Uludağ Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Sayı 1, 2003 189 YAPI TASARIMINDA MİMARIN DEPREM BİLİNCİ Nilüfer AKINCITÜRK ∗ Özet: 1999 Yılı, deprem-yapı-mimar ilişkisinde, yapı oluşturma sürecinde; devreye giren kişi, kurum ve yönetmeliklerin; mesleki, etik, sorumluluklar ve denetim açısından yeniden sorgulandığı bir dönüm noktası olmuştur. Deprem bilinci, mimar ve mühendisler, üreticiler, kullanıcılar açısından bir kez daha kazanılmaya ve kazandırılmaya çalışılmaktadır. Konu birbiriyle etkileşim içinde olan birçok konunun mimari açıdan farklı bir bakış açısıyla ele alınarak irdelenecektir. Eğitimci, tasarımcı, uygulayıcı ve kullanıcı olarak yapısal açıdan alınması gereken önlemler olarak değerlendirilecektir. Anahtar Kelimeler: Yapı Hasarları, Mimarlık Eğitimi, Malzeme Bilgisi, Deprem Bilinci. The Earthquake Conscious Of Architect In Building Design Abstract: 1999, is the turning point in reinterragation of people, institution and regulations included in - in terms of professional, ethical responsibilities and supervision - in earthquake, building and architect relation in formation of building proscess. Earthquake conscious is tried to be gained again again in terms of architects, engineers, producers and users. This subject will be investigated in architectural point of view of many interactive subjects. Precautionary measures in terms of structure which should be taken by instructors, designers, practitioners and users will be evau- lated. Structural system and wall – filling materials of the buildings in our country will be evaluated numerically. The prob- lems of illegal building formation – which is deprived of architect and engineeer services, become intense in high eartquake risk areas, and have poor quality building stock – interms of earthquake will be investigated. Key Words: Structural Damages, Architectural Education, Material Knowledge, Earthquake Conscious. 1. GİRİŞ Ülkemizin, Alp-Himalaya deprem kuşağında yer alan bir deprem ülkesi olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. Nüfusun % 95’inin tehlikeli bölgelerde yaşadığı bir ülkede, sanayi de başta olmak üzere yapısal yoğunluk olarak da %98’inin deprem bölgelerinde olduğu için; konu her açıdan olduğu kadar mimari açıdan da çok önem taşır. Deprem nedeni ile oluşacak yapısal hasarları en aza indirmek, mimar ve mühendislerin tasarım ve uygulamaya yönelik başlıca konularından biridir. Ülkemizdeki yapıların taşıyıcı sistem ve dolgu duvarı malzemeleri sayısal olarak değerlendirilerek, mimar ve mühendis hizmetlerinden yoksun, deprem riski yüksek alanlarda yoğunlaşan, kalitesiz yapı stoğu olan kaçak yapılaşmanın da deprem açısından problemleri ve mimarın sorumlulukları ele alınmaktadır. Aşağıdaki tablolarda, ülkemizdeki bölgelerin deprem bölgeleri derecelendirmesindeki alanları ile nüfus ve yapıların farklı sistemlere göre dağılımı verilmektedir. Tablo 1. Deprem bölgelerinin, coğrafi bölgelerin yüzölçümlerine göre dağılımı 1 MARMARA BÖLGESİ (km 2 ) EGE BÖLGESİ (km 2 ) AKDENİZ BÖLGESİ (km 2 ) İÇ ANADOLU BÖLGESİ (km 2 ) KARADENİZ BÖLGESİ (km 2 ) DOĞU ANADOLU BÖLGESİ (km 2 ) G. DOĞU ANADOLU BÖLGESİ (km 2 ) I. Derece Deprem Bölgesi 19 486 45 658 21 223 - 26 529 36 969 - II. Derece Deprem Bölgesi 25 968 32 909 14 327 29 736 12 820 75 413 - III. Derece Deprem Bölgesi 20 568 11 875 17 253 34 345 37 891 25 857 28 684 IV. Derece Deprem Bölgesi 6 550 - 36 444 83 762 34 838 7 121 30 611 Tehlikesiz Bölgeler - - - 38 257 - - 16 063 Toplam 72 572 90 442 89 247 186 100 112 078 145 360 75 358 ∗ U.Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü
Microsoft Word - mak22Uluda Üniversitesi Mühendislik-Mimarlk
Fakültesi Dergisi, Cilt 8, Say 1, 2003
189
Nilüfer AKINCITÜRK∗
The Earthquake Conscious Of Architect In Building Design
Abstract: 1999, is the turning point in reinterragation of people,
institution and regulations included in - in terms of professional,
ethical responsibilities and supervision - in earthquake, building
and architect relation in formation of building proscess.
Earthquake conscious is tried to be gained again again in terms of
architects, engineers, producers and users. This subject will be
investigated in architectural point of view of many interactive
subjects. Precautionary measures in terms of structure which should
be taken by instructors, designers, practitioners and users will be
evau- lated. Structural system and wall – filling materials of the
buildings in our country will be evaluated numerically. The prob-
lems of illegal building formation – which is deprived of architect
and engineeer services, become intense in high eartquake risk
areas, and have poor quality building stock – interms of earthquake
will be investigated. Key Words: Structural Damages, Architectural
Education, Material Knowledge, Earthquake Conscious.
1. GR
Ülkemizin, Alp-Himalaya deprem kuanda yer alan bir deprem ülkesi
olduu herkes tarafndan bilinen bir gerçektir. Nüfusun % 95’inin
tehlikeli bölgelerde yaad bir ülkede, sanayi de bata olmak üzere
yapsal younluk olarak da %98’inin deprem bölgelerinde olduu için;
konu her açdan olduu kadar mimari açdan da çok önem tar. Deprem
nedeni ile oluacak yapsal hasarlar en aza indirmek, mimar ve
mühendislerin tasarm ve uygulamaya yönelik balca konularndan
biridir. Ülkemizdeki yaplarn tayc sistem ve dolgu duvar malzemeleri
saysal olarak deerlendirilerek, mimar ve mühendis hizmetlerinden
yoksun, deprem riski yüksek alanlarda younlaan, kalitesiz yap stou
olan kaçak yaplamann da deprem açsndan problemleri ve mimarn
sorumluluklar ele alnmaktadr.
Aadaki tablolarda, ülkemizdeki bölgelerin deprem bölgeleri
derecelendirmesindeki alanlar ile nüfus ve yaplarn farkl sistemlere
göre dalm verilmektedir.
