The Journal of Academic Social Science Studies
International Journal of Social Science
Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3411
Number: 45 , p. 279-290, Spring III 2016
Yayn Sreci
Yayn Geli Tarihi / Article Arrival Date - Yaynlanma Tarihi / The Published Date
08.03.2016 15.04.2016
ANA DL, KNC DL, K DLLLK, YABANCI DL MOTHER LANGUAGE, SECONT LANGUAGE, BILINGUALISM,
FOREIGN LANGUAGE Yrd. Do. Dr. erif ORU
Gazi niversitesi Eitim Fakltesi Alman Dili Eitimi
z
Bu makalede ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yabanc dil terimlerinin anlamlar ve
birbirleriyle ilikileri dilimizde ve Bat dillerindeki karlklar ile birlikte verilecektir. zellikle ana
dili kavramn btn ynleriyle ele alarak yeni bir tanm oluturmaya alacaz. Ana dili
kavramnn sadece biyolojik ba ile aklanamayacan belirttik. Bir kiinin ana dilinin, yazmzda
ortaya koyduumuz btn ltlerin birlikte deerlendirilerek tespit edilebileceini savunduk.
Yine ikinci dil ve yabanc dil kavramlar zerinde zellikle durduk. nk bu iki kavram da
zaman zaman kartrlmaktadr ve birbirlerinin yerine ayn anlamda kullanlmaktadr.
ok dilli bir evrede yetien kiilerin birinci dili ve ikinci dili nedir veya hangisi birinci
dili hangisi ikinci dilidir? ki dillilik nedir, kimlere iki dilli denir? Ana dili dnda renilen her dil
yabanc dil midir? Btn bu sorularn cevabn kavramlarn tanmlarn ve aklamalarn yaparak
vermeye alacaz. Bu tanmlar, bilim, kltr, sanat ve teknoloji ihra eden Avrupa Birliinin
lokomotif lkeleri (Almanya, Fransa, ngiltere gibi) ve Amerika Birleik Devletlerindeki rneklerle
daha anlalr hale getireceiz. Ayn zamanda byk bir imparatorluun bakiyesi olan lkemiz de
ok dilli bir yapya sahip olduundan ele aldmz kavramlar iin zengin rnekler barndrmak-
tadr. Son blmde kavramlarn tanmlarnn ve doru kullanmlarnn salanmas adna baz ner-
ilerde bulunarak, kavramlarn lkemizde de batda olduu gibi, zellikle yelik srecinde olduu-
muz Avrupa Birlii lkelerinde olduu gibi kullanlmasn teklif edeceiz. ok dilli bir yapya sa-
hip olan lkemizde de kiilerin kimlik kartlar yannda ana dilleri ile bildii dier dilleri ve seviye-
lerini gsteren bir dil dosyas kartnn oluturulmasn neriyoruz.
Anahtar Kelimeler: Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil
Abstract
In this study, the meanings of such terms as mother language, second language, bilin-
gualism, foreign language and their equivalences in the Western languages are given. We will try
to create a new definition by considering all aspects of especially the concept of "mother tongue" We
have mentioned that the concept of mother tongue cannot be explained by biological ties. A per-
son's mother tongue, we have argued in our article, can be determined by evaluating all the criteria
that we put together. However, we have put special emphasis on such concepts as "second lan-
guage" and "foreign language" because these two concepts are used interchangeably from time to
time with the same meaning.
For the individuals raised in a multilingual environment, which one is their second lan-
guage or mother language? What is bilingualism? Who is called bilingual? Is any language learnt
other than mother language regarded as a foreign language? We aim to answer all these questions
280
erif ORU
by giving the definitions of the terms and explaining them in detail. We clarify these terms with the
examples coming from the pioneering countries of the European Union (Germany, France, and the
United Kingdom) and the United States of America, which export science, culture, art and technol-
ogy. Furthermore, since our country, which is a continuation of a big empire, contains a structure of
multilingualism context, it includes rich examples of the terms that we explain in this study.
In the final section of this study, we propose that we use these terms like they are used in
the countries of European Union, in which we are on the verge of by giving specific examples in or-
der to enable the terms to be used correctly. In our country having a multi-lingual structure, it is
highly suggested that a card of language dossier showing the level of other languages as well as
the mother tongue they know be created.
Keywords: Mother Language, Second Language, Bilingualism, Foreign Language
GR
21.yzylda lkemizde ve dnyamzda
bilim, kltr, sanat ve teknolojideki hzl geli-
meler etkisini dilde, dilbiliminde, dil ve edebiyat
alanlarnda da gstermektedir. Konu bal
olarak ele aldmz kavramlar, bilim ve tekno-
lojinin kayna olan gelimi lkeler, bunlar
yakn corafyamzda bulunan Avrupa Birliinin
lider lkeleri, uzak corafyada Amerika Birleik
Devletleri ve Japonya 20.yzyln son eyreinde
ele almlar ve tanmlarn ak bir ekilde yap-
mlar. Bu dnemde dnyadaki souk savan
sona ermesiyle, demokratik olmayan kat rejim-
lerden daha demokratik rejimlere geen lkeler-
le, Berlin duvarnn yklarak iki Almayann
birlemesiyle dnyada bar rzgrlar esmeye
balad. Btn bunlarn sonucu olarak Avrupa
Birliine ye lkelerin saylar hzla artt, zaten
ok dilli ve ok kltrl olan Avrupa Birlii
yaps daha da genileyerek iine yeni kltrler
ve yeni diller katt. lkemiz her ne kadar Avru-
pa Birliine ye olmasa da yelik srecinde olan
bir konumdadr. Ayrca Avrupa Birlii Eitim
blmne yedir ve tam yeler gibi yararlan-
maktadr. Bu yeliin getirisi olarak Avrupa
Birlii lkeleri ile eitim alannda, btn bilim
dallarnda ve mesleki alanlarda renci ve re-
tim eleman deiimi erevesinde anlamalar
yapabilmektedir. Yaptmz bu durum tespiti
ile unu amalamaktayz: son zamanlarda hzla
kreselleen dnyamzda, neredeyse birok lke
arasnda snrlar kalkma noktasna geldi. lke-
mizin de yer ald ortak corafyada, lkeler
arasnda turizmin ve ticaretin, bilimin ve tekno-
lojinin artmas ve buna paralel olarak insanlar
arasnda iletiim ihtiyacnn artmas sonucu
ikinci dil, iki dillilik ve yabanc dil kavramlar
art bir nem kazand. te lkemizde de kulla-
nlmaya balanlan bu kavramlar hem tanm
hem de kullanm olarak doru anlalmasna
katk salamak iin bu almay yaptk. imdi
srasyla bu kavramlar tek tek ele alarak hem
lkemizde hem de Bat dillerinde zellikle Al-
mancada karlklarn vererek aklamaya al-
acaz.
1. ANA DL
Ana dili kavramndaki ana szc-
nn buradaki karl temel, asl, esas, kay-
nak szckleri deil anne szcdr. Dola-
ysyla ana dili kavramndaki ana szc
Bat dillerinde de ana, anne szckleri ile
(Alm. Mutter, ng. mother, Frz. maternelle) bir-
likte kullanlmaktadr. Kavrama dil ifadesi de
eklendiinde Almancada Muttersprache,
Franszcada langue maternelle, ngilizcede
mother tongue, mother language eklinde
karmza kmaktadr. Bu tespitten de anlala-
ca zere ana dili kavramnn tanm aa-
daki tanmlarda da grlecei gibi anne ve
aile ile ilikilidir. Trk Dil Kurumu Gncel
Trke Szlkte(http://www.tdk.gov.tr) ana
dili kavramn ocuun ailesinden ve iinde
yaad topluluktan edindii dil, Bilim ve
Sanat Terimleri Ana Szlnde
(http://www.tdk.gov.tr) ise Bir kimsenin oca-
nda konuulan ve kendisince ilk renilen
dil. eklinde vermektedir.
