7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
1/646
T.C.ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER
(TASAVVUF)
HBEDDN SHREVERD
HAYATI ESERLER
VE
TASAVVUF ANLAYII
DOKTORA TEZ
ADEMATAK
ANKARA 2007
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
2/646
T.C.ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER
(TASAVVUF)
HBEDDN SHREVERD
HAYATI ESERLER
VE
TASAVVUF ANLAYII
DOKTORA TEZ
ADEMATAK
ANKARA 2007
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
3/646
T.C.ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER
(TASAVVUF)
HBEDDN SHREVERDHAYATI ESERLER
VE
TASAVVUF ANLAYII
DOKTORA TEZADEMATAK
TEZDANIMANIPROF. DR. ETHEM CEBECOLU
TEZ KOMTES:
1. Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
2. Prof. Dr. Mehmet AKKU
3. Prof. Dr. Mustafa AKAR
4. Do. Dr. Dilaver GRER
5. Do. Dr. Kadir ZKSE
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
4/646
I
NDEKLER
NDEKLER
KISALTMALAR
NSZ
GR
A. SYAS DURUM
B. SOSYO-KLTREL YAPI VE LM DURUM
BRNC BLM
SHREVERDNN HAYATI VE ESERLER
A. HAYATI
1. SOYU VE ALES
2. DOUMU VE OCUKLUU
3. ETM VE HOCALARI
4. TASAVVUFA NTSABI
5. EYHL VE RD FAALYETLER6. DPLOMATK SEYAHATLER
7. VEFATI
B. ADAI OLAN ALM VE MUTASAVVIFLAR
C. TALEBELER
D. HALFELER VE MRDLER
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
5/646
II
E. ESERLER
KNC BLM
SHREVERDNN TASAVVUF ANLAYII
A. TEMEL TASAVVUF KAVRAMLAR
1. TASAVVUF
2. SF
3. EYH/MRD
4. SEYR SLK
B. BLG NAZARYES
1. LM/MARFET
2. LM - ZHR VE LM - BTIN
3. LM - LEDN
4. YAKN
C. NSAN VE DEER
1. NSAN
2. AKIL
3. KALB
4. RH
5. NEFS
D. HALLER VE MAKAMLAR
1. TEVBE
2. VER
3. ZHD
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
6/646
III
4. FAKR
5. TEVEKKL
6. KABZ-BAST
7. HAVF-REC
8. FEN-BAK
9. SABIR
10. KR
11. RIZA
12. MUHABBET
E. TASAVVUF UYGULAMALAR
1. NAMAZ
2. ZKR
3. SEM
4. HALVET
5. SOHBET
6. SEFER
7. RBAT
8. HIRKA
9. EVLLKSONU
EKLER
BBLYOGRAYFA
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
7/646
IV
KISALTMALAR
a.g.e. : Ad geen eser.
a.g.m. : Ad geen makale.
a.m. : Ayn mellif.
AF : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi.
AFD : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.
AF : Atatrk niversitesi slam ilimler Fakltesi.
ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
b. : bn.
BEEK : Bursa Eski Eserler Ktphanesi.
Bkz. : Baknz.
Bl. : Blm.
c. : Cilt.
ev. : eviren.
DBA : Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi.
Der. : Derleyen.DEFD : Dokuz Eyll niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.
DA : Diyanet slam Ansiklopedisi.
DB : Diyanet leri Bakanl.
EI : The Encyclopedia of slam.
H. : Hicr.
Haz. : Hazrlayan.
Hz. : Hazreti.A : slam Ansiklopedisi.
A : stanbul Ansiklopedisi.
ED : slam Edebiyat Dergisi.
EF : stanbul Edebiyat Fakltesi.
LAM : lm Aratrmalar Merkezi.
S : lim ve Sanat Dergisi.
SAM : slam Aratrmalar Merkezi.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
8/646
V
EFD: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi.
kr. : Karlatrnz.
Ktp. : Ktphane.
M. : Milad.
mad. : Maddesi
MEB : Milli Eitim Bakanl.
MFD : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.
MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
ner. : Nereden.
nr. : Numara.
OA : Osmanl Ansiklopedisi.
O M : Osmanl Mellifleri.
OTDTS : Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl.
. : lm tarihi.
s. : Sayfa.
sad. : Sadeletiren.
ss. : Sayfalar.
sy. : Say.rh. : erh eden.
Tah. : Tahkik eden.
terc. : Tercme eden.
trs. : Tarihsiz.
TTK : Trk Tarih Kurumu.
UFD : Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi.
vb. : Ve benzeri.vd. : Ve devam.
vr. : Varak.
vs. : Ve saire.
yay. : Yaynlayan.
yrs. : Bask yeri yok.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
9/646
VI
NSZ
Tarih sayfalar kartrldnda devrinde sz sahibi olmu milletlerin genel
zellikleri grlebilir. Bu zelliklerin banda mill bnyesini oluturan unsurlara
verdii deer ve onlar koruyup yaatma yolundaki abalar gelmektedir. Milletler,
kltr miraslarna sahip kp, onu ilm ve fikr tenkit szgecinden geirerek, yeni
nesillere doru bir ekilde aktardklar oranda, hayatiyetlerini ve devirlerindeki
etkinliklerini srdrmlerdir. Bahsi geen kltr mirasnn en nemli unsurlar ise,
tefekkr dnyasnda, ahlak disiplinlerde, gzel sanatlarda ve itima hayatta, eser
vermi ilim ve sanat erbab ile bu zevtn oluturduu eserlerdir. Bu zevt, hem mill
kltrlerinde yetimiler ve hem de mill kltrlerinin tekmlnde byk rol
oynamlardr. Yine bu ehs, ait olduklar toplumlar hem yaadklar dnemde hem
de daha sonraki devirlerde etkilemiler ve nemli katklarda bulunmak suretiyle
toplumlarna hizmet etmilerdir.
slam topraklarnda doup gelien ve Mslmanlarn fikri zenginliine
katkda bulunan tasavvuf disiplini de kendi ilim adamlarn ve rnek ahsiyetlerini
yetitirmitir. Bu zevt, ifade edilen ekilde ait olduklar toplumun aydnlanmasna
hizmet etmi deerli ilim adamlar ve mutasavvflardr. Bu numune ahslar,
yzyllardan beri Mslmanlar iin bir ra olmular, mmet-i Muhammedi (s.)
cehaletin karanlk girdaplarndan, aydnlk selamet sahillerine ulatrmaya btn
gleriyle aba sarf etmilerdir. B u durum, bu gn de devam etmektedir.
Tasavvuf alannda ekol olan ahsiyetlerden biri de, zerinde alma
yaptmz ihbeddn Shreverddir. Monografiler, tasavvuf tarihi asndan,
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
10/646
VII
nemli almalardr. Bu almalarn iki amac vardr. Hem dnemin mevcut fikr
yapsn aydnlatma abasyla tarihe k tutmak, hem de dneminin k saan
mmtaz ahsiyetlerini gnmz insannn tanmasn salamak. Biz de bu
dnceden hareketle, byle bir almann yararl olacan dndk.
Shreverd, XII. yzylda yaam, byk bir mtefekkir ve mutasavvftr.
Devrin en nemli ilim ve fikir merkezi olan Badatta medrese mderrislii yapm,
muhaddis ve ayn zamanda eyh olan zlcenheyn bir ahsiyettir.
Amcasnn adna nispet edilen Shreverdiyye tarikatnn kurucusu olarak da
kabul edilen Shreverd, bu tarikatn usul ve dbn tespit etmi ve yaygnlamasn
salamtr. Shreverd, sayesinde bu tarikat bata Irak, Hindistan, ran ve
Anadoluda mntesipler bulmutur.
Bu almamz, bir giri ve iki ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda;
Shreverdnin yaad dnemin sosyo-kltrel yapsn, dini, siyas ve ilm
durumunu incelemeye altk.
Birinci blmde; Shreverdnin hayat, kiilii, eyhleri, halfeleri ve eserleri
ele alnmtr. Shreverdnin hayatn ise tasavvuf ncesi hayat, soyu, ailesi, doum
tarihi, tasavvufa intisab, eyhleri, halfeleri, vefat ve kabri balklar altnda
inceledik. Shreverdnin eserleri tek tek incelenmi, ktphanelerimizdeki
nshalarna iaret edilmitir.
kinci blmde ise; Shreverdnin tasavvuf grleri ele alnm, tasavvuf
felsefesinin eitli konular zerinde durularak gerekli deerlendirmeler yaplmtr.
Bu blm de kendi arasndabe ksma ayrlm; birinci ksmda, temel tasavvuf
kavramlar, ikinci ksmda bilgi nazariyesi, nc ksmda insan ve deeri, drdnc
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
11/646
VIII
ksmda haller ve makamlar, beinci ksmda tasavvuf uygulamalar ve seyr slk
kavramlar incelenmitir.
Aratrmamzn sonu ksmnda; Shreverdnin hayat, kiilii, eserleri ve
tasavvuf felsefesi hakknda genel bir deerlendirme yaplmtr.
Tezimizin her aamasnda madd ve manev yardmlarn daima yanmda
bulduum, yakn ilgisinden ve isabetli yol gstericiliinden her zaman mstefid
olduum deerli hocam Prof. Dr. Ethem Cebecioluna teekkr ediyorum.
Ayrca; tez sresince takdire ayan sabr ve anlayyla, daima yardmn
yanmda hissettiim eim Ayenur hanma, tezimizin son okunmasnda zaman ve
emeklerini vererek byk incelik gsteren Murat Altn kardeime ve kader
arkadal yaptmz Tasavvuf Krssndeki tm dostlarma da teekkr ediyorum.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
12/646
IX
GR
A. Siyas Durum
Milad 750 yl Emev Devletinin ykl ve Abbs Devletinin kurulu
senesidir. Aratrmaclar Abbas devletini tarihi seyri ierisinde iki dneme ayrrlar
ki ilki 750 ylndakurulma dneminden balayarak 847 ylna kadar uzanan yaklak
100 yllk bir devirdir.1 Halifeler dnemi de denilen bu dnemde ilk Abbs halifeleri
medeniyet tarihinde slam Devleti iin unutulmaz hizmet ve hatralar brakmlardr.
Geni lkeler tanzim edilmi, birbirinden gzel sosyal messeseler kurulmu, ilim ve
fikir plannda gereken hamleler yaplmtr. Gayretli ve ileri grl olan halifeler,
slam birliini korumay baarmlardr.
kinci dnem ise 847 ylndan balayan ve 1258de Moollarn Badat2
igal etmesiyle Abbs Devletinin yklna kadar giden devirdir. Bu dnemde de hi
kukusuz yetenekli halife ve devlet adamlar hizmet grmlerse de bu sre
ierisinde eitli sebeplerle merkezi idare iyice zayflam, hazine boalm, zaman
zaman uygulamaya konulan yeni vergi sistemleri asker ve brokratlar tarafndan
istismar edilmi; gerileme ve zayflama devri halifeleri siyas ve cisman
hakimiyetlerini yava yava kaybetmiler, devletin snrlar iinde irili ufakl birok
hanedan ve devlet ortaya kmtr.3
Seluklu devletinin kurulmasndan sonra Abbs halifelerinin nfuzu iyice
zayflam ve hilafet makam adeta din, manev bir otoriteden ibaret bir konuma
1 Algl Hseyin ve etin Osman, slam Tarihi, Gonca Yaynevi, stanbul 1997,c. III,s.230.
2 zaydn, Abdlkerim, Badat, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 439.3 Algl Hseyin ve etin Osman, slam Tarihi , c.III, s. 339.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
13/646
X
dmt. Seluklu Sultanlar, Halifelerden zllullah fil-ard sfatn aldklar gibi
sadece halifelerin kullanabildikleri emrl-mminn sfatn da ekinmeden
kullanmaya balamlard. Bununla birlikte Sultanlar, hilafet makamna
ballklarnn bir nianesi olarak onlarla akrabalk ilikileri kurmaya ve onlara kz
vermeye zen gstermilerdir.
ihbddin Shreverd, 1145de Shreverdde dnyaya gelmi ve on alt
yanda 1160-61 de Badata ilim tahsili iin gelmi bulunmas ve 1234de Badatta
vefat etmesi bakmnda Abbs Devletinin yklna takaddm eden bir dneme
ahitlik etmitir. Shreverd, doksan yla yaklaan hayat sresince Abbs
halifelerinde altsnn hilafetini grmtr. Bu halifeler: el-Muktef li Emrillah
(1135-1160), el-Mstencid billah (1160-1170), el-Mustaz billah (1170-1179), en-
Nsr li dinillah (1179-1225), ez-Zhir billah (1225-1226) ve el-Muntasr billah
(1226-1243).4
Bu dnem Byk Seluklu Devletinin dald ve yerine baz devlet ve bir
takm kk beyliklerin kurulduu bir dnemdir. Harzemahlar, Artukoullar, am,
Musul, Erbil ve Fars Atabekleri bunlardandr.5
Yine bu dnem hal seferlerinin belli aralklarla devam ettii bir zaman
dilimi olarak gze arpar. El-Mktef dnemi hal ordularnn saldrlaryla geen
bir dnemdir. slam dnyasnda o dnemde hallara kar en ciddi mcadeleyi
Musul Atabeki mamddin Zeng vermitir. El-Mktef dnemi daha nce de
belirttiimiz gibi Shreverdinin on be- on alt yalarnda olduu bir devirdir. El-
Mktefden sonra yerine geen el-Mstencid dnemi ise Selahaddin Eyybnin
4 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.III, ss. 327-31; Algl ve etin, slam Tarihi, c.III, s.340.
