90
THE AIDS INTERVENTION PROGRAM Community Extension Training Program Obukodyo Obw’abavubuka Volume 1 1

Youth Life Skills Training Manual

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Youth Life Skills Training Manual

THE AID

S IN

TERVENTIO

N PROGRAM

Com

munity E

xtension T

raining P

rogram

Obukodyo

Obw

’abavubuka

Volume

1 1

Page 2: Youth Life Skills Training Manual

iii i

COMMUNITY EXTENSION TRAINING POGRAM

Obukodyo obuyamba abavubuka

okuvunnuka ebisoomooza mu

bulamu Okusinziira

mu Baibuli

The A

IDS In

tervention Program

Plot 15 N

alufenya R

oad

Jinja, U

ganda

P.O.Box 1431, Jin

ja Phone: +

256 332 276 883 e-m

ail: [email protected]

.ug

Page 3: Youth Life Skills Training Manual

iiiiii ii

Okwebaza

Okutegeka ekitab

o kin

o kw

esigamizib

wa ku b

iwandiiko

era n’obum

anyirivu

obw’ab

antu b

ano wam

manga:

• Youth at th

e Crossro

ad: Life at th

e Cross R

oads, 1995, O

rlando, FL

• ACET: Life

Skills Educatio

n for Resp

onsib

le Behavio

ur Among

Adolescen

ts: Facilitato

rs Guid

e 2nd Ed., 2001

• TAIP:Train

ing in

Youth

Life Skills –

Biblical, R

eport 16-24 Jun

e 2008

• Miss Sarah

Constan

ce Nam

pindo

• Mrs. E

lizabeth

Joy I. O

gutu

• Abasum

ba era n

e ba G

ST co

ordinato

rs bano wam

manga:

1.

Pasto

r Bogere Jo

el

- Namaganga M

iracle Centre

2.

Mr. B

uyinza James

- Nawanyago B M

iracle Centre

3.

Mr. Ig

ibolu Jim

my

- Namalere D

eliverance Church

4.

Pasto

rs Isaac In

nocent &

Irene N

angobi O

uma

- Wairaka N

azarene Church

5.

Pasto

r Isabirye Steven

- Balawoli C

entre

For E

vangelism

6.

Pasto

r Kaleebi D

avid

- Kiwanyi M

iracle Centre

7.

Mr. K

asango Ja

mes

- Itakaibolu Centre

For E

vangelism

8.

Pasto

r Kawala M

agret

- Bugonza M

iracle Centre

9.

Pasto

r Kayim

a Robert

- Nawanyago A M

iracle Centre

10.

Pasto

r Kibono W

illiam - B

utabaala Centre

For E

vangelism

11.

Pasto

r Kibumba Ronald - B

usembatia Baptist C

hurch

12.

Mr. M

irimo M

icheal

- Kirin

ga Centre

For E

vangelism

13.

Mr. M

pagi C

harles

- Kibaale D

iscipleship

14.

Mr. M

uyomba D

avid

- Ajjija

IPH

15.

Pasto

r Mwesig

wa D

avid - B

uyubu Church O

f God

16.

Ms. N

amande J. A

lice

- Lugazi 2 Evangel C

hurch

17.

Ms. N

amukose Betty

- M

utai P

entecosta

l Church Uganda

18.

Pr. O

jambo D

avid K

- Buleega Baptist C

hurch

19.

Ms. R

uth N

Nabirye

- Kaliro

Centre

For E

vangelism

20.

Mr. W

ampade Erieza

- Buwenge M

iracle Centre

Page 4: Youth Life Skills Training Manual

iiiiiiiiiiii

Endagiriro

Ennyanjula

v

Okunyonyola

1

Obukodyo obuyamba okuvunnuka ebisomooza

mu bulamu bwe buliw

a?

2

Okwetegeera ki k

yooli e

ra

n’okukyenyumiriz

aamu

5

Okuba Ow’omuwendo: E

kigambo

‘eky’omuwendo’ k

itegeeza ki?

7

Okuzim

ba embeera n’empisazo ebikwawula

kubalala

11

Ebikolw

a ebyoleka nti o

li muntu ow’embeera

n’empisa ebiru

ngi e

ra eby’egombesa.

15

Okukkiririz

anga m

u bantu abalala

20

Obukodyo obweetaagisa m

ukuzim

ba

enkolagana ez’omugaso

25

Obukodyo obweyambisibwa m

u kukola

emikwano emipya

28

Kiki k

y’osaanidde okukola okuba omukwano

ogwa nnamaddala eri o

muntu omulala?

30

Okussa m

u balala ekitiib

wa

32

Okwekkaanya akakomera kwetutambuliz

a

enkolagana n’abantu abalala

36

Okusalawo ku nsonga ezitu

kwaatako:

Okusalawo kye kki?

38

Okutegeera engeri g

yetukulamu m

u bitu

ndu

eby’omuntu

42

Page 5: Youth Life Skills Training Manual

iviviv iv

Okwegadanga m

u kifo

kyakwo ekisaanira

46

Ebikwatagana n’ensonga ez’ekikula eky’abantu

50

Ebim

pim

pi e

bikwata ku kawuka akaleeta

mukeneenya

54

Ebim

pim

pi e

bikwaata ku ndwadde ez’ekikaba

(STDs)

58

Okulabulw

a n’okulun’gamizibwa

60

Ebikusikiriz

a m

u bulamu

62

Okuyim

irira nga oli m

unyweevu

64

Biki b

yewandisaanidde okwogera?

66

Oyatuukiriz

a otya m

u bigambo okugaana kwo

okwetaba m

unsonga z’otayagadde?

68

Eby’omwoyo

70

Okwekebera, o

kulondoola, e

ra ne Alip

oota ku

ntambuza Ey’omulim

u Ogw’okuyigiriz

a

Obukodyo Obuyamba Abavubuka Okuvunnuka

Ebisoomooza m

u Bulamu

72

Ebibuuzo ebira

birw

ako m

ukwekkeneenya oba

nga abavubuka bayize

74

Page 6: Youth Life Skills Training Manual

vvv v

Ennyanjula

Ekitab

o kino kyate

gekebwa

okutuyig

iriza

obukodyo obw’okutusobozesa

okuyam

ba abavubuka n’ab

o abenyig

ira mu ddimu ery’okuyam

ba abavubuka

okwew

ala akaw

uka ak

aleeta mukeneenya o

kutuuka k

u kiru

birirw

a ekyo nga:-

1. Osobola

okunnyonyola

obukodyo obweyam

bisib

wa abavubuka

okweyim

irizaaw

o, okukolag

ana n’ab

alala era

n’okukulan

kulan

a mu nsi e

no ejju

dde okusoomozebwa o

kungi

2. Ofunye obukodyo obukusobozesa

okukulem

bera

abalala

mu

kukozesa e

kitab

o kino

3. Osobola b

ulungi o

kwenyumiriz

a mu kukozesa eb

iwandiikiddwa

mu kitab

o kino m

u kumanya en

songa e

zitali z

imu

• Kiba kiru

ngi okukozesa

ekitab

o kino omulundigwo okusooka

nga o

li mu kakunsu so

ssi kubwa n

nam

unigina.

• Akakunsu

ako

kyalisaan

ye kabeeremu

omuntu

eyamala

okuyam

bibwa o

kuyita m

u m

usomo guno.

• Buli o

mu m

u kakunsu asaan

idde o

kubeera n

e kopi ey

iye, kko ekalam

u.

• Ekitab

o kirim

u emitw

e emikulu amakumi a

biri m

u esatu (2

3).

• Buli m

utwe omukulu gutan

diika n

’endagiriro

ey’ebintu eb

y’okweteg

ereza

bwem

uba m

uyita m

u biwandiiko wansi aw

’omutwe o

gwo.

• Obusen

ge

obulam

bika

ebigam

bo

ebikulu

buteere

dwam

u

olw’okulun’gam

ya ab

o ab

aba b

ajjuza m

u m

abanga.

• Mu bitundu ebimu mulekeddwam

u am

abanga g’osaan

ye okujjuliriz

amu

mu bigam

bo ebiwandiikiddwako akatu

ndu olwo ofune

amakulu.

Endagiriro

ku bigam

bo ebyo eri

mu kasen

ge

akali

ku ntan

diikwa

ey’omutwe (to

pic)

• Bw’omala

okujjuza

mu mabanga

oba

osobola

okuddam

u okusoma

okweteg

erez

a amakulu ag

ali mu biwandiikiddwa.

• Ku nkomerero

eya b

uli m

utwe k

uliko eb

y’okwejju

kanya:

o ku by’oyiz

e o

ku eb

yo eb

isomooza e

ndowooza ez

’abantu kinnoomu

o ku bukodyo obunnyonyodwa o

bukozeseb

wa ab

antu

• Omusomo gwonna aw

amu gusuubirw

a okutwaala essaaw

a ezitak

ka w

ansi

wa am

akumi ab

iri mu ssatu

(23).

Oluvannyuma

olw

’okuyita

mu

musomo gwonna,

kisuubirw

a nti

onooba:-

Wegendereze

bino nga okozesa

ekita

bo kino:-

Page 7: Youth Life Skills Training Manual

vivivi

vi

• Ku nkomerero ey’ekitab

o kuliko akapapula

akakukakasa

nti

oyise

mu

musomo gwonna bulungi (certificate),

aketaag

a okukuumibwa obulungi

nga

kayo

njo era

akukulembedde

mu musomo akajjam

u n’ak

akasa

n’omukonogwe,

n’ak

aweerez

a mu

kito

ngole

ekya

TAIP

nabo

nebakukakasa n

’oluvannyuma n

ekakuddizibwa.

Tukwaniriz

a okwetab

a mu m

usomo guno era n

’okutuukiriz

a obuvunaan

yizibwa

Mukam

a waffe

Yesu

Kristo

bweyak

ukwasa

nga

otee

ka

mu nkola

byonna

byonooba o

yize m

u kitab

o kino.

Mukam

a abeere n

aawe.

Pastor S

am Mugote

Dire

ctor T

AIP

Page 8: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

111 1

Okunyonyola

Akatu

ndutundu

akaso

oka

kannyonola

obukodyo

abavubuka

bwebetag

a mu bulam

u. Oyo agenda

okulun’ganya

n’okuyig

irza

abavubula

obukodyo buno yetaag

a obumaan

yirivu mubwo.

Okusookera d

dala alin

a okuba n

’obumanyi m

u kubunnyonnyola.

��� �

Obukodyo kyeki?

Lwaki omubuvubuka yetag

a obukodyo buno?

Kiki ek

ituuka m

ubulam

u bwe n

ga talu

n’gam

zibbwa b

ukodyo buno?

Emitendera

abaan

a gyeb

ayitamu nga

bakula

mu mubiri,

mu

ndowooza n

’obwongo, munkolag

ana n

’abalala,

muby’omwoyo, e

ra nem

u kusalaw

o kunsonga ez

isoomoza m

u bulam

u.

♥♥♥ ♥

Ba m

uwendo

Baso

bola

okusalaw

o obulungi kunsonga ezibaso

mooza sin

ga nga

baw

eebwa o

bukodyo obutuufu

Buli mubuvubuka ayin

za okubeera

n’obulam

u obutan

gaav

u sin

ga

nga ateg

ekera b

uli lu

naku lw

e olupya so

ssi kumala g

agenda b

ugenzi

n’eb

iba b

iguddew

o ku lunaku olwo.

��� �

(a) Okwemanya e

ra n’okwenyumiriz

a mwekyo ky’oli

(b) O

kutegeera ab

alala era n’okukolag

ana n

’abo obulungi

(c) Okuteegeka obulam

u bwo era

n’okusalaw

o okulungam

u

mubikwata k

ubulam

u bwo.

(d) O

bukodyo obuyam

ba m

u kuyig

iriza o

ba o

kuten

deka ab

avubuka

mu nkozesa ey

’obukodyo obusobozesa o

kuvunnuka eb

isoomoza m

u

bulam

u.

Biki b

y’olin

a

okugenderera m

u

kusobola

okuziim

ba

obukodyo m

u

bavubuka?

Wetaaga

okumanya bino

wammanga:

(knowledge)

Weetaga

okukkaanya

nabino oba

okukyusa

mundowoozayo

kubyo eri

abavubuka:

(attitu

de)

Weetaaga

okuzim

ba

obukodyo

bwonna nga

tonnaba

kuyigiriz

a

bavubuka: (s

kills

)

Page 9: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

222 2

Obukodyo obuyamba

okuvunnuka ebisomooza mu

bulamu bwe buliw

a?

Okunnyonyola obuk

odyo obweyam

bisibwa mu bulam

u

“Okuten

dekebwa

okw’obuwangwa

era n’okwomusso

mero nga

kuyig

iriza engeri

omuntu gy’ayin

za okweyim

irizaaw

o, okukolag

ana

ne b

anne era n

’okukulan

kulan

a mu nsi en

o ejju

dde o

kusoomozebwa

okungi’

‘Obusobozi

mundowooza

era n’emubikolwa

ebiyigibwa,

n’eb

igezeseb

wa

era

n’eb

ituukiriz

ibwa

kumutindo ogusobozesa

omuntu okuvunnuka b

uli k

isoomoza n

ga b

wajja ab

isanga b

uli lu

naku

lwabeera k

u nsi’

Obukodyo buno buk

olagana n’ebitundu eby’omuntu bitaano:

Ebyo ebirab

ika

kungulu okw’emibiri

gyaffe

era

byetu

sobola

n’okukwatak

o nga

olususu,

era n’eb

yo ebibikiddwa

wansi

aw’olususu.

Ebyo

ebitalab

ika

n’am

aaso:

ebiro

woozo

n’okufumittiriz

a, ebigendererw

a by’omutim

a, era n

’okuyaayaan

a okw’emmeeme.

Enkolag

ana n

’abantu ab

alala, amatee

ka ag

afuga en

kolag

ana z

ino era

n’ekkomo ly’ossaaw

o mukulun’gam

ya

enneyisayo

eri

abantu

bokolag

ana n

abo.

Kino

ky’ekitundu

eky’omuntu

ekiro

wooza,

ekikubaganya

ebiro

woozo, ekigonjoola eb

izibu era e

kiteg

eera.

Ekitundu eky’omuntu ek

ikolag

ana n

e Kato

nda.

Obukodyo obw

eetagisa mubulam

u bukolagana nabuli k

imu kubitundu

eby’omuntu nga bw

ebimenyeddw

a waggulu. N

’olwensonga eyo, obuk

odyo buno

Eby’omubiri

Eby’endowooza

n’okufumittiriz

a

Eby’enkolagana

n’abantu abalala

Eby’obwongo,

endowooza

n’amagezi

Eby’omwoyo

n’enzikiriz

a

Page 10: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

333 3

buyinza okugabibw

aamu nga businziira k

ubitundu ebyo. Era tuyinza

okubussa m

ubika nga bisatu m

ungeri eyanguwa ok

utegeera. Obukodyo obuyam

ba mukuzimba obusobozi obw’obwongo nga

mw’ottad

de eb

irowoozo, am

agezi n

’okujjukira era n

’engeri o

muntu

gy’ab

ikozesam

u byonna aw

amu mukwan’gaan

ga oba okuvunnuka

ebiso

omoza m

u bulam

u oba o

kutuukiriz

a ebiru

ubirirw

a eby’o

kuyig

a musso

mero. E

nkulak

ulan

a mu bukodyo buno esin

ziira

ku myaka

egy’obukulu obw’omuntu. O

mwaan

a wansi aw

’emyaka ek

kumi talin

a busobozi buffeffeeta n

songa n

’okugitegeera o

kusukka m

u ky’alab

ako

n’am

aaso ge.

Naye

bw’atu

uka

ku myak

a 10-16,

atandiika

okukubaganya eb

irowoozo era n

’okuteg

eera m

ungeri eyaw

agguluko

nga

annyonnyola

ebyo ebitalab

ika

oba

okukwatw

aako.

Kino

kiteg

eeza

nti

ebiru

ubirirw

a byaw

ukana

mu buwanvu mu

kubinyonyola eri ab

antu ab

’emyaka eg

y’enjaw

ulo. Obukodyo obuli

muttu

luba lin

o oluusi b

uyitib

wa o

bwo obukusobozesa

okwetegeera

ggwe kennyini, e

ra bumenyed

dwa w

ammanga:

• Okw

emanya ki kyo

oli era n

’okukyen

yumirizaam

u

• Okuteegera o

bunafu b

wo era n

ewosukkulum

a kubalala

• Okw

an’gaan

ga obuzib

u obuva

munkolagan

a n’ab

antu,

oluusi

nga

kiva mubutakutegeera o

ba ggw

e obutab

ategeera.

• Okw

an’gaan

ga obuzib

u obuleteeb

wa eb

irowoozo.

Buno bwebukodyo obuzimba o

busobozi obw’omuntu

mukukolag

ana o

bulungi n’ab

alala era mungeri ey

’okuzimbagana

okusin

ziira m

ukifo

waab

a ali gam

ba n

ga m

umaka, m

usso

mero,

mukkanisa, n

ebirin

ga e

byo. O

bukodyo buno oluusi b

uyitib

wa

obukodyo obukusobozesa o

kutegeera ab

alala. Mu ttu

luba lin

o

mulim

u obukodyo 8, nga b

webulam

bikiddwa w

ammanga:

• Obuso

bozi o

bw’okuko

la emikw

ano

• Okw

ogeregan

ya okulam

bulukufu n

ga tekubuzab

uza mungeri yo

nna

• Okukub

aganya

ebiro

woozo kun

songa

erina endowooza

enjaw

ufu era

n’okukkaan

ya oba o

kukkiriziganya o

ba n

edda, n

aye nga b

uli muntu asigala

assa mum

ulala ekitiibwa o

ba b

assizza kimu o

ba n

edda.

• Okugo

onjoola o

butakkaan

ya bwebuba b

uzze awatali kw

eyambisa b

igambo

bibi oba o

bukub

a abo b’oba to

kkannyiza n

abo.

• Okuggum

iza ekyo kyo

kkiririzaamu era kyew

enyum

irizaamu b

wew

aba n

ga wabaddew

o okukem

ebwa o

kukola ekyo

kyoba to

wuliriram

u mirem

be o

ba

ekimenya am

ateekago gew

essizzawo.

• Okugaan

a okuko

zesebwa ab

alala okw

enyigira m

umpiisa ezitan

zimba o

ba

amakub

o agakyaam

ya endowooza n

’ebiko

lwa.

• Okulum

irwa aw

amu n

’abo ab

ali mubuzib

u era n’okub

awanirira m

ungeri

ezimba o

kutuusa nga b

asobodde o

kudda m

unteeko

• Obuso

bozi

obw’okukolagan

a okulun

gi wakati

wo n’ab

antu

abalala

abaw

erako

Obukodyo

obuyamba m

u

kuzim

ba oba

okugaziya

enkola

ey’obwongo

era

n’okuyamba

okutuuka ku

birubiirirwa.

Obukodyo

obukuwa

obusobozi

obw’enjawulo

munkolagana

n’abantu

abalala

Page 11: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

444 4

Buno bwebukodyo obuyam

ba m

ukusalaw

o kunsonga n

ga o

kusalaw

o

okwo kwesig

amizibwa k

ukumanya e

ra n’ebyo by’oyisem

u m

u

bulam

u. O

luusi o

bukodyo buno buyitib

wa o

bukodyo obutuwa

obusobozi obuyam

ba m

ukweroboza w

akati aw

’engeri ez

iwerak

o

okukusobozesa o

kusalaw

o obulungi. O

bukodyo buno

bumenyeddwa w

ammanga:

• Obuso

bozi m

ukugonjoola n

’okum

alawo obuzib

u

• Endowooza

erambulula

ensonga,

n’okugyekken

neen

ya okugitegeera

obulun

gi nga to

nnasalaw

o

• Endowooza

enoonyereza

engeri

empya

eziyinza

okw

eyambisib

wa

mukuvun

nuka

obuzib

u bwew

ali wesan

zemukko

naye

nga

bulin

a ebiso

omoza eb

ipya.

Buno bwebukodyo obukusobozesa o

kwogereg

anya n

’okukolag

ana

nabalala m

ukuyam

ba, o

kulungam

ya, era n

’okuzzaam

u am

aanyi ab

o

ababa b

ali mubuzibu obutali b

umu ate n

ga b

alina o

kutuuka

kukusalaw

o okuzimba. E

ky’okulab

irako, okuyam

ba o

muvubuka

alina ak

awuka ak

aleeta mukeneenya o

kweyisa m

ungeri eb

eesaawo

obulam

u nga talw

alalwala ate

nga aso

bobola o

kwenyigira m

ubuli

kintu ekizimba o

bulam

u bwe.