Tablo 1. Deprem bölgelerinin, corafi bölgelerin yüzölçümlerine göre
dalm1
MARMARA BÖLGES
G. DOU ANADOLU BÖLGES
(km2) I. Derece Deprem Bölgesi 19 486 45 658 21 223 - 26 529 36 969
-
II. Derece Deprem Bölgesi 25 968 32 909 14 327 29 736 12 820 75 413
-
III. Derece Deprem Bölgesi 20 568 11 875 17 253 34 345 37 891 25
857 28 684
IV. Derece Deprem Bölgesi 6 550 - 36 444 83 762 34 838 7 121 30
611
Tehlikesiz Bölgeler - - - 38 257 - - 16 063 Toplam 72 572 90 442 89
247 186 100 112 078 145 360 75 358
∗ U.Ü. Mühendislik Mimarlk Fakültesi, Mimarlk Bölümü
190
Tablo 2. Deprem Bölgelerine Göre; Toplam Nüfus, Yüzölçümü, Bina
Says ve Yap Sistemi Dalm2
Tayc Sistem Deprem Bölgeleri Toplam
Nüfus Toplam
Yüzölçümü (km2)
I. Derece Deprem Bölgesi (Kocaeli, Sakarya, Bolu, Amasya, Tokat,
Erzincan, Erzurum, Bursa, Manisa, zmir, Aydn, Denizli, Isparta,
Burdur, Hatay, Yalova, Düzce
13 207 434 149 865 2 142 402 1 183 623 939 695 1 856 9 234 3
994
II. Derece Deprem Bölgesi (Afyon, Tekirda, stanbul, Bilecik, Çankr,
Çorum, Bingöl, Mu, Uak, Van, Elaz, Malatya, Karabük, Kahramanmara,
Kars, Kayseri, Çanakkale, Mula, Osmaniye, Bayburt, Ardahan, Bartn,
Krkkale, Idr
15 695 580 370 091 2131 028 1 113 141 1 004 825 3 385 5 489 4
138
III. Derece Deprem Bölgesi (Edirne, Balkesir, Batman, Kütahya,
Eskiehir, Krehir, Yozgat, Tunceli, Adana, Bitlis, Siirt, Ar,
Gümühane, Samsun, Kastamonu, Zonguldak, anlurfa)
9 336 641 171 779 1 265 111 608 026 651 920 31 2 640 1 876
IV. Derece Deprem Bölgesi (Krklareli, Antalya, Ankara, Nevehir,
Nide, Sivas, çel, Gaziantep, Adyaman, Diyarbakr, Hakkari, Artvin,
Rize, Trabzon, Giresun, Ordu, Sinop, Kilis)
12 916 045 182 537 1 686 137 712 206 964 689 1 097 4 525 3
620
Tehlikesiz Bölge (Konya, Mardin, Karaman, Aksaray, rnak)
2 525 566 63 937 484 458 94 337 388 206 8 722 1 172
2. DEPREMN ÜLKEMZDEK ETKLER
Deprem bilimi açsndan devlet politikas programnda oluturulamam
eitim, yapsal kurallara uymayan tasarm, yapm ilkeleri, niteliksiz
gereç ve içiliklerle depreme kar dayanksz binalar olutu- rulmutur.
Bugünün Türkiye’sinde konu ile ilgili meslek adamlar ve odalarnn
yeterince sorumlu dav- ranmamalar yansra, devlet denetiminin
yetersizlii kayglar arttrmaktadr.
Depremin yaplarda dorudan bir takm kuvvetler oluturmasndan dolay
yap sistemlerinin bu güçlere direnç gösterecek biçimde yaplmalar
gerekir. Tayc sistem, yap sistemi, gereç seçim ve uygulamasnda
izlenen bilinçsiz yaklamlardan dolay, deprem güçlerine direnç
gösteremeyenler yklmakta veya ar hasar görmektedir. Sonuçta mal ve
can kayplar olumakta ve bu izleri yok etmek zaman almakta çou zaman
da giderilememektedir.
Ülkemizde mal ve can kayb çounlukla krsal bölgelerde üretilen
konutlarda olmaktadr. Krsal bölge ekonomisi, gelenekleri,
alkanlklar hasar açsndan önemli kaynaklardr.
Sistem gerei teknolojinin yerinde ve bilinçli kullanlmas ihmal
edildiinde felaketlerin boyutu arlamaktadr. Örnein; Çaldran deprem
raporlarnn, bölge yap sistemlerinden betonarme yaplarn ar hasar
gördüünü, yma kerpiç yaplarn da daha az hasar gördüünün saptamalar
belirtilmektedir. Buna karn 2002 Afyon depreminde kerpiç yaplarnn
can kayb oluturduunu ve tümünün oturulmaz biçimde ykld
bilinmektedir.
Ülkemiz genelinde bölgelere ve yapsal konumlara bakldnda deprem
bölgesi için önerilmeye- cek sistem ve gereçlerin bilinçsizce
oluturulduu ve bu nedenle her depremin çok ar kayplar yaratmas- n
doal sonuç olarak kabul edebiliriz.
1999 Marmara Depremi, yap sektöründe ciddi bir deiim ve kalitenin
sorgulanmas gerekliliini vurgulamtr. Bölgelere göre yeni yaplamann
tayc sistem deiimi, farkl sistemlere bak açs ve yaklam önem
kazanmtr.
191
Fotoraf 5. 6. 7. 8. Marmara Depremlerinde Betonarme Yaplarda Ortaya
Çkan Ar
Hasar ve Göçmeler (N. Aknctürk Arivi)
3. ÜLKEMZDEK YAPIM SSTEMLERNDEN ÖRNEKLER
• Krsal Bölgelerde Yapm Sitemleri Krsal Bölgelerde, Ahap – Hm
sistemlerin doru kullanlmamas, bu ar yaplara çkmalarn
eklenmesi, geliigüzel içilikler her defasnda ayn sistemli yaplar
tümden ykmaktadr. Krsal bölge sivil toplum mimarisi, ustala bal
olarak gelien özgün malzeme kullanmnn
arlkl olduu yaplardan oluur. Yöresel yapm teknikleri ile yaplan az
katl ve basit binalar, yönetmelik kurallarna ve en basit temel ve
hatl balama hatalarndan veya yap elemanlarnn birbirine balama,
oturma detaylarndan oluabilecek yük aktarma sorunlar ya da yap
elemanlarndaki gereksiz sabit yüklerden oluan hatalarla istenmeyen
sonuçlar ortaya çkabilir.
ekil 1. Fotoraf 9. Kagir Yap ematik Sistem Kesiti- Afyon 2002 Afyon
Depreminden ekil 1. Depreminden Ahap Hm Yap Yorumu3 Kapsamnda Bir
Hasar Örnei
Kentsel ve krsal alanlarda, yapsal hasarlar merkez ile çevresi
arasnda farkllklar göstermektedir.
Bu durum iller ve yerleimler arasnda da çok deiik nedenlerle olumlu
veya olumsuz etkilere bal olarak deimektedir. Bu etkiler bazen yapm
tekniklerinden, içilik kalitesinden veya malzeme kullanmndan olduu
gibi bazen de tasarm hatasndan, detaylandrma hatalarndan ya da
tamamen zayf zeminde uygun olmayan yaplamadan
kaynaklanmaktadr.
Merkezde ise daha kaliteli yaplar olabildii gibi, hatal
uygulamalara kentsel alanda da rastlanmaktadr. Krsal alanda ise,
merkezden uzaklatkça yap kalitesinde belirgin bir bozulma
izlenmektedir.
1999 Marmara Depreminde, baz merkezlerde deprem hasarlarnn ar olmas
ile, ülkemizdeki yap kalitesinin sorgulanmas ve denetim
eksikliinden kaynaklanan sorunlarn ele alnmas gerektii gerçei
ortaya çkmtr.
192
Halk eliyle mimarlk gerçeine dayal hatal uygulama, mesleki katknn
eksiklii, meslek formasyonu alan teknik bireye bu tür bilginin
yeterince verilmemesi, niteliksiz gereç ve içilikler olumas gereken
hasarn artmasna neden etmenlerdir. Örn. Ceyhan depreminde çok
niteliksiz beton sorununun etkili olduu, Afyon (Çay) da tamamen
yklan yaplarn ise, niteliksiz malzeme ve içiliin yansra tayc
sistemin yanl seçilmesine bölge iklimsel verilerinin ve zemin
tayclnn deerlendirmeye alnmamasna bal olduu saptanmtr. Nitekim 1999
Marmara depremi sonuçlar irdelenmesi de bu deerlendirme ile edeer
bulunmutur. Projesiz ve hesapsz yaplarda olas deprem hasarlar
kaçnlmazdr.
17 Austos 1999 Gölcük merkezli deprem ve 12 Kasm Düzce depremi
sonuçlar; yap hasarlar, can kayplar ve kentsel-krsal alanlar
hakknda çok boyutlu bilgilerin ortaya çkmasna sebep olmutur. Gerçek
can kayplarnn ise, açklanan rakamlarn çok daha üstünde olduu
yadsnamaz.
