WVDM LIVING LAB

Duurzame renovatiestrategieën

voor het naoorlogse erfgoed in Brussel

- de VUB-studentenwoningen van

Van Der Meeren als Living Lab

Living Labs Brussels Retrofit KickOff

16 maart 2018

2

WVDM LIVING LAB

Doelstelling

Project

Consortium

Samenvatting

Résumé

Duurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

3

WVDM LIVING LAB

Doelstelling

Project

Consortium

Samenvatting

Résumé

Duurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

4

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Foto’s www.brussel50-60.be, www.bouwenaanvlaanderen.be, Archives d’Architecture Moderne, Elsene

5

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Foto’s Pierre Bernard, Caroline Berckmans, Bruxelles ’50 ’60, Aparté, 2008.

6

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020

1945-1975

Grafiek VUB Architectural Engineering, op basis van de gegevens van StatBel en het kadaster.

7

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Foto VUB Architectural Engineering, Waldo Galle.

8

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Thermografie VUB Architectural Engineering, Bert Belmans.

9

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

“Maintain”

reference strategy

Minimal

only damaged elements are

repaired to increase the energy

performance

“Restore”

1st refurbishment strategy

Restrained

only new elements are added

reversibly to increase the

energy performance

“Renew”

Conservative

some existing elements are

replaced carefully to increase

the energy performance

2nd refurbishment strategy

?

…

…

3rd refurbishment strategy

E.g.:

10

DOELSTELLINGDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Het doel is het ontwikkelen van een integrale methode en

concrete strategieën voor de renovatie van het naoorlogs, Brussels

woonpatrimonium, gesteund op nieuwe theoretische inzichten en

gevalideerd met praktijktests.

Plan VUB Directie Infrastructuur.

11

WVDM LIVING LAB

Doelstelling

Project

Consortium

Samenvatting

Duurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

12

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

ReUse

avoiding material

consumption and waste

Energy

operational &

embedded energy

Sustainability

initial & life cycle

environmental impact

Heritage

respectful &

future oriented

Economy

construction &

maintenance cost

Transform

enabling change

without destroying value

13

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

Bouwmeester in A+:

Stedelijkheid, economie, duurzaamheid, erfgoed

afwegen op maat van elk project, maar niet ad hoc.

Scans A+, nr. 270, 2018.

14

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

→ 4 tot 6 renovatiestrategieën gedefinieerd, door een

primair en secundair aspect voorop te stellen

life cycle cost energy performance criteria

en

erg

y p

erf

orm

an

ce

crite

ria

he

rita

ge

va

lue

crite

ria

15

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

→ 4 tot 6 renovatiestrategieën gedefinieerd, door een

primair en secundair aspect voorop te stellen

→ praktische uitwerking van 3 of 4 concrete

ontwerpalternatieven

→ voorbeeldgebouw voor

rondleidingen, publicaties, presentaties, …

→ beslissingskader met criteria

en beoordelingsmethodes

16

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

“Maintain”

reference strategy

Minimal

only damaged elements are

repaired to increase the energy

performance

V

limited energy savings ●

heritage value less exploited ●●●

minimal investments ●●●●

few materials consumed ●●●●

“Restore”

1st refurbishment strategy

Restrained

only new elements are added

reversibly to increase the

energy performance

V

some energy savings ●●

heritage value well exploited ●●●●

some investments ●●●

some materials consumed ●●●

“Renew”

Conservative

some existing elements are

replaced carefully to increase

the energy performance

V

significant energy savings ●●●

heritage value hardly exploited ●●

larger investments ●●

more materials consumed ●●

2nd refurbishment strategy

?

…

…

V

…

3rd refurbishment strategy

E.g.:

17

PROJECTDe integrale benadering combineert de aspecten

energie, erfgoed, duurzaamheid en economie.

Stakeholders Verwachtingen, eisen en motivaties

Gebouwbeheerders,

met inbegrip van particuliere en publieke

bouwheren en Brusselse sociale

verhuurkantoren

Gebouwbeheerders hebben nood aan een methode die

hen houvast biedt bij en toelaat om op een verantwoorde

en geïntegreerde manier om te gaan met naoorlogs

erfgoed.

