 mn k i j k e r z ie j e a l een k l e in , vaag s c h i j f j e . De c e n t r a le s t e r i s zó zwak (magn. 15 ) dat d ie a l l e e n n e t h e le g ro te te le s co p en t e z ie n i s . De c e n t r a le s t e r l a a t de n e v e l door z i j n u l t r a v i o l e t t e s t r a l i n g o p l ic h ten . Boven (k a a r t 2) z ie n we een teken ing van M 57 en Bèta Lyrae naar een f o t o van H. Vehrenberg. H ie rn aas t (k a a r t 3 ) een k a a r t van de v e r s c h i l l e n d e o b je c te n in de L i e r .Op de vo lgende b la d z i jd e z i e n v/e een waarneming ( 3 ) van 3ob F is ch e r u i t Rotterdam van 21 ju n i 1974 t e 1h15ra.

De te le s co o p h e e ft een o b je c t i e f van 60 om en een brandpuntafstand van 900 mm. De v e r g r o t in g was 36 k eer en het scheidend vermogen ongeveer 2 boogseoonden. Het was een b e e t je n e v e l ig , dus een goede r u s t ig e lu ch t oh n eve lv lek k en t e b ek ijk en . Indruk:.‘ De n e v e l was n e t h e t in s t ru ­ment n ie t g e h e e l o p g e lo s t . V/el v/as b i j 72 x v e r g r o t in g een donker centrum t e onderscheiden . Het s te rre n b e e ld stond in h e t z e n it , dus ' u its tek en d e toestan d om de R in gn eve l t e z ie n . De waarneming i s in nega- t i e x en s p ie g e lb e e ld opgetekend. Z e l f heb ik de R in gn eve l ook g e z ie n met m ijn 76 nn N ew to n -sp ie g e lte le s co o p op 19 nei 1975 om 22h30m MET.Ook b i j i e t s n e v e l ig e (en dus g o e d e !) lu c h t . De L ie r stond ongeveer j O graden hoog aan de hemel. Ik zag een e l l i p s j e met s ch e rp w itte r a n d . ’ v/azig donker in h e t centrum.A ls j e pas j e oog aan de k i jk e r z e t , z ie j e M 57 a ls een s te r a c h t ig o b je c t . Een b ee ld van m ijn waarneming g e e f t ook de waarneming van Bob F is c n e r . M ijn v e r g r o t in g bedroeg 35 k eer.

MET = Midden Europese T i jd ; deze t i j d w ijz e n a l l e gewone k lokken in de N ederlandse huiskamers ook aan. ( T i j d a l t i j d n o te re n ).

In de vo lgen de UniVersum: Nederlandse jon geren s ien de O rion n eve l.V e e l succes b i j j u l l i e waarnem ingen!!

1 nov 22

16 nov 21

1 dec 20

16 dec 19

1 jan 18

HELDERHEDEN

é- he lderder dan 1.50

* 1 51 to t 2.50

* • 2.51 to t 3,50

3.51 en zw akker

sterrenhoop o f nevel

H e t s terrenbeeld Pegasus is de m erid iaan gepasseerd. H ij w ordt gevolgd door A ndrom eda en Perseus. Laag boven de zuidelijke horizon ontw aart men. bij goed doorzichtige lucht, de s te r Fo- m alhaut. In het noordoosten kom en de Tw eelingen op. In het oosten z ie t m eri C ape lla . N abij h e t zen ith vinden w e de W -vor- m ige C assiopeia. De G rote Beer s taa t laag in het noorden. In h e t w esten z ie t men nog de « zom erdriehoek - . gevorm d door de s te rren D eneb. W ega en A lta ir.

INTERNATIONAL ASTRONOMICAL YOUTH CONFERENCE 1976

Er kwam op ons s e c r e ta r ia a t een m ededeling binnen, dat in de p e r io d e van za terdag 17 j u l i t.m . za terd ag 31 j u l i 1976 een in t e r n a t io n a le a s tron o ­mische jon geren m eeting i s in Groot B r it ta n n io . Deze m eeting moet n ie t v/orden verward met (Je reeds een a a n ta l ja re n gehouden in te rn a t io n a l a s tron om ica l youth camps, zo a ls d i t ja a r in H a ve lte .De p la a ts van de m eeting i s de omgeving van Cambridge, in h e t dorp B u rw e ll. Ter p la a ts e z u l le n een a a n ta l te le s co p en aanw ezig z i jn , een goed u itg e ru s te doka, en v i s e o - f a c i l i t e i t e n met com plete ÜV-studio.De k ósten aan deze "c o n fe re n c e " verbonden, s i jn in e lk g e v a l n ie t meer dan^maximaal £ 50 .-,, een bedrag dat door do i n f l a t i e v o o r N ederlanders s teeds m inder w ordt, In deze £ 5 0 .- z i jn n iè t inbegrepen de r e is k o s te n van en naar B u rw ell. alsmede de p r iv ék o s ten d ie men onder "z a k g e ld " rek en t.In d ien j e tussen de .16 en 25 ja ren oud ben t, en b e la n g s te l l in g hebt voor deelname, v ra a g dan u itg e b r e id e r e in l ic h t in g e n en aan m eld ingsform u lieren b i j :

Charles R ad ley Orchard Lea V/her s t ead Ipsw ich IF2 31; Q S u ffo lk

Great B r ita in '

R e s te e r t ons nog t e verm eiden , dat de o f f i c i ë l e v o e r ta a l (hoe kan het anders in E n ge lan d !) enge-13 i s .

Theo do K le rk

VERKOPER JONGBREHWERKGROEP

A l l e onderstaande p r i j z e n z i jn in c lu s ie f p o r to - en verzen dkosten . ï ïe l d ienen a l l e b e s t e l l in g e n tenmi ns te ƒ 1 0 .- tc bedragen. B i j b e s t e l l in g beneden de ƒ 1 0 .- wordt ƒ 2.50 e x tra berekend.B e s t e l l in g g e s c h ie d t door overmaking van het v e rsch u ld igd e bedrag op p o s trek en in g -2 53 98 57 t .n . v . penningm eester Jongerenwerk,s;roep MVT/S, Prunuslaan 13, P i;in a ck er . A lle e n onderstaand m a te r ia a l i s v o o r ra d ig ! L e v e r t i jd 2 a 6 weken, a fhanke l i j k van de d ru kte. V o r ig e l i j s t e n z i jn h ierm ee v e r v a l le n !

BOEKEN

012 Andrade - Natuurkunde in de moderne w ere ld 021 M i l l e r - van s t e r r e w ic h e la r i j t o t R ’ va a r t 064 Reichen - G esch ieden is der sterrenkunde 072 B ro th erton - Masers en Lasers 074 G a ille u x - Anatom ie van de aarde078 de G ra a ff - Ruim teonderzoek079 van D igge len - van ra k e t t o t ru im tevaa rt 087 P a r o o l/ L ife - de w e ten sch a pp e lijk e onderzoeker 093 Charon - Eeuwen verkennen het h e e la l095 Telew eerboek096 Mendelssohn - Jacht naar h e t abs. nulpunt097 Beek - Telecom m unicatie100 d e l Rey - de onbekende w ere ld van dc zee104 T im e/ L ife - Weather106 T im e/ L ife - Energy105 T im e/ L ife - W ater (e n g e ls )107 Sawyer - Aanschouw elijke a lg eb ra1Ö8 Spar - Aarde, zee en lu ch t 109 Hendrikx/Zandstra - F y s ic a 1

led en - n ie t w in k e l­p r i j s led en p r i j s

1.25 1.50 1.757-50 10 — 15.507.95 10.75 15 —7 — 9 — 12.507.50 10 — 15----6 — 7.50 10 —

11.50 16.50 26.50.11 — 15---- 20.507-50 10— 15 —5 — 7 — 9.907-50 10 — 15—7.50 10 — 15—1.25 1.50 1.754.50 b. 50 8.754.50 6.50 8.754.50 6.50 8.752.25 3.10 4.501.50 2 — 2.902.25 3.10 4.50

132 L i f e - De w ere ld waarin w ij le v en 153 de V r ie s - Geland op de naan 138 Lewin - Rendez-vous op de maan141 The tim es a t la s o f the moon142 R e in a e r ts system atisch e en cyc lo p ed ie -

d e e l 6: sterrenkunde143 V/anders - Raadsel Mars144 A lfv é n - Atoom, mens, h e e la l145 Krause - Himnolskunde fü r Jedermann146 Roth - R e fr a c to r se lbstbau147 Bergam ini - Het h e e la l148 L i f e - P lan e ten (d u it s )149 L i f e - Das W e lta l l150 Schnidt - J . K epp ler (d u it s )151 E rnst - Sterrelcunde voo r ied ereen

FOTO1S

F o to s e r ie g a la c t is c h e o b je c te n , bestaande u it 10 f r a a ie f o t o 's op w ere ld - p ostfo rm aat- De o b jec ten z i jn : N eve lw olken met o l i f a n t s lu r f , O rion , melk­weg in S lan gen drager, S lu ie r n e v e ls , melkweg in Z u id erk ru is , O l i f a n t s lu r f , R o ze tn e v e l, d e t a i l R o ze tn e v e l, K rabn eve l en n e v e ls in h e t S c h ild . P r i j s v o o r de g eh e le s e r ie ƒ 3 .50 . De f o t o 's kunnen n ie t lo s worden g e k o ch t !!

form aat 9 x 14 ( p r i j s p e r stuk ƒ 0 .3 5 ):

BF 1 Mars EP 2 J u p ite rBF 4 Maan, omgeving P la toBF 5 Maan, k r a te r Copern icus g e z ie n van 48 km hoogte BF 6 Maan, omgeving w a lv la k te C lav iu s

6 . — 8 — 10—10. — 15— 20. — ?12. 50 19 — 24.5017.50 25— 40 —

22.50 35— 44—2.25 3.25 4.506 . — 8 — 11.90

20 — 26.50 30 —22.50 30 — 30—6.50 8 — 10—

10 — 15 — 22—10 — 15---- 22—35 — 45— 50.— ?

6.50 7.50 7.50

BF 3 Saturnus

form aat 10 x 15 cr ( p r i j s p e r stuk ƒ 0 . 45 ) :

BV/ 1 Andromedanevdl BW 2BW 3 B o lv . s terrenh oop M 13 in Her BW 4BW 5 S p ira a ln e v e l M 81 in Gr. Beer Bil 6BW 7 Twéé 'botsende s t e r r e n s t e ls e ls

form aat 13 x 18 ca (u r i . is p er stuk f 0 .7 ‘ï')

BG 1 R in gn eve l BG 2BG - 3 J u p ite r BG 4BG 5 O rion n eve l BG 6BG 7 K rabnevel BG 8BG 9. Zonnecorona BG 10BG 11. M 13 in H ercu les BG 12BG 13 P la n e ta ir e n e v e l NGC 7293 BG 14BG 15 N eve ls in de Eenhoorn

form aat 18 x .24 cm (o r i . ia Der stuk f -1 .50 )BS 1 ' K rabnevel BS 2BS 3' ■ R in gn eve l BS 4BS 5 S lu ie r 'n e v e l in de L ie r BS 6BS 7 NGC 7331, s p ira a ln e v e l BS 8BS 9 NGC 4594, M 101 BS 10BS 11 • NGC 51-28 BS 12

O rion n eve lP la n e ta ir e n e v e l NGC 7293 S p ira a ln e v e l M 33 in D riehoek

MarsSaturnusO l i fa n t s lu r f in Eenhoorn Paardekopnevel Andromedanevel R o ze tten e v e l M 101, NGC 5457

O rion n eve lNGC 2841, s p ira a ln e v e lAndromedanevelNGC 3031, M 81NGC 1300, b a lk s p ira a lNGC 253, s p ira a ln e v e l

BROCHURES

01 Hot v e r z i lv e r e n van t e le s c o o p s p ie g e ls door F . Fennema, 3de druk, 3 p a g ., p r i j s ƒ 0 .40 ^ 1

02 Welke k i jk e r voo r w elk d o e l, F .P . I s r a ë l , 3de druk, 3 p a g ., ƒ 0 .40

03 Eenvoudige s terren k u n d ige bereken ingen door B ert van Sprang, 3de druk, i 3 p a g .* ƒ 1•25

07 Het waarnemen van s terbedekk in gen onder r e d a c t ie van P .P . I s r a ë l , 3? P a g ., ƒ 4 .— (n ie t - le d e n ƒ 5. — )

10 STERKATALOGUS. Dese ka ta logu s beva t gegevens o ve r 3500 s te r r e n . Samen-

11 u i t ^ Van SPrr-n ê ’ 2de drUk» 71 PaS* J f 7— (^ e t - l e d e n ƒ 1 0 .- )5 pag °nS z o n n e s te ls e l dü0r J~n van Huuksloot K u ilen bu rg ,

13 p r i j s 1/ t i r re n V° ° r b in0C U la irs door Jean Meeus en T * D e t l i ie r , 9 p a g .,

14 Soyuz ta b e l le n door Jean Meeuw, 7 p a g ., p r i j s ƒ 1 . __15 Het waarnemen van kunstmanen door h e t Lab. v . Ruim teonderzoek. 14

p a g . , ƒ 1 .50 .

16 v.ni Vaï! HeÜe l & DanPk r in S -Ó ^rgangen en het o r d e l i jk bewarenvan lo s b la d ig e brochures door Theo de K le rk , 10 p a g ., ƒ 1. —

17 F o to g ra fis c h e f i lm s - en em u lsies in de h c -m e lfo tog ra fie door L . D e lvo ve , 56 p a g ., p r i j s ƒ 5 . — (n ie t - le d e n ƒ 7 . 50 ) y *

19 DIA-CATAL0GUS "De maan n a d e r b i j" . B evat gegevens b i j 120 p ra ch tig e r u m te v a a r td ia s , 17 p a g ., ƒ 2.50

20 DIA-CATAL0GUS "Oog voo r het h e e la l " . Bevat om sch rijv in gen van 400 d ia s^welke eveneens door de led en kunnen worden g e le en d . 25 p a g .,

21 G e b o o r te , ‘ le v én en dood van de s te r r e n . Sam envatting van een le z in g van T j . E. de V r ie s voo r de JV/G a fd . U trech t d .d . 3 fe b ru a r i 1973.6 p a g ., p r i j s ƒ 0 .7 5 ’

22 DIA-KATALOGUS "R e to u r t je maan". Bevat gegevens b i j 72 d ia+s van dep o llo v lu c h te n 13 t.m . 16. Bovendien gegevens o ve r de maanstenen. 14

Paê • j J 1• / 5^3 B o e k e n lijs t van Nederlandse l i t e r a tu u r over (p o p u la ir e ) astron om ie;

sam engesteld door Th. de K le rk , 48 p a g ., p r i j s ƒ 4 .5024 w 'erkgroepsverslagen in t . astronom isch jongerenkamp 1972 (S a u erla n d ).

A l le - v e r s la g e n z i jn in h e t d u its . T o ta a l 45 p a g ., ƒ 4 . —25 ^ g r o e p s v e r s l a g "M eteors" door Hajo Becker ( i n t . kamp 1973), engels

38 pag.*, ƒ 2.50 v s i s , ,

26 ^ e rk g ro ep sv e rs la g G eneral p r a c t ic a l as tron om ica l course "S p e c tra l C la s s i f ic a t io n door H .J. T a len sch a t, e n g e ls , 11 p a g ., ƒ 0.75

7 e rk g ro ep sv e rs la g Gen. p rac. a s t r . course "Cornets" door H .J. P a len sca t, e n g e ls , 10 p a g ., ƒ 0 .75

28 (/erkgroepsverslag. "T r a je c t o r ie s o f a r t i f i c i a l SATELLITES in v e c to r or. £ « P f « ^ t e t l o n " door A lf r e d Ender, en g e ls , 16 p a g ., ƒ 1. —29 /erk groepsvers lag "SUN".door Rainer- Beek, e n g e ls , 33 p a g ., ƒ 2.2530 /erkgroepsvers lag V/orking w ith c ro s s -w ire e y e p ie c e s and stopwatches

door K la u s - ie t e r Haupt, en g e ls , 12 p a g ., ƒ 0.75

31 s r ^ v r ableB 3 t e r s " door Hartnut unBer’ enge is ’ 2 ae:L<in’11 S ™ entarï {‘̂ W s i c s ioor ®>eo de Klerk, engels 125 pag., ƒ 7.50 34 fcmsyerduisteringea" door Covert Schilling, 49 pag., ƒ 5.-- (niet-leden

^ e r e S S p int. astronomische

DIVERSEN

01 De s tu d ie in de sterrenkunde, 3 p a g ., ƒ 0.4008 Kursus m e lk w eg s te ls e l door d rs . A.G . Jansen, 25 p a g ., ƒ 3.50

Opm erkingen: Brochure 34 i s nieuw en v o o ra l aan t e b eve len v o o r de wat oudere led en .

Denk eraan dat a l l e b e s t e l l in g e n tenm inste ƒ 10.— moeten bedragen.

SE ZONSVEilDUIST^KIIJG VAK 11 MEI 1-)7S P ie r r e van BaalH ild eb ran d d ree f 38 U trech t

H ieronder v o lg e n de r e s u lta te n van de waarnemingen aan de e c l ip s van 11 mei 1975, met t o t d o e l:

a . Be b ep a lin g van de g r o o t t e van de e c l ip sb. Bereken ing van de t i jd s t ip p e n van in t r e e , maximum en u i t t r e e e . B epa lin g van de in c l in a t i e van de maanbaan op dc e c l ip t ic a .

Waarnemingsmethode

Om de zo n sv e rd u is te r in g waar te nemen moest men zondag 11 mei a l v ro eg u i t dc v e ren . Ik zou d i t to ch b ijz o n d e re v e r s c h i jn s e l waar gaan nemen met een 75 mm N ew ton -te lo scoop , P=700 mm. Met een 20 mm K e l ln e r - o c u la ir werd het zonsbee ld op een scherm g e p r o je c te e rd , waarop m il l im e te r - v e r - d e l in g ïms aangebracht. H ierop was een c i r k e l met s t r a a l 25 m getekend , zodat deze c i r k e l samen zou kunnen v a l le n met l e omtrek van de zonne­s c h i j f . De te le s c o o p werd azim uthaal o p g e s te ld . Om h et d o e l t e verw ezen­l i j k e n i s het n o o d za k e lijk h e t m iddelpunt van de naan op een bepaald t i j d s t ip te bepa len . Het e n ig s te wat men van de maan z i e t i s d e*"h ap " u i t de zon. ' yS r z i j n s le c h ts twee punten waarvan men de p o s i t i e kan bepa len , n l . de sn ijpu n ten van de o m trek c irk e ls van zon en maan. In f ig u u r 1 z ie n we hoe het o ee ld e r op het p r o je c t i e v e l u itz a g (v o o r het b lo te oog i s noord • boven, west r e c h ts , zu id onder, en oos t l in ie s ) . Het o o s t e l i jk e sn ijpu n t wordt gegeven door (A l ,B1) en h e t w e s te l i jk e door (A 2 ,B 2 ), door een der coo rd in a ten a f te le z e n ; de andere co ö rd in a a t i s dan bepaald doordat h e t op de c i r k e l l i g t . Het AOB a s s e n s te ls e l i s e ch te r aan veran d erin g on derhev ig en i s dus on gesch ik t a ls r e f e r e n t i e s t e l s e l , we la t e n daarom het punt (A 1 ,B 1 ) het p r o je c t i e v e l doorlopen en we le z e n dan de coo rd in a ten (C ,D ) a f . De l i j n door b e id e punten b ep a a lt de r ic h t in g Oost— West en daarmee de o n v e ra n d e r lijk e X-as ( z i e f i g . 1 ) .We passen nu een coo rd in a ten tra n s fo rm a tie to e w a a rb ij (A 1 ,B 1 ) en (A2 B2) omgezet worden in r e s p . (X 1 ,Y1 ) en (X 2 ,Y 2 ). M .b .v . de a id d e l lo o d l i jn * wordt nu h et m iddelpunt van de maan bepaald .

De s t r a a l van de maan

De s t r a a l van de maan i s e ch te r de s le u t e l 'to t deze bereken ingen . H ie r t o e moeten we zow el c o r r ig e r e n voo r de e x c e n t r i c i t e i t van de aardbaan a ls van de maanbaan. We gebru iken h ie r v o o r de fo rm u le :

B = Jïo/D n e t D = 1 - e cos (At + e s in & l )

waarin A t g e l i j k i s aan 2 ^ maal het t i j d s v e r s c h i l tussen p e r ih e liu m - passage en het t i j d s t i p van waarneming (11-5-1975 ; 7h20 M .E .T .) gedee ld door de s id e r is c h e p e r io d e .I s r dc s t r a a l in mm van de maan op h e t p r o je c t i e v e l dan g e ld t :

(| r =,25 Rn/R& V u llen we de vo lgen d e waarden in :

Roa = 961,18 Iton = 15,526 e = 0,01675 e = 0,0549 & T = 97^7625

* * n = ^ 7 2 \ u - 365j25 * s id - 27?3 .a n

dan vinden we: r = 25.47 mm.

Dc maanbaan

In ta b e l i z ie j e de r e s u lta te n van de coö rd in a ten tra n s fo rm a tie weerge­geven . De coö rd in a ten werden op on geveer 1 mm nauwkeurig a fg e le z e n en de t i j d op 1 m inuut. Wat de t i j d b e t r e f t z a l h e t je w e l l ic h t o p va llen dat a l l e waarnemingen na h e t maximum werden gedaan, 7h20 t e U trech t v o lg en s de s te r r e n g id s . D it werd v e ro o rza a k t door het s le c h te v/eer,

f " 16" dG IJ03 itie van de kon bepa len . M .b .v . de gegevensde na™ nU, d° 0r cons t r u c t ie o f b ereken ing het m iddelpunt vande naan bepa len . Hoe deze c o n s tru c t ie v e r lo o p t ia in f ig u u r 1 a l aanee geven . Z e l f heb ik do voorkeu r aan bereken ingen gegeven , ondat op de fe m anier c o n s t ru c t ie - en a f le e s fo u te n worden vermeden.

2 f i ï u u r V ^ ? ^ geV° nden Waarden van h e t M iddelpunt van de naan, d ieEe K t * « o o r d . » punten ia de

_a. De g r o o t t e van de e c l ip s

f n Z ° f PCr VCr8ta?? QG“ h6t hoevee l s t e g e d e e lte van de zonnediam eter dat door de maan v/ordt bedek t. Deze i s maximaal a ls de a fs tan d van h e t mid-

i f T f i w e?m n t0 t ,de ° ° rSpr0ng (h e t a i <Welpunt van de zon ) n in in a a l26m van 3V a^ o g e v e n . H ie ru it b l i j k t teven s da t m axinaalh ^ P ?P/rn ! r dö aaan wordt bedek t . De g r o o t t e i s d e r-

2C/jO _ 0 ,_52 .m t i s ook de waarde d ie de s te r re n g id s o p g e e ft .

b. T i jd s t ip van i n t r ee , naxinun en u i t t r e e

l i t Z t f 1™ 2. ï r en r . ° ° ï de P0?i t i e Van in t r e e = = m en, “ i - i l e z o n ( a e ta o e l 2 ) . De a fs tan d van i . n en u t o t eender punten 1 t.m . 5 i s e q u iv a le n t met een t i jd s v e r s c h i l . I s deze a fs tan d

360^ S Y S 213 sqU lV a len t Uet d V 25 * De naan l e « * in 29,5306 dagen a f t . o . v . de zon^zodat het t i j d s in t e r v a l gegeven i s door:

'ia len v/at in ^ 5° ° !3inuten* H ie r u i t i s het t i j d s t i p t e be-wa t m ta o e l 3 i s w eergegeven .

n ^ « ^ ’!ii ; ik in g v.meJ 11S d° ° r de s t e r rên g id s opgegeven waarden l i g t binnen de onnauwkeurigheid t . g . v » de waarneningen.

e . De in c l in a t i e

D aartoe moeten v;e de hoek van de maanbaan n e t de e c l ip t ic a berekenen. V/e moeten dus de hoek van de e c l ip t i c a n e t de X-as bepalen .Koenen we deze hoek f dan vinden we t g f> = -c o s 'f t g 23°27 ‘

S ï ï ï e n t t ^ * * “ r4 ° 18 • « — « - * *

Qet ae x - a s ' ° a - 15° 5 i s -

uittred*

corru

D it i s e c h te r n ie t ju i s t . Zoa ls v/e weten g e ld t dat de h e l l in g van de v/eg van de naan n e t de e c l ip t ic a n a b ij één der knopen de h e l l in g van beide baanvlakken, dus de in c l in a t i e , i s . Deze i s 5 °0 9 '. Doordat de naan z ich nog i e t s v o o r z i jn dalende knoop bevin d t kan de h e l l in g van de maanbaan n e t de e c l ip t i c a i e t s k le in e r z i jn , naar n ie t meur dan een paar boog­m inuten. T h eo re t is ch sou dus de hoek van de maanbaan n et de X-as ca -10 18' noeten bedragen.Op b lz . 39 van de s te r r e n g id s s ta a t een tek en in g van de e c l ip s , w aaru it zou b l i jk e n , dat de hoek van de maanbaan n e t de X-as w el -1 5 ,5 zou z i jn .Ik n oest t o t de con c lu s ie konen dat deze tek en in g n ie t ju i s t was. Ik heb daartoe van a l l e zons- en m aansverdu isteringen waarvan een tek en in g in de s te rre n g id s e n van 1973 t .n . 1975 stond de r ic h t in g van de e c l ip t ic a en/of maanbaan berekend, De berekende waarden stemden a l l e overeen !