4. 17 AUSTOS 1999 KOCAEL DEPREM ANALZ
Son depremlerin fiziksel, sosyal ve ekonomik yönden en etkileyici
olan Marmara depremini farkl açlardan irdeleyerek, disiplinleraras
ilikilerin ne kadar önemli olduu vurgulanabilir.
17 Austos 1999 tarihinde saat 3.02'de, Kuzey Anadolu Fay Hattnn
Adapazar, Kocaeli, Gölcük segmenti üzerinde, Richter ölçeine göre
Ms=7.4 magnitüdünde ve yaklak 45-50 saniye süren bir deprem meydana
gelmitir. Deprem, Marmara Bölgesinin tamam ile Kuzey Anadolu Fay
Hattnn dou yönündeki uzantsnda yer alan Düzce ve Bolu gibi ehirleri
etkilemitir. 17 Austos depreminin Ülkemizde endüstrinin ve
ehirlemenin en youn olduu Marmara Bölgesinde meydana gelmi olmas,
can kaybnn ve hasarn da çok büyük olmasna sebep olmutur. 1967
Adapazar Depreminden sonra bölgeyi etkileyen en büyük deprem olan
17 Austos 1999 depremi, stanbul'un Avclar, Küçükçekmece, Tuzla
ilçeleri ile zmit, Adapazar, Gölcük, Yalova, Düzce ve Bolu
ehirlerinde 20 000 dolaynda can kaybna ve maddi hasara yol açmtr.
zmit Körfezinin iki tarafnda ve zmit-Adapazar arasnda yer alan
sanayi tesislerinde çeitli boyutlarda hasarlar meydana gelmi, Tüpra
Rafinerisinde bir bacann tanklardan birisi üzerine yklmas nedeniyle
balayan yangn daha sonra yedi tank etkilemi ve güçlükle
söndürülmütür. Deprem nedeniyle bölgede bulunan kamuya ve özel
sektöre ait endüstri tesislerinde yaklak bir hafta süre ile üretime
ara verilmitir. Anadolu Otoyolunun Sapanca-Adapazar arasndaki
kesiminde meydana gelen oturmalar, çekme çatlaklar ve bir üst
geçitte meydana gelen göçme nedeniyle Otoyol üç gün süreyle ulama
kapanm, bu ise deprem bölgelerine ulalmasnda önemli bir engel
oluturmutur4.
4.1. Deprem Bölgesinin Zemin ve Temel Mühendislii Açsndan
Deerlendirilmesi
zmit Körfezi, zmit Kuzey Anadolu faynn kuzey kolu üzerinde yer
almaktadr. zmit Körfezi’ne boalan nehirler jeolojik süreç
içerisinde Gölcük, Hersek, Kavakl deltalarn ve Sapanca Gölü ile
zmit Körfezi arasndaki geni ve uzun alüvyon düzlüünü oluturmutur.
Bu alanlarda, zemin profili genelde çok kaln, yumuak-orta kat kil
veya gevek kum tabakalarndan olumaktadr. Dier bir deyile, Kuzey
Anadolu Fay Hatt’nn Marmara Denizi’nin güneyi boyunca uzand bölgede
hem sismik aktivite çok yüksek ve hem de zemin koullar son derece
elverisizdir.
4.2. Zemin Etkisiyle Oluan Yap Hasarlar Zemin ortam deprem
dalgalarnn özelliklerine bal olduundan yap üzerinde tehlikeli
davran-
lar oluturur. Bu nedenle, yapnn oturduu zemin özellikleri önem
tamaktadr. Çeitli projelerle ilgili olarak bölgede yaplan zemin
aratrmalar, zemin tabakalarnn skabilme
özelliinin çok yüksek olduunu ve ayrca baz bölgelerdeki zeminlerin
svlama potansiyeli gösterdiini ortaya koymutur. Nitekim, depremi
takiben TÜ Zemin Mekanii ve Temel Mühendislii öretim üyelerinin
yerinde yapt incelemelerde özellikle Adapazar, Gölcük ve Yalova’da
meydana gelen hasarlarn balca sebebinin zemin problemlerinden
kaynakland belirlenmitir. Buna karlk, ciddi ve bilimsel zemin
aratrmalarna dayanan temel mühendislii çözümlerinin uyguland
projelerde örnein, yumuak zemin koullarnda kazkl temel sistemlerine
tatlan binalarda ve sanayi tesislerinde, fay hattna
193
çok yakn olsa bile herhangi bir hasar meydana gelmemitir. Adapazar
örneinde olduu gibi, zemin koullar elverisiz ve yeralt su seviyesi
çok yüksek olduu halde ar yaplarn bile tekil veya sürekli temellere
tatld yerlerde ise binalarn farkl oturma yapt, devrildii, yana yatt
veya zemin katlarn bodrum kata dönütüü tespit edilmitir. Kavakl ve
Gölcük’te, deniz kys ile karayolu arasndaki düzlüklerde ortaya çkan
heyelanlar ve arazi çökmeleri, bölgenin morfolojisini tümüyle
deitirmi ve bu bölgelerde denize yakn olan alanlar ve kyya yakn
yaplar sular altnda kalmtr5.
4.3. Deprem Bölgesinin Yerleim Kararlar Açsndan
Deerlendirilmesi
Deprem sonrasnda en çok konuulan hata, ykmn balca nedenlerinden
biri olan ‘yer seçimi ha- talar’ olmutur. Gerçekten de,
yerlemelerin yer seçimine ilikin kararlar, bata doal hayatn ve tüm
can- llarn yaam çevrelerinin optimum kullanm ile kentlerin ve
kentlerde yaayanlarn salkl bir yaam sürmesi açsndan büyük önem
tamaktadr. Ayrca ülkemizde son yllarda skça görülen deprem, sel
bas- kn, heyelan vb. doa olaylarnda da yaanarak görüldüü gibi,
bazen kentte yaayanlarn hayatta kalabil- meleri kentlerin yer
seçimleriyle dorudan ilgilidir.
Tablo 4. 1999 Marmara Depremi llerdeki Yaplarn Hasar
Derecelerine Göre Dalmlar6 Konut yeri
ller Ykk ve Ar Hasarl Orta Hasarl Az Hasarl Ykk ve Ar
Hasarl Orta Hasarl Az Hasarl
zmit 33. 830 40. 553 45. 111 5. 475 5. 726 6. 122 Adapazar 23. 967
17. 757 24. 423 5. 069 3. 576 2. 349 Yalova 13. 723 14. 507 11. 879
750 1. 154 1. 885 Bolu 2. 532 5. 745 5. 425 218 757 784 Düzce 12.
505 9. 084 10. 952 2. 444 2. 094 1. 381 stanbul 3. 052 15. 100 14.
065 448 2. 430 1. 943 Bursa 63 434 940 5 19 68 Eskiehir 99 111 314
19 8 22 Karabük - 74 99 - - 1 Zonguldak 91 286 691 1 4 8 TOPLAM 89.
862 103. 651 113. 899 14. 429 15. 868 14. 563
Tablo 5. Afyon Depremi Yap Hasar Dalm7 Yklan-Ar Hasar Orta Hasar Az
Hasar Yerleim Nüfus Konut yeri Konut yeri Konut yeri
Sultanda 6400 733 8 242 9 1229 85 Çobanlar 7600 186 2 85 29 267 25
Çay 23000 983 223 100 38 1325 27 Bolvadin 55000 255 - 249 25 2485
82 Afyon. M. 115000 242 14 66 4 507 16 TOPLAM 197000 2399 247 733
105 5814 235 Hasar tespitlerinde de bilimsel yöntemlerle saptanma
yüzdesiyle doru orantl sonuçlar vardr.
Mevcut hasar durumuna göre, yine mühendislik hesaplaryla yaplan
güçlendirme uygulamalarnn doru- luk ve yapm kalitesinin yapnn tama
gücünün iyiletirilmesinde rolü büyüktür.
