Woonwyse van die Venda

C.S. van der Waal

Die gegewens hierin vervat is 'n verwerking van die verhandeling van die skrywer soos aangedui in die bronnelys. Die navorsing is met finansiele ondersteuning van die RGN en die Nasionale Kultuurhistoriese en Opelugmuseum uitgevoer.

The traditional as well as modern settlement patterns of the Venda are described. An exposition of the criteria that determines choice of site is followed by a discussion of four types of settlement: the village, the chiefs village, the kraal and the grid pattern with individual stands. Growth, continuity and movement of parts or the whole of settlements are natural processes that affect the composition and location of such settlements.

Mnr C.S. van.der Waal Lektor Departement'Volkekunde Universiteit van Pretoria Pretoria

Alhoewel een van die kleinste etniese groepe in Suider­Afrika (357919 in 1970 waarvan 70% in Venda), is die Venda etnohistories 'n baie interessante groep stamme. Nie aileen is daar duidelike skakeling met etniese groepe noord van die Limpopo nie, maar daar bestaan ook onderskeidende kultuurkenmerke soos die afgesonderde posisie wat die kaptein en sy huis in die lewe van die starn inneem. Voeg daarby die relatief geYsoleerde geografiese posisie wat Venda in Transvaal het en die feit dat baie van hulle tradisies tans bly voortlewe, en 'n mens het 'n beeld van 'n gToep mense wat vir die navorser talle verrassings oplewer.

Die woongebied van die Venda in Noordoos-Transvaal word deur die Soutpansbergreeks wat oos-wes in ver­skeie hoe rue voorkom, gedomineer. 'n Opmerklike eien­skap van die bergreeks is die hoe kranse aan die suider­hellings wat tot 200 m hoog kan wees. Die meeste Venda woon in die vrugbare valleie tussen die bergrue waar daar baie water en optimale landboutoestande is.

Vroeer was die grootste dee! van Venda dig bebos, maar as gevolg van oorbenutting is dit vandag nie meer die geval nie.

Alhoewel argeologiese vondste in Venda 'n datum van ongeveer 350 n.c. vir 'n Vroee Ystertydperkterrein opge­lewer het (Prinsloo 1974 271), dui mondelinge oor­leweringe onder die huidige Venda slegs die bestaan van 'n sestal groepe aan wat voor 1700 in die gebied was. Van hierdie groepe moet die Ngona as van die oudste beskou word. Hulle ou woonplekke word vandag nog verrny.

Teen ongeveer 1700 het die huidige heersersgroep in die gebied aangekom en hulle gesag vanaf die westelike deer van Venda oor die reeds aanwesige starnme gevestig. Dit het onder leiding van die voorvader Thoho-ya-Nqou wat met sy mense vanuit die huidige Rhodesie ingetrek het, plaasgevind. Die meeste mondelinge oorlewering wat ver­al deur Van Warmelo oor die Vendageskiedenis opge­teken is, handel oor die geskiedenis van hierdie heersers-

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

12

groep. Hier-uit blyk 'n steeds herhalende magstryd, ar­splintering en onderlinge aanvalle. Hierbenewens is die Venda in die negentiende eeu ook deur ander etniese groepe bedreig, byvoorbeeld deur die vegters van Zwangendaba, Soshangane en die Swazi (Eloff 1968 9; Van Warmelo 1940 67, 69, 78). Hierdie element van op­eenvolgende periodes van stryd het 'n besondere effek op die keuse van woonterreine en die wyse van same­woning gehad.

Die kontak met die Blankes begin in 1836 met die koms van die Voortrekkerleier Louis Trichardt na Soutpans­berg. Schoemansdal as pioniersvestiging digby Venda, het 'n kortstondige bestaan in die wordingsjare van die ZAR belewe: 1848-1867. Die rede vir die verlating van Schoemansdal was die onvermoe van die Boere om, sell's met behulp van Albasini en sy Tsongakrygers, die Venda­kaptein Makhoda, na sy uittartende optrede, uit sy berg­vesting te drywe (De Vaal 1953 12,102). Eers in 1899 het kommandant-generaal Piet Joubert daarin geslaag om die Venda finaal onder die gesag van die ZAR te bring toe Makhoda se seun Mphephu uit sy bergvesting gebom­bardeer is. Intussen het die Berlynse Sendinggenootskap in 1871 met sendingwerk onder die Venda begin. Die aan­raking met die Blankes en die gevolge van hierdie aan­raking sou sy besondere effek op die woonwyse en bou­strukture van die Venda he.

Van Warmelo verdeel die Venda op grond van bei"n­vloeding deur omwonende stamme in drie afdelings. So onderskei hy die Wes-Venda, wat onder Sotho-invloed gestaan het, die Suid-Venda, wat ook Sotho- en later Tsonga-invloed ondervind het, en die Oos-Venda, wat die minste vreemde invloed ondervind het (Van Warmelo 1935 117). Die navolgende uiteensetting is in die eerste plek op die Oos-Venda van toepassing.

Woonwyse omvat na my oordeel 'n wyer begrip as statuit­leg. Met woonwyse word die gebruik van ruimte, meer besonder: gekultiveerde ruimte, in die lewenspatroon van 'n besondere groep bedoel. Hieruit volg dit dat die statuit­leg as uitgangspunt geneem kan word om begrip van die gevormde ruimtes en hulle benutting (van die woonwyse dus) te verkry. Met die ontwikkeling van die gedagte van 'n Venda-opelugmuseum is begrip van die woonwyse van die Venda van besondere betekenis vir aile stadia van be­planning en opvoedkundige interpretasie.

As gevolg van die verandering wat daar op baie terreine in die kultuur van die Venda plaasgevind het, vertoon die woonwyse ook sy akkulturasieverskynsels. Aan die een kant is daar die ruimtes wat in onbruik geraak het.asook die verandering in die samewoningspatroon. Aan die ander kant word daar nuwe strukture en veranderde funksies van die strukture aangetref. Hierdie tydsge­bonde veranderinge word in die onderstaande uiteen­setting in ag geneem.

1. Gebiedsorganisasie

Om die onderlinge samehang van verskillende woon­terreine te kan aantoon, is 'n oorsig van die tradisionele

gebiedsorganisasie hier van betekenis. Venda bestaan uit 'n aantal stamgebiede, elk onder beheer van 'n kaptein wat vroeer onafhanklik opgetree het. Die sentrum van die stamgebied, shango, is vandag steeds die kapteinstat, musanda, en die konsentrasie van onderdane wat 'n mens in die direkte omgewing daarvan aantref (vgl. Du Plessis 1945 122). 'n Stamgebied word op sy beun in dis­trikte onderverdeel waaroor distrikshoofde aangestel word. Die woonpunt van 'n distrikshoof staan ook as musanda bekend en hy word deur sy onderdane soos 'n kaptein behandeI, trouens hy is gewoonlik 'n direkte familielid van die kaptein. Elke distrik, muvhundu, bes­taan weer uit 'n aantal wyke waarin die stamlede in ver­sprdde groepies statte woon. Aan die hoof van die wyk, tshisi, is daar die mukoma wat 'n mens as 'n wykshoof kan beskryf.

In die ou dae, so word deur die ou informante vertel, het die Venda nie verspreid in klein statjies of krale gewoon nie. Weens die noodsaak van doeltreffende verdediging het die mense in kompakte statte by die woonpunt van 'n kaptein, distrikshoof of wykshoof gewoon. So was daar in 'n wyk vroeer dikwels net een stat of die woonpunt van 'n distrikshoof was soms sell's die enigste in sy distrik. Weens die algemene beskikbaarheid van natuurlike hulp­bronne was dit moontlik om feitlik oral na genoeg aan water, weiveld en landbougrond te woon. Ge­konsentreerde samewoning was dus nie oorspronklik vanwee ekonomiese redes noodsaaklik nie. Mettertyd het daar verandering in die toestand ingetree. Die "tyd van die spiese" het verbygegaan en die groot statte het tot kleiner, verspreide statte en krale verbrokkel. Die aantal statte het toegeneem, terwyl die gemiddelde statgrootte af­geneem het. Hierdie verandering het saamgeval met die periode van blanke bestuur wat onderlinge strooptogte laat afneem het. Tog kom die kleiner wooneenhede in groepe voor en wei die meeste naby 'n musanda. So 'n groep statjies word deur Eloff 'n buurteenheid genoem. Die inwoners is tot 'n omvangryke mate aan mekaar ver­want en het gesamentlike belange (Eloff 1968 37,38).

Die jongste ontwikkeling wat 'n invloed op die woon­patroon gehad het, is die deurvoer van 'n hergroepering van woon- en landbou-eenhede. Dit is gedoen onder andere omdat die ontplooiing van verspreide statjies en krale, in teenstelling tot die vroeere gekonsentreerde woonwyse, 'n aantal nadelige gevolge gehad het. Die natuurlike bos is byvoorbeeld vinnig uitgedun, die land­bougrond is aan hewiger roofbou onderwerp en die veld is op baie plekke oorbewei. Om die redes is daar 'n aantal jare gelede begin om die mense, ter wille van beter be­planning, in woongebiede saam te groepeer. In 1975 was byna die hele Venda so ingedeel.