Obukodyo

obusobozesa

okusalawo

okulungi

kunsonga

ezikukwaatako

Obukodyo

obukusobozes

a okuwanirira

abalala abali

mubuzibu:

Page 12: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

555 5

Okwetegeera ki kyooli e

ra

n’okukyenyumiriz

aamu

Omuntu alina ebitundu bitaano. B

uli kimu kubitundu bino

kirina om

ugaso gwanjaw

ulo mukuyam

ba omuntu

okutuuk

iriza emigaso gye gyonna buli m

u kitundu oba ek

ifo mwabeera. E

bitundu eby’omuntu bino biram

bikiddw

a mubim

pimpi wammanga m

u busenge:

Ebyo eb

irabika k

ungulu okw’emibiri g

yaffe era

byetu

sobola n

’okukwatak

o nga o

lususu, era n

’ebyo

ebibiikiddwa w

ansi aw

’olususu.

Ebyo

ebitalab

ika

n’am

aaso:

ebiro

woozo

n’okufumittiriz

a, ebigendererw

a eby’omutim

a, era n

’okuyaay

aana o

kw’emmeeme.

Enkolag

ana n’ab

antu abalala,

amatee

ka agafu

ga enkolag

ana zino era

n’ekkomo

lyossaaw

o

mukulun’gam

ya

enneyisay

o

eri

abantu

bokolag

ana n

abo.

Kino ky’ekitundu eky’omuntu ek

irowooza, ek

ikubaganya eb

irowoozo,

ekigonjoola e

bizibu era e

kiteg

eera.

Ekitundu eky’omuntu ekikolag

ana n

e Kato

nda.

Okwejju

kanya:

Eby’omubiri

Eby’endowooza

n’okufumittiriza

Eby’enkolagana

n’abantu abalala

Eby’obwongo,

endowooza

n’amagezi

Eby’omwoyo

n’enzikiriza

Page 13: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

666 6

Ebirowoozo ebikulu

� Buli m

untu wa m

uwendo kubanga w

a njawulo okuva kubalala b

onna

� Buli m

untu wa m

uwendo kubanga y

atondebwa m

ungeri e

yeewuunyisa

� Omuntu yenna awulira

bubi bwaba nga alina ekitatuukirid

de

mubulamubwe m

ungeri y

onna.

� Newankubadde nga o

muntu tatuukirid

de, asig

ala wa m

uwendo nnyo

era nga m

waw

ufu okuva ku bito

nde ebirala kubanga M

ukama

amwagala n’okwagala okungi.

Ebigambo ebikulu

Omutindo ogw’en

neyisa:

ebyo ebyaw

ula

enneyisa

oba

endabika

ey’omuntu omu okuva ku y’omulala

oba ey’e

kintu ekimu okuva ku

y’ekintu ekirala.

Obwaw

ufu: K

iki ek

yaw

ula o

muntu okuva k

ubalala o

ba e

kintu okuva

kubirala?

Jjuza am

abanga m

u busen

ge b

uno nga w

eyogerak

o wekka n

ga o

kozesa

ebigam

bo ebisaan

ira nga

bino: “Ndi”, “bwemba”, mukifo

kya

“omuntu”.

Omuntu wa m

uwendo

N____________________wa m

uwendo

Omuntu wa n

jawulo

N_____________________wa n

jawulo

Omuntu wa m

uwendo kubanga w

a njaw

ulo

N____________wa m

uwendo kubanga n

di w

a njaw

ulo

Omuntu yen

na aw

ulira

bubi bw’ab

a nga alin

a ekitatu

ukirid

de mu

bulam

ubwe m

ungeri yo

nna.

Mbeera n

’obuzibu bw______________ nga ssitu

ukirid

de m

u bulam

u

bwange m

ungeri yo

nna.

New

ankubadde

omuntu akyayin

za

okuwulira

nti

alina

ky’ab

ulak

o

ekitatu

ukirid

de asig

ala mwagalw

a nnyo eri K

atonda.

New

ankubadde

nga

Nni_________ ebitatu

ukirid

de

mu bulam

u

bwange m

ungeri yo

nna, n

sigala _

______ m

wagalw

a nnyo eri K

atonda.

Page 14: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

777 7

Okuba Ow’omuwendo:

Ekigambo ‘eky’omuwendo’

kite

geeza ki?

1. Lowooza ku

kintu eky’o

muwendo en

nyo gyo

oli.

2. Ekin

tu ekyo

eky’omuwendo okiyisa o

tya oba o

kikwaata o

tya?

Ekyokuddamu eky’okulabira

ko: E

bintu

eby’o

muwendo gy’etu

li tubiwa

obukuumi

bungi,

tubyagala,

tubiro

woozaako

era

tetwagala

muntu

mulala yen

na ku

biko

lako bulab

e bwonna.

3. Ngeri

ki gye

twandyagad

de

abalala

okuyisa

oba

okukw

atamu ebyo

eby’o

muwendo gyetu

li?

Ekyokuddamu eky’okulabira

ko: O

kukirab

irira obulungi, o

kukissaam

u

ekitiibwa, o

kukiku

uma o

butatu

ukib

wako

bulab

e bwonna, n

’ebirin

ga ebyo.

Ekyokukola:

� Lowooza k

u m

untu omu m

u bulamubwo alo

wooza n

ti oli w

a muwendo gy’ali.

� Gwe wakim

anya otya nti

omuntu oyo alo

wooza nti

oli

wa

muwendo gy’ali? A

kuyisa aty

a? Ekyokuddamu eky’okulabira

ko:

Banzisaam

u ekitiibw

a, basanyuka nnyo buli lw

ebandabako, banfisizaaw

o obudde netubeera ffenna, banyam

ba, n’ebiringa ebyo.

Biki ebikukkiriz

isa nti o

li wa m

uwendo?

1. Ndi w

a muwendo ku

banga n

di w

anjaw

ulo

2. Ndi w

a muwendo ku

banga n

atondebwa m

ungeri yakyew

uunyo

Page 15: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

888 8

3. Ndi w

a muwendo ku

banga n

ebwem

ba situ

ukirid

de n

sigala mwagalw

a ennyo

eri Kato

nda.

Biki ebintuukako bwemba ssiwulira nti

ndiwa muwendo nakamu?

Jjukira

kino: N

ewankubadde nga buli m

untu w

a muwendo, te

wali

atuukirid

de. F

fena tu

sobya, k

ino kya buntu. N

aye ate ky’ekim

u ku

bintu ebiru

ma ennyo olw’okubeera omuntu. T

uyisib

wa b

ubi d

dala

bwetwesan

ga

nga

tuddin’gana munsobi emu emiru

ndi egiwera.

Twenyiigira

ffekka,

n’etwesalira

omusan

go

kulw’ebyo

byetwesaliraw

o okukola. Ate era

bwetutya

okugwa

munsobi,

twesan

ga

tusubiddwa

emikisa

egy’okugezesamu ebintu ebipya.

Bwetuwulira

muli

nti

tetutuukirid

de, tuwulira

muli

nti

tetuli

ba

muwendo.

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________

Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo

okubeeranga

nti: N

di m

wagalwa nnyo eri K

atonda

Watya

nga

omuntu

omulala

y’andowooleza

okuba

nga

siri

wa

muwendo?

Abamu kubavubuka babeera

mumbeera

ekalu

ba nga bale

keddwa

awo

ttayo

ate

era

nga

eddembe

lyabwe

ery’obwebange

lityooboddwa mungeri

nnyingi. Oyinza okuba omu ku bavubuka

ng’ab

o nga m

u bulamubwo bwonna m

irundi m

itono nnyo gyewali

owuliddeko ebigambo ebikuzaamu amaanyi

oba

ebikuweesa

ekitiib

wa, ebiraga

okwagala

era

n’okufaayo. N’olwensonga

eyo,

oyinza o

kukisan

ga n

ga kizibu nnyo okukkiriz

a nti o

li wa m

uwendo.

Ekindeetera

okuwulira

nti s

iri

wa m

uwendo kwe

kuba nga m

pulira

nga atatuukirid

de

mungeri e

mu oba

endala.

Lowooza ku nsobi

emu gyewali

oguddemukko

oba

ekita

tukirid

de

kyewerabamu era

okiw

andiik

e

kumisitta

le

egikuwereddwa . . . .

Page 16: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

999 9

Ssi n

songa b

iki b

y’oyise

emu, o

sigala

okyali w

a muwendo. M

ukama

omutonzi w

o alo

wooza n

ti oli w

a m

uwendo.

Ekyokuddamu kiteekeeddwa bulijjo

okubeeranga

nti: N

di m

wagalwa nnyo eri K

atonda

Watya nga nkite

gedde nti

ndi

wa

muwendo naye nga m

unda m

uli s

iwulira

nti n

di w

a m

uwendo?

Kitw

alako

ebbanga

ebyo

byetutegeera

n’obwongo

bwaffe

okubiwulira

mumitim

a gyaffe

. N’olw’ekyo tuteekeddwa okuyiga

okwogeeran

ga

ebiru

ngi

eri

obulamu bwaffe

kennyini.

Buli

lwotan

dika okulowooza nti

toli

wa muwendo nakato

no, yogera

wekka g

yoli n

ti ‘ Siri

muntu atali wa muwendo…ndi wa muwendo’ o

lwo

nno olyooke weebuuze kennyini n

ti ‘lw

aaki m

umutim

a gwange m

pulira

bwenti?

Oyinza okwesan

ga n

ti ensonga lw

aki o

wulira n

ga atali w

a muwendo

yekuusa ku kuba nti

wase

kererw

a oba nga waje

regebwa omuntu

yenna m

ubise

era e

byemabega k

ulwekyo kyoli, k

ye w

akola o

ba k

ye

wayogera. S

o nno ebyo by’oyitamu kakati o

ba n

ga b

ikoleddwa o

ba

byogeddwa o

muntu yenna, b

ikyayinza o

kukomyaw

o m

ubiro

woozo

byo ekyo kyewayitamu m

u bise

era e

byemabega e

byakukkiriz

isa nti

toli

wa muwendo. Buli

lw’olizuula

ensib

uko eyendowooza eno

embi, o

sobola okutandika o

kussa

assira kwekyo ekitu

ufu kyokka nti

ddala

oli w

a muwendo. E

ra ebise

era bwebiriy

itawo, ebiro

woozo byo

biritan

diika okukwaatag

ana n’okukkiriz

akwo nti oli wa muwendo.

Ekikolw

a kino kiyitib

wa okuzim

ba okwenyumiriz

akwo mu ekyo ky’oli

oba

nga bw’oli o

w’omuwendo.

Waliw

o ensonga nnyingi nnyo lwaaki abantu n’okusin

gira

ddala

abavubuka babeera n’endowooza nti

ssi bamuwendo era

si banjawulo. A

bavubuka n

ga b

ano;

� baw

ulira

munda z

aabwe nti o

lw’okuba ssi b

a muwendo te

balin

a kyebafiirw

a nebwebetaba

mu nneyisa

eziyinza

okubasu

ula

mukaty

abaga.

� besan

ga

tebalab

a nsonga

lwaaki

bafuba

okukola ennyo

kusso

mero oba ssi n

akindi o

kwekuuma n

ga bala

mu.

� bayinza n’obutafaayo kukyusaamu mw’ebyo ebiri

mubulamu

bwabwe ebirab

ika nga b

ikyaamu oba ssib

ya b

wenkanya.

Buli m

uvubuka a

lina e

ndowooza b

wetyo agambibwa o

kubeera

nga

teyenyumiriz

a mw’ekyo kyali

era nga yeeraba nga atali

wa muwendo

nakatono.

Page 17: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY EX

TEN

TIO

N TR

AIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

10

10

10

10

Naye

kumukono

omulala

ate,

waliw

o

abavubuka

abalin

a endowooza nti balin

a ebiru

ngi ebijja

mumaaso era byebasaa

nidde

okusuubira. B

ano;

� basalaw

o okugira

nga

bayim

iriza okwetab

a mukwesanyusa

okw’amangu okutab

alirira b

alala.

� bate

ra okubeera

n’endowooza eyewala

enneyisa

embi eyinza

okubasuula m

ukaty

abaga e

ra bwebaty

o nebasalaw

o okukolerera

ebise

era byabwe eby’omumaaso

. Omuvubuka

nga

oyo amanya

nti

yetaaga ebisin

gayo obulungi

byokka kubanga e

ra naye asaanira e

bisin

gayo obulungi.

Naye kinajju

kirw

a nti

waliw

o abavubuka

abamu abessa

ennyo

wansi.

Babeera nga abasa

zeeko omuwendo kubulamu babwe,

nolw’ekyo basaanira okuddamu okwenoonyerezako bbo bennyini

mungeri e

ntuufu, ssi lw

a kwagala o

kujjula a

malala a

gata

gasa

wabula

okusobola o

kwekkeneenya o

bulungi o

bunafu

bwabwe kwebuva era

n’okukola

ennyo okubumalaw

o era

n’okuddabiriz

a endowooza

yabwe

eyokwenyumiriz

a

mwekyo

kyebali

nga

bwekiri

eky’omuwendo. Ekiso

bola

okutuyamba

okulongoosa mungeri

gyetwenyumiriz

a m

wekyo kyetuli, tw

etaaga okuyiga e

ra n’okukozesa

obukodyo buno m

ungeri e

ntuufu era n

e m

ukifo

kyabwo ekitu

ufu.

Twetaaga obukodyo nga bwebwalambikiddwa waggulu muttu

luba eris

ooka

eriy

itibwa:

Obukodyo

obuyamba

okukuza

endowooza

n’okutuuka

kubiru

ubirirw

a oba obukodyo obukusobozesa okwetegeera ki kyoli,

nga

bwebira

giddwa w

ansi:

Okwemanya k

i kyooli e

ra n’okukyenyumiriz

aamu

� Okuteegera o

bunafu bwo era n

ewosukkuluma k

ubalala

� Okwan’ganga o

buzibu obuva m

unkolag

ana n

’abantu, o

luusi n

ga

kiva m

ubutakutegeera oba g

gwe obutab

ategeera.

� Okwan’ganga o

buzibu obuleteebwa ebiro

woozo.

Bukodyo ki

bwetw

etaga

mukulongoosamu

mungeri

gyetw

enyumiriz

a

mwekyo kyetuli

era n’omuwendo

gwetw

essaako?

Page 18: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

11

11

11

11

Okuzimba embeera n’empisazo

ebikwawula kubalala

Oziimba otya em

beera n’empisa zo?

Okwanjula

Buli m

untu gyaafa y

enkana alin

a byakkiririz

aamu ebim

ulun’gamya

embeera era n’empisa

ze. O

kugeza nga, o

muntu ayinza o

kukkiriz

a

nti K

atonda g

yali.

Ebyo

byetukkiririz

aamu

omuntu

mwajja

endowoozaye

erun’gamya ebikolwa bye eri

ye kennyini, eri

abalala

era

n’eri

ebintu ebirala

byonna mu bulamubwe.

Endowooza

zaffe

ziru

n’gamya byetufumittiriz

a mumitim

a gyaffe

mungeri

ezim

ba

oba ezikiriz

a.

Ekyokulabirako,

enzikiriz

a ey’omuntu eyinza

okumuleetera

okukyaw

a okunywa

omwenge oba

okugwagala.

Mungeri y

’emu, tu

zim

ba b

yetwenyumiriz

amu ebiru

n’gamya e

byo

byonna byetusalaw

o okukola o

ba o

butakola m

u bulamu bwaffe

. Byetwenyumiriz

amu bino erudda

biru

n’gamizibwa ate

erudda

n’ebiru

ngamya

bye tulowooza

n’ebyetukkiriz

a, naye nga

ate

byetwenyumiriz

amu bino biba b

izze biru

n’gamizibwa e

ndowooza

zaffe

era n’ebyetukkiriz

a. Okugeza, bwetulokoka, netutan

dika

okukkiriz

a nti

Mukama ate

ekwa okufuga mu bulamu bwaffe

, tugenda

tutegeera

era

n’okuzim

ba

byetwenyumiriz

amu

ebitu

yamba o

kumusanyusa.

Byetwenyumiriz

amu

bino

bitu

yamba

okwatiik

iriza

ekyo

kyetuluubirira

oba

amakubo

getuyitamu

okutuukiriz

a

kyetuluubirira

. Buli

muntu alina byeyenyumiriz

amu ebiwerako.

Ebintu

bino

ebisatu

: byetukkiriz

a,

endowooza

zaffe

, n’ebyetwenyumiriz

amu

kwe

kusin

zira

ebikolwa

byaffe

. Wammanga akafaananyi k

alaga n

ti ebintu bino ebisatu

mubulamu

bwaffe

bikolagana e

ra nga b

uli k

imu kiyinza okulun’gamya e

kirala

.

Page 19: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

12

12

12

12

Byetw

enyumiriz

amu

Endowooza

Byetu

kkiriz

a

Ebirow

oozo ku mutindo ogulaga em

beera n’empisa ebyegom

besa: � Kola abalala ek

yo ggwe kyewandyagadde bak

ikukole

� Yagalanga m

uliranwawo nga bw

eweyagala w

ekka

Bweweetegeera

ggwe kennyini, otan

dika okuzim

ba embeera

zo

era

n’empisa

: bino abantu kwebasin

ziira

okukumanya ki kyooli.

Tuyinza okumanyibwa nga abalin

a embeera

n’empisa

embi oba

ennungi.

Embeera

n’empisa

embi

bitu

kyayisa

abalala

naye

embeera n’empisa

ebiru

ngi bireetera abantu okutuwulirira

mu

emire

mbe. Naye kinajju

kirw

a nti

embeera n’empisa

ennungi

bitw

aala

ekise

era

kiwaanvu

okuzim

bibwa,

era

twongera

okubiro

ngoosamu buli lu

naku lw

etumala k

unsi. E

zim

u kumbeera

n’empisa

ebyegombesa bim

enyeddwa w

ammanga:

Ebika eb

y’embeera oba em

pisa

era n’Amakulu gaakyo

Yesig

ika k

ubanga ay

imirira k

ukigambo kye.

Tanyooma era tasw

azasw

aza b

antu banne.

Olumirw

a wamu n’abo abali

mu nnaku oba abalu

mwa mungeri

emu oba e

ndala

Bwaba n

ga asisin

kanye ebizibu oba o

kusomoozebwa m

ubulamu,

atwaala

obudde era n

’obuvumu okuwonya a

bala

la era n’okuyamba

abalala

okuvunnuka ebizibu byaabwe, abantu abalala

bonna

kyebataso

bola k

ukola.

Bulijjo

akola e

byo ebiraga obuvunaanyizibwa e

ri ye kennyini n

eri

abalala b

abeera nabo oba baba ali n

abo kukise

era e

kyo.

Abantu ab

alala bwebamussa

amu ekitiib

wa n

ebamulaga okwagala

n’okufaayo gy’ali, tasa

anye kulowooza n

ti kiva m

ubunafu bwabwe

era tasa

anidde kubalin

nyirira n

ga b

w’an

oonya o

kwesan

yusa y

ekka

nga b

wabalu

mya.

Obwesigwa

Okussa m

ubalala

ekitiib

wa

Okusaasira

okutaliim

u

bukuusa

Obuzira

Okweyisa m

ungeri

erim

u

obuvunaanyizibwa

Obwenkanya

Page 20: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

13

13

13

13

Atwala

obudde

okukkakkanya

kubulumi

obw’ab

alala

n’okubaw

anirira n

ga bali m

unnaku oba n

ga b

alwadde

Ateekate

eka

emirim

u

gye

oba

byasaanidde

okukola

era

n’abim

aliriza m

ubudde nga b

waba a

tegese.

Wa m

ugaso nnyo eri a

bomukitu

ndu gy’ab

eera e

ra akola e

bizim

ba

emirira

ano m

ukyalo kye, ekitu

ndu kye era n’eggwanga lye ng’ay

ita

mubikolwa era

ne mubigambo. Tale

eta kutabukata

buka wakati

mubantu b’abeeramu.

Teyefuula e

kyo kyatali e

ra talimba.

Anyweeza e

mikwano gyalin

a obutab

avaako m

ubudde bwonna

Awanirira

empisa

ennungi era taw

alirizibwa kukyukakyuka kuva

kumulamwa newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakola

ebyo ebitasa

ana.

Takyukakyuka

kuva kukigambo kye.

Bw’asu

ubiza ayim

irira

kukisu

ubizo kye okukitu

ukiriz

a newankubadde nga

kiyinza

okumuviira

mu okulumwa o

ba o

buzibu.

Okuzim

ba embeera n’empisa ennungi biva mukukola ebyo

ebitu

ufu era ebisaanidde buli kiseera era kitw

alira

ddala

ebbanga

ddene

era

nga

byesigamizibwa

kumbeera

ez’obulamu

nga

bwetuba

tuzisisinkanye

oba

nga

bwetuziyita

mu.

Okusalaw

o okulun’gam

u oba okulungi m

ubiseera ebizibu Okugenda

mumaaso

nga buli

lw’oba

n’okusalaw

o kubintu

oba ensonga ez’enjaw

ulo okusalaw

o kwo kuba k

ulungi buli kaseera

Ebikolwa ebikuyamba okuzimba embeera

n’empisa ennungi

• Weeyise n

ga bwew

egomba o

kubeera era o

jja kwesan

ga nga o

fuuse ekyo

ky’o

kola.