Yeni yaplamaya açlan bölgelerde zemin sorunu önemlidir. Bölgenin
imara açlmas durumun- dan, az katl yap izni konularna kadar
incelenmi olan sorunlara tam bir çözüm getirilmesi arttr. Bu
alanlar için alnacak;
• Az katl yaplama kararlar eskisine göre daha az imar hakknn, •
Depreme dayankl çok katl yeni yaplarn üretilmesi ise daha fazla
maliyeti, • Yap yasa kararlar ise kamulatrmalar gündeme
getirecektir. Bu temel sorun alanlar, nesnel gerçekliine ramen yok
saylmas yeni depremlerde benzeri
sonuçlarn yaanmasna yol açacaktr.
Sonuç olarak, gevek zeminlerde yer hareketleri üzerinde, yap
performans açsndan olumsuz büyüme etkisi olabilecei bilinmektedir.
Bu alanlarda tasarm ve uygulama ile mühendislik hizmetleri ibirlii
ve denetimli bir biçimde yürütülmelidir. Yaplarn depreme dayankl
üretimi gerçekletirildiinde, olas bir depremde hasarn derece ve
dalmnda, geoteknik faktörlerin etkilerinin, yapsal etkilerden farkn
ortaya çkarmak daha kolay olacaktr.
Fotoraflarda farkl bölgelerde zemin etkisi ve temel türü ile tayc
sisteme bal olarak yap kalitesine göre oluabilecek deprem hasarlar
izlenmektedir.
Fotoraf 10. Fotoraf 11. Fotoraf 12. Fotoraf 13. Yalova Adapazar
Düzce Afyon
Tüm yapsal ykntlarnn özünde; depreme dayankl yap tasarmnda yapda
rijitlik, dayanm,
süneklik, ve enerji tüketme gücü özelliklerinin bir sentez olarak
ortaya konmamas sonucudur. Dayanm, aranan bu özelliklerinin en iyi
biçimde uygulanmas ile elde edilir. Deprem srasnda yaplar etkileyen
yüklerin önceden belirlenmesi ve göz önünde tutulmas gerekir. Yapy
etkileyen kuvvetler yap davranna ve yapnn türüne göre karar
verilir. Yaplarn hasar görme riski ne denli küçülürse, uygulama
kalitesi ile birlikte yap maliyeti de artar. Yap riskini ekonomi
ile optimumda dengeleyen bir yap tasarm söz konusudur.
5. YAPI HASARLARI
Deprem karsnda tasarm ve yapm kusurlar ve çevre etkisi nedenleri
yap tayc sisteminde za- yflklar gösterir. Ayrca yap fonksiyonunun
deitirilmesi ile oluan olumsuz tayc etkenler sonucu da depremde
hasarlara neden olmaktadr. Depreme uygun olmayan tasarm, gereç,
içilik ve denetim kusurlar da hasarlarn ykc rollerini
olutururlar.
Yap hasarlarnn, yapnn özelliklerine göre deitii çok iyi bilinen bir
gerçektir. Ancak, bu özel- liklerin ortaya konmas, snflandrlmas
sonucunda elde edilen verilerin deerlendirilmesi koulu ile ger-
çekleebilmektedir. Yaplarn aada saylan özellikleri hasar yakndan
etkilemekte, bu parametrelere bal olarak hasar görebilirlik
deiebilmektedir8.
Bunlar; Yap tayc sistemi tipi, Malzeme ve içilik kalitesi, Yapnn
inaat kalitesi, Yapnn mühendislik yaps olup olmad, Kat adetleri,
Yap düzeni, Plan tipi, Daha önce gördüü hasarlar, Yaplarn eskimesi,
Geçmi depremlerde olmu hasarlarn derecesi, lave yüklemeler,
Korozyon, Yaplan tadilatlar v.b, gibi parametrelerdir.
Zemin durumunun ve yap kalitesinin yaplarda oluabilecek hasarlarda
etkin rol ald bilinen bir gerçektir. Zemin hakim periyodu ile yap
hakim periyodunun çakmasyla ve zemin cinsine bal olarak ortaya çkan
zemin büyütme durumu iddetin yaplardaki etki derecelerini
belirler.
5.1. Yap Hasarlarnn Oluum Nedenleri
Depremin yerküre içinde tektonik bir oluum ile balamas ve tabakalar
aracl ile yerkabuunu etkilemesi, deprem tanm içinde açklanmt.
Yerkabuunun deprem iddetine bal olarak içinde yer alan yaplar
dorudan etkilemesi; bu olayn kuvvet derecesine, süresine bal olarak
yap hasarlarnn oluumuna neden olurlar.
Yerkürenin oluumundan beri varolan bu tür sarsntlar yeryüzü
bölgelerini dönem etkisine alm ve onun bugünkü eklini almasnda
önemli bir rol üstlenmitir.
Tarihi süreç içinde önemli depremlerin kaytlarna belgelere dayal
veriler olarak rastlarken, yazl tarihteki yazl tarihteki oluumun
bize aktarldn görmekteyiz. Bilimsel sonuçtan uzak olmakta birlikte
eski uygarlklarn beii olmu yurdumuzda, geçmiteki depremler hakknda
aydnlatc bilgiler bulunmaktadr.
195
Yllardan beri ülkemizin aktif bir deprem bölgesi olduu yolunda
bilinen ve yaanan gerçeklere uygun planlamann yaplmay ve gerei
teknikle yaplmayan yaplar nedeni ile can ve mal kaybn üst düzeyde
oluturmas düündürücüdür.
Deprem, yaplarda bir takm ek kuvvetler, yan itkilerle oluan farkl
etkiler oluturmaktadr. Bu etkilere kar direnç gösteremeyenler
tamamen yklmakta veya hafif, orta ar hasar görmektedir. Sonuçta;
mal ve can kayplar olumaktadr.
Depremlerin büyüklükleri ortaya çkardklar enerjiye baldr. Derin ve
iddetli depremlerin says ve olu skl azdr. Bir yapnn ekonomik ömrü
boyunca oluabilecek depremin zaman ve özelliklerini saptamak
zordur.
5.2. Yap Hasarlarnn Oluumundaki Dier Etkenler
Mal ve can kaybna neden olan etkiler çounlukla; tayc sistem, yapm
kurallar, malzeme seçimi ve uygulamada izlenen bilinçsiz
yaklamlardan kaynaklanmaktadr. Bunun nedeni de genellikle mimarlk
ve mühendislik bilgilerinden yararlanlmam yaplardr. Mal ve can
kayplar çounlukla krsal bölgelerde oluturulan bilinçsiz yerleim ve
uygulamalar sonucu olumaktadr.
6. YER SEÇM KARARLARI VE DEPREM GÜVENL
Bir depremi ve etkilerini tam olarak belgelemekle ilgili ilk çalma,
1775’te Lizbon/ Portekiz Dep- remi’nde yaplm olsa da, bilimsel
deprem aratrmalar esas olarak 20. yüzylda balamtr. Deprem a-
ratrmalar, depremin karmak yaps ve çok çeitli etkileri sebebiyle
birçok farkl disiplini içerir. Ara- trma çalmalar; deprem mekanii,
deprem tahmini ve kontrolü, tsunamiler, depreme dayankl inaat
yöntemleri, sismik bina kodlarnn gelitirilmesi, deprem risk ve
tehlike analizi gibi konularda younla- maktadr. Ancak, teknik
mühendislik konularnda oldukça fazla aratrma olmasna ramen, kentsel
plan- lama ve tasarm alanndaki çalmalar yetersiz kalmtr9.
Deprem güvenlii açsndan yeni yaplama alanlarnda uygulanacak
yerseçimi ve ulam kararlarnn belirlenmesi en önemli kriterdir.