2. Terreinkeuse

Voordat daar enige beperkings op die keuse van 'n woon­tenein van owerheidswee ingestel is, was die tipiese om­gewing vir 'n Vendastat 'n terrein waar die stat terras­vormig teen 'n berg hang gebou kan word. Die keuse het dikwels, veral vir 'n musanda, op 'n plek direk onder 'n hoe krans in digte bos geval. Soms is die top van 'n spits--

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

koppie as woonplek uitgekies. Die rede vir hierdie keuses was in die eerste plek verdedigingsoogmerke. 'n Ver­skuilde posisie, 'n terrein wat makJik met kJipmure, paal­heinings en doringstruike verskans kon word en 'n hoe plasing vanwaar die vyandelike aanvaJle vroegtydig ont­dek kon word, was hierby deurslaggewend.

Oorblyfsels van vroeere misanda toon dat 'n posisie vir so 'n tipe stat reg onder die kranse van die suiderhellinge van die Soutpansbergreeks 'n gewilde keuse was. Die huidige misanda word meesal 'n ent laer af teen die­selfde hellings aangetref. Op enkele plekke is die kaptein­statte nog baie na aan die vroeere posisie, byvoorbeeld die van kapteins Rambuga (kyk foto 1), Tshivhase, Khakhu, Thengwe en Lwamondo. In ander gevalle is die huidige kapteinstatte op atipiese terreine gelee soos die van kap­tein Mphephu en distrikshoof Takalani. In laasge­noemde gevalle hou die keuse van 'n uitleg op 'n vlak terre in verband met ontwikkelings wat aan die begin van hierdie eeu onder blanke administrasie plaasgevind.

'n Musanda wat aan die voet van 'n hoe krans gebou is, het aan 'n vyand slegs een rigting vir 'n aanval gelaat. So 'n woonplek is van verskansings voorsien en het 'bqonop oor 'n ontsnappingsroete langs 'n skeur of kloof na bo be­skik. By sommige van hierdie statte, byvoorbeeld die van kapteins Khakhu en Rambuda, het die ontsnappings­roete van 'n holkrans gelei waar oorblyfsels van verdedigingsmure vandag nog te sien is. Die digte bos waarin statte vroeer aangele is, het 'n ekstra beskerming teen vyandelike aanvalle gebied. Toegang tot die statte kon gewoonlik net deur 'n lang, kronkelende voetpad wat deur digte bos gevoer het, verkry word. Dit is duidelik dat verdedigbaarheid 'n deurslaggewende faktor in die keuse van 'n woonplek was, vera I vir die woonpunte van kapteins en distrikshoofde.

Bekombaarheid van water vir huishoudelike gebruik was 'n verdere vereiste by die keuse van 'n Vendawoonplek. Water is algemeen in die vorm van strome en fonteine in Venda beskikbaar. Weens die hoe ligging van baie statte her die vroue dit op baie plekke egter nodig gevind om daagliks 'n ent langs die berghange af te kom om water vir huishoudelike gebruik te kan skep.

Verdere oorwegings vir 'n woonterrein is die ontwyking van waterslote en modderkolle. Aangesien die vloere en grondoppervlakte in 'n stat nie verhard kon word nie, was 'n geskikte bouplek een waar reenwater goed dreineer. Die woonplek moes ook nie te ver van die landerye af wees nie. Wei veld vir die vee in die nabyheid van die stat was ook 'n oorweging vir daardie mense wat grootvee besit het. Goeie soetgras moes dus nie te ver van die stat af beskikbaar wees nie, aangesien die vee elke aand weer na die stat teruggeneem moes word.

Plekke wat vandat nog ten aile koste vermy word, is 'n be­graafplek of 'n heilige plek in 'n bos waar voorvader­geeste aangeroep word. Vir die kapteinshuise in die be­sonder (veral vir die Singo-totemgroep) is dit tot vandag taboe om op ou woonplekke van die Tavhatsindi of die NgoQa_ (vroee Vendagroepe) te bou. Veral die Ngona-

13

woonplekke word gevrees, omdat hulle so os informante verduidelik het, sterk afweermedisyne op hul woon­plekke aangebring het en as toordokters bekend was. Vol­gens informante word 'n mens siek en sterf jy later, in­dien jy op 'n Ngonawoonplek bou. Dit is moontlik dat, baie van die Ngonawoonterreine wat vandag as sodanige aangedui word, slegs ou Venadwoonplekke is waarvan die identiteit van die vroeere bewoners onbekend geword het.

3. Vorme van wooneenhede

'n Vendastat as geheel vorm die volle lewensruimte van die inwoners. Die oop ruimtes is dus ook deel van die woonomgewing. Die verskillende hutte in die wooneen­hede vorm slegs 'n meer afgeslote en private ruim te vir die inwoners. In vergelyking met ander etniese groepe onder Swartes in Suid-Afrika is die tradisionele gekon­sentreerde samewoningswyse van die Venda opvallend. 'n Verdere tipiese Vendakenmerk wat by die uitleg van aile wooneenhede aangetref word, is dat die relatiewe hoogte van die verskillende hutte in 'n stat met die sosiale status van die inwoners saamhang. Die mees senior per­soon se hutte word gewoonlik op die hoogste kontoer in 'n stat aangetref. Die ingang van 'n stat is deurgaans op die laagste kontoer van die woonterrein gelee waar dit toegang tot die binneplaas, khoro, verleen.

Omdat daar gewoonlik teen 'n helling gebou word, word die area vir die hutte gelykgemaak en ontstaan daar ver­skillende woonterrasse. Die terasse word met klipmure gestut wat in die geval van die statte van kapteins en dis­trikshoofde ook die basis vir sommige van die verdelings­mure tussen verskillende dele in 'n stat vorm.

Daar kan drie vorme in die statuitleg van die Venda onderskei word. Daar is eerstens die stat wat ook in 'n be­sondere vorm: die kapteinstat, aangetref word. Dan is daar die kraal wat as 'n latere ontwikkeling beskou kan word. Laastens tref 'n mens die uitleg op bepalende woonpersele aan. Dit is ook 'n resente ontwikkeling. Die algemene uitleg is hier van owerheidswee georden.

(a) Die stat, mugi

Met die term stat word 'n wooneenheid bedoel wat uit die wonings van 'n aantal gewoonlik patrilinierverwante gesinshoofde met hulle gesinne bestaan. Vroeer het 'n Vendaman nooit 'n eie kraal in afsondering en dus in 'n onveilige posisie aangele nie. Voordat die indeling in be­plan de woongebiede in resente tye deurgevoer is, hel 'n groot aantal gesinne egter sedert ongeveer 1900 die des­tyds bestaande statte verlaat en hulle in kleiner eenhede, krale, gaan vestig. Tans is daar nog maar baie min slatte waar meer as een gesinshoof woon, in Venda te vinde. Die vroeere statte was redelik groot. met 'n inwonertal wat na skatting ongeveer 100-300 persone getel het.

'n Vendastat uit die periode voor 1900 het 'n min of meer ronde vorm, waaromheen 'n heining, luhura, 'n tienlal meters van die hutte af aangebring is. Die omheining is in' die ou dae met die oog op verdediging deels van kJip-

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

14

mure en houtpale gebou. Volgens Wessmann kon so 'n heining byna 20 voet (6 m) hoog wees (1908151). Doring­takke van byvoorbeeld die muluwa (rank wag-'n-bietjie: Acacia ataxacantha) is dikwels om die stat opgestapel. Verder is en word doringstruike as omheining aange­plant. Veral die uitheemse luanakha (Mauritiusdoring: Caesalpinia decapetala) word vandag dikwels aange­tref. Ander doringstruike vir hierdie doel is die shulwa (bitterappel: Solanum aculeastrum) en die luhakanngwe (gewone haakdoring: Pterolobium ex­osum). Ook die volgende plante en borne word as hein­ingplante aangetref: tshikhopha (aalwyn: Aloe sp.), mu!ungu (kraal naboom: Euphorbia tirucalli), muswoswo (gifboom: Synadenium cupulare) en muvhale (koraalboom: Erythrina Iysistemon).

Die ingang van 'n stat is op die laagste kontoer gelee. Dit is in die ou dae ter wille van veiligheid snags deeglik toege­maak. Die ingang is dan met 'n paalkonstruksie, genoem ngole, afgesluit (vgl. Gottschling 1905 369, Van Warmelo 1937 200).

