Właściwości indywidualne i efekt twarzy w tłumie

PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2007, TOM 50, Nr 4, 401-431

Właściwości indywidualne i efekt twarzy w tłumie*1

Małgorzata Fajkowska** * Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

Izabela Krejtz Instytut Psychologii, Polska Akademia Nauk

INDIVIDUAL PROPERTIES AND FACE IN THE CROWD EFFECT

Abstract. The two experiments reported here are concerned with the influence of trait anxiety and other individual differences on cognitive performance using the face-in- -the-crowd procedure. Participants completed questionnaires (FCB-TI; STAI), and two different groups (N = 97; N = 95) across two experiments searched for discrepant faces in matrices of otherwise identical faces (in Experiment 1: threatening, happy, neutral targets against emotional or neutral backgrounds, and in Experiment 2: threatening, happy, sad and scheming targets against neutral distractors). Across all participants, threatening, neutral and scheming faces were detected faster and with fewer false responses than friendly and sad faces. Anxious individuals processed threat signifi-cantly faster than non-anxious ones; this effect was not observed when the distractors were analysed. Moreover, it was not extended to different negative stimuli. As far as the intrapersonal coherence vs. incoherence is concerned the differentiation in perception of emotional stimuli in high-anxious subjects was revealed. Within this group, the ‘coherent melancholics’ substantially contributed to the efficient processing of angry faces. Additionally, the findings indicated that in high-anxious coherent types the increasing of processing efficiency of emotional material was connected with the emotional reactivity not with anxiety.

Niektóre modele poznawcze podkreślają, że lęk jest związany z tendencyjno-ścią funkcjonowania uwagi w kierunku zagrożenia (Mathews, Mackinthosh,

* Badania finansowane z grantu KBN nr H01F03824; kierownik projektu M. Faj-kowska-Stanik.

** Adres do korespondencji: Małgorzata Fajkowska, ul. Chodakowska 19/31, 03-815 Warszawa; e-mail: [email protected]

MAŁGORZATA FAJKOWSKA, IZABELA KREJTZ

402

1998), a sytuacje, bodźce czy zdarzenia niejednoznaczne są najczęściej spo-strzegane przez tę grupę jako zagrażające (Mathews, MacLeod, 1994; Fajkow-ska-Stanik, 2005). W ramach ujęć poznawczych nie można jednak wytłuma-czyć i zintegrować wyników badań, jakie obecnie pojawiają się w tym obsza-rze. Główne „punkty zapalne” w dyskusji na temat lęku, jaka toczy się z per-spektywy tych modeli, to: (1) istota różnic w percepcji zagrożenia pomiędzy osobami lękowymi i nielękowymi; (2) warunki, w jakich te różnice się ujawnia-ją; (3) charakter przetwarzania informacji: równoległy i koneksjonistyczny vs seryjny; (4) procesy automatyczne vs nieautomatyczne zaangażowanie w ten-dencyjność funkcjonowania uwagi w lęku.

Warto zauważyć, że koncepcje poznawcze (poza podejściem M. W. Eysenc-ka, 2000) zgodnie przyjmują założenie, iż lęk jest uwarunkowany przez infor-macje docierające z zewnątrz. Podczas gdy istnieje możliwość, iż źródłem lęku czy czynnikami go podtrzymującymi mogą być zmienne dyspozycyjne (np. temperament), a także specyficzne relacje pomiędzy różnymi elementami psy-chiki człowieka. Dlatego też włączenie niepoznawczych czynników, potencjal-nie związanych z przebiegiem procesów poznawczych (w tym również uwago-wych), może okazać się obiecujące w aspekcie rozstrzygania niektórych z za-sygnalizowanych powyżej kontrowersji.

Zatem inspiracją do postawienia pytań badawczych zawartych w tej pracy są niejednoznaczne rezultaty badań dotyczące uwagowego przetwarzania bodźców emocjonalnych w lęku oraz brak dostatecznych danych na temat in-terakcji pomiędzy lękiem i innymi właściwościami indywidualnymi oraz ich związku z przetwarzaniem uwagowym bodźców emocjonalnych (por. Fajkow-ska, Krejtz, 2006; Fajkowska, M. W. Eysenck, w druku). Precyzując, zamiesz-czone tu badania dotyczą ustalenia relacji pomiędzy takimi właściwościami indywidualnymi, jak lęk i temperament, a przetwarzaniem uwagowym bodź-ców zagrażających w paradygmacie twarzy w tłumie.

Uwagowe przetwarzanie informacji zagrażających z perspektywy wybranych modeli lęku

W ujęciu zaproponowanym przez takich autorów, jak Williams, Watts, Mac-Leod i Mathews (1988), aktywacja procesów przetwarzania zagrożenia w lęku jest automatyczna, co w rezultacie wiedzie do tendencyjności przetwarzania informacji we wczesnych jego etapach. Jest to szczególnie wyraźne w zada-niach poznawczych odnoszących się nie tylko do selektywności uwagi, ale i tych wykorzystujących torowanie. Na przykład u osób z wysokim poziomem lęku społecznego pamięć typu implicite wpływa na to, że informacje zagraża-jące są automatycznie torowane (Amir i in., 2003).

W ramach modelu postuluje się istnienie dwóch przeduwagowych mecha-nizmów odpowiedzialnych za tendencyjne przetwarzanie zagrożenia w lęku. Na początku to mechanizm oceniający (ADM – Affective Decision Mechanism) określa wartość zagrożeniową bodźca. Należy się spodziewać, że przy dużym poziomie lęku – jako aktualnie doświadczanego stanu – będzie wzrastało prawdopodobieństwo, iż bodziec zostanie oceniony jako zagrażający. Na uru-

EFEKT TWARZY W TŁUMIE

403

chomienie wtórnego mechanizmu, tj. mechanizmu alokacji zasobów (RAM – Resource Allocation Mechanism), ma wpływ zróżnicowanie indywidualne w zakresie lęku jako cechy. I tak, u osób wysokolękowych zasoby te będą lo-kowane w kierunku bodźca (uwrażliwienie na zagrożenie), a u niskolękowych będziemy mieć do czynienia z odwróceniem uwagi od tego bodźca (unikanie zagrożenia).

W dalszych etapach rozwoju modelu mechanizm oceniający został prze-mianowany na system przetwarzania sieciowego, który charakteryzuje równo-czesne i koneksjonistyczne przeprowadzanie operacji poznawczych (Williams, Watts, MacLeod, Mathews, 1988; 1997). Ta modyfikacja odsunęła zarzuty wobec modelu dotyczące ignorowania danych empirycznych mówiących o tym, iż obecność bodźców konkurencyjnych jest konieczna, by można wnioskować o tendencyjnym funkcjonowaniu uwagi w lęku (por. MacLeod, Mathews, 1991; Mogg i in., 1991). Jednak nadal dość wątpliwe jest to, iż tylko osoby lękowe przejawiają uwagowe wyczulenie na bodźce zagrażające, a niskolękowe – nie. Przeciwko temu świadczą niektóre wyniki badań, jak i przesłanki płynące z teorii ewolucji (np. Mogg, Bradley, Williams, 1995; Lang, Bradley, Cuthbert, 1995; Mogg, Bradley, 1997; 1999; 2000; 2005; Öhman, Lundqvist, Esteves, 2001). Jeśli zagrożenie jest wystarczająco silne, przyciąga uwagę bez względu na zróżnicowanie indywidualne, w tym także na poziom lęku. Ponadto grupa osób niskolękowych nie jest przecież homogeniczna (Wienberger, Schwartz, Da-vidson, 1979). Stąd takie uogólnienie tym bardziej wydaje się nieuprawnione.

W ramach teorii efektywności przetwarzania informacji (M. W. Eysenck, 1979; 1997; 2006; M. W. Eysenck, Calvo, 1992) analizowana jest m.in. wrażli-wość na materiał zagrażający osób mających niskie wyniki w lęku jako cesze i niskie w zakresie obronności (prawdziwie nielękowe osoby) w porównaniu z tymi osobami, które mają wysokie wyniki w zakresie obronności i niski po-ziom lęku jako cechy (represorzy) (Wienberger, Schwartz, Davidson, 1979). Wykazano na przykład (M. W. Eysenck, 1997; 2000; 2006; Fox, 1992; Mogg i in., 2000), że represorów (ale nie osoby „prawdziwie” lękowe) cechuje tenden-cyjność działania uwagi w kierunku zagrożenia społecznego. Dla kontrastu, ani represorzy, ani osoby „prawdziwie” niskolękowe nie wykazywali przeciw-stawnych wzorów tendencyjności funkcjonowania uwagi w przypadku zagro-żenia fizycznego. Ponadto represorzy różnią się także od tych „prawdziwie” nielękowych tym, że są mniej wrażliwi na dystraktory odciągające ich uwagę od zagrożenia. Jednak nie ma jasności, czy istnieją różnice w przetwarzaniu informacji pomiędzy represorami i „prawdziwie” nielękowymi osobami, kiedy w zadaniu nie prezentuje się bodźców zagrażających (por. M. W. Eysenck, 2006). Nadal nierozstrzygnięty pozostaje problem, w jakich warunkach sytu-acyjnych to uwrażliwienie ma charakter automatyczny, a w jakich strategiczny?