Deprem güvenlii, sadece bir mühendislik sorunu deildir. Çünkü
depremler sadece binalar deil, bir bölgenin tamamn etkilemekte ve
kentsel yerleimlerin morfolojisi ve fiziksel yaps üzerinde büyük
problemler yaratmaktadr. Bu nedenle, deprem güvenlii ile ilgili
konular sadece inaat standartlarn belirlemek ya da fay hatt
üzerinde yaplamay engellemekle snrl kalmamaldr. Bu konuda planclara
önemli görevler dümektedir. Özellikle, planlama ve yaplama
sürecinde kütle- mekan, biçim-mekan ve ulam-dolam konularna karar
verirken, açk alan düzenlemesi yaparken, doluluk- boluk oranlarn
belirlerken, yollar, avlular, meydanlar tasarlarken deprem güvenlii
konusu dikkate alnmaldr.
Planlama ve tasarm sürecinde, deprem güvenliiyle ilgili konular
dört temel balk altnda incele- nebilir:
• Arazi kullanm türü ve toplumsal faaliyetler. • Yaplama. •
Ulam-dolam. • Altyap10.
6.1. Arazinin fiziksel karakteristikleri:
• Toprak ve toporafik yap analizleri • Takn haritalar (yüzey sular)
analizi • Yeralt sular analizi Jeoloji ve jeo-teknik haritalarnn
analizi: Detayl jeolojik özelliklerin, litolojik snrlarn,
diri
(aktif) yer kr hatlarnn, toprak kaymas riski yüksek alanlarn vb.
bilgilerin gösterildii haritalardr. Diri yer kr hattndan itibaren
belirli bir bölge yerleme d braklmaldr. Bu bandn geniliinin ne
olmas gerektii yöresel zemin yapsna göre farkllk gösterse de,
asgari ölçünün belirlenmesi gerekir11.
ABD’de diri ya da potansiyel diri faylar yaknnda yer alan yaplar
için tampon bölgeleri oluturulmasnda baz ölçütler gelitirilmitir.
Yasa gerei, diri faylar üzerinde proje (yerleim amaçl yap) olarak
tanmlanan barnma için gerekli hiç bir yapya izin verilemez. Ayrntl
jeolojik çalmalar yaplmadkça ve yaplncaya kadar, diri bir fay
izinin her iki tarafndan 5'er metrelik uzaklk içerisinde yer
196
alan kuakta fayn diri kollarnn uzanabilecei varsaylr. Elbette bu 5
metre ölçütü, faydan en düük uzakl ifade etmektedir. Buna karlk
yasa, gökdelenler, hastaneler ya da okullar gibi kritik yaplar için
çok daha sk ölçütler içermektedir. 1977’den önceki haritalarda kuak
snrlar, kesin olarak belirlenmemi fay izleri ve diri kollarndan
itibaren 200'er metre uzaklklardan geçirilmitir. 1977 ylndan
itibaren kuaklama snrlar ana faylardan itibaren kesin olarak 50'er
metre belirlenmi, küçük faylardan itibaren 60 ile 90'ar metre
uzaklklardan geçirilmitir. Dünyada genel kabul yer kr hatt boyunca
yaklak 200 metrelik bir kuak braklmasdr12.
Arazi kullanm ve ulam sistemi: • Deprem mikro-bölgeleme haritalar •
Ulam sistemi analizi • Arazi kullanm analizi • çme suyu, kanal ve
dier altyap sistemleri analizi • Mülkiyet ve gelime olanaklar
analizi • Yangn riski analizi
7. DEPREM YAPI VE MMAR
Mimarn Deprem Bilinci: • Mesleki Eitim Öncesi Deprem Bilinci •
Mimarlk Eitiminde Deprem Bilinci • Meslek çi Eitim Mimarn
Yap-Deprem Güvenlii Açsndan Sorumluluklarndaki likiler: • Mimar ve
Kent Planlamas • Mimar ve Yerbilimi • Mimar ve Tasarm • Mimar ve
Yönetmelikler • Mimar ve Mühendis • Mimar ve Yapm Sistemi • Mimar
ve Malzeme Seçimi • Mimar ve Yap Teknisyeni olarak Anahtar
Cümlelerle konu özetlenebilir. Mimarlk Eitimi Eitim konusu, belki
de ilk ve en önemli adm olacaktr. Mesleki bilgiler uygulama
bilinciyle ve-
rilmeli, yaplan tasarmlar örenci projesi olarak da uygulama projesi
olarak da belli kriterlere göre deer- lendirilmelidir. Yap Bilgisi
ve Malzeme Bilgisi arlk kazanmaldr. Betonarme yaplar, Çelik Yaplar,
Ahap yaplar malzeme ve tayc sistem özellikleriyle mimarlar
tarafndan da bilinmelidir. Bilgi eksiklik- leri uygulamada
hissedilmektedir. Depreme dayankl yap tasarm ve konuyu destekleyen
bilgiler lisans ve lisans üstü seviyesinde verilmelidir. Gerekirse
mühendislik ibirliiyle çeitli çok boyutlu tezler geliti- rilebilir.
Mesleki eitim, teknik ve uygulamal bilgilerle desteklenmelidir.
Seminerler konuyu sürekli gün- demde tutan önemli mesleki eitim
araçlardr. Bu konuda kurum stratejisi çok önemlidir. Uygulamaya
yönelik eitim bilinci, malzeme ve detay bilgisinde yeterlilik ile
antiye bilgisinin önemi yadsnamaz.
8. KENT PLANLAMA VE MMAR SORUMLULUKLAR
1999 Yl Deprem ve Mesleki Sorumluluklar için de bir dönüm noktas
olmutur. Deprem can ve mal kayplarnda pek çok sorumluluklarn,
mimari alanda eitim ve uygulama eksiklikleri ile ilikili oldu- u
açkça ortaya çkmtr.
Mimar yer seçimi yaplm bir yap yeri üzerinde tasarmn uygular.
Seçilen bu yerin zemin özellikleri, salaml dolgu alan oluu veya
tarm arazisi olmas üzerinde yaplacak yapy etkiler. Bu etki hem
seçilen temel türüne, hem de tasarm- tayc sistem bütününde sürer.
Demek ki mimara ilk sorumluluk, imar planndan olumlu ya da olumsuz
ekilde gelebilir. Zemin olarak yanl verilen bir
197
yerleim kararna, ikinci bir hata eklemek mimar ve mühendis ibirlii
sorumluluuna girer. Az katl yaplama karar ve yap maliyeti çounlukla
mimarn da etkilendii baka kriterlerdir.
8.1. Tasarm ve Yönetmelikler
Tasarm sürecinde ise yönetmelikler ksmen kstlayc gibi yorumlansa da
bazen yetersiz kalabil- mektedir. Plan tipi, tayc yap elemanlar,
malzeme seçimine göre bazen mimar zorlayan bazen de mi- marn
zorland yönetmelikler, mühendisler kadar mimarlar için de
anlalabilir olmaldr. Mühendis, mi- marn planda ve üç boyutta ortaya
çkacak yapnn tayc sistem hesabn tasarma uygun bir ekilde ha- zrlar.
Deprem ve Yangn yönetmelikleri yaplarn pasif kontrolünde çok önemli
bilgileri içerir. Tasarm zorlamak veya mühendislerle tayc sistem
konusunda eleman say ve yeri konusunda ters dümek yerine, deprem
bilinçli planlama anlaynda uyum salamak önemlidir13.
Yönetmelikte öngörülen kuvvetlerden çok daha büyük etki
oluturabilecek bir depremin meydana gelme olasl düüktür. Bu
durumda, yap içindekilerin hayatnn kurtarlmas hasar snrn tarif
eder. Depreme dayankl yap tasarmnda, sünek tayc sistemler
önerilmektedir. Bunun yannda yatay ve dü- ey kesitlerde düzenli
tayc sistemin seçimi ve eleman birleim yerlerindeki uygulamann
önemi vurgu- lanmaktadr. Ayrca tayc sistemde yatay yer deitirmeleri
snrlandracak rijitliin oluturulmas ve bu ekilde tayc olmayan
elemanlarda meydana gelebilecek hasarlarn azaltlmas önemli bir
konudur14.