Beleids- en adviesorganen,

zoals de Directie Monumenten en

Landschappen (DML) en

Leefmilieu Brussel (BIM)

Beleidsadviesorganen hebben nood aan een holistisch,

vooruitstrevend en tegelijk wetenschappelijk kader om

beleidsprioriteiten voor het naoorlogs Brusselse erfgoed

aan te duiden.

Bouwprofessionals

en beroepsverenigingen voor ontwerpers,

bouwbedrijven en materiaalhandelaren

Bouwprofessionals willen heldere, haalbare en

toegankelijke oplossingen voor deze uitdaging opdat

economische risico’s vermeden worden en

het rendement geoptimaliseerd zou zijn.

18

WVDM LIVING LAB

Doelstelling

Project

Consortium

Samenvatting

Duurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

19

CONSORTIUM

VUB-INFRA: Directie Infrastructuur van de Vrije Universiteit Brussel

Ludo Lemmens, Linda De Backer, Jef Stoffels, e.a. (Jozef.Stoffels@vub.be)

VUB-ARCH: Vakgroep Architectural Engineering van de Vrije Universiteit Brussel

Ine Wouters, Niels De Temmerman, Stephanie Van de Voorde en Waldo Galle (livinglab.arch@vub.be)

VUB-INFRA

investor-owner

VUB-ARCH

research

RENOVATION

architect

SERVICES

engineer

REUSE

expertMOCK-UP

contractor

RENOVATION

contractor

SERVICES

contractor

facility

managers &

users

policy

agencies

construction

professionals

ADVISORY

boardCONTRACTORS

Duurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

20

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Foto https://my.vub.ac.be/greenteam-vub

21

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Website www.postwarbuildingmaterials.be

Cover Post-war building materials in housing in Brussels 1945-1975, Vrije Universiteit Brussel, 2015.

Cover Post-war housing in Brussels. Miramar building by Claude Laurens in Sint-Joost-ten-Node 1956-1957, Vrije Universiteit Brussel, 2016.

Cover Post-war housing in Brussels. Student homes by Willy Van Der Meeren on the VUB campus in Elsene 1971-1973, Vrije Universiteit Brussel, 2016.

22

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Circular Retrofit Lab (H2020 BAMB)

Afbeelding VUB Architectural Engineering, Circular Retrofit Lab, H2020 BAMB, Stijn Elsen.

23

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Circular Retrofit Lab (H2020 BAMB)

Foto VUB Architectural Engineering, Circular Retrofit Lab, H2020 BAMB, Waldo Galle.

24

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Elektronenmicroscoop

Plan VUB Directie Infrastructuur.

25

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Elektronenmicroscoop

Foto VUB Directie Infrastructuur, Jean Cosyn.

26

M1 M12 M13 M24 M25 M36 M37 M48

< monitoring 'voor' . > < monitoring 'na' >

WP1. Voorbereiding (3 maand)

●●●

WP2. Ontwikkeling (4 maand) ●●

●●

WP3. Analyse (10 maand)●●●

●

WP4. Realisatie (18 maand) ● ● ● ● ●

WP5. Evaluatie (16 maand) ●●

WP6. Valorisatie (46 maand)

●●●

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Timing

Ongoing

Samenstellen adviesraad

Uitrollen plan studentenparticipatie

Voorbereidingen aanstelling van architect, ingenieur, experts

27

CONSORTIUMDuurzame renovatiestrategieën voor het naoorlogse erfgoed in Brussel:

de VUB-studentenwoningen van Willy Van Der Meeren als Living Lab

Foto VUB Architectural Engineering, Ine Wouters

Visualisatie VUB Architectural Engineering, Circular Retrofit Lab, H2020 BAMB, Stijn Elsen.

28

SAMENVATTING

De Vrije Universiteit Brussel (VUB) streeft naar een duurzaam beheer van haar patrimonium. Een renovatie

van de studentenwoningen in het hart van de universiteitscampus in Elsene, ontworpen door architect Willy

Van Der Meeren tussen 1971 en 1973, vormt in die zin een bijzondere uitdaging. Deze woningen hebben

een grote cultuurhistorische waarde, maar vereisen ook een economisch haalbare en toekomstgerichte

ingreep om hun energieperformantie te actualiseren.