W kolejnym ujęciu promuje się pogląd, iż tendencyjność funkcjonowania uwagi w lęku leży w procesach typu top-down, odnoszących się do planów i celów jednostki. Dzieje się tak dzięki autoregulacyjnej funkcji wykonawczej, istniejącej w ramach koneksjonistycznego procesu przetwarzania informacji. Wells i Matthews (1994) twierdzą, że dowody naukowe na rzecz tendencyjno-


404

ści funkcjonowania uwagi w wyniku nieświadomego przetwarzania bodźców emocjonalnych nie są przekonywające. Nawet jeśliby były, to i tak mamy do czynienia z wpływem – choćby pośrednim – procesów top-down, gdyż bez tego nie można by zarejestrować żadnej reakcji na bodziec. Istnieją jednak dowody na to, iż kontrola uwagowa typu „góra-dół” nie tłumaczy faktu przetwarzania bodźców podprogowych. Niektóre badania wykazały, że orientacja na materiał zagrażający w lęku jest prawdopodobnie automatyczna (por. Bradley i in., 1995; Mogg, Bradley, Williams, 1995; Fox, 1996; Williamson i in., 1997; Mogg, Millar, Bradley, 2000; Fajkowska, Krejtz, 2006). Inne źródła z kolei podają, że wzór ten nie zawsze jest możliwy do zreplikowania (por. Calvo, Avero, 2002; Gotlib i in., 2004), bowiem ta automatyzacja zależy także od typu zadania oraz treści i sposobu prezentowanego materiału bodźcowego. Jeśli na przykład pre-zentuje się materiał istotny dla zadania, to tym samym więcej miejsca pozo-stawia się na procesy strategiczne i wolicjonalne. Osoby lękowe, charakteryzu-jące się słabą kontrolą uwagową, cechuje tendencyjność w zakresie przetwa-rzania zagrożenia, natomiast ci, którzy przejawiają dobrą kontrolę uwagową, są w stanie przerzucać uwagę z materiału zagrażającego na inny (Derryberry, Reed, 2002). I tak, spór o automatyczne vs świadome przetwarzanie nadal pozostaje w sferze odpowiedzi „to zależy”, czego przykładem może być też po-dejście Öhmana (1993).

W modelu tego autora (Öhman, 1993; Öhman, Flykt, Esteves, 2001; Öh-man, Lundqvist, Esteves, 2001; Lundqvist, Öhman, 2005) informacja, jaka się pojawia, jest najpierw analizowana przez detektor cech, zanim zostanie prze-kazana do nieświadomego systemu oceniającego znaczenie napływającego materiału. Biologiczna gotowość lub też duża intensywność bodźca może sprawić, że ów detektor cech aktywizuje pobudzenie autonomiczne, bez jakiej-kolwiek potrzeby dalszego przetwarzania informacji. W innym przypadku po ocenie znaczenia materiału, informacja jest przekazywana do świadomego systemu percepcyjnego, co spowalnia cały proces. Procesy świadome są tu bowiem „uwikłane” w interakcję pomiędzy napływającą informacją a informa-cjami emocjonalnymi zapisanymi w systemie oczekiwania. Jeśli ta ocena do-prowadzi do tego, iż jednostka spostrzega bodziec jako zagrożenie, rodzi się pobudzenie autonomiczne, które wywiera wpływ na system oceniający zna-czenie informacji, sprawiając, iż staje się on bardziej „wyczulony”. W końcu informacja zwrotna z systemu oczekiwania, skierowana do systemu oceniają-cego znaczenie, toruje wczesną detekcję innych nadchodzących bodźców mają-cych związek z zagrożeniem. Bodźce tego typu mogą w ten sposób otrzymywać większy priorytet w dalszym przetwarzaniu, co z kolei wiedzie do efektów tendencyjności funkcjonowania uwagi.

Autonomiczne pobudzenie w odpowiedzi na zagrożenie nie pojawia się tu bezpośrednio na skutek działania systemu oceniającego znaczenie, ale dopiero pośrednio poprzez percepcję świadomą, co implikuje seryjne przetwarzanie informacji. W modelu nie wyjaśnia się jednak tego, dlaczego niektóre wskaź-niki zagrożenia czasami zajmują uwagę, a czasami są paradoksalnie hamo-wane. Innymi słowy obok systemu pobudzenia, który pozwala istotnym bodź-


405

com przyciągnąć zogniskowaną uwagę, jest także proces hamowania, który wyklucza odciągnięcie tej uwagi przez dystraktory (por. także Grenschbacher, Varne, Faust, 1990; Treisman, 1993; Houghton, Tipper, 1994).

W ramach tego modelu kontynuowano badania nad tzw. efektem twarzy zagrażającej w tłumie (Öhman i in., 2001; Lundqvist, Esteves, Öhman, 2004; Juth i in., 2005; Öhman, 2005a; Öhman, 2005b). Hansen i Hansen (1988), opierając się na paradygmacie przeszukiwania pola wzrokowego, wykazali, że w tłumie twarzy przyjaznych twarze zagrażające są znajdowane szybciej i bardziej skutecznie (mniejsza liczba popełnianych błędów niż w przypadku twarzy przyjaznych w tłumie twarzy zagrażających). Zadanie osoby badanej polegało na wskazaniu, czy wśród tłumu twarzy jest taka, która nie pasuje do reszty (por. także Fajkowska-Stanik, Krejtz, 2003). Zgodnie z perspektywą ewolucyjnego wyczulenia na informacje zagrażające, wyniki eksperymentów z bodźcami schematycznymi pokazały szybszą i dokładniejszą identyfikację zagrażającej twarzy w tłumie dystraktorów. Efekt ten był widoczny zwłaszcza wtedy, gdy tłum dystraktorów tworzyły twarze neutralne. Taki układ wyni-ków pozwalał przypuszczać, że rozpoznawanie bodźców zagrażających nastę-puje automatycznie, już we wczesnych etapach przetwarzania informacji wzrokowej (Öhman, 1993; Öhman i in., 2001). Po dokonaniu różnych zabiegów ze schematycznym materiałem bodźcowym (np. manipulacją wielkością tłumu, wprowadzeniem dodatkowych emocji, odwróceniem bodźców pierwotnych o 180 stopni), „efekt twarzy w tłumie” pozostawał odporny na zmianę i utrzy-mywał się (Öhman i in., 2001).

Rezultaty uzyskane w powyższych badaniach stanowiły inspirację do stawiania kolejnych pytań, m.in. związanych ze specyfiką uwagowego prze-twarzania różnej kategorii bodźców zagrażających i ze specyfiką ich przetwa-rzania w kontekście zaburzeń emocjonalnych (np. Mogg, Bradley, 1999; Fox i in., 2000; Öhman i in., 2001; Fox, 2002). Z badań, które wykorzystują zarów-no schematyczne bodźce twarzy, jak i fotografie, wynika, choć nie zawsze w sposób systematyczny, że osoby lękowe – w przeciwieństwie do nielękowych – tendencyjnie orientują uwagę na materiał zagrażający (por. Gilboa-Schecht-man, Foa, Amir, 1999; Pishyar, Harris, Menzies, 2004).

Zakładając, że osoby lękowe są bardziej wyczulone na docierające z oto-czenia informacje o potencjalnym zagrożeniu (por. Eysenck, 1992), co przeja-wia się w automatycznej selekcji bodźców zagrażających, można przypuszczać, że mają one trudności w „oderwaniu” uwagi od tychże bodźców (Fox i in., 2001). Innymi słowy, „efekt zagrażającej twarzy w tłumie” powinien być bar-dziej wyraźny w tej grupie badanych.

Można odnieść wrażenie, że kolejna propozycja – Mathewsa i Mackintosh (1998) – budowana jest jakby na bazie zidentyfikowanych przez tych autorów „braków” w poprzednich modelach. Podkreśla się tu, że w aspekcie tendencyj-ności działania uwagi w lęku krytyczną rolę odgrywa współzawodniczenie informacji o zasoby uwagowe. W sytuacji, gdy prezentowany jest tylko jeden bodziec lub jego cecha, bez względu na to, czy jest to bodziec emocjonalny, czy neutralny, nie wywoła odpowiedniej aktywacji, by zaangażować uwagę


406

(z czym nie wszyscy się zgadzają: por. model Cowana – 1999; 2001). Uwaga jest przyciągana przez bodźce zagrażające dwiema drogami: bodźce nowe są przetwarzane na poziomie wyższych procesów (drogami wysokimi, górnymi) i angażują świadomość, zaś te poprzednio wyuczone (lub do specyficznej ich percepcji jesteśmy biologicznie wyposażeni) są przetwarzane automatycznie, niezależnie od woli, jak i świadomych strategii. Konsekwencje działania owych automatycznych procesów mogą być przeciwne do świadomie angażowanych strategii kontroli (lub też w jakiś sposób przyspieszać ich działanie), jednak są od nich niezależne; dzieje się to dzięki systemowi automatycznej oceny zagro-żenia (TES). Ponadto osoby niskolękowe mogą również przejawiać tendencyj-ność działania procesów uwagowych w kierunku zagrożenia, kiedy wskaźniki zagrożenia są dostatecznie silne, ale nie wtedy, gdy są umiarkowane. Interfe-rencja wskaźników zagrożenia może – ale nie musi – angażować świadomość.