Ana dili kavramn Gramer Terimleri
Szlnde Korkmaz (1992: 8): nsann doup
byd aile ve soyca bal bulunduu top-
lum evresinden rendii, bilinaltna inen ve
kiilerle toplum arasndaki ilikilerde en gl
ba oluturan dil, Aklamal Dil Bilim Terim-
leri Szlnde Vardar (1988: 20): Kiinin aile-
de ve iinde byd toplumda edindii ilk
dildir., Dil Bilgisi Terimleri Szlnde Topa-
lolu (1989: 24): Kiinin nce annesinden ve
dier aile fertlerinden, sonra iinde bulunduu
sosyal evreden edindii, kendisiyle toplum
arasndaki iletiimi salayan dil olarak tanm-
lamaktadr. Aksan (1990: 81) ana dili tanmn
balangta anneden ve yakn aile evresinden,
daha sonra da ilikili bulunulan evrelerden
Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 281
renilen, insann bilinaltna inen ve bireylerin
toplumla en gl balarn oluturan dildir
Adndan da grlecei gibi, bu dilin anne ile
ilgisi, kmsenemeyecek niteliktedir Bunun-
la birlikte kimi bilginler, anadili kavramnda
annenin temel olarak alnmamas gerektii g-
rndedirler Ancak bu bilginlerin de anadili
tanmlarnda yakn evreye nem verdikleri
grlr ki, anann bu evrenin odak noktas
olarak dnlmesi doaldr. eklinde yap-
maktadr. Demircan (1990: 14) ana dili kavra-
m iin, insann evresiyle olan ilikilerinde
alglad iletiim verilerini ileyerek, yaamnn
ilk birka yl iinde edindii dil, birinci dildir
demektedir. Ko (1992: 28) ana dilini, nce an-
neden ve yakn evreden, sonra daha geni ev-
reden ve ulusal olanaklardan yararlanarak re-
nilen dil olarak grmektedir. Ayrca her Trkn
ana dilinin Trke olduunu sylemektedir. Bu
ifade kt zerinde doru gibi grnse de ileri-
de aklayacamz nedenlerden dolay tam
doru deildir.
Ana dili kavramnn karl olan
Almanca Muttersprache szcnn tanm
Almanca Wahrig (1980): 2613) isimli szlkte:
ocukluktan itibaren renilen dil., yine Al-
manca Duden isimli szlkte (1985: 453) : o-
cukken renilen dil, ilk kullanlan dil, birinci
dil. olarak yer almaktadr. Wiki szlnde
ana dili retimi yaplmakszn ocukluk
dneminde renilen dil olarak tanmlanmakta-
dr.
(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache)
Ingelore (2007:578) Bausch/Christ/Krumm l-
snn Yabanc Dil retimi El Kitabnda
(Handbuch Fremdsprachenunterricht) yer alan
Ana Dili ve Yabanc Dil retimi (Muttersprac-
hen- und Fremdsprachenunterricht) balkl
makalesinde ana dili kavramn kiinin birinci
dili, yani konumay ve dnmeyi rendii
dil, doal bir yolla edindii ve en iyi hkim
olduu dil olarak tanmlamaktadr.
imdiye kadar verilen tanmlar zetle-
yecek olursak: Ana dili anneden, aileden,
yakn evreden ve sosyal evreden, iinde yaa-
nlan toplumdan, doumdan sonraki ilk yllar-
da, ocukluk evresinde, ilk iletiimin saland,
konumann ve dnmenin gerekletii, kii-
nin en iyi hkim olduu, kendisini en iyi ifade
ettii, eitim retim almakszn, ilk kullanlan,
birinci olarak edinilen ve renilen dildir. Bu
tanmlamada renmek ve edinmek szckle-
rine dikkat ekmek iin altn izdik. nk
yukarda verdiimiz szlk ve kii tanmlarnda
ana dili kavram iin bazlar renilen dil
bazlar ise edinilen dil ifadesini kullanmakta-
drlar. Bu durum davran renme kuram ve
bilisel renme kuram arasndaki farkllktan
meydana gelmektedir. Davranlara gre -
renme uyarc, tepki, dl, pekitirme ve tekrar
sreciyle gereklemektedir, dolaysyla ana
dilin bu yolla renildiini savunuyorlar. Bili-
sel renmeyi savunanlar ise renmenin bilin-
li olmas gerektiini, yeni renilenlerin nceki
bilinenlerin zerine bina edildiini sylemekte-
dirler (zden, 2000: 21-27). Yeni doan birisinin
nceden var olan bir bilgisinin olmadn ve
renme iin bir bilince sahip olmadn belirte-
rek, ana dilin ancak bilisel bir sreci gerektir-
meyen edinim yoluyla elde edildiini ileri sr-
mektedirler. Ana dili davranlara gre -
renilmekte, biliselcilere gre edinilmektedir
(Demircan, 1990: 16). Biz de bu almamzda
biliselcilerin ana dili edinilir iddiasn ken-
dimize daha yakn bulduumuz iin bundan
sonra ifadelerimizde edinme szcn kul-
lanacaz.
Ana dili iin yaplan tanmlamay
farkl bak alaryla ve bugn iinde yaad-
mz dnya ve lkemiz gerekleriyle inceledii-
mizde aada sralayacamz durumlarla kar-
layoruz:
1. Ana dili tanmnda, anneyi ve aile-
yi daha dorusu etnik kkeni esas aldmzda
kiinin biyolojik olarak annesinin ve ailesinin
dili ne ise ana dili de odur. Ayn etnik kkene
sahip anne-baba, aile ve evrede doan ve yaa-
yan biri iin bu tanm dorudur. Ancak Trk
baba ve Krt anneden doan ocuun, babann
ve annenin Trke konutuu bir ortamda b-
ymesi sonucu ana dili annesinin dili olan Krt-
e deil, babasnn dili Trke olur. Almanyada
baba Alman anne Trk olur ve doan ocuk
Almanca konuularak bytlrse, ocuun ana
dili hi kullanmad ve bilmedii annesinin dili
Trke olmaz, babasnn dili Almanca olur.
Daha ilgin bir rnek, ama yine de gnmzde
sk rastlanlan bir rnek olmaya balad. Ameri-
kada yaayan ve ngilizce ile anlaan Alman
anne ve Fransz babann ocuu doal olarak
http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache
282
erif ORU
ngilizce konuulan bir ortamda doup by-
d iin ana dili ne annesinin dili Almanca ne
de babasnn dili Franszcadr. Bu kiinin ana dili
bildii ve kulland tek dil olan ngilizcedir.
Sonu, ana dili iin her zaman etnik kken
belirleyici deildir.
2. Ana dili tanmnda, sosyal evre ve
iinde yaanlan toplumun dilini esas aldmz-
da, kiinin ana dili iinde yaad evrenin ve
toplumun dilidir. Buna 1. maddede verdiimiz
Almanya ve Amerika rneklerini gsterebiliriz.
Ancak Almanyada yaayan Trk ailenin ocu-
unu Trke kullanarak bytmesi, Trki-
yedeki Krt kkenli bir ailenin ocuunu Krt-
e konuarak bytmesi tanmla uyumamakta-
dr. Dolaysyla ana dili iin sosyal evre ve
birlikte yaanlan toplum dili de belirleyici de-
ildir.
3. Ana dili tanmnda, kiinin en iyi
kulland, en iyi hkim olduu ve kendisini en
iyi ifade ettii dil ana dilidir denmektedir. Bu
ifadeyi esas aldmzda Trkiyede doup b-
yyen bir Trkn ana dili Trke, Almanyada
doup byyen bir Almann ana dili Almanca-
dr. Ancak buradaki tanm daha ok birden fazla
dile sahip olanlar iin kullanlyor. Yani iki ve
daha fazla dil bilenler iin ana dili hangisidir
sorusuna cevap olarak, en iyi kullanlan ve
hkim olunan dil hangisi ise ana dili odur den-
mektedir. Fakat lkemizde okul ana kadar
ana dili Krte olan ve gnlk yaantsn 300-
500 szckle srdren bir kii okula baladktan
sonra renmeye balad Trkeyi ileriki yl-
larda eitim ve retimin katksyla Krteden
daha iyi kullanmaya balyor. Dolaysyla nce-
leri ana dili Krte olan biri iinde yaad ve
vatanda olduu lkenin dilini daha iyi kul-
lanmaya balyor, bu durumda verilen tanma
gre ana dili Trke oluyor. Demek ki ana dili
tanm iin en iyi kullanlan, en iyi hkim olunan
dil ifadesi de belirleyici deil, nk deiebili-
yor.