5 Kseolu, Nevzat, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, tken Yaynlar,stanbul 1990, s. 65.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
14/646
XI
yldznn parlad bir dnemdir. Bu dnemde Msr Ftm Devleti yklmtr.6 El-
Mustaz billah dneminde ise Fatm devletinin yklmasndan sonra Msr, Suriye ve
Yemen camilerinde Abbs Halifeleri adna hutbe okunduu grlr.7
Selahaddin
Eyyb bu lkelerde halife adna hutbe okutunca, halife de bu lkelerin idaresini
kendisine verdiine dair bir menur gndermitir. Yine bu dnem hal ordusunun
Selahaddin Eyyb tarafndan bozguna uratld bir dnemdir. 8
1179da hilafet makamna Abbas halifeleri iinde en uzun hkm sren
Nsr li-dinillah gemitir. Trk bir anneden doan Halife Nsr, Abbs Devletinin
son dneminde insicaml bir siyaset takip eden biri olarak kabul edilir. Anadoluda
Byk Seluklu Devletinin yklmasyla kurulmu bulunan Harzemahlar Devleti bu
dnemde Abbs Devletinin en byk hasmdr. nceleri Harzemahlarla ibirlii
yapan halifenin sonralar onlarla da aras alm ve Harzemahlar Badata bir ordu
gndermilerdi. Shreverd, bu ordunun Badat igalini fikrinden vazgemesi iin
halife tarafndan eli olarak gnderilmise de bir fayda salamam fakat
Harzemahlarn bu byk ordusunu durdurmay, souk ve kar ya baarmtr.
Hilafet merkezini tehdit eden tehlikelere kar, Mool Sultan Cengiz ile ibirlii
yapan halife, Moollarn Harzemahlar Devletini ortadan kaldrmasyla bu
tehlikeden kurtuldu, ancak onun bu ibirlii slam lkelerinin Mool istilasna
almasna zemin hazrlad.
9
6 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.V, ss. 242-5.7 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VI, s. 310.
8 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.VI, ss. 333-4.9 Algl ve etin, slam Tarihi, c.III, s. 358-9.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
15/646
XII
Tarih kitaplar Halife Nsr dneminde devlet ile halk arasnda karlkl
gvenin sarsldn yazarlar.10 Vali ve amillerin halk ar vergiye mahkum etmesi,
halkn ikyet ve itirazlarnn reddedilmesi, merann haksz icraatna halifenin itiraz
etmemesi, dahilde bir herc mercin domasna vesile olmutur.11
Halife Nsrn ardndan hilafete gelen ez-Zhir ksa sren bir hilafet dnemi
yaad. Bu dnemde babas devrinde yaplan haksz uygulamalar ortadan kaldrmak
zere harekete gemise de buna mr yetmemitir. On drt ay sonra yerine olu el-
Mustansr halife oldu. Babas gibi dindar ve adil bir halife olan Mustansr, nemli bir
siyas hizmet grememi fakat halk tarafndan sevilen bu halife ilme ve ilim
erbabna byk deer vermi ve bu alanda byk hizmetler gerekletirmitir. Kendi
adyla anlan Mustansryye medresesini kuran halife, burada devrin nemli ilim
erbabn toplamaya almtr.12
Halife Nsrn zeminin hazrlad Mool istilasnn ald son kap ise
maalesef hilafet merkezi Badat olmutur. Shreverdnin vefatnda sonra yirmi drt
sene gemiti ki 1258de Mool askerleri Badata girdi. Abbs Devleti de bu
tarihten itibaren tarih sahnesinden silinmi oldu.13
Shreverd, halifelerle zellikle de Halife Nsr ile siyas iliki iindedir.
Shreverdnin devlet ilerinde aktif olarak rol almas, nemli bir hadisedir.
Shreverd, Mslman idarelerle ittifaklar ve karlkl gven ilikileri kurmadaki
uzmanla ihtiya hisseden Abbs hanedanlna siyas danmanlk yapmtr. Onun
adalar arasnda sivrilip kmasna ilm seviyesi, tarihten gelen ailev saygnl ve
10 Turan, Osman, Seluklular Tarihi, stanbul 1980, ss. 440-1; Altnta, Ramazan, tikadAdanbnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara2001, y. 3, sy. 7. s. 121.11 Algl ve etin, slam Tarihi,c.III, s.359.
12 Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c.III, ss. 329.13 Algl ve etin, slam Tarihi,c.III, s.363.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
16/646
XIII
eyhlikteki yetkinlii yan sra devlet ynetiminin yksek bir noktasna kmas ve
devletin g temelinin pekitirilmesinde sorumluluk almas, ayn zamanda zayf
toplumsal kurumlara nfuz edebilme yetenei etkin rol oynam tr.14
Halife Nsrn politikasnn ideolojik yz birlik halifesi olmak eklindedir.
Shreverd, halifenin farkl kurulu ve blgeler zerindeki otoritesini pekitirme
amacna ynelik hizmet gren pek ok danmandan biridir.15
Shreverd, dank ftvvet gruplarna ulaabilecek ve onlar amaca hizmet
edecek ekilde yeniden yaplandrabilecek bir yetenee sahip olan ve devrinin tannp
sevilen bir sfsiydi. 16
Tasavvuf fikir ve pratiklerin pek ok ftvvet grubunda ahenkli bir ekilde
kaynap btnlemesi salandnda, onlarn iine nfuz etmek ve ynlendirmek zor
olmayacakt.17 Nsra gre halifelik, farkl lider ve hareketlerin etrafnda toplanaca
mmetin merkezi olma makamdr. te bu anlay Shreverdyi deerli bir siyas ve
dini danman haline getirmiti.18
Halife Nsrn ftvvet gruplarndan olan Ayyrun grubuna katlm
olmas, onun farkl gruplar genel yapya kazandrmak yolu ile ard arkas
kesilmeyen ayaklanmalara son vermek iin sistemli bir siyaset yrttn
gstermektedir.19
Bu dnem ok zel bir dnemdir. nk bir yandan devlet otoritesi ile sosyal
kurumlar ve dini iler arasnda karmak ilikiler yuma bulunmakta dier yandan
Abbs halifeleri ynetiminde toplumsal kurumlar nemli deiimler geirmekteydi.
14 el-Huda, Kamer, ihabeddin mer Shreverd, ev. Tahir Ulu, nsan yay. stanbul 2004, s.37.15 Shreverd, Avarif, ev. Ylmaz H. Kamil ve Gndz rfan, Giri yazs s. XVII. 16 Uluda, Sleyman, Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 260.17 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.18 Ocak, A. Yaar, Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264.
19 el-Huda, ihabeddin, s.41;Doru, Halime, XVI. Yzylda Sultann Sancanda Ahiler ve AhiZaviyeleri, Kltr Bakanl, Ankara 1991, s.8.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
17/646
XIV
Aslnda Shreverdnin Nsrla ilikisinde karlkl bir faydalanmadan sz
edilebilir. nk Shreverd, ftvvet tekilatna dnk dinsel, siyasal ve sosyal
reformlar sayesinde kendine ait tasavvuf slam anlayn nceden beri tasavvuf
ideallere scak bakan ftvvet gruplar arasnda yayma frsat buluyorken Nsr ise
zayflam Badat otoritesini20 Shreverd gibi tannm ve sevilen mehur bir
mutasavvf vastasyla glendirme imkann elde ediyordu. 21
Shreverd, fityn ve tasavvuf slamnn aslnda ayn ve zde tek bir ey
olduunun ve bu iki yapnn halifelik ats altnda birlemesi gerekliliini
savunuyordu. Buna gre halifenin altnda sf tarikatlar sonra da tarikatlarn bir alt
kolu olan fityn gruplar gelir. Shreverdnin fikri abalar ve etkisi sonucu Nsr,
ftvvet kurumunda otoritesini tesis etmi ve halife olarak gcn pekitirmitir. 22
Ftvvet mensuplarnn bu ilkeleri kabul edip iselletirmesinde,
Shreverdnin eriata ve halifeye itaat etmenin lzumu fikrini ilemedeki gayretleri
byk bir rol oynamtr.23
Halife Nsr, dmanlarnn tehdidine kar ittifak oluturmak ve ittifak
dndaki gruplar halifenin safnda yer almaya ikna etmek iin Shreverdyi siyas
eli olarak deiik lkelere gndermitir.24
B. Sosyo-Kltrel Yap ve lm Durum
20 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. s. 121; Ocak, A. Yaar, Ftvvetnme ,TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264.21 Hasan, brahim Hasan, Tarihul-slam, Kahire 1968, c.IV, ss. 60-1; Doru, XVI. YzyldaSultann Sancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, s.8.22 el-Huda, ihabeddin, s. 43; Zeheb, Almnn-Nbel, c.XXI, ss. 376-84; Uluda, Sleyman,Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 260.23 el-Huda, ihabeddin, s. 53; Turan, Osman, Seluklular Tarihi, s. 318; Ocak, A. Yaar, Ftvvet,TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 262; a.m., Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264;Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.
24 Shreverd, Avrifl -Maarif, (Tasavvufun Esaslar) ev. Ylmaz H. Kamil ve Gndz rfan, VefaYay. stanbul trs. (Giri) ss. XVII-XVIII.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
18/646
XV
Shreverdnin yaad dnem, slam dnyasnda medreselerin ve tekkelerin
kurulup yaygnlamaya balad bir dnemdir.25 Shreverdnin doumundan
yaklak elli sene nce kurulan Nizamiye Medresesi, ilim ve kltr dnyasnn
deerli simalarn yetitirmitir. Shreverd, zamannda kurulan Mustansryye
Medresesinde slam ilimlerden baka tp, riyaziye, hendese ve heyet ilmi tedrisat
yaplyordu. Kahirede Ftmlerin kurduu el-Ezher Medresesi slam lkelerinin her
tarafna ii dler gnderirken, bu medresele r ise Snn tefekkre sahip ilim adamlar
yetitiriyorlard. lki Badatta kurulan Nizamiye Medresesini, daha sonra sfehan,
Rey, Herat, Nibur, Merv, Belh, Basra ve Musul ehirlerinde de kurulan dierleri
izlemitir.26
Yine bu dnemde byk ilim ve fikir adamlar yetimitir.27 Fahreddin Rz,
Bahaeddin Veled, Feridddin Attr, Sd irz, Abdlkadir Geylan, Ahmed
Yesev, Ahmed er-Rf, Eb Meyden el -Marib, Necmeddin-i Kbr ve Muhyiddin
bnl-Arab bunlardan balcalardr.
Moollarn yakp ykt ktphanelerden kurtarabildii kitaplar Meraa
gtren Nasrddin Ts, orada drt yz bin ciltlik bir ktphane ve bir rasathane
kurmas o devirdeki ilim ve kltr birikimini gstermesi bakmndan kayda deer bir
hadisedir.28
XI. asr banda yaam bulunan Gazl, tasavvuf tarihinde bir dnm
noktasdr. Gazzlnin gelitirip sistematize ettii ehl-i snnet tasavvufu ondan sonra
25 zaydn, Abdlkerim, Badat, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 439.26 Turan, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slam Medeniyeti, stanbul 1969, s. 259.27 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi Akademik
Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. ss. 120-1.28 Turan, Osman, Seluklular Tarihi, s. 259.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
19/646
XVI
messese baznda faaliyet gstermeye balad. Bu yzden XII. Asr ve sonras
tasavvufun tarikat eklinde messeseletii alardr.29
Milad XIII. Asr, tarkatlarn tekevvn dnemidir. bugnk anlamyla
tekkesi, zviyesi, eyh ve mrd mnasebetleriyle ilk tarikatlar bu yzylda
kurulmutur. Badatta Abdlkdir Geyln, Basrada Ahmed er-Ruf, Trkistan
blgesinde Ahmed Yesev bu dnemde yetimi ilk tarikat kuruculardr.30
Shreverdiyye tarkat Ebun-Necb Shreverd tarafndan kurulmu daha
sonra ise ihbddin Shreverd tarafndan sistemletirilmitir.
Bu asra kadar Kuran, snnet ve byk sflerin grleriyle teyit edilen
tasavvuf dncelerin bu asrdan itibaren artk yava yava felsef baz kavramlarla
izah edilmeye baland grlmektedir. Varlk dncesi, insann hakikati gibi
konular bu yllarda tartma konusu olmaya balamtr.31
XII. ve XIV. Yzyllar aras slam dnyasnn siyas ve fikr ynden ok
renkli bir durum arz ettii bir devirdir. Fikr eitlilik ve hareketler, tasavvuf
dnceye de tesir etmi ve byk tarikatlarn hemen hepsi bu yzyllarda ortaya
kmtr.
XII. ve XIII.yzyllarda siyas gelimelerinde nemli lde etkisi grlen
hal seferleri ve Mool istilas bunlara bal olarak ortaya kan siyas knt ve
kargaa ortam Mslman halk yeni araylara itmi ve pek ok kii mutasavvflarn
fikirlerini kurtulu vesilesi olarak grmtr. Bu cmleden olarak Altnta, o
dnemde Badatn din ahlak ve fikr hayatnda dklkler olduunu, bunu frsat
29 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.