Die oop gedeeIte, net hoer as die in gang van 'n stat is 'n belangrike sosiale ontmoetingspunt en staan as khoro bekend. Dit word tans nie meer as 'n besondere ruimte by gewone statte en krale aangetref nie. Hierdie binneplaas was min of meer rond van vorm en ongeveer 30 m in deursnee. 'n Groot muumo (wildevyeboom: Ficus craterostoma) is gewoonlik in so 'n binneplaas aange­tref. Ander skaduryke boomsoorte wat natuurlik daar groei of daar geplant is, word vandag nog in die be­staande binneplase van kapteinstatte gevind. Verder kon 'n slypsteen, 'n vuurmaakplek en soms 'n houtspeelbord vir die mufuvha-spel (kyk foto 2), in 'n khoro aangetref word.

Die binneplaas is by uitstek die ruimte waar die sosiale aktiwiteite van die mans plaasgevind het. Vandag is die posisie (met uitsondering van die kapteinstatte) so dat die sitplek by die hutte digby die ingang van 'n stat of'n koel­teboom daardie funksies wat in 'Q binneplaas uitgevoer is, oorgeneem het. Soggens en saans het die mans van 'n stat gewoonlik in die binneplaas saamgekom om daar by 'n vuurmaakplek wat deur die seuns van die stat versorg is, te verkeer. In die ou dae was die binneplaas die plek waar bier gedrink, dagga gerook en die mufuvha-spel gespeel is. Danse, soos die matangwa, is ook daar uitgevoer. Verder het 'n besoeker wat vreemd aan die plek was, hom by die binneplaas aangemeld en is manlike besoekers daar on tvang. Handelaars met ruilware soos kleipotte en dergelike is dan ook vroeer tot die binneplaas toegelaat.

Op politi eke gebied is die binneplaas as vergaderruimte bequt. Die vergaderings van 'n wyksraad of die raad van 'n groot stat is dus daar gehou. In 'samehang hiermee is die~regspraak binne wyksverband in die khoro van die wykshoofman se stat beoefen.

Alhoewel dit vandag nie meer in gewone statte voorkom nie, weet ouer persone onder die Venda nog van die in­deling van 'n stat in masia (enkelvoud: sia). Daar was ge-

woonlik ongeveer 3-8 van .hierdie ondergeskikte dele per stat. Sia beteken in Venda eerstens kant, maar indirek, daaruit afgelei, ook mense van (vgl. Van Warmelo 1937 234). Die mense wat in 'n sia saamgewoon het. was ge­woonlik 'n groter gesinne-eenheid waarby vreemdes hulle egter soms kon aanskakel. Die persoon met die senior status in die eenheid het normaalweg gesag oor die lede uitgeoefen en onderlinge geskille probeer skik. Die sia-hoofde was op hulle beurt aan die stathoof verant­woordelik. Die lede van 'n sia het mekaar op baie ge­biede, byvoorbeeld deur onderlinge hulpveriening, byge­staan. Die gedeelte van 'n stat op die hoogste kontoer is deur die gesinne van die stathoof in sy sia bewoon, laer af en naby hom het sy familielede in hulle eie masia ge­woon, terwyl vreemdelinge in die stat by 'n bestaande sia aangesluit of hul eie naby die heining en op die laagste kontoer van 'n stat kon aanle. Elke statsdeel het sy eie naam gehad wat gewoonlik van die sia-hoof se naam of 'n omgewingskenmerk afgelei is, byvoorbeeld tshitom­boni. in die klippe. Met die verdwyning van die patroon van gekonsentreerde samewoning het die sia-eenhede langsamerhand tot afsonderlike mudi-eenhede ont­wikkel.

Elke gesin in 'n Vendastat beskik oor 'n aantal rondawel­vormige hutte wat elk deur 'n afskorting omring word. Die basiese verdeling tussen huttipes is die tussen woon­hutte en kookhutte waarvan daar min of meer ewe veel in 'n stat aangetref kan word 000 kookhutte: 115 woon­hutte uit 'n monster van 215 hutte). Alhoewel woonhutte tans dikwels ook deur vroue as woning gebruik word, word 'n woonhut. nn<!u, tradisioneel met 'n man en 'n kookhut. tshi!anga, met' n vrou geassosieer. Waar die hutte van 'n stat dikwelsop parallellopende terasse gebou word, word die woonhutte gewoonlik hoh as en teenoor die laerliggende verbandhoudende kookhutte geplaas. In die meeste gevalle word 'n senior man se hutte op 'n hoer kontoer as die van 'n ander geplaas. Die woonhut word deur 'n man as siaapruimte, eetplek en bergplek gebruik. Waar vroue nou ook dikwels in afsonderlike woonhutte tuisgaan, geskied dit in baie gevalle om Westerse meubels in te kan bere. 'n long man wat sy eie woonhut bou, bou dit meesal dig by die hut van sy moeder. Sy neem 'n be­sondere respeksposisie in die Iewe van haar seuns en hulle gesinne in.

'n Getroude vrou beskik oor 'n afsonderlike kook hut. be­halwe in die enkele gevalle waar vroue van een man saam kook. Die kookhut is die normale slaapplek van 'n vrou en jong kinders. Die hutte van die vroue van 'n poliginis word in 'n groep naby mekaar aangetref. maar word nie volgens 'n vaste ordeningspatroon wat status ofsenioriteit weerspieei. gebou nie. Die relatiewe orde waarin die vroue getrou is, word ook nie in die plasing van die hutte weer­spieei nie. Daar bestaan wei onderskeid in status en pligs­vervulling tussen vroue, maar dit vind dan nie soos by ander Suidoos-Bantoestamme uitdrukking in die uitleg van die wonings nie.

'n VendapoJiginis slaap permanent in sy woonhut. Sy vroue besoek en versorg hom daar in 'n vaste rotasie-orde. 'n Vrou doen hierdie versorgingstaak normaalweg totdat

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

sy verwagtend raak, waarna die vDlgende vrou na die man se wDDnhut kDm. Na die gebDDrte van 'n kind kan 'n v.rDu/eers weer na die man se hut terruggaanwailneer die kind, DP Dngeveer twee- tDt driejarige DuderdDm, gespeen

I

is. Die ander vroue in 'n wDDneenheid slaap saam met hul I

jDng' kinders in hul kDDkhutte Df SDms DDk in die WDDn-

hutte wat Dnder hulle beheer is. Seuns wDrd vanaf Dnge­veer vyfjarige DuderdDm van hulle susters geskei. 'n Paar seuns kan dan saam in 'n leegstaande hut slaap Df 'n aparte seunshut word vir hulle Dpgerig. Vroeer is die verandakarner van die vader se wDDnhut DDk vir die dDe] aangewend. In die DU dae was dit verder gebruiklik dat die seuns in die distrikshDDf Df kaptein se stat gaan slaap tydens hul thQndo-inisiasie en krygeropleiding. Vir dDgters is daar 'die mD~ntlikheid Dm langer by die mDeder te bly slaap. Alternatiewelik 'wDrd daar van 'n leeg­staande wDDnhut Df 'n spesiaJe dDgtershut gebruik ge­maak.

Die Dmmuurde ruirnte buite-Dm 'n hut vorm DDk deel van die wDDn'ruimte in 'n Vendastat. Hierdie Dpelugarea staan a~ muta (werD bekend, 'n wDDrd wat verder die betekens vim di~ kinders van een vrou het. So, 'n werf wDrdom sDwel die WDDn- as die kDDkhutte aangetref. Die werf is in die DU dae met 'n paalDmheining wat in 'n lae grond­bankie ingebDu is, afgeskDrt. Tans wDrd grondmuurtjies (ongeveer 1,2 m hDDg) algemeen aangetref. Openinge in die muurtjies gee tDegang tDt die verskillende huteen­hede. Die werf is die Dpeluggedeelte van die wDning waar­in daar baie tyd bestee word. In die werf va'n elke kDDk­

hut is daar 'n vuurmaakplek waaroDr 'n vrou haar maal­tye vDDrberei as dit mDDiweer is (kyk fDtD 3). Die vlDer van ,"n werf wDrd SDDS 'n hutvlDer gelykgemaak engesmeer. ;Sitplek in die VDrm van lae grondbankies wDrd teen die :buitemure van die hutte en grondmuurtjies aangetref. Die werf van 'n kDDkhut is die bymekaarkDmplek van die vroue. Tydens bierpartye en' ander byeenkDmste kan mans en vroue egter SDms in afsDnderlike groepe in die werf van 'n kDDkhut aangetref wDrd.

'n Vergadering van die Duer lede ,van 'n linie waarop die sake van daardie linie bespreek wDrd, wDrd in die werf van die senior lid van die linie se wDDnhut gehDu. Dit is dikwels in die werf van een van die seniDr lede van 'n liniegroep se wDDnhut dat die Dfferplek van daardie linie gevind wDrd. Dit bestaan uit 'n grondplatfDrrnpie van Dn­geveer 30 em deursnee waarin daar 'n paar spDelklippe en SDms 'n bolplant geplant is (kyk fDtD 4). Tydens geleent­hede wat deur 'n tDordDkter bepaal wDrd aSDDk met die jaarlikse Desfees, wDrd die geeste van die vDDrvaders deur die seniDr farnilielid hier aangerDep, pi~wels'vergader die liniegenDte dan vir die geleentheid, by' ,hie~die Dfferplek. Dit is egter Dpvaijend,ejat daar nie.'n plek in, 'nVendastat aangewys kan "YDrd ~~ar:die lede van ',n gesin gereeld Dp een punt by~enkDm ni~. DH vDIg uit diesDsiale afsti;md wat daar tussen gesinslede van die ,verskillende generasies en geslagte ,bestaan.