4. Ana dili tanm iin, ilk edinilen,
birinci edinilen dildir denmektedir. Bu tanm
esas aldmzda da kiinin ilk edinmesi gereken
dil normal artlarda annesinin ve ailesinin kul-
land dil olmaldr. Ancak kiinin ilk edindii
dil, birinci dili yukarda verdiimiz baz rnek-
lerde de olduu gibi ana dili demek deildir.
Buna en iyi rnek yine Almanyada doup b-
yyen Trk ocuklarnn ilk nce Trke ile
karlamalar, birka yl sonra kre, okul ncesi
kurumlar ve sokaktaki oyun arkadalar vasta-
syla Almanca ile karlamalardr. Daha sonra-
ki dnemde okul eitimleri yoluyla bu ocukla-
rn Almancalar Trkeden daha iyi bir seviyeye
ulayor lkemizdeki etnik kkeni Krt, Arap
olan ocuklar gibi. Dolaysyla bu ocuklarn ilk
edindikleri dil, birinci dilleri her ne kadar Trk-
e, Krte, Arapa olsa da ana dili diye ifade
ettiimiz dilleri Almanca, Trkedir. Birinci dil
ile ana dili uyumayabi-
lir(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache).
Birinci dil ile ana dilinin her zaman ayn dil
olma zorunluluu yoktur. O halde ana dili
tanm iin ilk edinilen, birinci olarak edinilen
dil ifadesi de belirleyici deildir. nk ikisi
uyumayabiliyor.
Btn bu verilerden yola karak ana
dili kavramnn nasl tanmlanacandan ok
yaplan tanmlarn tek bana yeterli olmadn
ve sadece tanmlarda verilen ltlerin belirleyi-
ci olamayacan vurgulamak isteriz. Bir baka
deyile, ana dili kavram iin yukarda belirle-
diimiz drt ltn birlikte deerlendirilmesi
gerekir. ok dilli ve ok kltrl toplumlarda ve
lkelerde bir kiinin ana dili hangisidir sorusu-
nun cevab iin, verdiimiz ltlere uygunluu
tek tek deerlendirilerek elde edilen sonuca gre
bulacamz dil o kiinin ana dilidir diyebiliriz.
2. KNC DL
kinci dil kavramndan sz etmek an-
cak ok dilli toplumlarda ve lkelerde mmkn.
Geri hemen hemen dnyamzdaki gelimi ve
lkemizin de dhil olduu az gelimi veya
gelimekte olan btn lkelerde ok dilli ve ok
kltrl bir yap var. lkemizde ikinci dil
kavram ok fazla kullanlmad ve dilciler
tarafndan fazla ele alnmad iin daha ok
yerine ana dil kavram kullanlyor. Fakat bu
da ana dili kavram ile karkla yol ayor-
du. Hatta bu karkl Trkede ana dil ve ana
dili balkl bir baka makalemizde daha detay-
l bir ekilde iledik (Oru,2016:311-322) . O
yazmzda ok dilli bir oluuma sahip lkemizde
Trkenin ana dil olduunu, etnik kkeni Trk
olan ve etnik kkeni farkl olan dolaysyla bi-
rinci dilleri farkl olan btn Trk vatandalar-
nn ortak dili olduunu yani ikinci dil olduunu
belirtmitik. Bizim lkemizde etnik kkeni farkl
olan Trk vatandalar iin Trke ikinci dil
konumundadr. Almanyadaki etnik kkeni
Trk ya da Yunan, Srp, talyan v.b. olan Alman
Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 283
vatandalarnn ikinci dilleri Almancadr.
kinci dille ilgili Trke szlkleri ve
dier kaynaklar taradmzda iimize yarayan
herhangi bir bulguya rastlamadk. kinci dil
kavram yabanc dil veya ikinci yabanc dil ola-
rak karmza kt. Dolaysyla ikinci dil kav-
ramnn yabanc dil kavramyla bazen rt-
tn bazen de farkl olduunu grdk.
Burada ikinci dil kavram iin Trk
Dil Kurumu Gncel Trke Szlkte, TDKnin
Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szlnde,
Korkmazn Gramer Terimleri Szlnde,
Vardarn Aklamal Dil Bilim Terimleri Szl-
nde, Topalolunun Dil Bilgisi Terimleri Sz-
lnde ksaca kaynak dil, ortak dil anlamna
gelen tanmlarn ayr ayr vermek istemiyoruz.
Yine dil alannda almalar olan Aksan, Ergin,
Gencan, Hengirmen ve dil retimi konusunda
eserleri olan Demircan, Demirel bu konuya
deinmemiler. Sadece Demircan ana dili, iki
dillilik ve yabanc dil konusuna deinmi, zaten
yazmzda ilgili blmlerde kendisinden alnt-
lar yaptk. Yazmzn banda yabanclarn bu
konuyu yllar nce ele aldn belirtmitik.
Bunun iin ikinci dil kavramn yabanc kay-
naklar yardmyla ele almaya alacaz.
Kaynak dil kavramnn Almancadaki
karl olan Ursprache szc, Almanca
Wahrig (1980: 3917) szlnde : Birok dilin
ortak zelliklerinin yer ald eski dil.olarak
tanmlamaktadr. Ana dil kavramnn Alman-
cadaki karl olan Hauptsprache szc-
nn Wiki szlnde
(http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache)
tanm : 1)eski dil anlayna gre kendisinden
baka dillerin gelitii, tredii nemli dillerden
biri, 2)ok dilli bir evrede zellikle nemli olan,
ne kan dil, 3) ok dilli bir kiinin dncele-
rini, kendisini ifade ettii dil. eklinde yer al-
maktadr. Buradaki 2. ve 3. maddedeki tanmlar
ele aldmz ikinci dil kavramyla ok yakn
ilikidedir. Yine Wiki szlnde
(http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache ),
ikinci dil kiinin ana dili yannda ana dili ile
beraber konuabildii bir dildir. kinci dil ya-
banc dil kavramndan farkldr. kinci dil gn-
lk kullanm iin gerekliyse, ikinci dili kullanan
kii yaad lkenin dilini kullanyorsa ve de
ailesinin baz fertleri bu dili konuuyorsa ancak
o zaman ikinci dil sz konusu olur. Aksi halde
bu dil yabanc dil olur, eklinde ifadelere yer
verilmektedir. Klein (1984: 31) ikinci dili, birinci
dilden sonra veya birinci dil yannda iletiim
arac olarak kullanlan, yaanlan sosyal evrede
edinilen ve bu evrede gerekten konuulan dil
olarak tanmlamaktadr. leri (2007: 578),
Bausch/Christ/Krumm (2007) lsnn Yaban-
c Dil retimi El Kitabnda (Handbuch
Fremdsprachenunterricht) yer alan Trke (Tr-
kisch) balkl yazsnda Almanyada yaayan
Trk aznln birinci dillerinin yani ana dilleri-
nin, aile dillerinin Trke, ikinci dillerinin ise
Almanca olduunu ifade etmektedir. Burada
ikinci dil ile yabanc dil arasnda ok ince bir
izgi olduunu belirtelim. nsanlarn iki dil
kulland bir blgede, her iki dili de gnlk
yaamsal koullar iin etkin bir ekilde iletiim
arac olarak kullanyorsa, o blge iin birinci dil,
ikinci dil vardr ve bu blge insanlar iki dillidir
denilebilir. Bir baka deyile o blge iin iki dil
vardr, birinci dil ana dili, ikinci dil lkenin
ortak dili olan dildir. Burada yabanc dil sz
konusu deildir. Bu durumu rneklendirirsek,
Arapa ve Trkenin birlikte kullanld Adana,
Hatay, Gaziantep, anl Urfa, Mardin ve Siirt
illerini sayabiliriz. Krte ve Trkenin birlikte
kullanld Dou ve Gney Dou blgesinde
birok il rnek gsterilebilir. Yine Yunanistan,
Bulgaristan ve Almanyada yaayan ve o lkele-
rin vatanda olan Trkler hem Trke hem de
vatanda olduklar lkenin dilini kullanyorlar.