C o r re c t ie op de p o s i t i e s , k w a l i t a t i e f

Hoe v e rk la re n v/e nu de se n ie t te to le r e r e n a fw i jk in g van de h e l l in g van de maanbaan? Het l i g t voo r de hand dat we n e t een system atisch e fo u t te maken hebben, anders zou de s p re id in g in de p o s i t ie s dor m iddelpunten g r o t e r moeten z i jn . Deze v e r o n d e r s te l l in g wordt gesteund door het f e i t dat de punten 1 t ,n . 5 op een i e t s wat gebogen l i j n l ig g e n . Het b l i j k t dat d i t werd v e ro o rza a k t doordat het m iddelpunt van de naan z ic h over een k le in e a fs ta n d (& x ) v e rp la a t s t tuêsen h et a f le z e n van (A 1 ,B 1 ) en (C ,D ). Zodat de r ic h t in g van de X-as n iè t meer ju i s t i s .

In f ig u u r 3 z ie j e d i t e f f e c t u itg e b e e ld . Het b l i j k t dat v o o r de punten 1 en 2 h e t sn ijp u n t der o n tr e k c irk e ls " d a a l t " , t e r w i j l h e t b i j de andere punten " s t i j g t " . H ie rd oor veran deren ook de p o s i t ie s van de punten 1 t.m . 5 »D it e f f e c t s a l v o o ra l b i j punt 5 s te rk merkbaar z i jn .

C o r r e c t ie , k w a n t ita t ie f

A ls we de veran d erin g van de p o s i t i e van h e t s n i j ­punt kunnen construeren ( z i e f ig u u r 3 ) dan i s z i j ook t e berekenen. Daarvoor moeten we wel de l i g g in g van de maanbaan kennen. Y/e v/eten dat de a fs ta n d van de maanbaan t o t de oorsprong ( r - O ,52x50—25)nn = 22,47 nm i s en dat de h e l l in g met

ae A-as - iu itt Deüraagt. H ie rd oor i s de maanbaan een du id ig bepaald . Het i s v e rd e r v r i j t r i v i a a l dat a l le e n de v e ra n d er in g van de y -co ö rd in a a t van het sn ijp u n t van belang i s . Noemen we de a fw i jk in g van de h e l l in g van de X-as op de A -as ö dan g e ld t : s in & = £ y / l waarin I de a fs tan d tussen ( A1,3 1 ) en (C ,D ) i s .Om de y -co ö rd in a a t van hot sn ijp u n t t e bepalen gaan v/e u i t van h e t th eo re ­t is c h e naximun (x ,y ) en t = 7h20m. De a fs tan d van een m iddelpunt t o t d i t maximum i s gegeven d oo r: 22500s(t - t )/ (R * 2 9 ,5306)nm. Daarmee i s de p o s i t i e van het m iddelpunt van de maan bepaald1 en dus ook de y -co ö rd in a a t van het sn ijp u n t der o n tr e k c ir k e ls , op h e t moment da t ( A l , B i ) werd a fg e ­le z e n . A ls (C ,D ) wordt a fg e le s e n h e e f t h e t m iddelpunt z ic h over een a fstan d van 1/29,5306 ram v e r p la a t s t . H iermee i s de nieuwe p o s i t i e van het m iddel­punt bekend, dus ook de nieuwe y -c o ö rd in a a r en dus ook A y .

. .................................

Voeren we nu a l l e bereken ingen opnieuw u i t dan vindon we r e s u lta te n zo a ls d ie in ta b e l 4 staan verm eld en in f ig u u r 4 z i jn a fg e b e e ld . U it deze figu u r v o lg t teven s dat de berekende g r o o t t e nu o , 50 en de h e l l in g van de maan­baan ca 4 i s , w aarb ij de k le in e a fw ijk in g e n w eer t e w ijt e n z i jn aan de onnauwkeurigheden in de waarnemingen.

G E D E E L T U . - J K S Z O N l V t e o U C . - T d ' . l W S I I * * ! I 9 * r . N A A R W A A R N t 4 l l M C C . N V A N P I 6 K R * V A N B A A L .

&ECORRICE.ERD.

1 cm

S lo tc o n c lu s ie

Door de c o r r e c t ie s tre v en we het aan h e t b eg in g e s te ld e d o e l v o o r b i j ; immers we in trodu ceren waarden d ie we e i g e n l i jk w ild en berekenen. De c o r r e c t ie s z i jn dan ook s le c h ts bedoeld om na t e gaan o f de waarnemingen nauwkeurig genoeg waren en o f de g e s te ld e methode t o t succes zou kunnen le id e n , i e t s v/at ik naar mi j r bescheiden m ening-wel aangetoond dacht te hebben. W il nen ech te r het d o e l b e re ik en dan i s h e t n o o d za k e li jk om het X O Y -s te ls e l op andere w i jz e te bepa len . B .v . met behulp van een zonne­v le k , maar h e laas b ev in d t de zon z ic h in een minimum aan a k t i v i t e i t en e r was dan ook geen zonnevlek . Ook kan nen de hoek van de X-as net de h o rizon bepa len voor h e t t i j d s t i p van waarneming. Maar dan n oet de a fs tan d A-as t . o . v » de h o r izon en de t i jd s v e r e f f e n in g on h e t t i j d s t i p waarop de zon door h e t zu iden gaat nauwkeurig bekend z i j n ( z i e Z en it 11/1974 b is . 18 en 19 ).N a tu u r li jk zou een p a r a l la c t is c h e o p s t e l l in g v e e l en v e e l b e te re r e s u l­ta te n geven , omdat dan d ir e c t de p o s i t i e der sn ijpu n ten t . ó . v . h e t X0T- s t e l s e l kan worden a fg e le z e n , a l le e n a l h ie rd o o r wordt de nauwkeurigheid g r o t e r maar ook doordat men metr aandacht kan schenken aan het b e te r a f le z e n van de p o s i t i e s en de t i j d .

z ie b la d z i jd e 32 v oo r de ta b e l le n 1 t .n . 4 .

ta b e l 1

| Ho j A1: 31 C D A2 ; B2 21 Y1 X2 | Y2 T! 1 !-2 4 ,8 2 3 0 12 11,87 ; 22 | -22,31 11,28 18,66 1 ï 6,62 ’ 7h33...! 2 I -24 ,82 3 15 9 8 ; 23,69! -24 ,10 6 ,66 11,44 : 22,23 7h46l 3 i -24 ,92 2 5 7 3 ; 24,825-24,25 6,08 7,05 j 23,99 7h55I 4 I -24 ,68 4 0 7 -4 24 ,68:-24,01 6,95 -0 ,99 j 24,98 8h04I 5| ! -24 ,27 6 0 9

.... ...

I -9 ,5 j 23, 12j -23 ,16 9,40 - 6 ,1 0 |...........1 .

24,24 8h11

t a b e l 2 ta b e l 3

NO :....i

X Y Ho i ; m u

1 - 3,27 25,01 1 6h26 7h20 8h12 -11 ,63 26,56 I 2 6h28 j 7h23 8h13 -16 ,06 28,08 j 3 6h32 i 7h26 8h204 -23 ,83 30,34 4 6h30 j 7h25 0h195 -28,13 32,34 i 5 6h31 j 7h26 8h20i 11 70 n nnm

*r I , 1 'J 6 ,20 21 ̂80 gen.

.......... ^ 6h30 | ...7h24 8h18

u ; -35,00 33.60 g id s 6h25.... f 7h20.... " 8h20

ta b e l 4

| Ho X Y

I .....1......... ... - 2,73 ” i.....25,072 -11,49 { 26,62

t 3 -16.20 23,00I 4 -24', 33 30,02

5 -29 ,48 | 31,12! 1 45,50 14,50 |

n 5,20 23,00:I u -35 ,50 ! 32,40:

DE ONTHASKEHIHG VAK BEU UPO

Op zaterdagavond , 28 ju n i, kwam B ert van Sprang even b i j m ij lan gs in Ede (G lü ) , on enkele brochures a f t e geven . Daarna g in gen v/e nog enkele o cu la ire n t e s te n . B ert s te ld e voo r on Venus a ls t e s t o b je c t te gebru iken . Toen v/e Venus hoog in h e t zu idwesten dachten te z ie n , s te ld e n we n e t n i jn te le s c o o p in . Tot onze v e rb a z in g zagen we een " z e e p b e l-a c h t ig " o b je c t , n e t aan b e id e z i jd e n een k le in l ic h tp u n t je . Ook e r onder was een l i c h t ­pu n tje t e z ie n dat e r onheen le e k t e bewegen.E e rs t dachten we dat de o p t ie k van n i jn k i jk e r n ie t in orde was. V/e s te ld e n de k i jk e r van B ert op (75 nn r e f r a c t o r ) , maar h ierm ee zagen we h e t z e l fd e b ee ld . B i j een s te rk e v e r g r o t in g van ru in 180 x was h e t vreemd­s o o r t ig e o b je c t goed t e z ien . Ou h et v e r s c h i jn s e l t e v e rk la re n dachten we aan een w eerb a llon .Om 19*35 uur, toen v/e hadden in g e s te ld op een v e r g r o t in g van 180 x v/as hetwat l a s t i g e r on het o b je c t in b ee ld te houden, omdat het " v r i j s n e l" inz u id o o s t e l i jk e r ic h t in g bewoog. En nu komt h e t: Toen v/e v/eer k e k e n .. . . was het o b je c t in eens op geh eim zin n ige v/ij ze verdwenen.van h et K .U .M .I. hoorde ik dat e r inderdaad een w eerb a llon v/as op ge la ten . Deze was in z u id o o s t e l i jk e r ic h t in g weggedreven en on ca . 19.35 uur g e ­knapt, nadat h i j ca 40 kn had a fg e le g d en een hoogte van ru in 30 kmhad b e r e ik t . Zo te z ie n kloppen deze gegevens u its tek en d met onze e igenwaarneming.

Het i s n i è t m ijn b ed o e lin g om met d i t a r t i k e l t j e k r i t i e k te Iv e re n op de a ru ik e le n in U\ van d i t ja a r over UFO's. Ik beweer ook n ie t dat er geen UFO's bestaan . Ik w i l a l le e n la te n z ie n dat j e e rg v o o r z ic h t ig moex z i j n n e t meningen o ve r UFO's, bestaand o f n ie t , en dat j e n ie t e lk vreemd o b je c t voo r een UFO mag aan zien .

E r ik Badings A io . Agnes la t .n 16 Ede 6100

CLUSÏEPl-CLUSTER-CLUSTER-CLIISTEIï-CLUSTEPl-CLUCTER-CLUGTER-CLUSTER-CLUSTERÏÏ.S .S .R . la n ce ren Yenera

De S ow jet-U n ie h e e ft op 9 ju n i j . 1 . een nieuw onbemand ru im tesch ip - de Venera 9 - naar Venus gestuurd voo r v e rd e r w e ten sch a pp e lijk ondersoek van deze p la n e e t .Onderweg s u lle n door h e t nieuwe type sonde onderzoek ingen worden gedaan op h e t g eb ied van m agnetische v e ld en , de zonnewind (een door de zon u itg e s to te n stroom van ge laden d e e l t j e s ) en de u l t r a - v i o l e t t e s t r a l in g . Kaar verw ach tin g z a l de Venera tegen ok tober 1975 de on geveer 60 m iljo e n k ilo m e te r lan ge baan naar Venus hebben a fg e le g d . Het i s v/eer de e e rs te Russische v lu ch t naar Venus in c ir c a d r ie ja a r t i j d .

c - l - u - s - t - e - r

H e lio s -su cces

Nu we h e t to ch over ru im teva a rt hebben: op 15 maart van d i t ja a r b e re ik te net D u itse onbemande ru im tesch ip H e lio s h e t p e r ih e liu m van z i jn baan om de zon (p e r ih e liu m = k o r ts te a fs tan d t o t de z o n ). Op d ie datum v/as de a fs tan d t o t de zon 0,301 A .E . met welke a fs tan d een re co rd werd gebroken, want n o o it e e rd e r i s een door mensen gemaakt ru im teva a rtu ig de zon z 6 dic_at genaderd . Het v o r ig e reco rd stond op naam van de a ïa r in er 10. l i jd e n s de perih eliu m doorgan g werd een tem peratuur gemeten van 155°C; de s t r a l in g s f lu x d ie van de zon werd ontvangen was 10,4 maal zo in ten s a ls op aarde. Omdat de tem peratuur i e t s la g e r i s dan de verw ach te z a l de tweede H e ü o s - s a t e l l i e t (d ie g e la n ceerd z a l worden in decem ber) de zon nog d ic h te r mogen naderen.Het oon tro lecen tru m in iïünchen meldde dat op h e t moment van de p e r i - helium passage a l l e instrum enten aan boord van de H e lio s norm aal werkten. Het ru im tesch ip i s u itg e ru s t met apparatuur v o o r h e t meten van de zonne­wind, e le c tro m a gn e tis ch e s t r a l in g , kosm ische s t r a l in g , m icrom eteoro ïden en h e t z o d ia k a le l i c h t .jiangen ien de om loo p tijd van de H e lio s 192 dagen bedraagt z a l op 23 sep­tember 1975 opnieuw het p e r ih e liu m b e re ik t z i jn .

c - l - u - s - t - e - r

In p o p u la ire l i t e r a tu u r over sterrenkunde le z e n we vaak b i j de b e s c h r i j ­v in g van de p la n ee t J u p ite r o ve r de "d o d e l i jk e s t r a l in g s g o r d e ls " d ie deze om hullen. D o d e li jk , omdat door het enorm s te rk e m agneetveld t e r p la a ts e ge laden d e e l t j e s worden ingevangen (n e t a ls b i j de aa rd e ) d ie met g ro te snelheden ir. d i t k ra ch tv e ld s p ir a l is e r e n .D rie b i o f y s i c i hebben de s t r a l in g s d o s is berekend d ie door leven de orga­nismen opgenomen zou worden in d ien z i j met de P io n ee r 10 door de Joviaanse s t r a l in g s g o r d e ls waren g ev lo g e n . Hun gegeven s waren gebaseerd op meet­r e s u lta te n van s tra lin g s m e te rs aan boord van do P io n ee r 10, t e weten zeven e le c t r o n d e te c to ren en ach t p ro ton en d e tec to ren , to e n ’ deze z ic h op een a fs tan d van 100 J u p it e r - s t r a le n van de p la n ee t bevond.

™ T J s t r a l in g s in t e n s i t e i t van 4 ,9 x 105 rad voo r e le c tro n e n , en van 2,9 x 10 rad v o o r p ro ton en . Een rad i s een eenheid van s t r a l in g , zo a ls de m eterzeen eenheid v o o r le n g te i s . Le d e f i n i t i e van een ra d : één rad

r L tn 2Sura^lriE V'” e lh e id ’ w aarb i5 één gran b io lo g is c h m a te r ia a l 10-5 J ^ox 10 e r g ; aan e n e rg ie opneemt.De s t r a l in g s d o s is op de bu itenkant van de P io n ee r was 30 s te rk dat b a c te r ië n ,c o n d it ie s ^ ^ wesrstand^erm ogen te hebben onder a l l e r l e ic o n d it ie s , s lecm -s een ove r lev in gsk an s hadden van hoogstens 1 p ro m ille .b inn en in h e t ru im tesch ip b leek de berekende over lev in gsk an s op te lopen

“ n aa l v o o r de 3 te v k s te s o o r t . Voor h ogere levensvorm en ech te r • ! 13 meer den d o d e l i jk . Zo ook voo r de een s , zodat bemandeln deze ^ t i e d e n v o o r lo p ig nog S c ience f i c t i o n zu lle n b l i jv e n .

c - l - u - s - t - e - r

Are:on in I.Iars' r.tmnsf e e r ?

Tot v o o r k o r t werd aangenomen dat do a tm os feer van Mars b ijn a g e h e e l u it coo ld ioxyae b e s ta a t , met sp ec tro scop isch e sporen van andere gassen , naar

nu op xe l i jk e n dat on geveer 30% van de a tm osfeer wordt mgenoiaen door he o ed e lgas argon.

a a n w ijz in g in deze r ic h t in g kwam van de Russische Mars-6 sonde,

na^r Sow!p? V p^ ° ! tü r s lo e g * De QXP e r ts z i j n h e t nog n ie t eensmaar S o w je t-g e le e rd en la te n de m o g e lijk h e id open dat een van de d r ie

S S ï ï i ^ n e c t r n ^ 660 iU e r t Sas i s > w a a r s c h ijn l i jk argon.+ nV» i Spect.r a a f t z e e r ö ro te d is p e r s ie , gemaakt met de 5 m eter Halek S S en leidPT, ^ f h e e f t men °P een (^ g e w ik k e ld e ) m anier a fkunn„n le id e n , e.a o e r wel eens argon zou kunnen z i jn .••r i s nu hot id e e geopperd , dat h e t argon - in d ie n h e t aanw ezig i s - zou

kunnen z i jn on tstaan door het r a d io - a e t ie v e v e r v a l van k a liu r l In het

N:irG' H ie r b i j zouden e ch te r g r o te h oevee llieden w ater betrokken z i jn , waarvan men nu nog i e t s zou kunnen v in den .

( in 1976) GnkelG vragen o ve r heta rgon -w a ter-p rob leem beantwoorden.

c - l - u - s - t - e - r

I n t e r s t e l l a i r eth ano l

ï s C o H r ^ t e .i s ethano1 ( 8th y la lc o h o l ) gevonden. De form ule -r. f ’ . x * wat ln h e t d a g e l i jk s le v e n "a lc o h o l" noemen.

“ " f ï iC1+g ^ fedaa i. met een ra d io te le s c o o p op K i t t Peak, A r izo n a , en de v in d p la a ts xs de rad iob ron S a g it t a r iu s R2 (B o o g s ch u tte r ). Deze bronl XJ t “ P T 66* ‘m dc r ic h t in g van h e t centrum van de melkweg, en h e t m icro­g o l f spectrum ervan toon t l i jn e n van v e le andere ve rb in d in gen .

T f han?,11 V7er Ien Sevonden? en wel op g o l f le n g t e n van’ ’ , ’ r “ - ü ^ e t e r , A l l e d r ie de l i jn e n ve rton en d e z e lfd e D opp ler-

des:/ ,koat ov6reen n e t een r a d ië le sn e lh e id van + 60 k m / .e .- L d ï t AL “ S t 15 dC en 9 lh e id i a de k i j k r i c h t in g : h e t teken + g e e f t “ ’ ? 1 oodec-ü van ons w egvluch t (daarom i s e r een v e rs ch u iv in gon^r n a ï^ + r e gf 1X l®n s te n )- ° Egelc9erd Se ef-t ©en -tek en aan dat een o b je c t ien g ten h l0 r b l3 «-3 n s p e c t r a a l l i jn e n versch oven naar k o r te r e g o l f -

c - l - u - s - t - e - r

- in t e r s t e l la i r v i \c yan± ;ie

Eveneens in S a g it t a r iu s 22, maar nu met de ra d io te le s c o o p te Parkes in

' g3Vonaï“ .’ He t f ? ï « l « 0H2C

- v * * 2 - k o o ls t o fo f » « * * * ! . b S d ï ï g ï “ ï g ® f S £ gevonden i a . Mólecuta, « e t “ n * ' k o o ls to f i B or neig ing to t p e ïyS eS a a tle pSSÜ “ ±n lw t * aTOl ™

f S t S ï ? S s s s r r ; i s ? E 5 ï * £ A M S £

tupsen a- f ,riserend karakter, e* cv * dB St0f cen ^erk p o l ^ e.

^ * fabricage van de

een raöiële snelheid van * * * etheensyanide is32 clQ ^middelde vluchtsnelheir^ 62 I - f ̂ ^ OVereenkont.B2‘ 1 b- W s e c vo ° i ' *e gaswolk S a g itta r iu s

c - l - u - s - t - e - r

Hans Potters

(voor ons e jongere leden)» antwoorden op de vragen, g M te lö ln ^ vo r ig e ^ T '

de natuurkunde"1 van ̂d e ^ c n ." ^ fy3±Ca = natuurkunde) ve rs ta a t nen

‘ e T ^ Z ^ l l T A ^ 3Z r t ? ' * * — wggr in

. M I S : - —

r ë ? - 5 (nET)- 3eze is4. A2 bevindt z ich in het Vosje. e e r l i j n ; .

6. Een r e f r a c t o ï is 'e e n T e m -e n M ik ï f \ J r it ]c s e i e t t e r Lanbda (A ) ,i s een sp iege lte lescoop ( r - f l e c t e r ^ T + ° ' . = breking), een r e f l e g tor

7. De donkere banden o r tL h + ! , = te rugkaatsen). w *3. De om loopstijd van het ma^nt 1- ^ r T ?°k 'V+1 £ordels genoemd,

^ . - “ ï s s r^ ^ W w . i r i ' K s s T t ï S . ' r s . ^ s r * • * « *

2~ ~ Pinlce, 1Koog^aan^deSZama^*)pet e r Bej£ iouE1* P e te *

dxjlcj Jurgen Roerboon, Geertrui e1 pnhr ’ ^Jr13 Bauer, Horiselers- Utrecht; Kinus.Dekker ^ m h e T S ï ï H±0lke hopmans,B arte ls , Enschede; Ifan t o ï sT o S S 8,vI)en -Iaag; HarrieBot oerdaffij Jan Moerman, V lio rd in ^ » q , ’ s ^ourens,Bram Basseleur, Volendan n Ï Ï E?dori ^ B o t^ d a m ;Sander v .d . Y/al, DordreeiV- j™ ^ ^ s w i jk , • &umdam;

.Enkhuizen; John' Yfagenaar kannv ? » Enkhuizen; Dik Steen; aan de * i j n ; H n n s le ! J ^ d van E ,k , Alphendingen; Harn van Oosten, Hilversum^ ’ oaSkia 3osnan> V laa r-

• \

9jg_punten: A lb e r t Damen, H ilversum ; D ie d e r ik S to lk , Laren ; W il ly P e e te r s , B le r ic k ; Ad van den Kieboom, W elberg (S teen b e rgen ).

-g punten: Rene' Neleraans, T ilb u rg ; M ieke Soors d 'Ancona, P a te rsw o ld e .Qis punten: W ijan to Harsono, Egmond-Binnen 8 punten: Wim B i j l , Zw ijndrech t 3 punten: Tonnie van B aarlen , Rotterdam

De nieuwe vragen lu id en :

1. Welke p lan ee t wordt bedoeld met Chronos' p lan ee t?2. Wat v e rs taa n we onder benedencon junctie?3» Wat z i jn M ira s terren ?4. Wat i s de Nederlandse benaming voo r het s te rre n b e e ld C am eleopardalis?5. Eén van de s te r r e n van h e t h e r fs tv ie r k a n t behoort n ie t t o t Pegasus. Tot

welk s te rre n b e e ld behoort deze s t e r dan?6. Boem enkele in te r e s s a n te o b je c ten in h e t s te rre n b e e ld de L ie r , en wat

i s aan d ie o b jec ten in te re s sa n t?s te rre n b e e ld b ev in d t z ich tussen de Tw eelingen en Perseus?

ö T Wat v e rs ta a n we onder de g r o o t t è van een e c lip s ?» & A ls een p la n ee t in o p p o s it ie i s , wat i s dan z i j n e lo n g a t ie ?

10. Wat i s het v e r s c h i l tussen s ch ijn b a re en a b so lu te magnitude?

~ antapordaas. z i jn in d i t nummer te ru g t e v in d en . Lees h e t daarom goed !

otuur de antwoorden v ó ó r 25 september op naar h e t bureau van de JWG, j Ppm u s laan 13 , P ijn a c k e r .