30 Anahatlaryla Tasavvuf, ss. 135 -6.31 Anahatlaryla Tasavvuf, s. 141.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
20/646
XVII
bilen bozuk akide yanllarnn trediini ifade eder.32 Belki de buna bir tepki olarak
tasavvuf yaamn reva bulduu sylenebilir. Kadiriyye, Ekberiyye, Yeseviyye,
Shreverdiyye, Koneviyye, Kbreviyye, Nakibendiyye, Mevleviyye, Bektaiyye
tarikatlar bu dnemde ortaya kan tarikatlarn en mehurlardr.33 Bu ana kollarla
birlikte bu kollara bal tli kollarda hesaba katlrsa bu asra tarikatlar asr demek
yanl olmasa gerektir.34
32 Altnta, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. s. 122.
33 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.34 Fidan, Mehmed Emin, Mrdliin Temel retileri, Hacegan Yay. stanbul 2000, s. 22.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
21/646
1
BRNC BLM
SHREVERDNN HAYATI VE ESERLER
A. Hayat
1. Soyu ve Ailesi
Shreverdnin ad mer, babasnn ad Muhammeddir. Eb Hafs ve Eb
Abdullah knyeleriyle mehur olmutur.35 bnn-Neccr, Ebu Nasr; Zeheb ise
Ebul-Ksm knyelerinden bahseder. ihbddin, eyh-yh, eyhl-
slam, eyhl-rifn lakaplaryla da tannr. Soyu Hz. Eb Bekire kadar ular.
Bundan dolay el-Bekr, et-Teym ve el-Kure nisbeleriyle de anlmtr.
Eflak Dede, Shreverdnin Hz. Eb Bekir (r.) neslinden gelmesi mnasebetiyle
Mevln Celleddin-i Rm ile akraba olduklarn kaydeder.36 Zehebi, bnl-
Hacibten naklen onun, Ebul-Ferec bnl-Cevz37 ile ayn soydan geldiini ve
ecerelerinin Kasm b. En-Nadrda birletiini yazar.38
35 el-Mnzir, et-Tekmile li Vefeytin-Nakale, Beyrut 1981, c.III, ss.380-1; bn Hallikn, Vefeytl -Ayn, Beyrut 1977, c.III, s. 204, 446;Vassf, Osmanzade Hseyin, Sefine -i Evliya, Haz: MehmetAkku-Ali Ylmaz, Kitabevi Yay., stanbul 2006, c.I, s. 284.36 Eflak, Menkibl -rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara 1947, c.1, s. 45.
37 Hayat ve eserleri iin bkz:Zeheb, Tezkiratl- Huffz, c. IV, s. 1432; bn mad, eceretz -Zeheb,C. IV, s. 329-331; bn Hallikan, Vefeyatl-Ayan, c.II, s. 321-2; Brockelman, bnl- Cevziyye, .A.c. V/2, (MEB) stanbul 1971, ss. 848-50; Ayrca; Kilpatrick, Hilary, Making the Great Book of Songs:Compilation and the Author's Craft in Abu I -Faraj Al-Isbahani's Kitab al-Aghani, Routledge, London-
New York 2002, s.350 .38 ez-Zeheb, Siyer Almn-Nbel, Beyrut 1985, c. XXII, s. 376; Hayat hakknda geni bilgiiin; el-Mnzir, et-Tekmile li Vefeytin -Nakale, Beyrut 1981, c.III, ss.380-1; bn Hallikn,Vefeytl-Ayn, Beyrut 1977, c.III, s. 204, 446; Trihl-slam ve Vefeytl-Mehir vel-Alm,Beyrut 1988, c. IV, ss. 96-8;Eflak, Menkibl -rifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara 1947, c.1, s. 45;Cam Abdurrahman, Nefahatl -ns, ev. Lm eleb, stanbul 1298, s. 472; Sbk, Tabakt-fiiyyetil -Kbr, Msr trz. c.VIII, ss. 338-9;Vassf, Sefine, c.I, s. 284; Houtsma, M. Th., E.J. Brill'sFirst Encyclopaedia of Islam, 1913-1936, Van Der Bergh, Suhrawardi Brill AcademicPublishers,Leiden-New York -Kln 1993, c. VII, s.506, Trk Ansiklopedisi, c. 30, s. 22; H. Kamil
Ylmaz,Ebu Hafs Shreverd, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar iinde c. VII, ss. 107-115;Shreverd, Avrifl-Marif, ev. H. Kamil Ylmaz, -rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri), s. XI.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
22/646
2
Shreverdnin soyu yledir: mer b. Muhammed b. Abdullah b.
Muhammed b. Abdullah Ammye39b. Sad b. El-Huseyn b. el-Ksm b. Alkame b.
en-Nadr b. Muaz b. Abdurrahman b. el-Ksm b. Muhammed b. Eb Bekir es-Sddk
(r.).40
Eb Hafs mer es-Shreverd, ilmiye snfndan olan bir aileye mensuptu.
Ailesinde bir ok alim ve sf yetimiti. Bunlardan bazlar unlardr:
1-Ebun-Necb Ziyddin Abdlkhir es-Shreverd. Nehcs-Slk adl
eserin41 sahibi olup Eb Hafsn amcas ve hocasdr.
2-Babas Eb Cfer Muhammed es-Shreverd.
3-Byk dedesi Abdullah b. Sad Ammye.42
Babas Eb Cfer Muhammed, amcas Abdlkhir gibi Shreverdden
Badata gelerek Nizmiye Medresesinde43 okuduu; Esad el-Mihenden fkh
39Sellheim, R.-Endress, G.,Oriens - Milletlerarasi Sark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuasi/Journal ofthe International Society, Brill Academic Publishers, Leiden- New York- Kln 1996, c. XXXV, s.153.40 bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 204 -446; Sbk, Tabakt, c. VIII , s. 338; Vassf, Sefine, c.I, s.284;Ouz hsan, Tasavvufun ncleri 12 Byk Veli, Ouz Yaynlar, Kastamonu 1979, s. 72;Cebeciolu, Ethem,Avrifl-Maarif lmi ve Akademik Aratrma DergisiTasavvuf, Ankara 2004,y.5, sy. 12, s. 255.41 Eserin bir ok nshas elimizdedir. Ktahyada bulunan nsha iin bkz: Bardak, Mehmet
Necmettin, Ktahya Vahid Paa Ktphanesindeki Tasavvufla lgili Yazma Eserler,lmi AkademikAratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2003, y.4, sy. 11, s. 136; Davutolu, Ahmet, Devlet, TDVA.,stanbul 1994, c.IX, s. 239.
42 ez-Zeheb, Trh, c. IV, ss.97-8; Almn-Nbel, c. XXII, s. 375; el-sfehn ve bnl -Cevz,Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul 1985, ule Yay., c. VII, s. 108.43 Semnn, Khalil, Islam and the Medieval West: Aspects of Intercultural Relations ,Makdisi,George,On The Origin and Development of th e College in slam and the West, Statae University ofNew York Press, New York 1980, s. 35;Jan Williem Drijvers, Centres of Learning: Learning andLocation in Pre-Modern Europe and the Near Makdisi, George,Baghdad, Bologna andScholasticism East Brill Academic Publishers Leiden-New York- Kln 1995, s. 153; Taher,Mohamed, Educational Development in Muslim World,Paedersen, J.,Some Aspeccts of the Historyof the M adrasa Anmol Publications PVT. LTD, New Delhi 2003, s.11; Khan, Sarfraz, MuslimReformist Political Thought: revivalists, modernists and free will, Routledge, London -New York2003,s.11; Ayrca nizamiye medresesi hakknda geni bilgi iin bkz: Gawad, Mustafa, al -Madrasa an-
Nizamiya bi Badad, in Summer, IX, 1953, Nr, 2, s. 317-44;Levy, Reuben, The Nizamiya Madrasa atBadad, in Jras, 1928, s. 265-70; Talas, Asad, La Madrasa Nzamiya et son Histoire, Lenseignement
chez les arabes, Paris, 1939;Bowen, Harold, The Nizamiye Madrasa and Baghdad Topography, inJras, 1928, ss. 609-14.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
23/646
3
icazeti alarak bir sre ayn medresede mderrislik ve Kasr Camiinde44 vaizlik
yaptktan sonra memleketi Shreverde kad olduu rivyet edilmektedir. Eb Cafer
Muhammed, Shreverd kads iken bir iftira sonucu idam edilmitir. Babas idam
edildiinde ihbddin Shreverd alt aylk bir ocuktu.45 Shreverdnin,
Abdlmelik b. Muhammed isminde, Badatta duasyla teberrk olunan, kendisinden
kk , salih bir kardeinin varlndan da bahsedilir.46
Amcas Ebun-Necb es-Shreverd, ihbddin Shreverdnin hayatna yn
veren hocasdr. Shreverd, Avrifl-Marif adl mehur eserinde amcasndan sk
sk bahseder ve hadis senetlerini genellikle ona dayandrr.47
Shreverd nisbesi ve ihbddin lakabyla mehur olmu Yahya b. Habe el-
Maktl (548/1154-585/1190) namyla bir bilgin daha vardr ki u fikirlerinden dolay
585/1190da Halebde idam edilmitir. ihbddin Shreverd ile herhangi bir
akrabalk ilikisi yoktur.48
2. Doumu:
ihbddin Shreverd rann Irak- Acem blgesinin Kuzey-bat kesinin
Cibal eyaletinde Zencana bal kk bir kasaba olan Shreverdde49 dodu.
44Strange, Guy Le, Baghdad during the Abbasid Caliphate from Contemporary Arabic and PersianSources Adamant Media Corporation,London-New York, s.XV.45 ez-Zeheb, a.g.e. ss.97-8;Vassf, Sefine, c.I, s. 284; Shreverd, Avrifl -Marif, ev. H. Kamil
Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri) s. XII. 46 bnn-Neccr, Mstefad, c. XVI, s. 139. 47 el-sfehn ve bnl-Cevz, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul 1985, ule Yay., c. VII,s. 108.48 bn Hallikn, Vefyt, c.II, s. 345; Corbin,Henri, La Philosophic Shahabaddin Sohrawardi Maqtul,Paris 1935, s. 21; Cebeciolu, Avrif, y.5, sy.12, s.1; Walbridge, John, Wisdom of the Mystic Eastthe: Suhrawardi and Platonic Orientalism State of University of New York Pres, New York 2001, s.2;Abed Al-Jabri, Mohammed,Arab-Islamic Philosophy: A Contemporary Critique, Translated from theFrenc by Aziz Abbasi, The University of Texas at Austin, Texas 1999, s. 62;Houtsma, M. Th., E.J.Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Van Der Bergh, Suhrawardi B rill AcademicPublishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII, s.506-7; Sefine sahibi Shreverd el-Maktuln,ihabeddin Shreverdnin birader zadesi olduunu kaydeder. Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 49 Yakut, Muceml-Bldn, Beyrut trz c. III, ss. 289-90; Shreverd hakknda geni bilgi iin;.
Houtsma, M. Th., E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Plessner, M., SuhrawardBrill Academic Publishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII, s.506.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
24/646
4
Doum tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda genellikle kabul edilen rivyet,
talebelerinden bnn-Neccrn bizzat kendisinin azndan tespit ettii 539 hicr yl
Recep aynn son ve aban aynn ilk gecesi (27 Ocak 1145) Cumartesidir.50
Kaynaklarmzda Shreverdnin annesi hakknda bir bilgiye ulaamadk.
ihbddinin doum yeri olan Shreverd, yerleim yeri olarak kk
saylabilecek bir kasaba olsa da devrin nemli kltr ve ilim merkezlerinden biridir.
slam dnyasnda Shreverde nispet edilen eyh ihbddinden baka amcas
Ebun-Necb Abdlkahir (488/563), Ebul-Feth Muhammed b. Yahya b. Habe
ihbddin Shreverd (548/587), Abdllatif b. Abdlkahir b. Abdullah b. es-
Shreverd (534/610), Muhammed b. Eiz b. mer b. Sad es-Shreverd (527/607)
gibi ilim adamlar da mevcuttur.51 Ayrca takriben 728/ 1328 tarihinde vefat etmi
olan Shreverd nispetli bir hattat da kitaplara gemitir. Ahmed-i Shreverd olan bu
zatn Kuran cz Topkap Saray mzesindedir.52
3. Eitimi ve Hocalar
ihbddin Shreverd, on alt yana kadar doum yeri olan Shreverd
Kasabasnda yaad. lk eitimini de yine burada ald. Babas, o alt aylk bir
ocukken vefat ettiine gre ilk tahsilini amcasnn gzetiminde ve/veya ondan ald
dnlebilir. lk tahsili hakknda kaynaklardan ancak bu mahdut bilgileri
edinebilmekteyiz.
