Youth X Change Guidebook - Mongolian version

8/19/2019 Youth X Change Guidebook - Mongolian version

1/84

Уур амьсгалын өөрчлөлт ба

амьдралын хэв маяг


2/84

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã

(Àíãëè íýð: Youth X change Climate Change and

LifestylesGuidebook)

“YXC - Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã” õºòº÷ íîìûã Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí

Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ) áîëîí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí

Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð (ÍYÁÁÎÕ) õàìòðàí 2011 îíä àíõ õýâëýí ãàðãàñàí. (7, place de Fontenoy, 75352 Paris07 SP, France and United Nations Avenue, Gigiri, PO Box 30552, 00100 Nairobi, Kenya).

©ÞÍÅÑÊÎ áîëîí ÍYÁÁÎÕ 2011

©ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Êîìèññ 2014 (Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëñàí õóâèëáàð)

Ýíýõ¿¿ íîìîíä èëýðõèéëñýí áàéð ñóóðü, àëèâàà óëñ îðîí, ãàçàð íóòàã, õîò, ìóæ áîëîí òýäãýýðèéí çàõèðãààíû

ñòàòóñ ýñâýë õèë õÿçãààðûí çààãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë íü ãàãöõ¿¿ çîõèîã÷äûí õóâèéí ¿çýë áîäîë áºãººä

ÞÍÅÑÊÎ áîëîí ÍYÁÁÎÕ-èéí àëáàí ¸ñíû áàéð ñóóðü áèø áîëíî.

Ýíýõ¿¿ íîìûã ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Áýýæèí äýõü òºëººëºã÷èéí ãàçðûí ñàíàà÷èëãààð Ìîíãîë óëñûí Áàéãàëü îð÷èí,

íîãîîí õºãæëèéí ÿàì (ÁÎÍÕß), ÞÍÅÑÊÎ-ãèéí Ì¯Ê-òîé õàìòðàí Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàí õýâë¿¿ëñýí áîëíî.

Òóñ õýâëýëèéí àãóóëãûã á¿òíýýð áà õýñýã÷èëñýí áàéäëààð çîõèîã÷èéí ýðõèéã ýçýìøèã÷ýýñ çºâøººðºë

àâàëã¿éãýýð çºâõºí ñî¸í ãýãýýð¿¿ëýõ áîëîí àøãèéí áóñ çîðèëãîîð äàõèí õýâëýæ áîëîõ áà äàõèí õýâëýñýí

òîõèîëäîëä ÞÍÅÑÊÎ áîëîí ÍYÁÁÎÕ-ä õýâëýñýí õóâèëáàðààñ õ¿ðã¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé.

Õýâëýëèéí ýõ áîëîí ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëñàí õóâèëáàðóóäûã ÞÍÅÑÊÎ áîëîí ÍYÁÁÎÕ-ººñ óðüä÷èëàí çºâøººðºë

àâàëã¿éãýýð àðèëæààíû áóþó àøèã îðëîãî îëîõ çîðèëãîîð õóâèëàõûã õîðèãëîíî.

Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãûí õýâëýë

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Ä.Äàãâàäîðæ, äîêòîð (Ph.D)

Õýâëýëèéí ýõèéí Ìîíãîë õóâèëáàðûã áýëòãýñýí: Ø.Ãýðýëìàà, äîêòîð (Ph.D)Àíãëè õýëíýýñ õºðâ¿¿ëñýí: Ä.Äàâààñ¿ðýí, Ý.Ýðäýíý÷èìýã

Óëààíáààòàð õîò, 2014 îí.

Õýðýâ ýíýõ¿¿ õýâëýëèéã äàõèí õýâëýõ áîëîí áóñàä çîðèóëàëòààð õóâèëàõ çºâøººðºë àâàõûã õ¿ñâýë òà õ¿ñýëòýý

èëýðõèéëñýí ºðãºäëºº äîîðõè õàÿãààð èð¿¿ëíý ¿¿:

United Nations Education, Scientic and Cultural Organization (UNESCO).

UNESCO Publishing

Division of Public InformationRights and Authorizations

7, place de Fontenoy, 75007 Paris, France

Email: [email protected]

United Nations Environment Programme (UNEP)

Publishing Unit

Division of Communications and Public Information P.O. Box 30552, UN Avenue, Gigiri

Nairobi, Kenya

Email: [email protected]


3/84

Уур амьсгалын өөрчлөлт баамьдралын хэв маяг

Õºòº÷ íîìûí öóâðàëóóä

w w w . y o u t h x c h a n g e . n e t

YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэв маяг


4/84


Í¯Á –ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºð (ÍYÁÁÎÕ), Í¯Á–ûí Áîëîâñðîë, øèíæëýõ óõààí, ñî¸ëûí áàéãóóëëàãà (ÞÍÅÑÊÎ) õàìòðàí çàëóó¿åèéíõýíä çîðèóëñàí ýíýõ¿¿ “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã”-2011 õºòº÷ íîìûí Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëñàíõóâèëáàðûã ãàðãàõàä ººðèéí ¿íýò öàãàà çàðöóóëàí, õóâü íýìðýý îðóóëñàí õ¿í á¿õýíä ã¿í òàëàðõëàà èëýðõèéëæ áàéíà.

ÍYÁÁÎÕ –èéí Òåõíîëîãè, ¿éëäâýð, ýäèéí çàñãèéí õýëòýñ, ÞÍÅÑÊÎ –ãèéí Ýíõ òàéâàí áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûíõýëòñèéí óäèðäëàãà äîð Èõ Áðèòàíèéí Òîãòâîðòîé áàéäëûí áîëîâñðîëûí çºâëºõ Àäàì Êýéä áîëîí Àìüäðàëûí åðòºíöºäñóðàëöàõ íü áàéãóóëëàãûí ìýðãýæèëòýí Pîá Áðàóí íàð òóñ íîìûí àíõíû õóâèëáàðûã áè÷èæ äèçàéíûã õèéñýí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã” õºòº÷ íîìûã Ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëñàí õóâèëáàðûã õÿíàí òîõèîëäóóëæõýâë¿¿ëýõýä àëòàí öàãàà çàðöóóëàí áàéíãà ¿íýò çºâëºìæ çààâàð÷èëãàà ºã÷ òóñ íîìûí õýëýëö¿¿ëýãèéã óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëæàæèëëàñàí ÁÎÍÕß-íû Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àëáàíû äàðãà, Òóñãàé ýë÷ Ä.Äàãâàäîðæ áîëîí ÁÎÍÕß-íû ÓÀªÀ-íûìýðãýæèëòýí Ø. Ãýðýëìàà íàðò òàëàðõñíàà îíöëîí äóðüäàõûã õ¿ñ÷ áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí õàìòàð÷ àæèëëàæ, õóâü íýìðýý îðóóëñàí ÌÓÈÑ-èéí Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðàë È.Áÿìáàõ¿¿,

ÌÓÁÈÑ-èéí Ãàäààä õýëíèé ñóðãóóëèéí áàãø Ä.Äàâààñ¿ðýí, ÁÎÍÕß-íû ìýðãýæèëòýí ª.Áóÿíäýëãýð íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

Ìºí 2014 îíû 4 ñàðä çîõèîí áàéãóóëàãäñàí óã íîìûí òàíèëöóóëãà, õýëýëö¿¿ëã¿¿äýä áîëîí ãàð çóðãèéí óðàëäààíä áàéãàëü îð÷èí,óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëæ õýëýëö¿¿ëýãò èäýâõèòýé îðîëöñîí ØÓÒÈÑ, ÕÀÀÈÑ, ÌÓÁÈÑ áîëîíÝêî-Àçè äýýä ñóðãóóëèéí îþóòíóóä, ò¿¿í÷ëýí Óëñûí òýðã¿¿íèé 24-ð äóíä ñóðãóóëü, Ä.Ñ¿õáààòàðûí íýðýìæèò 2-ð ñóðãóóëü, 31-ðá¿ðýí äóíä ñóðãóóëü, Èðýýä¿é öîãöîëáîðûí 2-ð äóíä ñóðãóóëü, Ìîíãåíè öîãöîëáîð ñóðãóóëü, Øèíý Ìîíãîë á¿ðýí äóíä ñóðãóóëü,Óëñûí òýðã¿¿íèé 58-ð ñóðãóóëü, Ï.Ýíõáîëäûí íýðýìæèò ìàòåìàòèêèéí ã¿íçãèéð¿¿ëñýí ñóðãàëòòàé 32-ð ñóðãóóëü áîëîí Áàéãàëüäýýëòýé 79-ð ñóðãóóëèéí ñóðàã÷äàä ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàë èëýðõèéëüå. Îþóòàí, ñóðàã÷äàà çîõèîí áàéãóóëæ èäýâõèòýéîðîëöñîí áàãø íàðò ìºí ã¿í òàëàðõàëàà èëýðõèéëüå. Ýíýõ¿¿ õýâëýëä òóñ õýëýëö¿¿ëýãèéí ¿åýð îþóòàí ñóðàã÷äûí ãàðãàñàíøèíýëýã ñàíàà áîëîí óðàëäààíä èð¿¿ëñýí çóðãóóäààñ øèëäýã çóðãóóäûã ñîíãîí îðóóëñàí áîëíî.

Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéã ÞÍÅÑÊÎ–ãèéí Ì¯Ê-ûí ìýðãýæèëòýí Í. ×èìýääóëàì, ÞÍÅÑÊÎ–ãèéí Áýýæèí äàõü òºëººëºã÷èéí ãàçðûíìýðãýæèëòýí Ì. Íîöàâà íàð çîõèîí áàéãóóëàí àæèëëàñàí áîëíî.

Çàëóó ¿åèéíõýíä çîðèóëñàí ýíýõ¿¿ “Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã” òîâõèìîëä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéíõîëáîîòîé àñóóäëûí ó÷ðóóëàõ ñààä áýðõøýýë áîëîí áîëîìæ, øàëãàðñàí ñàéí òóðøëàãûã õàðóóëàõûã çîðèëîî. Ýíý íîìîîð öààøèä¿ðãýëæëýí ãàðàõ ñýäýâ÷èëñýí õºò÷èéí öóâðàëûã ýõë¿¿ëæ áàéãàà þì. Ýäãýýð öóâðàë íü ìàíàé ãàðèãèéí çàëóó ¿åèéíõýíä, òýäíèéäóíä àæèëëàäàã áàãø, ñóðãàã÷, çàëóó óäèðäàã÷äàä çîðèóëàãäñàí áîëíî.

2001 îíä àíõ ýõëýëýý òàâüñàí “the YouthXchange” ñàíàà÷ëàãà íü 45 îðíû ¿íäýñíèé õàìòðàã÷èäòàé õàìòðàí “the YouthXchange– õýðýãëýýíèé ñóðãàëòûí áàãö” –ûã îð÷óóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð õàìòðàí àæèëëàæ áàéíà. Îäîîãîîð ýíý õºòº÷ íîì íü 20 ãàðóé

îðíû õýëíýý îð÷óóëàãäàí òóõàéí îðíû çàñãèéí ãàçàð áîëîí îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóäààð äàìæèí äýëõèé íèéòýä òàðààãäàæ,400,000 ãàðóé çàëóóñò õ¿ðýýä áàéíà.

“The YouthXchange” ñàíàà÷ëàãûí òàëààðõ èë¿¿ äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã: www.youthxchange.net öàõèì õóóäàñíààñ ¿çíý ¿¿.