Bu durumdaki kiilerin kendi ana dillerinden,
yani birinci dillerinden baka yaadklar lke
dili olan ikinci bir dilleri vardr. Bu rneklerin
arasnda Krtenin durumu daha dorusu Krt
kkenli Trk vatandalarnn durumu dierle-
rinden biraz farkldr. Bu durum ayn zamanda
siyasi bir farkllktr. Dnyamzda ve Blgemiz-
de dili Krte olan bamsz bir devlet olmad
iin dier devletler tarafndan bu dilin renil-
mesine doal olarak gerek duyulmamtr. Krt-
ler Trkiye, ran, Irak ve Suriye snrlarnn
kesitii blgelerde yaayan (Alg byle olmas-
na ramen, Trkiyede durum dierlerinden
farkldr, nk Trkiyenin btn blge ve
ehirlerinde rahata yaayabilmektedirler.),
yaadklar ve vatanda olduklar lkenin dilini
kullanan bir topluluktur. Bu tespiti yapmamzn
nedeni, Krtenin ulusal bir dil olmadn bir
aznlk dili olduunu belirtmek iindir. Burada
284
erif ORU
bir de una vurgu yapmak istiyoruz, birinci dili
yani ana dili Krte olan ve ana dili Arapa olan
Trk vatandalar arasnda Arapa bilen lehine
fark vardr. Arapa ulusal bir dil olduu iin
lkemizde yabanc dil olarak kabul edilmekte-
dir. Dolaysyla Krt kkenli bir Trk vatanda-
nn yabanc dil biliyor denmesi iin nc bir
dil renmesi gerekiyor. Bu konuyu iki dillilik
ve yabanc dil kavramlarn ele alrken biraz
daha ileyeceiz. Bu yzden burada daha fazla
uzatmak istemiyoruz.
3. K DLLLK
Kavramn adndan da anlalaca ze-
re en az iki dil sz konusudur. Kavramn Bat
dillerindeki szck karl ngilizcede Bilin-
gualism, Franszcada Bilinguisme, Almanca-
da Zweisprachigkeit (Bilingualitt, Bilingua-
lismus) olarak yer almaktadr. Trk Dil Kuru-
munun Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szln-
de ( http://tdk.gov.tr) Ayn devletin yurttalar
arasnda birden ok dille konuulmas durumu.
Bu tanmda birden ok dille ifadesi yerine iki
dille ifadesi kullanlsayd daha doru bir tanm
olurdu. nk ok dillilik diye baka bir kav-
ram daha var, TDKnin tanm ok dillilik kav-
ram iin daha uygundur. Almanca Duden Sz-
lnde (1990:113) ki dillilik kavram iin
iki dilin bir kii tarafndan ustaca kullanlmas
denmektedir. Demircan (1990: 20) iki dillilik
kavram iin, bir kiinin hayatnn herhangi bir
dneminde ana dilinden baka ikinci bir dili
belli lde kullanmasna iki dillilik demekle
beraber, kavramn tanmnda henz tam bir
uzlamann olmadn sylemektedir. Wiki
szlnde ( https://de.wikipedia.org/wiki) iki
dillilik kavram geni anlamda iki dilde dilbil-
gisel ve iletiimsel yetenee sahip olma, dar
anlamda ise iki dili ana dili gibi veya ana diline
yakn bir ekilde kullanma becerisine sahip olma
olarak tanmlanmaktadr. Lewandowski (1984:
184) iki dillilik tanmn, iki dile ayn oranda
hkim olma, ikinci dilde kendisini birinci dildeki
veya ana dilindeki kadar iyi ifade etme, bakala-
ryla anlaabilme ve bakalarn anlayabilme
yetenei eklinde yapmaktadr. Kielhfer ve
Jonekeit (1998: 11) iki dillilik kavram iin,
uygulamada iki dili dnml olarak kullan-
mak ve bu tr uygulamay gerekletiren kiile-
rin de iki dilli olarak adlandrlabileceini ileri
srmektedir. Dnml kullanma ifadesini
her iki dili hzl ve doru bir biimde sra ile
veya birbiri yerine kullanma eklinde akla-
maktadrlar. Bir baka ifadeyle iki dillilik, her
seferinde belirli konular, amalar ve kiiler iin
doru dili kullanabilme, doru dilde dne-
bilme ve doru dilde iletiime geebilme yete-
nei olarak belirtilmektedir. ki dillilikte dilleri
dnml veya deitirerek kullanmann
nemine deinen Kielhfer ve Jonekeit (1998: 43)
dil dnmnn veya deiiminin bir dilden
dier dile artc bir hz ve kolaylkla yaplmas
gerektiine, hatta sadece dilin deil ayn za-
manda konuma hznn, konuma ritminin, dili
kullanrken yararlanlan jest ve mimiklerin d-
nmesi veya deimesi gerektiine vurgu
yapmaktadrlar. Ksaca iki dilli bir kii bir dilden
dier dile geerken kendisi de getii dilin zel-
liklerini tayan bir kiiye dnebilmelidir. Bu
duruma verilebilecek en karakteristik rnekler-
den biri belki de Almanyada yaayan II. Kuak
Trklerdir. ... evde Trk kltr yaatlmakta,
srekli Trke konuulmakta olduundan bu
kiiler hem Trke hem de Almancay renmi-
ler ve bunun yannda her iki kltre de hakim
olmulardr (Krmz, 2015:17).
ki dillilik kavram iin yaplan ta-
nmlarda dikkatimizi eken ortak nokta iki dili
ana dili lsnde veya ana diline yakn lde
kullanabilme yeteneine sahip olma eklinde
ortaya kmaktadr. Bir baka deyile iki dilli-
lik kavramndan, bir kiinin birinci dilinin
yannda ikinci bir dili ona yakn veya benzer
derecede bir beceriyle kullanabilmesi yetenei
anlalmaktadr. Bu ayn zamanda, kiinin ken-
dini her iki dilde yaamn btn alanlarnda ve
sosyal birimlerde ayn etkinlikte ifade edebilme
yetenei anlamna gelmektedir.
Bilindii zere dil renimi ve retimi
alannda ska kullanlan drt dil becerisi vardr.