53
50 el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, ss.380-1; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIII; Qamar-UL H uda,Striving for Divine Union: Spiritual Exercises for Suhraward Sf s, London- New York 2002,s. 41;Hartmann, Angelika, AnnasirLi-D inillah: Politik, Religion, Kultur in der spten'abbasidenzeit (1180-1225) Walter de Gruyter, Berlin-New York 1975, s.234; Vassfda hicri 539 senesini verir.Vassf,Sefine, c.I, s. 284. 51 Dzenli, ihbddin Shreverd, s. 7-8; Reynold A. Nicholson, Encyclopedia of Religion,Suhrawardi Kessinger Publishing, 2003,c. XXIII, ss. 20-1.52 Uzun, Mustafa, Ahmed -i Shreverd, TDVA, stanbul 1989, c.II, s.133.53 Hocazde Ahmed Hilmi, Hadkatl-Evliydan Shreverd Silsilenmesi, stanbul 1317, ss. 25-30;
Zehebnin verdii bilgiye gre Shreverd, Benim Badata geliim M uhaddis Ebul-Vaktinvefatndan sonradr, dediine gre (Trh, c.IV, s. 98) ve Ebul-Vaktin lm 553/1158-1159 ylnda
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
25/646
5
Shreverdnin ikinci memleketi Badattr.54 On alt yanda geldii
Badatta mrnn seksen yla yakn bir ksmn geirdi.55 Shreverd Badata
amcas Eb Necb Abdlkhir ile birlikte yksek tahsil yapmak iin gelmitir.56
Badatta amcasnn vefatna kadar ondan; daha sonra da o dnemde
Badatta bulunan dier alimlerinden ilim tahsil etti.57 Bata amcas olmak zere
devrin bilginlerinden tefsir, hadis ve afii fkh okudu.58 Ylmaz, Shreverdnin
amcasndan Nizmiye Medresesinde mderrislik yapt esnada ilim okuduunu ve
bu sresin iki yl kadar olduunu kaydeder. Bu sonuca ise Eb Necbin Nizmiye
Medresesine 545/1148 ylnda tayin edilmesini ve burada aralksz on iki yl
mderrislik yaptn, ihbddin Shreverd ise on alt yanda Badata geldiine
gre (553/1158-59) amcasnn Nizmiye Medresesindeki ancak son iki ylna
yetimi olabileceinden hareketle ular. Shreverdnin amcas ile olan asl
talebelik-hocalk mnasebeti amcasnn kendi medresesinde gereklemitir.59
Shreverd Badatta Kelam, Fkh, Tefsir, Hadis ve Tasavvuf ilimlerini
tahsil etti. Kaynaklar, Shreverdnin bu ilimler arasnda hadis ilminde tebhr
ettiini yazar.60
Shreverdnin dini ilimlerde talebesi olduu hocalarn u ekilde
sralayabiliriz:
meydana geldiine gre (Almn-Nbel, c. XX, s. 310) Shreverd bu tarihten sonra yani 15 -16yalarnda Badata gelmi olmaldr.Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIII. 54 Bu dnemin Badat hakknda geni bilgi iin; Le Strange, Guy, Baghdad during the AbbasidCaliphate from Contemporary Arabic and Persian Sources, Adamant Media Corporation s, London,trz., ss.15-356.55 ez-Zeheb, Trh, c. IV, s. 97.56 Ayn yer; Renard, John, Ibn 'Abbad of Ronda: Letters on the Sf Path, Paulist Press, New York1986,s.32.57 El-sfahn, Sahabeden Gnmze, c. VII, ss.108-9; Shreverd, Avrif, (Gi ri) s. XIII.58 Ylmaz Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf, Ensar Yay., stanbul 1994, s. 261. 59 Shreverd,Avrif, (Giri) s. XIII.
60 ez-Zeheb, Alm, c.XX, s. 420, 480-7; Ktip eleb, Kefz -Zunn, Tahran 1967, c.1, s. 56;Cm, Nefahat, s.472; Vassf, Sefine, c.I, s. 284.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
26/646
6
1-Abdlkhir es-Shreverd (. 561/1166): Knyesi Ebun-Necb, lakab
Ziyeddindir. Shreverdnin amcasdr. 488/1096 ylnda Shreverdde domutur.
Devrin ilim merkezi olan Badata gelerek ilim tahsiline balam, Nizamiye
medresesinde talebe olmutur. Burada Ali b. Pinhndan hadis, ve Esad el-
Mihenden fkh okudu. mam Gazzlnin kardei Ahmed Gazzlye61 de talebe
oldu. Daha sonra Badatta Dicle Nehrinin bat ksmnda yaptrd medresesinde62
ders vermeye balad. 545/1148de Nizmiye medresesine mderris olarak tayin
edildi. On iki yl Nizamiye medresesinde mderrislik yapt.
Muhtemelen devrin siyas alkantlar veya kskanlklar yznden bir ara
Badat terk ederek Kuds ve am taraflarna seyahate karak ve bir sre oralarda
tedris ve ird ile meguliyetten sonra tekrar Badata dnd. Ancak artk derslerini
Nizmiye medresesinde deil kendi medrese ve tekkesinde verecektir.63
Badatta eyh Abdlkadir Geyln ile sk sk grrd.64 Ebun-Necb 17
Cemaziyel-ahir Cuma gn 563/ 1168de vefat ettiinde yeeni ihbddin
Shreverd yirmi drt yandayd. ihbddin Shreverd amcasndan zhir ve btn
ilimlerini okuduu gibi Avrif adl kitabnda rivyet ettii hadislerin pek ounu
amcasndan nakleder.65
61 Uluda, Sleyman, Ahmed el-Gazzl, TDVA, stanbul 1989, c.II, s.70.
62 Dnemin Badat medreseleri ve Abdulkahir Shreverdnin Mderrislii iin; Ephrat, Daphna,Learned Society in Period/Transtition: The Sunni 'Ulama' of Eleventh -Century Baghdad, StateUniversity of New York Press, New York 2000, s. 27-9.63Renard, John, Knowledge of God in Classical Sfsm: Foundations of Islamic Mystical Theology,Paulist Press, New York 2004, s. 58.64Qamarul-Huda, Striving for Divine Union , s.14; Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 65 bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1982, c. XII, s. 244;es-Semn, el-Ensb, Beyrut 1976,c.VII, s.197;bnl-md, eceretz-Zeheb F Ahbri Men Zeheb, Beyrut trz, c.IV, s. 153 -4; bnHallikn, Vefayt, c.II, ss. 201-5;Abdlvehhab, e-aran, Levakhul-Envar f Tabaktil-Ahyar,(tabakatl-Kbra), Mektebetl-Adab, Kahire 1993, c. I, s. 120-1; ez-Zeheb, el-ber F HaberiMen Gaber, Beyrut 1985, c. IV, s. 181;bn-Esr el-Cezer, el-Lbb F Tezhbil-Ensb, Beyrut trz.,c. II, s. 159;bnl-Cevz, el-Muntazam, Beyrut trz.,c. X, s. 255;Vassf, Sefine, c.I, ss. 283 -4; c.I, s.284; Sbk, Tabakt, Msr trz., c. VII, ss. 173-4; Hoczde, Hadka, ss. 18-24; Brockelmann, GAL, c.
I, s. 436; Suppl., C. I , s. 780; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XIV; slam Ansiklopedisi, Milli E itimBasmevi, stanbul 1979, kinci bask, c. XI, ss.87-8;Bayramolu, Fuat-Azamat, Nihat, Bayramyye,
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
27/646
7
2-Ebul-Ksm b. Fadln (. 565/1169): Shreverdnin hocalarndan olan
bu ahstan fi fkh okumutur. Bu zatn tam ad Vsk b. Ali b. el-Fadl b.
Hibetullahtr.66
Nizamiye ve Daruz-Zeheb medreselerinde mderrislik yapm olan
Ebul-Ksm, 1169da Badatta vefat etmitir.
3-Ebul-Muzaffer Hibetullah e-ibl (. 563/1167): Shreverd bu zattan
hadis ve fkh okumutur. Shreverd, kendisinden hadis nakletmitir.67 Zeheb, bu
ahsn Shreverdnin en nde gelen hocalarndan olduunu ayrca tasrih eder. ibl,
Shreverdnin, Badata ilk geldiinde ders ald hocasdr. Knyesi Ebul-
Muzaffer ed-Dekkk el-Mezzindir. Kendisi, Ebu Nasruz-Zeyn, Ebul-Ganim
Eb Osman, Ebu Nasr b. Mecl ve Cafer es-Serrcdan hadis tedris etmi,
kendisinden de brahim e-aar, bn afii, mer el-Kura, Ebu Bekr el-Bakdar
gibi ahslar nakillerde bulunmulardr.68
4-Ebul-Feth bnl-Batt (. 564/1168): Tam ad Muhammed b. Abdlbki
b. Ahmedtir. 473/ 1080de Badatta doan bu zat devrin ileri gelen
muhaddislerindendir. bnl-Batt lakabyla tannan bu zat Eb Nasr Muhammed ez-
Zeynebden icazet almtr. Shreverd, kendisinden hadis ilmi tahsil etmi ve hadis
rivyet etmitir.69
5-Mamer b. el-Fhir (. 564/1168): 494/1100 ylnda dnyaya gelen bu
zatn tam ad, Mamer b. Abdullah b. Rec b. Abdlvhid b. Muhammed el-Fhirdir. Devrin mehur muhaddislerindendir. Shreverd kendisinden hadis
TDVA, stanbul 1992, c.V, s. 269;Houtsma, M. Th., E.J. Brill's First Encyclopaedia of Islam, 1913 -1936, Van Der Bergh, Suhrawardi Brill Academic Publishers,Leiden-New York-Kln 1993, c. VII,s.507;Netton, Ian Richard, Seek Knowledge: Thought and Travel in the House of Islam Routledge,London-New York 1995,s.71; Renard, John, Knowledge of God in Classical Suffism v. 9 Foundationsof Islamic Mystical Theology: Foundations... Paulist Press, New York 2004, s.58 .66 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XXI, s. 257; Sbk, Tabakat-fiiyyetil -Kbr, Khire trz.c.VII, s. 322; Kallek, Cengiz, Hisbe, TDVA., stanbul 1998, c.XVIII, s. 136.67 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 420.
68 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 420.69 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 481-4.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
28/646
8
dinlemi ve nakillerde bulunmutur.70 Shreverd ile beraber bnl-Cevz, bn
Kudame ve bn Askir gibi alimler bu zattan hadis dinlemilerdir.
6-Eb Zra el-Makdis (. 566/1170): 481/1088de Reyde doan bu zat,
Eb Zra lakabyla tannr. Ad, Thir b. el-Hfz Muhammed b. Thirdir.
Shreverd bu zattan hadis dinlemi ve rivyet etmitir. Shreverd amcasndan sonra
en ok hadisi bu hocasndan rivyet etmitir.71 Ebu Zuradan bnl-Cevz, bn
Kudame, ve ez-Zebd de hadis dinlemitir. Bu zat 566/1170 ylnda Hemedanda
vefat etmitir. 72
7-Ebul-Fth et-T (. 555/1160): 475/1082 ylnda Hemedanda doan
bu zatn tam ad Muhammed b. Cfer b.Muhammed b. Alidir. Devrin tannm
muhaddislerindendir. Bu ahsn vefat tarihinde ihbddin Shreverd on alt
yandadr. Kendisinden hadis dinlemi olmas muhtemeldir ancak Ylmaz buna pek
ihtimal vermez ve Shreverdnin bu ahstan yapt hadis rivyetlerini bizzat
kendisinden deil de talebelerinden nakletmi olmasn daha makul grr.73
8-Abdlkadir Geylni (. 561/1165): Shreverdnin tarikat ve tasavvuftaki
mridi olan bu zat tm zamanlarn en mehur sfsi ve Kadiriyye tarikatnn
pridir.74 470/1077 de Hazar denizinin gney batsndaki Gln eyalet merkezine
bal Neyf kynde dodu. Knyesi, Ebu Muhammeddir. Muhyiddin, Gavsl-
Azam, Kutb-i Rabbani, Sultanl-Evliya, Kutb-i Azam gibi lakaplar da vardr.Geyln nisbesiyle hret buldu. Babas Ebu Salih bin Musa Cengidost'tur. Hz.
Hasann olu Hasan- Msenna'nn olu Abdullah'n soyundandr. Annesinin ismi
70 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 485-7;bnn-Neccr, Mstefad, c. XIX, s. 231. 71 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, ss. 485-7.72 bnn-Neccr, Mstefad, c. XIX, s. 131. 73 Ktip elebi, Kefz -Znn, c. I, s. 56; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XV; Berkey, JonathanPorter, Popular Preaching and Religious Authority in the Medieval Islamic Near East University ofWashington Press, Seattle-London 2001, s. 59.
74 Qamarul-Huda, Striving for Divine Union, s. 14; Nicholson, Reynold A., Abd Al-Qadir al-Jilani, Encyclopedia of Religion , Kessinger Publishing 2003, c. I, (24 cilt) ss. 10-4.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
29/646
9
Fatma, lakab mml-Hayr olup seyyidedir. Bunun iin Abdlkadir Geyln, hem
seyyid, hem eriftir. lk tahsilin i memleketinde yapt. On sekiz yanda devrin ilim ve
kltr merkezi olan Badata gelerek ilim tahsiline burada devam etti. Burada hadis,
fkh ve edebiyat okudu. Ksa zamanda usul ve furua ait geni bilgi sahibi olan
Abdlkadir Geylan, tasavvufa Ebl-Hayr Muhammed b. Mslim ed-Debbs
vastasyla intisap etti. Tarikat hrkasn da yine eyh Debbstan giymitir.