Ka lo t in g i s een p r i j s j e gewonnen door Han Iiam eleers u i t M a a s tr ich t. H ij k r i j g t de p r i j s b innenkort to eges tu u rd . •

UV0-3Ö 'koop aangeboden: g ro te w e re ld a t la s met meer dan 320 p a g in a 's■ " (o . 'a . ' '74 p a g in a 's s te rren k u n d e ), v r a a g p r i js ƒ 15. — . B e la n gs te llen d en

~ graag even een b e r ic h t je naar André Spaans, M e lis S tokelaan 1056,Den Haag.

BERICHTEN UIT DS APDELIUOSIT

Het gaat s lé c h t _ in Assen , Twente en Z w o lle . Wie v e rh e lp t dat nu eens?Op d è 'k o n ta k tra a d sve rga d e r in g van fe b r u a r i d i t ja a r werd de a fd e l in g Assen u itg e ro ep en . Een g ro ep je JWG-ers v/as daar a l geruim e t i j d onder le id in g van Tom O o s tc r lo o a k t i e f b e z ig . Assen had re g e lm a t ig con takten met de a fd e lin g e n Groningen en Zu id -D ren te. E ch ter reeds e in d mei d ee ld e Tom m ij mee de a fd e l in g cm d iv e rs e redenen n ie t meer te z ie n z i t t e n . R e su lta a t: weg a fd e l in g ! Moest dat nou zo nod ig?E$n .a fd e lin g d ie nog wel b es ta a t, maar n ie t meer dan d a t, i s Twente! Nog n ie t zo lan g geleder, een van de a k t ie f s t e JW G -afdelingen maar momenteel b l i jk b a a r v o l l e d ig i ïe e n g e s to r t .Vah de kon tak tpersocn heb ik s inds m ijn benoeming, v o r ig ja a r , nog n o o it wat gehoord . (JWG k f-rrespon den tie mag j e d e c la r e r e n ! ) . Wel g l i jd e n er trouw, con vo ca tie s i i . m ijn bus maar daar b l i j f t h e t b i j , zodat ik me wel $ens a fv ra a g o f d i t geen s tu ip trek k in gen van een oud autom atisch ad ressen -

.b e s t a n d z i jn . -Iemand d ie b e te r weet?~ H f !T S ch in k e l, con tactp ersoon van de a fd e l in g Zwolle/Kampen, werd in

fe b r u a r i door de kon taktraad geryee rd (= a fg e z e t , g e s c h o rs t ) a ls k on tak t- p e isoon . Van Kees h .dden we, ook na herhaa lde ve rzo ek en , a l s inds enkele j.aren n ie t s gehoord .Zwolle/Kampen z i t nu dus zonder kon tak tpersoon . A l l e led en in d ie omgeving z i jn door m ij aangeschreven om de a fd e l in g v/eer v/at op te peppen. T o t nu to e heb ik nog %een r e a c t ie s gehad maar w ie v/eet heb ik ju i s t d ie a sp ira n t kon tak tpersoon w el '/ergeten ! W il ie d e re e n u i t de omgeving Zwolle/Kampen

d ie weer wat a k t ie w i l , m ij even s ch r ijv en ?

G elukk ig ook nog b e te r nieuws.De a fd e l in g F r ie s la n d h e e ft van een gemeente su b s id ie ontvangen. Het i s dus m o g e li jk !Met ingang van h e t komende s e izo en (na de v a k a n t ie s ) k r i j g t men e r boven­d ien een p la a ts in een c r e a t i v i t e i t s centrum. Onnodig e i g e n l i jk om ook nog t e verm elden dat e r meer a k t i v i t e i t e n op het programma staan dan o o it te v o ren .De a fd e l in g V la a rd in gen , bijgenaamd O rion , met a ls kon taktpersoon Sask ia Bosman, h e e f t on langs g e v ie rd dat ze één ja a r ge led en begonnen met b i je e n ­komsten, waamemingsavonden e .d . V laard in gen i s l e t t e r l i j k en f i g u u r l i j k de jo n g s te a fd e l in g van de JV/G. P r o f i c i a t met j u l l i e e e r s te ja a r en ga zo door.Van E r ik B os looper k r i j g ik s teeds v e rs la g e n van jongerenb ijeenkom sten te Rotterdam . Van de jon gerenb ijeen kom sten e ld e rs in h e t land stu u rt Bert m ij a l t i j d een b r i e f j e maar waarom doen j u l l i e dat e i g e n l i jk z e l f n iè t .Het h o e ft ech t geen h e e l lan g v e rh a a l t e z i ju hoor.A fd e l in g T ilb u rg h e e f t v o o r lo p ig een e ig en ru im te gevonden in een le e g ­staande sch oo l (n e e , n ie t g ek ra a k t! ) . l ie t enthousiasme i s h ie rd o o r enorm opgevlamd. P e te r onderzoek t nu de m ogelijkh eden van samenwerking met de buren Breda en E indhoven. »A fd e l in g Den Haag r e o rg a n is e e r t en gaa t nog meer doen. A fd e l in g ü tre »h ^ g a a t , wegens de g r o e i en de l e e f t i j d s v e r s c h i l l e n , voo rtaan aparte b i je e n ­komsten houden v o o r jon g en "ou d ". De g ezam en lijk e b ijeenkom sten b l i j v e n bestaan , a l le e n gebeu rt dat nu m inder vaak.In Arnhem' i s men i j v e r i g k i jk e r s gaan bouwen en met succes!

Nog z i j n e r a l t i j d a fd e lin g e n waar i k n o o it i e t s van h oor. HH con ta k t- personen , j e fu n c t ie i s nog s teeds h e t onderhouden van h e t kon takt tussen je afdelin/- en h e t JïïG ben tu u r. V/ij z i jn n l . ech t g e ïn te re s s e e rd in de gang van zaken in de a fd e lin g e n .

Tot s lo t ook nog dank aan D ik , G ert, M arie-Anne, Jos, Johan en Rrn,Volgende maal wat over j u l l i e a fd e lin g e n , OK?

W illem Dekker Meanderhof 201 MIDDELBURG

KUflBUS KIJICBRBOUV;

In h e t v o r ig e nummer van UniVersum hebben we aangekondigd da t ik d i t nunmer een b ou w besch rijv in g za l komen t e staan voo r een eenvoudige s te r r e n k ijk e r# Deze b e s c h r i jv in g was inderdaad a l en ige t i j d k la a r en momenteel z i j n er onder l e id in g reed s 16 k i jk e r s gebouwd. B i j de bouw i3 w el geb leken dat de b e s c h r ijv in g voo r v e e l jon geren te beknopt i s zodat we b e s lo te n hebbgn een nieuwe- b e s c h r ijv in g t e maken. H ie r z i j n we v o lo p mee b e z ig , maar het kan w el even duren voorda t deze k la a r i3 . T e ld e de e e rs te b e s c h r ijv in g s le c h ts 5 b la d z ijd e n , de nieuwe z a l zeker 20 p a g in a 's t e l l e n . Hoe de p u b l ic a t ie z a l gaan gesch ieden ( i n UniVersum o f a ls ap a rte b roch u re ) weten we nog n ie t .Wel w i l l e n we de jon geren zo ve e l m o g e li jk b i j de bouw h e lp en . Het i s dan ook de b ed o e lin g dat ied e reen aan de bouw mee kan doen. Wie h ie r v o o r g e ïn te re s s e e rd i s (waar j e woont maakt n ie t u i t ) 5 kan een b r ie fk a a r t o f b r i e f j e s tu ren naar B ert van Sprang, Prunuslaan 13, P i jn a c k e r . Over de k i jk e r nog het vo lg en d e .De kosten van a l h e t m a te r ia a l bedragen ƒ 150.— . H ie r z i t a l l e s b i j in ­begrepen , ook een ech te achrom atische len s van 60 mm (d eze k o s t a l f 6 8 ,- ) en een goed o c u la ir (ƒ 25- — )• V/ij w i l le n ev en tu ee l v o o r a l h e t m a te r ia a l zo rgen . Wel zoeken w ij een adres waar we goedkoop hout kunnen kopen. Aan

hout i s n o d ig : 2 la t t e n , doorsnede 7 x 2 era, le n g te 135 cm 2 la t t e n , doorsnede 7 x 2 cm, le n g te 116-jr cm 1 l a t , doorsnede 7 x 2 cm, le n g te 70 cm 1 b a lk je , doorsnede 7 x # om, le n g te 88 cm 5 b lokken , doorsnede 7 x 4's cm, le n g te 7 cm 1 b lo k , doorsnede 7 x 4|- cm, le n g te 10 cm 1 b lo k je , doorsnede 4'a x 3 cm, le n g te 15 cm

Het i s de b ed o e lin g dat in g ro ep je s van 5 t o t 8 jon geren de k i jk e r s worden gebouwd. In één dag lu k t het w a a r s c h ijn l i jk n ie t , zodat een weekend nod ig z a l z i jn . B e la n g r i jk i s ook een p la a ts t e hebben waar gew erkt kan worden. Voor m a te r ia a l en gereedschap wordt g e zo rgd . Kan het b i j jou , la a t d i t dan ook weten.De k i jk e r i s z e e r s t e v ig o p g e s te ld . Je zu lt e r v e le ja re n p l e z i e r van hebben.Van de 16 jon geren d ie t o t nu to e een d e r g e l i jk e M jk e r hebben gebouwd waren er 3 s le c h ts 9 ja a r . De l e e f t i j d i s dus geen probleem . Ied e re en k r i j g t de hulp d ie h i j zo d ig h e e f t .V erdere in fo rm a tie b i j : B ert var. Sprang, Prunuslaan 13? P ijn a c k e r .

INHOUD

B e la n g r ijk e adressen Aar3e-, Venus en Mars (2 ) - Jan Moerman G esch ieden is d er sterrenkunde - H arry C rapels Eenvoudige s terren k u n d ige bereken ingen ( 2 ) - Ron v . *t Veer Enkele methoden voo r h e t b e v e s t ig e n van een camera aan de

te le s co o p - Jos de B ru ijn De M ira s te rren G eert Hoogeveen H em e lve rsch ijn se len - Jean Meeus Met de k i jk e r op ja c h t - Sask ia Bosman In te r n a t io n a l A stron om ica l Youth con fe ren ce 1976 V e rk o o p li js tDe zo n sv e rd u is te r in g van 11 mei 1975 - P ie r r e van Baal De ontm askering van een UPO - E rik Badings C lu s te r Hans P o t t e r s V rag e n ru b ri ek UVOB er ich ten u i t de a fd e lin g en ICursus k ijkerbouw Inhoud

M ededeling

Z o ju is t verschenen- Brochure 34: M aan sverdu isteringen door G overtS c h i l l in g . 49 p a g in a 's , p r i j s s le ch ts 5 ------Dezs brochure kunnen w ij onder oudere led enzeker aanbevelen !

Het vo lgende nummer van UniVersum v e r s c h i jn t wat e e rd e r dan norm aal. Nun ie t 1 december, maar reeds beg in november. In d i t nummer zu l je een zee rin te r e s s a n t a r t ik e l v inden o ve r de t o t a le m aan sverdu isterin g van 18 november a .s . welkc> in Nederland goed t e z ie n z a l z i j n ( a l s de weergoden ons gu n s tig g ez in d n i jn ) .

Reeds nu w i l le n we iedei-een verzoeken de k o n tr ib u t ie v o o r 1976 (m inim aal ƒ 10.— ) over t e w i l le n maken op p os treken in g 2 53 98 57 t . n . v . penning­m eester Jongerenwei.-kgroep, Prunuslaan 13, P i jn a c k e r . H et een t i j d i g e be­t a l in g wordt ons e ;n h e le hoop e x tra werk bespaard . Ied e reen v a s t be­dankt voo r j e m edeverking!

pag. 2pag. 3pag. 5pag. 8

pag. 11pag. 12pag. 16Pag* 20pag. 25pag. 25pag. 28pag. 32Pag. 33pag. 35pag. 36pag. 36pag. 37pag. 38

V E R S C H I J N T 3 - M A A N D E L I J K S

9o jaargang no 4

dccenbor 1975 ■* fe b ru a r i 1976

E c l ip se -

^ L « r * c

UNIVERSUM (w aarin opgenomen h et m ededelingen b lad ) 9e jaargan g no 4 december 1975 - fe b ru a r i 1976

u itg a v e in samenwerking met h e t Z e is s -P la n e ta r iu m Haagsche Courant

Bestuur JWG

W illem Dekker, Meanderhof 201, M iddelburg Wim G ie lin g h , Burg. E gg in k s tra a t 42, Maarssen Theo de K le rk , P a s too r Jan sen straa t 18, "Wees?E lle n Mook, van Uvenweg 2 39, H oeves te in 1A, wageningen B ert van Sprang, Prunuslaan 13, P ijn a c k e r

R e d a c t ie -a d re s : Jaap Oudman, H ofstede de Grootkade 43, Groningen

Vaste medewerkers: Sask ia Bosman, Harry C rap e ls , Jean Meeus, JanMoerman, Hans P o t te r s en Ron van ' t V eer.

Vanwege de m aansverdu istering op 18 november a .3 . v e r s c h i jn t d i t nummer ongeveer een maand ee rd er dan norm aal.Het v o lg en d e nummer v e r s c h i jn t in de loop van fe b ru a r i 1976. K o p ij moet binnen z i jn vóó r 10 ja n u a r i 1976, doch l i e f s t e e rd e r .

V ers lagen van a fd e l in g s a k t iv i t e i t e n moeten worden gestuurd naar de v o o r z i t t e r van de kon tak traad , W illem Dekker, Meanderhof 201, M iddelburg.

Abonnem entsprijs : g r a t is voo r led en ; n ie t - le d e n ƒ 3-95 p er nummer. Oplage 1250 ex.

Bureau JWG: Prunuslaan 13, P ijn a c k e r 2224 ( t e l . 01736-2347)G iro : 2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongerenwerkgroep t e P ijn a c k e r .

Seor. kampgroep: In g r id H endriks. Weezenhof 44-55, N ijm egen (080-443779).

KONTAKTPBRSOIJIiN

Amsterdam: Mevr. M.P. Kaptein-H ollm ann, Graan v . V isch 16128, HoofddorpArnhem: Roland Mees, W. B aren dszstraa t 55, RhedenBreda: Cas Caljouw , B aron ie laan 126, BredaDen Haag: Rornke v .d . Veen, liieuwendamlaan 116, Den HaagEindhoven: Johan Kant, H orten s ia la an 60, HelmondF r ie s la n d : Jurre Yntema, P ie r P an d ers traa t 6, Heerenveen' t G oo i: Charles V ersn ick , Rode K ru is la an 905, DiemenGroningen: G ert V/ilkens, Meerweg 98, HarenN ijm egen; P e te r v .d . H e id e , G e ld erh o rs tla an 7 , Eeek ( b i j N ijm egen ) Rotterdam : R ik G randia, Beukelsweg 15a, Rotterdam Twente: Pau l Assen, D eppenbroekstraat 72, Enschede U tre ch t: Rob van B orland , P r o f . R. Boslaan 125, U trech t T ilb u rg : P e te r van I e r s e l , van G oors traa t 50, T ilb u rg V laard ingen : Sask ia Bosman, Johan W es te rw ee ls traa t 27, V laa rd in gen Zeeland: Jos de B ru ijn , W a lsoorden sestraa t 14, V/alsoorden Zoeterm eer: ouderen: Ton v .d . Beek, Kennemerland 21, Zoeterm eer

jon geren : P ie t e r T u in s tra , S op h iap laa ts 2, Zoeterm eer Zuid-Lim burg: Ton Joos ten , S ch elsberg 109, H eerlen Zu id -D ren te: E lle n Papenburg, Postbus 135, Hoogeveen

De k o n tr ib u t ie v o o r 1976 i s v a s tg e s te ld op ƒ 10___ (donateursboven 21 ja a r m inimaal ƒ 15*— )• We verdoeken ie d e re e n de lcontaributie zo spoed ig m o g e li jk over t e maken op p o s tg iro 2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongerenwerkgroep te P ijn a c k e r . W illen degenen d ie o v e r 1975 nog n ie t b e taa ld hebben d i t nu omgaand doen!

DE TOTALE HAAffSVERSUISTiüBING VAIT 18 m v m m (1 ^

De amateur-astronomen zu lle n verlan gen d u itk i jk e n naar de datum 18 november, a ls dan '3 avonds, voo r h e t e e rs t s inds lan ge t i j d , weer een

ech te , o n v e rv a ls te " m aan sverdu isterin g z ich tb a a r z a l z i jn .De v e rd u is te r in g van 18 november z a l . " t o t a a l " z i jn . V/e bedoelen hierm ee dat de maan helem aal v e rd u is te rd za l v/orden door de aarde. Voor de d u id e li jk h e id g e e f ik h ie r een b e s c h r ijv in g van wat e r a llem a a l gebeurt b i j een m aan sverdu isterin g .Zoa ls j u l l i e weten d ra a it de maan om de aarde. S taa t de maan tussen ons (.op aarde ; en de zon m , dan wordt de van ons a fg ek ee rd e z i jd e van de rr.aan door de zon v e r l i c h t . D it noemen we nieuwe maan. V/e kunnen z e l f de maan n ie t z ie n .S taa t de maan voo r ons p re c ie s te g en o ve r de zon, dan wordt de naar ons ooegekeerde z i jd e van de maan helem aal door de zon v e r l i c h t , en noemen we e t v o l l e maan. In teken ing 1 s ta a t het nog eens aangegeven.

A ls overdag de zon s c h i jn t , dan werpt e lk voorw erp op aarde een schaduw. Maar ook d ie h e le g ro te b o l waarop w ij rond lopen , de aarde, werDt een schaduw. D ie schaduw kun j e pas opmerken a ls deze ei-gens op v a l t . A ls ie ~ naast een muur s ta a t , dan v a l t j e e igen schaduw m issch ien op de muur. Het kan ook beat dat je z e l f in de schaduw van de muur s ta a t . Dat i s h e t g e v a l a ls je de zon n ie t kan z ien .Soms komt het v o o r dat de maan in de schaduw van de aarde s ta a t . De aarde onderschepu a ls h e t ware het z o n l ic h t , en de maan wordt v e rd u is te rd ! In tek en in g 2 kun j e d i t nog eens z ie n .A ls j e d ie tek en in g goed b e k ijk t komt m issch ien de vraag b i j j e op waarom de maan m e , e llce maand v e rd u is te rd wordt door de aarde . Dat komt omdat cie teken ing p la t i s .A ls we de baan van de maan om de aarde goed w i l le n tekenen , dan komt deze ooms een s tu k je boven h e t p a p ie r , en soms een s tu k je er onder. M eesta l g a a t de maan dus boven o f onder de schaduw van de aarde lan gs en z ie n we dus ook geen v e rd u is te r in g . Maar op d insdag 18 november i s h e t e in d e l i jk raa i: I

Nu i s geen enkele schaduw helem aal "s c h e rp " . A ls h e t 's avonds donker i smoet j e maar eens één lamp aandoen in h u is . Pak een b a l l e t j e en oen v e lp a p ie r , en houd het b a l l e t j e tussen de lamp en het v e l p a p ie r in , en je z i e t dat de schaduw van de b a l onscherp i s . Je leunt nu ook v/el b eg r ijp en dat dat b i j de schaduw van de aarde ook 30 i s .Denk j e maar eens in dat j e op de maan zou staan .De maan wordt v e r l i c h t door do zon. Op een gegeven moment s c h u ift de aarde langzaam maar zek er voo r de zon. E e rs t bedekt deze nog maar een k le in s tu k je van de z o n n e s c h ijf , maar dat wordt g e l e i d e l i j k s teeds meer. Het wordt dan ook s teeds een b e e t je donkerder op de maan.’.7e zeggen dan dat de maan z ic h in de "b ijschaduw " van de aarde b ev in d t. U i t e in d e l i jk on tvangt de maan nog maar l i c h t van ccn smal s ik k e l t j e van de zon, dat nog n ie t door dc aarde bedekt i s . P lo t s v e rd w ijn t ook dat la a t s t e s t r a a l t j e l i c h t . Vanaf de maan kunnen we de zon n iè t meer z ien , en h et i s dan ook "a a rd c -d o n k e r"!V/e zeggen dan dat de maan z ic h in de kernschaduw van de aarde b ev in d t.

In f ig u u r 3 z ie j e getekend hoe de maan z ic h a ch tereen vo lgen s door de b ijschaduw , de kernschaduw en dan weer de b ijschaduw bew eegt. Je z i e t h ie r ook dat de schaduw van de aarde rond i s , omdat de aarde z e l f ook rond i s .A ls de maan z ic h in de kernschaduw b ev in d t, zou het op de maan helem aal donker moeten z i jn . Dat b l i j k t n ie t helem aal het g e v a l . Dat h e e ft twee oorzaken . Denk nog maar eens aan ons g e v a l , w aa rb ij we t i jd e n s de v e r ­d u is te r in g op de maan staan . De aarde s ta a t dus v o o r de zon. Voor iemand op de maan i s e r dus een zo n sv e rd u is te r in g te z ie n ! Een zo n sverd u is te r in g i s ook wel eens op de aarde te z ie n , a ls da maan voo r dc zon s c h u if t . V/e z ie n dan de "c o ro n a ", de lic h tk ra n s om de zon. Tenm inste a ls de zon v o l ­l e d ig door de maan wordt bedekt.D ie corona s t r a a l t ook l i c h t u i t , maar v e e l m inder dan de zon z e l f . A lswe t i jd e n s de m aansverdu istering op de maan staan , z ie n we dus ook decorona van de zon, en h e t i s dus ook n ie t he lem aal donker. De s t r a l in gvan de corona v e ro o rza a k t do zogenaamde "blauwe rand" d ie vaak b i j t o t a le m aansverdu isteringen g e z ie n wordt.De tv/eede oorzaak i s de a tm osfeer var: de aarde . A ls b i j ons op aarde de

pe ueADoisTeRiNa, zoals « n e w VANAF 0€ AARPE

F IC .3 : DE BE.UEC1NG

VAN DE MAAN DOOR DE

SCHADUW KEGEL VAN DE

AAROE. , OP 16 NOUCHRER .

zon onder i s ( * s avonds b i jv o o r b e e ld ) , i s h e t to ch n ie t meteen helem aal donker. Door de b u ig in g van het l i c h t in de dampkring (w at ve ro o rza a k t wordt door de lu c h t ) ontvangen '.ve nog een hoop l i c h t . Het s t o f da t z ich in de a tm osfeer b ev in d t doet het l i c h t scns rood k leu ren , wat we vaak mooi kunnen z ien b i j zonsondergang o f zonsopgang. ïïe zouden kunnen zeggen da v o e r iemand d ie op de ma.m s ta a t t i jd e n s de m aansverdu istering de zon ook n e t i s ondergegaan! H ij z i e t de dampkring van de aarde a ls een sm alle c i r k e l l i c h t , noga l ro o d a ch tig van k le u r ! Op h e t moment dat de maan z ic h in de kernschaduw van de aarde b ev in d t, s u lle n we de maan dus to ch nog kunnen z ie n , a ls we goed k ijk e n .De maan i s dan oen b e e t je o ra n je -roo d gek leu rd . A ls j e een k i jk e r h eb t, geb ru ik d ie dan. ’Met een gewone v e r r e k i jk e r , o f p r is m a k ijk e r , kun j e h e t v e r s c h i jn s e l ook h e e l goed v o lg e n . Den* e r om dat j e n ie t t e la a t ga a t k ijk e n , omdat de maan anders e rg m o e i l i jk t e v inden is -De v e rd u is te r in g b eg in t om 20-25 uur, a ls de maan do b ijschaduw binnenkomt.