Òàëàðõàë


5/84


Çàëóó õ¿ì¿¿ñò ºäºð á¿ð õ¿ð÷ áóé îëîí òîîíû áè÷ëýã, ìýäýýëýë íü á¿ãä ë õýìæýý õÿçãààðã¿é õýðýãëýý íü àìüäðàëûã àç æàðãàëòàé,ä¿¿ðýí ñàéõàí áàéëãàõûí ãîë óòãà ó÷èð ìºí ãýäýã àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã ñàéøààí äýìæñýí áàéäàã. ¯íýíäýý ýíý “òîãòâîðã¿éõýðýãëýý” –íèé õýëáýð íü ìàø àþóëòàé þì. Ýíý á¿õýí íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, áóñàä áàéãàëü îð÷íû òóëãàìäñàí àñóóäëóóä

áîëîõ äàëàéí ò¿âøèí äýýøëýõ, óñíû õîìñäîë ¿¿ñýõ, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë çýðýãò ñºðãººð íºëººëæ áàéäàã.Õýðâýý áèä, èë¿¿ òîãòâîðòîé àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, õýðýãëýýíä øèëæèõèéí òóëä ºíººãèéí áàéäàëäàà ìàø òîì ººð÷ëºëò õèéæ÷àäâàë ÷óõàì ýíý ë äýëõèéí çàëóó÷óóäûí ã¿éöýòãýõ õàìãèéí ÷óõàë õóâü íýìýð áàéõ áîëíî. Õýò èõ õýðýãëýýíèé àðä íººöèéãèõýýð àøèãëàõ ÿäóóðëûã íýìýãä¿¿ëýõ, òýãø áóñ áàéäëûã ººãø¿¿ëýõ, õàãàðàë ìºðãºëäººíèéã äààìæðóóëàõ çýðýã ñºðºã ¿çýãäë¿¿äáàéõ áºãººä ýíý á¿ãä íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí õàâñðàí áèäíèé òîãòâîðòîé èðýýä¿éã áèé áîëãîõ áîëîìæèéã áàãàñãàæáîëçîøã¿é þì ãýäãèéã çàëóó÷óóä õàòóó îéëãîõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. ßäóóñûí äîòîðõ ¿ãýýã¿é ÿäóóñ, ººðñäèéí ¿íäñýí õýðýãöýýãýýõàíãàõ ÷àäâàðã¿é õ¿ì¿¿ñ íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºíä õàìãèéí õ¿íäýýð ºðòºõ á¿ëýã þì. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàðàã òýí õàãàñûãýçëýõ 24 õ¿ðòýëõ íàñíû çàëóó÷óóä èõýâ÷ëýí õºãæèæ áóé îðîíä àìüäàð÷ áàéíà. Çàëóó õ¿ì¿¿ñ á¿òýýë÷, ºíäºð èòãýë íàéäâàðûãºâºðëºñºí áàéäãààðàà ÿëãàðäàã. Òýäýíä ººðñäèéíõºº ýðãýí òîéðîí, åðòºíöèéã èë¿¿ ñàéí ñàéõàí áîëãîõûí òºëººõ ýð÷ õ¿÷, õ¿ñýëòýì¿¿ëýë ä¿¿ðýí áàéäàã, òýä ¿ðãýëæ ººðñäèéí èðýýä¿éã èë¿¿ ñàéõíààð öîãöëîîõ áîëîìæèéã õàðæ áàéäàã. Òýäíèé èõýíõ íüººð÷ëºãäººä áàéãàà óóð àìüñãàëä ñàíàà íü çîâæ áàéíà, ýñðýã àðãà õýìæýý àâàõàä ÷ áýëýí áàéíà. Òýä èë¿¿ òîãòâîðòîé èðýýä¿éíòºëºº àìüäðàëûíõàà õýâ ìàÿãèéã õýðõýí ÿàæ ººð÷ëºõ, äàñàí çîõèöîõ òàëààð ñàíàà ñýäýë, çààâàð çºâëºìæ ýðýëõèéëæ áàéäàã.

Ìýäýýëýë, áîëîâñðîë íü òýäíèéã ººðòºº èòãýëòýé áîëãîîä çîãñîõã¿é, ýíý íü òýäýíä òóñëàõ õàìãèéí íàéäâàðòàé, çàéëøã¿éøààðäëàãàòàé õýðýãñýë áîëîõûí çýðýãöýý çºâõºí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã áîëîí àñóóäëûí ãîë íüþó áîëîõûã ñàéí îéëãîõîä òºäèéã¿é, òýäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàë, àìüäðàëûí îð÷íîî îéëãîõîä íü, ìºí òýäíèé õèéõ ñîíãîëòîäÿëàíãóÿà õýðýãëýã÷èéí áàéð ñóóðüíààñ õàíäàõàä íü òóñëàõ áîëíî.

ªíººãèéí çàëóó÷óóä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òóõàé ñîíñîæ ìýäýæ áàéãàà õýäèé ÷ òýäíèé îëîíõ íü ¿¿íèéã ç¿ãýýð ë õèéñâýðñààä áýðõøýýë, îéëãîõîä õýòýðõèé õýö¿¿, òîì àñóóäàë ãýõ ìýòýýð îéëãîñîí õýâýýð áàéíà. Ãýâ÷ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí

¿ð äàãàâàðóóä àëü õýäèéí òîâ òîäîðõîé áîëñîîð áàéíà. Ýíý íü áèä, õ¿ì¿¿æèë àìüäðàëûí õàíäëàãàà ººð÷ëºõ òóõàé ÿðüæ, ýíýººð÷ëºëòºä äàñàí çîõèöîõ,óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéã áóóðóóëàõ àðãà çàì, øèéäýë ýðæ õàéæ áàéãààãààð èëýð÷ áàéãàà.

ÍYÁÁÎÕ, ÞÍÅÑÊÎ –ãèéí õàìòûí á¿òýýë “Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí ººð÷ëºëò- Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã”-èéíçîðèëãî íü 15 – 24 íàñíû çàëóó ¿åèéíõíèé àñóóëòàä õàðèóëàõ, òýäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëä óðàì çîðèã îðóóëàõàä îðøèíî.

Ýíý íîì íü õ¿¿õýä çàëóóäàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã øèíæëýõ óõààí, óëñòºð, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ¸ñ ç¿é - ñî¸ëûí ãýñýí ºíöãººñ ýðýë õàéãóóë õèéæ, èë¿¿ òîãòâîðòîé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãò øèëæèõèéíòºëºº òýäýíä õèéõ ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõîä òóñëàõ þì.

Ýíý íîì íü çàëóó÷óóäàä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ õèéñâýð, àéäàñ òºð¿¿ëñýí áèø õàðèí ÷óõàë áîäèò ìýäýýëëýýð

õàíãàí, òýäíèéã ººðñäºäºº óëàì ñàéõàí èðýýä¿éã áèé áîëãîõ ¿çýë áàðèìòëàëûí øèíý õóâèëáàðòàé áîëãîæ çîðèëãîîòîäîðõîéëîõîä íü òóñëàõ þì.

Ò¿¿í÷ëýí çàëóó÷óóä, òýäíèé ºäºð òóòìûí àìüäðàëûí ÷óõàë ñýäâ¿¿ä /õ¿íñ, óíä, çîð÷èõ-òýýâýð, ÷ºëººò öàã, çóãàà öýíãýë ãýõ ìýò/ -èéí òàëààð ìýäýýëýë ºã÷, íºõöºë áàéäëûí ñóäàëãàà õèéæ àøèãòàé çºâëºãººã ºãºõ áîëíî.

Áèäíèé ãàçàð äýëõèéí íººö íºõºí ñýðãýæ àìæèõã¿é õóðäàí øàâõàãäàí äóóñ÷ áàéãàà ýíý ¿åä áàéãàëü äýëõèéòýéãýý, îðîííóòàãòàéãàà õàðèëöàí óÿëäààòàé àìüäðàõ òîãòâîðòîé àðãà çàìûã ñîíãîí àâ÷ äýìæèõ íü ÷óõàë áàéíà.

Òóñ õºòº÷ íîì íü õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûã òîãòâîðòîé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéã äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò îðøèí ñóóãàà ººðèéí õàìòîëîíäîî ò¿ãýýõ ººð÷ëºëòèéã àâ÷ðàõ òºëººëºã÷èä, çºâëºõ¿¿ä áîëîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.

Өмнөх үг

ÞÍÅÑÊÎ–ãèéí Áîëîâñðîë õàðèóöñàí

Äýä-Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãàÊèàí Òàíã

Í¯ÁÁÎÕ–èéí Òåõíîëîãè, ¯éëäâýð,

Ýäèéí çàñãèéí õýëòñèéíÇàõèðàë Õàòàãòàé Ñèëâè Ëýììåò


6/84



7/84


Àãóóëãà

YXC õºòº÷ íîìûí öóâðàëóóä YXC-“Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áààìüäðàëûí õýâ ìàÿã” öóâðàë õºòº÷ íîìûí

çîðèëãî. Õºòº÷ íîì. Ñààä áýðõøýýë, ñîðèëò

1

2

3

4

5

6

7

Өөрчлөлтөд суралцах нь Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ),Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâìàÿã

Àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéíñîíãîëòóóäÀìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí ñîíãîëòóóä.Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã. Ñîíãîëò. Ýêîëîãèéíáîëîí í¿¿ðñòºðºã÷èéí óë ìºð.

Ñóðòàë÷èëãààÑàéõàí àìüäðàë Õýðýãëýã÷èéí ñî¸ë. Ñàéí ñàéõíààðîðøèõóé áà àç æàðãàë. Ãàçàð äýëõèéíõýðýãëýý, àøèãëàëò, Áàãà í¿¿ðñòºðºã÷á¿õèé àìüäðàëûí õýâ ìàÿã. ¯ë èòãýõ үзэлбодол.

ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàëÖàã àãààð áà Óóð àìüñãàë. Äýëõèéíàãààðûí òåìïåðàòóð. Õ¿íèé ¿éëàæèëëàãààíû íºëººëºë. Ýêîñèñòåìèéã

õýâýýð õàäãàëàõ íü. Õ¿ëýìæèéí õèéíÿëãàðóóëàëòûí õóâèëáàðóóä. Í¿äýíä ¿ë¿çýãäýõ àþóë

ªºð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâàð áàíºëººëºëÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë.Ìàíàé ãàðèãò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë.Ýêîñèñòåì. Õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ íºëºº.Õºãæèíã¿é, ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà áîëîíõºãæèæ áóé îðíóóä. Çàëóó÷óóä. Óóãóóëçàëóó÷óóä. Îõèä áà çàëóó á¿ñã¿é÷¿¿ä.Àðëûí èðãýä. Ñàéí ìýäýý

Ìîíãîë îðíû óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëò: íºëººëºë, ¿ð äàãàâàðÓóð àìüñãàëûí îíöëîã. Ìîíãîë îðíû óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëò. Àãààðûí òåìïåðàòóð.Õóð òóíàäàñ. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñÌîíãîë îðîíä ¿ç¿¿ëæ áóé íºëººëºë, ¿ðäàãàâàð. Îëîí æèëèéí öýâäýã. Öàñ ìºñºí

á¿ðõ¿¿ë. Óñíû íººö. Öºëæèëò ãàçðûíäîðîéòîë. Áàéãàëèéí àþóë ãàìøèã.Áýë÷ýýðèéí õîðòîí ìýðýã÷. Îéí ñàí. Õ¿íñòýæýýë. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä.

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Ýð÷èì õ¿÷íèé õÿíàëòÝð÷èì õ¿÷íèé ä¿ðýì, æóðàì. Ìàëòìàëò¿ëø. Ýð÷èì õ¿÷íèé ñîíãîëò. Ñýðãýýãäýõ

ýð÷èì õ¿÷. Õóâü õ¿íèé õÿíàëò. Õàëóóíõ¿éòíèéã òîõèðóóëàõ. Óñ õàëààõ. Ãýðýë, ãýðàõóéí õýðýãñëýý õÿíàõ íü

Àÿëàë áà òýýâýð Í¿¿í øèëæèæ áóé äýëõèé. Àâòî òýýâðèéíñàëáàðûí õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàë. Èë¿¿ñàéí ñîíãîëò õèéõ íü. Õîò ñóóðèí ãàçðûííèéòèéí òýýâýð. Íèñýõ ¿¿, áîëèõ óó?Äýëõèéã òîéðîõ àÿëàë.

×ºëººò öàã áà àìðàëòÕºãæèëòýé áàéõ. Áàãà í¿¿ðñòºðºã÷ á¿õèéàðãà õýìæýý çîõèîí áàéãóóëàõ. Áàãàí¿¿ðñòºðºã÷ á¿õèé ñïîðò. Óóð àìüñãàëäýýëòýé óðëàã.

Áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàíàâàõÑî¸ëòîé õóäàëäàí àâàëò. Õîã õàÿãäàëã¿éáàéõ. Óñíû õýðýãëýý. Øèíý ç¿éë õóäàëäàíàâàõààñ ººð ñîíãîëò áèäýíä áàéíà. Õóâöàñ

õóíàð áîëîí äààâóóí ýäëýë. Ñàâ, áàãëààáîîäîë. Õàÿã, øîøãî

Ìºíãº áà Àæèë ýðõëýëòÌºíãº áà áàíêóóä. Áàíêíû îëîí òàëò ¿éëàæèëëàãàà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéíºðòºã çàðäàë.Ýõýëæ õóäàëäàæ àâààä äàðàà íü òºë!çàð÷èì. Íîãîîí àæèë ìýðãýæèë

Áóñàäòàé õàðèëöàõÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà õàðèëöààõîëáîî. Öàõèì õàðèëöàà õîëáîî. Ýëåêòðîíõîã õàÿãäàë. Ýëåêòðîí áàðààíû õ¿ëýìæèéíõèéí ÿëãàðàë. Íèéãýì, îëîí íèéòèéíñ¿ëæýý. Øèéäâýð ãàðãàã÷èäòàé õîëáîîòîãòîîõ íü

Àðãà õýìæýý àâàõ

¯éë àæèëëàãààíû ñîíãîëò. ßëãààòàé ¿ðäàãàâðóóä. Õàìòûí ¿éë àæèëëàãàà. Îëîííèéòèéã õàìàðñàí àæèë.

Öàõèì ýõ ñóðâàëæóóäÂýá õóóäàñ áà ä¿ðñ áè÷ëýã

Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð

YXC-èéí òóõàé

8Õîîë õ¿íñÝñðýã-òýñðýã äýëõèé. Õîîë õ¿íñíèé ìèëü

áóþó òóóëñàí çàì. Ôåðìèéí àæ àõóéíìàë, àìüòàí. Âèðòóàë óñ. Îðîí íóòãèéíá¿òýýãäýõ¿¿í. Ìàõã¿é õîîë. Oðãàíèê õîîëõ¿íñ.


8/846 YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэв маяг

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâ ìàÿã öóâðàë õºòº÷ íîìûí àíõíû äóãààðûã15-24 íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí äóíä áîëîâñðîë îëãîõ, õàðèëöàà, îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ,

÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àíõ 2001 îíä ÍYÁÁÎÕ, ÞÍÅÑÊÎ–ãîîñ ñàíàà÷ëàíãàðãàñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ öóâðàëóóä íü õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäûí õ¿¿õýä,çàëóó÷óóä áîëîí òýäýíòýé àæèëëàäàã õ¿ì¿¿ñ áîëîõ ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷, áàãø,äàñãàëæóóëàã÷, ñóðãàã÷, çàëóó ìàíëàéëàã÷ íàðò çîðèóëàãäñàí.

1. YXC Õºòº÷ íîìûí öóâðàëóóä

Äýëõèéí õ¿í àìûí áàðàã òàë õóâü íü 25õ¿ðòýëõ íàñíûõàí áºãººä òýäíèé èõýíõèíü /îéðîëöîîãîîð 90%/ õºãæèæ áóé îðîíä

àìüäàð÷ áàéíà. Õ¿¿õýä, çàëóó÷óóä áîë äýëõèéíýäèéí çàñãèéã øèéäâýðëýõ, îéðûí èðýýä¿éãººð÷ëºõ ãîë õºäºëã¿¿ð þì. Èéìýýñ õ¿¿õýä,çàëóó÷óóäûí ýð÷ õ¿÷, ñîíèðõîë áîëîí á¿òýýë÷÷àäâàð íü ººð÷ëºëòèéã áèé áîëîõ ¿íäýñ íü þì.

Уур амьсгалын өөрчлөлт баамьдралын хэв маяг цуврал хөтөч

номын зорилго:

• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà àìüäðàëûí õýâìàÿãèéí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã ñóäëàõ;

• Çàëóó÷óóäàä ýäãýýð àðãàõýìæýýíèé òàëààð íóõàöòàéîéëãîëòòîé áîëæ, èë¿¿òîãòâîðòîé àìüäðàëòàé áîëîõîä

íü òóñëàõ;• Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäàä Óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëò áààìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéíîéëãîëòûã ñóðòàë÷èëñàí ¿éëàæèëëàãàà, ñóðãàëòóóäûãäýìæèõ ;

Õºòº÷ íîì íü:• Íèéãýì äýõ òåõíîëîãèéí áîëîí íèéãìèéíäýä á¿òö¿¿ä, àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéíñîíãîëòóóäòàé õîëáîãäîæ áóé óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâàð, øàëòãààí áîëîí ¿¿íäõ¿í òºðºëõòºíèé ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë, õàðèó¿éëäë¿¿äèéã ñàéòàð ñóäàëæ ìýäýõ;• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí øèíæëýõóõààí, óëñ òºð, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, ñî¸ë, ¸ññóðòàõóóíû õýòèéí òºëºâèéã îëæ òîãòîîõ;• Áîäèò æèøýý, ãðàôèê, çóðàã âýáõîëáîîñóóäûã àøèãëàí îéëãîõîä õÿëáàð ¿ãýýðîëîí òàëòàé àñóóäëóóäûã òàéëáàðëàõ;• Õ¿¿õýä çàëóó÷óóäûí óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí ýñðýã õóâü íýìðýý îðóóëàõàäòýäíèé ñîíãîëò õèéõ áîëîí øèéäâýð ãàðãàõ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ áîëíî.

“Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã ýíý çóóíäáèäíèé õèéæ ÷àäàõ ç¿éë íü èðýýä¿é õîé÷ ¿åäýý¿ëäýýæ áóé õºðºíãº îðóóëàëò áîëíî ãýäýãòèòãýëòýé áàéíà. Áèäíèé èðýýä¿é áèäíèéãàðò, òèéìýýñ áèäíèé õ¿¿õäèéí õ¿¿õýä ýíý ¿ðäàãàâàðûí çîëèîñ áîëæ, áèäíýýñ ÿàãààä çºâ ç¿éë õèéãýýã¿é þì áý ãýæ àñóóëãàõã¿é áàéõûí òóëäáèä õàìòäàà ¿¿íèéã õèéõ õýðýãòýé.”(Í¯Á-ûí Åðºíõèé íàðèéí áè÷ãèéí äàðãà Áàí

Ãè Ì¿¿í)

Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэвмаяг цуврал хөтөч номыг

www.youthxchange.net,

мөн НYББОХ, ЮНЕСКО –ийнwww.unep.org www.unesco.org

цахим хуудаснуудаас татаж авах боломжтой.

Flickr: HikingArtist.com


9/847YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэв маяг

YXC Õºòº÷ íîìûí öóâðàëóóäÑààä áýðõøýýë, ñîðèëòÇàëóó ¿åèéõýíä ìàíàé ãàðèãèéí èðýýä¿éã

òîäîðõîéëîõ àñàð èõ õ¿÷ áèé. Òýä ýíý ãàðèãèéíîðøèí ñóóã÷, õýðýãëýã÷, òýìöýã÷èéíõýý õóâüäººð÷ëºëòèéí ãîë õºäºëãºã÷ õ¿÷ íü áàéæ,àìüäðàëèéí ººð õýâ ìàÿãèéí ìàíëàéëàã÷èäáîëæ ÷àäíà. Äýëõèéí îëîí çàëóóñ óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ãàð÷ áàéãàààñóóäëóóäûã øèéäýæ ÷àäàæ áàéíà.

Ýíý äýëõèéí ¿íäñýí îðøèí ñóóã÷èä áîëîõ

çàëóóñûí òîî óëàì ºñºí íýìýãäñýýð áàéãààáºãººä òýä õóâöàñ, õîîë õ¿íñ, òîíîã òºõººðºìæ,õàðèëöàà õîëáîîíû õýðýãñýë, àÿëàë áîëîí¿çâýð ¿éë÷èëãýýíèé ¿íäñýí õýðýãëýã÷èäþì. Øèëæèëòèéí íàñíû çàëóó ¿åèéíõýíèéãíàñàíä õ¿ðýã÷èä áîëæ òºëºâøèõ ÿâöàä íüíºõºí ñýðãýýãäýõ áîëîìæã¿é õýðýãëýýíèéçàãâàðûã ñóðòàë÷èëæ, äîòîîä óõàìñàðò íüòóëãàí øàõäàã. Ýíý íü äàÿàð÷ëàë, ìýäýýëëèéíõºãæèë, àÿëàë æóóë÷ëàë, õàðèëöàà õîëáîîõóäàëäààíû ç¿ãýýñ çàëóóñò ¿ç¿¿ëæ áóéíºëººëëººð èëýð÷ áàéäàã.

Õºãæèíã¿é áîëîí õºãæèæ áóé îðíóóäàäàìüäàð÷ áóé çàëóóñò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòáà àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí õîîðîíäûíóÿëäààã îéëãîõîä èõýýõýí õ¿íäðýëòýé áàéäàã.Àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòàà ýåðýã ººð÷ëºëò¿¿äèéãõèéæ, õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áóé ñºðºãíºëººëèéã áàãàñãàõûí òóëä ýíý àñóóäàëäàíõààðëàà õàíäóóëàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Çàëóó ¿åèéíõýíèé çàðèì õýñãèéí õóâüä ýíýººð÷ëºëò òóõàéí îðîí íóòàãò òóõàéí ÷èãëýëýýð¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé áàéãóóëëàãà, ýñâýëíàéç íºõºä, õýâëýë ìýäýýëèéí õýðýãñýëèéííºëººãººð õýäèéí ýõýëñýí áàéíà.

“Çàëóó ¿åèéíõýíä áàéãàà ìàø òîì íýã äàâóóòàë áîë “Ýíý çààâàë áîëîõ ¸ñòîé, á¿òýõ ¸ñòîé”ãýñýí íÿöààãäàøã¿é ººäðºã ¿çýë þì. Çàëóóñûíýð÷ õ¿÷ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íûã õàìãààëàõ ¿éëñýäþó þóíààñ ÷ èë¿¿ õºø¿¿ðýã áîëæ áàéíà.Ýíý¿éëñ íü çºâõºí óðàãøàà òýì¿¿ëñýí ººðèéí ãýñýí õýâ ìàÿãòàé áºãººä õàìãèéí îíöëóóøòàé íü áèäá¿õ ç¿éëñèéã ººðñäºº ãàðäàí õèéæ áàéãàà þì” õýìýýí áëîã÷èí Çîå Êàðîí áè÷æýý.

Îëîíõè çàëóóñ óóð àìüñãàëòàé õîëáîîòîéàñóóäëûã ººðèéí àìüäðàë, èðýýä¿éòýé õîëáîí

÷óõàë÷ëàí àâ÷ ¿çäýã áàéõàä çàðèì çàëóóñûíõóâüä ýíý íü òýäýíä õàìààã¿é, áîäèò áóñ ç¿éëìýòýýð õ¿ëýýí àâäàã.

• Áèä àìüäðàëûí õýâ ìàÿã áîëîí óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëò õîîðîíäûí óÿëäààãîëæ õàðàí õàìòäàà õýðõýí òýìöýõ âý?

• Áèä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä ºðòºæ áóé

áóñàä çàëóó õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàë áîäëûã ñîíñîæ,òýäíèé æèøýýã õýðõýí õàðæ áîëîõ âý?Ýíýõ¿¿ õºòº÷ íîì íü äýýðõè àñóóëòóóäûãøèéäâýðëýõýä çîðèóëàãäñàí þì. Çàëóó¿åèéíõýí ººðñäèéí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëàí ñîíãîõîäòóëãàðäàã áýðõøýýë¿¿äèéã øèéäýõýä òóñàëæòýäýíä õºòº÷ áîëíî.

Ýíýõ¿¿ õºòº÷ íîì íü óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòáîëîí àìüäðàëûí õýâøèë, àðãà õýìæýýíèéòîäîðõîé æèøýý áîäèò æèøýý, äýëõèéíèéòèéí õýìæýýãýýð ¿ç¿¿ëæ áàéãàà íºëººëºëáîëîí õàðèó àðãà õýìæýý, øèéäýë, çàëóóñûãòàòàí îðîëöóóëàõ, àðãà õýìæýýíèé àíõíûàëõàìóóäûã òîäîðõîéëîõîä çîðèóëàãäñàíáîëíî.