15

Daar is twee ander huttipes wat DDk by die tradisiDnele Vendastatuitleg ter sprake kDm. Albei het Dnder die be­heer van die stathDDf gestaan, aangesien dit vir gemeen­skaplike gebruik bestem is. Die een SDDrt: goha, stamp­hut, wDrd allank nie meer in Venda aarigetref nie. Graan is vroeg sDggens deur die vroue in hierdie hut gestamp, Daar was gewDDnlik slegs een so, 'n hut in 'n stat en weI digby die ingang en die binneplaas gelee. Tansstarnp die Vendavroue elkeen in haar eie werf by die kDDkhut. Die ander huttipe: sosa, bierhut, wDrd vandag nDg DP baie plekke aangetref. maar nie meer in elke stat nie, aange­sien sDmmige vroue bier brou Dm te verkDDp. 'n Sosakan gewDonlik aan die rand van die huttekDmpleks gevind word.

Aange'sien die Venda vroeer hDDfsaaklik van die landbDU geleef het, mDes daar vDorsiening vir die berg van graan gemaak word. GraanhDuers is sDwel bDgronds as Dnder­gronds gemaak. Die bDgrondse graanhDuers is agter die hutte Dpgerig. Dit sluit Dnder meer 'n hDuer Dm mielies in te droDg, tshi!a!ari, en die algemene graanhutjie, <lulu, in. LaasgenDemde tipe wDrd vir verskeie sDorte graan ge­bruik. 'n Man en sy vrou het elkeen hul eie afsDndedike graanhutjies gehad. 'n Ondergrondse graanhDuer Df graanput, tshisiku, wDrd meesal in die beeskraal aange­tref. Die plasing daar wDrd deur die Venda a~ 'n vroeere vDorsDrgmaatreel teen vyandelike stroDptDgte bestempeL Tans is daar nie sDveel graanhDuers SDDS vroeer in ge­bruik nie, Dmdat landbDu nie meer so, 'n belangrike plek in die ekDnDmie inneem nie, terwyl ander, nuwe metDdes van graanberging tans DDk aangetref wDrd.

AlhDewel dit die ideaal van elke Vendarnan was en is Dm

'n beeskudde te besit, is groDtvee vroeer vanwee die VDor­

kDms van die tsetsevlieg nie in groDt getalle aangetref nie (Summers 1967 14,15). Tans is die kuddes DDk nie groDt nie. 'n Beeskraal, danga, wDrd meesal DP die 8 uur pDsisie, met die statingang Dp die 6 uur pDsisie, aangetref. Dit bestaan uit 'n sterk Dmheining van hDutstDmpe en pale. BDkke wDrd naby die beeskraal in 'n hDk met 'n grasdak, tshitumba tsha mbudzi, aangehDu. SDms

wDrd die bDkhDk aan die kant van die huttegroep aange­trer.. As gevDlg van die vDorkDms van roDfdiere wDrd b6kke ,DDk dikwels snags in 'n kDDkhut DP 'n spesiale platfDrmpie aan pale vasgemaak. HDenders en varke is diere wat die Venda vroeer nie geken het. HDenders wDrd vandag snags in 'n hDk, tshitllmba tsha khuhu, by 'n kDDkhut Df in die kDDkhut tDegemaak. 'n VarkhDk, tshitumba tsha nguiuvhe"staan gewDDnlik naby die in­gang van 'n stat weg van die hutte. Dit is 'n klein hDk wal van pale Df klippe gemaak wDrd.

Aangesien die groDt st~tte van die verIede nie meer in Venda bestaan nie, is dit nie, mDDntlik Dm 'n vDorbeeld daarvan weer te gee nie., Statte wat tans in die gebiede vDorkDm waar die mense,nDg nie in beplande wDDnge­biede hergroepeer is nie, bevat SDms nDg altyd meer as een getroude man se hutte. ,Die:: kern van so, 'n stat se in­WDners word deur, die blDedverwante mans wat daar met hulle gesinnesaarnwDDn, gevDrrn.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

16

In figuur 1 word 'n tipiese, bestaande stat. te Tshirunguluni in die distrik Thononda van kaptein Tshivhase se gebied weergegee.

Verklaring

1. Woonhut van stathoof. 2. Woonhut van sy hoofvrou. 3. Woonhut van die stathoof se tweede vrou. 4. Woonhut van die oudste seun van die hoofvrou wat

tydens sy afwesigheid deur sy hoofvrou gebruik word.

5. Woonhut van die tweede vrou van die getroude seun. 6. Woonhut van 'n ongetroude seun van die tweede

vrou van die stathoof. 7. Kookhut van die hoofvrou van die stathoof. 8. Kookhut van die tweede vrou van die stathoof. 9. Kookhut van die derde vrou van die stathoof.

10. Kookhut van die hoofvrou van die getroude seun. 11. Kookhut van sy tweede vrou.

Om die stat is daar 'n heining van doringstruike. Die stat is teen 'n skuinsste, met die woonhutte en kookhutte in twee parallelle rye op twee woonterrasse gelei:~. Die woon­hutte en Kookhutte word deur 'n hoogteverskil en grond­muurtjies van mekaar geskei. Die terasse is met klipstut­mure ondersteun. Die getroude seun van die stathoof werk in die blanke gebied en kom slegs vir kort tydperke terug huis toe. Met uitsondering van die derde vrou van die stathoof, het al die vroue behalwe 'nkookhut ook 'n woonhut. Die ander seuns van die stathoof het hulle reeds op ander plekke buite hierdie stat gaan vestig.

F IGUUR

() Werfmuurtjie

Woonhut

c:J Kookhut - Lae klipmuur

Pale •.• ;. ... ~J: .. - Omheining

~ Graanhouers

- Trappies

o 5 10m

(b) Die kapteinstat

Beide die stat van' n distrikshoof en van 'n kaptein word in Venda musanda genoem en albei het dieselfde ken­merke. So 'n stat is die grootstevan die betrokke stamge­bied of distrik en daarby vind 'n mens daar 'n aantal be­sondere kenmerke wat met die status van die kaptein- of distrikshoofskap saamhang. As teken van die besondere karakter van so 'n stat. word ander woorde vir sommige begrippe en voorwerpe wat in verband met die kaptein staan, deur die inwoners gebruik (vgl. Van Warmelo 1971 360-368).

Die inwoners wat gewoonlik vandag in 'n kapteinstat aangetref kan word, bestaan uit die volgende:

die kaptein met sy vroue en kinders, die vroue van die vorige kaptein, die broers van die vorige kaptein met hul afhanklikes, die broers van die kaptein met hul gesinne, amptenare en volgelinge van die kaptein.

Vroeer was daar na raming tot 500 mense in die groter kapteinstatte saamgetrek gewees. In die twintigerjare van hierdie eeu het Stayt gevind dat daar nie meer as 250 mense in 'n kapteinstat woon nie. Hiervan het net minder as 50% dan uit volwassenes bestaan (l931 29). In 1975 is gevind dat daar 43 volwassenes in kaptein Ram­bUQa (kyk foto 5), en 35 in kaptein Khakhu se stat ge­woon het. Na raming was daar toe ongeveer 130-150 vol­wassenes in kaptein Mphephu se stat. indien die ratio van

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

6-7 volwassenes vir elke tien hutte aanvaar word. Die stat van ~aptein Mphephu h~t die afgelope 50 jaar nie ten op­sigte ivan inwonertal in vergelyking met die syfer van Stay!! afgeneem nie. Elders word hierdie tendens van in­won~rvermindering egter telkens aangetref. Dit word ondJr andere deur die oop ruimtes binne die omheining van /kapteinstatte weerspieel waar die woonplek van ge­sinne wat nou buite die statte woon, vroeer gelee was.

Die oppervlakte wat 'n kapteinstat gewoonlik beslaan, is min of meer rond van vorm en met 'n deursnee van 200 m (RambuQa, Khakhu) tot 300 m (Mphephu). Wat die plasing van 'n kapteinstat betrer. is die bogemelde strategiese posisie onder 'n krans teen die suiderhelling van die Soutpansberge tipies. Die huidige stat van kaptein Mphephu is dus eintlik atipies vanwee sy Iigging op 'n ge­Iyk terrein en met 'n motorpad en publieke ingang digby die kaptein se woongedeelte waar vroeer die hoogste mate van afsondering gegeld het (kyk foto 6).