Badatta 561/1165 ylnda vefat etmitir. Trbesi Badattadr. 75
Abdlkadir Geyln Hazretlerinin, Shreverd iin, Sen Irakta mehur
olanlarn ahirisin dedii rivyet olunur.76
Shreverd, bu saydmz ahslardan baka kimselerden de faydalanmtr.
zellikle amcas Ebun-Necbin ve mridi Abdlkadir Geylaninin vefatlarndan
sonra Basraya mrid aramak iin gitmi ve orada Eb Muhammed Abd veya
Abdullah el-Basrnin (. 572/1176) sohbetlerinde bulunmu ve Basra yresinde
bulunan Abbdanda abdal diye isimlendirilen erenlerle grmtr. Yine Hzrla
sohbet ettii de mervdir.77 Yine Ebus-Sud el-Badad (.579/1183) namndaki bir
zatn da sohbetlerinde bulunarak istifade etmitir. 78
9-Abdullah b. Sad b. Huseyn el-Htr (. 560/1164): Knyesi Ebu
Muammer, lakab Huzeyfsdir. Badatta doan Abdullah b. Sad, Ali el-Hattabdan
fkh, Nasr b. Batrdan ve en-Nialden hadis dinlemitir. ihbddin, bu zattanhadis tahsil etmitir.79
75 Grer, Dilaver, Abdlkadir Geylani Hayat, Eserleri, Grleri, insan Yay., stanbul 2000, ss. 16-7;Uluda, Sleyman, Abdulkadir Geylani,TDVA, stanbul 1988, c.I, ss.234-9; Students' BritannicaIndia, Popular Prakashan, New Delhi 2001, c.I, s.2.76 Vassf, Sefine, c.I, s. 284. 77 Cami, Nefeht, s. 527.
78 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVI. 79 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 438.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
30/646
10
10-Ahmed b. Mukarreb b. Huseyn b. Hasan (. 563/1167): Knyesi Ebu
Bekir, lakab Kerhdir. bns-Seman, Cafer es -Serrcdan hadis, e-sden afi
fkhn okudu. Kraat konusunda stat idi. ihbddin, bu zattan hadis dinlemitir.80
11-Yahya b. Sabit b. Bndar b. brahim (. 566/1170): Knyesi Ebul-
Ksm el-Vekil b. Mukr ve Ebul-Mel el-Bakkldr. Dineverde dodu Badatta
yerleti. Kendisinden bnl-Cevz, bn Kudme, Semn gibi nl alimler hadis
rivyet etmilerdir. Shreverd de bu zattan hadis dinlemitir.81
12-Ebu Muhammed b. Abdullah el-Basr (. 572/1176): Shreverd,
zellikle amcas Ebun-Necbin ve mridi Abdlkadir Geylnnin vefatlarndan
sonra Basraya mrid aramak iin gitmi ve orada Eb Muhammed Abd veya
Abdullah el-Basrnin (. 572/1176) sohbetlerinde bulunmu, kendisiden hadis
rivyet etmitir. Avrifte bu zattan bir nakilde bulunur. 82
4. Tasavvufa ntisab
ihbddin Shreverd tasavvufi eitimini nce amcas Ebun-Necb
Shreverdden daha sonra da eyhi olan Abdlkadir Geylniden almtr. lk
intisabn amcasna yapmtr. Bu ikisinden baka daha bir ok eyhle de
grmtr.83
5. eyhlii ve ird faaliyetleri
80 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XXII, s. 374.81 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c.XX, s. 505.82 Shreverd, Avrif, vr.169b. eyh Muhammed b. Abdullah el-Basr'ye: Srda baz hayallerinbulunmas, irk-i haf'den kaynaklanan baz vesveselerin kalmas doru mudur? Bana gre bu durumhf irk'ten dolay meydana gelir. diye sordum. Bana: Bunlar fena makamnda, olur. diye cevapverdi. Bunlarn gizli irkten kaynaklanp kaynaklanmadna iaret etmedi. Sonra da Mslim b.Yesr'n bandan geenleri anlatt. Mslim b. Yesar namazda iken camideki direklerden biri byk
bir grlt ile kt. Bu grltden pazarda al-veri yapmakta olan halk, endieye kaplarak mescidekotular. O'nun namazda olduunu ve olanlardan habersiz bulunduunu grdler.
83 El-sfahn, Sahabeden Gnmze, c. VII, ss.11 0; Cam, Nefehat, s. 647; Shreverd, Avrif,(Giri) s. XVI; silsile iin; Ridgeon, Lloyd V. J., Aziz Nasafi, Routledge, 1998, s. 214.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
31/646
11
bnn-Neccr ve ondan naklen dier kaynaklar, Shreverdnin ilim
tahsilinden sonra uzunca bir sre insanlardan uzaklap halveti ihtiyar ettiini; oru,
namaz ve zikirle megul olmaya baladn; ancak ya kemale erdikten sonra
amcasnn Dicle nehri kenarndaki medrese ve tekkesinde vaaz vermeye baladn,
son derece etkili konumalarnn ksa zamanda geni bir kitlenin hsn-i kabulne
mahzar olduu ve pek ok k imsenin kendisine intisap ettiini anlatmaktadrlar.84
En-Ncmz-Zhirede Ebul-Muzaffer bnil-Cevzden naklen, onun
590/1194 ylnda Makber Mahallesinde toprak bir minber zerinde vaaz ettii
rivyetine baklrsa onun bu senelerde artkirdla megul olmaya balad
anlalr.85
Shreverd, sflik ve eyhliinin yan sra fi mezhebinde fakh ve hadis
ilminde mehur bir bilgindi. Onun bu birka sfat kendisinde toplam olmas halkn
dikkatini zerine ektii gibi dnemin siyasi erkannn da dikkatini celbetmitir.86
Tarikatlarn yeni yeni kurulmaya balad bir dnem olan on nc
yzylda yaayan Shreverd, ailesinin etkisi ve kendisinin de ilmi kudreti neticesi
84bnn-Neccr, el-Mstefd min Zeyli Tarh-i Badat, c. IV, s. 209; Zehebi, Tarihl-slam, c.IV, s.97; Sbk, Tabakat-fiiyyetil -Kbr, VIII , s. 340. Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVI; AyrcaShreverd, Anadolunun slamlamasndaki rol hakknda baknz:Ocak, Ahmet Yaar, Anadolu,Uluda, Sleyman, rif, TDVA, stanbul 1991, c.III, ss. 113-4; zkse, Kadir,Anadolunun
Trklemesi ve slamlamasnda Tasavvuf Zmre ve Akmlarn Rol, Cumhuriyet niversitesilahiyat Fakltesi Dergisi,Sivas 2003,Cilt: VII / 1, s. 249 -279; Uluda, Sleyman, rif, TDVA,stanbul 1991, c.III, ss. 361-2.85 bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, Khire 1375, c. VI, s. 285.Shreverd, Avrif, (Giri) s.XVI; suhreverdiyye tarikatnn kurucusu olarak kabul edilir. Aslnda amcasnn kurmu olduu butarikati geni kitlelere ulatrmas ve adab ve erkan kurallarn belirlemesi ynyle tarikatn kurucusuolarak nitelendirilmitir. Tbyan sahibi, Shreverdiyye tarikatnn kurucu olarak Eb Hafs es-Shreverdyi gsterir. Harrzde, Tbynl-Vesilil-Hakyk, Sleymaniye, brahim Efendi, 430 -2,c.II, vr. 149a; Shreverdiyye tarikat hakknda Akar, Mustafa, lmi Akademik Aratrma DergisiTasavvuf, Son Dnem Tekke Mecmualarndan Yeilz ade Mehmet Salih Efendinin Rehber-iTekyas, Ankara 1999, y., 1, sy., 3, s. 137; Shreverdiyye silsilesi bkz. Hsameddin, Ahmed,Hakykut-Tecrd f Menzirit -Tevhd, stanbul 1328; Alptekin, Turan, Ahmed Hsameddin,TDVA, stanbul 1989, c.II, s.91; Arberry, A. J ., Tasavvuf, Mslman Mistiklere Toplu Bak, Ter:
brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay., stanbul 2004, ss.82-3.86 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XX.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
32/646
12
devrinde byk bir hrete nail oldu. zellikle Halife Nsr,87 ona yakn olmaya zel
bir nem atfetmekteydi. Hatta Halifenin, Shreverdyi tekkesinde ziyaret ettii
kaynaklarda zikredilir. Halifenin bir i yapmadan nce onunla istire ettii,88
hatta
ona intisap ederek baland kaynaklarda yer almaktadr.89
bns-Snin Ahbruz-Zhhd adl yazma eserinden naklen bilgiler veren
Ber Avvd Mrf, Nsrn Badat Merzebniyye tekkesinde eyhle ba baa
kaldn nakleder.90
Misbhl-Hidye mellifi zzddin Ali el-K, ayn halifenin kendi adna
yaptrd tekkeye Shreverdyi eyh yaptn anlatr.91 Kaynaklar, Nsryye,
Bistmiyye ve Memniyye tekkelerinin eyhliinin Shreverdye ait bulunduunu
ve kendisinin Badattaki btn tekkelerin irdta nih mridi sayldn
kaydeder.92
6. Diplomatik seyahatleri
ihbddin Shreverd, dnemin halifesi yannda byk bir mevkie sahip
olduu gibi dier Mslman memleketlerde de saygn bir yer edinmiti.93 zellikle
kendisine bal bulunan ok sayda mrdi sayesinde Badattaki hreti dier
87 Halife Nsr hakknda bilgi iin; Fletcher, Richard, Moorish Spain, University of California Press,New York 1993,s. 54; Kolbas, Judith Grace, The Mongols in Iran: Chingiz Khan to Uljaytu 1220-1309, Routledge, London-New York 2006, s.37-8, 78.88 Humphreys, R. Stephen, From Saladin to the Mongols: The Ayyubios of Damascus, State
University of New York Press , 1977, s. 139.89 Sbk, Tabakt, c.VIII. ss.339-40;el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, s. 380.90 el-Mnzir, et-Tekmile, c.III, s. 380.91 el-K, Misbhl-Hidye, Tahran 1323, s. 23.92 ez-Zeheb, Trih, c.IV, s. 98; Almn-Nbel, c. XXII, s. 375; Shreverd, Avrif, (Giri) s.XVII.93Black, Antony, The History of Islamic Political Thought: From the Prophet to the Present , NewYork 2001, ss.160-1; Qamarul-Huda, Striving for Divine Union, s. 18; Semerkandnin, Ahrartavsif eden u sz Shreverd iinde geerlidir.yi bir eyh Mslmanlara faydal olmal aynzamanda emirler ve sultanlarla ili dl olmal ki, onun ruhani varl, bu yneticileri halkn yararnaalmalar hususunda cesaretlendrisin, onlarn adaletsizlik ve zulm yapmalarna da engel olsun.bkz: Semerkand, Silsiletl-rifn, Insttut Vostokovedenia, Takent, USSR, 4452 -1, v.101a-101b;Gross, Jo-Ann, Bir eyhin ok Ynl Rolleri Ve Sezgileri: Siyasi ve Din Otoritenin Sembolik
fadeleri, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 199 9, y.1, sy.2, s. 155. Bu dnceShreverdnin, zamann idarecileriyle ilikisini anlamamz iin bir temel oluturabilir.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
33/646
13
Mslman blgelere de ulamt. Shreverdnin bu ynn ok iyi tahlil etmi
bulunan Halife Nsr, zayflam olan Badat ynetiminin otoritesini iade94 ve
Seluklu devletinin dalmas gibi sebeplerle ortaya kan baz fitneleri bastrmak,
komu slam Devletleriyle bazen dostluk mnasebetlerini glendirmek bazen de
sulh salamak amacyla95 onu, eli sfatyla diplomatik seyahatlere gndermitir.96
Shreverd, amdaki Eyyb Sultan Melik Erefle birka kez
grmtr.97 Yine Harzemh sultanyla98 da eli vasfyla grm ve onu
Badat ele geirme dncesinden vazgeirmeye almtr.99
Shreverd, Erbil Atabeklerine de eli olarak gnderilmitir.100
Shreverd, 618/1221 ylnda Konya Seluklu Sultan Alaeddin Keykubata
Halife Nsrn mesajn gtrmtr.101 Shreverd, bu seyahati esnasnda
94 Halifenin Shreverdnin dini otoritesinden faydalanmas ile ilgili bir deerlendirme iin; Gutas,Dimitri, Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation Movement in Baghdad andEarly Abbasid Society, Routledge, London- New York 1998, s. 170; Humphreys, From Saladin to theMongols, s. 210; Kazc, Ziya, Ahilik, TDVA, stanbul 1988, c.I, s. 540.95Grunebaum, Gustave E. Von, Classical Islam: A History, 600 A.D. to 1258 A.D. Translated byKatherine Watson, London 2005,s.198; Black, The History of Islamic Political Thought ,s.134. Halife
bu amala Ftvvet tekilatlarndan da faydalanmtr. Bunu ise yine devrin mmtaz ahsiyetiShreverd vastasyla yapmtr. Humphreys, From Saladin to the Mongols, s. 89 ;Heidemann, S.,Das Aleppiner Kalifat: V om Ende Des Kalifates in Bagdad Ber Aleppo Zu Den Restaurationen inKairo, Brill Academic Publishers, Leiden-New York-Kln 1994, s. 74; Uluda, Sleyman,Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 260; Ocak, A. Yaar, Ftvvet, TDVA, stanbul1996, c. XIII, ss. 262; a.m., Ftvvetnme, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, s. 264;Yldz, Hakk
Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43; Doru, Halime, XVI. Yzylda SultannSancanda Ahiler ve Ahi Zaviyeleri, Kltr Bakanl, Ankara 1991, s.8.96Ritter, Hellmut,The Ocean of the Soul: Men, the World and God in the Stories of Far d Al-D inAttar, the World, Leiden 2003, s.127; Murata, Sachiko, The Tao of Islam: A Sourcebook on GenderRelationships in Islamic Thought, State University of New York Press, New York 1992, s. 331.97ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 99; Almn-Nbel, c. XXII, s. 376-7.98 Taneri, Aydn, Celleddin Hrizmah, TDVA, stanbul 1993, c.VII, ss. 248-51; Taneri, Aydn,Hrizmhlar, TDVA, stanbul 1997, c. XVI, s. 229.99 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 195, 233.100 bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 447. 101 Wolper, Ethel Sara, Cities and Saints: Sfsm and the Transformation of Urban Space inMedieval Anatolia, The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania 2003 , s.18; Kafadar,Cemal, Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State, 1996, s. VII ;Ocak, A. Yaar,
Ftvvet, TDVA, stanbul 1996, c. XIII, ss. 262;Kazc, Ziya, Ahlik, TDVA, stanbul 1988,c.I, s. 540.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
34/646
14
Necmeddin Dye102 ile grm, o yazm olduu Mirsdl-bd adl eserini
Shreverdye takdim etmitir. Kitab ok beenen Shreverd, onu Alaeddin
Keykubata sunmutur.103
Shreverd, Konyaya geldiinde Alaeddin Keykubat Gavale Kalesinde idi.