Õºòº÷ íîìûí õýëýëö¿¿ëýãÎð÷èí òîéðíû õ¿ì¿¿ñ óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí àñóóäëûã ººðò õàìààòàé ç¿éë ãýæáîäîõã¿é, ººð ç¿éë áîäîí ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà õýò àâòñàí áàéäàã. Íýã æèëèéí öààäàõûã õàðäàã óëñ ìºíãº öóãëóóëæ, 10-20 æèëèéí öààäàõûã õàðäàã óëñ ìîä òàðüæ, õàðèí 100,000 æèëèéí öààäàõûã õàðäàã óëñ èðýýä¿é õîé÷ ¿åý çºâ óäèðääàã ãýíý. Òèéì

ó÷ðààñ îþóòàí çàëóóñ ìààíü ñàéí áîëîâñîí õ¿÷èíáîëæ ãàðààðàé.

ØÓÒÈÑ-èéí îþóòíóóä

J

o l a n t a U k t v e r y t e


10/84

8 YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэв маяг

2.ªºð÷ëºëòºä ñóðàëöàõ íüÇàëóóñò óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé òýìöýõýä íü ò¿¿íèé òàëààð ìýäëýã áîëîâñðîëýçýìøèõ ÿâäàë òóí ÷óõàë. Ãýâ÷ ýíý áîëîâñðîë þó àãóóëàõ ¸ñòîé âý? Ò¿¿íä çàëóóñ õýðõýí

ñóðàëöàõ âý?Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëÒîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë (ÒÕÁ) íüóóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí ò¿¿íèé ¿ðäàãàâàðòàé õýðõýí òýìöýõ òóõàé ¿íäñýíîéëãîëòûã áèäýíä ºãäºã. ÒÕÁ íü ñóðàëöàã÷äàäçºâõºí ìýäëýã ìýäýýëýë îëãîîä çîãñîõã¿éòýäýíä õ¿ðýýëýí áóé îð÷íîî õàéðëàõ, áóñäûã

õ¿íäëýõ ¿çýë áîäëûã òºëºâø¿¿ëæ ºãäºã.“ÒÕÁ áîë ç¿ãýýð íýã áàéãàëü îð÷íû òóõàé þìóóòîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë áèø þì. Ýíýáîë àëèâààã çºâ ¿íýëýõ, õ¿íèé ýðõ, ñàéí çàñàãëàë,ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí òàëààðõè ñóðãàëò þì.”

(Xî¸ð ¿çýë áàðèìòëàë, Íýã çîðèëãî – Òîãòâîðòîéõºãæëèéí òóõàé îëîí óëñûí îéëãîëò áà áîëîâñðîëûí

õºòºëáºðººñ)ÒÕÁ íü áèäíèéã øèíý àðãà áàðèëààðñóðàëöàõûã øààðääàã áºãººä àìüäðàëûíõààòóðøèä ÿíç á¿ðèéí õýâ çàãâàðààñ ñóðàëöàæíèéãìèéã èë¿¿ òîãòâîðòîé, ¸ñ ç¿éòýé áàéäàëðóó øèëæ¿¿ëýõýä òóñëàõ áîëíî.

Áàðèìò íîòîëãîîã õàðüöóóëàõ, õàðèëöàíàäèëã¿é èðýýä¿éí òºëºâ¿¿äèéã òààìàãëàõ,óÿëäàà õîëáîîã îéëãîõ áîëîí ä¿ãíýëò õèéõ çýðýã÷àäâàðûã çàëóó ¿åèéíõýí ýçýìøñýíýýð ºðãºíìýäëýãò òóëãóóðëàñàí ñîíãîëò õèéõ, íýãäñýíøèéäýëä õ¿ðýõ, áóñàäòàé íýãäýí àìüäðàëûíòîãòâîðòîé õýâ ìàÿãèéã ñîíãîõ áîëîìæòîéáîëíî.

Ýíýõ¿¿ àìüäðàëûí òóðø ñóðàëöàõ õºòºëáºðèéãÞÍÅÑÊO-èéí Ñóðãàëòûí Òàâàí Áàãàíà-ààñ¿íäýñëýí ãàðãàñàí áàéíà: ̄ ¿íä:

Ìýäýõýä ñóðàëöàõ - ªðãºí õ¿ðýýòýé, åðºíõèéìýäëýãòýé áîëîâ÷ çàðèì íýã öººí òîîíûòîäîðõîé ñýäâèéí òàëààð ã¿íçãèé îéëãîëòòîéáàéõ,

Õèéõýä ñóðàëöàõ - Òîäîðõîé íýãýí àæèë¿¿ðýãòýé áîëîâ÷ ººð ººð íºõöºë áàéäàëäçîõèöîí àæèëëàæ ÷àääàã, ìºí áàãààðàæèëëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ,

Õàìò àìüäðàõàä ñóðàëöàõ - Áóñàä õ¿ì¿¿ñèéãáîëîí áèäíèé õîîðîíäûí õàìààðëûã îéëãîõ,

Èðýýä¿éä ñóðàëöàõ - ªºðèéãºº áîëîâñðóóëæ,èë¿¿ çºâ ñîíãîëòûã õèéæ, èë¿¿õàðèóöëàãàòàé áîëîõ,

ªºðèéãºº áîëîí íèéãìèéã ººð÷ëºõºäñóðàëöàõ - Õ¿ì¿¿ñ òóñ òóñäàà áîëîí íýãäýííèéëæ äýëõèéã ººð÷ëºõèéí òóëä àæèëëàõÿâäàë ÷óõàë áàéäàã. Ýíý íü ÷èã õàíäëàãàáîëîí àìüäðàëûí õýâ ìàÿãàà ººð÷ëºõºä

øààðäëàãàòàé ìýäëýã, ¿íý öýíý, ÷àäâàðûãîëæ àâíà ãýñýí ¿ã þì.

ÞÍÅÑÊO Ñóðãàëòûí Òàâàí Áàãàíà

“ Ìèíèé áîäëîîð áîëîâñðîë äàíãààðàà ¸ñæóðàìòàé, õÿíàìãàé, àëñûí õàðààòàé áàéõáàéäëûí áàòàëãàà áîëæ ÷àäàõã¿é. Íýã ë õýâøñýí èæèë òºðëèéí áîëîâñðîë íü àñóóäëûã

óëàì õ¿íäð¿¿ëíý. Ãýâ÷ ýíý íü ¿ã¿éñãýëèéãººãø¿¿ëæ áàéãàà õýðýã áóñ, õàðèí õ¿íòºðºëõòºíä ¸ñ æóðàì, îðøèí òîãòíîõñòàíäàðòûã òóëãàõûí ýñðýã áîëîâñðîëûíà÷ õîëáîãäëûã ºðãºæ áàéãàà õýðýã áºãººäáèäíèéã õàìãààëàõ òóõàé áîëîâñðîë áèø, õàðèíòîäîðõîé õýâ ìàÿã îëãîõ áîëîâñðîë þì.” Äàâèä Îðð , Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, Óëñ òºð

ñóäëàëûí ïðîôåññîð

Y X C - õ º ò º ÷ í î ì û í õ ý ë ý ë ö ¿ ¿ ë ý ã


11/84

9YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт ба амьдралын хэв маяг

ªºð÷ëºëòºä ñóðàëöàõ íüÒîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîëûíçîðèëãî íü:

• Ø¿¿ìæëýëòýé àñóóëò àñóóõàä ñóðàëöàõ,• Áóñäûí ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëîõîä

ñóðàëöàõ,• Èë¿¿ ýåðýã, òîãòâîðòîé èðýýä¿éã

òºëºâëºõºä ñóðàëöàõ,• Ñèñòåìòýéãýýð áîäîæ ñýòãýõýä ñóðàëöàõ,• Ñóð÷ ìýäñýí ç¿éëäýý ¿íäýñëýí õàðèó àðãà

õýìæýý àâàõàä ñóðàëöàõ,• Óëàìæëàë áîëîí øèíý÷ëýëèéí àëü àëèíûàøèãòàé ç¿éëèéã àøèãëàõàä ñóðàëöàõÿâäàë þì.

(Ýõ ñóðâàëæ - Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí Áîëîâñðîë: ÞÍÅÑÊÎ,Àðãà àæèëëàãàà áîëîí ñóðãàëòûí ìýðãýæèëòíèé ¿íýëãýý)

Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áîëîâñðîë,óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áà

àìüäðàëûí õýâ ìàÿãÒÕÁ-ûã óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýõ ìýòòóëãàìäñàí àñóóäàëä õàíäàõàä àøèãëàæáàéíà. Æèøýý íü ÞÍÅÑÊÎ-èéí ÒîãòâîðòîéÕºãæëèéí Áîëîâñðîëûí Óóð Àìüñãàëûíªºð÷ëºëòèéí Áîëîâñðîë õºòºëáºð íü çàëóóñòóóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí ò¿¿íèéíºëººëëèéí òàëààðõè îéëãîëòûã äýýøë¿¿ëýõýä÷èãëýãäýæ áàéíà.

ªºð÷ëºëòºä ñóðàëöàõ àðãà áàðèëûã öààøèäèë¿¿ òîãòâîðòîé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãòñóðàëöàõ ÿâöûã ¯íäñýí îéëãîëò, ¯íäñýí÷àäâàð, ¯íäñýí õàíäëàãà ãýñýí äàðààõ ¿íäñýí3 õýñýãò õóâààæ áîëíî:

¯íäñýí îéëãîëò: ¯íäñýí ÷àäâàð ¯íäñýí õàíäëàãà•

Ýõ äýëõèé äýýðõ áèäíèé àìüäðàëáîëîí íèéãìèéí øèíæèéíõàðèëöàí õàìààðàë;

• Ýõ äýëõèéí áàãòààõõÿçãààðàãäìàë áàãòààìæ;

• Ýõ äýëõèé áîëîí íèéãìèéí ñàéíñàéõàí áàéäëûí õàíãàäàã áèîëîãè,íèéãýì, ñî¸ëûí îëîí ÿíç áàéäëûí¿íý öýíý;

• Ýðõ, õàðèóöëàãûí òîãòâîðòîéíèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã;

• Òýãø ýðõ, øóäàðãà ¸ñíûòîãòâîðòîé íèéãýìä ã¿éöýòãýõ¿¿ðýã;

• Ýõ äýëõèé, íèéãìèéí òàëààðõèøèéäâýð ãàðãàõäàà àíõààðàõç¿éëñ, äàãàí ãàð÷ áîëîõ ýðñäýë.

•

Íýãäñýí øèéäâýð ãàðãàõûíòóëä àñóóäëóóäèéí õîîðîíäûíõàìààðàë óÿëäààã îéëãîõ;

• ¯çýë áîäîë ýðõ ìýäýë òýãøõóâààðèëàãäñàí ýñýõýýñ ¿ëõàìààð÷ õàìòàð÷ íýãäýæàæèëëàõ;

• Òîãòâîðòîé áóñ áàéãààç¿éëñèéã òîãòâîðæóóëæàìüäðàëèéí õýâ ìàÿãòñóóëãàæ ºãºõèéí òóëäàñóóäàë, íºõöºë áàéäàëäø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ.