• .-r i s dan nog m e t s b ijzo n d e rs te z ie n . Om 21.38 uur gaa t de maan de kern­schaduw binnen. Je kunt dan a l goed z ien dat de maan v o o r een d e e l f l i n k v e rd u is te rd i s . l ie t een k i jk e r kun j e z ie n hoe de kernschaduw o ve r het maanoppervlak t r e k t , en steeds g r o te r e d e len van h e t opperv lak v e rd u is te r t . Om 23.02 uur i s de maan helem aal in dc kemêchaduw. De o ra n je -roo d a ch t ig e k le u r i s dan a l goed t e z ie n met de k i jk e r , en m issch ien ook wol met het b lo t e oog.Ora 25.44 e in d ig t de t o t a l i t e i t , en on tvangt de o o s t z i jd e van de maan weer de e e r s te s t r a a l t j e s z o n l ic h t . Om 01.08 uur i s de maan helem aal u i t de kernschaduw, en om 02.21 uur i s de v e rd u is te r in g weer helem aal ten e in de . P ro b ee r eens waarnemingen t e doen van de k le u r van de maan t i jd e n s de v e rd u is te r in g . Het i s b ijz o n d e r leerzaam en n u t t ig om d i t te b e sc h r ijv e n .Ge Druik l i e f s t een k le in e k i jk e r o f p r is m a k ijk e r , met een k le in e v e r ­g r o t in g . Geei ook aan hoe h e t k le u rv e r lo o p i s o v e r h e t maanoppervlak.Ileo j e waarnemingen gedaan van h o t v e r s c h i jn s e l , dan zou ik h e t e rg leuk v inden a ls j u l l i e me er i e t s van v/ illen opsturen . Ook a ls j e merkwaardige dingen hebt g e z ie n , enz.Erg v e e l succes a lle m a a l, en duimen v o e r een onbewolkte hemel!

V/irn G ie lin g hBurg. E gg in k s traa t 42Maarssen

DE TOTAL:; i.iAv.^VEBDliIoTERIiIG VAIT 18 ITOYEKBEIl ( 2 )

In d i t tweede s tu k je w i l i k i e t s nader ingaan op de m ogelijkheden to t waarneming van de m aan sverdu is te r in g . D it s tu k je z a l w e l l ic h t i e t s t e v e r gaan voo r de jo n g s te led en van de JWG. Ik r ic h t me h ie r in dan ook s p e c ia a l op de oudste led en .Het i s m o g e lijk om aan een m aan sverdu isterin g w e ten sch a p p e lijk waarde- vTO-ie waarnemingen te doen. Dat hangt a f van h e t programma dat j e w i l t v o lg e n , en meer nog .van j e e ig en z e l f k r i t i e k . Een programma moet zo rg vu l­d ig worden op geze t, en nauwkeurig worden u itg e v o e rd .G r i j p n i e t t e hoog, en v o lg a l le e n dat program, -waarvan j e zeker weet dat j e h e t aankunt!Een .eerste b e s c h r i jv in g van de v e rd u is te r in g v in d j e in d e e l 1 van d i t a r t i k e l , in d i t tweede d e e l worden nog wat aanvu llende c i j f e r s gegeven , m 23h18ra45s MET (dus de door ons g eb ru ik te t i j d ) i o h e t v e r s c h i l in rech te

klimm ing tussen zon en maan p re c ie s 12h o f 180 . Op d i t t i j d s t i p pelden de vo lgen d e coö rd in a ten : . r ‘

R echte Klimm ing zon: 15n34"l3 o f8 D e c l in a t ie zon: -1 9 °1 4 I 4 l "R echte Klimming maan: 3 34 30 j8 D e c l in a t ie maan: +18 51 33

Je z i e t aan deze g e t a l le n dat de zon en de maan op d i t t i j d s t i p n ie t e xa c t te g en ove r e lk a a r staan , omdat de d e c l in a t ie van zon en maaïji n ie t p r e c ie s e ik aa rs te g en o v e rg e s te ld e z i jn . Het v e r s c h i l bedraagt 23 08 ".Omdat de s t r a a l van de kernschaduw van de aarde ruim 38' i s , z a l de g eh e le maan er net in kunnen ve rd w ijn en .De g ro o ts te fa s e van de v e rd u is te r in g (w e lke een g r o o t t e van 1,069 h e e f t ) v in d t om 23 2374 p la a ts .Gedurende de t i j d dat de maan z ic h in de kernschaduw van dc aarde be­v in d t , z a l onze s a t e l l i e t n ie t g eh ee l donker z i jn . In d e e l 1 i s reeds opgemerlct dat het maanoppervlak nog wordt v e r l i c h t door z o n l ic h t , dat door de aardatm osfeer a fgebogen w ordt. Ook u it lo p e r s van de zonnecorona kunnen een zekere in v lo e d hebben op de h e ld e rh e id van h e t maanoppervlak.De s t e l l a i r e h e ld e rh e id van de t o t a a l v e rd u is te rd e maan kan v a r ië r e n van +4 (z o a ls op 30 december 1963) t o t -1 o f -2 .Deze schommelingen z i jn a fh a n k e lijk van do a tm os fe r is ch e toestan d van de aa rd e , en de z o n n e a k t iv it e it (w e lke n e t o ve r z i jn minimum heen i s ) . Evenals de h e ld e rh e id kan ook de k leu r van de v e rd u is te rd e maan v a r ië r e n . M ees ta l noemt men rood o f g r i j s , maar soms komen ook b ru in e , b lau w -ach tige , en g e le t in t e n voo r .Ve zu lle n ach tereen vo lgen s een a a n ta l waarnem ingsmogelijlchedon bespreken.

De sch aa l van Dan.jon ,

Om v e r g e l i jk in g s m a te r ia a l t e k r i jg e n met andere e c l ip s e n , h e e ft de fra n s e astronoom Danjon een schaal ont v/or pen, zodat de aard van de v e r ­d u is te r in g een k w a l i t a t ie v e w aarderin g gegeven kan v/orden.De sch aa l v e r lo o p t in v i j f stappen.1 = 0 Zeer donkere e c l ip s , de maan i s b ijn a on z ich tb aa r, v o o ra l b i j het

c e n tr a le d e e l van de kernschaduw. i = 1 Donkere e c l ip s , g r i j z e o f b ru in a ch tig e k le u r , d e t a i ls op h e t maan­

op p erv lak z i jn n au w e lijk s z ic h tb a a r .1 = .2 Donkerrode o f r o e s tk le u r ig e e c l ip s , met een z e e r donker c en tra a l

d e e l van de kernschaduw, en een r e l a t i e f h e ld e re rand.L = 3 S teenrode e c l ip s , met een h e ld e re o f g e e la c h t ig c rand.L = 4 Zeer h e ld e re , k o p e r -a ch t ig rode o f o ra n je -a c h t ig e e c l ip s met een

z e e r h e ld e re b lau w -ach tige rand.

Denk e r aan dat dc n o o rd z ijd e van dc maan h et d ic h ts t b i j h e t c e n tra led e e l van de kernschaduw komt.De waarnemingen d ienen v e r r ic h t te worden met het b lo t e oog. In d ien o p tis ch e hulpm iddelen g eb ru ik t worden ( b r i l l e n u itg e zo n d e rd ) d ien t d i t verm eld t e worden.Dat de a tm os fe r isch e toentand van de o.arde van g ro te in v lo e d kan z i jn , b l i j k t u i t het f e i t dat zee r donkere e c lip s e n vo lgd en op spo lctaku la ire vu lk aan u itb a rs tin gen op aarde, z o a ls de u itb a rs t in g e n van de Krakatau (1 8 8 3 ), de PeliSe (1902) en de Angung (1 9 6 3 ).

Kernschaduw-oxuansic

Het b l i j k t dat de kernschaduw vaalt g r o t e r i s ( t o t 2%) dan wat th e o re t is c hu i t de geom etr ie van do e c l ip s zou moeten vo lg en .D it e f f e c t v/ordt v e ro o rza a k t door de aardse a tm os fee r. D ankzij m etingen aan deze zgn. schaduw—exp an s ie , kunnen we het een en ander t e weten komen o ve r onze e igen a tm os fee r.De rand van de kernschaduw i s v r i j scherp , on j e kunt met een stopwatch moten wanneer do schaduw een bepaalde k r a te r op de maan b e r e ik t . Het i s m o g e li jk een nauwkeurigheid van 0 ,1 minuut te halen in d ie t i jd s t ip - b e p a - l in g . Een l i j s t van voo rsp e ld e t i j s t ip p e n v in d j e in ta b e l 1. Deze g e ld en voo r h e t midden van een k ra te r . Voor een g ro te k ra te r (z o a ls C opern icu s) moet je e e r s t meten wanneer de schaduw h et e e r s t de rand r a a k t , en dan wanneer de k ra te r de te g en o ve r lig g en d e rand ra a k t, zodat de k r a te r g eh ee l door de schaduw bedekt i s . Het gem iddelde van d ie twee

waarnemingen leun j e dan v e r g e l i jk e n met de v o o rs p e ll in g e n . K i jk in ie d e r g e v a l wat e e rd e r dan voo i-speld i s , omdat d ie v o o rs p e ll in g e n er b est een s tu k je naast kunnen z i t t e n .Het i s u i t e r s t b e la n g r i jk dat je goed op do hoogte bent van de p la a t3 van de k ra te r s . Oefen te vuren goed in h e t maanwaarnemen. Maak teken ingen en v e r g e l i j k d ie met een g e d e ta i l le e r d e maankaart.

FK8A SCKADUUUERGrU iTlrtG C O O « V O LK A A K U ITBAR STING

De stopw atch d ien t g e l i j k g e z e t te worden met- de t i jd s ig n a le n van de ra d io . Het meest betrouwbaar z i jn do "z e s p ie p je s " van de APIJ-zender (AFN = Am erican F orces lïe tw o rk ).Je h o e ft j e n ie t t e beperken t o t de in dc l i j s t genoemde k ra te r s . A l l e markante punten (k r a t e r s , b erg toppen ) d ie met zek erh e id g e ïd e n t i f ic e e r d kunnen worden, z i jn b ru ikbaar.Het zou ook z in v o l z i j n t e le t t e n op bobbels in de 3chaduwrand. N ornaal i s de aardse schaduw mooi g la d , maar vu lk a a n u itb a rs t in g en , en w e l l ic h t ook bovengrondse k e rn ex p lo s ie s , kunnen do vorm van de schaduw b e ïn v loed en door p la a t s e l i j k hoge s to fc o n c e n tr a t ie s .A ls je waarnemingen hebt gedaan met vo ldoend g ro te nauw keurigheid , stuur d ie dan, v e r g e z e ld van een u it v o e r ig e besp rek in g van h e t g eb ru ik te m a te r ia a l on oen fo u te n d is c u s s ie , met de m eeste spoed naar ondergetekende.

C-rensmagnitude - ic h r .t t in g

D it b e t r e f t een .m etin g , d ie een b e e t je verw ant i s aan h et vo lgende programma. Je b epaa lt de grensm agnitudc van de s te r r e n aan de hemel, t i j ­dens hot v e r lo o p van de v e rd u is te r in g . B ru ikbaar z i jn te le s c o p is c h e waar­nemingen. D it is een k lu s v o o r mensen met e rv a r in g in h e t sch atten van v e r a n d e r l i jk e s te r r e n . Z i j kunnen hun A .A .V .S .0 . -k a a r t jo s gebru iken voo r h e t bepalen van do grensm agnitudc. E egin nog voo r dat de maan de b ijschaduw b in n en tre e d t !Mensen d ie met h e t b lo te oog w i l le n sch a tten kunnen de k a a r t je s van de werkgroep m eteoren gebrunken. Z i j d ienen dan h et a a n ta l s te r r e n te t e l l e n d ie z i j in bepaalde g e b ie d je s aan do hemel (zg n . d rem p e lv e ld je s ) kunnen z ie n .

iie ld e rh e ia s s c h a tt in g e n van do v e rd u is te rd e maan

Sommige in v e n t ie v e amateurs hebben eenvoud ige t ru c je s voo r ons bedach t, om z e i l een fo to m e te r t e bouwen. D it z i j n in s tru m en tjes waarmee je de h e ld e r ­h e id van een bepaald o b je c t kan meten.Er z i jn eenvoudige v is u e le fo to m e te rs , en wat g eco m p lic ee rd e r f o t o - e le k ­t r is c h e m eetin stru m en tjes . De meest eenvoudige v is u e le fo to m e te r i s de kprstboom bal. Je neemt, een mooie glimmende ronde kerstboom bal, en houd d ie op een zekere a fs tan d van h e t oog. Zó v e r dat de in de ba l w eerkaatste maan on geveer even h e ld e r i s a ls een h e ld e re v e r g e l i jk in g s s t e r . B egin te meten nog v ó ó r de maan de b ijschaduw b in n en tre ed t. Je weet dan dat de maan op dat moment van magnitude -1 2 ,7 i s . D it wordt ons c a l ib r a t ie -p u n t . Naarmate de

maan donkerder w ordt, moet j e de b a l d ic h te r b i j het oog houden om hem even h e ld e r t e houden a ls de v e r g e l i jk in g s s t e r . V erh ou d in gsgew ijs kunnen we s t e l l e n , dat de h e ld e rh e id van de maan even red ig i s aan h e t kwadraat van de a fs ta n d tussen ba l en oog. D ie a fs tan d moet j e dus s teed s meten. Kw adrateer d ie veranderende a fs tan den , en j e hebt ve rh ou d in gsgew ijs de afname in h e ld e rh e id van do maan. Daarna moet je d ie helderheidaafnam e om zetten in magnituden. V i j f m agn itudc-stappen z i jn per d e f i n i t i e g e l i j k aan een h e ld e rh e id s v e ra c h il van 10G. Dus óén m agnitudestap i s g e l i j k aan de v ijfd e m a c h ts w o r te l van 100 , o fw e l 2,512.Een andere tru c i s d ie van 8 . II. S e liv a n ev . H ij g eb ru ik t oen m onoculair o f de h e l f t van een b in o c u la ir . Het o b j e c t i e f wordt naar het oog g e r ic h t , en men k i jk t zo naar hot s te rk v e rk le in d e b ee ld van de maan. Het h e t andere oog k i j k t men naar een h e ld e re v o r g e l i jk in g s s t e r . Hu moet men s ch a tt in g en doen zo a ls b i j v e ra n d e r l i jk e s te r r e n .Voor de k n u tse la a rs : Je kunt z e l f een fo to m e te r bouwen met behulp van een Gadmium-Gulf id e - c e l ( a f g ek o rt C dS -ce l, w elke oolc in oen g e v o e l ig e b e lich t in g s m e te r z i t ) een v e r s t e r k e r t je en een g e lijk s tro o m ia o te r . A ls stroom bron kan een b a t t e r i j g eb ru ik t worden, d ie n ie t he lem aal nieuw meer i s , maar toch nog la n g n ie t op. D ie h e e ft n l . een v r i j con stan te spannings-. a f g i f t e .Y/ie een camera met ingebouwde b e lich t in g s m e te r h o e f t , kan t i jd e n s het fo to g r a fe r e n van de e c l ip s ooi; g i jn ingebguwde b e lich t in g s m e te r gebru iken . Gebruik wel een k i jk e r o f een f l in k s t e le le n s , omdat j e anders te w e in ig l i c h t k r i j g t voo r oen goede m eting. Denk e r aan da t C d S -ce llen een zekere tra a gh e id hebben. B i j z e e r la g e lich tw a a rd es moet j e c ir c a een t o t twee m inuten méten voo r een ju is t e u i t s la g - i s ve rk regen . Ook h ie r c a lib r e r e n op de nog n ie t v e rd u is te rd e v o l l e maan.K n u tse laa rs kunnen over igen s ook nog hun to ev lu ch t Koeken b i j do n ieuw ere, v e e l g e v o e l ig e r S i l ic iu m -c e l le n , d ie in de toekomst de C d S -ce llen van de fo tom ark t z u l le n v e rd r in g en .

S t erbedekkingen

iteg e lm a tig bedekt de maan h e ld e re s te r r e n . T ijd en s de m aansverdu istering kunnen we e ch te r nog meer bedekkingen z ie n dan anders, omdat de maan dan m inder o v e r s t r n a lt . S te rren t o t magnitude ach t z i jn dan nog zee r r e d e l i jk z ic h tb a a r . T i jd s t ip -b e p a lin g e n van bedekkingen d ienen nauwkeurig te z i jn t o t op 0,1 seconde! Een k lu s voo r de gevorderden onder ons. In fo rm a tie o ve r de bedekkingen i s v e rk r i jg b a a r b i j de s e c r e ta r is van de werkgroep S t e r bedekkingen van de NVV/S, de h eer J.J.J3. van E i jk van Voorthu i js cn ,A b e l Tasmankade 9, Haarlem.

F lu o re s c e n t ie

Een n oga l vergaand onderwerp, waarover in vale—astronom ische k rin gen het la a t s t e woord ook nog n ie t i s gesproken . Hot komt n oga l eens voo r dat e rva ren maanwaarnemers een bepaald g eb ied op de maan opeens h e ld e rd e r z ie n worden. Ook b i j m aansverdu isteringen v a l t h e t w el eens op dat sommige k ra te rs op va llen d h e ld e r b l i j v e n . Hen vermoed dat deze geb ieden bedekt z i jn met een flu o re s c e re n d e s t o f .F lu o re s c e n t ie kennen we a llem a a l ook u i t de d a g e l i jk s e p r a k t i jk . Men h e e ft tegen w oord ig f lu o re s c e re n d e v e r f en in k t , on deze wordt n oga l eens op a x f ic h e 's en p la k p la a t je s to o g ep a s t. Ook de v e r k e e r s p o l i t ie v o o r z ie t z i jn r i jd e n s m a te r ie e l met d e r g o l i jk c v e r f . Dat we k leu ren z ie n , komt omdat bepaalde s t o f f e n de e igenschap hebben van h e t w it t e l i c h t , w aaru it het spectrum b es ta a t, b i jv o o rb e e ld de blauwe on groene t e absorberen , en het rode d e e l t e r e f l e c t e r e n . V/e z ie n Jan een rode k le u r .Een flu o re s ce re n d e rode s t o f e c h te r , 'a b s o r b e e r t de blauwe en groene s tr a le n n i e t , maar z e t deze om in rood l i c h t . Het l i j k t daarom n et o f d ie rode s t o f z e l f l i c h t g e e f t . Het zendt meer rood l i c h t u i t dan het aan rode s t r a l in g on tvangt.

F IG .? D 36 * ftU ISW C IN DG AAP. t>ATH£>S PEER KOM EN ER TOCH

NOG U C M 7STSA U N IN O * KERNSCHADUW

T ijd en s do m aansverdu istering kan het ook gebeuren dat de f lu o r e s c e n t ie van bepaalds geb ieden op de maan b e te r z ich tb a a r v/ordt. Er i s nog v e e l k o r t g o lv ig e s t r a l in g dat h e t maanoppervlak t i jd e n s de e c l ip s kan b ere ik en . Zeer e rva ren waarnemers v/orden dan ook v e rzo c h t op t e l e t t e n o f z i j i e t s kunnen bespeuren van een s te rk g e v . i jz ig d e h e ld c rh e id s v e rd e lin g van het maanlandschap. Met name h et o n d er lin g v e r g e l i jk e n in h e ld e rh e id van k ra te rs i s e rg z in v o l .

F o to g r a f ie

i1 o to g ra f is c h kunnen we haast a l l e kantun op. V oora l in k le u r i s een maans­v e rd u is te r in g een fo to g e n ie k onderwerp. We moeten dan e ch te r wl en ige r e g e ls ten aan zien van de b e l ic h t in g s t i jd e n in ach t nemen.A ls r i c h t l i j n kan de vo lgen d e ta b e l g e ld en , welke i s o p g e s te ld v o o r een oprtisch systeem mot l ic h t s t e r k t e f /8 en oen f i lm g e v o e l ig h e id van 400 ASA (27 D I N ) : -■

V o lle Maan 1/1000 see . b e l i c h t in g s t i jdMaan d iep in de b ijschaduw 1/500 sec .Maan h a l f in de kernschaduw, d oe l

in de b ijschaduw 1/25 seed oo l in de kernschaduw 1 see

Begin van de t o t a l i t e i t 2 sec. Midden van de t o t a l i t e i t 6 sec

Het z a l d u id e l i jk z i jn dat o r best z e e r g ro te a fw ijk in g e n kunnen ontstaan van de r i c h t l i jn e n . E xperim enteer d erh a lve met de b e l ic h t in g s t i jd e n , en b e l ic h t de ene k e e r k o r te r , on dan weer la n g e r . A ls de ASA-waardering van de f i lm twee k e e r zo g ro o t w ordt, moeten do b e l ic h t in g s t i jd e n g eh a lveerd worden, en andersom.Dus: g ea d v is e e rd e b e l i c h t in g s t i jd b i j b eg in van de t o t a l i t e i t i s 2 s e c . B ij gqb ru ik .van oen 100 ASA f i lm wordt de b e l i c h t in g s t i jd 400/100 = 4 maal zo la n g , dus 8 seconden.A ls de l ic h t s t e r k t e van hot op tisch e systeem twee k e e r zo g ro o t w ordt, moet men tweemaal zo la n g b e lic h te n . Het m a k k e lijk s t i s het om dc l i c h t ­

s t e r k t e van de o p t ie k to lan gsch ikken in stoppen . De reeks d ie men g eb ru ik t i s : 1 - 1 ,4 - 2 - 2 ,8 - 4 - 5 , 6 - 8 - 1 1 - 16 - 22 - 32 - 45 enz.Gaan we van f /8 naar f/ 4 , dan gaan we twee stoppen naar l in k s op de sch aa l, en moeten we twee k e e r zo k o r t b e l ic h te n , dus v i e r k eer zo k o r t . In ons v o o rb e e ld je komen we dus weer u i t op 3 seconden ged ee ld door 4 = 2 sec.D r ie stoppen naar re c h ts beteken t 2 x 2 x 2 .maal zo lan g = 8 x zo lan g b e lic h te n .Voor f o t o g r a f i e in k leu r kan het b este verw ezen worden naar d ia f i lm . D it g e e f t de m eest betrouwbare k lou rw eergave .De nieuwe f i lm A g fa CT-21 n o t een g e v o e lig h e id van 100 ASA l i j k t zeer g e s ch ik t v o o r geb ru ik b i j de komende m aan sverdu is terin g .M issch ien b l i j k t hot n o g e l i jk om op v e rzo ek de f i lm g e fo r c e e rd t e la te n on tw ikke len , zodat oen g r o t e r e f i lm g e v o e l ig h e id wordt v e rk reg en . V/at

m inder mooi van k le u r i s Kodak High Speed Ektachrone, van 160 ASA. G e fo r­ceerd kan deze f i lm a ls 40.0 ASA b e l ic h t worden.Het z a l d u id e l i jk z i j n dat b i j lan ge b e l ic h t in g s t i jd e n g evo lgd moet worden. A ls men volgopnam e's kan naken, i s b ijn a a l l e s n o g e l i jk . Moet nen ech ter van a f een gewoon s t a t i e f fo to g r a fe r e n , dan i s h e t raadzaam de vo lgende rek e n re g e ls in aeht t e nemen.g £ k en v o o rs c h r ift voo r het n iè t v o lg e n , in . verband met de u i t e r s t e b e l ic h - x m g s u i 3 a g h *

Üat r . U±tP an van een beü ldsch erp te op h e t n e g a t ie f van ongeveer ! { + ,“ ? * g e b ru ik e n we een o b je c t i e f n e t brandpuntlengte 50 mm dan beteken t^ C*0 “ aan nxeJ nf e r dan 1 22 over h e t n e g a t ie f mag ve rsch u iven . Gaan we u i t van een v e rp la a ts in g van de naan lan gs de hemel van 15° p er uur, dan wordt da maximale b e l i c h t in g s t i jd 5^ seconde.

B randpuntlengte o p tis ch e systeem Maximale b e l i c h t in g s t i jd b i j n ie tv o lg e n

50 mm c ch 2 ) s c 6 C .100 mm r, 'J1 cn SeC*150 mm 1 o___ i j o see .

S n M Sec*0,0 , 0 ,3 see.

onn 130 0 ,46 see .° > 5° s e c *

1200 0 ,23 see.j To o ro e e ld : Ilc kan n ie t v o lg en , en geb ru ik een t e le le n s n e t brandpunt­le n g te 150 mm en l ic h t s t e r k t e f / 4 . De f i lm i s 100 ASA od 21 DIK d ia f i ln . Volgens de r i c h t l i jn e n moeten we b i j f/ s en 400 ASA f i lm b i j h e t b eg in van

e T o t a l i t e i t 2 s e e . b e lic h te n . Onze o p tie k i s twee stoppen l ic h t s t e r k e r , zodat we een v ie r d e van de b e l ic h t in g s t i jd kunnen nemen. De f i lm i s ech te r 4 maal m inder g e v o e l ig , zodat we to ch weer u itkonen op twee seconden.■. o lg en s het t a o e l l e t j e h ierboven i s do nax. b e l i c h t in g s t i jd 1 ,8 se c . A ls we twee seconden b e lic h te n z i t t e n we dus nog a a rd ig goed . H elaas kunnen we dan e e n te r n iè t v e e l experim enteren met de b e l ic h t in g s t i jd e n , omdat la n g e re t i jd e n ook d u id e l i jk onscherpte geven .