Wydaje się, że każdemu z tych ujęć brakuje pewnego „materiału spajają-cego” wykrywane wzory funkcjonowania uwagi w lęku, zwłaszcza te przeciw-stawne. Można przyjąć, iż mogą nim być właściwości indywidualne podmiotu, głównie te, które odnoszą się do poziomu pobudzenia charakterystycznego dla jednostki, jak i pobudzenia związanego z działającym bodźcem.

Transakcyjny Model Zaburzeń Nastroju (TMZN), zaproponowany po raz pierwszy przez Fajkowską-Stanik i Marszał-Wiśniewską (2003), choć dotyczy zaburzeń nastroju, może stanowić podstawę do sformułowania innego niż po-wyżej opisane podejścia do badania działania uwagi w lęku. W myśl tego mo-delu funkcjonowanie jednostki w naturalnych warunkach przyjmuje formę ciągłego procesu dynamicznej, dwukierunkowej wymiany pomiędzy osobą a środowiskiem: jednostka wpływa na środowisko i sama znajduje się pod jego wpływem. W etiologii zaburzeń emocjonalnych podkreśla się konieczność wzięcia pod uwagę nie tylko (1) czynników indywidualnych i (2) środowisko-wych, ale przede wszystkim (3) wzajemnych transakcji między nimi, zarówno transakcji typu: osoba – środowisko, jak i transakcji wewnątrzpodmiotowych (Fajkowska-Stanik, Marszał-Wiśniewska, 2003; Marszał-Wiśniewska, Fajkow-ska-Stanik, 2005a; 2005b).

Specyficzna dla modelu jest analiza (1) zależności między właściwościami indywidualnymi i warunkami sytuacyjnymi oraz (2) wewnątrzpodmiotowej „spójności” vs „niespójności” właściwości indywidualnych. W kontekście pre-zentowanych tu badań ważny jest szczególnie ten drugi aspekt. Chodzi przede wszystkim o „spójność” pierwotnie biologicznie zdeterminowanych możliwości temperamentalnych osoby z innymi jej charakterystykami osobowościowymi (np. nasileniem lęku). Najogólniej przez spójność między możliwościami tem-peramentalnymi a innymi właściwościami osobowościowymi rozumie się we- wnątrzpodmiotową zgodność między cechami temperamentalnymi osoby zwią-zanymi z potrzebą stymulacji a jej cechami osobowościowymi, które wiążą się z dostarczaniem sobie przez podmiot dawki stymulacji zaspokajającej potrzebę stymulacji wyznaczoną fizjologicznymi mechanizmami temperamentu (por. Eliasz, 1985; 1992; 1995; 2001; Strelau, 2002).


407

W myśl TMZN istotne jest przyjęcie perspektywy systemowego, holistycz-nego działania czynników warunkujących określone zaburzenia. Oczywiście, obecnie nie jest możliwe badanie „na raz” wszystkich elementów danego ukła-du, lecz tylko jakiejś jego części. Stąd – jak wynika z licznych danych empi-rycznych (chociażby tych opisanych powyżej) – z punktu widzenia lepszego poznania czynników warunkujących i podtrzymujących lęk owocne może się okazać jednoczesne analizowanie uwagowego przetwarzania informacji emo-cjonalnych oraz wewnątrzpodmiotowej spójności vs niespójności w obrębie właściwości temperamentalnych i poziomu lęku jako cechy. Należy zauważyć, iż większość z dotychczasowych badań w sposób rozłączny analizowała zwią-zek lęku z innymi cechami osobowościowymi (np. Zawadzki, Strelau, 1997; Strelau, 2002) i funkcjonowaniem poznawczym (np. M. W. Eysenck, 1997; Mogg, Bradley, 1997; Williams i in., 1997; Fox i in., 2001; Mogg, Philippot, Bradley, 2004).

Jest wysoce prawdopodobne, iż uwagowe przetwarzanie informacji emo-cjonalnych zależy od poziomu pobudzenia osoby (por. Pawłow, 1938/1952; Hebb, 1955; H. J. Eysenck, 1967; 1981; Gray, 1972; 1981; 1982; Derryberry, Rothbart, 1988) związanego z działającym bodźcem, ale również od jej indywi-dualnych właściwości poznawczych i pozapoznawczych (np. motywacyjno-oso-bowościowych, autoregulayjnych, temperamentalnych). Zatem określony po-ziom pobudzenia jest warunkiem koniecznym, ale niewystarczającym do roz-poznawania tychże bodźców, gdyż zależy nie tylko od określonego peryferyjne-go układu sensorycznego, ale także od centralnego ośrodka decyzji angażują-cego wyższe funkcje podmiotu (por. Derryberry, Rothbart, 1988; Maruszewski, 2002; Marszał-Wiśniewska, Fajkowska-Stanik, 2005a).

Jak podają Derryberry oraz Rothbart (1988), analizy korelacyjne i czynni-kowe ujawniły, iż pobudzenie ma swe komponenty centralne, autonomiczne i motoryczne. Różnice indywidualne w zakresie wzorów pobudzenia mogą predysponować jednostkę w kierunku określonych form afektu. Na przykład H. J. Eysenck (1967)11twierdzi, iż wrażliwość na negatywne, jak i pozytywne emocje jest powiązana z pobudzeniem korowym w sposób krzywoliniowy. Po-twierdzają to wyniki badań Derryberry’ego i Rothbart (1988), które wskazują m.in., że osoby o wysokim pobudzeniu centralnym unikają intensywnych form stymulacji. Chociaż jednocześnie skale mierzące doświadczenia intensywnych i nieintensywnych emocji pozytywnych nie są związane z wysokim pobudze-niem korowym. W ten sam wzór wpisuje się to, iż takie emocje, jak smutek, ulga i nieintensywna przyjemność wiążą się z komponentem centralnym po-budzenia. To mogłoby oznaczać, iż nie ma prostych zależności przyczynowych pomiędzy procesami emocjonalnymi a pobudzeniowymi.

Poza owymi wpływami procesów pobudzenia na emocje należy jeszcze do-dać oddziaływanie możliwości autoregulacyjnych jednostki. Okazuje się, że

1 Warto zauważyć, że dla H. J. Eysencka (1967; 1981) emocje są rezultatem pobu-

dzenia, natomiast dla innych badaczy emocje powodują owo pobudzenie (Gray, 1972; 1981; 1982; 1994; Zuckerman, 1979; Tellegen, 1985; Watson, Tellegen, 1985).


408

strach, frustracja, dyskomfort i intensywna przyjemność są powiązane z kon-trolą uwagową (chociaż emocje te pozostają także w umiarkowanym związku z pobudzeniem autonomicznym – Derryberry, Rothbart, 1988). Uwaga może pełnić funkcje kontrolne wobec silnej stymulacji, jaką niosą ze sobą te emocje negatywne, osłabiając ich ujemny wpływ. Może także oddziaływać na przebieg procesów tak percepcyjnych, jak i semantycznych, w sytuacjach, w których pojawia się (lub jest antycypowany) strach czy frustracja. Z drugiej strony może być i tak, iż negatywny emocjonalny stan osłabia działanie kontroli uwagowej (Derryberry, Rothbart, 1988). Na przykład, jak wiadomo osoby wy-sokolękowe uruchamiają strategie kompensacyjne, które ograniczają fleksy-bilność ich reakcji względem negatywnego materiału emocjonalnego (M. W. Eysenck, Calvo, 1992; M. W. Eysenck, 1997). Podsumowując wyniki badań Derryberry’ego i Rothbart (1988) można zauważyć, że z pobudzeniem central-nym powiązane są: nieintensywne emocje pozytywne oraz smutek; z pobudze-niem autonomicznym – strach, frustracja i dyskomfort; natomiast z kontrolą uwagową – zarówno intensywne emocje negatywne, jak i pozytywne.

Zatem ciekawe wydaje się postawienie pytania, jaką rolę pełnią procesy kontroli uwagowej w zakresie interakcji pomiędzy pobudzeniem a emocjami. Jak wynika z literatury, testuje się wpływ pobudzenia osoby w związku z dzia-łającym bodźcem na funkcjonowanie w chwili pomiaru procesów poznawczych, także uwagowych, ale wyniki badań w tym zakresie pozostają mało konklu-zywne (np. Rachman, Hodgson, 1980; Bower, 1981; Matthews, Margetts, 1991; M. W. Eysenck, 1992; 1997; Nęcka, 2000; Tallis, 2000).