•

Èòãýëòýéãýýð ¿éë àæèëëàãààýõë¿¿ëýõ, ò¿¿íèéãýý ýåðýã ¿ðä¿í àâ÷èðíà ãýäýãò èòãýëòýéáàéõ;

• Õóâü õ¿íèé çàí àðàíøèíõ¿ëýýñýí õàðèóëöëàãààðõÿçãààðëàãäàæ áàéõ ¸ñòîéãõ¿ëýýí çºâøººðºõ;

• Õ¿í òºðºëõòºíèéã ýõ äýëõèéííýãýí õýñýã ãýæ õàðæ, õ¿íèéõºãæëèéí òóëä õÿçãààðëàãäìàëíººöèéã ãàìíàõ õýðýãòýéãîéëãîõ;

• Äýëõèéí ñàéí ñàéõíû òóëäõèéãäýæ áàéãàà áèîëîãè,íèéãýì, ñî¸ëûí òºðºë ç¿éëèéãõ¿íäëýõ;

• ªºðèéíõºº òºëºº, áóñäûíòºëºº, àìüòàé á¿õíèé òºëºº, ýõ

äýëõèéíõýý òºëºº ñàíàà òàâèõ.(Òîãòâîðòîé Õºãæëèéí Áîëîâñðîëûí Ñ¿ëæýýíèé õ¿ðýýíèé Òîãòâîðòîé áàéäëûí áîëîâñðîëûí îðøëîîñ )

15-ð á¿ëýãò \öàõèì ýõ ñóðâàëæóóä\ æàãñààñàíòàòàæ àâàõ áîëîìæòîé ºðãºí õ¿ðýýòýé õè÷ýýëèéí áîëîí

ñóðãàëòûí ýõ ñóðâàëæóóäûã õàðíà óó. Çàëóóñàà öººõºí÷ ãýñýí ãèø¿¿äòýé áàã á¿ðä¿¿ëýýä çàðèì òîõèðîõ ¿éëàæèëëàãààã àøèãëàõ, íýâòð¿¿ëýõèéã õè÷ýýãýýðýé.

Идэвхитэй бай!Òîãòâîðòîé Õºãæèë áà Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû Îëîí

Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí ò¿íøëýë íü õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíáîëîí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãûã èõ äýýä

ñóðãóóëèóäûí áîëîí áóñàä ãóðàâäàã÷ áàéãóóëëàãóóäûíóäèðäëàãà, ñóäàëãàà, ñóðãàëò áîëîí îëîí íèéòèéíîðîëöîîã áàéíãà àâ÷ ¿çýõ ÿâäëûã äýìæèõýä ÷èãëýãääýã.

Æèøýý ñóäàëãàà


12/84


3. ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàëÖàã àãààð áîëîí Óóð àìüñãàëûí ÿëãàà þó âý? Óóð àìüñãàë ÿàãààä ººð÷ëºãäºæ áàéíàâý? Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòºä õ¿íèé ÿìàð íºëºº áàéíà âý? Áèäíèé èðýýä¿é õýðõýí

òºñººëºãäºæ áàéíà âý?Öàã àãààð áà Óóð àìüñãàëÖàã àãààð áîëîí óóð àìüñãàë íü õîîðîíäîîÿëãààòàé îéëãîëòóóä þì. Öàã àãààð íüàãààðûí òåìïåðàòóð, ÷èéãøèë, ñàëõè, õóðòóíàäàñ çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýýð àãààð ìàíäëûíîéðèéí ¿åèéí (ºäºð, 7 õîíîã, ñàð) òºëºâèéã

òîäîðõîéëäîã. Õàðèí óóð àìüñãàë áîë òîäîðõîéíýãýí á¿ñ íóòãèéí öàã àãààðûí 30-ààñ äýýøæèëèéí äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëò þì. Óóð àìüñãàëûãñóäàëñíààð çºâõºí àãààð ìàíäàë õýðõýíººð÷ëºãäºæ áàéãààã ìýäýýä çîãñîõã¿é õºðñ,äàëàé òýíãèñ, ìºñºí ãîëóóä çýðýã àñàð îëîíç¿éëñèéí òóõàé îéëãîëòòîé áîëíî.

Äýëõèéí àãààðûí òåìïåðàòóðÓóð àìüñãàë äóëààð÷ áàéãàà íü îäîî íýãýíòòîäîðõîé áîëæýý. Àãààðûí áîëîí äàëàéíòåìïåðàòóð íýìýãäýæ, ìºñ õàéëæ, äàëàéíò¿âøèí íýìýãäýæ áàéíà. Óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòººñ ¿¿äýí ãàð÷ áóé îëîí àþóëòàéæèøýý áàðèìò óëàì òîäîðõîé áîëñîîð áàéíà.

Òîîíû õýëýýð:

Ñýðýìæë¿¿ëýõ äîõèîÄýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò àæèëëàæ áàéãàà óóðàìüñãàëûí ñóäàëãààíû òîìîîõîí òºâ¿¿äèéí ìýäýýãýýðäýëõèéí õàìãèéí õàëóóí 10 æèë á¿ãä 1998 îíîîñ õîéøòîõèîñîí áàéíà.Äóëààðëààñ áîëæ äàëàéí ò¿âøèí íýìýãäýæ áàéíà.

Äàëàéí ò¿âøèí 1961 îíîîñ õîéø æèëä äóíäæààð1.8 ìì íýìýãäýæ áàéñàí áîë 1993 îíîîñ õîéø æèëääóíäæààð 3.1 ìì íýìýãäýõ áîëñîí áàéíà.

(Í¯Á-ûí Ñýðýìæë¿¿ëýã ¿éë÷èëãýý, 2011 îíû 4-ð ñàð)

Àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäñíýýð ìºñºíãîëóóä, öàñ ìºñºí óóë áîëîí õîéä òóéëûíìºñºí á¿ðõ¿¿ë õàéëæ áàéãàà íü äàëàéí

ò¿âøèí íýìýãäýõ ¿íäñýí øàëòãààí áîëæáàéíà. Æèøýý íü 2007 îíä Õîéä ìºñºí äàëàéäõàìãèéí áàãà ìºñòýé æèë áàéñàí áºãººä ýíý íü2008, 2009 îíä ¿ðãýëæëýí àæèãëàãäñàí áàéíà.ªºð íýãýí æèøýý áîë 1900-2005 îíû õîîðîíäªìíºä, Õîéä Àìåðèê, Õîéä Åâðîï áîëîíÀçè òèâèéí çàðèì íóòãóóäààð îðîõ áîðîîíûõýìæýý ýðñ íýìýãäñýí áàéíà. Ãýõäýý ªìíºäÀçè áîëîí Àôðèêò áîðîîíû õýìæýý áàãàñæýý.

© S h

u t t e r s t o c k


13/84


ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàëÓóð àìüñãàëä íºëººëæ áóé õýä õýäýí õ¿÷èíç¿éë áàéäàã. ¯¿íä: íàðûã òîéð÷ áóé äýëõèéíîðáèòûí ººð÷ëºëò, ãàëò óóëûí äýëáýðýëò

áîëîí óóð àìüñãàëûí ñèñòåì (æèøýý íü äàëàéíóðñãàëûí ººð÷ëºëò) äýõ áàéãàëèéí ¿éë ÿâöçýðýã îðíî. Ãýñýí õýäèé ÷ óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí èõýíõ õóâü íü õ¿íèé ¿éëàæèëëàãààòàé (90 ãàðóé õóâü íü) õîëáîîòîé þì.Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààðò ÿëãàð÷áàéãàà õ¿ëýìæèéí õèé, ãîë íü í¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèéí àãààð äàõü àãóóëàìæ íýìýãäýæ áàéãàà

íü äýëõèéí äóëààðàëòûí ãîë øàëòãààí áîëæáàéíà.

Àãààð ìàíäàë íü ìàíàé ãàðèãèéã òîéðîíõ¿ðýýëæ á¿ðõñýí õèéí¿¿äýýñ òîãòäîã. Ýíýõ¿¿á¿ðõ¿¿ë íü äýëõèéí äóëààí áóþó òåìïåðàòóðûãòîãòìîë áàéëãàõ áàéãàëèéí ººðèéíõ íüçîõèöóóëàëò þì. Äýëõèéí àãààð ìàíäàëíàðíààñ èðýõ áîãèíî äîëãèîíò öàöðàãèéã

áàðàã ñààäã¿é íýâòð¿¿ëäýã àòëàà äýëõèéãýýñòóÿàðàõ óðò äîëãèîíòîé äóëààíû öàöðàëûãøèíãýýí àâ÷, áóöààí äýëõèéí ãàäàðãà ðóóöàöðóóëæ, ãàçàð îð÷èìä íýìýëò äóëààðàëòáóé áîëãîæ áàéãààã õ¿ëýìæèéí ¿çýãäýë ãýæíýðëýäýã. Ýíý íü äýëõèé äýýð àìüäðàë îðøèíòîãòíîõîä òîõèðîìæòîé òåìïåðàòóð òîãòâîðòîéõàäãàëàãäàõ íºõöëèéã áèé áîëãîíî.

Àãààð ìàíäàë äàõü ¿íäñýí õ¿ëýìæèéíõèéí¿¿ä íü óñíû óóðààñ ãàäíà í¿¿ðñõ¿÷ëèéíõèé, îð÷èõ ìàíäëûí îçîí, ìåòàí áóþó íàìãèéíõèé, àçîòûí äóòóó èñýë çýðýã þì. Õýðâýýýäãýýð õ¿ëýìæèéí õèéí¿¿ä àãààð ìàíäàëäáàéäàãã¿é áàéñàí áîë äýëõèéí òåìïåðàòóðîäîîãèéíõîîñ 330Ñ-ýýð õ¿éòýí áàéõ áàéñàíáºãººä ýíý íü äýëõèé äýýð àìüäðàë îðøèõîä

õýòýðõèé õ¿éòýí íºõöºë þì. Äýëõèéí äóíäàæòåìïåðàòóðûí ºñºëòèéí ãîë øàëòãààííü õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýëòýéõ¿ëýìæèéí õèéí íýìýãäýëò ãýæ ¿çýæ áàéíà

Õ¿ëýìæèéí õèé ¿¿ñýæ áàéãàà õàìãèéí ãîëøàëòãààíóóä íü áèäíèé ìàøèí, ¿éëäâýð,öàõèëãààí ñòàíö, àéë ãýð, àëáàí ãàçàð áîëîíñóðãóóëüä çîðèóëñàí öàõèëãààí ¿éëäâýðëýõýä

çîðèóëàí áàéãàëèéí õèé, í¿¿ðñ, íåôòèéíá¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã ìàëòìàë ò¿ëøèéã øàòààæáàéãàà ÿâäàë þì.

Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíû íºëººëºë1800-ààä îíä àæ ¿éëäâýðèéí õóâüñãàëÿâàãäàæ, õ¿í òºðºëõòºíèé ¿éëäâýðëýë,õýðýãëýý ºñºí íýìýãäýõ òºäèéã¿é ãàçàðàøèãëàëòàíä íèëýýä ººð÷ëºëò ãàðñàíû óëìààñõ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò õóðäàöòàé ºñºííýìýãäñýíèéã ñòàòèñòèê ñóäàëãàà õàðóóëæáàéíà. Õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëàõ íü õ¿íèé¿éë àæèëëàãààòàé øóóä õîëáîîòîé áºãººäñ¿¿ëèéí õýäýí àðâàí æèë ÿëàíãóÿà 1970-2004 îíû õîîðîíä ãýõýä 70%-ààð ºññºí íüìàø õóðäàöòàé ÿâàãäàæ áàéãààã õàðóóëæ

áàéíà. Ìàëòìàë ò¿ëøíèé øàòàëòûí óëìààñ¿¿ñäýã í¿¿ðñòºðºã÷èéí äàâõàð èñýë íü õ¿íèé¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿ñýëòýé õ¿ëýìæèéíõèéí õàìãèéí ãîë õèé þì. Õ¿í òºðºëõòºíèéÿëãàðóóëñàí ÑÎ

2–ûí

80% îð÷èì íü ìàëòìàë

ò¿ëøíèé õýðýãëýýíýýñ ¿¿äýëòýé àæýý.

Óóð àìüñãàëûí ¿íýëãýý õèéäýã îëîí óëñûíãîë áàéãóóëëàãà áîëîõ Óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ Çàñãèéí ãàçàðõîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé õîðîîíû ãàðãàñàíÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ¿íýëãýýíèé 4 ä¿ãýýð òàéëàí èëòãýëä “äýëõèéíäóíäàæ òåìïåðàòóð ºññºí ãîë øàëòãààí áîë õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýëòýé õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæèéí èõñýëò áîëîõ íü ìàø ºíäºð ìàãàäëàëòàé áàéíà“ õýìýýí òýìäýãëýñýí

áàéíà.

Y X C - ã à ð

ç ó ð ã è é í ó ð à ë ä à à í


14/84


Ýêîñèñòåìèéã õýâýýð õàäãàëàõ íüÌàíàé äýëõèéí ýêîñèñòåì óðãàìàë, õºðñ,

äàëàé òýíãèñ çýðýãòýý í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèéãøèíãýýæ, õàäãàëæ áàéäàã.