Bunlar dinleme, konuma, okuma, yazma
olarak adlandrlmaktadr. Dil renecek ve
retecek kiilerin hedefi bu drt beceriyi ka-
zanmak ve kazandrmaktr. Bir kiinin dil bilip
bilmedii, ne kadar bildii, hangi etkinlikte,
dorulukta ve akclkta kulland, karsnda-
kini anlayp anlamadn ve onunla iletiim
kurup kuramadn bu drt becerinin yardmy-
la tespit edebiliyoruz. Dil edinme srecinde bu
drt becerinin doal sras bir kiinin doumdan
itibaren dili edinme sreci ile ayn sray takip
eder. Kii doduu andan itibaren annesinden,
ailesinden ve evresinden dil sesleri duyar, yani
dinler. Bir sre sonra bu sesleri anlamaya ve
Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 285
ayn sistemle karlk vermeye balar, yani ko-
nuur. Kii ana dilini veya birinci dilini edinim
sreci olan okul ncesi dnem sonuna kadar,
yani 6 yana kadar dinleme ve konuma
becerilerini edinmi olur. Okul dnemiyle birlik-
te artk dili renme sreci balar. Dolaysyla
okuma ve yazma becerileri okul eitimiyle,
yani renme ile kazanlr. Yukarda ana dili
blmn ele alrken bilisel yaklamclara
gre ana dilinin edinildiini ve bizim de bu
gre yakn olduumuzu belirtmitik. Az nce
ifade ettiimiz dil renme srecinde zellikle
ana dilini veya birinci dili edinirken ve renir-
ken drt temel dil becerisinin kazanlmas sre-
cinde okul ncesi ve okul dnemi olarak adlan-
drlan iki aamadan bahsettik. Dinleme ve
konuma becerilerinin okul ncesi dnemde
okuma ve yazma becerilerinin okul dnemin-
de kazanldn belirtmitik. Demek ki kii ana
dilini veya birinci dili dinleme ve konuma bece-
rilerinin kazanlmas srecini kapsayan okul
ncesi dnemde ediniyor, okuma ve yazma
becerilerinin kazanlmas sreci olan okul d-
neminde reniyor. Zaten yukarda ana dili
iin yaptmz tanmda edinme ve renme
szcklerini birlikte kullanmtk. Sanrm nede-
nini de bylece aklam olduk. Btn bunlar
anlatmamzn nedeni ise iki dillilik kavram-
nn tanmlarndan sonra konuyu biraz daha
derinletirerek kavramn daha iyi anlalmasn
salamak, kiinin ana dilinin ve ikinci dilinin
konumunu ve durumunu biraz daha netletir-
mek, kii hangi durumda iki dilli olur veya
kimlere iki dilli denir sorularna cevap aramak-
tr. Bu arada iki dillilik kavramnn eitlerin-
den de sz edeceiz ve kar karya olduumuz
ve iinde yaadmz toplumdan rnekler vere-
ceiz.
Hayatnn herhangi bir dneminde ana
dilinden baka ikinci bir dili belli lde kulla-
nan kiiye iki dilli denilebileceini belirten De-
mircan, kavramn tanmnda (Weinreich, Hau-
gen, Diebold Stern) gibi dilcilere dayanarak
henz tam bir uzlamann olmadn sylemek-
tedir. (Demircan, 1990: 20). Macnamaraya gre
bir kii birinci dili yannda ikinci dilde dinleme,
konuma, okuma, yazma becerilerinden birini
en alt dzeyde bile kullansa iki dilli kabul edilir.
streicher iki dilli kiiyi, iki ayr dili kartrma-
dan kullanan kii olarak, Bloomfield ise iki dili
ana dili lsnde kullanan kii olarak tanm-
lamaktadr. (Demircan, 1990: 20). ki dilli olan
kii iki dillilik uuruna sahip olmal, yani iki dilli
olduunun farknda olmaldr. Kielhfer ve
Jonekeit (1998: 11) iki dillilik uurundan bahse-
derken, her iki dilde de kii kendini evde oldu-
u gibi, ev sahibi gibi hissetmesinin iki dillilik
kavramnda belirleyici bir nokta olduunu sy-
lemeye alyorlar. Burada sylenmek istenilen
kiinin ikinci dili de ana dili yani birinci dili gibi
zorlanmadan, kartrmadan, yabanclk hisset-
meden kullanabilmesidir. Ayrca yine ayn kii-
ler iki dillilikte, her iki dilin btn alanlarda (
dil, yaz, anlama, okuma) burada kastedilen
bize gre drt dil becerisi- eit kuvvette veya
ayn lde biimlenmesinin seyrek olduunu,
sk rastlanlann ise, iki dil arasnda bir dengesiz-
liin veya eitsizliin olduunu ve ounlukla
birinin dierine baskn geldiini belirtmektedir-
ler. (Kielhfer ve Jonekeit,1998: 11)
ki dillilik kavramyla ilgili literatr
taramamzda ayn zamanda veya ayn anda
edinilen iki dile anda iki dillilikad verilirken,
birinci ve ikinci dile eit deerde veya ayn l-
de sahip olunmasna e deerli iki dillilik,
birinci ve ikinci dilin eit deerde veya ayn
lde olmamas durumuna e deerli olma-
yan iki dillilik denmektedir. E deerli iki
dillilik iin ayn anlama gelen e balaml iki
dillilik ve e deerli olmayan iki dillilik iin de
ayr balaml iki dillilik kavramlarnn kulla-
nldn grdk. ki dillilikte her iki dil kulla-
nmdaki ilevselliine gre ayn veya eit ilev-
sellikte kullanlyorsa e ilevselli iki dillilik
olarak, ayn ilevsellikte kullanlmyorsa, yani
bir dil dierine gre daha ilevsel olarak kullan-
lyorsa ayr ilevselli iki dillilik olarak adlan-
drlyor (Demircan, 1990: 20). iki dillilik dille-
rin edinimi temel alnarak doal iki dillilik ve
dillere hkimiyet temel alnarak yapay iki dilli-
lik olarak gruplandrlyor (Kielhfer ve Jone-
keit,1998: 14). ki dilliliin bir baka tr ise,
retimle veya okul ve kurslar yardmyla kaza-
nlan kontroll iki dillilik ve eitim retim
almakszn kendiliinden kazanlan kontrolsz
iki dillilik olarak karmza kyor (Klein, 1984:
31). Son olarak iyi bir birinci dil yannda edini-
len yine iyi bir ikinci dil ve birinci dile zarar
vermeyen ikinci dil ve her ikisinin de e dzey-
de kullanlmasna kazanl iki dillilik, birinci
286
erif ORU
dil yannda edinilen ikinci dil zamanla daha iyi
bir konuma gelir ve birinci dile zarar vererek
onu kreltmeye balarsa buna da kaypl iki
dillilik denmektedir (Demircan, 1990: 21).
ki dillilik kavramnn eitleri iin
yukarda verilen gruplandrmay daha anlalr
olmas adna biraz sadeletirmek istiyoruz.
nk farkl bilim adamlarnn iki dillilik kav-
ramnn trleri iin bulduklar veya ortaya koy-
duklar isimler birbirlerine yakn hatta ayn
anlama gelen isimlerdir. rnek olarak e deer-
li iki dillilik, e ilevselli iki dillilik, kazanl iki
dillilik kavramlarnn tanmlarna baktmzda
hemen hemen ayn zellii tamaktadr. Bu
tespitten hareket ederek iki dilliliin eitleri ile
ilgili kavramlar aadaki gibi gruplandrmak
istiyoruz:
1. Edinme ve renme zamanna gre:
Anda iki dillilik ocuun doduktan sonra
iki dille yetimesi, ailede ve evrede iki dili du-
yarak ve kullanarak bymesi sonucu ayn
zamanda iki dil edinmesine denir. Bu durum
daha sonra okul anda da devam ettirilerek
renme sreci de tamamlanm olur. rnek:
Almanyada Alman anne ve Trk babadan olan
ocuk doumdan itibaren anneden Almanca
babadan Trke duyarak ayn anda hem Trke
hem de Almanca edinmi olur. Okul dneminde
de Almanyada olunaca iin Almanca eitim,
Trkede de semeli derslerle her iki dilin re-
tim ksmn tamamlam olur. Ayn ocuk okula
Trkiyede giderse eitim Trke, semeli dersi
Almanca alarak dilin retim blmn tamam-
lam olur. Byle bir durumda ocuk okul nce-
sinde her iki dile ayn oranda veya yeterlilikte
sahipken, okul dnemiyle birlikte bulunduu
veya okula gittii lkenin dili lehine denge bo-
zulacaktr. Ayn rnee benzer rnekleri lke-
mizden de verebiliriz. Hem Trke hem de
Krte ile yetien Trk baba ve Krt annenin
ocuu, Trke ve Arapa ile byyen Trk
anne ve Arap babann ocuu okul ana kadar
gnlk yaamda kullanaca iletiim iin her iki
dilde dinleme ve konuma becerilerini eit ola-
rak kullanrken, okula balanlmasyla birlikte
ve sonrasnda iki dildeki denge Trke lehine
dnecektir.