'n Sterk heining het die kapteinstatte van die verlede om­ring. Boonop is verskansings in en bergop van so 'n stat

I gebou om 'n moontlike aanval te kon afweer (kyk foto 7). D:e Vaal meld byvoorbeeld dat Albasini se swart mag, ver­grsel van 80 blanke burgers, in 1863 by RambuQa se vesting afgeslaan is (De Vaal 1953 72). Daar is buitendien by so 'n stat wag gehou om verrassingsaanvalle te ver­hoed. Wanneer 'n kaptein, sy afhanklikes en sy bees­kudde in gevaar gekom het. is daar van 'n nooduitgang, tshivhana, bergop van die kapteinstat gebruik gemaak.

Net soos gewone statte, is 'n musanda vroeer o'ok in stats­dele ingedeel. Die deel wat op die hoogste kontoer gelee was, was bekend as musanda en is deur die kaptein en sy ,vroue en sy vader se vroue en hul kinders bewoon. Soms het van die kaptein se vadersbroers en sy eie broers oor hul eie statsdeel beskik. In ieder geval het die naaste familielede van die kaptein digter by sy statsdeel gewoon as di~ ander inwoners. Elke sia het sy eie ingang na die binneplaas gehad of dit soms met ander masia gedeel. Tans is daar geen masia meer in kapteinstatte nie, met die uitsondering van kaptein Mphephu se stat waar Van der Lith sewe in 1955 aangetref het (1960: Bylae 6).

Die mees private gedeelte in 'n kapteinstat is die privaat­kwartier van die kap.tein. Dit word gewoonlik deur 'n klipmuur omring waarin daar vroeer ook skerpgemaakte pale geplant is. Die hele gedeeIte staan as mapitoni bekend. In hierdie gedeeIte word slegs die kaptein, sy vroue, naaste familielede en sommige raadslede toege­laat. Binne die muur of omheining word die kapteinshut. pfamo, en die tshamudani, 'n hut waarin die kaptein se voedsel deur sy jong vroue voorberei word, aangetref. Die kaptein eet en slaap in die pfamo en bewaar ook die heilige voorwerpe van sy Iinie daarin. Na die dood van 'n kaptein is sy liggaam vroeer in 'n aparte hutjie vir die ont­bindingsproses toegemaak waarna die beendere later in die kapteinshut of in die begraafplek van die kapteins­Iinie begrawe is. So 'n begraafplek is meesal in 'n bos digby die kapteinstat gelee. Tans word 'n kaptein se Jiggaam in sommige gevalle nog in sy woning begrawe,

17

waarna die vloer met sement verseel word. Die woonpJek van 'n kaptein is nou in die meeste gevalle 'n reghoekige woning wat met sinkplaat bedek is. Die opvolger van 'n gestorwe kaptein is vroeer by die pfamo aangewys. Infor­mante vertel dat die direkte bloedve~wante van die vorige kaptein die moontlike opvolgers een vir een na die deur van die hut laat kom het. Van binne is die deur toegehou, totdat die seun opdaag op wie vooraf besluit is. Dan is die hutdeur oopgeswaai asof die oorlede kaptein en sy hut self die keuse maak. Die kapteinshut gee toe, u tenda, vir die regte persoon (vgl. Van Warmelo 1932 134). Hierdie ge­bruik word ook ten opsigte van die Lobedu beskryf (Krige 1934 170). Hierdie en ander sterk ooreenkomste tussen die kuItuur van die Venda en die van die Lobedu, kan waarskynlik uit 'n gesamentlike oorsprong verkJaar word.

Die werf of opeluggedeeIte om die kaptein se hutte staan as lutambwe bekend. Dit word deur die kaptein en sy familielede en gaste vir private samesprekings en bier­partye gebruik. Die kaptein en sy invloedryke bloedver­wante soos sy vader se suster. makhadzi, en sy vader se broers vergader daar om oor familiesake te beraadslaag. Die kaptein seprivaatraad waarop die invloedrykste stam­lede dien kan ook hier byeenkom. Met nat of koue klimaatsomstandighede word die ontvangshut. tshivhangwana, gebruik. Hierdie hut staan gewoonlik net bergaf van die kaptein se eie hutte.

Die vroue van die kaptein bewoon sommige van die hutte wat laer af op verskeie terasse geplaas is (kyk foto 8). Die posisie van die eerste vrou of die moeder van die erfop­volger (dikwels dieselfde vrou) word nie deur die plasing van hutte verraai nie. Dit spruit uit die Venda se begeerte om die regerende kaptein teen opstand en die erfop­volger teen sy jaloerse familielede te beskerm. By die woon- en kookhutte van die kapteinsvroue was daar vroeer 'n afsonderlike stamp hut vir hulle gebruik wat as dzingomani bekend gestaan het. Dit word tans nie meer aangetref nie.

Nog steeds naby die kaptein se hutte, maar laer af in die stat, word die hutte van die kaptein se moeder en haar medevroue aangetref. Die gedeeIte waar die kaptein se moeder woon, staan as tshiozwi bekend. Die makhadzi het vroeer op soortgelyke wyse naby die kaptein gewoon. Tans is haar woonplek meesal buite die kapteinstat soos dit in die geval van die statte van kapteins Khakhu en RambuQa gesien kan word. Saam met die vroue van die vorige kaptein word die broers en halfbroers van die huidige kaptein gewoonlik aangetref. Die jongste vroue van sy vader kan onder sommige omstandighede deur 'n nuwe kaptein as vroue geneem word. Tans is dit die neig· ing dat baie van die ouer vroue met hul seuns uit die kap­teinstat trek om hul elders te gaan vestig.

Verder weg van die kaptein se woongedeelte kon daar in die ou dae 'n reeks van amptenare met hul afhanklikes as~ ook gewone stamlede in die stat aangetref word. Die mukoma het, as die kaptein se regterhand, gewoonlik digby die ingang van 'n kapteinstat gewoon om be­soekers te kan ontvang. Tans woon die mukoma meesal

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

18

buite die musanda. Blanke besoekers aan 'n kapteinstat word nog deut hom ontvang en indien die kaptein daar­toe instem, word hulle deur die stat geneem om dit te be­sigtig. Hy dra dan sorg dat hulle nie te na aan die kaptein se privaatgedeelte beweeg nie. Die ander amptenare wat vroeer in 'n kapteinstat gevind kon word, het n ie be­sondere plekke bewoon nie (vgl. Van Warmelo 1971 362 363 vir 'n lys van die verskillende tipes amptenare).

Gewone stamplede het vroeer ook tot die inwoners van 'n kapteinstat behoort. Tans word van hulle nog onder andere by distrikshoof Takalani, onder kaptein Tshivhase, en by kaptein Mphephu se statte naby die binneplaas aangetr.ef. 'n Kapteinstat huisves soms ook hulpbehoewende en vertraagde stamlede wat deur die kapteinsvroue versorg- word.

Afgesien van bogenoemde hutte, word een o[ meer bier­hutte gewoonlik net soos in gewone statte in 'n kaptein­stat gevind. Vroeer is, afgesien van die spesiale stamphut vir die kapteinsvroue; ook 'n algemene stamphut digby die binneplaas opgerig. 'n Besondere tipe hut wat slegs in 'n kapteinstat gevind kan word, is die raadsh ut, tshivhambo. Die hut staan bergaf van die ander hutte in die stat, is gewoonlik aangrensend aan die binneplaas en in sy eie afgesonderde ruimte gelee. Dit onderskei hom van ander huttipes deur sy besondere grootte, die twee teenoorstaande ingange en die vuurmaakplek in die middel. Die tshivhambo dien as vergaderplek van die mans wanneer die binneplaas weens ongunstige weer nie gebruik kan word nie. Dit kan ook as slaapplek en ont­vangshut vir gaste benut word. Afgesien van hierdie ge­bruike, speel die raadshut ook 'n rol in die inisiasie­prosedure vir dogters. Die dogters wat die vhusha- en domba-inisiasieseremonie ondergaan, ontvang onderrig in die hut en kan dit as slaapplek gebruik.

'n Verdere besondere konstruksie eie aan die kapteinstat, is die barak, thondo. Dit word tans byna nie meer aan­getref nie. Die thondo is gewoonlik naby die binneplaas gebou. Weens die geheime kar~kter van die verrigtinge daarbinne is dit meesal agter 'n hoe klipmuur versteek. Binne die ringmuur is 'n hut as bymekaarkomplek van die ingewyde mans geplaas. Die thondo het verskeie funksies gehad (vgl. Stayt 1931 103, Van Warmelo 1932 109):

Dit het as bymekaarkomplek en slaapplek van die jong krygers gedien wat daar opgelei is. Die krygers uit die omgewing van die kapteinstat het daar geeet en geslaap.

Die seuns uit die omgewing van die kapteinstat wat puberteit bereik het, is eenmaal per jaar vir 'n paar dae tydens die vhutamba vhutuka-inisiasieseremonies daar onderrig.