Ýäãýýð íü í¿¿ðñòºðºã÷èéã øèíãýýã÷ áîëîõûíõóâüä í¿¿ðñòºðºã÷èéí ýðãýëòýíä ÷óõàë ¿¿ðýãã¿éöýòãýäýã. Îé íü óðãàà ìîä áîëîí õºðñºíä èõõýìæýýíèé í¿¿ðñòºðºã÷ àãóóëäàã äýëõèéííîãîîí ç¿ðõ þì. Ãýñýí õýäèé ÷ 2000-2010 îíûõîîðîíä Ãðåêèéí ãàçàð íóòàãòàé òýíöýõ¿éöõýìæýýíèé áóþó 13 ñàÿ ãà îé ìîä áàéãàëèéíøàëòãààíû óëìààñ áîëîí õ¿íèé õýðýãëýýíäõýðýãëýãäýæ óñòñàí áàéíà. Íýìæ õýëýõýä

áàðèëãà áàéãóóëàìæ áàðèõ áîëîí õºäºº àæàõóéä àøèãëàõ çîðèëãîîð îéã îãòîëæ, øàòààõÿâöàä ìîäîíä õàäãàëàãäàæ áàéñàíí¿¿ðñòºðºã÷ àãààð ìàíäàëä ýðãýýä àëäàãääàã.Èéìä îé íü àãààðò èõýýõýí í¿¿ðñòºðºã÷ÿëãàðóóëàõûí çýðýãöýý áàãà õýìæýýíèéí¿¿ðñòºðºã÷èéã áàéãàëèéí íºõöëººðºº ººðòººøèíãýýæ áàéíà. Ýíý íü äýëõèéíí¿¿ðñòºðºã÷èéí á¿ðõ¿¿ëèéã óëàì á¿ð çóçààíáîëãîõîä õ¿ðãýæ áàéíà.

ßëãààòàé õóâèëáàðóóäÎëîí óëñûí íèéãýìëýã õ¿ëýìæèéí õèéíÿëãàðóóëàëòûã áóóðóóëàõ ¿¿ðýã õàðèóöëàãûãóëñ îðíóóäàä íîîãäóóëæ áàéãàà áîëîâ÷ ýíýõ¿¿¿¿ðãèéí õýðýãæèëò îäîîãèéí áàéäëààð ¿ð ä¿íìóóòàé áàéãààãààñ äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèéí

ÿëãàðóóëàëò íýìýãäñýí õýâýýð áàéãàà áºãººäýíý íü îéðûí õýäýí àðâàí æèëä äóëààðàëò¿ðãýëæëýõýä íºëººëæ áàéíà. Ãýõäýý èðýýä¿éäàãààðûí òåìïåðàòóð õýð èõ íýìýãäýõ íü

ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàëòîäîðõîéã¿é áàéíà. Ó÷èð íü õ¿ëýìæèéí õèéãáèé áîëãîæ áàéãàà õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíûáîëîí õ¿íèé àìüäðàëûí õýâ ìàÿãèéí òºëºâ

áàéäàë, ìºí óóð àìüñãàëûí ñèñòåìèéí íàðèéíòºâºãòýé áàéäàë èðýýä¿éä ÿìàðõóó áàéõûã áèäõàðààõàí òààìàãëàæ ÷àäàõã¿é áàéíà.

Òîîíû õýëýýð:Äýëõèéí õ¿ëýìæèéí õèé ÿëãàðóóëàëòûíãîë ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä:

Öàõèëãààí, äóëààí -25%Àæ ¿éëäâýð -21%

Îé, ãàçàð àøèãëàëòûí ººð÷ëºëò -18%Õºäºº àæ àõóé -15%Òýýâýð -13%Áàðèëãà -15%Õîã õàÿãäàë, áîõèð óñ -4%

Ýäãýýð á¿õ ñàëáàðóóä íü ýð÷èì õ¿÷ õýðýãëýõ áºãººäýíý íü ÑÎ2-èéí ÿëãàðàëòûí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð áîëäîã,òóõàéëáàë í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü ò¿ëø øàòàëò \27%\,íåôòèéí á¿òýýãäýõ¿¿í \24%\, áàéãàëèéí õèéí \13%\øàòàëòààñ ãîë÷ëîí ¿¿ñäýã áàéíà.

Í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé íü ìºí ãàçàð àøèãëàëòûíººð÷ëºëò \9%\ áîëîí öåìåíò ¿éëäâýðëýë \4%\ çýðãýýñáèé áîëíî.

Ìåòàí áîëîí àçîòûí äóòóó èñýë íü õºäºº àæ àõóé\14%\, ò¿ëø \5%\, õîã õàÿãäàë\ 3%\ çýðãýýñ áèé áîëíî.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõçàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé õîðîî

õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðóóëàëò áîëîí äýëõèéíãàäàðãûí àãààðûí òåìïåðàòóðûí 2000-2100îíû òºëºâ áàéäëûã 1980-1999 îíû ò¿âøèíòýéõàðüöóóëæ õýä õýäýí õóâèëáàð ãàðãàñàíáàéíà. Ýäãýýð õóâèëáàðóóä íü èðýýä¿éäáîëîõ ººð÷ëºëòèéí òàëààðõ óðüä÷èëñàíòààìàãëàëûã ºã÷ áàéãàà þì. Õàìãèéí ººäðºãõóâèëáàðààð äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð

1.8

0

Ñ-ýýð íýìýãäýõ ìàãàäëàëòàé ãýñýíõóâèëáàð þì. Ýíýõ¿¿ õóâèëáàðò äýëõèéíõ¿í àìûí ºñºëò 21-ð çóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýëýð÷èìòýé ºñººä, äàðàà íü áóóðàõ áîëîâ÷ ýäèéíçàñàã íèéãìèéí õºãæëèéí ãîë õàíäëàãà íü¿éë÷èëãýýíèé áà ìýäýýëëèéí ýäèéí çàñàãðóó ÷èãëýæ, íººö õýìíýñýí öýâýð òåõíîëîãèíýâòð¿¿ëýõ çàìààð ìàòåðèàëûí çàðöóóëàëòûãáàãàñãàíà ãýæ ¿çýæ, ýäèéí çàñàã, íèéãýì

ýêîëîãèéí àñóóäëûã òîãòâîðòîé õºãæëèéí¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí øóäàðãà çàð÷ìûãáàðüæ äàÿàð÷ëàëûí õýìæýýíä øèéäâýðëýõýäãîë àíõààðëàà õàíäóóëíà ãýæ ¿çæýý.

Y X C - ã à ð ç ó ð ã è é í ó ð à ë ä à à í


15/84


ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàëÕàìãèéí òààã¿é ìóó õóâèëáàðààð ýíý çóóíûýöýñ ãýõýä äýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð40Ñ-ýýð íýìýãäýíý ãýæ ¿çñýí áàéíà. Äýëõèéí

ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, õ¿í àìûí òîî 21-ðçóóíû äóíä ¿å õ¿ðòýë ýð÷èìòýé ºñººääàðàà íü áóóðàõ, ýð÷èì õ¿÷íèé ¿éëäâýðëýë,ãàçàð àøèãëàëòàíä øèíý ¿ð àøèãòàéòåõíîëîãè ò¿ðãýí ÿâöòàé íýâòýðíý ãýæ¿çýæ áàéíà. Ýíý õóâèëáàðò äýëõèéí ýäèéíçàñãèéí äàÿàð÷ëàëûã èäýâõèòýé ÿâóóëæõºãæëèéí ÿëãààã áàãàñãàõ, íýã õ¿íä îíîãäîõ

á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿ñ õîîðîíäûí ÿëãàà ýð÷èìòýéáàãàñíà ãýæ òîîöñîí. Ýíä ìàëòìàë ò¿ëøàøèãëàëò ºíäºð õýâýýðýý áàéõ áîëíî ãýæ¿çñýí áàéíà. Çàðèì ýðäýìòýä õ¿ëýìæèéí õèéíÿëãàðóóëàëò íýìýãäýæ, áèä õàìãèéí òààã¿éõóâèëáàð õýðýãæèõ çàì äýýð áàéíà ãýæ ¿çýæáàéíà.Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí çàãâàðóóä íü

àãààðûí òåìïåðàòóðûí íýìýãäýëò äýëõèé äýýðõàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà ãýäãèéã õàðóóëæáàéíà. Ýíýõ¿¿ äóëààðàëòàíä äóëààíûãõàäãàëàõ óñíû ÷àäâàðûí óëìààñ äàëàéòýíãèñýýñ èë¿¿òýéãýýð õóóðàé ãàçàð ºðòºíº.Ìºñ õàéëàëòûí íºëººíèé óëìààñ ºíäºðºðãºðºãò îðøèõ ãàçàð íàì ºðãºðºãòýé ãàçðààñèë¿¿ èõýýð ýíý äóëààðàëòàíä ºðòºíº. Õîéä

Àìåðèêèéí èõýíõ õýñýã, Àôðèê òèâ á¿õýëäýý,Åâðîï, õîéä áîëîí òºâ Àçè, òºâ áîëîí ºìíºäÀìåðèêèéí èõýíõ íóòãóóä äýëõèéí äóíäàæò¿âøíýýñ èë¿¿ äóëààðàõ ìàãàäëàëòàé áàéíà.Ýíýõ¿¿ äóëààðàë íü ªìíºä Àçè, Àâñòðàëè,Øèíý Çåëàíä, ªìíºä Àìåðèêèéí ºìíºä õýñýãäýëõèéí äóíäàæòàé îéðîëöîî äóëààðíà. Ìºíäýëõèéí äóëààðàë íü óëèðàë á¿ðò õàðèëöàí

àäèëã¿é áàéõ áºãººä èõýíõ íóòãóóäàä ºâºë íüçóíààñàà èë¿¿ äóëààðàõ àæýý.“ Áèä õýäèéãýýð àæ ¿éëäâýð õºãæèæýõýëñýí ¿åòýé õàðüöóóëñàí äýëõèéí äóíäàæòåìïåðàòóðûí ºñºëòèéã 2-2.40Ñ-ààð õÿçãààðëàæ ÷àäñàí ÷ ò¿¿íèé çàðèì íºëººëëººñ çàéëñõèéæ ÷àäàõã¿é áºãººä äóëààðàëòààñ áîëæ çºâõºí äýëõèéí äàëàéí ò¿âøíèé ºñºëò ãýõýä ë 0.4 - 1.4 ìåòðýýð íýìýãäýíý. ¯¿í äýýð ìºñ õàéëàëòààñ áîëæ íýìýãäýõ óñíû õýìæýýã ìºííýìæ òîîöîõ õýðýãòýé áîëíî”.(ÓÀªÇÃÕÌÕ-íû äàðãà-äîêòîð. Ðàæåíäðà Ïà÷àóðè,)

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîéäýëõèé íèéòèéí ìýäýýëýë, ýíý òàëààð ñàíààçîâîõ áàéäàë 1980-ýýä îíû äóíä ¿åýñ èë¿¿

íýìýãäñýí áºãººä 1990 îíä Óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí àñóóäëààðõ Çàñãèéí ãàçàðõîîðîíäûí ìýðãýæèëòíèé õîðîîíû (ÓÀªÇÃÌÕ)Äýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí àíõíû¿íýëãýýíèé òàéëàí èëòãýë ãàðñàí þì. ÄýëõèéíÁàéãàëü îð÷èí, Õºãæëèéí àñóóäëààð 1992îíä áîëñîí àíõäóãààð Äýýä õýìæýýíèé×óóëãà óóëçàëòààð Í¯Á-ûí Óóð àìüñãàëûí

ººð÷ëºëòèéí ñóóðü êîíâåíö áóþó îëîí óëñûíãýðýý õýëýëöýýðèéã áàòàëæ óëñ îðíóóä /òàëóóä ãýæ íýðëýäýã/ äýëõèéí óóð àìüñãàëäõ¿÷òýé íºëººëæ áàéãàà õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààãáàãàñãàõàà èëýðõèéëæ óã õýëýëöýýðò íýãäñýíþì. Í¯Á-ûí Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéíñóóðü êîíâåíöèéí Êèîòîãèéí ïðîòîêîë íüõ¿ëýìæèéí õèéã áóóðóóëàõàä ÷èãëýñýí áºãººäêîíâåíöèéí Õàâñðàëò 1-ä îðñîí óëñ îðíóóäûí

/àæ ¿éëäâýðæñýí áîëîí øèëæèëòèéí ýäèéíçàñàãòàé îðíóóä/ õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëûíõýìæýýãýý 1990 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2012 îíãýõýä äóíäæààð 5.2 õóâèàð áóóðóóëàõ çîðèëòäýâø¿¿ëñýí þì. Êèîòîãèéí ïðîòîêîëä 2014îíû 1 ñàðûí áàéäëààð äýëõèéí 196 îðîííýãäýæ îðîîä áàéíà.