• Bulijjo

wegen

derezen

ga okusalan

gawo okulungi

okusaan

idde

mubuli

mbeera: ssi kyan

gu nnyo okuba n

ti mu buli m

beera ez’en

jawulo okusalaw

o

kwo kuba kutuufu era

nga

kulun’gam

u. Era

ssi kyan

gu nnyo okukola

ebiru

ngi eb

isaanira b

uli kaseera o

lw’en

songa zin

o wam

manga:

Okufaayo eri

abalala

Okuba omukozi

ennyo

Omutuuze

omulungi

Ow’amazim

a

Obutayabulira

mikwano gye

Okulaga

obwesim

bu

obutasigulw

a

Okukuuma

ebisuubizo

Ebiro

woozo

ebikulu bibiri

mukuzim

ba

embeera

n’empisa ennungi:

Page 21: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

14

14

14

14

− Abalala b

ayinza o

kukutegeera o

bubi

− Oyin

za okusigala

wekka

nga

abalala

baku

leseewo

olw’obutakw

atagana n

abo m

undowooza era n

e mubiru

ubirirw

a.

− Kino kiyin

za okukuwaliriza o

kulekayo

ebim

u kw

ebyo eb

isanyusa

obulam

u bwo

− Kino kiyin

za okuba ekikalu

bo oba ekitasan

yusa eri ggw

e kennyin

i oba eri ab

alala

• Genda mum

aaso n’okukola

ebiru

ngi

ebisaan

idde buli

kaseera okumala

ebbanga

Jjukira

bino

Oluusi

n’oluusi

tukola

ensobi mwebyo byetusala

wo. Kitw

alira

ddala

obudde buwaanvu okuzim

ba embeera

n’empisa

ebiru

ngi

ebyegombesa, era

n’okuyiga

okukola

ebitu

ufu ebisa

anira, era

nokubigeseza buli

lunaku okutuusa lwebikakasib

wa n’ebifu

uka

ebitu

ndutundu kw’oyo abikola. Okuzim

ba embeera

n’empisa

ennungi

ssi kintu ekitu

ukibwako olumu wabula

kiyita

mu

mitendera

mingi n

nyo okumala e

bbanga. Tetuyinza kutuukirira

mumbeera n

’empisa b

wetuba n

ga tu

kyali m

umubiri o

gw’obuntu

era

ne kunsi.

Wabula, buli lunaku wabeeraw

o byetulab

a munda

muffe

byetweetaaga o

kulongoosaamu, okukula e

ra n’okuyiga.

Page 22: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

15

15

15

15

Ebikolwa ebyoleka nti o

li muntu

ow’embeera n’empisa ebiru

ngi

era eby’egombesa.

Okwanjula

Waggulu

tulab

ye

ebika

eby’embeera

era

n’empisa

era

nekyebitegeeza. Tujja kwongerako ebikolwa ebiraga nti omuntu

ddala

alina embeera n’empisa

ennungi, nga bwebirambikiddwa

wammanga m

u busenge:

Empisa, e

mbeera, o

bwesigwa, e

kitiib

wa, o

kusaasira

, obukuusa, o

kufaayo

eri a

balala, o

buzira

, obuvunaanyizibwa, o

bwenkanya, o

kukola, o

mutuuze

omulungi, a

mazim

a, o

butayabulira

, obwesim

bu, o

butasigulw

a, o

kwefuga,

endowooza, e

bikolw

a, o

kukuuma ebisuubizo

Ebigambo ebikulu:

Page 23: Youth Life Skills Training Manual

oba embeera Amakulu gaakyo Ebikola ebyoleka amakulu ago

Obwesigwa Yesigika kubanga ayimirira ku kigambo kye.

� Ayogera amazima � Taba wa bukuusa � Tatwaala muntu mukukola ekibi oba obutamubulira byeyetaaga okumanya mukuzimba enkolagana ey’obwesigwa wakati we n’abo b’ayagala.

� Takola butali bwesiga mumukwano � Abeera mwesimbu mw’ebyo by’akkiririzaamu ebimuyamba okumanya ebituufu okuva kubikyaamu.

� Abeera ekyo ekisingira ddala okuba ekirungi era kyeyettanira

� Alwanyisa buli ndowooza n’okusikirizibwa okukola ebitasaana oba ebibi

Okussa mu balala ekitiibwa

Tanyooma era taswazaswaza bantu banne.

� Alaga episa ez’omubantu ezissa mubuli omu ekitiibwa era n’okuba omuwoombeefu

� Buli muntu amutwalira mu ttuluba lye nga agenderera ebirungi mubbo mumazima gonna.

� Agumikkiriza endowooza ez’abalala nebwaba takkiriziganya nabo

� Akkiriza buli muntu nga bwaali era nti wanjawulo mungeri ye.

� Takozesa bunafu bwa muntu mulala okumukozesa mukwesanyusa yekka

Okusaasira okutaliimu bukuusa era n’okufaayo eri abalala

Olumirwa wamu n’abo abali munnaku oba abalumwa mungeri emu oba endala

� Abeera wakisa – agabanako kubyalina n’abo abatalina

� Ayamba abalala, so tabera mukodo oba okwenoonyeza ebibye yekka, oba okuba omukambwe oba okwogera ebiruma abalala.

Okufaayo eri abalala Atwala obudde okukkakkanya kubulumi obw’abalala n’okubawanirira nga bali munnaku oba nga balwadde

Page 24: Youth Life Skills Training Manual

oba embeera Obuzira

Bwaba nga asisinkanye ebizibu oba okusomoozebwa mubulamu, atwaala obudde era n’obuvumu okuwonya abalala era n’okuyamba abalala okuvvunuka ebizibu byaabwe, abantu abalala bonna kyebatasobola kukola.

� Mu buli mbeera alaba mangu ky’ayinza okukola okukkakkanya kubulumi obwabo abagirimu

� Asalawo mangu ddala ekyokukola awatali kulindirira balala

� Tatiisibwatisibwa mbeera yonna oba abantu bwaba nga awulira nti asaanidde okuba nekyakolawo.

Okweyisa mungeri ey’obuvunaanyizibwa

Bulijjo akola ebyo ebiraga obuvunaanyizibwa eri ye kennyini n’eri abalala b’abeera nabo oba b’aba ali nabo kukiseera ekyo.

� “Asooka n’alowooza n’obwegendereza nga tannabuuka”

� Bulijo agendereranga ebiyinza okuva mubikolwabye era n’ebyayogera n’okutwala obuvunaanyizibwa kubuli biva mukusalawo kwonna kw’aba akoze

� Abeera muntu wa buvunaanyizibwa ekiseera kyonna

� Abeera mwesigwa era teyekwasa nsonga yonna

� Teyekwasa bantu balala bw’aba nga akoze ensobi yonna

� Bulijjo abeera kyakulabirako eri abo abamukiririzaamu

� Bulijjo atuukirizanga obweyamo era assaamu ekitiibwa mundagaano ze oba ebyo by’aba yewaddeyo okutuukiriza

Obwenkanya

Abantu abalala bwebamussaamu ekitiibwa nebamulaga okwagala n’okufaayo gy’ali, tasaanye kulowooza nti kiva mubunafu bwabwe era tasaanidde kubalinnyirira nga bw’anoonya okwesanyusa yekka nga bwabalumya.

� Abeera mwenkanya eri buli muntu � Awuliriza buli muntu awatali kwekubira oba okugendera kuby’abalala by’aba owulidde

� Awuliriza abalala era agezaako okutegeera byebagamba n’ebyebawulira munda zaabwe

� Abeera mwenkanya mukugabanako ebimusaanira byokka obutaseera balala

Page 25: Youth Life Skills Training Manual

oba embeera Okusala omusango ogwensonga era n’amazima

� Teyekubira kuludda lumu oba tasaliririza wakati wabo ababa bafunyeemu obutakkaanya

� Takyusakusa bujulizi mukwejjeereza omusango oba okwejjeereza omuntu omulala gw’ayagala.

Okuba omukozi ennyo

Ateekateeka emirimu gye oba byasanidde okukola era n’abimaliriza mubudde nga bw’aba ategese.

� Tasanyukiranga kulera ngalo nga talina ky’akola

� Akola nga era yelabirira yekka era n’abo abali mumikono gye

� Akola nga yetegekera ebiseera eby’omumaaso

Omutuuze omulungi

Wa mugaso nnyo eri abomukitundu gy’abeera era akola ebizimba emiriraano mukyalo kye, ekitundu kye era n’eggwanga lye ng’ayita mubikolwa era ne mubigambo. Taleeta kutabukatabuka wakati mubantu babeeramu.

� Agobereranga amateeka n’ebiragiro � Akola omugabogwe � Assa ekitiibwa mu bafuzi � Bulijjo anoonyerezanga kunsonga abeerenga omumanyi

� Akolanga emirimu egya nnakyewa okuyamba era n’okukuuma balirwana, ekyalo era n’essomero

Ow’amazima Teyefuula ekyo kyatali era talimba.

� Abeera nga mwesimbu mubuli ngeri abantu balyoke bamutegeererenga mw’ekyo kyaali

� Ebikolwabye era n’ebigambo bye biraga nga amazima g’ayimiriddeko

Obutayabulira mikwano gye

Anyweeza emikwano gyalina obutabavaako mubudde bwonna

� Takyuukakyuuka kulw’abantu ababa bakyuuse oba embeera nga zikyuse

� Asigala nga mwesigwa eri mikwano gye era talyanga mu muntu yenna lukwe oba okumuddiza ekibi kulw’obulungi bwe

� Ayimirirawo kulwamikwano gye mu bulungi n’emububi newankubadde nga abalala bonna babaleseewo

Page 26: Youth Life Skills Training Manual

oba embeera Okulaga obwesimbu obutasigulwa

Awanirira empisa ennungi era tawalirizibwa kukyukakyuka kuva kumulamwa newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakola ebyo ebitasaana.

� Agoberera amateeka nga bwegakkanyizibwako

� Tawalirizibwa kumenya mateeka newankubadde nga bonna abamwetoolodde bakikoze

� Anywerera kumazima gonna newankubadde nga kimufiiriza bingi

� Abeera eky’okulabirako eri abalala: bulijjo ayogeranga kyategeeza era akola ebyo ye kennyini by’abuulira

Okwefuga mundowooza n’emubikolwa

Tamala gasamwassamwa na bigambo oba okumala gakola kintu nga tasoose kukifumittirizaako.

� Takola kintu kyonna olw’okwesanyusa yekka

� Bulijjo afumittiriza kubiyinza okuva mubikolwa bye

� Yeewala okumatizanga ebyetaago bye byokkka nga bwalumya abalala oba olw’okutuukiriza ye byaluubirira byokka.

Okukuuma ebisuubizo

Takyukakyuka kuva kukigambo kye. Bwasuubiza ayimirira kukisuubizo kye okukituukiriza newankubadde nga kiyinza okumuviiramu okulumwa oba obuzibu.

� Teyeyama nga akimanyi nti tajja kutuukiriza

� Teyeyama nga tasoose kulowooza kubiyinza okumuviiramu singa nga akuuma oba alemererwa okukuuma obweyamo

� Teyeyama kuba nga awaliririziddwa. � Atwala obuvunaanyizibwa eri buli kikolwa oba kigambo kye ye bwekiba kisazizzaamu obweyamo obwo.

Page 27: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

20

20

20

20

Okukkiririz

anga mu bantu

abalala

Bwetumala

okuzim

ba okwenyumiriz

a mw’ekyo kyetuli

era

n’okuzim

ba e

mbeera n

’empisa n

ga tu

yita m

ukweetegeera o

bunafu

bwaffe

era

n’ebiru

ngi by’etulina muffe

era

kino nekitu

sobozesa

okwelongoosamu okwan’ganga obunafu bwaffe

n’okuggumiza

ebiru

ngi.

Kino

bwetukikola,

kitw

anguyiza

okukkakkana

mubiro

woozo era n’emubise

era

ebizibu.

Kino kitu

yamba

okukkiriz

a abalala e

ra naffe

nga b

wetuli.

Fenna

twesig

ama

kubalala

okuba

n’obulamu

obulungi

obw’amakulu. T

etusobola k

ubeera nankolagana nnungi n

’abalala

bwetuba nga tetubakkiririz

aamu nga ab’omuwendo. Enkolagana

n’abantu abalala

z’enkwaso zetulina

ez’amakulu wakati

waffe

nabo. Ezim

u kunkolag

ana n’ab

antu abalala

zabuzaliran

wa naye

endala tu

zito

ndaw

o nga tu

kuze. E

zim

u kunkolag

ana z

amuwendo

ezim

u nedda.

Naye bwetuba

twagala

enkolag

ana

ennungi

ez’amakulu,

tulina

okuzim

ba

emikwano

emiwangaazi.

Twato

ndebwa n

ga tu

tekwa kuba mubikunsu eb’yaben’ganda era

n’emikwano era

nga

tewali

ayinza

kubeeraw

o yekka. Naye

ebise

era

ebim

u tubeeran

ga

abali

fekka

ku kizinga.

kino

bwekitu

tuukako kitegeeza nti

tetulina mikwano oba nkolagana

z’amaanyi zetwekutte

ko.

Jjukira n

ti waliw

o enkolag

ana era n

’emikwano ffe

gyetutelondera

ffekka, gamba

nga

ab’en’ganda

zaffe

mumaka. Naye waliw

o

enkolag

ana n’emikwano ffe

bennyini gyetwekolera gamba nga

kusso

mero, ku K

kanisa n

’ekukyaalo

gyetubeera.

Page 28: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

21

21

21

21

Enkolagana ez’enjawulo

Kuba

ekifaananyi

ekirag

a

enkolagana

z’olina.

Kiyinza

okwefaa

nanyiriz

aako nakino wa m

manga:

� Ab’en’ganda eb’omunju bebo ab’omusaay

i, gamba

nga:

abazadde, era n

e bagandabo

� Abantu bosula nabo munju emu era nga bamunda nnyo nga

balin

ga e

b’en’ganda z

affe.

� Ab’en’ganda z’abazadde baffe

kunjuyi z

oombi n

ga b

a taata n

e

bamaama ab

ato, bajjajja ffe

, bakizibwe baffe

n’ab

alinga a

bo.

Bano be bantu ab

asalawo okutufisiz

aaw

o obudde okubeera n

affe

n’okugabanira

awamu okubeeraw

o kwabuli

omu n’emunne.

Abamu kuffe

tulina omukwano ogw’omuwendo ennyo okukira

emikwano emirala

gyonna. Ono gwetuyinza okuyita nfiira-

bulago.

Tulina

abantu abatu

singa obukulu era betukolagana

nabo

olw’ensonga e

zitali z

imu, gamba n

ga k

usso

mero, b

asomi b

annafe

oba ab

asomesa era n

’abakola e

mirim

u egy’enjaw

ulo kusso

mero.

Abantu abamu balin

a enkolagana ennungi era

ey’amaaanyi n’e

Katonda w

aabwe. A

bamu bamumanyi n

ti Kato

nda naye te

balin

a

nkolagana

yanjawulo naye. Abamu bamunoonya

nga balin

a

ekizibu. A

te era ab

alala tebamwagala

.

Ab’enju

ey’abazadde bo

oba aba fa

mile

yo

kiyinza

okutegeeza bino:

Emikwaano

Abakulu

betusisinkana

mubifo

byetw

esangamu

nga kussomero

Katonda

Abengan

da

z’abazad

de b

o

Abaku

lu ku

sso

mero

lyo

KATONDA

Mikw

ano gyo

bew

asoma n

abo

Abantu

ab’omu

kitundu

Ab’en

nyumba

y’abazad

debo

NZE

Page 29: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

22

22

22

22

Bano babeeramu abantu abenjaw

ulo nga

abakulu ab’ebika,

abakulembeze, ab

aliranwa, abatu

nda o

buduuka kukyalo

, abasaw

o,

n’abalin

ga ab

o.

Kiki ekiyinza okukuleetera okuwulira

nga oli k

u

kazinga newankubadde nga weetooloddwa

abantu abalala bangi?

� Tolina m

untu yenna g

wewekutte

ko m

ukitu

ndu kyonna ekikulu

mu bulamu bwo.

� Enkolagana y

o n’abantu ab

alala n

ga n

nafu

nnyo

� Bwoba

nga

oli

mukifo

ekipya

nga

tolina

muntu yenna

gw’omanyi

1. Wali o

baddeko aw

o wekka n

’owulira n

ga oli w

ekka n

ga ali

ku kazinga w

akati m

u nnyanja?

� Ye �

Nedda.

Kino kyo wakyan’gaanga o

tya?

_______________________________________________________

_______________________________________________________

_______________________________________________________

2. Waliw

o embeera y

onna g

yolim

u kati n

ga ekuleetera

okuwulira n

ga ali k

u kazinga

� Ye �

Nedda

Ekyokuddamu bwekiba n

ti ‘ Ye’ an

i gw’olowooza n

ti ayinza

okukuyamba o

kukujja m

umbeera e

yo era lw

aaki?

_______________________________________________________

_______________________________________________________

3. Bintu ki m

u bulamu ebiyinza o

kuyamba omuntu yenna m

u

kukola e

mikwaano egirin

a emisin

gi emigumu?

_______________________________________________________

_______________________________________________________

Engeri y

okka gyetuyinza okulw

anyisa embeera ey’okubeera nga abali k

u

kazinga kwe kwekolera emikwano egiri k

u m

usingi o

mugumu oba

okussawo enkolagana ennun’gamu w

akati w

o n’abantu abalala era ne

Katondawo.

Ab’omukitu

ndu

Okyayinza

okuwulira

nga ali

ku kazinga singa

nga:

Kozesa

akazannyo kano

okulaba bantu ki

abali m

ubulamu

bwo ng’olin

a

enkolagana nabo

Page 30: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

23

23

23

23

1. Ngezako nnyo okukola emikwano n’abantu abalala naye batera nnyo

okunnewala. N

saanidde k

ukola k

i? �

Gezaako nnyo okulaba nti teweyogerako buli kise

era nga oli

n’ab

antu ab

alala.

� Bala

ge nti

mu mwoyo omulungi oyagala

nnyo okumanya

ebibakwaata

ko

� Babuuze kubibakwaatako, n

aye ebibuuzobyo bireme kuba n

ga

bibaleetera e

nsonyi o

kubiddamu.

2.

Mpulira

nnyo nga ndi n

zekka ebiseera ebisinga obungi. N

kole k

i? �

Kino

kitera

nnyo

okubeeraw

o.

Era

tekisa

anidde

kukweraliirik

iriza. Olina okuyiga okugumira

embeera ezo buli

lweziba z

izze.

� Somanga Baib

uli yo era

n’ebikwata

kubulamu bwa Yesu era

n’engeri g

yeyakwatan

gamu ebise

era ebizibu n’okuwulira n

ga ali

yekka. (L

aba M

atayo, M

akko, Y

okana ne Lukka)

� Gezaako okwenyigira

mukuyamba era

n’okufaayo eri

abalala

abali m

unnaku nga o

kukyalira ab

alwadde era n

’abakadde.

Gano amakubo gonna m

akulu nnyo m

ukwejjako ebiro

woozo

era n’obikwasa Katonda n’abalala.

Ebibuuzo

n’ebyokuddamu

ebikuyamba

bwoba nga olin

a

ebizibu

munkolagana

n’abantu abalala

Page 31: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

24

24

24

24

Akafaananyi akala

ga emikwano gyennina n’enkolagana nabantu

nga b

wennyim

iridde m

ukise

era kino.

Wandiika mu mabanga agakuweered

dwa kumisitta

le amatuluba nga

bwetu

gasen

gese m

ukifaananyi ek

yasoose w

aggulu

1. __________________________________________________________

______________________________________________

2. __________________________________________________________

______________________________________________

Ebim

u kubintu eb

ifuula enkolagana en

o okuba enyweevu

oba

ey’o

muwendo byebino:

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

Ekyokukola:

Okukkiririz

a m

u

bantu abalala

kyebali, N

ze siri

kazinga:

Enkolagana

yange esingira

ddala

obunyweevu eri

ne…

NZE

NZE

NZE

NZE

(Wandiik

a erin

nyalyo wano)

Page 32: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

25

25

25

25

Obukodyo obweetaagisa

mukuzimba enkolagana

ez’omugaso

Okutwala

obuvunanyizibwa

mu

mukwano

oba munkolagana n’abantu abalala

Okubeera ow’obuvunaanyizibwa

eri

obulamu bwo kutan

diika

nakusala

wo

n’amagezigo

nti

omalirid

de

okuba

omuntu

aw’obuvunaanyizibwa. Ate era ekyokusalaw

o kyokka tekim

ala.

Kitw

alira ddala

obulamu bwo bwonna k

unsi n

ga o

genda o

tegeera

mpola nti

waliw

o ebintu ebiri

mumaanyi go okubikola

era

n’okubikkiriz

a nti

kikukakata

ko ggwe okubikola.

Omuntu

ow’obuvunaanyizibwa atw

aala

obudde okufuga obulamu bwe era

n’enneyisa

ye.