9. GÜVENLKL YAPIDA MMARIN ROLÜ
Tüm depremlerde, ortaya çkan sonuçlar deerlendirildiinde yap
güvenliinde tasarm, uygulama ve malzeme seçimi ile ilgili
sorunlarda mimarn çok büyük sorumluluklar tad bir kez daha ortaya
çk- mtr.
28 Austos 2002 tarihinde Mimarlar Odas Kocaeli ubesindeki Forumda;
son depremlerin Türki- ye’de mimarlar ve mimarl olumsuz bir ekilde
etkilediini ifade eden15, meslek olarak çöken binalarn altndan
henüz çklamadn belirtmektedir. Ayrca mimarn kim olduu, mimarln ne
olduu üzerinde pek kafa yormam olan toplumumuzun deprem dolaysyla
suçlu listesinin bana yerletirmek üzere mi- marlar hatrladn ve hakl
olduklar noktalar vurgular. mar planlarnda, bina projelerinde,
fenni sorum- luluklarnda, yap denetimlerinde ve tüm bunlarla ilgili
onaylarda meslektalarmzn imzas olduunu a- çklar.
Mimar Yönetmelikleri çok iyi bilerek, tasarmna tayacak nitelikte
olmaldr. Yönetmelikleri ta- sarmn kstlayan bir yaklamla ele
almamaldr. Tasarmndaki tayclarn özellikle betonarme sistem- de,
perdelerin yerlerini, yönlerini ilk andan itibaren inaat
mühendisleriyle sürekli diyaloglarla çözmelidir. Sonradan tasarm
için tayc sistemi zorlamak, mimari açdan da statik açdan da
sakncaldr. Tasarmda- ki, düzensizlikler, döemelerdeki dengesiz
boluklar ve çkmalar mimar tarafndan son derece bilinçli yak-
lamlarla yorumlanmaldr. Sonradan yaplacak güçlendirmelerin tasarma
getirecei olumsuzluklar ba- tan ele alarak, projelendirme sürecinde
hata payna yer vermemelidir. Mimarln sanat ve tekniin arakesi- ti
olduunu bilerek teknik yönde deprem güvenlii asndan ödün
verilmeyecek kadar önemli olduunun bilincine varmak gereklidir.
Meslek içi eitimlerle sürekli bilgilenme desteklenmelidir.
• Tayc Sistem Deprem ve rüzgar yükleri, yaplarn güvenle tamas
gereken yatay yüklerdir. Ksa zamanda yap-
ya etki eder ve dinamik özellik gösterirler. Daha önce yatay
yükleme altnda kalmayan tayc sistem, ani bir yatay itki ile karlar.
Tayc sistemdeki kusurlar çok ksa bir zamanda ortaya çkt için,
yüklemeye etkili olmak çou zaman mümkün olmaz16.
Deprem kaytlarnn ve yeryüzünün tektonik yapsnn incelenmesinde
deprem tehlikesi olan böl- geleri belirlemek oldukça kolay olmasna
karlk yapnn ömrü boyunca meydana gelebilecek en büyük deprem
hakknda tahmin yapmak zordur. Deprem Bölgelerinde ortaya çkan küçük
depremlerin, yapnn fonksiyonuna olumsuz etki yapmamas ve tayc
sistemde onarm gerektirecek hasarn meydana gelme- mesi istenir.
Hasarn snrlandrlmasnda; Kullanlabilirlik limit durumu, Hasar
kontrolü limit durumu, Göçme kontrolü limit durumu gibi deiik
seviyelerde korunma ve limit durumlar söz konusudur17;
Tayc sistem kararlarnda, mimar ve mimarinin etkinlii tasarmla
balar. Tarih boyunca irdelendiinde, yma ve iskelet sistemler çan
yapm tekniklerini sergiler. Yöresel özellikler ve mühendislik
hizmetlerinden yoksun yaplarn yüzdesi ve ülkemizdeki sorunlar dier
etkenlerdir. Yine de günümüz mimarisinde, beton-çelik arlkl olarak
tüm sistemler, yer ve yap türü ile ilikili olarak önem
198
kazanmaktadr. Depremler hasar verdikleri yapm sistemlerini adeta
snamaktadr. Bu da farkl bir yanlgya neden olur. Snanan, yap
uygulama kalitesi ve içilik olmaldr. Yaplarn boyutlandrmasnda
depreme kar etkinlik 1900’lerin banda gelitirilmitir. Yüzyl
ortalarndaki deprem sonuçlar önemli verileri oluturmu, teknolojik
gelimeler ise tayc sistem tasarm üzerinde ve malzeme kalitesinde
önemli aamalar kaydedilmitir.
Son depremlerden sonra betonarme–çelik- ahap yap deprem güvenlii
tartmalar süregelse de, bu konuya da yaklamn bir çok kriteri ele
alan gerçekçi bir ekilde olmaldr. Yap yeri, iklim, toporafya,
tasarm anlay, tayc sistem seçimi, üretim yöntemi, sosyo ekonomik
durum, kullanc ihti- yaç ve istekleri ile estetik anlaya kadar bir
dizi etken yap elemanlarnda yer alacak malzeme kararlarn etkiler.
Gelimi ülkelerde bile yükseklik, tayc sitemde çekirdeklerin
malzemesi sürekli tartlmaktadr.
• Malzeme Bilgisi Betonarme yaplarda, beton dozaj, üretimi, dökümü
ve bakm kalitesi durabiliteyi dorudan etki-
ler. Burada da mimarn rolü büyüktür. antiyede sorumluluk alan mimar
bilgili ve deneyimli olmak zorun- dadr. Çelik yap için de
detaylandrma ve içilik kalitesi çok önemlidir. Çelik
Yaplar-Betonarme Yaplar- Ahap Yaplar 1980’li yllara kadar .T.Ü gibi
mühendislik nosyonuna da sahip mimarlk eitimi veren kurumlarda
ciddi bir yorumla mimarlk örencilerine verilmekteydi. Bu mimarlarn
tasarma yaklamlar çok farkl ve olumludur. Mimari sadece bir consept
meselesi eklinde yorumlanmaz. Mimar tasarmnn 1/1 uygulama detaylarn
da çizmekle yükümlü bir meslee sahiptir.
9.1. Yap Tasarmnda Mimarn Deprem Bilinci
Yapsal açdan deprem zararlarnn azaltlmas hedeflenen çalmalarda,
mimarn sorumluluklar meslekler aras ibirlii içinde gelien bir
süreçte önemli bir bölümü kapsar. Bilinçli bir yaklamla, yer
bilimler, ehir ve bölge planlama, mühendislik mimarlk,
sosyo-ekonomik ve sosyo-psikolojik bir döngü içinde ele alnmas
gereken etkileim içinde bir bütündür.
• Depremle lgili Afet Yönetimi Ve Mimar Afet yönetimini gerektiren
en önemli hallerden biri depremdir. Etkili bir afet yönetimi için;
afet o-
laynn zamannda tehisi ve önceden tesirlerini en aza indirecek
tedbirlerin alnmas, afet durumlarnda takip edilecek usullerin
önceden tespiti, afet srasnda tedbirlerin gecikmeden uygulamaya
konulmas esas- tr. Afet Yönetimi afetin etkisinden balayarak
gerekli yönlendirici kararlarn alnmasna, uygulanmasna ve afetin
etkisinden balayarak gerekli yönlendirici kararlarn alnmasna,
uygulanmasna ve afetin etkisi- nin ortadan kaldrlmasna kadar uzanan
bir seri faaliyetler zinciridir18.
Yaanlan depremlerde hazrlksz yakalanmann maliyeti çok fazladr.