Pobudzenie (zmiany w organizmie głównie w układzie nerwowym, ale tak-że sercowo-naczyniowym, oddechowym i wydzielania wewnętrznego) jest przez niektórych badaczy uważane za podstawę różnic indywidualnych w zakresie temperamentu (np. H. J. Eysenck, 1970; Eysenck, Eysenck, 1975; Eliasz, 1981; Cloninger, 1986; Strelau, 2000; 2006). Ma ono znaczenie dla tempera-mentu, regulującego relacje pomiędzy jednostką a otoczeniem, i – jak wykaza-no powyżej – ma również związek z funkcjonowaniem procesów poznawczych (por. także Watson, 2000; Strelau, 2002), w tym uwagowych (por. także Szy-mura, Wodniecka, 2004). Można założyć – iż po pierwsze – właściwości tempe-ramentalne wpływają na poziom pobudzenia osoby, związanego z działającymi bodźcami emocjonalnymi, dlatego mogą różnicować detekcję owych bodźców. Po drugie, że rozpoznawanie bodźców emocjonalnych zależy od wzajemnych relacji między właściwościami temperamentalnymi a poziomem lęku jako ce-chy (ich spójności vs niespójności).

Zatem swoistość funkcjonowania uwagowego u osób lękowych i nielęko-wych możemy wykazać poprzez: (1) predyspozycje indywidualne – rozumiane jako interakcja poziomu lęku i właściwości temperamentalnych, przy jedno-czesnej kontroli; (2) warunki sytuacyjne (np. charakter bodźca: społeczny vs fizyczny, nowość vs znajomość bodźca, czas ekspozycji bodźca), w jakich owe interakcje się ujawniają.


409

Temperament i lęk

Zgodnie z dotychczasowymi wynikami badań prowadzonymi w ramach Regu-lacyjnej Teorii Temperamentu (RTT; por. Strelau, 2002; 2006) do cech tempe-ramentalnych, które pozostają w silnej pozytywnej relacji z lękiem, należą głównie: perseweratywność i reaktywność emocjonalna (por. Zawadzki, Stre-lau, 1997; Strelau, 2006). Reaktywność emocjonalna (RE) to tendencja do in-tensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej. Natomiast Perseweratywność (PE) to cecha charakteryzująca przebieg reakcji w czasie, oznaczająca tenden-cję do trwania i powtarzania zachowania przez jednostkę po zaprzestaniu działania bodźca (sytuacji) wywołującego to zachowanie (por. Zawadzki, Stre-lau, 1997; Strelau, 2006). Należy też wspomnieć o Żwawości (ŻW), która jest często pomijana w tym kontekście. Cecha ta oznacza tendencję do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmia-ny jednego zachowania (reakcji) na inne, odpowiednio do zmian otoczenia. Występuje ona w umiarkowanym i ujemnym (ale statystycznie istotnym) związku z lękiem.

Ponieważ badania nad związkiem cech temperamentalnych i lęku w ujęciu RTT nadal należą do nielicznych, można jedynie przypuszczać, że każda z tych trzech cech temperamentalnych (RE, PE i ŻW) może mieć swój specyficzny udział w sposobie funkcjonowania uwagi w lęku, zwłaszcza gdy przetwarzany jest materiał emocjonalny o charakterze wizualnym. Nie oznacza to jednak, iż pozostałe cechy, jakimi są Wrażliwość sensoryczna (WS), Wytrzymałość (WT) i Aktywność (AK)21należy wykluczyć z analiz.

Zgodnie z Transakcyjnym Modelem Zaburzeń Nastroju o wiele ważniejsze wydaje się jednak rozpatrywanie spójności /niespójności cech osobowościowych (tu właściwości temperamentalnych i lęku jako cechy) oraz ich relacji z funk-cjonowaniem procesów uwagowych. Na poziomie teoretycznym można wyróż-nić pewne typy osobowościowe o wewnątrzpodmiotowej spójności vs niespójno-ści między właściwościami temperamentalnymi a poziomem lęku jako cechy (por. tab. 1), a także ustalić ich hipotetyczne związki ze zniekształceniami w percepcji bodźców emocjonalnych.

2 WWrraażżlliiwwoośśćć sseennssoorryycczznnaa ((WWSS)) – zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe

o małej wartości stymulacyjnej; WWyyttrrzzyymmaałłoośśćć ((WWTT)) – zdolność do adekwatnego reago-wania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej; AAkkttyywwnnoośśćć ((AAKK)) – tendencja do po-dejmowania zachowań o dużej wartości stymulacyjnej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej. Czasowe cechy temperamentu to: PE i ŻW, zaś do ener-getycznych należą: RE, WS, WT, AK (por. Zawadzki, Strelau, 1997).


410

Tabela 1. Typy osób charakteryzujące się wewnątrzpodmiotową spójnością vs niespój-nością między właściwościami lękowymi a temperamentalnymi

TYPY SPÓJNE vs NIESPÓJNE w obrębie zharmonizowanych struktur temperamentu

Sangwinik spójny

nL + nREnPEwŻW oraz wysoki poziom WT, WS, AK niski lęk + struktura temperamentu wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

niespójny wL + nREnPEwŻW oraz wysoki poziom WT, WS, AK wysoki lęk + struktura temperamentu wskazują-ca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

Melancholik spójny

wL + wREwPEnŻW oraz niski poziom WT, WS, AK wysoki lęk + struktura temperamentu wskazują-ca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

niespójny nL + wREwPEnŻW oraz niski poziom WT, WS, AK niski lęk + struktura temperamentu wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

PRZYKŁADOWE* TYPY SPÓJNE vs NIESPÓJNE w obrębie niezharmonizowanych struktur temperamentu

Flegmatyk spójny

nL + wWTnREnAK oraz umiarkowany lub niski poziom WS, PE, ŻW niski lęk + niezharmonizowana struktura tem-peramentu wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

niespójny wL + wWTnREnAK oraz umiarkowany lub niski poziom WS, PE, ŻW wysoki lęk + niezharmonizowana struktura temperamentu wskazująca na duże możliwości przetwarzania stymulacji

Choleryk spójny

wL + nWTwREwAK oraz umiarkowany lub wysoki poziom WS, PE, ŻW wysoki lęk + niezharmonizowana struktura temperamentu wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

niespójny nL + nWTwREwAK oraz umiarkowany lub wysoki poziom WS, PE, ŻW niski lęk + niezharmonizowana struktura temperamentu wskazująca na małe możliwości przetwarzania stymulacji

* Przyjmujemy, że lęk jest skłonnością skorelowaną dodatnio z RE i PE oraz ujemnie z ŻW. Zatem – w odniesieniu do relacji struktur niezharmonizowanych z lękiem – możliwości przewidywania układów spójnych vs niespójnych wydają się utrudnione. Komplikuje to fakt, że PE i ŻW mogą osiągać umiarkowany poziom, mogą też pozostawać wzajemnie niespójne, jak i niespójne z poziomem RE. Na przykład u flegmatyków nRE, uPE i nŻW może predysponować do doświad-czania umiarkowanego lęku, a nie niskiego, natomiast u choleryka układ wRE, uPE, wŻW może wiązać się nie z wysokim, ale umiarkowanym poziomem lęku. Dlatego w tabeli zaprezentowano przykładowe typy spójne vs niespójne w obrębie niezharmonizowanych struktur temperamentu.

Spekulacje odnoszą się tylko do typów opisanych w tabeli. Dwa umiesz-czone tam typy, choleryk i melancholik, mają więc niejako „temperamentalną gwarancję” związku z lękiem jako cechą (por. H. J. Eysenck, 1970; 1990). Jed-nak osoby te w miarach kwestionariuszowych lęku mogą osiągać niskie wyni-ki. Należałoby zakładać, że ze względu na wysokie zapotrzebowanie na apro-batę społeczną, niski poziom psychometrycznego lęku u tych osób będzie ra-


411

czej deklarowany niż rzeczywisty. Możliwe, że są to osoby o tzw. defensywnym stylu radzenia sobie (por. M. W. Eysenck, 2006). Dlatego przypuszcza się, że nie ma różnic w zakresie zniekształceń uwagowych w przetwarzaniu materiału emocjonalnego między układem spójnym vs niespójnym w ramach tych typów.

Melancholik różni się od choleryka efektywnością przetwarzania stymula-cji. Odznacza się efektywną regulacją stymulacji i nastawieniem na rozłado-wanie (optymalnego) zwyczajowego pobudzenia oraz unikaniem stymulacji (Zawadzki, Strelau, 1997). W tym przypadku możemy mieć zatem do czynie-nia z pewną ostrożnością wobec materiału emocjonalnego, ale w sytuacji bez dodatkowych obciążeń (np. bez dystraktorów) – raczej z przyspieszeniem re-akcji na ten materiał, szczególnie na zagrożenie. U choleryka, skłonnego do zachowań impulsywnych, będzie odwrotnie – wystąpi szczególne uwrażliwie-nie na bodźce emocjonalne, zwłaszcza negatywne, bez względu na to, czy są nimi twarze zagrażające, czy też nie. Osoby te cechuje nieefektywna regulacja stymulacji i nastawienie na rozładowanie wysokiego (nieoptymalnego) pozio-mu zwyczajowego pobudzenia, bez tendencji do unikania stymulacji (por. Za-wadzki, Strelau, 1997).