Okutwala

obuvunaanyizibwa

oluusi

kiba kizibu nnyo. Engeri

endala

ennyangu gyetuyinza okulonda kwe kwesig

ama kubantu

abalala

okutusaliraw

o n’okufuga

obulamu bwaffe

, naye tulina

okujjukira nti

ebiva

munkola

eno tebiba

biru

ngi.

Engeri

ennun’gamu yokka kwekutwala

obuvunaanyizibwa eri

obulamu

bwo era n

’ebikolwa b

yo m

ubuli k

intu ekikwata

kubulamu bwo.

Okusala

wo kwetukola le

ero kulina e

nkwaso ku busobozi b

waffe

okubeera ab

’obuvunaanyizibwa m

ubise

era b

yaffe

eby’omumaaso

. Tuteekeddwa

okwenyigira mu kutegekera ebise

era

byaffe

eby’omumaaso

so ssi k

ulinda b

intu kutugwaako bugwi.

Okutwaala

obuvunaanyizibwa

kikolwa ekitw

ala emyaka

gyo

gyonna gy’omala

kunsi

era

nga entan

diikwa eva mu kusala

wo

okutuufu okuba ow’obuvunaanyizibwa nga osobola

okukkiriz

a

ebiva

mu kusalaw

o kwoba okoze era n’okufuga

ebikolwa

eby’omubitu

ndu

byo

ebitaa

no

nga

bwebirambikiddwa

wammanga:

Ebiro

woozo

ebikulu

Page 33: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

26

26

26

26

− Eby’omubiri

− Eby’endowooza n

’okufumittiriz

a

− Eby’enkolagana n’ab

antu ab

alala

− Eby’obwongo, endowooza n’amagezi

− Eby’omwoyo n’e nzikiriz

a

Emisingi etaano okuziim

bibwa

obuvunaanyizibwa

1. Nvunaanyizibwa kubuli k

intu kyenkola:

� Bwenkola o

bulungi n

funa o

kusiim

ibwa

� Bwensobya, nzikiriz

a nti nsobezza era

n’enzikiriz

a n’ebiba

bivudde

mu

mukifo

ekyokusalira

balala

omusan

go

kulw’ensobi zange.

2.

Nina obuvunaanyizibwa okumaliriz

a buli

mulim

u gwange oba

ekkata

la ly’enesalidde (tu

gambe nga m

ukusoma):

� Sireka

bala

la kunkolera mirim

u gyange nze gyensobola

okwekolera nzekka.

3. Nina

obuvunaanyizibwa

okuwa

ekitiib

wa

n’okubeera

n’ebiro

woozo ebiru

ngi eri b

uli m

untu yenna.

4. Nina obuvunaanyizibwa okuwanirira ab

alala, ab’ekitu

ndu kyange

era n’ensi y

ange

5. Nina

obuvunaanyizibwa

eri

obutonde

okubulab

irira era

n’obutab

utyobola

nga

nkolerako ebise

bengereza

obulungi

bwabwo ebise

era byonna.

Engeri g

y’osaanidde okubaamu

n’obuvunaanyizibwa mu bitundu byo eby’obuntu

� Okuwummula ekim

ala

era n’okulya emmere yonna eyamba

mukukula obulungi, n

’okugukozesa k

ubulim

olim

o n’obuzannyo

obugukuuma n

ga g

w’amaanyi.

� Okwessa

ako akakomera

kumwoyogwo akakuyamba obutetab

a

mubikolwa

eby’okwegadanga nga

tonnaba

kufumbirw

a oba

kuwasa

. �

Bwoba osoma, kola

entegeka z’oyinza okugoberera

mukuyiga

n’okwejjukanya byoba o

yize

� Gezaako okunoonyereza k

unsonga empya y

onna e

kusan

yusa

� Bwoba

nga

okemebwa

okukola

abalala

obubi,

funayo

eky’okukola e

kirala e

kijja e

biro

woozobyo kundowooza e

mbi.

� Kkiriz

a okusiim

ibwa kwonna b

wekuba k

ukoleddwa g

yoli

Eby’omubiri

Eby’endowooza

n’okufumittiriza

Eby’enkolagana

n’abantu

abalala

Page 34: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

27

27

27

27

� Kkiriz

a ensobi zo era o

sabe okusonyiyibwa ab

o bokosezza

� W

uliriz

anga n’obwegendereza omuntu yenna bwaba nga alin

a

byayogera n

awe

� Buuza

abantu abakulu beweesig

a (ab

o abalin

a ebisa

anyizo

eby’omuzadde)

bakunnyonnyole

kunzikiriz

a zaabwe

mu

Kato

nda e

ra n’eby’enzikiriz

a/eddiini aw

amu.

� Sabanga

nnyo

Kato

nda

ayongere

okukuyigiriz

a

kubim

ukwaata

ko

� Fubanga n

nyo okusoma B

aibuli y

o buli lu

naku

By’okola okulaga nti o

li munkolagana ennungi

n’abantu abalala:

� Kolaganira w

amu n’abalala

� Yogera m

ungeri e

tegeerekeka obulungi

� Yambanga ab

alala ab

eetaa

ga o

kuyambibwa

� Gezaako okwekkeneenya olab

e ebikolwabyo nga bwebiyinza

okukosa ab

o ab

akweetoolodde

Obutatuukiriz

a biru

ubirirw

a kite

geeza bino:

� Nga to

sobola k

wogereganya n

’abalala b

ulungi

� Nga to

sobola k

ukolaganira w

amu n’ab

alala

� Nga tosobola

kulab

a nti ebikolwabyo oluusi

biba bikosa

abo

ababa bakwetoolodde

Eby’obwongo,

endowooza

n’amagezi

Eby’omwoyo

n’e nzikiriza

Page 35: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

28

28

28

28

Obukodyo obweyambisibwa mu

kukola emikwano emipya

Okwanjula

Okukola

emikwano emiru

ngi era

egy’emigaso

kitw

aala

ebbanga

n’okulowooza k

ungi. T

etumala g

asan

ga m

untu yenna m

u kkubo

netufuuka b

a mukwano. T

unoonya a

bantu ab

atajja

kutukola b

ubi

oba okututwaala

mu makubo agayinza okutuwabya okuva ku

kyetumanyi n

ti kitu

ufu. K

ino kiteegeeza n

ti waliw

o emikwano gya

miru

ndi ebiri:

emikwano egy’an

namaddala

n’egyo emikuusa

oba

egy’okungulu.

Mu

busenge

wammanga

wala

mbikiddwawo

ebikolwa eby’abantu kw’oyinza okubamanyira

oba omukwano

gwabwe gwa n

namaddala o

ba m

ukuusa.

Page 36: Youth Life Skills Training Manual

Omukwano ogwa nnamaddala Omukwano omukuusa oba ogw’okungulu

� Obutayabulira –Okuwayo obweyamo mundaayo

okusigala nga mwesigwa gyoli ebiseera byonna

� Obwesigwa

� Okukuuma ekigambo okukituukiriza

� Okufaayo nga kugenda mubuziba ennyo

kubikwatagana kubulamu obwa mukwanogwo

� Okuwayo obudde n’ebirala kulw’omukwano

� Okwogeraganya okutaliimu bukuusa

� Okwagala okutanoonya byakwo era n’okuteegera

embeera ez’abalala

� Okussa ekitiibwa mubirowoozo bya

mukwanogwo era n’engeri gy’awuliramu

kunsonga emu oba endala

� Obuvunaanyizibwa (Okutwaala

obuvunaanyizibwa obw’ebikolwa byaffe era

n’ebyo ebiba bivudde mu bikolwa ebyo)

� Okusonyiwa

� Okussaamu amaanyi okulaba nti omukwano

gugenda mumaaso bulungi)

� Okukozesa omulala olw’okutuukiriza

ebigendererwa eby’okwesanyusa ggwe wekka

� Obutakuuma bisuubizo wakati mubemikwano

� Okusagaasagana

� Obutesigika

� Obuteyama kusigala mumukwano n’omulala

okumala ebbanga

� Okunafuwa mumisingi egifuga ebikolwabyo

n’okola ensobi kubanga oyagala kusanyusa

mukwano gwo oba mwembi okwesanyusa

� Okuwaliriza munno okumenya omutindo

gweyessizawo okufuga ebikolwa bye mbu nno

akusanyuse

Page 37: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

30

30

30

30

Kiki ky’osaanidde okukola

okuba omukwano ogwa

nnamaddala eri o

muntu

omulala?

Eddaala 1

: Sooka wekube m

u kifuba otunuulire

w’oyim

iridde kaakano olabe oba nga olina ebisaanyizo

ebikusobozesa ok

ubeera omukwano ogw

a nnamaddala eri

omuntu om

ulala:

Jjuza m

umabanga agakuwereddwa w

ammanga nakabonero kano ��� �

ng’olaga ki k

yewemanyi n

ti kyooli.

Byenkola

Obudde

obusinga

obungi

Oluusi

Bwemba

sirin

a ngeri

ndala

yonna

1. Nze b

ulijjo

ntuukiriza

by’en

neyam

ye eri omuntu

omulala

2. Buli lw

enkola en

sobi njikkiriza

era n’en

gyenenya

3. Nsonyiw

a buli ab

ankola o

bubi

4. Nzisaam

u ekitiib

wa eb

irowoozo

eby’ab

alala era n’en

geri gyeb

awuliram

u ku

nsonga em

u

oba en

dala

5. Njogera kaati era aw

atali bukuusa

Page 38: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

31

31

31

31

Eddaala 2

: Osobola otya ok

ukyuuk

a n’ofuuka

omukwano ogw

a nnamaddala? L

ondayo ekintu m

u bulam

ubwo kyewetaaga ok

ukyuusa oba ok

ulongosaamu

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

_____________________________________________________________

Wandiik

a ku

misitta

le

amakubo

g’onoyita

mu

okulongoosamu

ekintu oba

ensonga eyo

(Ntegeka ki)

Page 39: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

32

32

32

32

Okussa mu balala ekitiib

wa

Ekitiib

wa kye kki?

Okussa

mubantu ekitiib

wa kitegeeza kubakkiririz

aamu era

n’okutegeera

nti

buli

muntu wa

njaw

ulo era

asaanidde

okukwatib

wa

bwaty

o.

Okwessa

amu

ekitiib

wa

wekka

era

n’emubalala

gwe musin

gi

okuzim

bibwa

embeera

n’empisa

ennungi ezeegombesa.

Okussa

mu bala

la ekitiib

wa kitegeeza kuba muwoombefu ala

ga

empisa

ezisaan

idde mu bantu. Okussa

mu mulala

ekitiib

wa

tekikuwa bbeetu kutyobola d

dembe ly

e, o

kumunyooma m

ungeri

yonna, o

ba okumutuntuza. O

kussa

mubalala e

kitiib

wa te

kitegeeza

kubakozesa

mungeri

ey’okwesan

yusa

wekka

oba

okubanoonyezamu ebibyo kububwo.

Okussa

mu mulala ekitiib

wa kitegeeza nti

omuntu oyo oba

omulabye nti

wa

muwendo nnyo era nga

okiraga

mungeri

gy’oyogera naye, g

y’omuyisa

amu, e

ra n’engeri g

y’otwala

mu ebyo

ebikulu gyali.

Ekitiib

wa tekikoma kubazadde baffe

bokka naye

kisa

anidde kibeere ekintu ekyettan

irwa buli muntu eri

mikwano

gye.

� Okussa m

u balala

ekitiib

wa era n

’okuba o

w’obuvunaanyizibwa

� Okussaw

o

akakomera

ak’amate

eka

agafuga

ebisa

anidde

okukolebwa n’obutakolebwa mu mukwano oba munkolagana

yaffe

n’ab

antu ab

alala

Ebiro

woozo

ebikulu:

Page 40: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

33

33

33

33

Ekyokukola:

Okussa mubalala ekitiib

wa

Tulag

a nti tw

essaa

mu ekitiib

wa ffe

ka n

ga tu

kola b

ino wammanga:

1.

2.

3.

Tulag

a nti tu

ssa mubantu abalala e

kitiib

wa n

ga tu

kola bino

wammanga:

1 2 3 Tulag

a nti tu

ssa mumirim

u gyaffe

n’okuyiga k

waffe

ekitiib

wa n

ga

tukola b

ino wammanga:

1 2 3 Tulag

a nti tu

ssa ekitiib

wa m

ub’ekitu

ndu gy’etubeera n

ga tu

kola

bino wammanga:

1 2 3

Jjuza m

u

mabanga e

bintu

by’osaanidde

okukola

okwessaamu

wekka ekitiib

wa

Jjuza m

u

mabanga e

bintu

by’osanidde

okukola

okussaamu

abalala ekitiib

wa

Jjuza m

u

mabanga ebintu

by’osanidde

okukola

okussaamu

ekitiib

wa m

u

byetuyiga oba

byetukola (e

ri abo

abatali

mussomero)

Jjuza m

u

mabanga ebintu

by’osaanidde

okukola

okussaamu

ekitiib

wa abantu

ab’omu kitu

ndu

kyo

Page 41: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

34

34

34

34

Okubeera nga wenoonyeza bibyo

Okweenoonyeza e

bibyo kwekussa e

ssira kwebyo by’oganyulwamu

wekka nga

okozesa abantu n’ebintu okweetuusako ebyo

by’oyaayaanira

era

nga

tofaay

o oba

abantu bano bakosebwa

ebikolwa byo oba

nedda. Okwenoonyeza ebibyo kikuwaliriz

a

okukozesa

abalala

okukukolera by’oyagala

naye ate

nga ggwe

tofunye budde kubaddizaw

o.

Ate w

aliw

o okuba eyerekereza byonna k

ulw’ab

alala. E

ra Baib

uli

erag

a nti

Yesu yali

bwaaty

o.

Yaw

aayo byonna

kulwaffe

. Yalo

woozanga k

ubala

la nga tannaba kwerowoozako ye.

Nedda. Kubanga kulumya

nnyo abalala

era

nawe kennyini,

tekusobola k

uba k

utuufu m

ungeri y

onna.

Okwerab

irira n’okwenoonyeza ebibyo bya

njaw

ulo.

Naye

bwewerabirira

nga

okozesa

abantu abalala

oba

nga

olekeyo

okubakolera

by’oteekeddwa

okubakolera,

kino

ky’ekifu

ula

okwerab

irira kwo ekibi.

Omuntu eyenoonyeza

ebibye nga

talowooza kubalala

assaw

o amateeka agafu

ga omukwano oba

enkolag

ana wakati

we n’ab

antu abalala

g’amanyi nti gakolera ye

okufuna by’ay

aayaanira

so ssi

kugasa

banne. Ate era tulinaw

o

n’abo abefuula nga abalin

a byebakolera

abala

la naye nga bambi

bakikola

kubanga banoonya kusiim

ibwa

abo bebaba bakoledde

ebiru

ngi.

Okwo nakwo ssi

kwekufaayo eri

abalala

. Omuntu

eyenoonyeza ebibye yekka, a

funa o

kumalibwa n

ga b

yayaayaanira

abifu

nye.

Wakati

w’oyo eyenoonyeeza ebibye n’oyo akola

okusiim

ibwa

tulinawo

omuntu

ow’obuvunaanyizibwa

era

omukulu mu biro

woozo.

Omuntu nga ono ye aso

bola

okwekolera byeyetaa

ga e

ra n’okukolera a

bantu abalala b

yebetaaga

era

essan

yu lye liva

mukusobola

okutetenkanyiza wakati

aw’okwagala

okwekwaata

kubalala ate

era n

’okubeera n’eddembe

okwekolera kyaba a

yagadde nga talu

mizza m

ulala

. Baib

uli e

yigiriz

a

obuvunaanyizibwa

eri

ffe bennyini era n’okuyamba

abala

la.

(Abagalatiy

a 6:4-5)

Okwenoonyeza

ebibyo ggwe w

ekka

kuyinza okubaamu

omugaso gwonna?

Kuba kunoonya

bibyo oba

okweegwanyiza

bwowaayo

obudde

okwerabirira

?

Page 42: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

35

35

35

35

Okwenoonyeza

ebibyo wekka:

� Mukodo

� Yekolera buli k

imu

okwesanyusa ye

� Anoonya okumatiz

a

okuyayaana kwe

Anoonya okusiim

ibwa:

� Mugabi e

kiyitirid

de

� Akolera abalala ebiru

ngi n

aye

nga ye te

yefuddeko kim

ala

� Asanyukira

nnyo okusiim

ibwa

abalala

Wa buvunaanyizibwa era

mukulu mu birowoozo:

� M

ugabi e

ri abo abali m

ubwetaavu

� Y

eekolera byeyetaaga era

n’akolera n’abalala kyenkanyi

� A

lina engeri g

y’agezaako

obutekubira

nnyo kumikwano ate

nga asig

aza eddembe ly

e

okubeera kyayagala okubeera.

Ekisukkirid

de 1: Kino ssi k

irungi

Ekisukirid

de 2: Kino ssi k

irungi

EKITUUFU: KIRUNGI

Page 43: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

36

36

36

36

Okwekkaanya akakomera

kwetutambuliza enkolagana

n’abantu abalala

Akakomera k

yeki?

Akakomera g

e m

ateeka o

ba enkola ebifu

ga enneyisa z

affe

nga tu

li mubantu abalala

era

n’okutambulizako omukwano gwetuba

tuyingiddemu n’ab

alala.

Akakomera kano kannyonyola embeera

zaffe

era n’empisa

n’emisin

gi kwetusin

ziira

okukola

byetukola.

Akakomera k

ano kayamba m

ukutukomako okwegendereza e

ngeri

gyetuba

tusaanidde okwesembereza

emikwano gyaffe

; waliw

o

eby’obuvunaanyizibwa

era

n’ebitali

bya

buvunaanyizibwa

munkolagana zino? Obukomera buno buyinza o

kufuga enkwata

gyetukwata

mu emibiri

gyaffe

oba nga bufuga enkolagana yaffe

n’abalala

. Buno bwo buyamba o

kukoma k

u bantu ab

alala ab

aba

baagala

okusemberera

oba okukwata

ku bitu

ndu eby’emibiri

gyaffe

. Akakomera akafuga enkolagana

n’ab

alala kagezaako

okussaw

o ebbanga wakati

aw’ab

antu mukifo

mwebabeera.

Eky’okulabirako:

omwami

ye wa ddembe okulaga

bwaali

n’ebbeetu okusemberera omukyalaw

e mukifo

ekitali

waka

waabwe. Naye omusajja omulala

bw’akikola, kiba kityobola

ekitiib

wa

kye kko akakomera

akafuga

enkolagana

wakati

we

n’abantu abala

la.

Page 44: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

37

37

37

37

Eby’okulabira

ko mukussaawo n’okukkiriz

a

emigaso egy’obukomera obufuga enkolagana

n’abantu abalala:

Akakomera

wekasim

biddwa ne k

yetusaanidde o

kukola

� Okufaayo ennyo kuby’obuyonjo n’endabika y

affe

Yogera

kaati

kyokkiririz

aamu newankubadde nga kyaw

ukana

okuva k

uby’abalala n

ebwebabeera e

mikwano gyo.

� Kkiririz

a nti d

dembe lya b

webange m

ikwano gyo bwebasalaw

o

obutakkaanya n

aaw

e buli k

aseera.

� Tokwaatan

ga m

untu yenna m

ungeri e

muleetera o

kusw

aala

, oba

okulumwa m

ungeri y

onna.

� M

aliriz

anga m

ubudde ebyo byonna b

y’otekeddwa o

kukola

� Gezaako nnyo okuwuliriz

a abaso

mesa

era

n’ebasomi banno

bwebaba n

ga b

alina k

yebagamba

� Gezaako okukola e

gyannakyewa m

ukitu

ndu kyo

� Tomala

gaw

andiikawandiika

kubise

nge

by’ebizim

be

oba

okusuulasu

ula e

bisasiro

buli w

antu.

Lwaaki tw

andyetaaze obukomera obufuga

enkolagana zaffe

n’abalala?

Kubanga tw

essa

amu fe

kka ekitiib

wa e

ra netussa

amu n’ab

alala

ekitiib

wa k

itugwanidde okussa

wo obukomera o

bufuga e

nkolagana

zaffe

n’abala

la obutava k

umulamwa e

ra n’emisin

gi ebifu

ga

obulamu bwaffe

. Obukomera b

uno bwebuba n

ga b

ulina

ebigendererw

a ebizim

ba, buyinza o

kutuyamba o

kutegeera n

geri k

i zetuyinza o

kweyisa

mu m

ubise

era e

bizibu.

Ffe bennyini

Abalala

Eby’okuyiga

Ab’ekyaalo

Page 45: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

38

38

38

38

Okusalawo ku nsonga

ezitu

kwaatako: O

kusalawo kye

kki?

Okusala

wo kitegeeza okwekkenneenya

ensonga oba

embeera

esoomooza

era

netulondako

ki

kyetusaanidde

okukola

okugikyuusa oba o

kugiweweeza. E

mbeera zino olusi z

iba n

nene

naye oluusi z

iba ntono.

Biki ebiru

n’gamya engeri g

yetusalawo?