Het voorgestelde Living Lab wil een concreet antwoord bieden op dit vraagstuk door innovatieve

renovatiestrategieën uit te werken die vier verschillende aspecten in rekening brengen en wegen ten

opzichte van elkaar, met name: energie, erfgoed, duurzaamheid en economie. Er wordt een projectteam

samengesteld met twee projectpartners, die samen met experten en bouwbedrijven in onderaanneming de

nodige theoretische expertise en praktische ervaring bezitten in elk van die aspecten.

Concreet zal het WVDM Living Lab starten met het definiëren van vier tot zes uiteenlopende

renovatiestrategieën. In elke strategie zal ingezet worden op twee van de vier genoemde aspecten, om

vervolgens de voorwaarden en effecten daarvan grondig te evalueren, zowel op korte als op lange termijn.

Zo kan een focus op erfgoed en duurzaamheid zich bijvoorbeeld vertalen in een ontwerp waarbij

‘omkeerbaarheid’ centraal staat: de voorgestelde ingrepen zijn eenvoudig ongedaan te maken waardoor het

erfgoed intact blijft en toekomstig hergebruik van materialen de milieu-impact minimaliseert. Na analyse

zullen drie of vier innovatieve en relevante ontwerpalternatieven geselecteerd worden die elk effectief

toegepast worden op een module van vier studentenkamers, samen zo’n 400 m².

Het voorgestelde Living Lab zal dankzij de analyses, bouw en monitoring (voor en na renovatie) een

belangrijke meerwaarde en valorisatiepotentieel realiseren, niet alleen voor de overige gebouwen op de

universiteitscampus, maar ook voor het omvangrijk naoorlogs patrimonium van het Brussels Hoofdstedelijk

Gewest. De voorgestelde strategieën en modellen zullen immers ook op deze gebouwen toepasbaar zijn.

29

RÉSUMÉ

La Vrije Universiteit Brussel vise la gestion durable de son patrimoine. Une rénovation des résidences

étudiants au coeur du campus universitaire d’Ixelles, conçu par l’architecte Willy Van Der Meeren entre

1971 et 1973, constitue dans ce contexte un défi particulier. Ces habitations ont une grande valeur

culturelle et historique, mais nécessitent également une procédure économiquement faisable et orientée

vers l’avenir pour adapter leurs performances énergétiques.

Le Living Lab proposé vise à apporter une réponse concrète à ce problème en développant des

stratégies de rénovation innovantes qui prennent en compte et comparent quatre aspects différents, à

savoir: l’énergie, le patrimoine, la durabilité et l’économie. Une équipe de projet a été constituée,

composée de deux partenaires du projet qui, avec des experts et des entreprises de construction,

détiennent l’expertise théorique et l’expérience pratique nécessaires dans chacun de ces aspects.

Concrètement, le WVDM Living Lab commencera par définir quatre à six stratégies différentes de

rénovation. Chaque stratégie sera axée sur deux des quatre aspects mentionnés, pour ensuite évaluer

soigneusement les conditions et effets, tant à court qu’à long terme. Par exemple, l’accent mis sur le

patrimoine et la durabilité peut se traduire par un concept où la ‘réversibilité’ est centrale: les

interventions proposées peuvent facilement être annulées, de sorte que le patrimoine reste intact et la

réutilisation future des matériaux réduit au maximum l’impact environnemental. Après analyse, trois ou

quatre alternatives innovantes et pertinentes de concepts seront sélectionnées, chacune d’entre elles

sera effectivement appliquée à un module de quatre chambres d’étudiant, d’environ 400 m² chacune.

Le Living Lab proposé, grâce aux analyses, construction et suivi (avant et après rénovation) apportera

une plus-value et un potentiel de valorisation, non seulement pour les autres bâtiments du campus

universitaire mais également pour le patrimoine d’après-guerre de la région de Bruxelles-Capitale. Les

stratégies et modèles proposés seront également applicables à ces bâtiments.