W przypadku pozostałych dwóch typów, a więc sangwinika i flegmatyka, jeśli lęk pojawia się w strukturze osobowości, może być raczej „nabytym” sta-nem niż „trwałą” cechą. Jest to istotne, bowiem okazuje się, iż kiedy sytuacja wymaga „szybkiej” decyzji od osoby badanej, tak jak w zaprojektowanych przez nas eksperymentach, lęk jako stan nie ujawnia się. Determinuje procesy poznawcze w kontekście, gdy jest możliwość uruchomienia wolicjonalnych strategii radzenia sobie z materiałem, do czego potrzebny jest odpowiedni czas ekspozycji bodźców emocjonalnych (por. Schönpflug, 2003). W przypadku nie-spójnej struktury osobowościowej u sangwinika czy flegmatyka lęk może za-tem nie wpływać na preferencyjne przetwarzanie jakiegokolwiek rodzaju twa-rzy. Najwyżej może uwrażliwiać te osoby na materiał emocjonalny.

Sangwinik odznacza się efektywną regulacją stymulacji i ogólnym nasta-wieniem na poszukiwanie stymulacji (zwyczajowy poziom pobudzenia w gra-nicach optimum) (por. Zawadzki, Strelau, 1997). Przejawia duże możliwości przystosowawcze, dlatego z układem spójnym może wystąpić, mający duże znaczenie adaptacyjne, „efekt zagrażającej twarzy w tłumie”. Co do typu fleg-matycznego (o nieefektywnej regulacji stymulacji i nastawieniu na ogranicze-nie zachowań rozładowujących w efekcie niskiego nieoptymalnego poziomu zwyczajowego pobudzenia, bez tendencji do poszukiwania stymulacji – Za-wadzki, Strelau, 1997), mogą wystąpić inne niż poprzednie wzory działania uwagi. Dla przykładowego, podanego w tabeli układu spójnego: czas reakcji na materiał emocjonalny, w tym też na zagrożenie, może okazać się nieistotny, ale wysoka poprawność reakcji na ten materiał prawdopodobnie będzie cha-rakterystyką tendencyjnego funkcjonowania uwagi u tych osób.

Wydaje się, że opisane powyżej hipotetyczne związki między zmiennymi mogą ujawniać się wtedy, gdy warunki eksperymentalne promują materiał zagrażający w kontekście innych bodźców (pozytywnych i neutralnych – por. model Öhmana, 1993). Dodatkowe ciekawe informacje może przynieść zabieg


412

poszerzenia materiału negatywnego o inne niż zagrożenie bodźce, tj. smutek i bodźce ambiwalentne (por. także model Öhmana – 1993).

Włączenie do badań lęku, cech teperamentalnych (w określonych warun-kach eksperymentalnych) będzie okazją do weryfikacji jak dotąd nie potwier-dzonej hipotezy Becka (1976; content-specifity hypothesis). Mówi ona, że jed-nostki, których struktura osobowości obejmuje wysoki poziom lęku jako cechy, będą demonstrowały tendencyjność funkcjonowania uwagi w kierunku bodź-ców zgodnych z ich schematami poznawczymi leżącymi u podłoża tego zabu-rzenia emocjonalnego, a więc w kierunku zagrożenia.

Pytania badawcze

Powyższe analizy pozwalają stwierdzić, iż przeprowadzenie badań dotyczą-cych relacji między właściwościami indywidualnymi (temperamentalnymi i poziomem lęku jako cechy) a detekcją sygnałów emocjonalnych może pokazać pewne ciekawe zależności i tym samym przyczynić się do lepszego zrozumie-nia zjawiska lęku. Stąd następujące pytania badawcze:

(1) Jak interakcja właściwości temperamentalnych i lęku różnicuje prze-twarzanie bodźców zagrażających?

(2) Jak interakcja właściwości temperamantalnych i lęku różnicuje prze-twarzanie innych niż zagrażające bodźców negatywnych?

Jak już wykazano w artykule, dotychczasowe wyniki badań z zakresu uwagowego przetwarzania emocjonalnych bodźców twarzy w lęku nie dają jednoznacznych odpowiedzi. Na przykład okazuje się, iż osoby lękowe fawory-zują materiał emocjonalny, bez względu na jego walencję czy treść (zadania Garnera; por. Gilboa-Schechtman i in., 2004). Z lękiem wiąże się także prefe-rencyjne przetwarzanie neutralnych bodźców twarzy, a nie tylko zagrażają-cych (por. Bradley i in., 1999; Gilboa-Schechtman, Foa, Amir, 1999; Mogg, Bradley, 1999).

Zastanawiające jest także i to, czy faworyzowanie zagrożenia nie odzwier-ciedla jakiejś bardziej podstawowej tendencji do specyficznego uwagowego przetwarzania negatywnego materiału o nasyceniu społecznym (por. Ca-cioppo, Bernston, 1994; Pratto, 1994; Öhman i in., 2001; Fajkowska-Stanik, Krejtz, 2003), na przykład opartej na regule efektywnego przyciągania uwagi przez bodźce nowe, jeśli te pojawią się w kontekście znanych. Rozkłady często-ści napotykanej ekspresji emocjonalnej w populacji dorosłych wykazują, że ludzie w swoim naturalnym środowisku mają najczęściej do czynienia z rado-ścią na twarzach innych, potem złością, zaskoczeniem, smutkiem, obrzydze-niem i strachem (Sokolov, 1963; Öhman, 1979; Bond, Siddle, 1996; Öhman, Hamm, Hugdahl, 2000). Być może wprowadzenie dodatkowego materiału ne-gatywnego, takiego jak twarze smutne i ambiwalentne, w konsekwencji po-zwoli wykazać, że w innych warunkach sytuacyjnych (kiedy nowe bodźce będą konkurować z zagrożeniem, może paradoksalnie pozostając zagrażającymi?) uwaga osób lękowych zadziała inaczej. Dodatkowo te zależności mogą być modyfikowane przez określone cechy temperamentalne, dając w ten sposób bardziej pogłębiony obraz funkcjonowania uwagi w lęku.


413

EKSPERYMENT 1

Metoda

Osoby badane Zbadano 97 osób (K = 80, M = 17; średnia wieku 20,1 roku, SD = 2,9). Badania przebiegały w dwóch etapach. Najpierw uczestnicy wypełniali techniki papie-rowe. Do określenia stopnia cech temperamentalnych, takich jak persewera-tywność, żwawość, wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wy-trzymałość i aktywność, wykorzystano Kwestionariusz Temperamentu – For-malna Charakterystyka Zachowania (FCZ – KT; Zawadzki, Strelau, 1997). Natomiast do pomiaru lęku jako stanu oraz lęku jako względnie stałej cechy osobowości zastosowano Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL-STAI – Spiel-berger State-Trait Anxiety Inventory: Wrześniewski, Sosnowski, 1996). Na-stępnie, po tygodniu, badani brali udział w eksperymencie (replikacja proce-dury Öhmana, Lundqvista i Estevesa – 2001, opracowana w programie E-Pri-me 1.0. – Psychology Software Tools, 2002). Procedura Badani proszeni byli o odnalezienie – w jak najszybszym czasie – twarzy innej (nie pasującej do pozostałych) w tłumie takich samych (pozostałych) twarzy. Materiał i aparatura Materiał bodźcowy stanowiły matryce skomponowane z dziewięciu schema-tycznych twarzy w układzie 3 na 3 (trzy wiersze, trzy kolumny). Zastosowano trzy schematyczne wizerunki twarzy: twarz zagrażającą Z (ekspresja złości), twarz przyjazną Prz (ekspresja radości) i twarz neutralną Ne3.1Każdej osobie badanej prezentowano 216 matryc. W grafice twarzy zastosowano dokładnie takie same parametry jak w eksperymencie oryginalnym (por. Öhman, Flykt, Esteves, 2001). Połowa matryc (108) była skomponowana z takich samych twarzy: tylko zagrażających (36), tylko przyjaznych (36) i tylko neutralnych (36). W drugiej połowie matryc jedna z twarzy została pomyślana jako bodziec docelowy i miała inną ekspresję emocjonalną niż pozostałe twarze, rozumiane jako tło. Biorąc pod uwagę bodźce docelowe i tło, utworzono sześć możliwych kombinacji – tj. kombinacji wszystkich „celów” ze wszystkimi tłami, po osiem-naście matryc w poszczególnym układzie warunków: Prz na tle Ne (Prz/Ne), Prz/Z, Z/Ne, Z/Prz, Ne/Z, Ne/Prz. W każdym z powyższych warunków bo-dziec docelowy pojawiał się dwukrotnie we wszystkich z możliwych pozycji w matrycy. Czas ekspozycji matrycy wynosił 1 sekundę. Wszystkie tablice prezentowano w porządku losowym. Ukazanie się punktu fiksacyjnego w cen-trum ekranu poprzedzało pojawienie się właściwej matrycy z twarzami. Punkt fiksacyjny eksponowano przez 2 sekundy i zaraz po nim wyświetlana była matryca.