Mevlanann babas Sultanl-Ulema Bahaeddin Veledi de beraberinde gtrmt.
Shreverdnin Halifenin mesajyla geldii haberini alan Sultan, onun da Gavale
Kalesine getirilmesini emretti. Sultan ile Shreverd resm grmelerini
tamamladktan sonra Shreverd ile Bahaeddin Veled derin bir sohbete daldlar.
Bahaeddin Veledin Belhten gelirken urad Badatta tant104 Shreverdye
saygda kusur gstermemesinin asl sebebi belki bu eski hukuklaryd. Nitekim
Shreverd Badatta ona misafirperverlikte kusur etmemitir.105 Ayrca hem
Bahaeddin Veled hem de Shreverd Hz. Eb Bekir neslinden olduundan
kendilerini birbirlerine akraba sayyorlard. Shreverd, Sultann ve Bahaeddin
Veledin birka gn misafiri oldu. Sultan grd bir ryann tabiri mnasebetiyle
hem Bahaeddine hem de Shreverdye pek kymetli hediye ve ihsanlarda bulundu.
Shreverd bu seyahati esnasnda henz ondrt-onbe yalarnda bir delikanl olan
Mevlan ile de grm olmaldr. 106
ihbddinin Konyada grtkleri arasnda Seyyid Burhaneddin
Muhakkk Tirmz
107
de vardr. Aralarnda hibir konuma gemeksizin gerekleen
102 Hayat iin bkz; Severcan, Sefaattin, Alaaddin Keykubat (1220 -1237) Devrine Ait NecmeddinDaye'nin Siyasetnamesi,Erciyes Universitesi Gevher Nesibe Tp Tarihi Enstitusu,, Kayseri 1995, s. 1; Okuyan,Mehmet, Necmuddin Daye ve Tasavvufi Tefsiri, (OM Sosyal Bilimler Enstits, Samsun1994. Doktora tezi) Rabet yaynlar, stanbul, 2001.103 Cm, Nefeht, ss. 491-2.104 ahinolu, M. Nazif, Baheddin Veled, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 461 -2.105 Eflk, Menkibl-rifn, (nr. Tahsin Yazc) Ankara 1947, c.I, s. 45; Cm, Nefeht, s. 514.106 Eflk, Menkib, c.I, s. 45; Shreverd, Avrif, (Giri) s. XVIII.
107Hayat iin bkz; Glpnarl, Abdlbaki, Seyyid Burhaneddin Muhakkk - Tirmizi, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1972; Cebeciolu, Ethem, Seyyid Burhaneddin Muhakkk- Tirmizi'nin
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
35/646
15
ziyaretten sonra sebebi sorulunca ihbddin, hal ehli yannda kal dili deil hal dili
lazmdr. eklinde cevap vermitir.108
Shreverdnin doksan yana kadar mrnde her yl olmasa da sk sk hacca
gittii de kaynaklarn verdii bilgiler arasndadr.109 Kaynaklarn verdii bilgiye gre
en son 628/1230 ylnda hac farizas iin Mekkede bulunduu srada mehur
mutasavvf ir bnl-Frid ile grm onun iki oluna tarikat hrkas
giydirmitir.110 Bu iki ahstan baka Msrl Ziyaeddin sa b. Yahya el-Ensar es-
Sebt de ayn yl Shreverdden tarikat hrkas giymitir. Shreverd ayrca lml-
Hd ve Akdet Erbabit-Tk adl eserini de Mekkede yazmtr.111
7.Vefat
Hayat boyunca byk bir hrete kavumu olan Shreverd, mrnn son
yllarn kendisini uzaktan yakndan ziyaret ederek duasn almak isteyen,
mkllerini sorarak halletmek isteyen pek ok ziyaretiyle ilgilenerek geirmitir.
Shreverd, bir asra yaklaan mrnn son zamanlarnda gzlerinden rahatszland
ve sonunda gzlerini kaybetti. Ayrca ktrm oldu. Buna ramen evradn terk
etmedii gibi, Cuma vaazlarna mrdlerinin yardmyla mahmil (sedye) iinde
kmaya devam ederdi. Vefatna yakn gnlerde ise iyice zayflayp dar kacak
takati kalmamt. Nihyet 632 Muharreminin ilk gnnde (26 Kasm 1234) vefat
Baz Tasavvufi Kavramlara Getirdii Metaforik Yaklamlar, A...F. Dergisi, c. XXXVIII. Ankara1998; Sevgi, H. Ahmet, Seyyid Burhaneddin Muhakkk- Tirmizi, Kayseri, 1995.108 Eflki, Menkbl-Arifn, c. I, s. 74. 109 ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 98.110Homerin, Th. Emil, Umar Ibn Al-Farid: Sf Verse, Saintly Life, Paulist Press, New York 2001, s.325; Uluda, Sleyman, bnl-Frz, TDVA, stanbul 2000, c. XXI, s. 41; Arberry, A. J.,Tasavvuf, Mslman Mistiklere Toplu Bak, Ter: brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay., st anbul2004, s.83.
111 ez-Zeheb, Trih, c.IV, s. 99; Almn-Nbel, c. XXII, s. 377;Shreverd, Avrif, (Giri) s.XIX.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
36/646
16
etti.112 Cenazesi ertesi gn Kasr Camiinde byk bir cemaatle kaldrlarak Badat
surlarnn kap civarndaki Verdiyye Semtinde bulunan tekkesindeki trbeye
defnedildi.113
Daha sonra Seluklu emiri Celaleddin Karatay tarafndan yeniden ina
edilen trbe halkn ziyaretgah olmutur.114
Zhd hayat yaayan Shreverd, eline geen tm servetini ve kendisine
verilen tm hediye ve atiyyeleri hemen fukara ve dervilere datrd. Bu yzden
vefat edince evinde kendisine kefen olacak bir kuma paras bile bulunamamt. 115
B. ADAI OLAN ALM VE MUTASAVVIFLAR
XIII. yzyl tarikatlarn teekkl etmeye baladklar bir adr. Bu yzylda
yaam olan Shreverd, tarikat kurucularnn hemen hemen tamamyla adatr.
Abdlkadir Geylan (561/1160), Ahmed er-Rif (578/1182), Ahmed Yesev
(562/1161), Eb Meyden el-Marib (590/1193), Necmeddin Kbr116 (681/1221)
bunlardan balcalardr. bn Arabi (638/1240), Bahaeddin Veled(628/1231), bnl-
Frid (632/1235) gibi daha bir ok nl kiiyle de adatr. Ancak bunlarn bir
ksmyla grebilmise de dier bir ksmyla da grme imkan bulamamtr.
1. bn Arab (638/1240) ve Shreverd
bn Arabnin Badata giderek Shreverd ile grt bilinmekte ise de
tarih ve mekan hakknda bilgi sahibi deiliz. Nefehtta, grmenin olduu ancak
konumakszn sadece nazarla gerekletii, bn Arabye sorulduunda Shreverd
112 Vassf, Sefine, c.I, s. 284; William, Leonard Langer-Stearns, Peter N.,The Encyclopedia ofWorld History, Sixth Edition 2001,s.119.113 bnn-Neccr, el-Mstefd, c.IV, s. 210; bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 448; el -Mnzir,et-Tekmile, c.III, s. 380.114 Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984, s. 470; Jong de Frederic,Ortadou Arap lkelerinde slam Tarikatlar, slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic -Gilles Veinstein, Ter: Osman Trer, Suf Yay.,stanbul 2004, ss.454-5, Resimleri iin baknz ek:1.115 Sbk, Tabakt, c.VIII. ss.339-40; bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Beyrut 1982, c.XIII, s. 138;bn Hallikn, Vefeyt, c. III, s. 448; ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s.375;Shreverd, Avrif,(Giri) s. XIX.
116Nazhmiddin Kubro, Trc: Ballanfat, Paul, Les closions de la beaut et les parfums de la majestFawtih al-jaml wa faw'ih al-jalal, Philosophie Imagnaire, Editions De Leclat 2001, s. 18 .
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
37/646
17
hakknda Batan ayaa snnetle dopdolu dedii; Shreverdye sorulduunda ise
bn Arab hakknda hakikat deryas bir zat diye karlk verdii anlatlmaktadr.117
Ayrca bn Arabnin tarikat nisbeti Abdlkadir Geylnye ular. Shreverd
de Abdlkadir Geylnnin talebesidir. Bu ynyle de aralarnda bir yaknlk sz
konusudur.118
2. Bahaeddin Veled (628/1231) ve Shreverd
Sultanl-Ulem lakabyla mehur Bahaeddin Veled bilindii zere
Mevlanann babasdr. Memleketi Belhden ayrlarak batya doru hicret etmitir.
nce Nisbura daha sonra da Badata gitmitir. 617/1220 ylnda Bahaeddin Veled
Badata geldiinde Shreverd, byk bir kalabalkla kendisini karlamaya kt.
Bahaeddin Veledi grnce tevazuyla katrndan indi yryerek ona doru yaklat
ve dizini pt. Kendi tekkesine davet etti. Bahaeddin Veled, imamlara medrese
daha mnasiptir diyerek medresede kalmay tercih etti. Shreverd, ona ka byk
bir misafirperverlik gsterdi. Hatta izmelerini karmasna yardm ettii de
mervdir.119
3. bnl- Frid (632/1235) ve Shreverd
Asl ad mer b Ali olan bnl-Frid, sultanl-kn lakabyla
mehurdur. Kahire de domu olduundan Msr diye de anlr. 628/1230 ylnda hac
iin Mekkede bulunduu srada Shreverd ile grm
120
ve karlkl fikiralveriinde bulunmuladr. Shreverd, iirlerinde tasavvuf kavramlar byk bir
117 Cm, Nefeht, s. 622. Ibn al-`Arabi, trc: R. W. J. Austin, (Giri blm) The Bezels of Wisdom:The Bezels of Wisdom, Paulist Press,New York 1980, s. 15.118 Corbin, Henry, Alone with the Alone: Creative Imagination in the Sf sm of Ibn 'Arab i, PrincetonUniversty Press, New Jersey 1998, s.71.119 Eflk, Menkibl-rifn, c.I, s. 14; Cm, Nefeht, ss. 513 -4.
120Nicholson,Reynold A.,A Literary History of the Arabs , Curzon Press, New York 1995, ss. 396-7; Homerin, Umar Ibn Al-Farid, s.325.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
38/646
18
ustalkla kullanan bnl-Fridtan ok etkilenmitir.121 Ylmaz, Mustafa Hilminin,
Shreverdnin iirlerinde gerek remiz ve mazmn olarak, gerekse gazel tarzn
benimseme asndan bnl-Fridin etkisinde kaldn sylediini
nakletmektedir.122
4. Evhadddin Kirmn (635/1238) ve Shreverd
Eb Hamid Ahmed b. Hamid Kirmn, devrinin tannm ilim, fikir ve
mutasavvflarndandr. 123 renimini Badatta tamamlad. ems-i Tebrz ile de
grm olan Kirmn, tasavvuf dnce de Ahmed el-Gazzl ve Aynul-Kudat
Hemednnin grlerini benimsemitir. Bu yzden Shreverd, onu bidati sayar ve
pek holanmazd.124 Shreverd, ayn yl hacca bulunduklar halde onunla
grmekten kanmtr. 125
C. TALEBELER
Shreverdnin belli bal talebeleri unlardr:
1. Muhammed b. Sad el-Madl (633/1236)126
2. Ebu Bekir Muhammed b. Abdulgan (629/1232)127: bn Nokta128 olarak
bilinir. ihbddinden hadis dinlemitir. Rical ilmi ile alakal kymetli eserler
vermitir.129
3.Ziyauddin el-Makdis(643/1245)130: Knyesi Ebu Abdullah es-Sd, lakab
Ziyauddin el-Makdisdir. amldr. Bir ok ilim merkezini gezmi ve bu esnadaihbddin Shreverdden de hadis dinlemitir.