© S h u t t e r

s t o c k


16/84


Í¿äýíä ¿ë ¿çýãäýõ àþóëÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîëîí ò¿¿íèé

íºëººëëèéí òàëààð îëîí íèéò áîëîí øèéäâýðãàðãàã÷äûí îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõýä õýâëýëìýäýýëýë òóñàëíà ãýæ ýðäýìòýä ¿çýæ áàéíà.Çàðèì õ¿ì¿¿ñ óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ãýæ þóáîëîîä áàéãààã îéëãîõã¿éãýýñ ò¿¿íä ¿ë èòãýäýã.Òýä ñ¿¿ëèéí öººí õýäýí æèë äýëõèéí çàðèìõýñýãò õàòóó øèð¿¿í ºâºëòýé, ìàø èõ öàñîðæ ¿ðãýëæ áàãà òåìïåðàòóðòàé áàéãààãààñóóð àìüñãàë ººð÷ëºãäºæ áàéíà ãýäýã. Îëîíõ¿í õ¿éòýí ºâëèéã õàðààä äýëõèé ÿàæäóëààðààä áàéãàà þì ãýæ àñóóäàã. Íýãä¿ãýýðò,ÓÀªÇÃÌÕ-íû 2007 îíä ãàðãàñàí äºðºâä¿ãýýðòàéëàí èëòãýëä 1906–2005 îíû õîîðîíäîõ100 æèëèéí õóãàöààíä äýëõèé òàñðàëòã¿éäóëààðàõ õàíäëàãàòàé áîëæ, ýíý õóãàöààíäàãààðûí òåìïåðàòóð 0.740Ñ-ýýð íýìýãäñýíáàéíà. Öààøèä ýíý çóóíû ñ¿¿ë÷ ãýõýä àãààðûí

òåìïåðàòóð 1.1–6.40

Ñ õ¿ðòýë íýìýãäýæáîëîõûã òîîöîîëñîí áàéíà. Õî¸ðäóãààðò, óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ õàëóóí áîëîíõ¿éòíèé äîëãèîí, õ¿÷òýé ñàëõè øóóðãà, ¿åð,ãàí çýðýã áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäýëèéíýð÷èì, äàâòàìæ íýìýãäýæ áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ýñðýã ÿàðàëòàéàðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàé ýñýõ, õóâü

õ¿íèé ¿éë àæèëëàãàà, ñîíãîëòûí ¿ð íºëººíèéòàëààð ýðãýëçýý èõ áàéäàã. Îëîí õ¿íèé õóâüäóóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí öàã õóãàöàà,õàìðàõ õ¿ðýý, íºëººëëèéí òóõàé àñóóäàë

ªºð÷ëºãäºæ áóé óóð àìüñãàë

© S h u t t e r s t o c k

íü õèéñâýð òààìàãëàë ãýñýí îéëãîëòòîéáàéäàã. Ýíý áîë èðýýä¿éí àñóóäàë ãýæ îëîíõ¿í áîääîã. Çàðèì õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë, øèíæëýõóõààíû àñóóäàë, ýíý ººð÷ëºëò òýäíèé îðîííóòãèéí ¿éë àæèëëàãààòàé õýðõýí õàìààðàõûãîéëãîõîä õ¿íäðýëòýé áàéäàã.

Идэвхитэй бай!

Á¿ëýã äîòðîî óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, ò¿¿íèéøàëòãààí áîëîí ¿ð äàãàâðûí òóõàé ÿðèëöàæ, äîîðõàñóóëòàíä õàðèóëàõ çàìààð äýëõèéí äóëààðàëÿâàãäàæ áàéãààä èòãýäýãã¿é õ¿ì¿¿ñèéí ýðãýëçýýãòàéëàõàä òóñëààðàé.• Äýëõèéí äóëààðëûí òóõàé áàðèìò, á¿ðýí íîòîëãîî

áàéõã¿é

• ªíººãèéí öàã àãààð äýëõèéí äóëààðëûí èëðýëèéãõàðóóëàõã¿é áàéíà.

• Ìàíàé ãàðèã óóð àìüñãàëûí íºëººëºëä äàñàíçîõèöîæ ÷àäíà.

• Ýðäýìòýä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë,

¿ð äàãàâðûí òóõàé îëîí íèéòèéí îþóí ñàíààãººð÷èëæ áàéíà.

Îëîí õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä òýäíèé ¿éëàæèëëàãààíä íºëººëæ áàéãàà íü èëõàðàãäàõã¿é òóë ýíý íºëººëºë íü óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ð äàãàâàð, ò¿¿íèéíºëººëëººñ áîëæ áàéíà ãýäãèéã õîëáîæ

îéëãîõîä áýðõøýýëòýé áàéäàã. Ýðñäýë íüãýíýòèéí, èëýðõèé, ýíãèéí ñààä áýðõøýýëáàéäëààð èëýðäýã.

Y X C - ã à ð ç ó ð ã è é

í ó ð à ë ä à à í


17/84


4. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéííºëººëºë, ¿ð äàãàâàð

Äýëõèé áîëîí ò¿¿íèé ýêîñèñòåìä ¿ç¿¿ëæ áóé óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëºº þó âý?

Õ¿í òºðºëõòºíä óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õýðõýí íºëººëæ áàéíà âý? Á¿õ õ¿ì¿¿ñ àäèëõýìæýýãýýð ¿¿íä ºðòºæ áàéíà óó?

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ðäàãàâàðÄýëõèéí óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí ¿ðäàãàâàð, íºëººëºë íü õàìðàõ õ¿ðýý, öàãõóãàöààíû õóâüä óðüä ºìíº òîõèîëäîæ

áàéãààã¿é äýëõèéí íèéòèéã õàìàðñàíøèíæòýé áºãººä çàðèì íºëººëºë íü àëü ýðòàæèãëàãäàæ ýõëýýä áàéíà. Ýäãýýð íü öàãàãààðûí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ, ýð÷èìíü íýìýãäñýí, óðãàìëûí óðãàëòàä íºëººëæ ýíýíü õºäºº àæ àõóé áîëîí ò¿¿íèé á¿òýýãäýõ¿¿íäíºëººëæ áàéãàà, çàðèì óðãàìàë óñòàæ ¿ã¿éáîëæ áàéãàà, àìüòàäûí çàðèì òºðºë ç¿éëººð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöºëä äàñàí çîõèöîæ,í¿¿í øèëæèæ àìæèõã¿é áàéãàà, õàëäâàðòøàâüæ, ºâ÷èí õîðòîíû òàðõàõ íóòàã áîëîíòàðõàëòûí áàéäàë èõýýõýí ººð÷ëºãäºæáàéãàà, äàëàéí óðñãàë áîëîí óëèðàë õ¿ðòýëººð÷ëºãäºæ áàéãààãààð èëýð÷ áàéíà.

Ýäãýýð íºëººëë¿¿ä ýðãèéí á¿ñèéí àðä èðãýäáîëîí õîòóóäàä èë¿¿ èõ ìýäðýãäýæ, áèäíèéõ¿íñíèé áîëîí óñàí õàíãàìæ, äàëàéí áîëîíöýíãýã óñíû ýêîñèñòåì, îé, ºíäºð óóëûíáàéãàëü îð÷èí çýðýã îëîí ç¿éëä èõýýõýí õ¿÷òýéíºëººëºë ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò ýíý çóóíä ÷ ìàøýð÷èìòýé ÿâàãäàæ ìàíàé ãàðèã áîëîí õ¿ì¿¿ñòóëàì õ¿÷òýé íºëºº ¿ç¿¿ëýõ òºëºâòýé áàéíà.

Ãýõäýý áèä çîõèöóóëàõ áîëîìæã¿é íºëººëèéãòîéðîí ãàðàõ, òîéðîí ãàðàõ áîëîìæã¿éç¿éëèéã çîõèöóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõûíòóëä õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëò áàãàòàé, èë¿¿òîãòâîðòîé àìüäðûí õýâ ìàÿã, ýäèéí çàñãèéíòîãòîëöîîã áèé áîëãîõ ÿàðàëòàé øààðäëàãàòàé

áàéíà.Ìàíàé ãàðèãò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëºë1906–2005 îíû õîîðîíä àæèãëàãäñàíàãààðûí òåìïåðàòóðûí 0.74 ãðàäóñûíºñºëò ìàíàé ãàðèãèéí áàéãàëü îð÷èíä àëüõýäèéíýý ñºðãººð íºëººëººä ýõýëæýý. Ýäãýýðººð÷ëºëò¿¿ä íü äýëõèéä á¿õýëä íü, äàëàéíò¿âøíººñ äîîð îðøèõ æèæèã àðëóóäààñòóéëûí á¿ñ õ¿ðòýë íºëººëæ áàéíà. Óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë íü äýëõèéíºíöºã áóëàí á¿ðò ÿëãààòàé, áàéãàëèéíñèñòåì¿¿äýä ººð ººð áàéäëààð íºëººëæ áàéíà.Æèøýý íü: õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààíààñ ãàð÷áóé íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí 25 õóâèéã äàëàéòýíãèñ øèíãýýæ àâäàã òóë í¿¿ðñòºðºã÷èéí÷óõàë øèíãýýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã.

Äàëàéí óñàíä í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé øèíãýñíýýðäàëàéí óñíû õèìèéí íàéðëàãà ººð÷ëºãäºæpH áîëîí êàðáîíàòûí èîíû àãóóëàìæ áàãàñ÷äàëàé òýíãèñèéí óñ õ¿÷èëæèõ ¿éë ÿâö õ¿÷òýéÿâàãäàæ áàéíà. Ýíý íü ø¿ðýí àðëóóäàä õ¿÷òýéíºëººëæ, öàéðàõ ÿâö íýìýãäñýíýýð äàëàéíýêîñèñòåìèéã äîðîéòîõîä õ¿ðãýæ áàéíà.

Y X C - ã à ð ç ó ð ã è é í ó ð à ë ä à à í


18/84


Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë, ¿ð äàãàâàð

Ýêîñèñòåìªºð÷ëºãäºæ áàéãàà íºõöºë áàéäàë íü ø¿ðýí

õàä, òðîïèêèéí ÷èéãòýé îé, ìºñºí ãîëóóä, óñíàìãàðõàã ãàçàð áîëîí äàëàéí ýêîñèñòåìäñºðºã ¿ð äàãàâàðûã ó÷ðóóëæ áàéíà. Äýëõèéíäóíäàæ òåìïåðàòóð 1-2 ãðàäóñààð íýìýãäýõýäºâºðìºö, óñòàõ àþóëä îðîîä áàéãàà îëîíýêîñèñèòåì¿¿ä òóõàéëáàë áèîëîãèéí îëîí ÿíçáàéäëûí õîâîð öýã¿¿ä, äýëõèé äýýðõ óðãàìàëàìüòíààð ìàø áàÿëàã, óñòàõ àþóëä ó÷ðààä áóéíººö ãàçðóóä ýðñäýëä ó÷èð÷ áàéíà. Ýðäýìòýääýëõèéí äóíäàæ òåìïåðàòóð 1.5–2.5 ãðàäóñààðíýìýãäýõýä äýëõèé äýýðõ áèîëîãèéí îëîí ÿíçáàéäëûí 20-30% íü óñòàõ àþóëä îðíî ãýäãèéãñàíóóëæ áóé.