3 Trafność treściowa w zakresie doboru prezentowanych bodźców (schematycznych twarzy) do zakładanego ich znaczenia sygnalizacyjnego została zbadana empirycznie (por. Fajkowska-Stanik, 2005).


414

Przebieg badania Badania prowadzono z każdą osobą indywidualnie. Osoba badana siedziała w odległości 1 metra od ekranu komputera, w fotelu, tak, aby wzrok był skie-rowany na środek ekranu. Klawiaturę ustawiono w taki sposób, żeby osoba badana mogła swobodnie odpowiadać, naciskając palcem odpowiedni przycisk: „+” (gdy jej zdaniem pojawiała się twarz inna niż pozostałe), „–” (gdy się nie pojawiała).

Najpierw słownie objaśniano, na czym polega eksperyment, potem wy-świetlano dokładną instrukcję na ekranie komputera4. 1

Przykładowe matryce schematycznych twarzy prezentuje rys. 1.

Rysunek 1. Przykładowe matryce schematycznych twarzy wykorzystane w Ekspery-mencie 1 (za: Öhman, Flykt, Esteves, 2001)

4 Treść instrukcji była następująca: „Za chwilę zobaczysz matryce z narysowanymi

twarzami. Połowa matryc zawiera takie same twarze, a druga połowa zawiera jedną twarz, która nie pasuje do pozostałych. Twoim zadaniem jest odpowiedzieć jak naj-szybciej potrafisz, czy w danym układzie wszystkie twarze są takie same, czy też wśród nich jest jedna, która nie pasuje do pozostałych. Jeśli uznasz, że wszystkie są takie same, naciśnij przycisk oznaczony „+”, a jeśli uznasz, że nie wszystkie twarze są takie same, naciśnij przycisk oznaczony „–”. Przed eksperymentem wykonamy kilka prób treningowych”.


415

Przed badaniami właściwymi przeprowadzono dziesięć prób treningowych. Każda z nich rozpoczynała się tak jak badania właściwe, czyli od pojawienia się punktu fiksacyjnego.

Wyniki badań

Przed przystąpieniem do analiz dostosowanych do pytań badawczych wyko-nano te, mające na celu replikację „efektu zagrażającej twarzy w tłumie” (abs-trahując od różnic indywidualnych). Poszukiwano odpowiedzi na pytanie, jak cała badana grupa przetwarza materiał emocjonalny. W tym celu przeprowa-dzono osobno dla każdego eksperymentu i dla dwóch wskaźników (czasu po-prawnych odpowiedzi i liczby błędów) jednoczynnikowe analizy wariancji (ANOVA) z powtórzonym pomiarem w obrębie jednego czynnika (twarz) (por. Brzeziński, Stachowski, 1981; Dancey, Reidy, 2002; Field, 2003).

Dane analizowano bez uwzględnienia i z uwzględnieniem tła. W obydwu przypadkach wykazano efekt główny rozpoznawanego obiektu, tj. twarzy – (F (2; 95) = 3,01); p<0,05; (F (2; 75) = 40,13); p<0,001. Jednak tylko w warunkach bez uwzględnienia tła cała grupa badana rozpoznawała twarze zagrażające z najmniejszą ilością błędów. Wewnątrzobiektowe testy kontrastów wykazały istotne statystycznie różnice pomiędzy bodźcami: przy rozpoznawaniu twarzy zagrażającej osoby badane popełniały mniej błędów niż przy rozpoznawaniu twarzy przyjaznej (Z<Prz), ale twarze neutralne były rozpoznawane z taką samą poprawnością jak twarze zagrażające (Ne = Z). Ponadto twarze zagraża-jące i neutralne były rozpoznawane szybciej niż przyjazne.

Kolejny etap analizy wyników uwzględniał właściwości indywidualne, tj. charakterystyki temperamentalne i poziom lęku jako cechy. Wykorzystano trójczynnikową analizę wariancji ANOVA (lęk, określona cecha temperamen-tu i rodzaj rozpoznawanego obiektu) z powtarzanym pomiarem w obrębie trze-ciego czynnika (rodzaj rozpoznawanego obiektu), głównie w celu oszacowania efektów interakcyjnych (por. Brzeziński, Stachowski, 1981; Dancey, Reidy, 2002; Field, 2003). W artykule zostały przedstawione tylko te wyniki, które są istotne statystycznie i znaczące z punktu widzenia postawionych pytań ba-dawczych.

Eksperyment 1 zaplanowano w celu udzielenia odpowiedzi na pytanie, jak interakcja właściwości temperamentalnych i lęku różnicuje przetwarzanie bodźców zagrażających. Analiza danych wykazała:

(1) Istotny statystycznie efekt główny lęku – F (1; 67) = 6,02; p<0,01 – dla rozpoznawanego materiału emocjonalnego bez uwzględnienia tła. Okazało się, iż osoby lękowe reagowały szybciej na materiał emocjonalny niż osoby nielę-kowe. Gdy natomiast włączono do analiz tło (dystraktory), to wyniki pokazały, że im wyższy lęk, tym dłuższy czas reakcji na materiał emocjonalny – efekt główny lęku: F (1; 67) = 6,02; p<0,02.

(2) Istotny efekt interakcji poziomu lęku i rodzaju rozpoznawanego obiek-tu (bez uwzględnienia tła): F (2; 118) = 6,82; p<0,001; osoby wysokolękowe były szybsze w rozpoznawaniu twarzy zagrażającej od osób niskolękowych. Jak


416

wykazały międzyobiektowe testy kontrastów, nie było różnic pomiędzy tymi grupami w zakresie szybkości detekcji twarzy przyjaznych i neutralnych.

(3) Wpływ istotnego efektu interakcji lęku i reaktywności emocjonalnej: F (1; 67) = 13,05; p<0,0001 na przetwarzanie materiału emocjonalnego; osoby spójne wewnątrzpodmiotowo, tj. o niskim poziomie lęku i reaktywności emo-cjonalnej (nLnRE) oraz wysokim poziomie lęku i wysokoreaktywne emocjo-nalne (wLwRE), reagowały szybciej na materiał emocjonalny niż osoby nie-spójne wewnątrzpodmiotowo (nLwRE; wLnRE).

(4) Wpływ istotnego efektu interakcji poziomu lęku i perseweratywności na tempo detekcji twarzy zagrażającej i przyjaznej (bez uwzględnienia tła): F (1; 66) = 4,28; p<0,04 (rys. 2).

Cza

s de

tekc

ji tw

arzy

twarz Zła Prz

nL

nPe wPe1000

1100

1200

1300

1400

1500

1600

wL

nPe wPe

Rysunek 2. Czasy poprawnego rozpoznawania twarzy zagrażającej i przyjaznej w za-leżności od poziomu lęku (nL – niskolękowi; wL – wysokolękowi) i poziomu persewera-tywności (nPE – niska perseweratywność; wPE – wysoka perseweratywność)

Jak wynika z analiz wykonanych za pomocą międzyobiektowych testów

kontrastów osoby spójne wewnątrzpodmiotowo: wysokolękowe i wysokoperse-weratywne (wLwPE) szybciej rozpoznawały twarze zagrażające niż przyjazne (Z>Prz).


417

(5) Efekt interakcji lęku, aktywności i rodzaju rozpoznawanej twarzy (bez uwzględnienia tła): F (2; 118) = 5,34; p<0,005.

Cza

s de

tekc

ji tw

arzy

wAK nAK

nL

twarz z prz ne600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

wL

twarz z prz ne

Rysunek 3. Czasy poprawnego rozpoznawania wszystkich twarzy w zależności od po-ziomu lęku (nL – niskolękowi; wL – wysokolękowi) i aktywności (nAK – niska aktyw-ność; wAK – wysoka aktywność)

Z rysunku 3 wynika, że osoby spójne wenątrzpodmiotowo, tj. o wysokim

lęku i niskiej aktywności jako cesze temperamentalnej (wLnAK), szybciej roz-poznawały twarze zagrażające niż osoby niespójne, o wysokim lęku i wysokiej aktywności (wLwAK). Międzyobiektowe testy kontrastów wykazały, że w tej grupie nie ma różnic w zakresie tempa detekcji twarzy przyjaznych i neutral-nych. Natomiast w grupie osób niskolękowych poziom lęku i aktywności nie różnicował czasu przetwarzania uwagowego żadnego z omawianych bodźców.

(6) Efekt interakcji lęku, wytrzymałości i rozpoznawanego obiektu (bez uwzględnienia tła): F (2; 118) = 5,84; p<0,003.