Okusala

wo

kwonna

kusin

ziira

ku

byetwenyumiriz

amu

ebiru

n’gamya

endowooza

zaffe

. Byetwenyumiriz

amu

bino

bisib

uka

mwebyo byetukkiririz

aamu era n’endowooza zaffe

. Byetwenyumiriz

amu bino byebiru

ngamya ebiru

ubirirw

a byaffe

mubulamu. B

ino byetwagala o

kufuna m

u bulamu era b

yetwagala

bye biru

n’gamya ebikolwa byaffe

oba enneyisa

yaffe

okutuusa

lwetubifu

na.

Biki ebiyinza okulun’gamya engeri g

yetusalawo

mu bulamu?

1.

abalala k

yebaku

lowoozako

2.

okufaayo

ennyo n’okw

agaliza abalala em

beera ey’o

bulam

u obulungi

3. ebyetaago

byo ku

bubwo

4. ebintu eb

ikalu eb

ya buliw

o

5. ebigen

dererw

a nga b

yakutwalako

ebbanga d

dene o

kubitu

ukako

6.

obukuumi

7. obulam

u obuli ku

mulam

wa

8. em

irembe

Eby’okufumittiriz

a:

Wejju

kanye ku

mbeera zew

ali oyiseem

u nga o

teekwa o

kusalaw

o. D

dam

u

obubuuzo buno wa m

manga:

Page 46: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

39

39

39

39

� waliw

o okusala

wo okukusan

yusa n

ti wakola k

irungi

� waliw

o okusala

wo kwewejjusa n

ti singa wali o

sazewo m

ungeri

ey’enjaw

ulo oba o

lyawo ebyandivuddemu byandibadde birala

� waliw

o okusala

wo kwewandyagadde okuba n

ti wakukola

� waliw

o okusala

wo kwewejjusa

� waliw

o okusala

wo kwewandikyusiz

zaamu leero

Amadaala g’oyinza okweyambisa okutuuka ku

kusalawo okulungi

L

Wandiika o

lukalala o

lw’eb

yo by’o

genda o

kulondako

ekyo ekin

akuyam

ba

okusalaw

o

O Beera n

’olukalala o

lw’eb

intu byew

enyumirizaam

u, n’eb

ika eby’em

pisa,

okusin

ziira bulijjo

okusalaw

okw

o

N Gerageran

ya enkalala zin

o zo

mbi

D Ddam

u wetegereze b

uli ekiri ku

lukalala o

lw’eb

yokulondako

olab

e oba

nga b

irina en

geri gyebiko

ntan

amu n’eb

iri kulukalala o

lw’eb

yo

by’o

sinziirako

bulijjo

nga o

salawo

A Awo londako

kimu kw

ebyo eb

iri kulukalala o

lw’eb

yokulondako

ekisinga

okukkirizigan

ya ne b

y’osin

ziirako bulijjo

mu ku

salawokw

o.

K Kwekken

eenya eb

irungi n

’bibi eb

iyinza o

kuva m

ukukozesa ek

yo

ky’olonze sin

ga nga o

salawo ku

kyo.

O Onotegeerera ku

kki nga o

kusalaw

o kw

o ku

vuddem

u by’o

badde

osuubira?

Page 47: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

40

40

40

40

Okufim

itiriza

A. E

by’obumanyiriv

u:

1. Obukodyo kyeki?

2. Lwaki o

mubuvubuka y

etaa

ga o

bukodyo buno?

3. Kiki e

kitu

uka m

ubulamu bwe nga talu

n’gamzibbwa b

ukodyo

buno?

4. Emitendera emeka ab

aana gyebayitamu nga bakula m

u m

ubiri,

mudowooza

n’obwongo,

munkolag

ana

n’ab

alala,

muby’omoyo,

era

n’emukusalaw

o kunsonga

eziso

omoza

mubulamu? G

ye giru

wa?

5. Bukodyo ki obuyamba omuvubuka okwemanya ki kyali

era

n’okukyenyumiriz

amu?

6. Bukodyo ki obuyamba

omuvubuka

okutegeera

abala

la ki

kyebali

era n’okukolag

anira

wamu n’ab

o obulungi aw

atali buzibu bwonna

7. Bukodyo ki o

buyamba o

muvubuka o

kusala

wo kunsonga eziba

zim

usoomooza?

B. E

ndowoozayo ennungi e

ri abavubuka

1. Abavubuka b

a m

u…

……

……

……

……

……

……

2. Basobola

okus…

……

……

……

……

……

……

….obulungi

kunsonga e

zibaso

omoza sin

ga n

ga b

aweebwa o

bu…

……

……

obutuufu

3. Buli

mubu…

……

……

……

.. ayinza

okubeera

n’obulamu

obuta…

……

……

….. sin

ga n

ga ate

gekera buli lu

n....................

lwe olupya

so ssi

kumala

gagenda bugenzi

n’ebiba

bigud…

……

……

……

……

. ku lunaku olwo.

C. N

ga to

nnazim

ba bukodyo m

ubavubuka, w

ekebere kunsonga zino:

1. Weemanyi ki kyoli e

ra okyenyumiriz

amu? �

Yee �

Nedda

Fumittiriz

a kukyokuddamu kyo era wekebere lwaki kibadde

bwekityo.

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

…..

Nga tonnaba

kweyongerayo

, fummitiriza

era oddemu

ebibuuzo bino

wammanga:

Page 48: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

41

41

41

41

2. Okutegeera abalala

era

n’okukolag

ana

n’ab

o obulungi.

Wekebere nga o

jjuza m

ubusenge wammanga:

�Ndim

umativ

u nnyo m

ukyo

� N

dim

umativ

u

�Nkyabulamukko

� N

kyalemereddwa

Weebuze

lwaki?

....................................................................................................................

............................................................................................................

3. Okutegeka

obulamu bwo era

n’okusalaw

o okulungamu

mubikwata

kubulamu bwo. Wekebere nga ojjuza mubusenge

wammanga:

�Ndim

umativ

u nnyo m

ukyo

� N

dim

umativ

u

�Nkyabulamukko

� N

kyalemereddwa

Weebuze

lwaki?

....................................................................................................................

............................................................................................................

4. Obukodyo

obuyamba

mukuyigiriz

a

oba

okutendeka

abavubuka

munkozesa

ey’obukodyo

obusobozesa

okuvunnuka e

biso

omooza m

u bulamu.

�Mbuyize bulungi

� ssin

nabuyiga

�bunnemye

Weebuze lw

aki?

....................................................................................................................

...............................................................................................................

Page 49: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

42

42

42

42

Okutegeera engeri

gyetukulamu mu bitu

ndu

eby’omuntu

Okwanjula:

Omubiri

ogw’omuntu

guyita

mu

mitendera

mingi

nga

gukyukakyuka

okuva

lw’az

alibwa

okutuusa

lw’akaddiwa.

Ebisin

gira

ddala

okuba ebikulu munkyukakyuka zino by’ebyo

ebikwaata

gana nenkolag

ana wakati

w’ab

antu era

n’ebyokwegatta

ebitaandikira k

ukise

era omuntu w’avubukira. W

ano omwana ab

a

ayita m

ukise

era w

akati aw

’okubeera o

mwaana n

’okubeera o

muntu

omukulu.

Kino kye kise

era

ebitu

ndu eby’omuntu ebizaala

webitan

diikira okwetegekera

okukula

n’okutuukiriz

a emirim

u

gyabyo. A

te kye kise

era o

muvubuka w

’atandikira o

kusemberera

emikwano kuba ab

a aw

ulira o

kwefuga m

u m

utim

a ggwe nga a

va

kukusalirw

awo bazaddebe. K

ino kyekise

era okutandiika o

kuzim

ba

eby’okwenyumiriz

amu n’empisa

ebinamulun’gamya e

bikolwa b

ye.

Era n

’okuyaay

aana o

kw’omutim

agwe kukyuuka.

Okufim

itiriza

A. E

by’obumaanyivu:

1. Enkyukakyuka mumibiri

gyaffe

ziretaw

o njaw

ulo ki wakati

aw’omusajja

n’omukazi?

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

2. Biki ebiyinza o

kuva m

ukwegandanga o

kutatu

kirid

de m

ubise

era

byakwo

ebitu

ufu?

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

.

Nga tonnaba

kweyongerayo,

fummitiriza era

oddemu

ebibuuzo bino

wammanga:

Page 50: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

43

43

43

43

3. Onyonyola o

tya kubikwatag

ana n

’ensonga ez’ekikula ky’ab

antu

era

nengeri

gy’ekiru

ngamyamu

emigaso

era

n’eby’obuvunaanyizibwa

bw’omwami

era

n’omukyala

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

B. E

ndowooza yo kunkyukakyuka nga omuntu avubuka

1. Omuvubuka okuwulira o

bweetavu bw’okwegatta m

umukwano

aba ay

onona m

umaso

ga K

atonda? �

Yee �

Nedda

Nnyonyola

eky’okuddamu

kyo

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

2. Endaw

dde ez’obukaba zikwata abo bokka

abagwenyufu

muby’okwegadanga.

� Yee �

Nedda

Nnyonyola

eky’okuddamu

kyo

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

3. Lwaki

kisan

idde

buli

muvubuka

okuteegera

kubifa

kunkyukakyuka e

zibeeraw

o ng’akula?

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

C.

Nga tonnannyola kubikwatagana n’ekikula ky’abantu

wekebere kunsonga zino.

1. Nze

nkwatib

a ensonyi

okwogera

kaati

kubikwata

gana

n’enkyukakyuka

mumibiri

gyaffe

nga

tukula.

� Yee �

Nedda

Fumittiriz

a kukyokuddamu kyo era w

ekebere lw

aki kibadde

bwekityo.

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

Page 51: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

44

44

44

44

2. Bisaa

nyizo ki byewewetaa

ga

okusobola okunnyonyola

era

n’okwogereganyamu n’ab

avubuka kunsonga ez’enkyukakyuka

ezibatu

ukako nga b

avubuka? L

ondako m

ukasenge wammanga

era oyongere okunnyonnyola.

Obumanyiriv

u ku bikwata k

unkyukakyuka

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

Obukodyo obw'okwogereganya e

ra n’okumatiz

a

omulala

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

Endowooza

ezitali

zim

u

ku

by’obuwangwa

nga

bwebiru

ngamya

oba okuwabya ebikwata

ku kuvubuka

era

n’obuvunaanyizibwa o

bw’abaami n

’abakyala

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

……

Enkyukakka ezira

bika kungulu ku mibiri g

yaffe

Bwetuzaalibwa tw

awukana k

ulw’ekikula k

yaffe

ekirag

a ebitu

ndu

byaffe

mubuto bwabyo: bino by’ebitu

ndu byaffe

eby’ekyama,

ebyo ebiraga enjaw

ulo wakati aw

’ekisa

jja n’ekikazi. B

wetuvubuka,

ebitu

ndu bino bikula n

ga b

idda k

uddaala e

rya w

agguluko nga k

ati bissaa

wo enjawulo wakati aw

’omusajja o

mukulu era n

’omukyala

omukulu. O

buvubuka ddaala e

risanyusa ennyo newankubadde

bujja n

’okusoomozebwa k

ungi, m

u m

ibiri e

giba g

ikyakula

obukuzi. N

aye nga w

adde guli g

utyo, o

muvubuka b

weyegadanga

asobola o

kufuna o

lubuto oba o

kufunyisa o

muwala o

lubuto.

Page 52: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

45

45

45

45

Enkyukakyuka ezijja

wo zira

mbikiddwa mu

busenge wammanga:

Abawala

Abalenzi

� Enywanto zeziso

oka o

kugejja, n’amabeere

ne gaddako

� Obutuuliro

n’amagumba a

gabwetoolodde

era n

’agomubitu

ndu ebizaala g

agaziwa

okwetegekera o

kuyitamu omwana n

ga

ebise

era e

by’okuzaala b

ituuse

� Enviiri z

imera m

unkwaw

a

� Okugejjamukko okw’edooboozi o

kuva

kuly’ekyana e

kito

etto

no ate

nga ly

a

waggulu

� Abamu bafuna e

mbalab

e entonotono m

u

maaso

� Okulwaala o

mwezi kutandiika

� Amazzi agakuuma o

bukyala n

ga b

uyonjo

gatandiika o

kujja m

ubungiko

� Okuwulira m

uli o

bwetavu obw’okwegatta

mu m

ukwano bweyongera

� O

mubiri g

ulina e

ngeri g

yegweyongera

okweetoololwa amasa

vu era n

e gugonda

nnyo

� Eddoboozi ly

eyongera

obunene

� Obusajja b

utandiika o

kugejja

� Ebisaw

o ebitereka e

nsig

o

ezizaala n

abyo bitan

diika

okugejja

� Abamu bafuna e

mbala

be

entonotono m

u m

aaso

� Ebire

vu n’ekakoba b

imera

� Ekifu

ba k

igaziwa

� Omubiri g

uziim

ba e

binywa

ebinene ku m

agumba

� O

kuloota o

kwekiro

okuleetera o

kufulumya

amazzi ag

azaala n

ga

sikyeyagalire

kutan

diika

Page 53: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

46

46

46

46

Okwegadanga mu kifo kyakwo

ekisaanira

Okwanjula

Okuwulira

obweetaavu obw’okweggatta

tekirin

a bubi bwonna

kubanga ekyo Mukama yakitegeka bwaty

o era

abavubuka nga

bakula e

mbeera z

ino zeyongera e

ra tebasaanidde kuwulira n

sonyi.

Wabula

omuntu bwata

ndiika okugoberera obweetaavu buno

n’okusan

yusa

omubiri

gwe nga yegadanga, aw

o aba ng’ekirabo

eky’okwegatta

Mukama kyeyatu

kuza akifu

usiz

za ekyenyinyalw

a

era

nga n’ebivaamu tebibeera biru

ngi.

Okwegatta

n’okuzim

ba

embeera n’empisa

ennungi bigendera

wamu. Bw’oba nga olina

embeera n’empisa

ebiru

ngi eby’egombesa, okusalaw

o kubikwata

n’okwegatta

mu mukwano kulun’gamizibwa

emitin

do gino

wammanga: okukkakkanya

okuyaayaana kw’omubiri,

okussa

mubalala e

kitiib

wa, o

kuba o

w’obuvunaanyizibwa, o

kuba omuntu

afaayo eri ab

alala

, nebirin

ga e

byo.

� Abavubuka

balin

a

obusobozi

okusalaw

o

okukkakkanya

okuyaayaana

okw’omubiri

nga

bayita

mukusalaw

o

okw’obuvunaanyizibwa.

� Okwagala

ennyo omuntu omulala

ow’ekikula

eky’enjaw

ulo

okuva k

ukikyo tekitegeeza k

wegadanga n

aye.

� Abantu bayinza okwagala

na

awatali

kwegadanga

nga bayita

mumakubo gano:

− Endowooza zam

mwe ziyin

za okukw

atagana era n

emusan

yukira m

ukyo

naye n

ga temwegasse m

u m

ukw

ano

− Enkw

atagana

mundowooza

kintu kya

maan

yi nnyo n’okusin

ga okw

egadanga

− Okw

agalana o

kutuufu ku

beeram

u bino: o

kuba o

mwesigw

a eri omulala

okumala eb

banga, o

butalya lu

kwe m

u m

untu gw

’oyagala, o

kutuukiriza

obweyam

o, era n

’okufiisa o

budde n

’ebintu ku

lulwe.

� Obusobozi obw’okwekuuma nga tewegasse

mubyamukwano

buzim

bibwa

ku

kukkakkanya

okuyaayaana

okw’omubiri

okumalira d

dala e

bbanga.

Ebiro

woozo

ebikulu

Page 54: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

47

47

47

47

� Naye mu bufumbo, abantu abaagalan

a kitu

ufu era

kisaan

a

okulagan’gana

omukwano nga

bayita

mu makubo gonna

ag’omubiri,

amagezi

n’okutegeera,

endowooza,

enkolagana

wakati w

aabwe era ne m

uby’omwoyo aw

atali k

utya k

wonna oba

okuwulira

nti b

amenye obwesig

wa.

� Okuzim

ba embeera n’empisa

ebiru

ngi

era eby’egombesa

n’obusobozi okukkakkanya okuyaay

aana okw’omubiri

kitw

ala

ebbanga.

� Okuwulira

obwetaa

vu obw’okwegatta

mu mukwano tekirin

a

tteeka lyekumenya wabula

okusala

wo ngeri

ki gyetwanukula

okuyaayaana kuno y’eyinza okubamu obuzibu. Embeera zino

buli

lweziba

zizze,

omuvubuka

yenna alin

a obusobozi

okuzikkakkanya.

� Omukwano omutuufu ogutaliim

u bukuusa gulabisib

wa m

ubino:

okukkakkanya o

kuyaayaana o

kw’omubiri a

watali k

ukosa m

ulala,

okussa

n’ganamu ekitiib

wa, obuvunaanyizibwa, okufaayo eri

abala

la, nebirin

ga e

byo.

� Kyangu nnyo okulaga omukwano nga to

yise

mu kwegatta

� Okwegatta

okw’obuvunaanyizibwa

kusoboka

mumbeera

ez’obufumbo zokka nga ziru

n’gamizibwa o

kwagalan

a okutwala

ebbanga o

kuzim

ba.

Okwegatta m

u m

ukwano oba okwegadanga n

ga te

kuli m

umbeera

za kikulu oba

mu mukwano oguzim

biddwa

ku musin

gi

ogw’okwagala

okutalim

u bukuusa, kuyinza okuvaamu ebikaaw

a

bingi. A

bavubuka b

webalo

owooza n

ti enkyukakyuka z

ebayitamu

zitegeeza nti bakuze ekim

ala era basa

anye batan

diike okwegatta

mu by’omukwano, boolekedde okwejjusa kungi. Waliw

o ebintu

nga b

isatu ebikulu ebiva m

u kwegadanga o

kutali k

wa m

ubufumo

era b

ye bino: o

kufuna embuto, ebwadde ez’obukaba oba e

zikwata

ebitu

ndu eby’ekyaama, nga n

e m

ukeneenya m

w’omutwalid

de.

Mu kise

era

eky’okuvubuka, wabeeraw

o enkyukayuka mu mubiri

ogw’omulenzi era e

zim

u kuzo zirab

ika m

ubitu

ndu bino:

Obus_____________________,

Ebir_

__________________________,

Ebisa

______________________________,

enviiri p

unk_________________________,

era n

’okwetoloola o

busa______________________ bwe

Ekiro

, omuvubuka

omulenzi

ayinza

okufunamu

okulo____________________________ era

n’afulumya amazzi

agaz________________

Eby’okuyiga

Ebiyinza okuva

mu kwegadanga

Omukazi a

funa

atya olubuto?

Page 55: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

48

48

48

48

Omuwala

bw’aba nga avubuka, enkyukakyuka zirabisib

wa mu

kugejja okw’amagumba m

u bitu

ndu ebya___________________

afuna

okugejja

mu

buky________________________

era

n’enviiri o

kwetoolola obuky_______________ bwe.

Omuwala a

tandiika o

kulwala o

mw____________________

ekiraga nti ay

inza o

kufuna o

lub_______________________

Ebisaw

o ebitereka

amagi agazaala

mu mubiri

ogw’omukyala

bitan

diika o

kuweereza amagi agengedde buli m

wezi.

Nnabaana

afuna m

angu obubaka b

uno n’ata

ndiika o

kutegeka ekisu

omwana

ky’an

neebakamu. O

mukyala b

w’ab

a tafunye lu

buto, eggi lin

o lib

a

lirina okufuluma era ne nnabaana aba alina okumemnyamenya

ekisu

olwo nekifu

uka o

musaayi o

gufuluma aw

amu n’eggi lin

o.

Okufuna olubuto kubeeraw

o nga eggi ery’omukyala

lisisinkanye

amagi agaz___________________ ag’omusajja

era

nga

gano

gasan

gibwa

mumazzi

agafulumizibwa

omusajja

mubise

era

eby’okwegadanga.

Eggi n

ga te

rinnatu

uka m

unnabaana liy

ita m

ulus____________.

Amagi ag’omusajja

agazaala

gayinza okuba amala

mu mumubiri

ogw’omukazi nga bamaze okwegadanga okumala

ennaku nga 3

okutuusa

ku

5 era

mu bbanga

lino omukyala

ayinza

oku___________ olu______________________.

Abantu abasa

anidde okumanya era

n’okutegeera

obulungi

enkyukayuka

ezibeeraw

o

mukuvubuka

era

n’emibiri

nga

bwegyeyisa m

u kise

era e

kyo be bano wammanga:

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Wandiika o

lukalala lw

’ebigambo ebikulu by’oyinza okukozesa n

ga

oyogerag

anyamu n’abavubuka (oba baw

ala

oba abale

nzi) ababa

bakusim

bye ebibuuzo ebikwata

gana n

’okwegadanga.