2. Edinme ve renme ekline gre: Bu
gruba doal ve yapay iki dillilik ve kontroll
ve kontrolsz iki dillilik kavramlarn dhil
edebiliriz. Doal yolla dil edinim konusunu
daha nce dile getirmitik. Kiinin doduu
andan itibaren ana dilini, birinci dilini edinme
sreci ve biimi olarak ifade etmitik. Kontrol-
sz iki dillilik kavramndaki kontrolsz
szc de burada bize gre doal szc
ile elemektedir. Kontrolsz szc kontrol
altnda tutmadan, mdahale etmeden, kendili-
inden olan, yani doal yolla anlamlarnda
kullanlmtr. Yine yapay ve kontroll sz-
ckleri de buradaki kullanmlar temel alnd-
nda birbiriyle rtmektedir. Yapay ve kont-
roll iki dillilik kavramlar eitim retim, okul
ve kurs yardmyla renilen ikinci dil sayesinde
oluan ve kazanlan iki dillilik anlamna geliyor.
rneklendirirsek: ki dilliliin bu tr iin he-
men hemen her yerde her lkede rastlanabilecek
sklkta rnekler vardr. Okul dnemine kadar
tek dilli olan, yani sadece ana dili edinmi olan
bir kii daha sonra okul dnemindeki dil dersleri
ve kurslarla iyi bir ikinci dil (bu dil ayn zaman-
da yabanc dil konumunda olur) renirse iki
dilli olur. te bu tr kazanlan iki dillilie ya-
pay veya kontroll iki dillilik adn veriyoruz.
lkemizde yaayan etnik kkeni farkl olan
Trk vatandalar asndan ele alrsak durum
biraz farkl olur. Okul ana kadar Trke ve
Krte ile yetien bir ocuk veya Trke ve
Arapa ile byyen bir ocuk zaten iki dilli olur.
Ancak okulla beraber bu ocuklar Trkenin
yannda Krte ve Arapalarn gelitirerek iki
dilliliin renim srecini de tamamlayarak iyi
bir iki dillilik kimliine kavuabilirler. Bu ocuk-
lar retim dnemi boyunca bir de bat dili
rnein Almanca renir ve gelitirirlerse n-
c bir dil renmi olurlar. Bylece iki dillilikten
sonraki ok dillilik dnemine gemi olurlar.
Bu durumda etnik kkeni Arap olan ve dil
bilen ayn zamanda Trk vatanda olan bir
kiinin lkemizdeki resmi durumu anadili Trk-
e, yabanc dili Arapa ve Almanca eklindedir.
Bu kiinin gerekte ana dili Arapa olmasna
ramen, lkemizde yabanc dil statsnde de-
erlendiriliyor. Ayn ey etnik kkeni Krt olan
Trk vatanda iin sylenemez. nk Krte
ulusal bir dil olmad iin bu kii resmiyette
Trke ve Almanca bilmektedir. Dolaysyla
Trke bu kiinin ana dili yani birinci dili, Al-
manca ikinci dili yani yabanc dili olarak kabul
edilmektedir. Bu zel durum lkemizdeki etnik
kkeni farkl olan Trk vatandalar arasnda
sadece Krt kkenlilere zg bir durum deil-
dir, ayn zamanda dilleri ulusal dil olmayan
aznlklar iin de geerlidir.
Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 287
3. Kullanm ve hkimiyete gre: Bu
grup iinde e deerli (e balaml) ve e deer-
li olmayan (ayr balaml) iki dillilik , e ilev-
selli ve ayr ilevselli iki dillilik ve kazanl ve
kaypl iki dillilik kavramlarn sayabiliriz. E
deerli, e ilevselli ve kazanl iki dillilik kav-
ramlarn birinci ve ikinci dile eit deerde, ayn
lde, eit kullanma ve hkimiyete sahip
olunmas eklinde tanmlayabiliriz. E deerli
olmayan, ayr ilevselli iki dillilik kavramlar
iin birinci ve ikinci dilin ayn deerde veya
lde bilinmemesi ve ayn ilevsellikte kulla-
nlmamas ve hkim olunmamas eklinde tanm
yapabiliriz. Demircan (1990: 21) ana dili veya
birinci dilden sonra edinilen ve renilen ikinci
dil zamanla daha iyi konuma gelirse, yani ana
dilinden daha iyi seviyeye gelirse ve bu srada
ana dilinde gerilemeye kayba neden olursa bu
durum kaypl iki dillilik olur diyor. Biz bu
gre katlmakla beraber eksik olduu kansn-
dayz. nk kayp veya gerileme e deerli
olmayan, ayr ilevselli iki dillilik kavramlar-
nn tanmlarnda olduu gibi her iki dil iin de
sz konusu olabilir. Dolaysyla kaypl iki
dillilik kavramnn tanmndaki ikinci dilin ana
diline yani birinci dile zarar vermesi onda kayba
yol amas halinde snrlamasnn doru olma-
dn ve kaldrlmas gerektii dncesindeyiz.
Kaypl iki dillilik kavramnn tanm, diller-
den herhangi birinde meydana gelebilecek bir
kayp veya gerileme sz konusu olduunda
kaypl iki dillilik olur eklinde deitirilmeli-
dir. Bu gruba rnek verecek olursak: Birinci
grupta anda iki dillilik iin verdiimiz rnek-
ler ayn zamanda bu grup iin de geerlidir.
Yani okul dnemine kadar e deerli ve kazanl
iki dillilik varken okulla beraber eitlik bozulu-
yor. levsellik ve hkimiyette bir dil dier dile
stnlk salyor. Bu grup iin yine ikinci grup-
taki yapay veya kontroll iki dillilik iin sy-
lediimiz okul dnemine kadar tek dilli olan,
yani sadece ana dili edinmi olan bir kii daha
sonra okul dnemindeki dil dersleri ve kurslarla
iyi bir ikinci dil (bu dil ayn zamanda yabanc dil
konumunda olur) renirse iki dilli olur ifadesi
geerlidir. Bu durumda yksek retimini ana
dilinde veya birinci dil ile bitiren bir kii ren-
dii ikinci dil ile iki dilli olur ama ikinci dilin
seviyesini veya dildeki kullanm ve hkimiyet
gcn ok almakla ve belli sre rendii
ikinci dilin lkesinde kalarak birinci dil seviye-
sine veya e deerliliine getirebilir. Fakat bizim
dncemize ve uzun yllardr yaptmz dil
reticisi tecrbemize gre ikinci dil birinci dili
geemez, birinci dil aleyhine olacak denge bozu-
lamaz(sadece 3. gruptaki iki dillilik eitleri
temel alnarak sylenmi bir ifadedir). Hatta
balangta e deerlilik yakalanm olsa bile
birinci dil sklnda kullanlmayan ikinci dil
zamanla kayba urayarak kaypl veya e deer-
li olmayan iki dillilik konumuna decektir.
Bunun tersi yani ana dilinde kayp ancak kiinin
kendi istei ve gz yummas durumunda olabi-
lir. Aksi takdirde kii kalan mrn yabanc
lkede geirse bile kendisi izin vermedii sre-
ce, yani ana dilinde kitap okumaya ve literatr
takip etmeye devam ettii srece ana dilinde
kayp yaamayacaktr. lave olarak bu syledik-
lerimiz bir lkede yaayan etnik kkeni farkl
olan aznlk gruplar iin geerli deildir. Etnik
kkeni farkl olanlar ayrca deerlendirdii-
mizde ana dilleri veya birinci dilleri etnik kke-
ne gre Arapa, Krte, Ermenice, Rumca vb.
olan Trk vatandalarnn okul eitimi ile bera-
ber Trkeleri yani ikinci dilleri birinci dillerin-
den daha iyi bir seviyeye gelebilir.