418

Cza

s de

tekc

ji tw

arzy

nWT wWT

nL

twarz z prz ne600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

wL

twarz z prz ne

Rysunek 4. Czasy poprawnego rozpoznawania wszystkich twarzy w zależności od po-ziomu lęku (nL – niskolękowi; wL – wysokolękowi) i wytrzymałości (nWT – niska wy-trzymałość; wWT – wysoka wytrzymałość)

Według rysunku 4 osoby spójne wewnętrznie, tj. wysokolękowe i o niskim poziomie wytrzymałości (wLnWT), szybciej rozpoznawały zagrożenie niż nie-spójne wewnątrzpodmiotowo (wLwWT). Interakcja poziomu wytrzymałości i lęku nie różnicowała czasu przetwarzania bodźców zagrażających w grupie osób niskolękowych oraz tempa przetwarzania pozostałych bodźców (twarzy przyjaznych i neutralnych) zarówno w grupie z niskim, jak i wysokim pozio-mem lęku.

Podsumowanie

Analiza wyników z Eksperymentu 1 ujawniła, że dla całej grupy badanej cha-rakterystyczny okazał się efekt zagrażającej i neutralnej twarzy w tłumie (por. także: Hansen, Hansen, 1988; Öhman i in., 2001; Fajkowska-Stanik, 2005; Fajkowska, Krejtz, 2006). Po uwzględnieniu zmiennych indywidualnych oraz sytuacyjnych efekty te współwystępowały tylko z pewnymi układami tych zmiennych. Osoby lękowe szybciej niż osoby niskolękowe reagowały na mate-


419

riał emocjonalny, w tym również i na zagrożenie. Jednak w warunkach bar-dziej złożonych (kiedy analizowano dystraktory) wzory te nie utrzymywały się lub zmieniały w przeciwne. Typowe dla osób lękowych wyczulenie na zagroże-nie społeczne (por. Eysenck, 2006) „zanikało” w tłumie innych emocjonalnych i neutralnych bodźców społecznych. Zastąpiła je ostrożność wobec zagrożenia (por. Fox i in., 2001; Fajkowska, Krejtz, 2006).

Ponadto – w sytuacji mniej złożonej – ujawnił się związek zmiennych in-dywidualnych z wykonaniem zadania poznawczego. Spójność wewnątrzpod-miotowa pomiędzy poziomem lęku i reaktywnością emocjonalną sprzyjała szybkiej detekcji materiału emocjonalnego. Efekt zagrażającej twarzy w tłu-mie ujawnił się w grupie osób wysokolękowych, ale tylko spójnych wewnątrz-podmiotowo, tzn. gdy wysoki poziom lęku współwystępował z wysoką perse-weratywnością, niską aktywnością i niską wytrzymałością.

Podsumowując, w sytuacji mniej złożonej, z lękiem łączy się preferencyjne przetwarzanie zagrożenia o charakterze społecznym. Dokładniej, z lękiem, który jest częścią spójnego wewnątrzpodmiotowo typu osobowości (wLnAK, nWT, wPE), wskazującego na małe możliwości przetwarzania stymulacji.

Zastanawiające jest to, czy wprowadzenie innego materiału negatywnego i mniej złożonych warunków eksperymentalnych doprowadzi do powtórzenia otrzymanych wyników. W celu uzyskania odpowiedzi na to pytanie zaprojek-towano Eksperyment 2.

EKSPERYMENT 2

Metoda

Osoby badane Zbadano 95 osób (K = 80, M = 15; średnia wieku – 20,3 roku; SD = 2,7). Tak jak w poprzednim eksperymencie, najpierw badani wypełniali kwestionariu-sze do pomiaru cech temperamentalych oraz lęku: (Kwestionariusz Tempera-mentu – Formalna Charakterystyka Zachowania, FCZ – KT: Zawadzki, Stre-lau, 1997); Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL-STAI – Spielberger State-Trait Anxiety Inventory: Wrześniewski, Sosnowski, 1996). Następnie – po upływie tygodnia – uczestniczyli w eksperymencie (replikacja procedury Öhmana, Lundqvista i Estevesa, 2001, opracowana w programie E-Prime 1.0, Psychology Software Tools, 2002). Procedura W instrukcji proszono badanych o odnalezienie w jak najszybszym tempie twarzy innej (nie pasującej do pozostałych) w tłumie takich samych (pozosta-łych) twarzy. Materiał i aparatura Bodźce twarzy zostały opracowane według identycznych parametrów jak w Eksperymencie 1 (tak samo rysowano twarze, pojawiały się w takim samym rozmiarze i formacie matryc). Różnica pomiędzy Eksperymentem 1 i 2 polega-ła na tym, że w Eksperymencie 2: (1) bodźcami docelowymi były cztery twarze:


420

zagrażająca (Z), przyjazna (Prz), smutna (Sm) i ambiwalentna (Am; scheming) oraz że (2) wszystkie twarze zawsze pojawiały się w tłumie twarzy neutral-nych (nie różnicowano tła). Twarz ambiwalentna była połączeniem układu oczu, brwi z twarzy zagrażającej (złość) i układu ust z twarzy przyjaznej (ra-dość) (por. rys. 5).

Rysunek 5. Przykładowe matryce schematycznych twarzy, wykorzystane w Ekspery-mencie 2 (za: Öhman, Flykt, Esteves, 2001)

Analogicznie jak w Eksperymencie 1, osobie badanej prezentowano w po-rządku losowym 216 matryc, które podzielono na trzy bloki po 72 próby. Za-bieg ten pozwolił wyrównać liczbę matryc bez bodźców docelowych z liczbą matryc z tymi bodźcami. W każdym bloku była połowa matryc z identycznymi twarzami (neutralne – 36) i połowa z bodźcami docelowymi prezentowanymi jeden raz w dziewięciu możliwych pozycjach w matrycy (4 rodzaje twarzy x 9 pozycji = 36). Przebieg badania Eksperyment 2 przebiegał w taki sam sposób jak Eksperyment 1. Podawano taką samą instrukcję, zastosowano identyczny czas ekspozycji matryc, a bada-nie właściwe poprzedzały próby treningowe.

Wyniki badań

Tu również wykazano efekt główny rozpoznawanego obiektu: F (3; 92) = 17,87; p<0,001. Twarze zagrażające i ambiwalentne były rozpoznawane szybciej niż twarze przyjazne i smutne. Wewnątrzobiektowe testy kontrastów wykazały istotne statystycznie różnice w zakresie czasu poprawnej reakcji w następują-cy sposób: twarze zagrażające rozpoznawano szybciej niż przyjazne (Z>Prz) i smutne (Z>Sm); twarze ambiwalentne spostrzegano podobnie do zagrażają-cych (Am>Prz; Am>Sm), natomiast twarze smutne szybciej niż przyjazne (Sm>Prz). Analiza danych według wskaźnika poprawności rozpoznawania bodźców nie potwierdziła efektu twarzy w tłumie.

Eksperyment 2 posłużył do odpowiedzi na drugie pytanie badawcze: Jak interakcja właściwości temperamentalnych i lęku różnicuje przetwarzanie innych niż zagrażające bodźców negatywnych?


421

W wyniku statystycznego opracowania danych otrzymano rezultaty: (1) Tak jak w poprzednim eksperymencie, uzyskano istotny statystycznie

efekt główny lęku – F (1; 90) = 4,61; p<0,03 – dla tempa rozpoznawanego mate-riału emocjonalnego; osoby lękowe reagowały szybciej na bodźce emocjonalne niż niskolękowe i bardziej trafnie rozpoznawały prezentowane emocje F (1; 84) = = 6,24; p<0,01.

(2) Nie wykazano jednak istotnego efektu interakcji poziomu lęku i rodza-ju rozpoznawanego obiektu (twarzy zagrażającej, smutnej, ambiwalentnej i przyjaznej).

(3) Ujawnił się wpływ istotnego efektu interakcji lęku i reaktywności emo-cjonalnej na poprawność rozpoznawanego materiału emocjonalnego – F (1; 84) = = 6,29; p<0,01, a także na tempo przetwarzania tego materiału – F (1; 82) = = 5,06; p<0,03; osoby wewnątrzpodmiotowo spójne (nLnRE; wLwRE) przeja-wiały szybszy czas reakcji na materiał emocjonalny i popełniały mniej błędów w jego detekcji niż osoby niespójne wewnątrzpodmiotowo (nLwRE; wLnRE).

(4) Stwierdzono wpływ efektu interakcji perserweratywności, rektywności emocjonalnej i lęku na poprawność detekcji materiału emocjonalnego w grupie osób wysokolękowych – F (1; 86) = 4,75; p<0,03; osoby spójne wenątrzpodmioto-wo (wLwPEwRE) trafniej rozpoznawały materiał emocjonalny niż osoby nie-spójne wewnątrzpodmiotowo (wLnPEnRE).

(5) Wykazano wpływ efektu interakcji reaktywności emocjonalnej, aktyw-ności i lęku na poprawność detekcji materiału emocjonalnego w grupie osób wysokolękowych – F (1; 84) = 4,44; p<0,03; osoby spójne wewnątrzpodmiotowo (wLwREnAK) trafniej rozpoznawały materiał emocjonalny niż osoby niespójne wewnątrzpodmiotowo (wLnREwAK).