- ''''1,

Verdere inisiasie van lede van die- kapteinsfamilie is daar toegepas:

In teenstelling tot gewone Vendastatte word' n binne­plaas nog steeds in elke kapteinstat aangetref en benut. Verskeie paadjies lei vanuit die binneplaas, khoro, na die hutgroepe. Een van die paadjies voer tot by die kaptein se kwartiere. Die funksie van die binneplaas van 'n kaptein­stat is veral om die samekoms van 'n aantal mans om sake van stambelang te bespreek, moontJik te maak. So is dit gebruiklik dat die stamraad daar vergader en dat hof­sittings daar gehou word. Die formele inhuldiging van 'n kaptein vind ook daar plaas. Na die inhuldiging word die ingang tot die stat gewoonlik met klippe roegepak en 'n nuwe word gemaak. By hierdie geleentheid word 'n paal wat met medisyne behandel is, by die nuwe ingang be­grawe. Dydens die domba-inisiasie is dit die binneplaas wat as oefenterrein dien. Dan brand daar 'n vuur wat vir die duur van die domba aan die gang gehou word. Vroeer is die feesvierings na 'n oorwinning oor 'n vyand ook in die binneplaas by die verminkte liggaam van die oorwonnenes gevier. Vit gemeIde funksies van die binne­plaas is dit dus verstaanbaar waarom die vergadersaaltjie en stamkantoor wat tans gewoonlik reeds in elke kaptein­stat staan, juis in die binneplaas gebou word.

Dit is verder kenmerkend van 'n kapteinstat dat daar oral losstaande klipmure, mitsheto, voorkom. Onder andere staan die mure gewoonlik om die binneplaas, op terras­mure en weerskante van die paadjies in die stat. Op som­mige plekke is monoliete op die mure opgerig. Vroeer is die binneplaas soms net soos die kaptein se kwartiere met skerpgemaakte houtpale, mabara, omhein (kyk foto 9).

Die afgesonderde karakter van die kaptein se boustruk­ture word ook in die plasing van sy eie beeskraal en graanhouers weerspieei. Vroeer was beeste skaars en hulle moes goed teen rooftogte beskerm word. Die kaptein se eie vee is daarom vroeer in 'n spesiale beeskraal naby sy hutte gehou. Langs die binneplaas was daar dan gewoon­Iik nog 'n beeskraal waar die ander inwoners se grootvee gesamentlik gehou is. Tans bestaan daar slegs nog by enkele kapteinstatte 'n beeskraal en dan ook slegs die al­gemene tipe. In kapteinstatte is daar vroeer nie hoenders en varke aangetref nie, maar dit kom nou wei voor. Graanputte vir die berging van graan wat deur verpJigte arbeid van die stamlede, dzunde, vir die kaptein ge­produseer is, word meesal in die beeskraal aangetref. Vroeer is dit in die afgesonderde beeskraal van die kaptein geplaas. Graanhutjies waarin die resultaat van eie land­bou-arbeid bewaar word, word net soos in gewone statte by die verskillende hutte gebou (vgl. ook Van Warmelo 1949 1029).

Die uitlegvan huidige kapteinstatte vertoon nog baie van die tradision~le kenmerke. BeIangrikeveranderings wat ingetree het, is die [eit dat- kapteinstatte nie meer versterk word nie en dat baie onderdane van selfs familielede van die kapteins die statte verlaat het om elders te gaan woon.

As voorbeeld van die kapteinstattipe wat teen 'n _ berg­helling gebou is, word die uitleg van kaptein Reuben; Ratshibvumo Khakhu se stat hier in figuur 2 weergegee.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

I Werfmuurtjie

Graanput <:>

Graanhouer ~

Raadshut ~ Woonhut

Kookhut (.) Hoe klipmuur -Stutmuur o:>OOCD

Pale

Beeskraalheining >J<>OoO(

Omheining en bos ~~-Trappies ~

Rots ~

o 5 10 15 20 25m -==:--===--

" ;

'.: '. ',' , , .. - . ~: ......

"'. ',;

19

FI GUUR 2

DIE STAT VAN KAPTEIN I{HAI{HU

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

20

Verklaring:

1. Huis, pfamo, van die kaptein. 2. Kookhut, tshamudani, van die kaptein. 3. Huis van die vorige kaptein, die vader van die huidige

kaptein. 4. Begraafplek, tshienduelu, 'n hut waarin die vorige

kaptein begrawe is. 5. Kookhut van die vyfde vrou van die kaptein. 6. Woonhuis van die vyfde vrou van die kaptein. 7. Kookhut van die vierde vrou van die kaptein. B. Woonhut van die vierde vrou van die kaptein. 9. Ontvangshut vir gaste, tshivhangwana.

10. Woonhut vir gaste. 11. Kookhut vir gaste. 12. Woonhut van die sewentiende vrou van die vorige

kaptein. 13. Kookhut van die sewentiende vrou van die vorige

kaptein. 14. Ou kookhut, gebruik deur 'n verstandelike

versteurde, alleenwonende stamlid. 15. Ontvangshut vir gaste, tshivhangwana. 16. Kookhut van die hoofvrou van die kaptein. 17. Woonhut van die hoofvrou van die kaptein. lB. Woonhut van die tweede vrou van die kaptein, ook

gebruik deur die jongste vrou van die kaptein. 19. Kookhut van die tweede vrou van die kaptein, ook

gebruik deur die jongste vrou van die kaptein. 20. Woonhut van 'n verstandelik versteurde en kreupel

ou man. 21. Woonhut van die seun van die dertiende vrou van die

vorige kaptein; hy werk in die blanke gebied. Sy vrou slaap hier.

22. Kookhut van die dertiende vrou van die vorige kap­tein en haar skoondogter.

23. Kookhut van die moeder van die kaptein, hoofvrou van die vorige kaptein, ook gebruik deur haar tweede seun se tweede vrou. Na haar hutte en woongedeelte word verwys as tshiozwi.

25. Woonhut van die jonger broer van die kaptein, uit dieselfde hut. Hy werk in die blanke gebied. Sy vrou slaap in die woonhut.

26. Kookhut van die eerste vrou van diejonger broer van die kaptein uit dieselfde hut.

27. Woonhut van die derde vrou van die kaptein. 2B. Kookhut van die derde vrou van die kaptein. 29. Ou kookhut, gebruik deur domba-meisies om in te

slaap of deur gaste om in te kook. 30. Woonhut van die sewende vrou van die vorige kap­

tein. 3 I. Woonhut van die seun van die elfde vrou van die

vorige kaptein. Hy is nog ongetroud en werk in die blanke gebied, nie ver van Venda af nie. Slegs hy gebruik die hut.

32. Kookhut van die sewende vrou van die vorige kap­tein.

33. Kookhut van die sestiende vrou van die vorige kap­tein.

34. Woonhut van die _sestiende vrou van die vorige kap­tein.

35. Kookhut van die elfde vrou van die vorige kaptein. 36. Woonhut van die oudste seun van die negende vrou

van die vorige kaptein. Hy werk in die blanke gebied. Die hut word deur sy jonger broer gebruik om in te slaap.

37. I<ookhut van die vrou van die oudste seun van die negende vrou van die vorige kaptein.

3B. Kookhut van die negende vrou van die vorige kap­tein.

39. Woonhuis van die seun van die derde vrou van die vorige kaptein. Hy werk in die blanke gebied. Sy vrou en jong kinders slaap hier.

40. Woonhut van die derde vrou van die vorige kaptein, gebruik deur jong skoolgaande seuns.

41. Kookhut van die vrou van die seun van die derde vrou van die vorige kaptein.

42. Kookhut van die derde vrou van die vorige kaptein. 43. Tshivhambo, die raadshut. 44. Kookhut van die agtiende vrou van die vorige kap­

tein. 45. Woonhut van die agtiende vrou van die vorige kap­

tein. 46. Woonhut van die seun van die agtiende vrou van die

vorige kaptein. 47. Woonhut van die seun van die kukoma van die

vorige kaptein. Hy werk in Johannesburg. Niemand slaap hier nie, behalwe die eienaar van die hut as hy huis toe kom.

4B. Woonhut van die weduwee van die mukoma van die vorige kaptein. Sy bewaar in die hut die zwitungulo, offervoorwerpe, van haar afkomslinie.

49. Kookhut van die vrou van die mukoma van die vorige kaptein se seun.

50. Kookhut van die weduwee van die mukoma van die vorige kaptein.

51. KOOKhut van die dogter van die elfde vrou van die vorige kaptein. Na haar man se dood het sy haar in die stat kom vestig.

52. Woonhut van die seun van die twaalfde vrou van die vorige kaptein. Hy werk in Johannesburg. Sy vrou slaap hier.

53. Kookhut van die twaalfde vrou van die vorige kaptein en haar skoQI1dogter.

54. Tronksel. 55. Stamkantoor.

Hierdie stat is teen 'n suidelike berghelling gelee. Rond­om die stat is daar 'n heining van doringstruike wat aan­geplant is, asook gedeeltes waar die natuurlike woud aan die stat grens. 'n Paadjie voer vanaf die binneplaas deur die stat na die kaptein se kwartiere. Die hutte in die stat kan in die volgende groepe ingedeel word:

1-4: die persoonlike gedeelte van die kaptein, 5-B, 12, 13, 16-19,27, 2B: die vroue en kinders van die kap­tein. 23-26: die moeder en 'n broer van die kaptein, 21,22,30-42,44-46, 52, 53: vroue van die vorige kaptein met hul seuns en die se gesinne, 47-50: die mukoma, 51: 'n suster van die kaptein.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

j

I !