Okulw

aala

omwezi k

ijjira m

u

mite

ndera gino:

Ekiro

woozo

Okwegeezaamu

Page 56: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

49

49

49

49

Omusajja

/Omulenze

Omukazi/O

muwala

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Olwooza abavubuka

bano basa

anidde baty

a okwan’gaanga

okuyaayaana okw’omubiri o

kuleetebwa e

nkyukakyuka m

u mibiri

gyabwe? W

andiika e

biro

woozo byo wammanga

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Page 57: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

50

50

50

50

Ebikwatagana n’ensonga

ez’ekikula eky’abantu

Okwanjula:

Enjaw

ulo m

u kikula e

ky’ab

antu yetooloolera m

unsonga

ez’ebitu

ndu byaffe

ebizaala

ebyawula o

musajja o

kuva k

u m

ukazi.

Era a

maw

anga a

g’enjawulo gakozesa e

njawulo zino okulambika

obuvunaanyizibwa b

w’omukyala e

ra n’obw’omwami o

kusin

ziira

kuby’obuwangwa byaago.

Ekikula eky’abantu, o

buvunaanyizibwa eby’okwegatta

, omusajja

, omukazi,

okwegadanga,

obuwangwa,

ekisajja

, ekikazi,

okumanya,

okusalawo,

obukambwe, o

kutyoboola eddembe, o

kwegatta

, ssi k

yeyagalire

, obukaba,

omwenge, ebira

galalagala ebita

miiza, okulabirira

, okugaana, okuzaala,

okuyonsa, okufuna olubuto, okuzaalagana, okulera abaana, amateeka,

okumanyisa, e

ntegeka

1.

Obuvunanyizibwa

obw’omwami

oba

omukyala

obukwaata

gana n’eby’okuzaala

bwatuweebwa Kato

nda so

ssi bya buwangwa bwaffe

. Obumu ku buvunaanyizibwa

buno

bulambikiddwa

wammanga:

Okubeera olub______________, okuz_______________

okufun_______________________omukazi o

lubuto

2.

Ebim

u kubikolwa e

byaw

ula

mubuvunanyizibwa b

uno bye

bino:

Obuza__________________, o

kuz__________________

abaana

3.

Okubeera

omukazi

oba

omusajja

birin

a emigaso

egy’enjawulo, Jju

za m

u m

abanaga a

gakuwereddwa e

migaso

gino nga b

w’ogirab

a:-

Ebigambo

ebikulu:

Page 58: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

51

51

51

51

Emigaso egy’okubeera

Emigaso egy’okubeera

omusajja

omukazi

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

4.

Ebuzibu obuli m

u kubeera o

musajja o

ba o

mukazi

bwebuno:-

Obuzibu obw’okubeera

Obuzibu

Omusajja

Obw’okubeera Omukazi

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------

5.

Abak___________________

be

basin

ga

okubeera

n’obuzibu obuyinza okubale

etera

okufuna

obulwadde

obw’obukaba

era

n’akawuka

akale

eta

mukeneenya

okusin

gako abas_

_________

6.

Obuvunaanyizibwa

obukwaata

gana n’eby’okuzaala

era

obuleetera

omukyala

okwanguyirw

a okufuna

obulwadde

obw’obukaba

era

ne

mukeneenya

bwebuno:

______________________________________________

______________________________________________

______________________________________________

Page 59: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

52

52

52

52

Okwegezaamu

1. Ebiyinza o

kukolebwa m

ukukendeeza k

unsasan

ya e

y’endwadde

ez’obukaba n’akawuka a

kale

eta m

ukeneenya n

ga b

yekuusa k

u

buvunaanyizibwa o

bw’eby’obuwangwa eri o

musajja n

’omukazi

bye bino:

o Enteekat_________________________

ennungamu

nga

eyamba

ba

mulekwa n’okusin

gira ddala

abakulira

amaka

ag’abazadde baabwe,

ne bannamwandu n’ab

omumaka

gaabwe.

o Okussa

wo

eby’okuyig___________________

abantu

okukyuusa e

ndowooza z

aabwe kubikwatag

ana n

’ebyemikwano

era n’okwegadanga.

o Enteg_______________________

ezitu

ukirira

abantu

kulw’ekikula

kyaabwe zisaan

idde okussib

wa mwezo ezifu

ba

mu kukendeeza

ensasa

anya

ey’obulwadde bw’obukaba

era

n’okutuusa o

buyambi eri ab

aba b

akoseddwa m

unsonga eno.

o Eggwanga

lisaanidde

okussa

awo

enko_____________

okuyamba entegeka e

zigenda m

u m

aaso okukyuusa m

umpiisa

ezikosa n

ga z

ekuusa kubuvunaanyizibwa n

’emikisa

egiweebwa

abasajja o

kukirako abakazi.

Weekebere mubino wammanga:

A. O

bumanyi:

1. Emitendera e

gy’okuvubuka m

ubale

nzi era n

’emubaw

ala

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

2. Njaw

ulo ki eri w

akati w

’enkyukakyuka zino m

ubale

nzi era

n’emubawala

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

3. Okwegadanga m

ubise

era b

yakwo ebitu

ufu kitegeeza k

i?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

Mubim

pim

pi,

nnyonyola

byoyize kunsonga

zino:

Page 60: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

53

53

53

53

4. Buzibu ki o

buva m

u kwegandanga m

ubise

era e

bitali b

ituufu?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

5. Endwadde z’ekikaba z

eziru

wa era z

awukana zitya k

undala

eziyinza o

kukwaata m

ubitu

ndu byaffe

eby’ekyama?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

6. Onnyonnyola otya o

kumatiz

a omuntu nti y

andiba n

’emu

kundwadde ez’ekikaba?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

Page 61: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

54

54

54

54

Ebimpimpi ebikwata ku

kawuka akaleeta mukeneenya

Okwanjula

Newankubadde nga k

ikkiriz

ibwa n

ti abana m

u Uganda b

angi

balin

a obumanyiriv

u obuwera k

u nsaasan

ya e

y’akaw

uka a

kale

eta

mukeneenya, bangi te

bajjumbidde kussa m

unkola e

byo

byebamanyi. E

nsonga ereeta kino eyinza o

kuba n

ga yekuusa k

u

kubeera n

ti byebamanyi o

ba olyaw

o nga ssi b

ituufu oba b

alina

obumanyi b

wa k

itundu, oba te

babadde namakubo ag

abafunyisa

ebifa k

u m

ukeneenya n

ga b

webizze bikyuukakyuuka.

A. O

kwongera kubumanyi

1. Lwaki o

sanidde okumanya k

ubifa k

umukenenya n

ga

avunanyiziba k

ukugunjula ab

avubuka?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

2. Njaw

ulo ki eriw

o wakati w

’akaw

uka a

kale

eta m

ukeneenya

n’endaddwe ya m

ukeneenya?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

3. Mukeneenya n’endwadde z’ekikaba b

ikolagana b

itya?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

4. Kulab

ula k

i kwosan

idde okutuusa ku bavubuka

b’ovunanyizibwako? L

waki?

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

-----------------------------------------------------------------------------

Genderera bino

nga bw’oyiga ku

by’akawuka

akaleeta

mukeneenya:

Page 62: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

55

55

55

55

B. E

ndowooza entufu

1. Okunenya

abavubuka

buli

kise

era

kyekyokka ekiyinza

okubayigiriz

a enneyisa e

nnungi n

’okuziyiza m

ukeneenya.

�Ye oba �

Nedda

Nnnyonola e

ndowooza y

o:

....................................................................................................................

....................................................................................................................

....................................................................................................................

2. Kyangu nnyo ab

avubuka o

kwekuuma e

ra n’okujjumbira e

byo

ebibayamba

obutetab

a munsonga

z’ebayagalid

de

era

n’obutafuna n

dawdde z’ekikaba o

ba m

ukenenya.

�Ye oba �

Nedda

Nnnyonola e

ndowooza y

o:

....................................................................................................................

....................................................................................................................

....................................................................................................................

3. Ezim

u kungeri z

’etuyinza o

kuyamba m

u abavubuka o

kwewala

empisa

ezizikiriz

a kwe kubannyonnyola eby’aw

andikiibwa

kyebigamba kunsonga e

zo.

�Ye oba �

Nedda

Nnnyonola e

ndowooza y

o:

....................................................................................................................

....................................................................................................................

....................................................................................................................

Ebigambo ebikulu:

Omuntu,

amaanyi

agalw

anyisa

endwadde,

akawuka

akaleeta

mukeneenya,

okufuna,

okunafuya,

akatogo ak’endwadde,

okumanya

bw’oyim

iridde mubya mukeneenya, Okuba n’obulamu obulungi ng’olin

a

akawuka, okwekuuma, obubonero, obutofaali

obulw

anyisa endwadde,

amaanyi agaziga endwadde nga eyingidde mu mubiri,

okuwona, amazzi

ag’omumubiri, o

musaayi, a

mazzi a

g’omusajja

agazaala, a

mazzi a

g’omukazi

agazaala,

amalusu,

entuuyo,

omusulo,

obubi,

amaziga,

ebisala oba

ebifu

mita

, okutegeera nti

akawuka mwekali

mumubiri,

okwegadanga

n’abantu abassukka mu omu,

akapiira

ka kalim

pita

wa,

okuziyiza,

okusaasanya, o

kulw

ala, o

kuziyiza okukwasa omwana omuwere akawuka,

abafumbo

nga

omu

alin

a

naye

omulala

talin

a,

okwekebeza

n’okubudabudibwa,

obungi

obw’akawuka

mu

musaayi,

eddagala

eriw

eweeza, eddagala erig

ema obulw

adde, enneyisa eyinza okukusuula

mubuzibu,

emite

ndera okuva kukufuna

akawuka

okutuusa okufa,

okulw

ana, a

bakadde, b

a m

ulekwa, o

bwaavu, o

kusosola.

Page 63: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

56

56

56

56

Ebisookerwaako mukumanya ebifa ku

mukeneenya

-------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Baagala o

kutegeera o

ba ________________________________

Beetaaga okutegekera ebise

era b

yabwe eby’om______________

Baagala o

kutan

diika o

kufuna o

buj____________________

Baabagala

okufuna okubud__________________________

Akawuka akaleeta m

ukeneenya kalumba omubiri n

ga keyambisa bino:-

Okunafu

ya-------------------------------- a

galw

anyisa e

ndwadde

Okuleetera o

mubiri o

kulw----------------------------- b

uli k

aseera

Okuleetera o

mubiri o

butaso

bola kul--------------------- n

dwadde

Omutendera ogusooka

ebibaaw

o

Omutendera

ogw’okubiri

ebibaaw

o

Akawuka

akaleeta

mukeneenya

bwekayingira

mumubiri k

akola

ki?

Akatogo

ak’endwadde

ezire

etebwa

mukeneenya

kite

geeza ki?

Abantu betta

nira

okwekebeza

akawuka ka

mukeneenya

olw

’ensonga zino

wammanga:

Jjuza m

u busenge

emite

ndera

omuntu

gy’ayita

mu okuva

lw’afuna akawuka

akaleeta

mukeneenya

okutuusa lw

aafa.

Page 64: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

57

57

57

57

Omutendera

ogw’okusatu

ebibaaw

o

Omutendera ogw’okuna

ebibaaw

o

Omutendera

ogusembayo

Ebibaaw

o

------------------- ------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

----------------------------------------------------------------------------------

Endwadde ezeyuna o

mubiri n

ga akaw

uka a

kale

eta m

ukeneenya

kamaze okuyingira o

zinnyonyola o

tya m

u lulim

i Oluganda -----------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

-------------------------------------------------------------------------------------

� Okulumwa m

ukif_

___________________________,

� Okud________________________________,

� Obutay

agala k

ul______________________,

� Okuzito

owerera

abomum____________________

era

nabaa__________________________________

� Ow’okulwanyisa

ensaa

s____________________ey’akaw

uka

akale

eta _

____________________.

� Okuwagira

n’okusomesa

abantu

kubiru

ngi

ebiri

mu

kwekeb_______________________

akaw

uka

akale

eta

mukeneenya

� Okuzzaamu amaanyi abalina

akawuka

akale

eta

mukeneenya

okubeeraw

o m

umbeera eyey_________________

Akawuka

akaleeta

mukeneenya ka

njawulo nnyo

okuva ku katogo

ak’endwadde

akaleetebwa

akawuka kano

mungeri z

ino:

Ezim

u kumbeera

ezire

etebwa

mukeneenya ze

zino:

Okumanya ebifa

kukawuka

akaleeta

mukeneenya

kitu

yamba

okwenyigira

mu

kawefube:-

Page 65: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

58

58

58

58

Ebimpimpi ebikwaata ku

ndwadde ez’ekikaba (S

TDs)

Ennyanjula

Waliw

o endwadde nnyingi ezikwaata e

bitu

ndu eby’omubiri g

amba

nga olususu, akamwa, obwongo oba ebitu

ndu eby’ekyama nga

abasaw

o baziteeka mu kikunsu eky’endwadde ez’ekikaba.

Tekitegeeza nti

aba

azirw

adde ate

ekwa

kuba

nga amaze

okwegandanga. Kitegeeza nti

emiru

ndi egisin

ga zitambuzibwa

okuyita mu bitu

ndu ebikozesebwa mu kwegadanga. Omuntu

alina endwadde ezo abeera mu katy

abaga ak’okufuna akaw

uka

akaleeta

mukeneenya okusin

gako oyo ata

zirin

a. Ate ku ludda

olulala

, omuntu alin

a akaw

uka akale

eta

mukeneenya akosebwa

nnyo endwadde ezo. Eky’obulabe ennyo kiri

nti

endwadde

ez’obukaba e

zim

u te

zikosa m

angu m

beera e

z’ab

antu. E

miru

ndi

mingi abantu, n’okusin

gira

ddala

abakazi bazigayalira

kubanga

baba tebalina b

ulumi b

wonna.

Ebigambo ebikulu:

kondomu,

okuziyiza,

okusasaanya,

okukwaatib

wa

obuwuka,

okwegadanga okwegadanga n’obuvunaanyizibwa,

kabotongo,

enziku,

okusiyibwa mu bitu

ndu eby’ekyama,

okubundula amazzi

agawunya,

kisipi,

ekinanansi,

akawuka

akaleeta

mukeneenya,

mukeneenya,

obuwuka obuleeta endwadde okuva mu bujama, obuwuka obuleeta

endwadde nga butambulira

mu m

pewo oba amazzi a

gafuluma m

u m

ubiri,

obubonero, amazzi agafulumizibwa omubiri,

atannetuuka, okwegadanga

n’abantu abasukka mu omu,

endwadde eziyita

mu kukwaata oba

okusemberera aba azirin

a, amabwa, amabubuto, endwadde ez’olususu,

okufuka omusulo buli

kaseera,

okusiyibwa ku mubiri,

okwokerera

olususu, okusiyibwa olususu, omukka omubi oguva ku mubiri

oba mu

kamwa, obugumba, amasira

oba oluzzizzi,

okwegatta

mu kwegadanga,

okwegadanga awatali

kwegatta

, endwadde ezikwaata okuyita

mu

kwegadanga,

okulekayo okwegadanga,

okukemebwa,

ekinyonyereze,

obukuumi,

kokkolo

ow’omumwa

ogwa

nnabaana,

okusannyalala,

endwadde ey’omutim

a, o

kukosa obwongo, o

kuziba amaaso, o

kufa

Page 66: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

59

59

59

59

1._________________________________________

2. _________________________________________

3. _________________________________________

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Amaz_____________ ag

’ekyama

Okweg_____________________ nga to

nnetuuka

Okweg_____________________ n’ab

antu abasu

kka m

u omu

Okulowooza nti

okusobola

okwetan

gira

endwadde ez’obukaba

oyinza o

kwegandanga n

ga te

wegasse

kuyinza o

kuvaamu obuzibu

gamba n

ga o

kuke_______________oba e

kinyo___________

Amab_______________________________

Amaba_______________________________

Okuf_____________________omusulo buli k

aseera

Okusiy

___________________________ ku m

ubiri

Okwok_____________________ m

u bitu

ndu eby’ekyama

Okusiy

ibwa olususu

Omuk____________ omubi o

guva ku m

ubiri o

ba m

u kamwa

Okubundula a

mas_____________________ oba o

luzzizzi

Ennukuta ezite

ra

okukozesebwa

okulaga

endwadde

ez’obukaba ziri

ssatu. Z

eziru

wa?

Menya amanya

ag’endwadde

ez’obukaba

g’omanyi

Mu bavubuka

endwadde

ez’obukaba

zisaasaanyizibwa

okuyita

mu ngeri

enkulu ssatu;

Obumu ku

bubonero obulaga

nti o

muntu alin

a

endwadde

ey’ekikaba bwe

buno;

Page 67: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

60

60

60

60

Okulabulwa

n’okulun’gamizibwa

Okwanjula

Abavubuka balina e

ndowooza e

gamba n

ti bato

nnyo okufa! E

ra kino kibaleetera

okwenyigira mubikolwa

ebiyinza

okubasuula

mukatyabaga. Bbo bagendera nnyo ku kuyaayaana okw’emibiri

gyabwe so ssi

ku kukubaganya

ebiro

woozo n’okwekkaanya

ensonga

nga tebannaba

kusala

wo.

Era ebise

era ebisin

ga

balo

wooza nti

ebiva mukusalaw

o kwaabwe tebiyinza kubakosa

kiwanvu nnyo.

Ebigambo ebikulu:

Obubenje,

ebikankanya,

okulowooza,

okuwulirirz

a,

okulabula,

okulun’gamya, o

kukuuma, o

kuyaayaanira

, okusalawo, o

buzibu, e

bivaamu,

Katonda, e

mikwano, a

b’en’ganda zaffe

, abasomesa, o

kwejju

sa, e

ssanyu

Okusala

wo bwekuba

okubi

kuyinza okutuviira

mu amaziga

n’okwej_____________________naye

bwekuba

okulungi

kutuleetera e

ss____________________n’okumatira

.

Okugoberera

amagezi nga bwegakuweebwa mikwano gyo oba

okulabulwa

biyinza

okuyambako

abavubuka

ababa

baso

omoozebwa

omubiri,

ebiro

owoozo, enkolagana

n’ab

antu

abalala

, eby’omwoyo era n

’okufumittiriz

a okw’omwoyo okuttu

sa

okuyaayaana

okusanysa

omubiri.

Okusalaw

o

kwaffe

kulun’gamizibwa

ebiru

ubirirw

a byaffe

mubulamu. Abavubuka

basa

ana o

kuyiga n

’okwegezangamu m

unkola e

nnungamu eyamba

mukusalaw

o okutalim

u kupapa kwonna mukwan’ganga ebizibu

byebasan

ga m

ubulamu.

Okusala

wo

kwoyagala

okukola

bwekuba

nga

kwekuusa

kunkolag

ana gy’olina n’omuntu omulala

, kisa

anidde okuyiga

engeri e

nnungi zoyitamu okwogerag

anyamu n’omuntu oba abantu

abo mubigambo era

nemubikolwa

ebitu

ukanira n’embeera

Jjukira

nti b

uli

lwetusalawo

kunsonga yonna

tulin

a okusuubira

nti w

aliw

o ebirin

a

okuvaamu.

Page 68: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

61

61

61

61

gy’olim

u.

Omuvubuka

yenna

bw’ab

a nga

alina

enkolagana

ey’amaanyi

wakati

we ne Kato

nda

we,

asobola okusaba

okulungamizibwa okukwaata

gana n’entegeka Mukama zalin

a eri

obulamu bwe. Bwetuwaayo obulamu bwaffe

bwonna

eri

Mukama, kitu

yamba okukyuusa

endowooza zaffe

kunsonga

n’ebyetwayitamu ebyedda e

byakosa o

bulamu bwaffe

. 1.

Waliw

o ebintu bingi

nnyo byetu

yaa_______________________ mu

bulam

u.

2. Bwetu

geezaako okulwaan

yisa okuyaayaan

a okw

’omubiri, o

luusi kitu

viiramu

obuz______________________bwetu

ba tetw

etegekedde.

3. Okulab

ulwa oba okulun’g_

_____________________ okuva

eri abalala

kiyinza o

kutukuuma eri akab

i

4. Okw

eyongera ku

bantu betw

eesiga, K _______________________ naye

aba atu

labula b

uli kiseera.

Ekirowoozo

5. Kiru

ngi

era kisaan

idde

okuwuli______________________am

agezi

agatuweeb

wa ab

alala nga to

nnaba ku

salawo okw

enkomered

de.

Okugezesa obukodyo

6. Oluusi

okusalaw

o kw

affe okubi kuyin

za okuleetera

okubonabona

eri

abantu abalala

new

ankubadde

nga

ebivaam

u ebibi

tubibuuse

nga

tetukosed

dwa. K

ino kiso

boka kitya?