Õºòº÷ íîìûí õýëýëö¿¿ëýã

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò, äýëõèéí äóëààðàëáîëæ áàéãàà íü áèäíèé ýìýý ºâººãèéí óðüä öàãàãààð õ¿éòýí áàéñàí, èéì çóçààí ºâëèéí õóâöàñºìñºæ ÿâäàã áàéñàí ãýõ ÿðèàíààñ ë íîòëîãäîíî. Àìåðèêèéí Àëÿñê ìóæèéí õºëä¿¿ áàéäàã ìîäíóóääîòîðõè ìºñ íü õàéëæ ýõëýíã¿¿ò íü óíààä ýõýëñýí.¯¿íèéã àìåðèê÷óóä òîãòóóí ìîä ãýæ íýðëýäýã. Èéì ìàÿãààð óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü ÿã áèäíèé õàæóóä ÿâàãäàæ áàéíà.

Шинэ Монгол бүрэн дунд сургуулийн сурагчид


ªºðèéíõºº àìüäàð÷ áàéãàà îð÷èí, ò¿¿íèéýêîñèñòåìèéí ÷èã õàíäëàãûã àæààðàé.

ßìàð ýêîñèñòåì áàéãààã òîäîðõîéëíî óó.Æèøýýëáýë: Àãààðûí òåìïåðàòóð íýìýãäýíõóð òóíàäàñ áàãàñàõ ¿çýãäýë íü õ¿ðýýëýí áóéîð÷íû ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò õýðõýí

íºëººëºõ âý?Áàéãàëèéí ñèñòåì äýõ óäààí õóãàöààãõàìàðñàí áàãà õýìæýýíèé ººð÷ëºëò íüòóõàéí ñèñòåìèéí òýñâýðëýæ ÷àäàõ õÿçãààðûíóòãàíäàà õ¿ðýõ ¿åä õóðäòàé ÿâàãäàõ, òîìººð÷ëºëò áîëîí õóâèðäàã. Õÿçãààðûí óòãàíóóäíü áàéæ áîëîõ ýãçýãòýé öýã áºãººä ýíýõÿçãààðààñ öààø áàéãàëèéí ñèñòåì íü óóð

àìüñãàëûí öààøäûí íºëººëëººñ áîëîîä íºõºíñýðãýýãäýõ áîëîìæã¿é áîëíî. Óóð àìüñãàëûíñèñòåìä ãàð÷ áîëîõ òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéí¿åä òóéëûí ìºñ õàéëàõ, Ãðèíëàíäèéí ìºñºí

äàâõàðãà õàéëàõ, Àìàçîíû øèðýíãýí îé óñòàõ,çýðýã äýëõèéí ýêîñèñòåìèéí íîöòîé ººð÷ëºëòãàð÷ áîëíî.

Äýëõèéí 54 îðíû àãààðààñ çóðàã àâàëòõèéñýí “HOME” íýðòýé êèíî íü Äýëõèé äýýðõáýðõøýýëòýé àñóóäëóóä õîîðîíäîî ÿìàð õîëáîîòîéáîëîõûã õàðóóëæ áàéíà. Ýíý íü ñ¿¿ëèéí 50 æèëáóþó íýã õ¿íèé àìüäðàëûí õóãàöààíä äýëõèéåðòºíö õ¿í òºðºëõòºíèé ºìíºõ ¿åèéíõíèé

íºëººãººð õýðõýí ¿íäñýýðýý ººð÷ëºãäñºíèéãõàðóóëæ áàéíà.(www.homethemovie.org)


Õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ íºëººÓóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò õºäºº àæ àõóéíá¿òýýãäýõ¿¿í, óñíû õ¿ðýëöýý, ýð¿¿ë àþóëã¿éáàéäàë, øèì òýæýýëèéí áîäèñ áîëîí ýð¿¿ëìýíäýä íºëººëºõ çàìààð õ¿ì¿¿ñò íºëººëæáàéíà. Ýíý á¿õýí íü õ¿í àì íü óëàì íýìýãäýæáàéãàà óëñ îðíóóäàä èõýýõýí ñºðãººð íºëººëæáàéíà.

“6 òýðáóì áîëîí áóñàä íü“ êèíî íü 17 îðíû600 õ¿íèéã ñîíãîí àâ÷ òýäíèé äóó õîîëîéãõ¿ðãýæ áàéãàà þì. Äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðòàìüäðàõ ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ íü óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí óëìààñ òýäíèé ºäºð òóòìûíàìüäðàë õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãààã ãýð÷èëæáàéíà.(www.6billionothers.org)


Y X

C - ã à ð ç ó ð ã è é í ó ð à ë ä à à í


19/84


Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ ñàÿ ñàÿõ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä ýðñäýëä îðîîä áàéíà.Òåìïåðàòóð íýìýãäñýíýýñ áîëîîä óñàíä

áàêòåðè èõýýð ºñ÷ ¿ðæèæ áàéãààãààñ ãýäýñíèéõàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõ ÿâäàë íýìýãäýæ, öýâýðóñíû õàíãàìæ ìóóäàæ áàéíà. Öýâýð óñõýðýãëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäàæ áàéãààãààñøàëòãààëæ õ¿íñíèé äóòàãäàëä îðîõ, ýð¿¿ëàõóéí íºõöºë èõýýõýí ìóóäàõ ýðñäýë ó÷èð÷áàéíà. Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòººñ áîëæÃèìàëàé øèã ºíäºð óóëûí á¿ñýä ìºñºí ãîëîîñ

òýæýýãääýã ãàäàðãûí óñíû óëèðëûí óðñàöàäíºëººëæ áàéãààãààñ õ¿ì¿¿ñ óñíû õîìñäîëäîðæ áàéíà. Äýëõèéí õ¿í àìûí çóðãààíû íýãõýñãèéí õóâüä áîðîîíû óëèðàëä ìºíõ öàñìºñíèé õàéëàëòûí óëìààñ ¿åðèéí ýðñäýëíýìýãäýõèéí çýðýãöýý, õóóðàé óëèðàëä óñíûõ¿ðýëöýý èõýýõýí áàãàñàõààð áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí õóð òóíàäàñíû øèíæ áàéäàë

ººð÷ëºãäºæ õóóðàé óëèðëûí ¿ðãýëæëýõõóãàöàà óðòàñ÷, ¿ð òàðèàíû óðãàö áóóðàõõàíäëàãàòàé áàéãàà áºãººä óíäíû áîëîí ýð¿¿ëàõóéí õýðýãöýýíèé óñíû õàíãàìæ ÷ ìºí àäèëõ¿ðýëöýýã¿é áîëæ áàéíà. Ýäãýýð àñóóäàëäõàìãèéí èõ ºðòºæ áàéãàà õºãæèæ áàéãààîðíóóäàä äýëõèéí ÿäóó õ¿ì¿¿ñèéí 98 õóâüíü àìüäàð÷ áàéíà. Õ¿÷òýé õóé ñàëõè øóóðãà,¿åð àëü õýäèéíý àþóë ó÷ðóóëæ ýõýëæýý. Óóð

àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñ öàã àãààðûíáóñàä ãàìøèãò ¿çýãäëèéí äàâòàìæ, ýð÷èìóëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéãààãààñ õ¿ì¿¿ñèéíîðîí ãýð, çàì áîëîí òàðèàëàíãèéí ãàçðûãóñòãàæ àìüæèðãààíä íîöòîé íºëººëæáàéíà. Í¿äýíä õàðàãäàõ íü áàãà ÷ ãýñýí óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëò áèäíèé á¿ãäèéíõ íüàìüäðàëä íºëººëæ áèäíèé õîîë óíä, ýð÷èì

õ¿÷íèé õýðýãëýý, àÿëàë, òýýâýð, àìðàëò ÷ºëººòöàã, õóäàëäàí àâàëò, õºðºíãº îðóóëàëò, àæèëýðõëýëò ãýýä áèäíèé àìüäðàëûí á¿õèé ëñàëáàðò íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà.

“ Äýëõèéí òåìïåðàòóð ñ¿¿ëèéí 3 ñàÿ æèëäºíººäðèéíõººñ 3°C-ààñ èë¿¿ äóëààí áàéãààã¿éáàéíà. Èéìä äóëààðàëòàä èë¿¿ íîöòîéºðòñºí, óäààí õóãàöààãààð èõýýõýí çºð÷èë

ìºðãºëäººíòýé áàéñàí á¿ñ íóòàãò îëíûã õàìàðñàí øèëæèõ õºäºëãººíèéã áèé áîëäîã”

( Îëîí Óëñûí Ýð÷èì õ¿÷íèé àãåíòëåã)

Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí íºëººëºë, ¿ð äàãàâàð

Õ¿éòðýõ, äóëààðàõûí àëü àëü íü çàðèì á¿ñíóòàãò òèéì ÷ ìóó áèø áàéæ áîëíî. Æèøýý íü,Ñèáèðèéí á¿ñ íóòàã õýäõýí àðâàí æèëèéí äîòîðäóëààðàõ íü òýíäýõèéí õ¿í àìä õàðèí ÷ ñàéí õýðýãáîëæ áîëíî. Ãýâ÷ íºãºº òàëààð óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí óëìààñ õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû íºõöºëáàéäàë íü ººð÷ëºãäñºíººñ çàðèì õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéíàìüäàð÷ äàññàí ãýð îðîí, ãàçàð íóòãàà îðõèí ÿâàõàäõ¿ðíý. Àôðèêèéí Ñàõåëèéí á¿ñ íóòàãò õºäºº àæàõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í áóóðñàí íü òýíäõèéí õ¿ì¿¿ñèéãñ¿¿ëèéí 30 æèëä îðîí ãýðýý îðõèí ÿâàõàä õ¿ðãýæýý.Ýíý áàéäàë óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí óëìààñöààøèä ÷ ¿ðãýëæèëæ Ñàõåëèéí ýíý á¿ñ íóòàãòàìüäàðäàã 60 ñàÿ õ¿íèé àìüäðàëûã ýðñäýëä îðóóëàõòºëºâòýé áàéíà.



Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëò íü õ¿íèé ºäºð òóòìûíàìüäðàëä áîëîí õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ýêîñèñòåìèéíÿìàð á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò õýðõýí íºëººëæ áàéãààòàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàíà óó. Òîäîðõîé æèøýý ñîíãîíàâ÷ ò¿¿íèéã ä¿ðñëýí òàéëáàðëàíà óó?

• Óóð àìüñãàëûí ººð÷ëºëòèéí òàëààð ºíººã õ¿ðòýëóíøèæ ñîíññîí, ìýäëýã á¿õèé õ¿ì¿¿ñòýé ÿðèëöàõàäÿìàð ñýòãýãäýë òºðæ áàéíà âý? Òóõàéëáàë óóðàìüñãàëûí ººð÷ëºëò áîäèò ìýò ñàíàãäàæ áàéíà óó?

ßìàð íýãýí àþóë çàíàëòàé ç¿éë ìýò ñýòãýãäýë òºðæáàéíà óó?

• Òàíû ýðãýí òîéðíû õ¿ì¿¿ñ óóð àìüñãàëûíººð÷ëºëòèéí òàëààð ÿìàð áîäîëòîé áàéäàã âý?

Õºãæèíã¿é îðíóóäÁàÿí ÷èíýýëýã áîëîí ýäèéí çàñàã íü ýð÷èìòýé

õºãæèæ áàéãàà îðíóóä ìàëòìàë ò¿ëø áîëîíáóñàä áàéãàëèéí íººöèéã ãîëëîí õýðýãëýã÷èäáàéäàã. Èéì ÷ ó÷ðààñ ýäãýýð îðíóóäàääýëõèéí íèéò õ¿ëýìæèéí õèéí ÿëãàðàëòûí 2/3íü íîîãääîã. Áàÿí îðíóóä òåõíîëîãèéí áîëîíñàíõ¿¿ãèéí õàíãàëòòàé íººöòýé, áàñ íèéãìèéíáàéãóóëëàãà, óëñ òºðèéí á¿òýö íü òºëºâøñºíáàéäàã òóë óóð àìüñãàëä äàñàí çîõèöîõ,ò¿¿íèé íºëººëëèéã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýýãõýðýãæ¿¿ëýõ èë¿¿ áîëîìæòîé áàéäàã.


20/84

18 YXC-Уур амьсгалын өөрчлөлт б

Documents

Youth X Change Guidebook - Mongolian version