Dit is interessant dat die inwoners van die stat hoofsaak­Iik Ult vroue en kinders bestaan, aangesien al die maris, beha'iwe die kaptein en twee versteurdes, in die blanke ge­bied! werksaam is.

(c) Die kraal

I Hiei-bo is die patrilokale stat as die tipiese tradisionele Vendawoonpatroon, met die kapteinstat as 'n besondere vorm daarvan, bespreek. Met die uitmekaarbeweeg van die inwoners van woonkomplekse, veral sedert die begin van hierdie eeu, het die statte nie aileen veel kleiner ge­word nie, maar 'n nuwe tipe wooneenheid het sy ver­skyning gemaak. Informante beklemtoon die feit dat so 'n wooneenheid, wat ons as 'n kraal kan bestempel, vroeer vanwee die veelvuldige gevare, nie gebou is nie.

21

Die inwoners van 'n kraal bestaan uit 'n man met sy vrou of vroue, hul kinders en moontlike ander individuele af­hanklike bloedverwante. Uit die aard van die saak is 'n kraal per definisie kleiner in oppervlakte en inwonertal as 'n stat. In ander opsigte kom 'n kraal en 'n stat egter grootliks ooreen. 'n Binneplaas word egter nooit by 'n kraal gebou nie. Alhoewel patriliniere afkomsgenote seide nog in groter statte saamwoon, is dit normaal dat die in­dividuele krale van sulke verwante digby mekaar aange­tref word. Dit is so veral in daardie areas in Venda waar beplande woongebiede nog nie ingestel is nie.

As voorbeeld van 'n tipiese Vendakraal. word die plan van 'n kraal te Thamba (onder kaptein Tshivhase) in figuur 3 weergegee.

Figuur 3

Verklaring:

1. Woonhut van die kraalhoof. 2. Woonhut van sy" tweede vrou. 3. Woonhut van sy eerste vrou en sy moedersaam. 4. Kookhut van die tweede vrou, 5. Kookhut van die eerste vrou.

Die kraal word deur 'n aangeplante heining omring. Binne die omheining word 'n varkhok en 'n graanhouer aangetref. Dit is oPll1erklik oat die woonhut van die man op die hoogste kontoer in die wooneenheid geplaas is, met die kookhutte op die laagste vlak. 'n Offerplek, be­staande uit 'n kleiplatTormpie met kilppe daarin geplant. word in die werf van die eerste vrou se woonhut aange­tref.

(d) Hergroepering

'n Aantal nadelige gevolge het mettertyd uit die losser en meer verspreide resente woonwyse van die Venda ont­wikkel. Om hierdie rede is die bewoners van die ver-

Werfmuurtjies 0 Woonhut

Kookhut (-) Graanhouer e Trappies -Omheining' ··:· ... ·'tt.; .. " Offerplek X

Lae klipmuur -o 5 10 15 20 25m

spreide krale in beplande woongebiede saamgebring. Hierdie hergroepering het teen 1975 oor die grootste deel van die landelike gebiede plaasgevind. Die verskuiwing van die mense na beplande woongebiede is in oorleg met die plaaslike gesagsfigure gedoen. Elke woongebied val onder die gesag van 'n distrikshoof of kaptein. By die kap­teinstatte is die woonpersele gewoonlik teenaan die be­staande musanda uitgemeet. Figuur 4 lOon die woonge­bied Nengwekhulu as ilIustrasie van 'n beplande woon­gebied by 'n kapteinstat.

Die grootte van die genommerde en vierkantige persele is ongeveer 50 x 50 m. Die woonpersele is per gesinshoof lOegeken. Dit is opvallend dat patriliniere verwante hul persele met die aanvanklike uitdeelaksie gewoonlik naas mekaar gekies het. Die persele aangrensend aan die kap­teinstat word daarom gewoonlik deur die broers van die huidige en vorige kaptein bewoon. Wanneer 'n perseel uitgekies word, word die lOordokter se hulp nog dikwels bygeroep om te bepaal of die woonplek geskik is.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

WOONGEBIED NENGWEI(HUlU

1 Kaptein Khakhu se stat

2 Kliniek

3 St afverpleegster

4 Winkel

5 Hoer Primere Skool

6 Landbouvoorligter

~~-; , .. ,"" . : .~

L .... , 0('" •• ~.~ . ~~~.

.~. ' .... .:.' ;. 't~t: ", •• <,. ~ .~

.... , ~. ;.jot ~'·li

.. '\ ,1' .... .,..~e.t . . , ..... "'"

N

'T1 o'Q' c c ... "'"

tv tv

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

Die hehandeling van 'n perseel word dan ook soos in die verlede met medisyne uitgevoer. Op die woonperseel kan

I die !perseelhouer soveel hutte bou as wat vir sy eie ge-bruik nodig is, terwyl die res van die area gewoonlik vir diefplant van mielies en manna benut word. Enkele per­sele word deur geboue soos 'n kliniek, 'n winkel, 'n skool en I die landbouvoorligter se kantoor ingeneem. Dit is nu~e konstruksies wat nie in die tradisionele opse! bekend was nie.

Oor die vierkantige uitleg van woongebiede waar eers 'n eie, ander woonpatroon gegeld het. se Rapopon die volgende: "In the new townships the grid destroys both the intimate scale and ,the link with the land. The new visual elements no longer express the relation of the in­dividual to the group and of the group to the land as the larger living realm does in the traditional pattern. The new pattern makes the individual feel insigificant. Group unity is destroyed, and there is no clear relation of man to his surroundings through elements of increasing spatial scale and demarcation of domains in harmony with the land around" (1969 78). Dit geld ook vir Venda. Die vier­kantige uitleg vind nie aansluiting by die tradisionele patrilokale vestigingspatroon nie. Die gevolg daarvan is ook dat nabye verwante .wat dit in die tradisionele om­standighede moontlik gevind het om saam te woon, nou versprei word. Dit is nie ·meer vir 'n vader moontlik om die nuwe gesinne van sy seuns naby hom te laat woon nie. 'n Getroude man ontvang sy eie perseel in 'n onbe­boude area. Hierdie toestand word deur sommige Venda as 'n nadeel beskou, want dit lei volgens hulle tot ver­brokkeling van die familiebande.

Dit is opmerklik dat die hutte op elke perseel op die hoogste kontoer geplaas is. Dit word so gedoen ten spyte van die administrasie se strewe om die wooneenhede van elke vier aangrensende persele by die aangrensende binnehoeke te groepeer. Een van die redes hiervoor is die gedagte dat 'n perseelhouer sy buitetoi!et dan in die verste hoek weg van die hutte kan plaas waar 'n groepering van vier weer eens kan ontstaan. Op elke perseel is die ingang na die kraal ook steeds op die laagste kontoer gelee, ten spyte van die padverbindings wat tussen die persele oop­gehou is. Dit blyk verder dat die kapteinstat in figuur 4 steeds op die hoogste kontoer van die totale uitleg aange­tref word.

Die hutte op 'n woonperseel bestaan uit woon- en kook­hutte met soms 'n bierhut daarby. Graanhouers en vee­krale is opsionele konstruksies. Waar die Venda hier dus 'n keuse het om self hulie boustrukture te rangskik, blyk die verknogtheid aan die tradisionele patroon baie duidelik. 'n Mens sou kan se dat die beplande woonge­bied krale op uitgemete persele bevat. Die geleen theid om na willekeur patrilokale vestiging te beoefen is hierdie mense vandag deur staatsingryping in die beplande woongebiede ontneem.

4. Groei en verandering

'n Vendastat was en is nie 'n statiese verskynsel nie. Groei, afsplintering en verskuiwing was voor die koms van be-

23

plande woongebiede 'n normale verskynsel en het met veranderinge in sames telling en status van die inwoners saamgehang. 5euns wat volwassenheid bereik het. het ge­woonlik hul eie woonhutte digby die hutte van hul moeders gebou. Indien nodig, word die heining van 'n statjie selfs vir die doel verskuif. Na die seun se huwelik behoort sy vrou aanvanklik by haar skoonmoeder in die se kookhut te kom woon, waar sy onder die toesig van die skoonmoeder kook en vir haar taak as huisvrou opgelei word. Nil die geboorte van haar eerste kind en wanneer die kind 'n paar maande oud is, kry die vrou dan haar eie huishouding. Dit staan bekend as "die vuurherdklippe gee". Dit word dan van die seun verwag om vir sy vrou 'n eie kookhut op te rig. Die posisie daarvan is gewoonlik teenoor en laer as die bestaande woonhutte. Latere kook­hutte word naas die ander geplaas. 'n Vrou kan metter­tyd selfs 'n nuwe kookhut ontvang, terwyl haar ou kook­hut dan deur 'n ander vrou benut kan word. 50 is vroeer steeds nuwe hutte tot 'n bestaande stat toegevoeg.