77 n ° f ° v ° orb f ° l d i Ik kan n i 'i t v o lg e n , en w il met m ijn zes cm r e f r a c t o r , d ie T ng . van 900 nn h e e f t , op zw a rt-w it f i l n fo to g r a fe r e n . \7e

moeten berekenen welke f i lm g e v o e l ig h e id nod ig i s .De l ic h t s t e r k t e van h e t o p tis ch e systeem i s f / 15 , dus on geveer twee stoppen m inder l i c h t s t e r k dan b i j h e t r i c h t l i j n e n - t a b e l l e t j e gegeven i s . T/e moeten aus v i e r maal zo lan g b e lic h te n . B i j h e t b eg in van de t o t a l i t e i t i s dus 4 x 2 seconden b e l i c h t in g s t i jd n o d ig op 400 ASA f i l n .Volgens h e t t a b e l l e t j e h ierboven mogen we e ch te r n ie t la n g e r dan 0 ,3 sec. b e lic h te n . Onze f i l n moet dus 8/0,3 i s c i r c a 24 maal g e v o e l ig e r z i jn . Nodig i s een f i l n van 9600 ASA, dat i s on geveer 41 DEI.G ezien dc zee r g e r in g e b ee ld sch erp te van h o o g g e v o e lig e f i lm s kunnen we m issch ien b e te r onze e is van 1/50 mm sch erp te in het b e e ld v la k la te n varen . A ls we de e is v e r la g e n t o t 1/25 mm, kunnen we 0 ,6 seconde b e lic h te n , en een f i lm van 48 ASA o f 3800 DIN gebru iken .Dat b l i j f t nog een h e le to e r , maar j e komt a l een h e e l e ind in d ie r ic h t in g a ls j e Kodak 2475 H ecording f i lm neemt, en deze g e fo rc e e rd on tw ik­k e l t m kodak D-19 on tw ik k e laa r.O verigens kun j e e i g e n l i jk a l le e n naar cam era 's n e t v e rw is s e lb a re o p tiek a ch te r de k i jk e r geb ru iken . Heb j e een camera met v a s te le n s , dan h oe f je h e t n i è t eens te p roberen . Je k r i j g t zo n l . een v e e l la n ge re e f f e c t i e v e brandpuntslengte van de k i jk e r , wat ten k os te gaa t van de l i c h t s t e r k t e , toet een gewone camera kun j e ech te r a l h e e l leu k e r e s u lta te n b ere ik en . Zo kun j e b .v . op één f o t o m eerdere a fb e e ld in g en k r i jg e n van de maansver­d u is te r in g in v e r s c h il le n d e s ta d ia , door on het h a l f uur een momentopname

i.e naken. A ls j e t e g e l i j k e r t i j d op de s te r r e n leunt v o lg e n , i s h e t n e t c f e r een "g a t " in de hemel z i t !v o lgopn ane1s in k leu r z i j n h e len a a l n o c i . Met een gewone canera kun je p ra ch tig e r e s u lta te n b e re ik en : de rode naan tem idden van v e e lk le u r ig e s t e r r e t j e s ! H ie r b i j kun je best f l i n k la n g b e lic h te n , t ie n minuten o f zo .De o v e rb e lic h t in g van de maan zeil dar. nog b es t m eeva llen .A ls ju op d ia f i lm f o t o g r a f e e r t , kun j e l a t e r nog k le u r e n fo to 's c f v e rg ro ­t in gen van do f o t o 's la te n naken. H ie r b i j b es ta a t e ch te r w el h e t gevaa r voo r et-n m inder ju is t e k le u r weergave.

In deze twee a r t ik e ls heb ik geprobeerd aan t e geven wat j u l l i e a llem a a l jcunnen doen b i j een m aan sverdu is terin g . M oge lijkh eden ten over b l i jk b a a r ! B e la n g r i jk b l i j f t gewoon dat j e een b e e t je fa n ta s ie h eb t, en nadenkt over v/a - e r a llem a a l gedaan kan worden, z e l f s n e t bescheiden apparatuur.Do m ogelijkh eden l ig g e n echt n ie t a l le e n voo r h e t opscheppen b i j een maans­v e rd u is te r in g , naar ook a ls o r :'n ie ts b i jz o n d e r s " t e z ie n i s . Dat v a l t best mee. Een d e e l van de h ie r gegeven wetenswaardigheden en waarnem ingsm ogelijk ­heden heb ik z e l f u i t m ijn mouw geschud (k w es t ie van f a n t a s i e ) , de r e s t komt u i t enkele z e e r good p u b l ic a t ie s , waarvan ik e r d r ie w il noemen:

FIG. é> ra t> ’C <rs WAN Kr.Rt4ScWAPOu> - W A U ï H AAN 'JE RD U is t e r i n g

Th is M onth 's lu n ar E e lip s e (Sky & T o lescop e , mei 1975); P . /dinert - ka lèn d er fü r S tu rn freu n de; en M, M innaert - de Uatuurkur.de van h e t v r i j e v e ld , d e e l 1, 0

P ro b eer een a a n ta l p ro je c te n t e .com bineren, zodat j e n ie t aan één so o rt waarneming v a s t z i t . T o ta le m aansverdu isteringen komen nu eenmaal n ie t e lk e dag v o o r . Laat h e t ech te r n ie t ten koste , gaan van de nauwkeurigheid. V ee l su cces, en a ls j u l l i e d e e l 1 g e le z e n hebben: b l i j v e n duimen voo r een onbew olkte hemel! ----- ------

TABEL 1 . . . .

IIT̂ rGde en ’̂ t t r e d e van do kernschaduw vo o r 24 k ra te r s . T ijd e n g e ld en voo r

K ra te r In tred e U it t r e d e18 nov. 19 nov.

R i c c i o l i h m 2 1 4 378 0bh03?3

G rim alu i 21 46.0 00 03-9A r is ta rch u s 21 48.2 00 22.4K e p le r 21 53.6 .00 19.7B i l l y 21 55.4 00 05-8Pytheas 22 00.6 00 32.4Copernicus 22 02.7 00 28.6T im ocharis 22 03 8 00 37.9P la to 22 04.3 00 45*4

K ra te r In tr e d e U it tr e d e18 n o v . 19 nov.

Eudoxus 22h 14?7 oo 5253?4M an iliü s 22 18.1 00 44-7Menelaus 22 21.4 00 48.5Sndynion 22 23.0 01 02 .8P l in iu s 22 25.7 00 51.6V itru v iu s 22 28.6 00 55.4Tycho 22 30.6 00 05.3P roc lu s 22 35-7 01 00.5Taruntius 22 39.3 00 56.8

V ervo lg ta b e l 1

Autolycus 22 10.7 00 45.6 M ess ie r 22 42.4 00 53*7Caupanus 22 13*2 00 07-7 G oclen ius 22 44.2 00 48.2A r is t o t e le s 22 13.8 00 53*9 Langrenus 22 49.1 00 52.9

TABEL 2

In tred e in de bijschaduw 18 nov. 20h25i.:,5

In tr e d e in de kernschaduw 21 38.5

B egin van de t o t a l i t e i t 23 02.5

G roo ts te fa s e 1.069 23 23.4

Einde van de t o t a l i t e i t 23 44.2

U it tr e d e u i t de kernschaduw 19 nov. 01 08 .2

U it t r e d e u i t de b ijschaduw 02 21.2

V/in G ie lin g hBurg. E gg in k s traa t 42Maarssen

HEMELVERSCHIJNSELEN (decem ber 1975 - fe b r u a r i 1976)

Jean Meeus

04 dec 1975

08 dec 197509 dec 1975

01 dec 1975 07h, Ceres in o p p o s it ie . P la n e to ïd e nunner 1 i s nu - n e t eenk i j k e r t j e o f b in o c u la ir - de g eh e le nacht waam eenbaar in h e t stex-renbeeld S t ie r . Ceres i s van v is u e le magnitude 6 ,8 en b ev in d t z ic h in de nacht van 2-3 decenber 0 50 ten zuiden van de s t e r E p s ilo n Tau, en in de nacht van 5-6 decenber 0 30 ten noorden van 68 Tau. Deze s te r re n v in d j e in een goede s te r r e n a t la s .08h, Neptunus in co n ju n c tie n e t de zon. Daaron i s de v e r re p lan ee t gedurende n eerdere weken n iè t vvaarneenbaar.T ita n in z i jn g r o o ts te w e s t e l i jk e e lo n g a t ie .01h, Mars h e t d ic h ts t b i j de a a rd e : 0,56549 astron on isch e eenheden, o f te w e l 84,6 m iljo e n k ilo m e te r . Ondat de banen van aarde en Mars geen c i r k e ls z i j n naar a l l ip s e n , v a l t h e t t i j d ­s t ip van de k o r ts te a fs tan d (9 d ec ) n ie t p r e c ie s samen net . dat van de o p p o s it ie (15 d e c ).

10 dcc 1975 3h, Mars 0 04 ten noorden van 125 T a u r i, een s t e r vannagn itude 5 ,0 . Deze nauwe sanenstand n oet n e t een b in o c u la ir o f een k le in e k i jk e r g e vo lgd worden. Begin j e waarnemingen enkele dagen te v o re n , en k i jk hoe de p la n ee t dag na dag - o f l i e v e r nacht na nacht - d ic h te r b i j de s t e r kon t.04h, J u p ite r s t a t io n a ir .02h, naan in co n ju n c tie n e t J u p ite r . B ek ijk d i t op 12 decenber ' s avonds.22h18n: P i P s c , een s te r van nagn itude 5,6 v e rd w ijn t aan de donkere rand van de naan.15h, Mars in o p p o s i t ie . De zon, de aarde en Mars staan op één l i j n , en w ij z ie n Mars p a l te g en o ve r de zon aan de h en el.

11 dec 197513 dec 1975

13 dec 1975

15 dec 1975

16 dec 1975 18 dec 1975

18 dec 1975

21 dec 1975

22 dec 1975

23 dec 1975 27 dec 1975 29 dec 1975

01 jan 197602 jo n 1976

03 jan 197604 jo n 1976

06 jan 1976

07 jan 1976

08 jan 1976 08 ja n 1976

08 jan 197609 jan 1976

10 jan 1976

11 jan 1976

13 ja n 197613 jan 197614 jan 1976 17 ja n 1976

G roo ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .08h, naan in co n ju n c tie n e t H ars, 6 ° ten zuiden van de p la ­n e e t.Deze avond staan de h e ld e re nanen van J u p ite r a l l e v i e r ten oosten van de p la n e e t ( " r e c h t s " in een onkerende k i j k e r ) .09h, maan in co n ju n c tie met Saturnus, 5 graden ten zuiden van de p la n ee t.12h4öm, s o ls t it iu m , de zon b e re ik t haar g r o o t s t e z u id e l i jk e d e c l in a t ie , on daarnoe b eg in t p e r d e f i n i t i e do astronom ische w in te r . D it ja a r dus n ie t op 21 decenber.G roo ts te w e s te l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .2h, naan in co n ju n c tie n e t de ster. Sp ica .11h, naan in con ju n c tie n e t Venus.

G roo ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .Sm alle m aansikkel. -Vandaag ga a t in onze s trek en de maan a n d erh a lf uur na de zon onder. In d ian j e om streeks 17h30m de z u id w e s te l i jk e h o r izon a fz o e k t , ontwaar j e b i j goed door­z ic h t ig e lu ch t de jon ge m aansikkel, 26 uren na h et t i j d s t i p van de Nieuwe'Maan.18h, Venus 1°0 9 ' ten noorden van Beta Sco. i2h, aarde in h e t p e r ih e liu m , op 0,98332 as tron on isch e een­heden o f 14 1 , I m iljo e n kn van de zon. De aarde s ta a t het d ic h ts t b i j de zon in hot b eg in van ja n u a r i, n ie t in de zomer!I7h43m, de s t e r 6 G. Psc (nagn . 6 ,2 ) v e rd w ijn t aan de onver­l i c h t e rand van de maan, S terbedekk ingen noeten met een k i j k e r ( t j e ) .vaorgenomen wórden.06h, M ercurius in z i j n g r o o ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie , op 19° van de zon. Do s n e l le p la n e e t i s deze dagon 1 s avonds boven de z u id w e s te l i jk e h o r izo n t e v inden .G roo ts te w e s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .04h, Uranus ze é r d ich t b i j Lambda V ir , oen s t e r van nagn itude 4 ,6 . De p la n ee t z e l f i s van magnitude 5 ,9 , dus i e t s n eer dan één nagn itude lich tzw a k k er dan de s t e r . Uranus lo o p t s le c h ts acnt boogcoconden ten zu iden van de s t e r , naar nergens op de aarde wordt de s t e r door de p la n ee t bedekt. Laa t deze g e le g en ­h e id n ie t v o o rb ijg a a n zonder deze nauwe c o n ju n c tie te be­k i jk e n , K i jk naar het tw e e ta l enke le dagen te v o re n , n e t een k le in e k i jk e r o f b in o c u la ir , en merk op hoe dag na dag Uranus d ic h te r b i j de s t e r kon t. Op de ochtend van 8 jan u a ri zu l j e e c h te r een g ro te r e k i jk e r noeten geb ru iken , want Uranus z a l dan zo d ich t b i j Lambda V ir staan dat je het koppel met een b in o cu la ir n i e t z u lt kunnen scheiden !/an Z t o t 14 ja n u a r i staan de twee h en e lo b jee ten op m inder dan 10 boogninuten van e lk a a r . Ze z i jn nu n ie t 's avonds, maar 's morgens t e z ien ,13h, Venus 7 graden ten noorden van A n tares .13h, naan in co n ju n c tie net J u p ite r ; d i t moet 1 s avonds bekeken worden.18h37m, dc s t e r 1? H1. A r i (nagn . 6 ,3 ) v e rd w ijn t a ch te r de o n v e r l ic h te rand von de naan.19h35m, de s te r 124 3. A r i (nagn . 6 , 4 ) v e rd w ijn t a ch te r de o n v e r l ic h te rand van de naan.06h, Juno s t a t io n a ir in r e c h te k lin n in g .21 h, M ercurius s t a t io n a ir .04h, naan in c o n ju n c tie n e t M ars, 6° ten zu iden ervan.14h, de v o l l e naan in c o n ju n c tie met Saturnus, 5° ten zu iden van de p la n e e t.

17 jo n 1976 G roo ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .18 jan 1976 23h14n, do s t e r One ga Leo (magn. 5 ,5 ) lcomt weer t e v o o rs c h ijn

van a ch te r de o n v e r l ic h te rand van de maan.20 jan 1976 12h, Saturnus in o p p o s it ie met de zon.20 jan 1976 16h, Ceres s ta t io n a ir .20 jan 1976 21h, Mars s ta t io n a ir .20 jan 1976 Van 21h47ffl t o t 22h09m i s - met een k i j k e r t j e - a l le e n maan

IV van J u p ite r t e z ie n . Maan I b ev in d t z ic h a ch te r de p la ­n e e t, maan I I e rv o o r , t e r w i j l maan I I I in de schaduwkegel van de p la n ee t i s v e rd u is te rd .

23 jan 1976 07h, M ercurius in beneden con ju nctie . D it beteken t da t dezep la n ee t tussen de zon en onze aarde lo o p t .

23 jan 1976 08h, naan in c o n ju n c tie met S p ica , 's Morgens leun j e v a s t­s t e l l e n da t de h a l fv e r l ic h t e maan z ic h ten zu iden van ( " o n d e r " ) de h o o fd s te r van do Maagd b ev in d t. In Z u id -A fr ik a wordt de s t e r door de maan bedekt.

24 jan 1976 G roo ts te w e s te l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .28 jan 1976 09h, maan in co n ju n c tie met Venus, 2° ten noorden van de

p la n e e t . t01 f e b 1976 G roo ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .03 fe b 1976 19h, M ercurius s ta t io n a ir .04 fe b 1976 Saturnus in "re ch te l i j n " met P o llu x en C astor. Nauwkeuriger

gezegd : vandaag bevinden 'deze d r ie hem ellicham en z ic h op e e n z e lfd e g r o te c i r k e l aan de hem elbol.

06 fe b 1976 04h, maan in c o n ju n c tie mot J u p ite r , 4° ten noorden van dep la n e e t . B ek ijk het tw e e ta l op 5 en 6 fe b ru a r i 's avonds.

06 fe b 1976 04h, Vosta (magn. 7 ,9 ) 0 °2 9 ' ten noorden van 20 C et, een s te rvan magnitude 4 ,9 .

09 fe b 1976 G roo ts te w e s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .10 fe b 1976 00h24m, de s te r 234 B. Tau (magn. 6 ,0 ) v e rd w ijn t aan de

donkere maanrand.10 fe b 1976 01h54m, de s t e r E p s ilo n Tau (magn. 3 ,6 ) v e rd w ijn t aan de

o n v e r l ic h te maanrand.10 fe b 1976 17h, maan in c o n ju n c tie met Mars, 5° ten zu iden van de p la ­

n e e t.11 fe b 1976 02h, Uranus s t a t io n a ir . _ ,11 f e b 1976 03h, Ceres (magn. 7 ,3 ) 0°27 ten zu iden van 37 Tau, een s te r

van magn. 4 ,5 .11 fe b 1976 23h54n, de s t e r 71 O ri (magn. 5 ,2 ) v e rd w ijn t aan de onver­

l i c h t e rand van de maan.13 fe b 1976 20h, maan in co n ju n c tie met Saturnus, 5° ten zu iden van de

p la n ee t.16 fe b 1976 I6h, M ercurius in g r o o ts te w e s te l i jk e e lo n g a t ie (2 6 ° ) , voo r

onze n o o rd e li jk e s trek en een on gu nstige o ch ten d versch ijn in g .17 fe b 1976 G roo ts te o o s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .19 fe b 1976 01h02m, de s t e r P s i V ir (magn. 4 ,9 ) v e r s c h i jn t weer aan de

o n v e r l ic h te maanrand.19 fe b 1976 14h, maan in c o n ju n c tie met S p ica . In een d e e l van de S t i l l e

Oceaan en in Zuid-Am erika wordt de s t e r door de maan bedek t.25 fe b 1976 G roo ts te w e s t e l i jk e e lo n g a t ie van T ita n .27 fe b 1976 15h, maan in c o n ju n c tie met Venus, 6 ° ten noorden van de

p la n e e t .29 fe b 1976 S ch rik k e lda g . De sch r ik k e ld a g v a l t op een zondag, voo r het

e e r s t s inds 1948; vo lg en d e k eer in 2004.>

G ebru ik te a fk o r t in g e n van namen van s te rren b ee ld en :

Tau = Taurus = S t ie rPse = P is c e s = V issenSco = Scorp ius = Schorpioen

V ir = V irgo = MaagdA r i = A r ie s = HamLeo = Leo = LeeuwCet = Cetus = W alvisO ri = Orion = O rion

Opmerkingen

A l l e t i jd s t ip p e n z i jn u itg ed ru k t in M idden-Europese T i jd (MET), d i t i s W e re ld t ijd + 1 uur en de in ons land g e b r u ik e l i jk e t i j d . De t i jd s t ip p e n van de sterbedeklcingen g e ld en s t r ik t genomen voo r U trech t. De a fk o r t in g h i s de in t e r n a t io n a le aanduid ing v o o r uur.

C on ju nctie = samenstand: de twee hem ellicham en hebben d e z e l fd e rech te klim m ing, o f , in het g e v a l van een p la n ee t + zon, d e z e lfd e le n g te langs de e c l i p t i c a gem eten.

e lo n g a t ie = s ch ijn b a re a fs ta n d van een p la n ee t t o t de zon, o f van een s a t e l l i e t t o t z i j n p la n ee t.

M agnitude = maat v o o r de (s c h i jn b a r e ) h e ld e rh e id van een hem ellichaam .De zwakste s te r re n d ie we onder de b es te omstandigheden met h e t b lo te oog kunnen waarnemen hebben een magnitude van +6 . De h e ld e rs te s te r r e n z i jn van magnitude 0. Enkele hem ellicham en z i jn nog h e ld e rd e r : J u p ite r -2 , Venus -4 , de V o l le Liaan -1 2 , de zon -2 7 .

. \

SCHIJNGESTALTEN VAN DE MAAIT

Nieuwe Maan E e rs te K w a rtie r V o l le Maan L a a ts te K w a rt ie r

3 dec 10 dec 18 dec 25 dec1 3an 9 ja n 17 jan 24 jan

31 ja n 8 fe b 15 fe b 22 fe b

DE PLANETEN

^ e rc u r iu s i s van eind december 1975 t o t m idden -januari 1976 ' s avonds in h e t zu idw esten te z ie n , k o r te t i j d na zonsondergang. De g ro o ts te e lo n g a t ie g e s ch ied t op 7 ja n u a r i. De magnitude van M ercurius bedraagt -0 ,6 op 29 december, en +0,3 op 15 ja n u a r i. Omstreeks 10 ja n u a r i gaat M ercurius a n d erh a lf uur na de zon onder.

Venus s c h i t t e r t 13 morgens in h e t zu id oos ten , doch n adert g e l e i d e l i j kde zon. Begin december komt de h e ld e re p la n ee t v i e r uur vd ó r de zon op, maar e ind ja n u a r i nog maar twee uur.

Mars, i s in o p p o s it ie op 15 december. In december p r i j k t de rode p la n ee t dus de g eh e le nacht in de S t ie r , in ja n u a r i en fe b ru a r i 's avonds en een g ro o t d e e l van de nach t. Omstreeks 14 december i s Mars van magnitude -1 ,6 (.even h e ld e r a ls S i r iu s ) , maar e ind fe b ru a r i i s d i t verm inderd t o t +0 ,5 .

J u p ite r , h e ld e rd e r dan Mars, p r i j k t 's avohds in de V issen . De p la n ee t ga a t van dag t o t dag v ro e g e r onder.

Sa tu rn u s, in o p p o s it ie op 20 ja n u a r i, i s de g eh e le nacht o f een g ro o td e e l ervan in de K r e e f t te z ie n . H ij i s h e ld e rd e r dan de s te r re n P o llu x en C astor.

NOGMAALS: "DB OCULAIn PROJECTIE FORMULE" A lb e r t Jansen

juninummer van UV (9 e j g . no. 2, b l z , 35 ) le id e n C a rl Koppeschaar en Theo de K le rk a f , dat de eenvoudige o c u la ir -p r o je c t ie - fo rm u le

F = - J Le f f F * F , .

oc obj

f o u t i e f i s . In deze form u le i s de zgn. e f f e c t i e v e brandpuntsafstand,

F ^ de brandpuntsaf stand van het g eb ru ik te o c u la ir en F q^ . de brandpunts­a fs tan d van het k i j k e r - o b j e c t i e f . Het X wordt bedoeld de Ü eelda fstand (n i e t : h e t b s e ld v e ld ) , dat i s do a fs tan d van h e t g e p ro je c te e rd e b ee ld t o t h e t o c u la ir .Ze hebben volkomen g e l i j k a ls ze s t e l l e n , dat de ju is t e fo rn u le voo r F __ moet lu id en : X - F eX1

F ' = — . Fe f f F qc obj

naar a ls X v e e l g r o t e r i s dan F , dan naakt h e t w e in ig v e r s c h i l o f we deeenvoudige ( f o u t i e v e ) o f de in g ew ik k e ld e r ( j u i s t e ) fo rn u le gebru iken . N a tu u r li jk _is_ X v r i jw e l a l t i j d v e e l g r o t e r dan F , anders hoefde we geen o e u la ir - p r o je c t ie to e te passen. De b ed o e lin g h ie rva n i s in n e rs , het door h e t k i jk e r - o b j e c t i e f gevornde b ee ld aan m erk e lijk t e v e rg ro te n ! Een g ro te v e rg ro t in g s m a a ts ta f M b e teken t e ch te r , omdat

oc

dat X v e e l g r o t e r moet z i j n dan F .OC

Bovengenoemde form u les v o o r z i jn nog ip t s v e rd e r t e vereen vou d igen ,door t e bedenken dat

F Qb ■- — “• = de k i jk e r - v e r g r o t in g V ' oc

een (v o o r k i jk e r b e z i t t e r s ) overbekende fo rm u le .