4. YABANCI DL
Son olarak ele alacamz kavram ise
yabanc dil kavramdr. Birinci dil veya ana
dilinden sonra veya ana dili dnda edinilen ve
renilen dil, genellikle de ikinci dil olarak ad-
landrlyor. Ancak her ikinci dil yabanc dil
olarak kabul edilmiyor. Aralarnda ince bir izgi
olduunu daha nce belirtmitik. Aada vere-
ceimiz tanmlar yardmyla konuyu aklamaya
ve daha iyi anlalmasn salamaya alacaz.
Yabanc dil kavram iin Trk Dil
Kurumu Bilim ve Sanat Terimleri Ana Szl
(http://tdk.gov.tr/index) rencilere, akademik,
toplumsal ve meslekle ilgili gelimelerine katk-
da bulunmak amacyla ana dili dnda retilen
dil demektedir. Wiki szlnde yabanc dil
iin yabanc bir dil kiinin ana dili olmayan bir
dildir ifadesi kullanlmaktadr. Bunun da ancak
bilinli bir renme yoluyla, okul veya dil kursu
yardmyla olabileceini ileri srmektedir.
Kleine (1984: 31) gre yabanc dil kavramy-
la, dilin kullanld lke dnda derste reni-
len ve devamnda gnlk iletiim iin birinci dil
288
erif ORU
yani ana dili yannda kullanlmayan dil akla
gelmektedir. Henrici ve Riemer (2007:
39)yabanc dil kavram iin, tek dilli bir evre-
de baskn olarak ders yoluyla kontroll bir bi-
imde retiliyorsa yabanc dil sz konusudur
diyerek Kleinn tanmna yakn bir tanm getir-
mektedir. Henrici ve Riemer tek dilli olmayan
yani ok dilli bir evrede kontroll veya kontrol-
sz edinilen ve renilen dilin yabanc dil olma-
dn yani ikinci dil olduunu belirterek iki
kavram ayrmaktadr. Demircan (1990: 8) ana
dilinden veya birinci dilden sonra renilen
dillere yabanc dil denildiini ve yabanc dilin
bilinli ilemlerle renildiini sylemektedir.
Ayrca Demircan iki veya ok dilli toplumlarda
ana dilinden sonra veya ana diliyle birlikte edi-
nilen dile ikinci dil denir demek suretiyle yaban-
c dil kavram ile ikinci dil kavram arasnda bir
ayrm yapmaktadr. O halde Demircann ya-
banc dil kavram tanmnn tek dilli toplumlar-
da geerli olduunu gzden karmamak gere-
kir.
Btn bu tanmlardan da anlalaca zere
yabanc dil ve ikinci dil kavramlar birbirle-
rine ok yakn anlam tayan kavramlardr. Ayn
zamanda bazen birbirlerinin yerine kullanlan
bazen birbirlerinden ok kesin izgilerle ayrlan
bazen de birbirlerinden ok ince bir izgi ile
ayrlan kavramlardr. ki kavram arasndaki fark
dilin ilevselliine ve renen kiinin ayn kl-
trde olmasna baldr. Bir baka deyile re-
nilen dil yaanlan lkede ve ayn kltre sahip
evrede veya toplumda ilevsel olarak gnlk
yaamda iletiim iin kullanlyorsa, yabanc dil
deil ikinci dil sz konusudur. ki kavram ara-
sndaki bir baka fark, yabanc dil renilir ifa-
desidir, yani yabanc dil okul ve dil kurslar
yardmyla renilir denmektedir. ok dilli
toplumlarda ve lkelerde ikinci dil yabanc dille
karlatrldnda daha ok ana diline benzer
zellikler tar.
1. Yabanc dil renilir, ikinci dil edini-
lir. Bize gre bu fark ok ayrc bir zellik deil-
dir. nk ana dili ve ikinci dil okul ncesi
bilinalt ilemlerle yani edinim yoluyla, okul
dnemi ile birlikte bilinli ilemlerle yani -
renme ile kazanldn belirtmitik. Son zaman-
larda ayn ilemin lkemizde de okul ncesi 2-3
yandaki ocuklara da uygulanarak yabanc dil
verildiine sklkla ahit olmaktayz. Dolaysyla
yabanc dilin de bilinalt ilemlerle yani edinme
yoluyla kazanlacan savunanlar bu yola ba-
vurmaktadr. Bundan dolay son zamanlarda
ocua yabanc dil kazandrma ya srekli aa
ekilmektedir. Okul ncesi ocuk eitim merkez-
lerinde ve krelerde yabanc dile yer verilmekte,
bilhassa zel kurumlar bu konuda yar halinde
olmakta ve yabanc dil eitimini bir reklam arac
olarak kullanmak suretiyle daha fazla para ka-
zanmak iin velilere veya anne babalara ulama
abas iindeler.
2. kinci dil edinildii ve renildii
toplumda gnlk iletiim iin kullanlr. Yabanc
dil gnlk iletiimde kullanlmaz. rnein,
lkemizde yaayan Arap, Krt, Ermeni, Rum vb.
etnik kkene sahip Trk vatandalar kendi
dillerinin yannda ikinci dil olan Trkeyi hem
Trk kkenlilerle hem de kendi aralarnda an-
lamak iin gnlk iletiimde kullanmaktadrlar.
Yine Almanyada yaayan Trkler, Yunanlar,
talyanlar, Araplar vb. kendi dilleri yannda
ikinci dil olarak Almancay kullanmaktadrlar.
Bu farkl etnik kkene mensup topluluklar Al-
manca ile hem Almanlarla hem de dier aznlk-
larla anlaabilmektedirler. ok dilli bir zellie
sahip olan ne Trkiyede ne de Almanyada
gnlk iletiim iin lke dili ve aznlk dili d-
nda nc bir dil yani yabanc dil kullanl-
maz. rnek, lkemizde yabanc dil olarak kabul
edilen Almanca ngilizce Franszca gibi dilleri
gnlk iletiim dili olarak hibir Trk vatanda
kullanmaz.
3. Birinci ve ikinci dil iinde yaanlan
toplumla iletiim iin edinilir ve renilir. Ya-
banc dil yabanc lke insanlar ile iletiim kur-
mak, o lkelerde eitim yapmak, gezmek seya-
hat etmek, ekonomik, teknolojik, ticari ve bilim-
sel alverilerde bulunmak iin renilir. rne-
in biz Trk insan, yabanc dil olarak ngilizce-
yi, Almancay, Franszcay, Japoncay vb. dilleri
yukarda saydmz nedenlerden dolay re-
niyoruz. Hatta daha da zelletirirsek biz aka-
demisyenler yabanc dili, alanmzla ilgili bilim-
sel almalar takip etmek kendi almalarm-
zn baka lke insanlar tarafndan takip edilme-
sini salamak ve bu sayede dnya insanna
katkda bulunmak iin reniyoruz.
SONU VE NERLER
Ana dili, ikinci dil, iki dillilik ve yaban-
c dil kavramlarnn tanmlarn, birbirlerine
benzerliklerini, yaknlklarn, farkllklarn
Trke ve yabanc kaynaklardan yararlanarak
vermeye altk. Ana dili kavram iin dilin
Ana Dili, kinci Dil, ki Dillilik, Yabanc Dil 289
sadece anne ile ilikilendirilemeyeceini belirt-
tik. ki dilli ve ok dilli olarak adlandracamz
kiilerin ana dili hangisidir sorusunun cevab
iin yukarda ele aldmz drt temel ltn
birlikte deerlendirilmesi gerektiini, ancak bu
deerlendirmenin sonucunda elde edilen veri
yardmyla kiinin ana dilini tespit edebilecei-
miz dncesindeyiz. kinci dil kavramnn
tek dilli toplumlarda yabanc dil anlamna gel-
diini belirledik. Fakat ok dilli toplumlarda ise
etnik kkeni farkl olan lke vatandalar ara-
snda hem zel hem de resmi ilikilerde kullan-
lan iletiim arac olduunu grdk. Yazmzda
iki dillilik kavramn akladktan sonra iki
dilliliin snrlarn herkesin anlayabilecei bir
aklkla iyice belirgin hale getirdik. ki dillilik
kavramnda bir kiinin sahip olduu iki dil de
iinde yaad toplumda iletiim arac olarak
kullanlyor olmas gerekiyor. Yaad toplum-
da iletiim iin sadece lke dili olan ana dilini
kullanan kiiler, bir baka ifadeyle tek dile sahip
olanlar ikinci dil rendiklerinde ve bu dil yaa-
nlan yerde iletiim arac olarak kullanlmyorsa,
bu ikinci dile yabanc dil deniliyor.