Ölümler, yaralanmalar, fi- ziksel hasarlar gibi kayplarn yan sra
sanayide özellikle üretimde ve ilikili tüm hizmetlerde çok büyük
oranda zaman ve ilev kaybedilmesinden meydana gelen kayplarn olduu
gözlenmitir.
Afet hasarlarnn azaltlmasnn en önemli ve en az maliyetli yolu,
salkl bir planlama, salkl bir arazi kullanmndan geçer. Türkiye’de
arazi kullanm, planlama dediimiz olay, gereken ciddiyette ve
bilimsel olarak ele alnmamaktadr19.
“Mimar artk afet risk yönetimi konusundan haberder olmaldr. Mimarn
görevi, artk ne sadece imar düzenine göre kat says belirlenmi, alan
belirlenmi yerin planlamas, ne de kat planlarnn ve kesit- lerinin
oluturulmas deildir. Dier konular mühendislere havale eden bir
noktadan yola çkp, yapnn bütününe sahip çkt, bütünden sorumlu bir
düzendir20.
• Yapm Kalitesi Mimarn malzeme bilgisi eksiksiz olmaldr. Uygulamada
inaat mühendisleri kadar önemli roller
üstlenebilen mimarlar bu konuda titizlikle çalmaldrlar. Son
depremler malzemeyi suçlu gibi gösterse de suç, malzemeyi
durabilitesini kazanamayacak ekilde kullananlar ve onun tama gücünü
bilinçsizce azal- tanlardadr. Bundan yeterince ders alarak her
konuda yaplabilecekler sadece yazl belgelerde kalmamal
uygulanmaldr. Son depremlerde, ülkemizdeki durum, günümüze kadar
deprem ve benzeri nedenlerle yapsal açdan yaanlan sorunlar, son
deprem bölgelerinde yaplan irdelemelerle mesleki etik konusunda
sorumluluklarn ciddiliini vurgulamtr.
• Yap Denetiminde Mimar Mimarn tasarmdaki bilgisini uygulamaya
aktarmas, yap oluturma sürecinde ortaya çkar. Bu
süreçte önce yer bilimcilerle olmak üzere inaat mühendisleriyle
sürekli ibirlii içinde çalmaldr. Dene- tim mekanizmas içinde mimarn
yeri ve sorumluluklar tasarm ve uygulama için
belirlenmelidir.
199
Yap elemanlar hasarlar genelde, yatay itki olan deprem kuvveti
karsnda, esnek davran sergi- leyememekte ve plastik deformasyon
yapma yeteneklerinin eksikliklerinden kaynaklanmaktadr.
Strüktürel davran, sistemin çok rijit veya çok esnek olmasna göre,
hasar maksimum ivme veya yer deitirme ile orantl ekilde ortaya
çkar. Esnek yaplarda; ksa kolon etkisi, ksa açklklar ve sehime
engel sert elemanlarn noktasallamasna tasarmda dikkat edilmelidir.
Yapnn rijitliinin arttrlmas du- rumunda ise; strüktürel davran
tasarmcnn planlama anlaynda perdeli sistem, büyük boyutlu
strüktürel elemanlar ele alnmaktadr. Yapda süneklik (düktilite)
önem kazanmakta, malzeme kalitesi ve donat yerletirme düzeninde
nitelik ve nicelik artmakta ve burulma etkisini önleyecek ekilde
simetri a- ranmaldr. Deprem hasarlarnn önlenmesinde sadece
yönetmelik kurallarna uymak, yeterli önem olmaz.
. Mimari tasarmn, bir baka deyile deprem için tasarlanm yaplarn
sismik yük ve strüktür he- saplarnn yaplmal ve en önemlisi de doru
ürünle yaplm iyi bir inaat süreciyle yap oluturmaldr. “Her mimarn;
yapda hasar oluturabilecek nedenleri ve deprem dahil herhangi bir
nedenle yapda olu- mu hasarn nedenlerini tanmlayabilecek bilgisi,
deneyimi olmas gereklidir. Bu bilgilere sahip olmayan mimarn
tasarmlar, uygulamaya yönelik detay oluturmadaki baars ve ürün
seçiminden yapm sürecine kadar yansyan hata yapma olasl artar.
Planlama srasnda yatay ve düeyde oluan her çizginin üçüncü
boyuttaki birleim noktalar, elemanlarn ilikileri, açklklar tasarmn
statikle birletii ve uyum salaya- ca veya sistemi zorlayc tam
çözülmemi noktalardaki hatalarn bedeli ise, deprem srasnda kötü bir
snama sonucunda ortaya çkar. Her zaman binay tekrar hayata geçirme
ans da olmayabilir veya bilinçsiz uygulamalar, ayn sonuçlarn
yaanmasna neden olabilir. Demek ki; ilk adm yani tasarm, mimar ve
mü- hendis ibirliinin balama noktasdr”.
Deprem Bölgelerinde Uygulanmas Önerilen Mimari Planlama ve Tasarm
lkeleri;21
• Deprem felaketini, yeni bir yaam biçimini oluturma frsat olarak
deerlendirilip, yok olan yap stounun çada, ekolojik, bir planlama
ile yenilenmesi,
• Mevcut yap stounun hasar durumlarna göre envanterlerinin
çkarlmas, buna bal olarak terk etme-boaltma, güçlendirme,
salklatrma, yenileme, rekonstrüksiyon eklinde belirlene- cek
müdahalelerin yaplmas,
• Deprem ile ilgili eitim programlarnn hazrlanmas ve uygulanmas, •
Merkezi yönetim, yerel yönetim, sivil toplum örgütleri, kullanc
yatrmc, yapmc gibi yapm-
yerleim sürecinde rol alanlarn yetki ve sorumluluklarn yasa ve
yönetmeliklerle yeniden dü- zenlenmesi,
• Ulam, iletiim, enerji nakil, kanalizasyon v.b alt yap
sistemlerinin üst yap ile entegre bir e- kilde ele alnmas,
• Betonarme dnda daha hafif yap malzemeleri ve yapm tekniklerinin
aratrlmas ve geliti- rilmesi,
• Yapm ve denetim sorumluluklarnn net bir ekilde belirlenmesi ve bu
sürecin sigorta sistemi tarafndan kontrol edilmesi olarak raporda
ifade edilmitir.
ehir Planclar Odasnn Deprem Güvenlikli Yerlemeler Oluturmaya
Yönelik Önerileri:
• Ülkesel Fiziki Planlama’ ve ‘Bölge Planlama’ çalmalarna zaman
geçirmeden balanlmal, kentsel gelimelerin üst ölçekli plana bal
olarak gerçekletirilmesi salanmaldr.
• “Her tür zeminde yap yaplabilir” türünden ülke gerçeklerini
gözard eden anlay terk edil- melidir. Kentlerin yer seçimine ilikin
kararlarnda; bilimsel veriler dorultusunda, planlamaya yön
gösterecek nitelikte ve içerikte jeolojik etüd çalmalar ve zemin
etüdleri yaplmaldr.
• Yerel yönetimlerin; yetkileri artrlmal, teknik eleman
eksiklikleri ksa sürede giderilmeli, planlamalarn ve yaplamalarn
denetimleri kamu adna, kamu eliyle yaplmaldr. Planlama ve
uygulamada ‘Kamu Yarar’ ve ‘Meslek Etii’ ilkeleri esas
alnmaldr.
• Deprem sonrasnda bir felaketin ortaya çkmasnda sorumluluk sahibi
olan kurumlarn eski alkanlklar ile sürdürdükleri çalmalar sonucunda
yer seçimleri yaplan gerek geçici ve gerekse kalc iskan alanlarnn
yer seçimleri bilimsel verilerin tümü deerlendirilerek
yeniden
200
• Deprem bölgesinde ve ülkenin tüm kylarnda yasa d deniz dolgularna
son verilmelidir. Hiçbir zemin etüdü yaplmadan enkaz ylmas yaplan,
heyelan riskli alanlarda yeni bir fela- ket yaanmadan yaplan
dolgular durdurulmaldr.