De eenvoud ige ( " f o u t ie v e " ) b e trekk in g wordt dan ^ ef f ^ ^

ïïe s c h r ijv e n ^ in p la a ts van = omdat deze b e trek k in g s le c h ts b i j benadering j u i s t i s .Ruwweg i s de e f f e c t i e v e brandpuntsafstand dus g e l i j k aan de k i jk e r v e r - g r o t in g maal do b eo ld a fs ta n d .De volkomen ju is t e fo rn u le v o o r F __ kunnen wc op p re c ie s d e z e l fd e manier omwerken t o t

F . . = V . ( X - F ),r . e f f ' oc 'ÏÏU I S

V . ( X - F ) = V . X - V . F = V . X - F , .oc oc obj

en ook h ie raan i s d u id e l i jk te z ie n waarom we m eesta l w el met een een­vou d ige benadering kunnen v o ls ta a n : b i j o c u la ir p r o je c t ie i s de op ze t, een e f f e c t i e v e brandpuntsafstand t e scheppen d ie v e le malen g r o te r i s dan de.brandpuntsafstand van het k i j k e r o b j e c t i e f , zodat F t . o . v . V . X v r i jw e l kan worden verw aarloosd .

San en geva t: b i j o c u la i r p r o je c t ie wordt een e f f e c t i e v e brandpuntsafstand F ^ ^ verk regen waarvoor g e ld t

F . . = V . ( X - F ) = V . X - F . . V . X e f f o c ' obj

R eken voorb ee ld :S t e l FQb. = 900 on en ! = 9 mm, zodat V = 100 x . A ls nu X = 40 cn, duswe p ro je c te r e n op een scRern da t 40 cn a ch te r het o c u la ir g e p la a ts t i s , dan i s

= 100 . (400 mm - 9 mm) = 100.400nm - 900mm 100.40cm, dus

F e ;ff = 100*391 nm = 40 000 mm - 900 mm 40 m eter, o f e i g e n l i jk

HALOYERSCIII JNSELEN - R esu lta ten en t ip s v o o r h e t v/aarnemen.

Jos de B ru ijn W a lsoorden sestraa t 14 V/alsoorden

In deze d erde, en v o o r lo p ig la a t s t e , a f le v e r in g van de h a lo -ru b r ie k , v/il ik wat v e r t e l l e n o ve r "ons" h a lo -on dersoek en teven s nog wat waarneem -tips geven .In onze JY/G-afdeling (Z ee la n d ) nemen momenteel d r ie mensen h a lo 's v/aar en bepaald n iè t zonder 3u cces . In één ja a r t i j d s (m ei 1974 - a p r i l 1975) namen v/ij (A d r ie , V/illem en ik ) op p re c ie s 100 dagen h a lo 's waar. Dat i s gem iddeld 1 op de 3,65 dagen. Dat e r th e o re t is c h gem iddeld op meer dan 200 dagen p e r ja a r h a lo 's waarneembaar z i jn en dat we d ie to ch n ie t a llem a a l hebben g e z ie n , v a l t n ie t aan ons te w ijt e n , omdat we n a tu u r l i jk m e t a l t i j d op onze hoede v o o r h a lo 's kunnen z i jn (s c h o o l, werk, s lapen , e n z . ) . Omdat we e c h te r zonder en ig e e rv a r in g begonnen z i jn , l i j k t me d i t toch

METEOROLOGISCHE VERSCHIJNSELEN IN K IT BUiTENVELt), OKTOOEH 1974 ONWEER

Q WINDHOOS

□ □ □ □ □

HAGEL

HALO'S

een n ie t on aard ig r e s u lt a a t . In da t ja a r hebben we 12 v e r s c h il le n d e h a lo - vormen g e z ie n , waarvan er ook nog een a a n ta l met succes werd g e fo to g ra fe e rd

(k le in e le r in g , bövenraakbogen, bi^uaua en p a raso lcn iiic ïi, r in g ) .D irk G arden ier in F r ie s la n d , waarnec we onze w aarnem ingsresu lta ten u i t ­w is s e len , h e e f t onderzocht in h oeverre het waar i s dat j e na h et z ien van een h a lo s le c h t weer k r i j g t . Op de g r a f ie k op b la d z i jd e 17 i s aangegeven voo r de maand ok tober 1974 h et a a n ta l dagen dat e r h a lo 's t e z ie n waren en de m il l im e te r s g e v a lle n n e e rs la g . Trek z e l f j e c o n c lu s ie maar.Enkele t ip s voo r hot z e l f waarnemen:Gebruik een gewone (= géén p o la r o id ) zo n n e b r il: deze ve rh oog t het con­t r a s t tussen v e r s c h i jn s e l en omgeving en h i j beschermt je ogen nog en ig s ­z in s , want per s l o t van reken in g s p e e lt b i jn a hot g eh e le schouwspel z ic h om en n a b ij de zon a f .Enkele mooie v e r s c h ijn s e le n , d ie ook re g e lm a tig t e z ie n z i jn : C ireu m zen ita le booA', door z i jn mooie k leu ren vaak aan gezien voo r een regenboog. K i jk t ip : k i jk b i j een zonshoogte van on geveer 20 graden n et i e t s onder h e t z e n it wanneer z ic h daar c ir r o s t r a tu s ( s l u i e r - ) wolken bevinden : je hebt dan kans op d i t mooie v e r s c h i jn s e l . De c ir c u n z e n ita le boog wordt gem iddeld op 33 dagen p er ja a r waargenomen, ( t h e o r e t is c h ) .K le in e K r in g ; e rg vaak waarneembaar op een a fs tan d van 22 graden rond de zon. Kan gek leu rd z i j n o f w it alsmede de B ijzonnen op d e z e l fd e a fs tan d l in k s en rech ts van de zon. Ze kunnen ook e rg mooi z i jn .De Haakbogen, boven on onder de zon op de k le in e k r in g , gek leu rd en vaak mooi "k ru lle n d " gevormd.V oorts heb j e nog kans op een zogenaamde Z u il : d i t i s een v e r t i c a l e l i c h t ­s treep boven en/of onder de zon d ie soms U it z o n d e r l i jk h e ld e r kan z i jn . De s u i l i s a l t i j d w it .Voor h e t fo to g r a fe r e n van h a lo 's g e e f i k j e p e r s o o n li jk de g r o o ts te kans van s lagen b i j h e t fo to g r a fe r e n van n a a n h a lo 's . Gebruik b i j voorkeur een camera met een g ro o t g e z ic h ts v e ld en g r o te len sopen in g ( f/ 1 :2 .0 b . v . ) .De b e l ic h t in g s t i jd e n v e r s c h i l le n e rg : op h o o g g e v o e lig e f i lm v la k b i j de maan en ke le seconden b e l ic h t in g en b i j la g e r e g e v o e l ig h e id en ve rd er van de maan a f la n ge r b e lic h te n ( t o t 30 seconden en la n g e r ) . B i j zon n eh a lo 's l i g t h e t i e t s anders; de hemel i s dan ve rb lin d en d h e ld e r (m ee s ta l) en de zon d oe t j e f o t o m issch ien m islukken door op tisch e r e f l e c t i e - e f f e c t e n . in j e c a n e r a - o b je c t ie f , waarvan je b i j de maan m inder la s t h eb t. Verder kun jo b i j h e t fo to g r a fe r e n nog een f i l t e r en een zonnekap gebru iken .Deze kunnen echt hun nut b ew ijzen b i j h e t maken van h a lo - f o t o ’ s.Dan zou ik nu ie d e re en v e e l succes w i l le n wensen b i j z i jn (e e r s t e ) waarnemingen, en e ch t, het i s helem aal n ie t m o e i l i jk , g e tu ig e onze r e s u lta te n en, p er s lo t van rek en in g : beginnen doe j e a l t i j d zonder e r v a r in g . Trouwens, in ons k lim a a t heb j e meer kans op echt "h a lo -w ee r" dan op h e ld e re s te rren a ch ten , dus...........

AARDE, VENUS Eli MARS ( 3 ) Jan MoormanA lb . Agneslaan 11 V laard in gen (-H o ly )

VENUS, dc h e te p lan ee t

(a a n s lu iten d op h e t a r t ik e l over Venus in h e t v o r ig e nummer)

Eind fe b r u a r i 1-963 werden de r e s u lta te n van de v lu ch t von de M ariner 2 o f f i c i e e l bekendgemaakt. NASA-woordvoerder Dr. N ew e ll v e rk la a rd e dat b i j het ondersoek v e e l van de door het "b roe ik asm ode l" om vatte v e ro n d e rs te ll in g e n ju i s t was geb leken .Volgens de le id e r g van h e t onderzoek was Venus omgeven door een dikke w olken laag op een h oogte von 60 a 70 km boven h e t op p erv lak . D ie wolken­la a g zou een d ik te hebben van on geveer 24 km. W e ll ic h t g in g h e t h ie r om een m engsel von opgewaaid zand en een k o o lw a te rs to fv e rb in d in g o f andere s t o f . U itgaande van dat b roeikasm odel moest do tem peratuur van het op p erv lak van Venus v o o r algemene aardse begrippen v r i j hoog z i jn . D ie hoge tem peratuur was a l vo o rsp e ld aan de hand van da in t e n s i t e i t van de

r a d io s t r a l in g van Venus b i j 3-21 en. A l.; v e rk la r in g v o e r d ie hoge tempera­tuur s t e ld e het broeikasm odel dat de oorzaak h ie rva n la g in de b ro e ik a s - werking van de in dc- dampkring van do p la n ee t aanwezige k o o ld io x id e (o n t -

ln 1932> door Ada»s en Dunham van de Llt. ï ï i ls o n -s te r re n w a c h t ) . Over de aard van de dampkring en op p erv lak te van Venus was men e ig e n l i jk n ie t v e e l w i j z e r geworden. De k oo lw a te rs to fh yp o th ese ( in een e e rd e r UV-nunner besch reven ; wérd s te rk b e k r it is e e rd . De astronomen V/ildt en Adams hadden b i j a fz o n d e r l i jk e sp ec tro scop isch e waarnemingen geen van beiden bew ijzen gevonden Voor do aanw ezigheid van k o c lw a te rs to fg a s in de Venusiaanserlnrr r>ï—pi .

vanaf de aarde zich'

warmtestraling

VereenToudigde roorstelling Tan de toestand in da atmosfeer Tan Venus. le temperatuur ( -3 9 0o ) , in de buitenste dampkringlagen, is gemeten

door de Amerikaanse sterrenkundigen W.M. Sinton en J. Strong.

De ontdekking van k o o ld io x id e was v o o ra f e esaar door <ïr>

^dSStTr r^gebonden r o t a t i e " , “ “ * “

Tm dot hetv o lk van f i j n . d ru p p e lt je s k a a ts t . H et J e H f 1922 d to r C o S e n t f Ü l t T

jy ̂ (073 ^a iu e wordt lood v lo e ib a a r b i i ?̂7 aS i 1 7\0

201,1 ao ^ u » * ■ * «

kv/aaen b i jv o o rb e e ld met C v o o r de o n v e r l ic h te z i jd e van Venus, t e r w i j l anderen n e t hogere c f la g e re waarden te maken meenden te hebben. D it kont w a a r s c h i jn l i jk doordat ex̂ te lk en s n e t t o t a a l v e r s c h il le n d e nethodes ge­w erkt werd en daardoor de tem peratuur in s teeds andere lagen van de Venusi- aanse a tm osfeer werd gemeten. D ie la gen moeten n a tu u r l i jk met h e t v e r s c h i l in hoogte ook schommelingen in de tem peratuur v e rto n en . P e t t i t , C ob len tz en Lampland dachten dat or zow el op het v e r l i c h t e a ls op het o n v e r lic h te h a lfro n d een nagenoeg g e l i j k e tem peratuur n oest h eersen . De ontdekking van de CO^-absorpticfcanden in het d iep rode g e d e e lte van h e t Venusspectrun b rach t, hoewel het to ch wel een b e la n g r i jk e on tdekking was, e ig e n l i jk geen nieuws o ve r de sa m en s te llin g van h e t i’aads a la c h t ig e , eeuwig aaneengesloten wolkendek. De absorp tiebanden vertegen w oord igden een h o evee lh e id k o o l­d io x id e d ie w a a r s c h ijn l i jk 250 naa i g r o t e r was dan d ie in de aardse dampkring.De astronomen namen v ro e g e r gewoonweg aan dat du wolken van Venus net a ls -die op aarde u i t waterdamp bestaan . Venus s ta a t d ic h te r b i j de zon dan de aarde en h e t zou o r b e s l is t wr.rnex- z i jn . H et k la s s ie k e b ee ld van Venus v o lg d e n a tu u r l i jk : h ie r was eon stomende ju n g le -p la n c e t , een h ee t t r o p is c h m oerasland, bedekt door d ik k e , r o l le n d e m istbanken (A rrh en iu s , 1918).H erinnerend aan de warmte, n a tte g e o lo g is c h e g esch ied en is van de aarde z e i A rrhen ius eens dat Venus een p la n ee t moest z i jn d ie v e r g e l i jk b a a r i s met dé aarde in een v ro e g e r stadium . H o g e l i jk waren de moerassen van Venus u itg e s t r e k te geb ieden v o l x-euacnboiien, varens en mossen. Anderen fa n ta see rd en daar a l l e r l e i r e p t ie la c h t ig e , op d in o sa u r ië rs l i jk e n d e m onsters b i j . O ngeloo fw aard ig k lonk dat a l l e s helem aal n ie t , want het "bew ees" immers de s u p e r io r i t e i t van de on tw ik k e lin g van de aarde tegen ­o ve r d ie van de andere p lan eten . Met de in d ie t i j d besch ikbare gegever • g a f de m oera s-th oo rie dus een lo g is c h e ( ? ) v e r s c h ijn in g aan de p la n ee t. T ie n ta l le n ja re n lan g t w i j f e ld e e r niemand aan d i t b ee ld van Venus. Ook de on tdekking van k o o ld io x id e in d^ a tm os feer van de p la n ee t scheen n ie t t e h in deren . Toch waren ur d ingen d ie bepaald n ie t k lo p te n . Het wolkendek was w e l wat d ik voo r een m istbank; waarom was e r n o o it een opening in d ie "m istbank"? B ij s p e c tra a l onder aoelc werd geen aanw ezigheid van water gevonden, en evenmin aan w ezigheid van zu u rs to f. Pe w o e s t i jn - th e o r ie , waar­mee zow el de Amerikanen N ich o lson en S t . John a ls de Engelsnan S i r Spencer Jones op de proppen waren gekomen, le e k v e e l w a a r s c h ijn l i jk e r .V lak voo rd a t de w o e s t i jn - th e o r ie was geopperd h ie ld nen e r ook andex'e id e eën op na. De wolken zouden kunnen bestaan u i t f i j n gepoederde zouten a ls na triu m - en m agnesium chloride, a fk om stig u i t een verdampte oceaan (D r. H. S u ess ). D ie zouten b leken e ch te r n ie t h e t z e l fd e v/eerkaatsings- vern ogen te hebben a ls de onbekende s t o f w aaru it de w it t e wolken van Venus bestaan . Wolken van welk genoend m a te r ia a l dan ook zouden g r i j s z i jn , o f g e e l , o f b ru in ; h e t v/as m o e i l i jk te g e lo v en da t d ie wolken w it zouden z i jn . Wolken van poedervorm ig zout zouden e r e c h te r v/el w it u i t s ie n . A ls dat zout a fk om stig zou z i j n u i t een verdam pte oceaan waar v/as dan a l het v/ater u i t d ie oceaan geb leven ? Het zou zee r merkwaardig z i j n a ls w a ter­m olecu len in g roxe hoeveelheden de on tsn app in gssn elh e id van 10,5 km/sec hebben b e re ik t en u i t de tm osfeer van Venus verdwenen z i jn .Huport W ild t dacht dat de wolken van Venus waren sam engesteld u i t fo rm a ldeh yde, een s to f d ie b estaa t u i t k o o ls t o f , w a te r s to f en zu u rs to f.Het was bekend dat gasvorm ig form a ldehyde, in con tac t geraak t met s le c h ts sporen waterdamp, inderdaad een p ra ch tig e w it t e w olk v e ro o rza a k te . Een m engsel van zoutzuurgas en ammoniak doet dat echtex’ ook en e r was geen reden om form aldehyde t e beschouwen a ls s t o f X in de Venusiaanse a tm os fee r, a ls ook zoutzuurgas + ammoniak en een d o z i jn andere s to f fe n d ie n o fte li. jk , a ls ze aanw ezig waren, z o 'n w i t t e wolk konden veroorzaken . \7ildt h e e f t z i jn v e r o n d e r s te l l in g o v e r ig en s l a t e r herroepen , omdat ze v o lg en s z i j n e ig en , l a t e r opgedane e rva r in g en onhoudbaar b leek t e z i jn .De r e s u lta te n van de M ariner-2 v lu ch t maakten de e c ea a n -th eo r ie van

i ^ iQ A i ® “ z l ̂ 955) e rg o n w a a rs c h ijn lijk . George Gamow s c h re e f a l « I L I + aI h e t w ater op Venus in dc vorm van damp in de a tm osfeer moest rondhangen. Ook h i j dacht e c h te r dat de wolken van Venus u i t waterdamp Destonden. S lech ts w e in ig th e o r ië n werden na h e t e e rs te

° 8k “ ÏS m°Se l i jk g ea ch t; h e t io n o s f eerm odel had a fgedaan .k o o l ï + S T Z f f S r sedachte i s dat de Venusiaanse wolken bestaan u i t S i ^ ( th e o r ie van Plumner en C arson ). Deze gedachte i s pasv e s t ig e n ? ” * * * sekoaen en de waarnemingen t e be-

m et6d f ^ da t k^0^ - fcc)fsuboxide (e O ) ook in verband wordt gebrach t met dc rode x le u r van de op p erv lak te v in de p la n ee t Mars. Het een en ander daarover z a l werden behandeld in h e t vo lg en d e nummer van UniVersum.

k rach t g e r i n g van de M ariner 2 ten g e v o lg e van do a an trek k in gs -n ft ï Ï ÏU +n r i « / 1S-?b n aaaSa Van Venus- vv°rd en berekend op 0,81485 -0 ,015 /o maai de massa van de aarde.Tn 1954 had Rabe u i t E ros-B ton n gen de massa van Venus berekend op 0 ,82 maal de massa van de aarde.

ï ? „ w oVlU0hJ Van dC M ariner 2 kon h e t vo lg en d e o ve r de dampkring en opper­v la k te van Venus worden v a s tg e s te ld :

- de opperv lak tetem peratu ur i s door h e t b r o e ik a s e f fe c t van de k o o ld io x id e in de dampkring z e e r hoog (z e k e r 400°C ).de op p erv lak te z e l f i s h o o g s tw a a rs c h ijn li jk een s to fw o e s t i jn .

- h e t i s v r i jw e l zeker da t e r door de d ikke w olken laag geen z ic h tb a re zo n n e s tra lin g p l i c h t ) kan doord rin gen , waardoor het daar du3 a l t i j d donker i s t^z.g. a e lo s fe r is c h m od e l).

MET DE KIJKER OP JACHT Saskia BosmanJohan ïïesterweelstraat 27Vlaardingen

H a llo J ïïG 'ersJ De la a t s t e t i j d heb i k v e le waarnemingen u i t zowat h e e l

V indr i]ann i!u w f9? i UU" d g ®krCgen' Vanwege do enorme w aarn em in gsvaria tie worflp ï r t a ld f eGn'”. d le 20 sn e l h o g e l i jk in p r a k t i jk geb rach t zu llenn? ör gebrU ik van makcn door d i t a r t i k e l te le z e n. . . n , f n° ° d s c h r ijv e n - Vanwege de hoge p o rtok o s ten kan ik h e laasl i r h t n +Ü ?r ° , ’ aJrare briev<3n s c h r i jv e n . Dus wordt h e t met k le in en n e m e ^ ^ r ^ t zo P l e z i e r i g m o g e li jk gemaakt. Maar ik ben de waar­nemers d ie deelgenomen hebben aan deze a k t ie . en aan hen d ie het no? w -n doen, o n m e te lijk v e e l dank v e rs c h u ld ig d . ^

n iX ia rTiUCel 00 ob-ie c “&n v a n z e l f sprekend n ie t a l le e n va n u it m ijn* v in d h e t jammer v o o r jou met j e p a r a l la c t is c h e k i jk e r , maar ik de coo rd in a ten van o b jec ten w eg la ten omdat v e e l jon geren h e t n ie t

o d ig hebben, naar ik hoop dat j c z e l f coö rd in a ten b i j de hand h eb t.

woïd+r J ? ° ? V Ü? t nv. Z°Wel VC° r j ongeren a ls v o o r ouderen een a r t i k e lwordt waai j e wat ,-.an n eb t. V ee l succes en h e ld e re avonden toegew en st!De G rote Orionnevc i. = M 42 = NGC 1976

d° ° r v c le amateurastronomen g e l i e fd e d i f fu s e n e v e l van de v i j f d e^ C d ï " 1 ° ad0r hCt 2VVQSrd ™ O rion , de d r ie s t è r e n o n le rde g o r d e l . L e t goede weersomstandigheden cn zonder s torend l i c h t z ieDe een zwak n e v e lv le k je met een s t e r e r in . Met een goede 6 cm te le s co o p "Hp Ï eaan Uat hGt s tG rre t j e v ie r v o u d ig i s . Vanwege de vorm wordt hetz i ep S - ° k o ^ t df n0eEd' 'M c t ie d c r e k e e r i s h e t Trapezium kom pleet te z ie n . Da. komt docr o n ru s t ig e o f w az ige lu c h t , o f m issch ien wel door iete le s c o o p . Wacht cus g ed u ld ig a f t o t e r een m ooie r u s t ig e h e ld e re avond

Hiier v o lg en en ke le waarnemingen gedaan door JÏÏG1e rs . B i j een b e s c h r i j ­v in g h oort de tek en in g met h e t z e l fd e nummer ( f ig u u r 1 ).

1 ) M 42 en M 43 (b e g e le id e r e rg m o e i l i jk waarneembaar). T e les co o p : Newton r e f l e c t o r 0 (= m id d e l l i jn ) 76 nm, ? (=brandpuntsa fstand )700 mm, V (= v e r g r o t in g ) 117 x . 26 fe b . 1975 20h15m - 20h30m MET. Omstandigheden van de lu c h t : goed. De n e v e l was aa rd ig t e z ieh .Jos H arin g , Z w ijn d rech t.

2 ) 47mm le n z e n l i jk e r , F = 1100 nm, V = 60x. 5 a p r i l 1975 20h15m MET.De n e v e l was e rg d u id e l i jk te z ie n a ls een s ta r n e t een w azige v le k e r omheen. Goede weersomstandigheden. Menno S c h ilth u iz en , Schiedam.

3 ) 76 mm Newton, F ~ 700 nm, V = 35 x . 5 a p r i l 1975, 20h45m MET. Goede weersom standigheden. N eve l m elkw it en l i g t in een v e ld van v e e l s te r r e n . Ik z ie ook de Trap e z i t-imsterren e rg d u id e l i jk . Behalve deze in de n e v e l ook twee andere s t e r r e t j e s . A l l e s te r re n in de n e v e l zag ik blauwwit (denk aan h e t vermogen van een s p ie g e l t e le s c o o p ! ) . S c h r i j f s t e r van d i t a r t ik e l .