121Homerin,Umar Ibn Al-Farid, s.34.122 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XXII.123 Azamat, Nihat, Evhadddin-i Kirmn, TDVA, stanbul 1995, c. XI, ss. 518-20.124 Azamat, Nihat, Evhadddin-i Kirmn, TDVA, stanbul 1995, c. XI, ss. 519.125 Cm, Nefeht, s. 659 -63. Storey, C. A., Persian Literature: Biography, Additions Corrections,Indexes, Luzac&Company, London 2002, s.971.126 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s.374.127 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, ss.347-8.
128 Aydnl, Abdullah, bn Nukta, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 232.129 bn Hallikn, Vefeyt, c. IV, s. 392.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
39/646
19
4. Zekiyyddin Eb Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Birzl el-bil
(632/1234)131 eyh ihbddinin hadis talebelerindendir. 632 ylnda Hamada vefat
etmitir.
5. bnun-Neccr (643/1245)132: Knyesi bnn-Neccr, lakab
Mhibbuddindir. Badatta domutur. eitli slam beldelerini dolaarak hadis
tahsil etmitir.133 Hatib el-Badadnin Tarih ine 30 cilt zeyl yazmtr.6.ihbddin Ebul-Mehmid smail b. Hamid el-Ensri el-Hazrec
(653/1255)134: Knyesi Ebul-Mehmid, lakab ihabl-Ksdir. sminden el-Ks
diye bahsedilir. Ksda domutur. nce Kahire sonra ama gitmitir. ihbddin
ama gittiinden bu zat kendisinden hadis dinlemi olmaldr.
7.Ebul-Ganim b. Alln (630/1233)135: Tam ad Esad b. Msellem b. Mekk
b. Allndr. Aslen amldr. ihbddinden burada hadis dinlemitir. amda vefat
etmitir.136
8. Ebul-Abbs el-Eberkuh137: Knyesi Ahmed b. shak b. Muhammeddir.
ihabuddin ve Eberkuh olarak tannr. irazda dodu. Muhtelif yerlere hadis tahsili
iin seyahatler yapt. Badata urayarak eyh ihbddinden hadis dinledi. Hac
iin gittii Mekkede vefat etti.
9. Hafz Zeyneddin 138
10. Mnzir
139
: Tam ad Zekiyyddin Abdullah el-Mnzirdir.
130 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss.126-30.131 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss.55-7.132 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss. 131-4; Subk, Tabakat, c.V, s. 41.133 es-Sakkr, Sm, bnn-Neccr el-Badd, TDVA, stanbul2000, c. XXI, ss. 169-70.134 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, ss. 288-9.135 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374;ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 96.136 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, s. 61.137 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374; ez-Zeheb,Trih, c.IV, s. 96. Subk, Tabakat, c.VIII, s. 339.
138 Nevev, Bustnl-rifn, Dimek trz.ss.190 -1.139 el-Mnzir, et-Tekmile c.III, s.381.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
40/646
20
11. Fahr b. Askir140 (620/1223)
12. e-ems e-irz141 (635/1238)
13. El-Kad el-Hanbel142
: Cemmiliyyl-Kd el-Hanbel olarak tannan bu
zat Ebu Bekir ve Ebu Abdullah knyelerini tar. amda domutur. Badatta eyh
ihbddinden hadis dinlemitir.
14. Ebul-Abbs el- Vst (694/1295)143
15.Ebul-Mehmid ez-Zencn (674/1275)144: Knyesi, Mahmud b. Abdullah
b. Ahmed ez-Zencndir. Badatta kadlk maliye bakanl ve Nizamiye
Medresesinde mderrislik gibi vazifeler yapm olan bir afi fakhidir.
ihbddinden fkh okumutur. 145
16. Ebul-Fadl el-Hlt (675/1276)146: Tam ad, Muhammed b. Ali b. Huseyn
b. Hamzadr. ihbddinden Badatta hadis dinlemitir.
17. Sad b. Muzaffer el -Mutahher (637/1239)147
18. bn Meymn el-Kays (686/1287)148
19. Muhammed b. Abdulmnim b. Ebul-Feth (690/1291)149
20. Muhammed b. Sivar b. smail (677/1278)150
21. Abdurrahman b. mer b. Ahmed (677/1278)151
22. Hasan b. Celal152
140 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.141 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII,s. 375.142 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.143 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 6-15.144 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 370-1.145 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXIII, s. 345.146 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 80.147 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 147.148 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 43.149 Dzenli, ihbddin, s. 16.150 Dzenli, ihbddin, s. 16.
151 Dzenli, ihbddin, s. 16.152 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
41/646
21
23. Ahmed b. Atar153
24. Ebul-Ferec bnz-Zeyn154
25. Raid b. Ebul-Ksm155
26. Zhir er-Reyhn156
27. Kutbddin Bahtiyr. (633/1235)157
28. bn sril. (677/1278)158
29. bnl-Mstevf. (637/1239) 159
D. HALFELER VE MRDLER
eyh-yh lakabyla marf ihbddin Shreverdnin huzurunda tevbe
ederek tarikat hrkas giyen mrdlerinin says binlere balidir. Biz burada ona
intisab kesin olarak bilinen ve kendisinden halifelik icazeti alm bulunan halifeleri
ve bir ksm mrdlerini zikredeceiz.
1. Eb Cfer Muhammed b. mer es -Shreverd (655/1257)Shreverdnin vefatndan sonra Badattaki nfzunu devam ettiren bu zat
immddin lakabyla mehur olup Shreverdnin oludur. Shreverdden sonra
tarikat daha da sistemletirmitir. Dnemin mehur alim ve muhaddislerinden
dersler alarak kendini yetitiren Eb Cfer, babas gibi diplomatik seyahatlere de
gitmitir. Zdl-Msfir ve Edebl-Hdr160 adyla tarikat adab, usul ve erkan
ile ilgili bir eseri mevcuttur. Eserini yazarken, babasnn Avrifl-Maarif ve
153 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 375.154 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.155 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.156 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 374.157 Konuku, Enver, Kutbddin Bahtiyr, TDVA, stanbul 2002, c. XXVI, s. 483158 Demirci, Mehmet, bn sril, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 96.
159 es-Sakkr, Sm, bnl-Mstevf, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 162.160 Sleymaniye Ktphanesi, Kprl 1603/2.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
42/646
22
babasnn amcas Ebun-Necb es-Shreverdnin Adabl-Mrdn161 adl eserlerden
byk oranda istifade etmitir. Bu eser, tarikat mntesipleri arasnda Avriften so nra
ikinci kaynak durumundadr.162
2. Bahddn Zekeriyy el-Multn (661/1262)Eb Bekir soyundan olan Muhammed b. Ksmn torunudur. Pakistann
Pencap eyaletinin Multan ehrindendir.163 lk tahsilini memleketi olan Multanda
yaptktan sonra dnemin ilim merkezlerinden biri olan Buhr ve Horasana gitti.
Daha sonra Hicaz blgesine giden Zekeriyya, be yl bu blgede kald. Memleketine
dnerken Badata urad ve Shreverd ile tantlar. Shreverdden ksa srede
slkunu karan Zekeriyya, halifelik icazeti ile Multana dnd. Multanda byk
bir ilgi ve sempati toplad.164 lim ehli olmasndan dolay etrafnda bir ok ilim ehli
ehs da toplanmt. Mrdlerine genellikle Avrif i okuturdu. 165
161 Bu eser ngilizceye de tercme edilmitir.Al-Suhrawardi, Abu al-Najib, A Sf Rule for Novices,Cambridge, MA, Harvard Univ. A Sf Rule for Novices by Abu al -Najib al-Suhrawardi, translatedby Menahem Milson; Harvard University Press, Cambridge, 1975; Uluda, Sleyman, dbl-Mrdn,TDVA, stanbul 1988, c.I, s.336.162 ez-Zeheb, Almn-Nbel, c. XXII, s. 377.163 Algar, Hamid, Baheddin Zekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3.164 Multnnin, Hindistann slamlamas ve Shreverdliin bu blgede yaylmasndaki etkisi iin; Wink, Andre, Al-Hind, the Making of the Indo-Islamic World: Early Medieval India and theExpansion of Islam, Brill Academic Publishers, Boston- Leiden 2002,c. I, s. 23; Buehler, Arthur F.,Sf Heirs of the Prophet: The Indian Naqshbandiyya and the Rise of the Mediating Sf Shaykh,University of South Carolina Press, South Carolina 1998 , s. 220; Kurtulu, Rza, Asya, TDVA,stanbul 1991, c.III, ss. 536-7; Gaborieau, Marc, Hint Alt Ktasnda slam Tarikatlar, slamDnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, Ter: Osman Trer, Suf Yay.,stanbul
2004, ss.200-3. Ayrca 728/1327 de vefat etmi olan Seyyid erefddin Blbl ah, Shreverdiyyeyemensup bir eyhtir. Bu zat, o devirde Kemirin idaresini elinde tutan Budist Prens Rinanannihtidsna vesile oldu. Bu sayede, Sadreddin adn alan prensin tebasndan 10.000 kiinin slamagirmesine de vesile oldu.Azamat, Nihat, Blbl ah, TDVA, stanbul 1992, c.VI, s. 486-7; Ylmaz,H. Kamil, Celleddin Hseyin Buhr, TDVA, stanbul 1993, c.VII, ss. 250-1; Nizami, K.A.,Hindistan, TDVA., stanbul 1998, c.XVIII, s. 86, 88; Cebeciolu, Ethem, mam- RabbnHareketi ve Tesirleri, Erkam Yay., stanbul 1999, ss. 21 -2.Tarikatn indeki slamlatrma faa liyetleri in bkz: Fletcher, Joseph, inde slam Tarikatlar,slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, ss.24-5.Ayrca Sri Lankadaki faaliyetleri iin bkz: Jong de Frederik, Sri Lankadaki Tarikatlar Hakknda
Not, slam Dnyasnda Tarikatlar, Alexandre Popovic- Gilles Veinstein, ss.257-60.165 Cm, Nefeht, s. 583; Ahmet Ate, Bahauddin, A., c.II, ss. 224 -5;Algar, Hamid, BaheddinZekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3; Ernst, Carl W., Eternal Garden: Mysticism, History,
and Politics at a South Asian Sf Center, State University of New York Press 1992,s.81; Storey,Persian Literature, s.971.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
43/646
23
Zekeriyya Multnnin yetitirdii halifeler arasnda olu Sadreddin
(684/1286), Fahreddin Irk (688/1289)166 ve Emir Hseyn Herev (718/1318) gibi
nller de vardr.167
Bunlardan Irak,168 Hemedanl olup Multana gitmitir. Orada Zekeriyya
Multan ile tanp mrdi ve kzyla da evlenerek damad olur. Daha sonra Konyaya
gelen Irk, burada Sadreddin Konev ve Mevln ile tanr.169 Lemat isimli eserini
Konyada yazmtr.170 Daha sonra nce Kahireye sonrada ama gider ve orada
vefat eder. Tarikatn bu blgelerde yaylmasna hizmet etmitir. 171
Emir Huseyn ise Heratl olup asl ad Huseyn b. Alim b. Hasan Huseyndir.
nce Zekeriyya Multnden sonra da Sadreddin Multnden feyz almtr. Bu zat,
tarikatn Afganistan blgesinde yaylmasnda etkili olmutur. 172
Shreverdiyye tarikatnn Bahiyye adl kolunun kurucusu olmutur.173
Zekeriyy Mltnnin bir dier mehurmrdi ise devrin airlerinden Sdt el-
Gr Hseyndir.174
3. Necbddin Ali b. Buzgu/Buzga e-irz (678/1279)Hicazda bulunduu bir srada Shreverd ile tanan Necbddin, onun mrdi
oldu. Seyr u slkunu ikmal edinceye kadar eyhine hizmet eden bu zat Badatta
166 Bilgin, Orhan, Fahreddin-i Irk, TDVA, stanbul 1995, c. XII, ss. 84-5.167Bacharach, Jere L.- Meri, Josef W., Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, Routledge,
New York-London 2006, c. II, s. 774.168Fakhr al-Din Ibrahim Iraqi, Divine Flashes Translation and Introduction, William C. Chittick, P.Lamborn Wilson,Paulist Pres, New York 1984, s. 33; Allyn, Eric,- Murray, Stephen O.,- Roscoe,Will, Islamic Homosexualities: Culture, History, and Literature, Wafer, Jim, Vision and Passion,
New York University Press, New York 1997,s.120.169 Chittick, William C., Faith and Practice of Islam: Three Thirteenth -Century Sf Texts SunyPress,Albany 1992, s. 259.170 Bu eser ngilizceye Divine Flashes adyla William Cittick tarafndan evrilmitir. Paulist Pres,
New York 1982.171 Cm, Nefeht, ss. 670 -4; Arberry John,Classical Persian Literature Routledge, New York 1995s.263.172 Cm, Nefeht, ss. 674.173 Algar, Hamid, Baheddin Zekeriyy, TDVA, stanbul 1991, c.IV, s. 42-3; Bahiyye
maddesi, c.IV, s. 468.174 Nizam, ;K. A., Hseyn Sdt el-Gr, TDVA, stanbul 1999, c.XIX, s. 24.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
44/646
24
uzun yllar kaldktan sonra memleketi iraza dnerek vefatna kadar tekkesinde
ird faaliyetlerinde bulundu. Shreverdyye tarikatnn bir kolu olan Buzguiyye
veya Necbiyyenin kurucusu olarak kabul edilen bu zat vefat edince yerine olu
Abdurrahman (716/1316) gemi ve eyh olarak babasnn faaliyetlerini devam
ettirmitir.175 eyh Abdurrahman Avrifi Farsaya tercme etmitir.