__________________________________________________________

__________________________________________________________

__________________________________________________________

__________________________________________________________

Page 69: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

62

62

62

62

Ebikusikiriz

a mu bulamu

Okwanjula

Waliw

o ensonga nnyingi nnyo eziyinza okusikiriz

a abavubuka

okusalaw

o nga bwebaba balab

ye. Ebim

u kubiyinza okusalw

awo

kwe kwegadanga. W

aliw

o obubaka obukontan

a obutuusib

wa k

u

bavubuka nga buyita mu mikutu egy’empuliziganya egiyita

mu

mayengo

ag’omubbanga

nga

ladiyo,

Televizoni,

entambi

ezikwatid

dwako filim

u, e

mpapula e

zikubibwa m

u bwiino, n

’ebiri

nga ebyo. Obubaka buno tebuwabula

mukuyamba muvubuka

okwettan

ira mpiisa e

zisaa

nira. O

kusobola o

kuteegera n

’okuziyiza

ebisik

iriza bino kintu kikulu nnyo. Okwewala

nga

ebikolwa

ebiyinza o

kutuviira

mu akabasa, kiba k

yamagezi b

wetugerageran

ya

n’ebiyinza

okutuviira

amu

era

n’ebikosa

emibiri

gyaffe

, n’endowooza z

affe

. Ebigambo ebikulu

Eby’omubiri,

okutegeera

n’okumanya,

enkolagana,

endowooza,

okusikiriz

ibwa,

okwegadanga nga toli

mufumbo,

obuvunaanyizibwa,

ekitiib

wa, okwesanyusa, eby’omwoyo, okusikiriz

a, emisingi egy’empisa,

ebiru

ubirirw

a, ebita

zim

ba, ebizim

ba, eby’ekivve, emitin

do egikontana,

banywanyi, o

kulekayo, e

bita

miiiz

a, o

kwejju

sa, e

bivaamu

1. Amaan

yi agali wabweeru

aw’omuvubuka o

ba em

beera ezim

usikiriza

okutan

dika o

kwegad

anga n

ga tannaba ku

fumbirw

a oba o

kuwasa, b

iyinza

okussib

wa m

u m

atuluba gan

o wam

manga;

a. Eby’om________________________

b. Okutegeera n

’ok________________________

c. Enkola______________________________

d. Endowo__________________________

2. Ensib

uko ez’o

kusikirizib

wa ziri m

u zin

o wam

manga;

a. ______________________________________

b. __________________________________

c. __________________________________

Page 70: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

63

63

63

63

3.

Mu m

awanga m

angi eb

ikolwa eb

ikkirizibwa ab

alenzi ate b

igaanibwa

abaw

ala. Kino kiyitib

wa

Emit_

_______________________________ egiko

ntan

a. Wa eky’okulabira

ko:

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

________________________________________________

Endowooza

4. Okusikirizib

wa ab

’emyaka gyo

:- a.

Ssi b

ulijjo

nti k

ibi o

ba k

ittatana. K

iinza o

kuyitib

wa

okusik

iriza o

kuz_____________________

b.

Ssi n

ti kikukaakatik

ibwako. N

akyo kiyinza o

kuba n

ga

kikol__________________ ggwe m

wennyini

Okugezesa obukodyo

5.

------------------------------- y’emu ku

ngeri en

nungi en

nyo m

ukusalaw

o

eky’okukola. W

a eby’o

kulab

irako.

---------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------------------------------------------------------------------------

Page 71: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

64

64

64

64

Okuyimirira

nga oli m

unyweevu

Okwanjula

Okusik

irizibwa okukola

kino oba kiri

kuli

naffe

buli

kase

era.

Eby’obuwangwa byaffe

bitu

yigiriz

a empisa

ezisaan

ira n’ezo

ezitasa

anira, a

te erudda ab

’emyaka gyaffe

nabo baba b

atusik

iriza

okukola

byebakola

ate nga n’emikutu egy’empuliziganya girin

a

enneyisa

zegilan

girira

. Kyokka

ate ebise

era

ebisin

ga

tussa

essira

kw’ebyo abaana

n’abavubuka b

yebata

saanidde kukola m

ukifo

ekyokubalu

n’gamya

mu makubo agayinza okubayamba okuganyulwa mu byebakola

era

n’emukussa

awo

enkola

ennun’gamu

okutuukiriz

a

byebalu

ubirira

. Emu ku ngeri e

nnungi gyetuyinza o

kuyambamu ab

aana okusig

ala

ku mulamwa, kwe kubaso

omoozanga okukuba ekifananyi mu

bwongo bwabwe nga bwe bandiyagadde okweraba mubise

era

byabwe eby’omumaaso, e

ra n’okwettan

ira ebikolwa e

byo byokka

ebiyinza o

kutuukiriz

a ebiru

ubirirw

a bino era n

’okwewala e

biyinza

okubajja k

u m

ulamwa.

Ssi

kikulu nnyo kusiig

a nziiro

ekikolwa eky’okukemebwa oba

okuyaayaanira okwegadanga k

uba n

ga kya butonde era k

iteekwa

okubeerawo. Tujjukire nti

abaana

babeera

n’amaanyi mangi

agabaagazisa o

kwetaba m

u bikolwa eby’okwegatta

bwebavubuka.

Ebigambo ebikulu:

Omutin

do,

amateeka,

ebiru

n’gamya,

empiis

a,

enneyisa,

ebikolw

a,

obukomera

obw’amateeka

agafuga

ebikolw

a,

obutassayo

mwoyo,

okukkakkanya

okuyaayaana,

okukemebwa

okw’omubiri,

emikwano

egizim

ba,

okukuuma,

okulumya,

okulekayo,

endwadde ey’obukaba,

okufuna

olubuto,

okuzaala,

okujja

mu

olubuto,

obufumbo,

obuvunaanyizibwa,

okwekkiririz

aamu,

emikwano

emiru

ngi,

okwogereganya, e

bifo

awakunganirw

a, e

kitiib

wa

1.

Nga to

nnaba k

utan

d______________ku kintu kyonna, olina

okusooka o

kusalaw

o wa g

y’oyagala o

kulaga.

2.

Era weetaaga n

’okukola_

__________________ okwekuuma

obutatu

ukibwako buzibu oba o

kulumya ab

o abakwetoolodde

olw’okusik

irizibwa m

u by’omubiri, e

ndowooza n

’okutegeera,

enkolagana n

’abalala e

ra n’eby’omwoyo.

Page 72: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

65

65

65

65

3.

Era weetaaga o

kussa

awo obuk__________________

obufuuga e

bikolwa b

yo n’ab

alala.

Ebiro

owoozo

4.

Omuvubuka

aba

asazeewo

okulekayo

ebikolwa

eby’okwegadanga ayinza okuganyulwa nga afuna eddembe

mungeri n

nyingi, o

kugeza n

ga:

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

Okugezesa obukodyo

5.

Engeri

mukaaga zetuyinza okweyambisa

okussa

munkola

obukomera o

bufuga ebikolwa b

yaffe

ze zino wammanga:

a.

Saba o

muntu omulala atuyambe okuba____________

b.

Londa e

mik_________________________ emiru

ngi

c.

Tulonde

obuk_______________________obufuga

ebikolwa byaffe

ebiyinza okutuleetera

okwegadanga

nga tw

akakola e

mikwano emipya.

d.

Bulijjo

gezangako

okubeera

mubifo

ebirin

a

obuku_______________ obumala

e.

Okuwanga buli m

untu ekit_

_________________

f. Okukkiriz

a obuvu________________________ eri

buli k

yetuba tu

koze

Page 73: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

66

66

66

66

Biki byewandisaanidde

okwogera?

Okwanjula

Ekyanguyira

abavubuka nga kya mubutonde kwekusalaw

o nga

tebalo

woozezza kim

ala

wabula

nga basik

irizibbwa okuyaayaana

okw’emibri

gyaabwe.

Okusobola

obusalaw

o okulungi

kiva

mukugezesa amakubo agaakakasib

wa nga geyambisa

emitendera

emiru

ngamu

mukuyamba

okusalaw

o

okulungi.

Obusobozi

okukola

kino butwaala

obudde era

kunkomerero ya

byonna,

omuntu avaamu nga akuze mubiro

woozo, n’okusobola

okuba

ow’obuvunaanyizibwa eri e

bikolwa b

ye.

Ebigambo ebikulu

Ennungamu,

emite

ndera,

okugonjoola,

ebizibu,

endowooza,

emisingi

egy’empisa,

obuvunaanyizibwa,

okunnonyola/okumatiz

a,

okulondako,

okwekkeneenya,

ekisingayo obulungi,

enkola,

ebivaamu,

amateka,

ekisaanidde, o

butesitta

za, o

kufaayo, e

biru

ubirirw

a

1.

Buli lw

etwesan

ga n

ga tu

lina o

kusalaw

o kitu

gwanira okusooka

okulambika e

kiz______________

2.

Mukulambika obulungi ekizibu oba ensonga, kitu

gwanira

okutegeera b

ino:-

a.

Ekizibu kino kyeku___________________ kwani?

b.

Ani

asinga

okuba

ow’omugaso

ennyo

mu

kugo_________________________ekizibu kino?

3.

Eddaala

ery’okubiri

- Okuwandiika

olukalala

olw’ebyo

byetweny______________________n’emitin

do

gy’ogobereranga b

ulijjo

Page 74: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

67

67

67

67

4.

Addaala

ery’okusatu

– Okwekk________________olukala

lwo olw’ebyokusalaw

o

5.

Ebim

u

ku

bintu

byeweetaa

ga

okulowoozako

nga

wekkeenneenya olukala

la olw’ebyokulondako mukusalaw

o

bye bino: -

a.

Kyennonda k

ik__________________ m

u m

ateeka

b.

Kyennonda k

is____________________ m

u bantu

c.

Kyennonda

tekyesi_

________________

abantu

abalala

d.

Kyennonda

kiraga

nti

nf_________________ ku

bantu abalala

e.

Kyennonda k

izim

ba e

nkol__________________

f. Kyennonda kiyamba okutuukiriz

a ebiru

u-

____________byetwessiz

zaw

o ffe

bennyini

6.

Eddaala

ery’okuna

mu

mitendera

egy’okusalaw

o:

Okuk___________________

ekuky’okukola

ekisin

ga

mubyonna e

biri k

ulukala

la.

7.

Eddaala

erise

mbayo – Okulam_____________ amakubo

g’onoyitamu okutuukiriz

a ky’olonze okukola.

Ekiro

woozo

8.

Ebise

era

ebim

u tetulonda

kusalaw

o okusin

ga

obulungi

mubyona e

biri k

u lukala

la olw’ensonga z

ino:

a.

Okuyaa_______________________ kwaffe

kusin

ga

amaanyi amagezi n

’okutegeera k

waffe

.

b.

Oluusi

tetwekakasa

bulungi

kumis_

__________

egifu

ga e

bikolwa byaffe

c.

Tulemererw

a okutwala

obuvun__________

mukusalaw

o kwetuba tu

koze.

Okugezesa obukodyo

9.

Olukalala lw

’oyinza o

kweyambisa a

mangu okusalaw

o

kunsonga e

ntontono luyinza okufan

anako bweruti:

___________________________________________

___________________________________________

Page 75: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

68

68

68

68

Oyatuukiriz

a otya mu bigambo

okugaana kwo okwetaba

munsonga z’otayagadde?

Okwanjula

Mubulamu

wabeeraw

o

ebise

era

wetufunira

obuzibu

mukukkaatiriz

a wa wetuba tuyim

iridde kunsonga eba yetaagisa

okusalaw

o.

Oba

olyaw

o

tutya

okulumya

abalala

oba

okwesw

azasw

aza. Oluusi

tutya

nti

okusalaw

o kwaffe

kuyinza

okutujjako emikwano gyetulowooza

nti

gya

muwendo nnyo

gy’etuli.

Naye ate oluusi,

tuba tusim

biddwa amaaso

omuntu

atusiin

ga

amaanyi netweenyooma

nga

tulowooza

nti

tetulina

busobozi

bumala

kuban’gaanga.

Okugaana

obugaanyi

n’okukozesa e

kigambo nga ‘n

edda’ o

ba ‘n

sonyiwa sijja k

usobola’

kiyinza o

kuba n

ga k

ye kyokka e

kibulako m

u kungonjoola ensonga

wakati w

’abantu ababiri.

Ebigambo ebikulu:

Ekitiib

wa,

obuvunaanyizibwa,

obukomera

obufuga

ebikolw

a,

okwogeraganya, e

misingi g

y’empisa, o

bwesim

bu, o

kukkaanya, o

kukozesa

ebitu

ndu eby’omubiri

okwogeraganya, okutuula, okuyim

irira, obuvumu,

okusalawo,

okudduka,

kumpi

nnyo,

okukozesa amagezi,

okukola,

okwewuunya, o

kunyiiza, o

kwerw

anako, o

kuddin’gana.

1.

Tulina

obuvunaanyizibwa

okuzim

ba

empi_________

ennungi ezifu

ga obulamu bwaffe

.

2.

Akakomera a

kafuga e

bikolwa k

agamba n

ti a.

“Kino kyendi, e

ra kino ssi k

ye______________”

b.

“Kino

kyenj________________

era

kino

ssi

kyenjagala”

Page 76: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

69

69

69

69

3.

Okuwa ekitiib

wa k

yenyigiramu okukkiriz

a nti o

muntu yenna

aba n

’emisin

__________________egifu

ga obulamu bwe era

nga tasa

nidde kuwaliriz

ibwa k

ukyuka nga te

yeyagalid

de.

4.

Bwetwessaa

mu ekit_

___________________, tuligamba nti

nedda e

ri ebyo byonna e

biyinza o

kutukyamya n’okutukosa.

5.

Nga tu

maze okusala

wo obukomera obufuga ebikolwa byaffe

,

kitu

gwanira o

kunny_____________ ab

alala obulungi

6.

Tuyinza o

kukkatiriz

a nti tu

gaanyi m

ungeri z

ino:

a. Tweyambisa

ebitu

ndu byaffe

eby’om___________

b. Engeri g

yetukozesamu ebig_______________

7.

Okukozesa

omubiri

okwogerag

anya

n’abalala

kitegeeza

kukozesa b

ino:

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

_______________________________________________

Ekiro

woozo

8.

Bulijjo

mu bulamu, wayinza okubeerawo embeera

nga

okukozesa e

bitu

ndu eby’omubiri e

ra n’ebigambo okugamba

nti ‘n

edda’ b

yonna b

igaanye. W

ano oba o

lina o

kweyambisa

akakodyo

Yusufu

keyeyambisa

ku

muka

Pontifali,

okud______ (O

lubereberye 39:10-12)

Okugezesa obukodyo

9.

Laga ezim

u enjogeraganya eziraga o

buvumu:

Awatali b

igambo

Ng’okozesa ebigambo

Page 77: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

70

70

70

70

Eby’omwoyo

Okwanjula

Obumu ku bukodyo obuyamba

omuvubuka

okuvunnuka

ebiso

mooza mu bulamu bwe bukodyo obwekuusa

ku kitu

ndu

eky’omuntu ekikwaata k

u by’omwoyo n’enzikiriz

a.

Ebigambo Ebikulu

Katonda, okwagala, ebiro

woozo, enteekateka ey’obulamu, ekibi,

Yesu

Kris

to, Baibuli,

amaanyi,

obulamu obujju

vu, obwesigwa, okusonyiyibwa,

okusaba, o

bumaliriv

u, o

kukyusibwa, e

nkolagana.

Enkolagana ey’omuntu ne Kato

nda efuga enneyisa

ey’omuntu

oyo era erun’gamya o

kusalaw

o kwe.

Emiru

ndi mingi omuntu bw’akyuusa

mu nkolagana

ye ne

Katonda, era n’engeri

omuntu oyo gyeyeyisa

amu era

n’engeri

gy’asalaw

o ku bintu ebim

ukwaata

ko nayo ekyuuka.

Omuntu nga asa

zeewo okuteekawo enkolagana n

e K

atonda a

funa

okulun’gamya o

kuva m

u Bai_

_______

Enkyukakyuka e

beerawo olw’ensonga z

ino wa m

manga:

a)

Kato

nda atw

ag__________________

b)

Kato

nda alin

a ente______________ ennungi ey’obulamu.

c)

Yesu K

risto yajja tu

be n’obu____________ obujjuvu.

d)

Kato

nda akujja m

u ki_________________

e)

Kato

nda atu

wa a

ma_________________ bwetwesig

a Yesu

Kristo

okukuuma o

bulamu bwaffe

.

Enkolagana ne Kato

nda

etan

diika

na

kus___________ Yesu

okuyingira m

u bulamu bw’omuntu.

Bwetuwayo obulamu bwaffe

bwonna eri

Mukama, kitu

yamba

okukyuusa e

ndowooza z

affe

kunsonga n

’ebyetwayitamu ebyedda

ebyakosa o

bulamu bwaffe

.

Page 78: Youth Life Skills Training Manual

TAIP CO

MM

UN

ITY

EXTEN

TIO

N TRAIN

IN

G PRO

GRAM

YO

UTH

LIFE SK

ILLS TRA

IN

IN

G

71

71

71

71

Ebiro

woozo

Omuntu asobola b

ulungi o

kufuga o

kusalaw

o kwe era n’enneyisa

ye nga talu

n’gamizibwa Y

esu m

u m

woyo gwe?

�Ye oba

�Nedda

Nnnyonola e

ndowooza y

o:

....................................................................................................................

....................................................................................................................

....................................................................................................................

Okugezesa obukodyo

Ssoma L

ukka 1

5:11-24

Onnyonyola o

tya o

muvubuka a

makulu agali m

u lugero olwo nga

okozesa e

bigambo ebikulu ebiri m

u sso

mo lin

o erik

waata k

u

by’omwoyo:

Katonda, okwagala

, ebiro

woozo, enteekateka e

y’obulamu, ekibi,

Yesu K

risto, B

aibuli, a

maanyi, o

bulamu obujjuvu, obwesig

wa,

okusonyiyibwa, okusaba, obumaliriv

u, okukyusib

wa, enkolag

ana

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------

Page 79: Youth Life Skills Training Manual

72

72

72

72

Okwekebera, okulondoola, era

ne Alipoota ku ntambuza

Ey’omulim

u Ogw’okuyigiriz

a

Obukodyo Obuyamba

Abavubuka Okuvunnuka

Ebisoomooza mu Bulamu

Buli m

untu yen

na b

weyen

yigira mu m

ulim

u ogugasa ab

alala aba

yetaaga okumanya

obanga

enkyu

kakyuka

gy’ayaayanira

agituuseeko

. Kino okukitu

ukako

aba yetaaga o

kwekeb

eranga

entam

bula ey’o

mulim

u.

Ekito

ngole

kya TAIP

kirina

obubonero

obuwerako

bwekiku

biriza

banyw

anyi

baakyo

okukozesa

nga

beekeb

era entam

bula

ey’omulim

u ogw

’okuyigiriza

obukodyo obuyam

ba

abavu

buka

okuvunnuka

ebiso

omooza

mu

bulam

u.

Eby’o

kutunuulirw

a biragid

dwa w

ammanga

:

Page 80: Youth Life Skills Training Manual

73737373

Omuwendo ogw’Abantu Abatuukiddwako mu bbanga ery’emyezi esatu okuva ____/___20_ okutuuka ____/___20_ Omuwendo Ogw’abantu okusinziira kukikula kyabwe era n’ebbanga lyetumaze nabo

Abasookerera Abaalabibwako edda Abafudde oba betutakyalaba

Emyaka egy’obukulu 18

n’okusingawo Abataweza myaka gya

bukulu 18

Emyaka egy’obukulu 18 n’okusingawo

Abataweza myaka gya bukulu 18

Emyaka

egy’obukulu 18 n’okusingawo

Abataweza myaka gya bukulu 18

Ebikoleddwa

# Balenzi Bawala Balenzi Bawala # Balenzi Bawala Balenzi Bawala

OMUGATTE

# Balenzi Bawala Balenzi Bawala

Youth life skills:

Mu masomero

Abatali mu masomero

Amasomero

Eby’okusosola

Ebituukiddwako

Ebituukidwako Omuwendo ogw’abantu abatuukiddwako OMUGATTE

Bazzibwamu amaanyi Beeyongera okumanya Berayirira obutenyigira mu by’akwegandanga

Ebyavaamu:

Omuwendo ogw’abo abakyuuse oba abatakyuuse olw\omulimu ogubakoleddwako Engeri abakoledwako omulimu gyebakyuseemu

Abakyuuse Abatannakyuuka

Omugatte

Abenyigira mu mirimu egy’okweyimirizaawo

Abaali baleseeyo okusoma nebaddayo mu ssomero

Abaali badduse awaka kati nga baddayo

Abalongoosa enkolagana yaabwe n’abazadde oba ababakuuma

Abatandiika okwenyigira mu mirimu egy’awaka

Abaalekayo okukozesa ebiragalalagala

Abaalokoka

Omugatte

Page 81: Youth Life Skills Training Manual

74

74

74

74

Ebibuuzo ebira

birw

ako

mukwekkeneenya oba nga

abavubuka bayize

Akawuka a

kale

eta m

ukeenenya k

ayaw

ukana katy

a ku kato

go

ak’endwadde zekale

eta m

u m

ubiri?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Menya a

makubo assatu

akaw

uka a

kale

eta m

ukeeenya m

wekayinza

okuyita o

kukwaata o

muntu omulala

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Osobola o

tya o

kwewala o

kufuna a

kaw

uka a

kale

eta m

ukeneenya?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Lwaki endwadde ezikwaata e

bitu

ndu eby’ekyama zisa

anidde

okujanjab

ibwa amangu?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Okwegatta o

kw’eggi ery’omusajja n

’ery’omukyala o

kukola

omwaana k

ubeeraw

o m

ukitu

ndu ki m

u m

ubiri o

gw’omukyala

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Menya e

nsonga ssatu

z’osin

ziira

ko okulonda emikwano emiru

ngi

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Kiki ekikuyamba o

kusalaw

o n’okwaw

ula e

mpisa

z’oyita e

nnungi

ku m

pisa z

’oyita e

mbi?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Ekibuuzo:

Ekibuuzo:

Ekibuuzo

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo

Ekibuuzo.