Na die dood van 'n stathoof word daar gewoonlik gepoog om kontinuHeit in die samewoning te handhaaf. Die al­gemene reel ten opsigte van opvolging is dat die oudste seun van die hoofvrou sy vader opvolg. Indien hy nie be­skikbaar is nie, kom die volgende in status in aan­mer king. Van Warmelo (1949 815-823) gee 'n volledige uiteensetting van die status en rangorde van vroue en kinders. Gewoonlik bou die opvolger 'n nuwe deel in die stat waar hy dan gaan woon. Die bestaande hutte kan egter ook benut word. In die geval van 'n kapteinstat word die nuwe kaptein se woongedeelte deurgaans naas die van sy vader gebou. Die hoe status van 'n kapteinshut en die begrafnisgebruike vir 'n kaptein verhinder die her­gebruik van so 'n hut.

Tradisioneel het die Venda nie maklik hul woonplek ver­skuif of verlaat nie, veral nie die verskanste kapteinstatte nie. Tog het afsplintering en verskuiwing tradisioneel wei om die volgende rede;; plaasgevind:

uitputting van die grond en wei veld deur die be­staansekonomie,

magiese "warmte" van 'n woonplek (Van Warmelo 1967 1066), die wi! van die voorvaders, kwaadwillige towery, rusie tussen verwante en ontevredenheid met die gesagsdraers.

Tans is daar nuwe faktore wat die verandering van woon­plek bevorder:

strategiese redes ontoreek as samebindende faktor, nuwe verbindingswee het 'n aantrekkingskrag en toenemende individualisme en ontduiking van die familiegesag kom dikwels voor.

Tydens 'n man se lewe trek sy ouer getroude seuns soms van sy stat weg om hulle dan in die onmiddellike om­gewing daarvan of selfs verder weg te gaan vestig. Die jongste seun en sy vroue het egter die verantwoordelik­heid om by die ouers te bly en vir hulle te sorgo Na die

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

24

dood van 'n ou man gebeur dit dikwels dat die seuns nie langer saam wit woon nie. Opsplitsing is dan die gevolg. Meesal trek 'n seun dan saam met sy moeder weg om 'n afsonderlike kraal te gaan stig.

Verskuiwing van 'n stat het vroeer weens die noodsaak van onderlinge beskerming as 'n groephandeling plaas­gevind. 'n Toordokter kom kyk vooraf na die nuwe bou­plek om dit magies te toets. Die eerste hut wat gcbou word, themamu<;.li, word van 'n aantal behandelde pall' voorsien om onheil af te weer. Van die ou materiaal in die ou woonplek word sover moontlik gebruik gemaak. 'n Ou, maar bruikbare dak word byvoorbeeld na die nuwe woonplek oorgedra en so word roustene 'tans dikwels weer 'n keer benut. Aileen van die themamu<;.li mag die materiaal nie weer benut word nie. Die oorblyfsels by 'n ou woonplek bestaan gevolglik uit ou onbruikbare bou­materiaal en gebreekte voorwerpe. Nadat 'n stat gebou is, word die toordokter weer ontbied - nou om die vol­tooide stat met behandelde penne, pale en klippe teen rampe en toorkuns te beskerm. Die toordokter spits sy be­skermingshandeling veral op die ingang en die 001-

heining toe. Die hutte, graanhouers en veekrale word ook behandel. Na verloop van tyd is dit soms nodig om 'n stat weer eens te laat behandel. Vandag is die vertroue in hier­die beskermingshandelinge nog besonder sterk.

'n Kapteinstat word seide uit sy posisie verskuif. lndien dit wei gebeur het, het dit vroeer veral met strategiese of

Bibliografie

De Vaal. J.B. 1953. Die rol van Joao Albasini in die geskiedenis van Transvaal. Argief]aarboek vir Suid-Afrikaanse geskiedenis 16de' Jaargang Del'l I. Staatsdrukker, Pretoria.

Du Plessis. H. 1945. Die territoriale organisasie van die Venda. A./i"ican Studies vol. 4 No.3, p. 122-127.

Elofr. J.F. 1968. Die gevolge van die aanraking met die Blankes op die politick" organisasie en die gesagsbeginsel by die Venda. Ongepubliseerde verslag.

Gottsrhling. E. 1905. The Bawenda: a sketch of their history and customs. Journal of the Royal Anthropological Institute vol. 35 p. 365-386.

Krige. E.J. en Krige, J.D. 1943. The realm of the rain-queen. Oxford Univer­sity Press. Londen.

Prinsloo. H.P. 1974. Early Iron Age site at Klein Afrika near WylliespoorL Soutpansberg mountains. South Africa. South A./rican JO;II'­nal ~(Science vol. 70 p. 271-273.

Rapoport. A. 1969. House form and culture. Prentice-Hall, New York.

Stayt. H.A. 1931. The 'Bavenda. Oxford University Press, Londen.

Swnmers. R. 1967. Archaeological distributions and a tentative history of tsetse infestation in Rhodesia and the Northern Transvaal. Arnoldia vol. 3 no. 13. p. 1-18.

Van der Lith. A.A. 1960. Die keramiek van die Venda. MA-verhandding. U niversiteit van Pretoria.

Van der Waal. C.S. 1977. Die woning. en wool7lryse onder. die Venda. MA-verhandeling. Universiteit van Pretoria. .

religieuse oorwegings saamgehang. By feitlik aile bc­staande kapteinstatte is die oorblyfsels van ouer statle ge­woonlik bergop van die huidiges te sien. Die neiging be­staan dus om op 'n meer geriel1ike plek te kom woon, maar die verskuiwing van so 'n kapteinstat vind gewoon­Iik slegs na 'n nabygelee punt plaas.

5. Gevolgtrekkings

Daar is 'n geleidelike, historiese verklaarbare verandering in die Vendawoonwyse te bespeur. Die tradisionele patroon was 'n groot stat met die oog op verdediging. Later het 'n verbrokkeling van die statte pJaasgevind waarna statjies en krale oral opgerig is. Hierdie statjies en krale is in resente tye van owerheidswee in bepJande woongebiede gekonsentreer. Op die oomblik word die sosiale orde van die Venda nog tot 'n mate in die woon­patroon uitgedruk, maar die neiging van 'n patrilokale na 'n neolokale woonpatroon is duidelik in die beplande gc­

biede aanwesig. Die veranderinge in die tipe uitleg en boukonstruksies is in die rigting van die Westerse.

Eie aan die Vendawoonwyse is die feit dat vroue nie in 'n aantoonbare statusorde gerangskik word nie. Verder is dit opvallend hoeveel klem daar op die besondere en afge­sonderde posisie van die kaptein se wooneenheid val. In elke stat of kraal is die posisie wat met senioriteit verband hou op die hoogste kontoer gelee.

Van Warmelo. N.J. 1932. Contributions towards Venda history. religion and tribal ritual. Department of Native Affairs Ethnological Publications vol. Ill. Government Printer. Pretoria.

Van Warmelo. N.J. 1935. Preliminary Survey of the Bantu Tribes ~r S,'uth A(rica. Department of Native Affairs Ethnological Publications vol. V. Government Printer. Pretoria.

Van Warmelo. N.J. 1937. Tshivenda-English dictionary. Departmenl of Native Affairs Ethnologkal Publications vol. VI. Government Printer. Pretoria.

Van Warmelo. N.J. 1940. The copper mines ~rMusina and the early history or the ZOlltpansberg. Department of Native Affairs Ethnological Publicalions vol. VIII. Government Printer. Pretoria. •

Van Warmelo. N.J. 1949. Venda Law Part 4. Department of Native Affairs Ethnological Publications no. 23. Government Prinler. Pretoria.

Van Warmelo. N.J. 1967. Venda Law Part 5. Department of Bantu Ad­ministration and Development Ethnological Publication~ No. 50. Government Printer, Pretoria.

Van Warmelo, N.J. 1971. Courts and court-speech in Venda. Aji"ican SflIdies vol. 30 No. 3-4 p. 355-370.

Wessmann. R. 1908. The Bawenda of the Spelonkel1. The African World. Londen.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

Die mufuvha-spel in die binneplaas van hoofman Takalani se stal.

Kaplein Rambuda se slal mel die bergkranse in die aglergrono. -

Benu!ling van die kookplek in die werf.

25

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

26

Olferklippe in Liie werfvan ' n gewone stamlid.

Die sial van kaplein RambuQa.

Oil' \1.11 van k.1plein Mphephu.

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)

Woonterasse in oie stat van kaptein Thengwe.

Verskdnsings agter oie stat Vdn kaptein Rambuc.la.

Klipmure en skerpgemaakte pale in die stad van kaptein Tshivhase.

27

Rep

rodu

ced

by S

abin

et G

atew

ay u

nder

lice

nce

gran

ted

by th

e Pu

blis

her (

date

d 20

13)