lkemizde etnik kkeni farkl olan top-
luluklar ana dilleri ile beraber Trkeyi de kul-
lanan iki dilli dediimiz grubu oluturmaktadr-
lar. Ancak bunlardan Krt kkenlilerin dnda-
kiler, yani Arap, Ermeni, Rum vb. gruplardan
ana dilleri ulusal bir dil olan ve iki dillilik
tanmna uyan bu topluluklarn birinci dilleri
yani ana dilleri lkemizde yabanc dil olarak
kabul edilmektedir. Yine Almanyada, Fran-
sada, ngilterede ve Amerikada yaayan iki
dilli Trkler, komu lkelerde yaayan Yunanis-
tanl, Bulgaristanl, Suriyeli, Irakl ve ranl Trk-
ler lkemize geldiklerinde vatandalk hakk
aldklarnda ikinci dilleri artk Trkiyede ya-
banc dil olarak kabul ediliyor. Son yllarda
bulunduunuz corafyada meydana gelen sa-
valar ve etnik atmalarn meydana getirdii
gler yoluyla lkemize de komu lkelerden
Trk ve Arap kkenli birok kii gelmitir ve
gelmeye de devam etmektedir. Yakn gelecekte
bu kiiler lkelerine dnemezlerse byk bir
ounluu Trk vatanda olmak suretiyle l-
kemize yerleeceklerdir. Bylece yakn gelecekte
iki dilli birok yeni vatandamz olacaktr. Bu
iki dillerinden biri de yabanc dil olarak kabul
edilecektir. Dolaysyla yabanc dil renmek
iin uzun zaman ve yksek miktarlarda para
harcayan kiilere, dilleri ulusal dil olmayan Krt
kkenli vatandalara hakszlk olmamas iin bir
zm bulunmas gerekir.
Son sz olarak artk hzla kreselleen
dnyamzda ve ye says hzla artan ve snrlar
genileyen Avrupa Birliinde iki dillilikten ok
dillilie geildiini buna gre ye lke vatan-
dalar arasnda Dil Geliim Dosyas projesi
kapsamnda Dil Pasaportu uygulamasna geil-
diini belirtmek isteriz. Bu dil pasaportunda
kiinin ana dili, lke dili ve bildii yabanc diller
ve seviyeleri yer alyor. Avrupa Birliine yelik
srecinde olan lkemizin de hzla bu uygula-
maya gemesi hem vatandalar arasnda dille
ilgili eitlik salamasna hem de yelik srecin-
de nemli bir mesafe kat etmesine yardmc
olacaktr.
KAYNAKA
Aksan, Doan (1990). Her Ynyle Dil, Ana
izgileriyle Dilbilim 1, TDK Basmevi,
Ankara.
Bausch, Karl-Richard, Herbert Christ und Hans-
Jrgen Krumm (2007). Handbuch
Fremdsprachenunterricht, A.Francke
Verlag, Tbingen und Basel.
Demircan, mer (1990). Yabanc Dil retim
Yntemleri, Ekin Eitim-Yaynclk ve
Datm, stanbul
Duden (1985). Das Bedeutungswrterbuch Band
10, Dudenverlag, Mannheim-Leipzig-
Wien-Zrich.
Duden(1990). Das Fremdwrterbuch Band 5,
Dudenverlag, Mannheim-Leipzig-
Wien-Zrich.
Ergin, Muharrem (2000).Trk Dil Bilgisi, Bayrak
Basm/Yaym/Tantm, stanbul
Gencan, Tahir Nejat (1997). Dilbilgisi, Kanaat
Yaynlar, stanbul
Hengirmen, Mehmet (1999). Dilbilgisi ve Dilbi-
lim Terimleri Szl, Engin yay. An-
kara.
Henrici, Gert Riemer, Claudia (2007).
Zweitsprachenerwerbsforschung,
(Ed. Karl-Richard Bausch, Herbert
Christ, Hans-Jrgen
Krumm),Handbuch Fremdsprachenunt
erricht, A.Francke Verlag, Tbingen
und Basel.
290
erif ORU
leri, Esin (2007).Trkisch, (Ed. Karl-Richard
Bausch, Herbert Christ, Hans-Jrgen
Krumm),Handbuch Fremdsprache-
nunterricht, A.Francke Verlag, Tbin-
gen und Basel.
Krmz, Blent (2015). Almanyadaki Trklerin
Trkeyle lgili Sorunlarnn Kaynakla-
rnn Belirlenmesi, JASSS International
Journal of Social Science, Number. 37,
ss. 11-20
Kielhfer, B., Jonekeit, S.(1998). Zweisprachige
Kindererziehung, Stauffenburg Verlag,
Tbingen.
Klein, Wolfgang (1984). Zweitspracherwerb -
Eine Einfhrung, Athenum Verlag,
Knigstein.
Ko, Nurettin (1992). Aklamal Dilbilgisi Te-
rimleri Szl, nklp Kitabevi, s-
tanbul.
Korkmaz, Zeynep (1992), Gramer Terimleri
Szl, TDK Yaynlar 575, Ankara.
Lewandowski, Theodor (1984). Linguistisches
Wrterbuch 1-2-3, Quelle und Meyer
Verlag, Heidelberg.
Oomen-Welke, Ingelore. Muttersprachenunter-
richt und Fremdsprachenunterricht,
(Ed. Karl- Richard Bausch, Herbert
Christ, Hans-Jrgen Krumm), Hand-
buch Fremdsprachenunterricht,
A.Francke Verlag, Tbingen und Basel.
Oru, erif (2016).Trkede Ana Dil ve Ana
Dili,Littera Turca Journal of Turkish-
Language and Literature, Cilt: 2, Say:1:
311-322
zden, Yksel (2000). renme ve retme,
Pegem A Yaynclk, Ankara.
Topalolu, Ahmet (1989), Dil Bilgisi Terimleri
Szl, tken Neriyat, stanbul.
Trke Szlk (2005). TDK, Ankara.
Vardar, Berke (1988). Aklamal Dilbilim Terim-
leri Szl, ABC Tantm Basmevi, s-
tanbul.
Wahrig, Gerhard (1980). Deutsches Wrterbuch,
Mosaik Verlag.
http://tdkterim.gov.tr/bts/ (ET: 08.01.2016)
http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:
10.01.2016)
http://www.turkishstudies.net/Makaleler/191181
0174_sagirmukim.pdf (ET: 09.01.2016)
http://de.wikipedia.org/wiki/Muttersprache
(ET:10.01.2016)
https://de.wikipedia.org/wiki/Bilingualismus(ET
:10.01.2016)
http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_g
ts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c
80e03c24.57627112 (ET:08.01.2016)
http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsa
nat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5
69f9db52ae8f4.08680470
(ET:08.01.2016)
http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsa
nat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5
69f9f2f971631.41476644
(ET:08.01.2016)
http://tdkterim.gov.tr/bts/http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:10.01.2016)http://de.wiktionary.org/wiki/Hauptsprache(ET:10.01.2016)http://www.turkishstudies.net/Makaleler/1911810174_sagirmukim.pdfhttp://www.turkishstudies.net/Makaleler/1911810174_sagirmukim.pdfhttps://de.wikipedia.org/wiki/Bilingualismushttp://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.569f9c%2080e03http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%2069f9dhttp://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%20%20%20%20%20%20%20%20%2069f9dhttp://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%2069f9f2http://tdk.gov.tr/index.php?option=com_bilimsanat&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5%20%20%2069f9f2