Page 82: Youth Life Skills Training Manual

777 7555 5

Okubeera o

w’obuvunanyizibwa e

ri obulamu bwo kitegeeza e

bintu

bingi. M

enya e

by’okulab

irako bisatu

ebirag

a ebikolwa

eby’obuvunaanyizibwa m

u bavubuka.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Jjayo akanyiriri k

amu okuva m

u Baib

uli a

kayigiriz

a okussa m

u

bala

la ekitiib

wa

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

“Oyinza o

kubeera n

’omukwano ogw’omunda aw

atali kwegatta

naye.”

�Kitu

ufu oba �Ssi k

ituufu

Yongerako ebinnyonnyola e

ky’okuddamu kyo.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Lwaaki kigwanira ab

avubuka o

kuwuliriz

anga o

kulab

ulwa okuva

eri ab

o bebesig

a? Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Wejjukanye ebitu

ndu eby’omuntu nga b

webirambikiddwa

wammanga e

ra omenye okusik

irizibwa k

wa m

irundi ebiri o

kuva

ku buli k

itundu eky’omuntu, ab

avubuka k

webayitamu okwenyigira

mubikolwa eby’okwegadanga nga si b

afumbo.

1.

1. Eby’omubiri

2.

1.

2. Eby’endowooza

n’okufumittiriz

a 2.

1.

3. Eby’enkolagana

n’ab

antu ab

alala

2.

1.

4. Eby’obwongo,

endowooza

n’amagezi

2.

1.

5. Eby’omwoyo n’e

nzikiriz

a 2.

1.

6. Eby’obuwangwa

2.

Ekibuuzo

Ekibuuzo.

Ekibuuzo

Ekibuuzo.

Ekibuuzo

Page 83: Youth Life Skills Training Manual

76

76

76

76

Menya e

bintu bisatu

abavubuka b

yebaso

bola o

kukola

okwan’ganga okusik

irizibwa k

w’owandiise

waggulu.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Menya e

biru

ngi ebivamu sin

ga o

muvubuka ale

kayo okwegadanga

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Okusala

wo kuyinza o

kukolebwa n

ga k

ulun’gamizibwa a

madaala

ataano. W

ekkenneenye amadaala a

go oddemu ogala

mbike bulungi

nga b

wegasa

nira o

kuliraa

na n

ga w

eyambisa e

namba 1

,2,3,4, ne 5

nga o

zissa m

u busenge obuliraa

nye buli d

daala

.

Wekkeneenye ebiru

ngi n

’ebibi ebiyinza o

kuva m

ukukozesa

ekyo ky’olonze sin

ga n

ga osalaw

o kukyo.

Beera n

’olukalala lw

emisin

gi n

’emitin

do gyokozesa b

ulijjo

mukusalaw

o kwo

Tunula k

ubuli k

iri kulukalala lw

’ebyokulondako olabe oba

nga b

irina e

ngeri g

yebikontan

amu nebiri k

ulukalala

lwemisin

gi n

’emitin

do

Gerageran

ya enkalala z

ino zombi

Ssaw

o engeri g

y’onomanya n

ga okusala

wo kwo kuvuddemu

by’obadde osuubira.

Londako kim

u kwebyo ebiri k

u lukalala lw

’ebyokulondako

ekyo ekisin

ga o

kukkiriz

iganya n

’emisin

gi era n’emitin

do

egiru

ngamya obulamu bwo.

Menya a

makubo omuvubuka g

ayinza o

kukozesamu ebitu

ndubye

eby’omubiri o

kugamba n

ti ‘nedda’

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

“Omuntu m

wonoonyi era yayaw

ukana ne K

atonda. N

’olwekyo

omuntu taso

bola k

umanya o

ba o

kumatira o

kwagala k

we era

n’entegeka z

a Katonda m

u bulamu bwe. W

andiika o

lukalala

olwensonga z’omanyi lw

aaki o

muntu yandyagadde okuyingira

munkolagana n

e Kitaaw

e ow’omuggulu.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Omuntu bwaba n

ga abadde yetaba m

u bikolwa e

by’okwegadanga

naye kati n

ga asaz

eewo okulekayo, aso

bola k

ukola k

i okukuuma

obweyamo obwo?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Page 84: Youth Life Skills Training Manual

77

77

77

77

“okulekayo okwegadanga k

ulina o

kuganyulwa o

kuwangaala

naye

nga o

kuganyulwa o

kwo kujja oluvannyuma o

lw’okuyita m

u

bulumi o

bw’akase

era

�Kitu

ufu or �

Kifu

Yongera okunnyonyola o

kudamu kwo.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Okusobola okuzim

ba omukwano oguwangaala n

’omuntu atali w

a kikula k

yo kikwetagisa

okubeera n

’entegeka e

nnambulukufu

obulungi. B

irungi ki b

y’ofuna m

untegeka e

yo?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Olowooza o

muvubuka atali m

ufumbo nga ate

teyegadanga

yandigambye ki o

yo omuvubuka alin

a beyegandanga n

abo nga

bassu

kka m

u omu?

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Okwagala k

utegeeza okusalaw

o biki ebisaa

nira o

kukolebwa b

uli

lunaku m

u m

ukwano. O

kwagala

bwekugezesebwa, ssi

mubyamukwano byokka w

abula o

lw’embeera e

kalu

bye okumala

akabanga. O

muntu alag

a okwagala o

kwa nnamaddala y

’oyo ali

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Wandiika o

lukalala o

lw’ebintu ebiraga nti a

maka m

alungi.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Nnyonyola empiisa z

’omanyi eziyinza o

kuziyiza o

muvubuka

okubeera n’amaka amalu

ngi.

Okuddamu------------------------------------------------------------------------------------

---------------------------- ---------------------------------------------------------------------

Okusala

wo kwetukola m

u kim

u ku bitu

ndu byaffe

nga ab

antu

kulina e

bivaamu ebiyinza o

kugootanya o

ba okuzim

ba e

bitu

ndu

ebirala b

yonna. N

aye jju

kira n

ti ekitu

ndu ekikwatagana

n’eby’omwoyo kye kyesig

amizibwako ebirala b

yonna. K

ozesa

ekifaananyi ekyo wansi o

jjuzzemu ebitu

ndu ebyo byonna.

Ekibuuzo

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo.

Ekibuuzo

Ekibuuzo:

Page 85: Youth Life Skills Training Manual

78

78

78

78

Page 86: Youth Life Skills Training Manual

79797979

Weyambise obusenge obwo wammanga oggyeyo ebibuuzo nga 27 ebiyinza okukuyamba okwejjukanya kubikwata kukawuka akaleeta mukeneenya. Eky’okulabirako: Ekibuuzo 1 kiyinza okuba kino“Kiki akawuka akaleeta mukeneenya kye kakosa mu mubiri ogw’omuntu?”

Kki? Ngeri ki Lwaaki? Wa? Ani? Ddi?

Akawuka

akaleeta

mukeneenya

Ekibuuzo 1 “Kiki akawuka akaleeta mukeneenya kye kakosa mu mubiri ogw’omuntu?”

Ekibuuzo 2 Ekibuuzo 3 Ekibuuzo 4 Ekibuuzo 5

Akatogo

k’endwadde

Ekibuuzo 6 Ekibuuzo 7 Ekibuuzo 8 Ekibuuzo 9 Ekibuuzo 10

Okuziyiza

Ekibuuzo 11 Ekibuuzo 12

Okwekebeza

Ekibuuzo 13 Ekibuuzo 14 Ekibuuzo 15 Ekibuuzo 16 Ekibuuzo 17

Okufuna

akawuka

Ekibuuzo 18 Ekibuuzo 19 Ekibuuzo 20 Ekibuuzo 21 Ekibuuzo 22

Okujanjaba

Ekibuuzo 23 Ekibuuzo 24 Ekibuuzo 25 Ekibuuzo 26 Ekibuuzo 27

Page 87: Youth Life Skills Training Manual

TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM

YOUTH LIFE SKILLS TRAINING

16

Ebika eby’empisa

oba embeera

Amakulu gaakyo

Ebikola ebyoleka amakulu ago

Obwesigwa

Yesigik

a ku

ban

ga ayim

irira ku

kigam

bo

k

ye.

� A

yogera am

azima

� T

aba w

a bu

ku

usa

� T

atwaala

mu

ntu

m

uk

uko

la ek

ibi

ob

a o

bu

tamu

bu

lira b

yeyetaaga o

ku

man

ya m

uk

uzim

ba

enk

olagan

a ey’o

bw

esigwa

wak

ati we n

’abo

b’ayagala.

� T

ako

la bu

tali bw

esiga mu

mu

kw

ano

� A

beera

mw

esimb

u

mw

’ebyo

b

y’akk

iririzaamu

eb

imu

yamb

a o

ku

man

ya eb

ituu

fu o

ku

va k

ub

ikyaam

u.

� A

beera

ekyo

ekisin

gira d

dala

ok

ub

a ek

irun

gi era kyeyettan

ira � A

lwan

yisa b

uli

nd

ow

oo

za n

’ok

usik

irizibw

a o

ku

ko

la eb

itasaana

ob

a eb

ibi

Okussa mu balala

ekitiib

wa

Tan

yoo

ma era

taswazasw

aza ban

tu

ban

ne.

� A

laga ep

isa ez’o

mu

ban

tu

ezissa m

ub

uli

om

u

ekitiib

wa

era n

’ok

ub

a o

mu

wo

om

beefu

� B

uli

mu

ntu

am

utw

alira m

u

ttulu

ba

lye n

ga agen

derera

ebiru

ngi

mu

bb

o

mu

mazim

a gon

na.

� A

gum

ikk

iriza en

do

wo

oza

ez’abalala

neb

wab

a takk

iriziganya n

abo

� A

kk

iriza b

uli

mu

ntu

n

ga b

waali

era n

ti w

anjaw

ulo

mu

ngeri ye.

� T

ako

zesa b

un

afu

bw

a m

un

tu

mu

lala o

ku

mu

ko

zesa mu

kw

esanyu

sa yekk

a

Okusaasira

okutaliim

u bukuusa

era n’okufaayo eri

abalala

Olu

mirw

a wam

u n

’abo

ab

ali mu

nn

aku

ob

a ab

alum

wa m

un

geri emu

o

ba en

dala

� A

beera

wak

isa –

agab

anak

o

ku

byalin

a n

’abo

abatalin

a � A

yamb

a abalala, so

tabera m

uk

od

o o

ba

ok

wen

oo

nyeza eb

ibye yek

ka, o

ba o

ku

ba

om

uk

amb

we

ob

a o

kw

ogera

ebiru

ma

abalala.

Okufaayo eri abalala

Atw

ala ob

ud

de

ok

uk

kak

kan

ya ku

bu

lum

i o

bw

’abalala

n’o

ku

baw

anirira n

ga bali

mu

nn

aku

ob

a nga

balw

add

e

Page 88: Youth Life Skills Training Manual

TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM

YOUTH LIFE SKILLS TRAINING

17

Ebika eby’empisa

oba embeera

Amakulu gaakyo

Ebikola ebyoleka amakulu ago

Obuzira

Bw

aba n

ga asisink

anye

ebizib

u o

ba

ok

uso

mo

ozeb

wa

mu

bu

lamu

, atwaala

ob

ud

de era n

’ob

uv

um

u

ok

uw

on

ya abalala era

n’o

ku

yamb

a abalala

ok

uv

vu

nu

ka eb

izibu

b

yaabw

e, aban

tu ab

alala b

on

na k

yebataso

bo

la k

uk

ola.

� M

u

bu

li m

beera

alaba

man

gu

ky’ayin

za o

ku

ko

la ok

uk

kakk

anya k

ub

ulu

mi o

bw

abo

ab

agirimu

� A

salawo

man

gu d

dala ek

yok

uk

ola aw

atali k

ulin

dirira b

alala � T

atiisibw

atisibw

a m

beera

yon

na

ob

a ab

antu

bw

aba n

ga awu

lira nti asaan

idd

e o

ku

ba n

ekyak

olaw

o.

Okweyisa mungeri

ey’obuvunaanyizibwa

Bu

lijjo ak

ola eb

yo

ebiraga

ob

uv

un

aanyizib

wa eri ye

ken

nyin

i n’eri ab

alala b

’abeera n

abo

ob

a b’ab

a ali n

abo

ku

kiseera ek

yo.

� “A

soo

ka

n’alo

wo

oza

n’o

bw

egend

ereza n

ga tann

abu

uka”

� B

ulijo

agen

dereran

ga eb

iyinza

ok

uv

a m

ub

iko

lwab

ye era

n’eb

yayogera

n’o

ku

twala o

bu

vu

naan

yizibw

a ku

bu

li biv

a m

uk

usalaw

o k

wo

nn

a kw

’aba ak

oze

� A

beera

mu

ntu

w

a b

uv

un

aanyizib

wa

ekiseera k

yon

na

� A

beera m

wesigw

a era teyekw

asa nso

nga

yon

na

� T

eyekw

asa ban

tu b

alala bw

’aba n

ga ako

ze en

sob

i yon

na

� B

ulijjo

ab

eera k

yaku

labirak

o

eri ab

o

abam

uk

iririzaamu

� B

ulijjo

atu

uk

irizanga

ob

weyam

o

era assaam

u

ekitiib

wa

mu

nd

agaano

ze

ob

a eb

yo b

y’aba yew

add

eyo o

ku

tuu

kiriza

Obwenkanya

Ab

antu

abalala

bw

ebam

ussaam

u

ekitiib

wa n

ebam

ulaga

ok

wagala n

’ok

ufaayo

gy’ali, tasaan

ye k

ulo

wo

oza n

ti kiv

a m

ub

un

afu b

wab

we era

tasaanid

de k

ub

alinn

yirira n

ga bw

’ano

on

ya o

kw

esanyu

sa yekk

a nga

bw

abalu

mya.

� A

beera m

wen

kan

ya eri bu

li mu

ntu

� A

wu

liriza b

uli

mu

ntu

awatali

kw

eku

bira

ob

a o

ku

gend

era k

ub

y’abalala

by’ab

a o

wu

lidd

e � A

wu

liriza abalala era agezaak

o o

ku

tegeera b

yebagam

ba

n’eb

yebaw

ulira

mu

nd

a zaab

we

� A

beera

mw

enk

anya

mu

ku

gaban

ako

eb

imu

saanira b

yok

ka ob

utaseera b

alala

Page 89: Youth Life Skills Training Manual

TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM

YOUTH LIFE SKILLS TRAINING

18

Ebika eby’empisa

oba embeera

Amakulu gaakyo

Ebikola ebyoleka amakulu ago

Okusala omusango

ogwensonga era

n’amazima

� T

eyeku

bira k

ulu

dd

a lu

mu

ob

a tasaliririza w

akati w

abo

abab

a b

afun

yeemu

o

bu

takk

aanya

� T

akyu

saku

sa bu

julizi

mu

kw

ejjeereza o

mu

sango

ob

a o

kw

ejjeereza om

un

tu

om

ulala gw

’ayagala.

Okuba omukozi

ennyo

Ateek

ateeka em

irimu

gye o

ba b

yasanid

de

ok

uk

ola era

n’ab

imaliriza m

ub

ud

de

nga b

w’ab

a ategese.

� T

asanyu

kiran

ga k

ulera

ngalo

n

ga talin

a k

y’ako

la � A

ko

la nga era yelab

irira yekk

a era n’ab

o

abali m

um

iko

no

gye � A

ko

la n

ga yetegekera

ebiseera

eby’o

mu

maaso

Omutuuze omulungi

Wa m

ugaso

nn

yo eri

abo

mu

kitu

nd

u gy’ab

eera era ak

ola eb

izimb

a em

iriraano

mu

kyalo

kye, ek

itun

du

kye era

n’eggw

anga lye n

g’ayita m

ub

iko

lwa era n

e m

ub

igamb

o. T

aleeta k

utab

uk

atabu

ka wakati

mu

ban

tu b

abeeram

u.

� A

gob

ereranga am

ateeka n

’ebiragiro

� A

ko

la om

ugab

ogw

e � A

ssa ekitiib

wa m

u b

afuzi

� B

ulijjo

an

oo

nyerezan

ga k

un

son

ga ab

eerenga o

mu

man

yi � A

ko

langa

emirim

u

egya n

nakyew

a o

ku

yamb

a era

n’o

ku

ku

um

a b

alirwan

a, ek

yalo era n

’essom

ero

Ow’amazima

Teyefu

ula ekyo

kyatali

era talimb

a. � A

beera

nga

mw

esimb

u

mu

bu

li n

geri ab

antu

b

alyok

e b

amu

tegeererenga

mw

’ekyo

kyaali � E

bik

olw

abye era n

’ebigam

bo

bye b

iraga n

ga amazim

a g’ayimirid

dek

o

Obutayabulira

mikwano gye

An

yweeza em

ikw

ano

gyalin

a ob

utab

avaak

o

mu

bu

dd

e bw

on

na

� T

akyu

uk

akyu

uk

a k

ulw

’aban

tu

abab

a b

akyu

use o

ba em

beera n

ga zikyu

se � A

sigala nga m

wesigw

a eri mik

wan

o gye

era talyanga m

u m

un

tu yen

na lu

kw

e ob

a o

ku

mu

dd

iza ekib

i ku

lw’o

bu

lun

gi bw

e � A

yimiriraw

o

ku

lwam

ikw

ano

gye

mu

b

ulu

ngi

n’em

ub

ub

i n

ewan

ku

bad

de

nga

abalala b

on

na b

abaleseew

o

Page 90: Youth Life Skills Training Manual

TAIP COMMUNITY EXTENTION TRAINING PROGRAM

YOUTH LIFE SKILLS TRAINING

19

Ebika eby’empisa

oba embeera

Amakulu gaakyo

Ebikola ebyoleka amakulu ago

Okulaga obwesim

bu

obutasigulwa

Aw

anirira em

pisa

enn

un

gi era taw

alirizibw

a k

uk

yuk

akyuk

a ku

va

ku

mu

lamw

a n

ewan

ku

bad

de n

ga b

on

na ab

amw

etoo

lod

de

bak

ola eb

yo eb

itasaana.

� A

gob

erera am

ateeka

nga

bw

egakkan

yizibw

ako

� T

awalirizib

wa

ku

men

ya m

ateeka n

ewan

ku

bad

de

nga

bo

nn

a ab

amw

etoo

lod

de b

akik

oze

� A

nyw

erera k

um

azima

gon

na

new

ank

ub

add

e nga k

imu

fiiriza bin

gi � A

beera ek

y’oku

labirak

o eri ab

alala: bu

lijjo

ayogeran

ga kyategeeza era ak

ola eb

yo ye

ken

nyin

i by’ab

uu

lira

Okwefuga

mundowooza

n’emubikolwa

Tam

ala gasamw

assamw

a n

a bigam

bo

ob

a o

ku

mala gak

ola k

intu

n

ga tasoo

se k

uk

ifum

ittirizaako

.

� T

ako

la k

intu

k

yon

na

olw

’ok

wesan

yusa

yekk

a � B

ulijjo

afu

mittiriza

ku

biyin

za o

ku

va

mu

bik

olw

a bye

� Y

eewala

ok

um

atizanga

ebyetaago

b

ye b

yok

kk

a n

ga b

walu

mya

abalala

ob

a o

lw’o

ku

tuu

kiriza ye b

yaluu

birira b

yok

ka.

Okukuuma

ebisuubizo

Tak

yuk

akyu

ka ku

va

ku

kigam

bo

kye.

Bw

asuu

biza ayim

irira k

uk

isuu

bizo

kye

ok

uk

ituu

kiriza

new

ank

ub

add

e nga

kiyin

za ok

um

uv

iiramu

o

ku

lum

wa o

ba o

bu

zibu

.

� T

eyeyama

nga

akiman

yi n

ti tajja

ku

tuu

kiriza

� T

eyeyama

nga

tasoo

se k

ulo

wo

oza

ku

biyin

za o

ku

mu

viiram

u

singa

nga

aku

um

a o

ba

alemererw

a o

ku

ku

um

a o

bw

eyamo

� T

eyeyama k

ub

a nga aw

aliririzidd

wa.

� A

twala

ob

uv

un

aanyizib

wa

eri b

uli

kik

olw

a o

ba

kigam

bo

kye

ye b

wek

iba

kisazizzaam

u o

bw

eyamo

ob

wo

.