Jos H aring h e e f ook M 43 g e z ie n , d ie i k z e l f met m oeite o f helem aaln ie t z ie - Dat 1 jlct me dus een m o e i l i jk o b je c t . Het to e v a l w ild e datMenno S c h ilth u i en en ik de O rion n eve l op d e z e lfd e datum bekeken, a l le e n ik een k w a r t ie r t je l a t e r . V/ij sagen do n e v e l d u id e l i jk in een omgeving met ( v o r een s ta d ) a a rd ig wat s te r r e n . Menno kon de Trapezium-s te r re n met s i j : i 46 nm k i jk e r n ie t sche iden . Van Jos H aring z i j n tweeT r a p e z iu m s t e r r c t e s ien p lu s één s t e r (d e 2de van r e c h ts ) in M 42 d ie

Menno en ik weer n ie t zagen. C on c lu s ie : door de g e r in g s t? w ee rsve r- s c h i l le n kan v e e l van en in de O rion n eve l e r anders u it z ie n » D u bbelsterren in G rien22 O r io n ic (waarneming 4 f ig u u r 1 ) , bestaande u i t een s t e r van nagnitude 4 ,6 en een van mag-d-tude 5,6 d ie 242 boogseconden u i t e lk a a r s taan , i s een leu k o b je c t voo r de p r is m a k ijk e r . Ze staan ten westen van D e lta O r io n is , de g o r d e ls t e r d ie h e t d ic h ts t b i j de l i j n B e l l a t r i x - R ig e l l i g t . M ijn waarneming i s gedaan op 2 fe b r u a r i 1975 met een 12 x 50 prism aki jk e r . l ie t w eer v/as e rg goed : n a ch tvo rs t, w in d s t i l , ru s t ig e en e rg d o o r z ic h t ig e lu ch t- Geen k le u r waargenomen; d u id e l i jk e d u b b e ls te r d ie goed a ls zodan ig o p v a lt . H e ld e rh e id s v e rs c h il a a rd ig z ic h tb a a r . Met hun omgeving g e e f t h e t een g o s e l l i g e incT:.cl:.D e lta O r io n is , h ierboven p l g^ .oen d , if- ook dubbel. De komponeten staan b i jn a 53 boogseconden u i t clkar.r H elderheden : 2 ,0 en 6 ,8 m agnitude.H ie r komen de k leu ren var. enke le h e ld e re s te r r e n van O rion , waargenomen door E r ik B os looper u i t Rotterdam met een 8 x 32 b in o c u la ir . B e te ig eu ze rood ; B e l l a t r i x blauw; R ig e l blauw. Een blauwe s t o r h e e ft een op p erv lak t tem peratuur van ongeveer 20 000 graden , een w i t t e s t e r ongeveer 10 000, een g e le s t e r on geveer 6 00Ó graden en een rode s t e r on geveer 3 000 graden . De h e ld e r s te s t e r van de Voerman, C a p e lla , i s g e e l en A ldebaran , de h e ld e rs te s t e r van de S t i e r i s rood . B ek ijk ze z e l f eens en je leunt meteen weten hoe h ee t ze z i jn . Leuk i s het 'om ook andere s te r r e n op te zoeken. Waargenomen op 16 ma^rt 1975 tussen 21 en 22 \-.ur.D ubbelster Oer I r r o l j c f t e w e l A l fa v a " do Jachthonden Deze twee s te r r e n (m agnitude 3 ,2 en 5 ,7 ) 3taan 19,7 boogseconden u i t e lk a a r en vormen een leu ke d u b b e ls te r . H ie r ec-n waarneming (no 5, f ig u u r 1 ) van Ron van 11 Veer u i t Werner. T e le s co o p : 45 mm le n z e n k ijk e r , F =630 nm, V = 21-J k e e r • W etr: H e i ig , doch geen bew olk ing . 11 ju n i 1975 01h MET, Een fa n ta s t is c h mooie d u b b e ls te r , met s ch ijn b a a r g ro te onder­l in g e a fs ta n d t o t e lk a a r (d oo r k o n tra s tw e r lc irg ). K leu ren : h o o fd s te r o ra n je , b e g e le id u ' blauw, en 3 s daardoor e rg m ooi.Daar de hemel op deze datum n oga l h e i i g was, le e k de h o o fd s te r o ran je g ek leu rd . Op 30 ju n i 1975 was h i j d u id e l i jk g e e lw it van k le u r , de b e g e le id e r blauw. Zo z ie j e maar, dat h e t waarnemen van k leu rt.': in d u b b e ls te rren een dubieuze zaak i s (en je h e t b e te r b i j h e e l goed v/eer kunt doen ).

M35 = NGC 2168, open sterrenhoop in do Tw eelingenDeze a ls waarnem ingsidee in UniVersum m rt-m ei 1975 g e z e t t e sterrenhoop i s nu waargenomen door Jos H aring en m i j z e l f , De epen sterhoop i 3 te v in den n a b ij Mu en E ta van de Tw ee lingen en i s van de 5,3de m agnitude. H ie r de waarnemingen:6) door een 12 x 50 p r ism a k ijk e r op de avond van 2 fe b ru a r i 1975. Tussen twee h e ld e re (5 en 2 ) .en enkele zwakke s t e r r e t je s i s gem ak lcelijk een l i c h t g r i j s n e v e l t j e te herkennen met 4 s t e r r e t je s e r in . Het n e v e l t je z i e t e r wat rech th o ek ig u i t .7 ) T e lescoop 60 mm le n ze n lc ijk e r , F = 590 ram, V = 50 x . De a fstanden tussen de 4 s te r r e n u i t n r . 6 worden g r o t e r en de n e v e l l o s t op in enkele k le in e s t e r r e t j e s . S te r 5 i s nog in h e t b e e ld v e ld .8 ) T e lescoop z ie 7, v e r g r o t in g nu 45 x . Nu i s ook 5 u i t h e t b ee ld ve ld verdwenen en b l i j f t M 35 o v e r . E r z i jn meer k le in e s t e r r e t je s b i j g e ­komen. Toch v in d ik M 35 b i j 30x v e r g r o t in g h e t m oo is t. In de s te r r e n ­hoop bevinden z ic h nog v e e l meer s te r r e n . Dat ik e r maar een k le in d e e l ( a l l e e n de h e ld e rs te s te r r e n ) van kon z ie n , i s te w ijt e n aan h et storende s t a d s l ic h t . Datum (n r s . 6, 7 en 8 ) : z ie n r . 6.9 ) T e lescoop 76nm Newton r e f l e c t o r (s p ie g e le n d en om gekeerd ), F = 700 mm, V = 35x. 23 december 1974, 21h35m - 21h50m MET.

A l l e waarnemingen z i jn te v indon in f ig u u r 1. F iguu r 2 g e e f t een o ve r­z ic h ts k a a r t je van de v e rs c h il le n d e o b je c te n .

GHENSMAGKITÜDE3jji?ALINg KST BEHULP VAN HET ZEVENGESTERNTE B ert van Sprang

Met behulp van de P le ia d en o f het Z even ges tern te kun j e m ak ke lijk de grensm agnitude van j e kx0k e r bepalen . Dat b e teken t dat j e gaa t bepalen wat de zwakste s te r r e n z i jn d ie j e met j e k i jk e r nog kunt z ie n . In het k a a r t je h ie ro n d e r (Overgenomen u i t Handbuch fü r S tern freu nde - G. Roth ) z ie j e h e t c e n tra le d e e l van het Z even ges te rn te . B i j v e e l s te r re n s ta a t de v is u e le magnitude verm eld .Op de vo lgen d e b la d z i jd e v in d j e h e t z e l fd e k a a r t je , nu e ch te r met de fo t o g r a f is c h e ma^nituden. Hiermee Iran j e dus de grensm agnitude van je f o t o 's van de P le ia d e n bepalen-Ik zou ie d e re en .v ille n vragen waarnemingen van de grensm agn itudebepaling van j e k i jk e r naar m ij op te sturen (prunuslaan 13, P i jn a c k e r ) . Bedankt!

V a r ia b e le in O rion

De ontdekking van een nieuwe v e r a n d e r l i jk e s t e r i s op z i c h z e l f n ie t i e t s h e e l b i jz o n d e r s . I e t s anders wordt d i t , wanneer deze ontdekking een s t e r van s ch ijn b a re magnitude 7 ( ! ) b e t r e f t , en dan nog wel in een hem elstreek d ie zow el amateurs a ls beroepsastronom en p legen te kennen a ls hun broekzak : h e t Trapezium in Orion !Het Trapezium i s een m eervoudige d u b b e ls te r in h e t h a rt van de O rion n eve l.De v i e r componenten z i jn genummerd A t.m., D, t e l le n d van west naar o o s t.S te r B i s de zwakste van de v i e r , en i s a l ja ren lan g bekend a ls een A lg o l - v e r a n d e r l i jk e (BM O r io n is ) met een am plitude van 0 ,7 magnituden tussen 8 ,0 en 8 ,7 (v is u e le m agnitude) en een p e r io d e van 6 ,5 dagen.In de ja r e n 1973-74 z i jn door de D u itse astronoom Eckmar Lohsen, verbonden aan h et ob serva tir iu m van Hamburg, f o t o - e le c t r is c h e m etingen aan BM O rion is gedaan. Ter v e r g e l i jk in g met deze s t e r werden ook de andere Trapezium - s te r r e n gemeten op helderheden in v e r s c h il le n d e k leu ren . De h e ld e rh e id van A gemeten met b e trek k in g t o t de andere s te r re n b le e f con stan t t o t 0 ,02 magnitude nauwkeurig. Op 10-11 ok tober 1973 e ch te r was A on geveer één magnitude zwakker dan norm aal.L a te r z i jn nog twee minima waargenomen; de duur van e lk minimum was m inder dan een dag. U it de d r ie waarnemingen van de minima i s de p e r io d e v o o r lo p ig gesch a t op 196,25 dagen. In d ien d i t ju i s t i s , moet e r weer een minimum z i jn opgetreden op 23 mei j l . O rion stond toen ech te r t e d ich t b i j de zon om d i t t e v e r i f i ë r e n . H et e e rs tvo lg en d e waarneembare minimum moet dan gesch ieden op 5 december 1975 om ongeveer 7 uur UT. In d ien de v o o r s p e l l in g ju i s t i s za l de bedekking van A door z i jn zwakkere b e g e le id e r gem ak k e lijk door een amateur met een k le in e k i jk e r gadeges lagen kunnen v/orden.

In fo rm a tion B u l le t in on V a r ia b le S ta rs , Ho. 988

c - l - u - s - t - e - r

Ontdekking op a fs ta n d

De rad iob ron 30-123 i s reeds 20 ja a r g e led en on tdekt door rad io-astronom en van Cambridge U n iv e r s it y . H ij l i g t ongeveer 13 graden ten noorden van A ldebaran . Onlangs i s de rad iob ron g e ïd e n t i f ic e e r d met een u i t z o n d e r l i jk zwak s t e r r e n s t e ls e l dat wordt omringd door d r ie nog zwakkere. D it b le ek u i t f o t o 's gemaakt met de 5 m eter I ia le - t e le s c o o p , t o t voo r k o r t de g ro o ts te t e r w ere ld .Hen i s e r nu in ges laagd de rood ve rsch u iv in g van 5C-123 te meten en h ie r u i t i s h e t m o g e li jk de a fs ta n d van de bron t e berekenen. De u itkom st was 8 m il ja rd l i c h t ja r e n . A an gezien h et s t e r r e n s t e ls e l zo on tze tten d

zwak i s in z ic h tb a re g o l f le n g te n , moest 4 nachten ach tereen , met een t o t a a l van 7 uren, l i c h t verzam eld worden voo rd a t men een meetbaar spectrum had ve rk reg en . Daarna moe3t het s torend e f f e c t van h e t ach terg ron d - l i c h t (d e hem el) worden g e ë lim in e e rd . In g e le en rode k le u r was deze s to r in g 30 maal zo s t e r t a ls h e t e ig e n l i jk e s ig n a a l!Het spectrum vertoon de ve rsch e id en e s p e c t r a a l l i jn e n d ie typerend z i jn v o o r s t e r r e n s t e ls e ls , maar a l l e waren ze een g ro o t stuk verschoven naar la n ge re g o l f le n g te n . Een z u u r s t o f l i jn b .v . d ie normaal gevonden wordt b i j 3727 £ngstrom b le ek h ie r te l ig g e n op 6100, t e r w i j l de v i o l e t t e H en K l i jn e n van g e ïo n is e e rd calcium naar het rode d e e l van het spectrum waren ve rh u isd .De gevonden rood versch u iv in g co rresp on d eert met een v lu ch tsn e lh e id van 0 ,45 e (e i s h e t symbool voo r de l ic h ts n e lh e id , 3x10 m/s).De en ige o b jec ten met g ro te r e rood versch u iv in g z i jn enkele quasars, maar h ie r i s de rood versch u iv in g m o g e li jk n ie t v e ro o rza a k t door h e t D opp ler- e f f e c t doch door g r a v i t a t i e .Van h et met 30-123 v e re e n z e lv ig d e s t e r r e n s t e ls e l i s de sch ijn b a re magnitude 21,7 in h e t g e le d e e l van h e t spectrum . U it de bekende a fs tan d la a t z ich de ab so lu te magnitude berekenen, en u i t deze la a t s t e v o lg t dat h e t s t e l s e l v i j f a t ie n maal zo g ro o t i s a ls onze melkweg d ie z e l f z o 'n 100 m ilja rd s te r re n b eva t.A ls b ijz o n d e rh e id v a l t nog op te merken, dat v/at we nu z ien in f e i t e de s i tu a t ie was, to en h e t h e e la l s le c h ts h a l f zo oud was a ls tegen w oord ig .De zon en haar p lan e ten waren toen nog lan g n ie t gevorm d .. . .In h e t s t e l s e l wordt momenteel gespeurd naar een overmaat aan blauw l i c h t hetgeen erop zou duiden dat de s te r re n ervan in een v ro eg ontw ikke­lin gss tad iu m verk eren (v e rk ee rd en ) zo a ls v/e zouden mogen verwachten in d ie n we de l e e f t i j d van h e t h e e la l met d ie van het s t e l s e l kunnen v e r g e l i jk e n .

Sky and I e l e s e ope

c - l - u - s - t - e - r

A c t i v i t e i t o » J u p ite r

In de ochtend van 4 j u l i v/erd b e ro e r in g waargenomen in de z u id e l i jk e e q u a to r ia le g o rd e l var. J u p ite r . Door een te le s co o p werd een w it t e v le k waargenomen, d ie werd g evo lgd door een donkere s l i e r t .De v o r ig e v e r s to r in g van de g ew o o n lijk zo r u s t ig e aan b lik van de planee-fc- s c h i j f was in 1971.In d ie n deze u itb a r r t in g z ic h n e t zo ged raagt a ls de v o r ig e , z a l h i j Ju­p i t e r in on geveer twee maanden z i jn ro n d ge re isd . M o g e li jk zu lle n g ed e e lte n ervan de Rode V lek b ere ik en , d ie dan m o e i l i jk e r z ich tb a a r z a l worden. Ka enkele maanden echoer z a l J u p ite r weer z i jn norm ale aan gez ich t ve rton en .

Sky and Te lescope

c - l - u - s - t - e - r

M e te o r ie t lc ra te r in Kazachstan?

Russische g eo lo g e ) zeggen b ew ijzen t e hebben gevonden da t de v la k te rond h e t Tengiz-m esr^ g e le g en ten zu idw esten van de stad T s e lin o g ra d in Kazachstan en v/el 31 K .B . en 69 O.L. , een oude m e te o r ie tk ra te r i s .

Z even tien andere r in g s tru c tu re n v/orden ook g e w i jt aan m e te o r ie t in s la g e n . In h e t enorme g eb ied (met een d iam eter van 350 k ilo m e te r ) v/as t o t op het moment van deze ontdekking s le c h ts één n e t e o r ie tk r a te r bekend.Van a l l e 200 bekende me t e o r i e tk r a t e r s o ve r de g eh e le w ere ld v in den we e r 38 in de V eren igde S ta ten . In China i s e r nog geen gevonden, en in In d ia pas tw ee. Qrk in S ib e r ië , h e tgeen toch een enorme op p erv lak te b e s la a t , z i j n er verh ou d in gsgew ijs w e in ig bekend.

S&T, M e te o r i t ic s

c - l - u - s - t - e - r

EXPEDITIE NAAR DE RINGVORMIGE ZONSVEliDUISTJ3ING IN AERIT.A

ITa h e t g ro te succes van do gehouden a o n -e c lip s e x p e d it ie op 30 ju n i 1973 naar K en ia , z a l in 1976 opnieuw een d e r g e l i jk e e x p e d it ie worden g eo rga n isee rd voo r de r in gvo rm ige v e rd u is te r in g van 29 a p r i l 1976.D oel van de e x p e d it ie i s de p la a ts Lcuga, 160 km n o o r d o o s te l i jk van de stad Dakar, in de A fr ik a an se s ta a t S en ega l. De reden v o o r deze keuze l i g t ten gron d s lag aan h et f e i t dat Senega l naast u its tek en d e k lim a to lo g is c h e om standigheden, ook nog v e le andere beziensw aard igheden h e e f t , d ie men a l le e n in A fr ik a a a n tr e f fe n kan.De p r i j s v o o r deze driew eekse e x p e d it ie z a l om en n a b ij de DM 1800.— l ig g e n . De w e r k e l i jk e p r i j s z a l w e l l ic h t z e l f s i e t s la g e r u i t v a l le n .Enkele nadere b ijzon derh eden o ve r de v e rd u is te r in g :g r o o ts te bedekk ing: 8h/r8m UT, duur 5m20s; zonshoogte 28°;zonnerad ius 1 5 '5 4 "; maanradius ca 151. Ongeveer 90$ van de zon z a l wordenv e rd u is te rd .Een ie d e r kan h et gebeuren v a s t le g g e n op f i lm m .b .v . te le s co p en . ïïaarnem ings- pr'ogramma's zu lle n in o n d er lin g o v e r le g met de deelnem ers v/orden o p g e s te ld .De groep i s n ie t g e r ic h t op m assa -toerism e; een ie d e r wordt v r ie n d e l i jk u itg en o d igd aan de e x p e d it ie d e e l t e nemen.V erdere in fo rm a t ie en aanmelding b i j :

Hartmut & Annegret Unger ïïeh la u s tra sse 38 D /r63 Bochum, W .-D u itsland

ÜV 1975/05 pag. 35 11 e r e g e l van boven: . . . . de form u le HpC=CH0, enb e v a t moet z i jn : de form u le H„C-CH , enb e v a t d z

- de Heer P . E i le r s u i t Enschede h e e ft de s c h r i jv e r van h e t a r t ik e l in UniVersum 3 over de z o n s v e rd u is te r in g van 11 mei 1975 e r zee r te r e c h t op g ea tten d eerd , de vo lgen d e fo u ten t e hebben begaan:1. A Ta = 127,7625 en n iè t 97,76252. Het i s g eh ee l on geo o r loo fd de maanbaan a ls een lceplerbaan te

b e s c h r ijv e n , door de s to r in g e n van andere hem ellicham en en doordat de massa van de maan n ie t verw aarloosb aar i s t . o . v . de massa van de aarde.

Ik heb d ie n ten g e vo lg e a l l e s herberekend en vond r = 24,187 mm. De eind­r e s u lta te n z i jn e ch te r (g e lu k k ig ) n ie t e s s e n t ie e l v e r s c h il le n d van de g ep u b lic e e rd e ; d i t i s e ch te r geen reden me n ie t voo r deze fo u ten te schamen. Ik b ied daarom m ijn welgemeende excuus aan de le z e r s van Universum aan v o o r het w e l l ic h t to egeb rach te o n g e r ie f .—

P iR rre van Baal

- Enige c o r r e c t ie s op h e t a r t i k e l over de m aansverdu istering van 18 november ( z i e d i t nummer):pag. 4, 3e r e g e l van onder: "De s t r a l in g van de corona ve ro o rza a k t

m issch ien de zogenaamde "blauwe ra n d ", d ie vaak b i j maans»v e rd u is te r in g en g e z ie n w o rd t."

pag. 8, 1?e r e g e l van boven: "g e l i jk s tr o o m n o te r " w ord t: " g e l i jk s t r o o m - m e te r " .

pag. 8, 8e r e g e l van onder: " r i jd e n s " wordt r i jd e n d " pag. 9, 13e r e g e l van onder: " lan gsch ik k en " wordt "rangsch i]cken ".pag. 9 ? 10e r e g e l van onder: " . . . t w e e k eer zo k o rt b e lic h te n , dus

v i e r k eer zo k o r t " w o rd t :" . . .tw ee k eer twee k eer zo k o rt b e lic h te n , dus v i e r k e e r so k o r t . "

pag. 10, 11e r e g e l van onder: "48 ASA o f 3800 DIN" w ordt: "4800 ASA o f 38 D IN ."

- Op b la d z i jd e 20 van d i t nummer i s op de boven ste r e g e l de temperatuur w eggeva llen . H ie r moet s taan : - 25 C.

VERS MG INTERNATIONAL ASTRONOMICAL YOUTH CAI.IP 1975

In de p e r io d e van 24 j u l i t.m . 14 augustus j l . i s opnieuw een in te rn a ­t io n a a l kamp gehouden. Vanwege h e t g r o t e 3ueces in 1973, was de p la a ts van a k t ie opnieuw de V olkshogeschoo l "O ve rc in ge " in H a v e lte , Drente-.

In t e g e n s t e l l in g ech te r t o t 1973, was h e t a a n ta l deelnem ers d i t ja a r te ru ggeb rach t t o t 50, >ru zodoende "Lebensraum" t e scheppen voo r de deelnem ers en de m ogelijkh eden t o t on d er lin g e kon takten t e v e rb e te ren . A fgevaa rd igd en u i t de V eren igde S ta ten , Canada, G root B r i t t a n ië , Neder­la n d , D u its lan d , P o len , Zweden, Denemarken, Z w itse r la n d , I t a l i ë , I s r a ë l , i io o rd - Ie r la n d en Tunesië waren op z ic h vo ldoende waarborg om deze kon takten t o t stand te b rengen . H elaas i s d i t n ie t zo g e lop en a ls we gehoopt hadden. Er waren een a a n ta l landen d ie a l l e m o g e lijk e m oeite deden z ic h a f te s lu it e n van dc anderen, wat e r ook geprobeerd werd om d i t te voorkomen.

Qua v/eer en accom odatie v/as d i t 7e kamp een g r o t e r succes dan a l l e voorgaande. Het i s u i t z o n d e r l i jk dat b ijn a d r ie v o l l e d ig e weken de nachten (s p a t jh e ld e r z i jn . Het mag dan ooic n ie t verbazend z i jn , dat h e t kam p-tijdschen a v o l l e d ig veranderd moest worden.

Na een waarnemingsnacht tu t ca 4 uur 's ochtends (en een keukenplunderin* daarna) was geen deelnem er b e re id om 9 uur weer op te s taan . O n tb ijt en lunch v ie le n dan ook n ie t ze ld en samen voo r de m eerderheid der deelnem ers, om deze reden was de warme m a a lt i jd dan ook naar de avond verschoven .Zo goed a ls de n a c h te l i jk e c o n d it ie s waren, zo s le c h t waren ze overdag.I-et i s hopeloos weer b i j een m iddagtemperatuur van rond de 35PC - v o o ra l a ls de lu ch t dan ook nog v o c h t ig i s . De a k t i v i t e i t e n con cen treerden z ich dan o o k m eesta l rond de -a te r c middaguren en v ro ege avond, a lvo ren s ie d e re en z ic h weer op het waarnemen s t o r t t e .

Deze a k t i v i t e i t e n waren v e rd e e ld in een v i j f t a l werkgroepen m eest g e le id door een D u itse en een Nederlandse le id e r :

- a s t r o fy s ic a (Eob K le is s e n en Giinther H a lb sgu t).

H ie r in werden een a a n ta l e lem en ta ire zoleen a ls a fs ta n d sb ep a lin g , s t e r - strom en, m assabepalingen b i j d u b b e ls te rren e .d . behandeld, a lv o ren s v ia de a s t r o fy s is c h e sterparam eters h e t inw endige van de s te r re n nader te b estu deren : net e n e rg ie tra n s p o r t , en e rg iep ro cessen , s te ra tm o s fe ren , le v en s lo o p van s te r r e n .Het andere g e d e e lte van het w e rk te r r e in was een in le id in g in de g a la c ­t is c h e s tru c tu u r: het on tstaan van ro ta t ie -a rm e n , a te r r in g e n e .d .

- c a p ita s e le c ta (E l le n Mook en M a rg r ie t B ecker)

A an van k e lijk bedoeld a ls een groep v o o r b eg in n ers . A ls zodan ig waren een e lem en ta ire experim enten gep lan d , d ie h e laas a l le n m oesten worden

omgevormd, omdat de deelnem ers n ie t zu lke g ro e n t je s in de sterrenkunde b leken , Een nieuwe com binatie sp roo t d a a ru it v o o r t : de deelnem ers namen e lk een Gepaald onderwerp onder de loupe en w ors te ld en z ic h (met hu lp ) door de problem en b i j d i t onderwerp heen. V oo ra l een a a n ta l Zweden was nie-c weg te branden. Enkele onderwerpen: sonneconstan te, waarnemings­methoden, s t e r c lu s t e r s , komeet 1975h, d a g e l i jk s e v a r ia t i e var. m eteoren .