• Deprem bölgesinde evi yklan halka yaplmas düünülen konutlar için
yer seçimi yaplan alan- lar salt konut alanlar olarak deil,
‘Kentsel Yaam Alanlar’, ‘Kent Parçalar’ olarak düzen- lenmelidir.
Bu tür alanlarda nüfusun tüm kentsel aktiviteler ile birlikte
yeniden iskannda, ze- min kriterinin yan sra, ulam, altyap, çevre
ve dier planlama eikleri de hesaba katlmaldr. Ykma urayan kentlerin
yeniden imar ile kentlerin yeniden yaanlr hale getirilmesine yöne-
lik alternatif proje çalmalarna öncelik verilmelidir22.
11. SONUÇLAR
Ülkemiz açsndan yeni balayan deprem çalmalarna sürekli bir yenisi
eklenmekle birlikte, süre- ci belli olmayan bu olgu için “öncesi ve
sonras" evrelerinde yaplabilecekler önem kazanmaktadr. Bu evrelerin
yap yapma evresindeki koullar ile birlikte, insan can ve mal
kayplarnda yaplabilecekleri de ortaya koymas da ayr bir önem
tamaktadr.
Tüm bu verilerin projelendirme, yapm ve eitim aksaklklar, bölgesel
yerleim aksaklk ve di- rençsizlikleriyle birlikte; bugüne dek
Türkiye’de bilimsel aratrmaya yeterli derecede önem verilmemesi,
yeniden ve hzl bir biçimde gözden geçirme ve iyiletirilmesi yoluna
gidilmesi yönünde katk salamas amac ile ele alnan çalmada “Depremle
birlikte yaama ve depreme dayankl yap tasarm bilinci” verebilmek
önemli bir hedef olmutur. Ülkemizde, depremle birlikte yaamay
örenmek tüm yaplar dep- reme dayankl tasarlamak ve ina etmek
demektir. Bu konu geni kapsamda, mimarn disiplinleraras bir anlayla
deprem bilicine ve eitim süreciyle balayan meslek içi deneyimlerle
süregelen bir yetkinlie sahip olmas anlamn tar.
Yer seçimi kararnn verilmesi için yaplan bu analiz ve
deerlendirmeler, deprem öncesi yaplmas gereken, ‘afet’i önleyici
çalmalardr. Bu çalmalarn amac, deprem öncesi gerekli önlemleri
alarak, olas kayplar en az düzeyde tutabilmek, deprem sonrasndaki
kurtarma ve ilkyardm çalmalarn daha etkin hale getirebilmek ve
normal yaama en ksa sürede geçirebilmektir.
Yaadmz depremler, güvenlik açsndan yer seçimi kararlarnn insan
hayat üzerindeki önemini açkça göstermitir. Günümüzde doa olaylarnn
ve özellikle depremlerin, olu nedenleri, olma olaslkla- r, etkileme
alanlar artk önceden kestirilebildiine göre, depremlerin afete
dönümesi de engellenebilme- lidir. Bu noktada, konuyla ilgili farkl
meslek gruplar ve kurumlarla, üst ölçekli planlardan balayarak,
bina ölçeine kadar inen ortaklaa çalmalar yaplmal, hem binalarla
ilgili detayl veri tabanlar, hem de deprem sonras arama- kurtarma
çalmalar için eitilmi kiilerden oluan birimler oluturulmaldr.
12. KAYNAKLAR
1. DE, 2000., T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstitüsü, Türkiye
statistik Yll, 2000. 2. DE, 2000., T.C. Babakanlk Devlet statistik
Enstitüsü, Bina Saym, 2000. 3. Çelebi, R., 1995, Yap Elemanlar,
YTÜ, Mimarlk Fak Yaynlar, stanbul. 4. http: // www. belgenet.
com/deprem/depremitu. html 5. Uyar, N, 2001, Yer Seçimleri Kimin
Meslek Alan?, Basn Açklamas (04-01-2000), Planlama Dergisi,
TMMOB ehir Planclar Odas Yayn, No:4, Ankara. 6. TMMOB, 2000, Deprem
Bölgesinde Durum ve Gelimeler, “17 Austos 1999”, 12 Kasm 1999,
Dou
Marmara Depremleri ve Türkiye Gerçei, Can Kayplar, Yap Hasarlar ve
Kentlerin Gelecei, Türk Mühendis ve Mimar Odalar Birlii, bölüm:4,
s:20, Ankara.
7. TMMOB, 2000, TMMOB, 2000, Deprem Bölgesinde Durum ve Gelimeler,
“17 Austos 1999”, 12 Kasm 1999, Dou Marmara Depremleri ve Türkiye
Gerçei, Türk Mühendis Ve Mimar Odalar Birli- i, bölüm:4, s:24,
Ankara.
201
8. engezer, S.B, 1999, “13 Mart 1992 Erzincan Depremi Hasar Analizi
ve Türkiye’de Deprem Sorunu”, Y.T.Ü. Basn Yayn Merkezi, 1999,
stanbul.
9. Polat, S., 2002, Y. Lisans ‘Betonarme Yap Elemanlarnda Deprem
Hasarlar’ Dersi Ö. Çalmas. 10. Canaran, C, 2001, Deprem Güvenlii ve
Ulalabilirlik, TMMOB ehir Planclar Odas Yayn, No:4,
Ankara. 11. Kiper., P, 2001, Doal Afet Planlama likisi, Planlama
Dergisi, TMMOB ehir Planclar Odas Yay-
n, No:3, Ankara, 2001. 12. 15. http://sismo. deprem. gov. tr/
turknet/raporlar/haberfayyasa. pdf, Demirta, R, ‘Diri faylar
etrafnda
tampon bölge (emniyetli kuak) oluturma esaslar-Fay yasas’, Deprem
Aratrma Dairesi, Ankara. 13. Aknctürk, N., 2003, Ülkemizdeki Deprem
Etkileri ve Yapsal Tasarmda Alnmas Gereken Önlemler,
U.Ü, Müh. Mim. Fak, Mimarlk Bölümü, Bursa. 14. Celep. Z, Kumbasar,
N, 1998., 1998, Betonarme Yaplar, Sema Matbaaclk, stanbul. 15.
Birkan, G., 2002, Depremin Felakete Dönümesinde Mimarn Rolü,
Mimarlk, Ekim, 2002, Say:307
s:14. 16. Celep, Z, Kumbasar N., 1993, Deprem Mühendisliine Giri ve
Depreme Dayankl Betonarme Yap-
lar, s. 21, stanbul. 17. imek., M, 2001, Çeitli Deprem
Yönetmeliklerinde Yap Düzensizlikleri ve Bunlarn Yap Davran-
na Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, YTÜ, Fen. B.E, S. 3-5, stanbul.
18. Rapor, 1999., 17 Austos 1999 Kocaeli Depremi, TÜ Ön
Deerlendirme Raporu, 24 Austos, 1999,
Mimarlk, Say:288., s. 25, Ankara. 19. Rapor, 2001, Gölcük Depremi
Raporu Basn Açklamas, (27-10-1999), Planlama Dergisi, TMMOB
ehir Planclar Odas Yayn, No:4, Ankara, 2001. 20. Kvrck, H., 2002.,
Depreme Duyarl Tasarlama Süreçlerinde Mimarn Rolü, Mimarlk, Say
308, s:58,
Aralk 2002. 21. Panel, 2002., Ulusal Deprem Politikas, Panel, MO
Ankara Bülten, Temmuz-Austos 2002, s. 16. 22. Bayndrlk ve skan
Bakanl Afet leri Genel Müdürlüü, 14.02.2000 tarihli hasar tespit
durumu -
1999 Depremleri Sonuçlar. Yararlanlan Dier Eserler