4. Kemleddin sfahn (635/1237) Shreverd ile ne zaman tantn bilemediimiz Kemaleddinin asl ad
Ebl-Fadl smail b. Cemleddin Abdurrezzaktr. Byk bir airdir. Shreverd ile
tantktan sonra uzunca bir dnem inziv hayat yaam, Shreverdnin vefatndan
sonra da sfahana dnerekird faaliyetlerine balamtr. Tekkesinde ird ile
megulken Moollar tarafndan ehit edilmitir. 176
5. zzddin bn Abdsselm (660/1262)Msr mfts lakabyla mehur olan bu zat Shreverdden tarikat hrkas
giymi ve ondan tarikat almtr.177 Fkh konularda tavizsizlii ile tannan bn
Abdsselamn Shreverdye intisap etmesi Shreverdnin nfuzun gstermesi
asndan dikkat ekicidir.178 bn Abdsselamn fkh ve tasavvuf alanlarnda bir ok
eseri vardr.179
6.Sd irz (691/1292)
175 Cm, Nefeht, ss. 528 -3; Tbynu Vesilil-Hakayk, Sleymaniye, brahim Efendi 433, c.II, s.152 a-b; Vassf, Sefine, c.I, s. 285; Katib elebi, Kefz -Znn, c.II, s. 1177; Grabar, Oleg,Muqarnas: An Annual on Islamic Art and Architecture, Leiden1990, c. VII, s. 40; Tasavvufliteratrne stlhts-Sfiyye adl abidev eseri kazandran Abdrrezzak Kn de NecibddinBuzguun mrdlerinden olan Abdssamed en-Natanzden hrka giyip tarikata intisap etmitir.Uluda, Sleyman, Kn, Abdrrezzak, TDVA, Ankara 2002, c. XXV, s. 5; Yine, Ekberiyyemektebine mensup Sadddin Fergn de Necibddin Buzguun mrdleri arasndadr. Kl, MahmutErol, Fergn, Sadddin, TDVA, stanbul 1995, c. XII, ss. 378-82; Misbahl-Hidye mellifi,zzettin K de bu koldan tasavvufa intisap etmitir. Yetik Erhan, zzeddin K, TDVA, stanbul2001, c. XXII, s. 555.176 Cl. Huart, Kemaleddin sfahan, slam Ansiklopedisi, c.VI, ss. 570 -1.177 Sbk, Tabakt, c.VIII, s. 214.
178 Apaydn, H. Yunus, bn Abdsselsem zzeddin, TDVA, stanbul1999, c. XIX, s. 285.179 Sbk, Tabakt, c.VIII, ss. 209-256.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
45/646
25
nl air ranl eyh Sad, Shreverd ile grm ve kendisinden tarikat
almtr. lim tahsili iin geldii Badatta Nizamiye medresesinde okumu ve bu
dnemde Shreverd ile tanmtr. Bir iirinde Shreverd hakknda mridim
ifadesini kullanmtr. 180
7. Ebul-Abbs el-Kastalln (684/1285)
Hicri 614 ylnda Msrda dodu. Kk yata Mekkeye yerleti ve tahsilini
orada tamamlad. Fkh ilminde sz sahibiydi. ihbddinden Avrif adl kitabn
okumutur.181
8.Ebul-Abbs el-Faruk (694/1285)
Vastta domutur. Mfessir, kri ve afi fakihidir. Hicr 629da Badata
gelerek ihbddinden hadis dinlemi, tasavvuf eitimini alarak hrka giymitir. 182
9. Seyfeddin Bharz (659/1261)
586da Bharzda doan Seyfeddin Bharz, kk yata Badata ilim iin
gitmi ve Shreverdnin derslerine katlmtr.183
10. Ziyaeddin Mesud el-Kazern:
Bu zat razda Muzaffer hastanesinde gz hekimlii yapmtr.
Shreverdnin mrdidir. ranl mehur tp ve matematik alimi olan Kutbddin-i
rznin babasdr.184
11. bnn-Nakb, el-Makdis: Kudste doan bu zat, Arap dili alimi ve mfessirdir. Shreverdden hrka
giyerek tasavvufa intisap etmitir.185
180 Cm, Nefeht, s. 670; Vassf, Sefine, c.I, s. 285; Davie, G. S., Garden of Fragrance: Being aComplete Translation of the Bostan of Sadi , Kessinger Publishing, 1995,s.1; Arberry, A. J., Tasavvuf,Mslman Mistiklere Toplu Bak, s.83.181 Dzenli, ihbddin, s. 21.182 Dzenli, ihbddin, s. 21.
183 Uluda, Sleyman, Bharz, TDVA, stanbul 1991, c.IV, ss. 474-5.184 erbeti, Azmi,Kutbddin-i rz, TDVA, Ankara 2002, c. XXVI, s. 487.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
46/646
26
12. bns-S:
Esas ad Eb Talib Tacddin olan bu zat tarihidir. 1197 de Badatta doan
bns-S, 1211-12 ylnda Shreverdye intisap etmi ve bizzat ihabddinden
hrka giymitir.186
E-ESERLER
185 Birk, Abdlhamit, bnn-Nakb el-Makdis, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 165.186 Hizmetli, Sabri, bns-S, TDVA, stanbul2000, c. XXI, s. 195.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
47/646
27
Shreverd, veld bir yazardr. Yazd eserleri asrlarca etkisini devam
ettirmitir. imdi ksaca eserlerini ve bu eserlerin bulunduu ktphane adreslerini
verelim.
1. Avrifl-Marif: Tasavvuf ve inceliklerine dair, klasiklemi bide bir
eserdir. Shreverdnin en nemli eseri kukusuz Avriftir. Avrif sayesinde
Shreverd ismi lmszlemitir. Tarikat dnemi tasavvufunun ilk mahsullerinden
bir olan Avrif,187 kendisinden nce kaleme alnm bulunan Kelbznin et-
Tearrufu, Ebu Tlib el-Mekknin Ktl-Kulbu188, Kueyrnin Risalesi,
Gazzlnin hys gibi Snn tasavvuf anlayn yaymak189 ve sistemletirmek
amacyla yazlmtr.190 slubu ve konular itibaryla Gazzlnin hysna
benzemekle beraber onun kadar muhteval deildir. Shreverd, Avrifte tasavvufun
tefekkr ynnden daha ok amel ynyle ilgilenmi ve eriat izgisindeki
tasavvufu dncesini anlatmay hedeflemitir. 191
Eser, bir adb kitab grnmndedir.192 Bu ynyle kendisinden sonra yazlan
adb kitaplarna kaynaklk etmitir.193 Avrif, bir ok tarikatta mrdlerin okuduu,
187 Yldz, Hakk Dursun, Abbsler, TDVA., stanbul 1988, c.I, s. 43.188 Mekknin Shreverdye etkisi iin bkz: Saklan, Bilal, Ebu Talib el-Mekk, DA, c.X, s. 239;a.m., Ktl-Kulb,TDVA, Ankara 2002, c. XXVI, s. 501-2; Muslu, Ramazan, Klasiklerimiz/IX,Ktul-Kulb Eb Tlib el-Mekklmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2003, y.4,sy. 10, s.360.
189D. Knysh, Alexander, Ibn'arabi in the Later Islamic Tradit: The Making of a Polemical Image inMedieval Islam, State University of New York, New York 1999,s.134.190 Shreverdnin Snnilii ile alakal olarak, Alexander D. Knysh, Ibn'arabi in the Later IslamicTradit: The Making of a Polemical Image in Medieval Islam, State University of New York 1999,s.300;Nasr, Seyyed Hossein, Islamic Intellectual Tradition in Persia, Curzon Press1996, s.107. 191 Avrifin Hindistandaki etkisi iin, Schimmel, Annemarie, Islam in the Indian Subcontinent,Leiden-Kln 1980, s. 23; Reynold A. Nicholson, Avrif , Encyclopedia of Religion and Ethics,Kessinger Publishing, 2003,c. III, s.103; ngren, Reat, Kitabiyat, TDVA, Ankara 2002, c.XXVI, s. 95.192 Shreverd, Avrifi yazarken amcasnn mellifatndan olan dbl -Mrdin adl kitaptanolduka istifade etmitir. Uluda, Sleyman, dbl-Mrdin,TDVA, stanbul 1988, c.I, s. 337.193Schimmel, Annemarie,And Muhammad Is His Messenger: The Veneration of the Prophet inIslamic Piety, The University of North Carolina Press 1985,s.99; Allen, Roger, An Introduction to
Arabic Literature, Cambridge University Press 2000, s.158 ; Ayrca Avrifin Alaviyye tarikatnaetkisi iin; Bang, Anne K., Sf s and Scholars of the Sea: Family Networks in East Africa, 1860 -1925,
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
48/646
28
birlikte ders yaptklar bir baucu kitab olmutur.194 Shreverd, seyr slk
konusunda ehl-i snnet mutasavvflarnn grlerini toplayp Kuran yetleri ve
hadis-i eriflerle teyit etmitir. Eserde istifade elden hadisler genellikle muteber hadis
kaynaklarnda yer alan sahih rivyetlerdir. Zayf hadis denilen rivyetler pek az,
mevz hadis ise yok denecek ldedir.195 Shreverdnin tahsil hayatnn byk bir
ksmnda hadis ilmi ile megul olmasnn bu neticede mhim bir yeri vardr.
Shreverd, kitabn yazl sebebine u ekilde temas eder: Sf taifesinin
hallerinin ycelii Kitap ve Snnet esaslar zerine kurulmu ve yollarn salaml
tarafmca bilinmekteydi. Kerim olan Allahn bir ltfu ve ihsan olarak bu byk
velilerin yoluna intisabm ve muhabbetim, beni onlarn gzel hallerini aklayp
ortaya koymaya sevk etti. Bu eserimle ben, sflerin dayand temellerin ve
yaptklar amellerin, gerein ta kendisi olduunu, onlarn btn hallerinde gerek ve
ak ilme uygun hareket ettiklerini ortaya koydum.
nk bu zamanda, grnte sflere benzeyip de halleri bambaka olan,
sflerin kisvesine brnp de aslnda amelleri bozuk bulunan pek ok insan ortaya
kt. Gerek sflerin gemiteki gzel hallerini bilmeyen kimselerin kalbinde (bu
kt rnekler) yznden sf taifesi hakknda sevimsiz dnceler olutu. Bu
kimseler, kendi zanlarnca sflerin sahip olduu eylerin yalnzca ekilden, onlara
has olan hallerin de sadece isimden ibaret olduunu dndler. Bylece onlarhakknda s-i zanda bulunmaktan ve haksz yere onlar ktlemekten kendilerini
kurtaramadlar.
Routledge Curzon, New York 2003, s. 60; Avrifin itiyyeye etkisi iin bkz: Nizami, K.A.,Gsdraz, TDVA, stanbul 1996, c. XIV, ss. 94.194 Avrifin itiyyeye etkisi iin bkz: Nzami, K.A., Feridddin Mesud, TDVA, stanbul 1995,c. XII, ss. 398.195 Shreverd, Avrif, (Giri) s. XXVII; Avrifin hadislerinin tahrici Eb'l-Feyz Ahmed b.Muhammed b. Sddik Gumari bn's-Sddik. tarafnda yaplmtr. Eb'l-Feyz Ahmed b. Muhammed
b. Sddik Gumari bn's-Sddik, Gunyetl-arif bi -tahrici ehadis-i Avrifil-maarif, el-Mektebetl-Mekkiyye, Mekke 2001/1422.
is document is created with trial version of Document2PDF Pilot 2.0.
7/31/2019 tasavvuf -shreverdi 648 sh.
49/646
29
Benim bu husustaki dncem; byklerin yoluna intisap ederek, onlarn gzel
hallerini ortaya koymak ve bylece bu gzde cemaatin oalmasna vesile
olmaktr.196
Shreverd, bu ekilde hakiki sfleri sahtelerinden ayrma gerekesi
dorultusunda bu eseri yazmaya baladn ifade ederken, ikinci bir sebep olarak da
sfiyye yoluna rabeti artrmay zikreder.
Hz. Rasulullaha (s.) olan sevgisi ve ball sebebiyle Shreverd, Avrifi
onun yana uygun o larak altm fasla ayrmtr. imdi srasyla bunlar grelim:
1. Tasavvuf lminin Kayna 2. Sflerin ittiklerini Anlamalar 3. Tasavvuf
lminin Fazileti 4. Sflerin Halleri ve Yoll