- m eteoren ( T j a l l i n g V is en H ajc B ecker)

Aan de hand van een programma om sim u ltaan waar t e nemen zou men hoogte en baan beta lin gen aan m eteoren doen. G e d e e l t e l i jk i s d i t programma in de ( b enzin e - ) soep ge lop en . Men had evenwel nog m a te r ia a l van voorgaande ja re n a ch te r e.e hand om de methoden te i l lu s t r e r e n . . Be deelnem ers hadden z e l f v e e l a l a l le e n z in om waar t e nemen, n ie t om u i t te werken { een en ke le m eteoor h e e ft geen s in . Je moet e r s t a t i s t i e k mee b e d r ijv e n " was één r e a c t i e ) . J

- s a t e l l i e t e n (A l f r e d Ender)

Door een m isverstand in Engeland, moest ook deze groep g e d e e l t e l i j k z i j n programma h e rz ie n : de to egezegd o "p r e d ie t io n s " van u it Engeland kwamen m e t opdagen. Daarom begon men de e e rs te week s le c h ts de gegevens van waarnemingen en genomen f o t o 's u i t t e werken aan de-hand van een reeds v o l l e d ig u itg e rek en d computer programma. Op dese w i jz e berekende men o.m. de magnitude en d iam eter van Pageos I , oen b a l l o n - s a t e l l i e t .L a te r werden de a k t i v i t e i t e n u itg e b r e id t o t h e t berekenen van de para­m eters van de banen der s a t e l l i e t e n om op dese w i jz e s e l f opkomst en

Tan i ! t e bepa len : Skylab was één der p ro e fo b je c te ninderdaad t o t op do seconde nauwkeurig opkwam.

Skylab fu n geerde trouwens ook om de a fp la t t in g van de aarde t e berekenenhand/ a? d<i baan van d i t lab ora to riu m en teven s de p re c e s s ie van

de neergaande knoop van z i jn baan.

- v e ra n d e r li jk e n (Hartmut Unger en Giinther Neue)

A ls gew oon li.jk v o o r deze groep een b ijs o n d e r u itg e b re id programma, dat z ic h v o o r de k o r t 2 kamppenode t o e s p it s t e op o.m. RZ Cas, een k o r t p e r io d ie k e b ed ek le in gsveran d er lijk e .

Aan de hand van de v e le t a b e l le n , berekend door de t a f e l computer d ie h e t kamp t e r b esch ikk in g ston d , en n ie t a f la te n d fan a tism e van de meeste deelnem ers, t r a c h t te men aan de hand van een bepaalde l ic h tc u r v e de para­m eters van h e t du bbelstersysteem te berekenen, de m a ssa -u itw is se lin g , d ie p t e - r e la t i e en de a b so lu te g r o o t te van h e t s te r-s y s te em . Een b ijn a 200 p a g in a 's lan g v e r s la g was het r e s u lta a t h ie rvan !

B u iten deze werkgroepen, en a ls nouveauté, ook binnen de werkgroepen (een a a n ta l a lth a n s ), werd door de V o lkshogeschool een programma gegeven dat v o o ra l g e r ic h t was de deelnem ers b e te r met e lk a a r in con ta c t te brengen en bovendien ook nog i e t s anders te la te n denken a ls s te r r e n ­kunde. Een s p e c ia a l woord van dank voo r de nimmer a f la te n d e a k t i v i t e i t van hun le id e r s , Simon Vuyk, H arcourt K l in e f e l t e r en Kalbe Z i j l s t t a i s dan ook zeker op z i jn p la a ts . Met name H arcourt kon gevonden worden tussen 10 uur 's ochtends en 4 uur 's nach ts !Een a a n ta l programma's van de V o lkshogeschool waren h erh a lin gen u i t 1973> v o o ra l gedurende de e e rs te dagen. A ls v a r i a t i e op de toen gebouwde h oogste to re n , werd d itm aa l een knikkerbaan van een beperk te h o evee lh e id k arton gebouwd, met de b ed o e lin g dat de kn ikker zo lan g m o g e li jk r o l le n b l i j v e n m oest. Een paar z e e r in gen ieu ze vondsten met t r e c h te r s en g e ­dempte t r i l l i n g e n maakten d u id e l i jk dat de deelnem ers ook een natuurkundige s c h o lin g hadden gehad o f nog vo lgden .Verder v a l t h e t w ere ld h an d e lssp e l te noemen, een a a n ta l ESP (b u iten z in -, t u i g e l i j k e waarnemingen) experim enten (z e e r aangeslagen b i j de d ee ln em ers !) en f i lm s a ls F a i l S a fe , Fah ren h eit 451 en Joe . Videobanden gaven v e rd e r een s c a le aan m ogelijkh eden , v a r ië ren d van A l l in the Fam ily , v ia F l in ts to n e s en Thunderb irds, naar Go ask A l i c e . V erder spee ld e ook de V o lkshogeschoo l het weer pa rten : voo r mooi was het a llem a a l v e e l te warm en v o c h t ig .Het v r ije t ijd sp ro g ra m m a bestond v e rd e r u i t een excu rs ie naar ïïe s te rb ork voo r degenen d ie nog n o o it de ra d io te le s c o o p g e z ie n hadden, c f h e t nog eens z ien w ild en , een bezoek aan een Iled erlan dse f a m i l ie (w a a ru it h e r - bezoeken konden v o lg e n ) , en v e rd e r kon men op de v r i j e dagen (geen week-end dagen) in g ro e p je s z e l f N ederland a fs tru in e n aan de hand van een eendaagse NS-meermanskaart.D it concep t b le ek b ijz o n d e r su ccesco l. Met name de I s r a ë l i ' s ontpopten z ic h a ls ware w e r e ld r e iz ig e r s , en trokken door Nederland van T e x e l t o t E indhoven. Een bezoek aan de Vollcssterrenw ach t Simon S te v in , na een bezoek van Ben Apeldoorn , kon n a tu u r l i jk ook n ie t u i t ’b l i j v e n .

Samen met een tw e e ta l kam pvuurtjes en en ke le n ie t noemenswaardige in c id e n t - t j e s kan op het kamp worden teruggekeken a ls een p r e t t i g , maar v e e l te h ee t oponthoud. D it was mede m o g e lijk door de w e lw illen d e medewerking van de film -m a a tsch a p p ijen KODAK en ILPORD en OR WO, alsm ede TEXAS-INSTRU- MENTS voo r h e t in b ru ik le en a fs ta a n van een SR-50, UN1/C0MP vo o r de ta fe lc o m p u te r , en SONY.Ook Jan Kamperman, behorende b i j de V o lkshogeschoo l s e c t ie , was weer onmisbaar in a l z i jn hulp b i j h e t soms l e t t e r l i j k v e r s ie r e n van de beno­d igd e apparatuur en z i jn v o l l e d ig e in s e t voo r h e t kamp. H e tz e lfd e g e ld t voo r de k eu k en sta f, want de l i e f d e gaat nog s teeds v ia de maag.

R e s te e r t nog t e verm elden , dat t i jd e n s h e t kamp een I s r a e l is c h e v e r te g e n - w oord iger van de U n iv e r s i t e i t van T e l-A v iv langskwam en v o o rs te ld e in 1976 h et kamp in I s r a ë l t e houden. Vergaande besprek ingen worden momenteel g evo erd , en b innenkort hopen we nadere in fo rm a t ie te kunnen geven over h e t kamp in 1976 v ia UniVersum en Z e n it . Het a l ee rd er aangekondigde kamp in Canada kan (na m ijn bezoek in Canada) v o o r lo p ig b e te r v e rg e ten worden. Enkele onverwachte problem en hebben z ic h h ie r b i j v o o rg e d a a n .. . .

Theo de K le rk .

VRAGENRUBRIEK VOOR JONGEREN

De antwoorden op de v ra gen , g e s te ld in het v o r ig e nummer, lu id en a ls v o lg t : ( in d ie n het antwoord in h e t v o r ig e nummer van UniVersum te v in den was, geven we d i t bovendien aan ).

1. Saturnus wordt ook w e l Chronos' p la n ee t genoemd (p a g . 8 ) .2. B i j een benedencon junctie b ev in d t een b inn en p laneet (dus M ercurius o f

Venus) z ic h tussen de zon eri de aarde . B i jg e v o lg i s de b e tre ffe n d e p la n ee t en ige t i j d n ie t waarneembaar (p a g . 17 ).

3. M ira -s te r re n z i j n v e r a n d e r l i jk e s te r r e n . Het z i jn rode superreuzen d ie r e g e lm a t ig inkrim pen en u it z e t t e n (p a g . 12 ).

4. Het s te rre n b e e ld C am eleoparda lis i s h e t s te rre n b e e ld G ir a f fe (p a g . 13 ).5. Deze s t e r van h e t h e r f3 tv ie rk a n t behoort t o t h e t s te rre n b e e ld Andromeda

(p a g . 2 0 ).6. In het s te rre n b e e ld de L ie r z i jn v e le in te r e s s a n te o b je c te n . Het bekendste

o b je c t i s w e l de R in gn eve l (M 5 7 ). Verder komen e r t a l van bekende dubbel­s te r re n v o o r . In h e t v o r ig e nummer i s d i t s te rre n b e e ld op pag ina 20 t,m . 23 u itg e b r e id behandeld.

7. Tussen de Tw eelingen en Perseus b ev in d t z ic h h e t s te rre n b e e ld Voerman (p ag . 2 4 ).

8 . Onder de g r o o t t e van een e c l ip s v e rs ta a n we h e t h o e v e e ls te g e d e e lte van de zonnediam eter door de maan bedekt w ordt (p ag . 2 9 ).

9 . Wanneer een p la n ee t in o p p o s it ie i s s ta a t h i j te g en over de zon aan de hem el. De e lo n g a t ie (s c h ijn b a re a fs tan d zon - p la n e e t ) bedraagt dan na­t u u r l i jk 180°. En NIET 0 ° !

10. Onder de sch ijn b a re magnitude ve rs ta a n we de h e ld e rh e id van een hem ellichaam g e z ie n vanaf de aarde . Onder de a b so lu te magnitude ve rs taa n we de h e ld e rh e idvan een s te r a ls deze z ich op een a fs ta n d van 10 parsec (1 parsec = 3,26l i c h t j a a r ) b e v in d t.

De u i t s la g i s a ls v o lg t :

10 punten: Menno S c h ilth u iz en , Schiedam (1 9 65 ); Hans de V r ie s , E indhoven (1 9 64 ); N ie ls van ïïeeren , Haarlem (1 9 6 2 ); P e te r V u ll in g s , M e i je l (1 9 6 1 ); Sander v .d .Y/al, D ordrecht (1 9 6 1 ); G eert-Jan R oebers , M iddelburg (1961 ) ; René T u y te l, Rotterdam (1 9 6 1 ); Hein E la e r t K ru isw ijk , Zaandam (1 9 6 0 ); Kees Puyk, Laren (1 9 6 o ); Kees S ch e id t, V elp (1 9 6 0 ); Fred van Eek, A lphcn aan de R i jn (1 9 6 0 ); P e te r P in k e , Koog aan de Zaan (1 9 6 0 ); Werner M u lders, Den Haag (1 9 6 0 ).9? punten: A lb e r t Damen, H ilversum (1 9 6 3 ); R o l f K o r f f de G id ts , Den Haag (1 9 6 3 ); B e r t ja n V o o i js , S p ijk e n is s e (1963 )-9 punten: Henny Radstaak, Rozenburg ( 1963 ) ; Harm van Oosten, H ilversum (1962 );D .A . Verbaans de Meern (1 9 6 2 ); C hris Bauer, H o n s e le rs d ijk (1 9 6 1 ); W i l ly P e e t e r s , B le r ic k (1959)•8-g punten: E e lco van Kampen, R i js w i jk (196 5 ) ; Ronald Mante, Le iden (1 9 63 );Han Ham eleers, M aas tr ich t (1 9 6 1 ); L . Simons. Rotterdam ( ? ) .8 punten: Tammo D elhaas, S ch aren d ijk e (1 964 ) ; Bram B asse leu r, Volendam (1 9 62 ); R inus Dekker, Arnhem (1 9 62 ).7è punten: Edwin v .d . K o o i j , V laa rd in gen (1962)7 punten: Frank van Unen, Alkmaar (1 9 63 ).

Na lo t in g i s een p r i j s gewonnen door P e t e r V u llin g s u i t M e i je l . H i j k r i j g t de p r i j s b innenkort th u isgestu u rd .

De vragen voo r de vo lgen de k eer lu id en :

1. A la j e op een h e ld e re , maanloze h erfs tavon d naar de s terrenh em el k i j k t , kun j e , wanneer je tenm inste op een goede waarnem ingsplaats s ta a t , v e r van de g r o te s teden v e rw ijd e rd , de melkweg z ie n . Op een a a n ta l p la a tsen l i j k t de melkvyeg onderbroken door donkere g eb ieden . Hoe komt d i t ?

2. Wanneer i s de e e rs tvo lg en d e o p p o s it ie van Saturnus?3. G eef een andere naam voo r M 42.4 . Waar aan de hemel kun j e h e t s te rren b ee ld Jachthonden vinden?5. Welke s te r re n vormen de w in terzeshoek?6. S taa t de V o l le Maan in de w in te r hoog o f la a g in h e t zuiden? V e rk la a r je

an tw oord !7. H oeveel manen h e e f t Neptunus?8 . Wat i s h e t v e r s c h i l tussen een p lan ee t en een maan?9 . Een c i r k e l kan v e rd e e ld worden in 360 graden. Men v e r d e e lt een c i r k e l

ook wel eens in uren . H oeyeel uren z i t t e n e r in een c ir k e l?10. V e r t e l i e t s over kometen!

De antwoorden (waarvan er w eer een aan ta l in d i t nummer te v inden z i jn )kunnen vóó r 15 december 1975 gezonden worden aan B ert van Sprang, Prunuslaan13, P ijn a c k e r . W ij hopen dat 3 teeds meer jon geren aan deze v ra gen ru b riek mee zu lle n gaan doen! Succes!

JUPITER-WAARNEMINGSAKTIE 1975-1976 Ron HuismanGroeneweg 112 BUNNIK (U tr )

Daar de p la n ee t J u p ite r s teeds hogex- aan de hemel komt en dus de waarnemings- omstandigheden s teeds gu n s tig e r worden i s b e s lo te n ook nu weer een J u p ite r - a k t ie t e houden,De a k t ie z a l in t e g e n s t e l l in g t o t voorgaande ja r e n d i t k eer in het teken van de v i e r h e ld e rs te manen staan. Het i s o v e r ig en s dan n ie t de b ed oe lin g dat é r naar de p la n ee t z e l f n ie t meer omgekeken w ordt.U ite ra a rd i s h e t ook de b ed oe lin g dat er weer o p p e rv la k te -tek en in gen van de g r o o ts te p la n ee t worden gemaakt, daar de omstandigheden z ic h daar zeker w el b e te r voo r zu lle n lenen dan voorgaande ja re n in verband met de s e e in g .Waarom w i l le n we ook d i t ja a r weer teken ingen van de p lan ee t hebben zu l j e je m issch ien w el eens a fv ra gen . W el, h e t b e g in t ju i s t in te r e s s a n t t e worden wanneer we o ve r een lan gere p e r io d e waarnemingen van de p lan ee t v e r k r i jg e n .We kunnen dan aan de hand van waarnemingen van v o r ig e ja re n b ek ijk en v/at er z o a l 'in de loo ,, d er t i j d in de a tm osfeer van J u p ite r veranderd i s .Het i s n a m e lijk bekend dat de g o rd e ls in de a tm osfeer van ja a r t o t ja a r langzaam veran deren . Een bekend o p p e r v la k te -d e ta i l dat ook aan deze veran derin gen on derhev ig i s , i s de rode v le k .Deze g ro te o va le v le k i s de la a t s t e ja ren in g lan s verm inderd. De ech te rode k le u r waar h i j z 'n naam aan t e danken h e e ft i s de la a t s t e ja ren veranderd in l i c h t r o z e . Door nu d i t .jaa r en ook de vo lgen de ja r e n een a a n ta l teken ingen van de p la n ee t te maken leun je een a lg e h e e l o v e r z ic h t k r i jg e n over de veran derin gen in de atm osfeer, var. de p la n e e t . Toch w ilden v/e ook eens wat meer de aandacht v e s t ig e n op de v ier- h e ld e rs te manen. H ieronder nog enkele gegevens over deze manen:

Aanduid ing naam synodische om lo o p s t ijd d iam eter v is u e le magn.

J u p ite r I I o 1d 13h253m36S 3600 Jon 4.8J u p ite r I I Europa 3 13 17 54 2900 km 5.2J u p ite r I I I Ganymedes 7 3 59 36 5000 km 4.5J u p ite r IV C a l l i s t o 16 18 5 7 4500 km 5.5

LICHTSNELHEID BERE KENEN AAN DE HAND VAN WAARNEMINGEN VAN 10 - Ron Huisman

In deze a k t ie w i l le n we ook een experim ent op ze tten , n .1 . de l ic h ts n e lh e id berekenen u i t e ig e n waarnemingen.D it kan door één van de manen re g e lm a t ig waar te nemen t i jd e n s een in - o f

u it t r e d e van een v e rd u is te r in g (h e t l i e f s t k ie z e n we daarvoor maan i ) .Je kan dan de synod ische o m lo o p tijd bepalen .Wanneer j e b .v . h e t e inde van een e c l ip s had waargenomen van maan I op 4 aug. 1973 om 22h20m en op 29 nov. om 17h58m dan kon j e de gem iddelde synodische omloop van maan I berekenen.Je kan door een "ruw e" bereken ing e r w el a ch te r komen dat maan I in d i t t i jd s b e s te k (10093080 s e c ) p r e c ie s 66 syn. omlopen h e e ft v o lb ra c h t .Wanneer je nu deze 66 omlopen verm en igvu ld igd met de w e rk e li jk e gein. syn. o m loo p tijd van maan I : 152916 sec , dan kom j e op een t i jd s b e s te k u i t van 10092456 sec.Je z i e t meteen dat h ie r een v e r s c h i l z i t , e i g e n l i jk had het zo moeten z i jn dat wanneer j e d ie 152916 sec met 66 v e rm en ig vu ld ig t, da t j e dan weer 10093080 sec k r i j g t .E r z i t e ch te r een v e r s c h i l in van 624 see . De oorzaak z i t h ie r in :J u p ite r i s z ic h van a f 4 aug. s teeds v e rd e r van de aarde aan h et v e rw ijd e re n(na de o p p o s it ie ) t o t dat h i j z ic h op de 29e november t . o . v . de 4eaugustus 205 000 000 km van de aarde had v e rw ijd e rd . Je b e g r i jp t m issch ien meteen dat h e t l i c h t . o v e r de g r o t e r geworden a fs ta n d A a rd e -J u p ite r ook een la n ge re t i j d nod ig h e e f t om de aarde t e b e re ik en .Daarom h e e ft dö e c l ip s van de 29e nov. van maan I een v e r t r a g in g gekregen van 624 se c . J u p ite r stond dus op 29 nov. 62^ lich ts e co n d en v e rd e r weg (205 000 000 km) dan op 4 augustus. De l ic h ts n e lh e id u i t deze bereken ing i s dus 205 000 000 : 624 = 328 500 km/sec. De fo u t van 9Ü$ in h e t antwoord i s te w ijte n aan de op h e le minuten a fgeron de u i t t r e d e - t i jd e n van de twee e c l ip s e n ( t i j d e n gehaald u i t de s te r re n g id s 1973).Daarom i s h e t van be lang h e t t i j d s t i p van de in o f u it t r e d e van een e c l ip szo nauwkeurig m o g e li jk v a s t t e le g g en , l i e f s t op de seconde nauwkeurig.A ls u i t t r e d e - t i j d s t ip kan h et b es t genomen worden h e t t i j d s t i p waarop de maan weer n e t z ich tb a a r b e g in t te vorden . IEDEREEN d ie aan deze a k t ie en d i t experim ent w i l deelnemen kan z i jn waarnemingen en even tu e le b ere ­ken ingen s tu ren naar: JV/G, a fd . U trech t, p/a Groeneweg 112, Bunnik (U t r ) . Wanneer de waarnemingen z i j n u itg ew e rk t zu lle n de r e s u lta te n aan ied ereen worden toegesonden d ie aan deze a k t ie hebben deelgenomen.P.-S. Vragen o v e r het experim ent ou de l ic h ts n e lh e id te berekenen kunnen

ook g e r ic h t worden aan bovenstaand ad res .

JY/G-KAMP 1976 TE OOTM&RSUM (van 26 j u l i t.m . 7 augustus 1976)

In 1976 o rg a n is e e r t de kampgroep een jongerenkam p, dat even a ls de a fg e ­lop en twee ja a r in Ootmarsum (Tw en te ) gehouden wordt in een kampeerboerde­r i j . De omgeving i s r u s t ig , met waarnem ingsplaatsen in de d ir e c t e omge­v in g van de b o e r d e r i j .Het kamp v a l t aan hot e in d van de g ro te v a k a n t ie , n l . van maandag 26 j u l i t.m . za terdag 7 augustus (dus 12 dagen ). De maximum l e e f t i j d van de deelnem ers i s v a s tg o s te ld op 16 ja a r .De p r i j s van h e t kamp bedraagt naar a l l e w a a rs c h ijn lijk h e id ƒ 180 .- (h e t ­z e l fd e a ls in 1975 )' A fh a n k e lijk van de su b s id ie kan deze p r i j s maximaal

' f 2 0 0 .- bedragen.Over de op ze t van het kamp het vo lgen d e :T ijd en s een JWG-kamp kome.i een aa n ta l led en b i j e lk a a r om (on der vaak b e te re waarnemingscraotandigheden dan in hun w oonp laats ) g eza m en lijk s t e r ­renkunde t e b e d r ijv e n . Men kan kenn is maken m èt' v é ro c h il le n d e aspekten van de sterrenkunde. In de werkgroepen wordt zow el aandacht besteed aan de th e o r ie a ls de p r a k t i jk . Ook kim j e bu iten de werkgroepen om z e l f p ra k t is c h werk doen, waarmee je n a tu u r li jk geholpen kunt worden door een van de le id e r s . Bovendien wordt e r v e e l reken in g gehouden o f j e beginner bent o f "gevo rderde :".Er i s een DOKA aanw ezig, waar j e e v en tu e le ze lfgem aak te f o t o 's kunt le re n

on t v/ikke 1 en.K aast de sterrenkunde z a l e r n a tu u r l i jk ook v e e l aan ontspanning v/orden gedaan.B e la n gs te llen d en doen e r goed aan z ic h zo spoed ig m o g e li jk op t e geven , want h e t deelnem ersaanta l i s beperk t (2 5 ).Aanmelden b i j : In g r id H endriks, ï/e e zenhof 44-55 te N ijm egen , t e l . 080- 443779. Je kunt h ie r ook v e rd e re in fo rm a t ie k r i jg e n .

de kampgroep

UVO Te koop aangeboden wegens v e rva n g in g : zoeker 5 x 23 mm met k ru is ­draad en b e v e s t ig in g s b e u g e ls op v e r s te lb a r e p o o t. V ra a g p r ijs ƒ 1 5 .- a ƒ 20. — . J. K le in -D ou w el, P iksenweg 3, Y/ierden t e l . 05497 - 332.

C o r r e c t ie

Het k a a r t je met fo t o g r a f is c h e magnituden is ^ n ie t in d i t nummer a fg ed ru k t, omdat h e t k a a r t je met v is u e le magnituden (b la d z i jd e 24 ) reeds e rg s le c h t over i s gekomen.

INHOUD

D e 't o t a le m aansverdu istering van 18 november I - Y/ia G ie lin g h pag. 3De t o t a l e m aansverdu istering van 13 november I I - Y/ia G ie lin g h pag. 5H em e lve rsch ijn se len - Jean Meeus ' pag. 12Nogmaals: De o c u la ir -p ro je c t ie -m e th o d e - A lb e r t Jansen pag. 15H a lo v e rs ch ijn s e le n - Jos de B ru ijn pag. 17Aarde, Venus en Mars ( 3) - Jan Koerman pag. 18Met de k i jk e r op ja ch t - Sask ia Bosman pag. 21Grensmagn. bep. m .b .v . h e t Z even ges tern te - B ert van Sprang pag. 24C lu s te r - Hans P o t te r s pag. 25E x p e d it ie naar de R ingvorm ige zo n sv e rd u is te r in g in A fr ik a pag. 27C o r re c t ie s pag. 28V e rs la g In t . A s t r . Youth Camp 1975 - Theo de K le rk pag. 28Vragenrubriek. voo r Jongeren pag. 31J u p ite r waarnem ingsaktie 1975-1976 - Eon Huisman pag. 32L ic h ts n e lh e id berekenen aan de hand van waarnemingen van Io -

Kon Huisman pag. 32JY/G-kamp 1976 pag. 33UVO pag. 34

Y/ij verzoeken a.1 onze led en de k o n tr ib u t ie voo r 1976 (ƒ 10. — ) voo r 1 ja n u a r i a . s . over t e maken op pos treken in g 2 53 98 57 t . n . v . penningm eester Jongerenwerkgroep te P ijn a c k e r .