Podsumowanie

W wyniku przeprowadzenia Eksperymentu 2 ustalono, że dla całej grupy ba-danej charakterystyczny okazał się efekt zagrażającej i ambiwalentnej twarzy w tłumie. Po włączeniu do analiz zmiennych indywidualnych żaden z tych efektów nie ujawnił się. Wykazano, że osoby wysokolękowe szybciej i popraw-niej rozpoznawały materiał emocjonalny niż osoby niskolękowe. Podobnie jak w poprzednim eksperymencie, spójność pomiędzy reaktywnością emocjonalną i poziomem lęku sprzyjała szybkości i poprawności detekcji materiału emocjo-nalnego. W grupie osób wysokolękowych i spójnych wewnątrzpodmiotowo (wL plus wPE, wRE, nAK) mieliśmy do czynienia z wysoką poprawnością detekcji materiału emocjonalnego.

Ogólnie w tym badaniu wykazano, że właściwości indywidualne miały istotne znaczenie dla przetwarzania materiału emocjonalnego. Jednak nie na-stąpiła specyfikacja zmiennych indywidualnych w zależności od rodzaju rozpo-znawanego bodźca twarzy. Prawdopodobnie dlatego, że zadanie okazało się zbyt łatwe dla uczestników. Analiza danych ujawniła bowiem bardzo niski procent błędów popełnianych przez badanych w Eksperymencie 2, w porównaniu z Eks-perymentem 1. Skądinąd wiadomo, że tego typu specyfikacji należałoby oczeki-wać w sytuacjach bardziej wymagających i złożonych (por. Strelau, 2006).


422

DYSKUSJA OGÓLNA

Uzyskane wyniki z obydwu eksperymentów tworzą spójny obraz lęku. Dlatego postanowiono interpretować je łącznie.

Efekt zagrażającej i „obcej” twarzy w tłumie?

Efekt twarzy w tłumie potwierdził się częściowo. Twarze zagrażające, neu-tralne (por. badania Hansenów i Öhmana) i ambiwalentne rozpoznawano szybciej i z większą poprawnością niż twarze przyjazne i smutne tylko w sytu-acji, gdy pominięto kontekst społeczny, w jakim pojawiała się twarz docelowa (w analizach nie uwzględniano „tłumu”).

Wyjaśniając to uprzywilejowane przetwarzanie twarzy zagrażającej, neu-tralnej i ambiwalentnej można – po pierwsze – odwołać się do wyników badań nad trafnością doboru schematycznych bodźców twarzy do ich znaczenia sy-gnalizacyjnego (Fajkowska-Stanik, 2005). Otóż analizy ujawniły wysoką traf-ność doboru prezentowanych bodźców do zakładanego ich znaczenia sygnali-zacyjnego w przypadku twarzy złej i radosnej oraz – w sposób mniej wyraźny – w przypadku twarzy smutnej. Natomiast twarz neutralna okazała się bodź-cem projekcyjnym. Przypisano jej różne emocje, o różnej walencji, co – jak wy-kazano – pozostawało w związku ze stanem emocjonalnym odbiorcy. Po dru-gie, wydaje się zasadne ponowne przywołanie tu wspominanej w części teore-tycznej reguły skutecznego angażowania uwagi przez bodźce nowe, zwłaszcza jeśli są one eksponowane w kontekście bodźców znanych lub częściej spotyka-nych w naturalnym środowisku osób badanych (Sokolov, 1963; Öhman, 1979; Bond, Siddle, 1996; Öhman, Hamm, Hugdahl, 2000). Zatem – z jednej strony – wyniki te można tłumaczyć zróżnicowaniem indywidualnym osób badanych, a z drugiej – charakterem (nowością) prezentowanego materiału. Potwierdza-łoby to model Öhmana (1993), a nie model Williamsa i współpracowników (1988).

Czy to warunki sytuacyjne mają związek z wyczuleniem lub ostrożnością osób lękowych wobec emocji?

Okazało się także, że w miej złożonych warunkach sytuacyjnych (bez dystrak-torów lub kiedy tłem były twarze neutralne) osoby lękowe reagowały szybciej na materiał emocjonalny niż osoby nielękowe (Eksperyment 1 i 2). Ponadto percepcja bodźców emocjonalnych w grupie osób lękowych była bardziej po-prawna niż w grupie nielękowej (Eksperyment 2). Kiedy natomiast wzrastała złożoność warunków sytuacyjnych (bodziec docelowy odpowiednio w tłumie twarzy zagrażających, przyjaznych lub neutralnych), to osoby lękowe cechowa-ła wolniejsza detekcja materiału emocjonalnego niż osoby nielękowe (Ekspe-ryment 1).

Można w tym miejscu poczynić pewne sugestie oparte na głównych zało-żeniach Transakcyjnego Modelu Zaburzeń Nastroju (Fajkowska-Stanik, Mar-szał-Wiśniewska, 2003). Wynika z nich m.in., że określone warunki sytuacyj-ne mogą mieć znaczenie dla opisanego wzoru zachowania osób lękowych. Owe


423

czynniki sytuacyjne w rzeczywistości eksperymentalnej budowane są przez charakter bodźca, czas jego ekspozycji oraz stopień złożoności samego materia-łu, jak i złożoności zadania (por. model Wells, Matthews, 1994). Twierdzi się, że uprzywilejowany dostęp do systemów przechowujących informacje afek-tywne mają twarze (bodźce obrazkowe i społeczne) z ekspresją emocji, gdyż są szczególnie „silnym typem” materiału, zwłaszcza jeśli chodzi o osoby zaburzo-ne emocjonalnie, w tym osoby lękowe (por. Bradley i in., 1999; Mogg, Bradley, 1999; Fox i in., 2001; Pishyar, Harris, Menzies, 2004). W opisanych badaniach prezentowany materiał miał nie tylko atrybut emocjonalny, ale dodatkowo jeszcze społeczny i „obrazkowy”. Może te dwie ostatnie jego cechy zaważyły na tym, iż osoby lękowe okazały się bardziej wyczulone na „całość” materiału, bez względu na jego walencję.

Gdy analizujemy natomiast bardziej złożone warunki sytuacyjne, tym sa-mym podnosząc trafność ekologiczną owych analiz, wyłania się odmienny wzór funkcjonowania uwagi osób lękowych. Jest nim – nie jak poprzednio – większe wyczulenie, ale raczej większa ostrożność wobec bodźców emocjonalnych. Jak wiadomo z badań, osoby lękowe są bardziej niż nielękowe podatne na pojawia-jące się zakłócenia. Pozostaje to w całkowitej zgodności z tym, że osoby lękowe mają zredukowaną kontrolę uwagową (centralny komponent wykonawczy pamięci operacyjnej), co ogranicza ich możliwości w zakresie odrzucenia lub zignorowania bodźców zakłócających (por. M. W. Eysenck, 1989; 2006; Derak-shan, Eysenck, 1998; Ashcraft, Kirk, 2001; Derryberry, Reed, 2002). To z kolei podnosi wrażliwość osób lękowych na dystraktory, zwłaszcza gdy są nimi bodźce neutralne lub zagrażające (por. M. W. Eysenck, 2006), a tym samym prawdopodobnie osłabia efektywne przetwarzanie bodźców docelowych.

„Wirtualne” faworyzowanie zagrożenia w lęku?

Z dalszych analiz wynika, że w sytuacjach pozbawionych nieco realności – bez studiowania kontekstu, w jakim pojawiają się bodźce docelowe – to właśnie twarze zagrażające najbardziej „pracują” na końcowy efekt, a mianowicie na uwrażliwienie osób lękowych na materiał emocjonalny (Eksperyment 1). Oka-zuje się bowiem, iż osoby lękowe przetwarzają zagrożenie znacznie szybciej niż osoby nielękowe. Jeśli uwzględnimy „tłum”, jak i inne bodźce negatywne, poza zagrożeniem (twarze smutne i ambiwalentne; Eksperyment 2), to owa efek-tywność przetwarzania zagrożenia nie ujawnia się ani nie „rozlewa” na inny materiał negatywny.

Czy owa efektywność przetwarzania zagrożenia pozostaje zatem specy-ficzna dla jakiegoś świata wirtualnego (eksperymentalnego), w którym nie analizuje się kontekstu sytuacyjnego? Przecież uwrażliwienie osób lękowych na zagrożenie zostało udowodnione pokaźną liczbą badań (np. M. W. Eysenck, 1997; 2006; Williams i in., 1997; Bradley i in., 1999; Mogg, Bradley, 1999; Russo, Bowles, Dutton, 2001; Mogg, Philippot, Bradley, 2004), ale – jak wia-domo – są też dowody na to, że osoby lękowe unikają zagrożenia (np. Mansell i in., 2002). Który ze sposobów funkcjonowania uwagowego w lęku jako cechy jest więc jemu właściwy?


424

Możliwe, że ujawnienie się jednego bądź drugiego zależy od współdziała-nia wielu czynników – zarówno sytuacyjnych, jak i indywidualnych. Z ewolu-cyjnego punktu widzenia każdy typ emocji ma sobie właściwe funkcje (Oatley, Johnson-Laird, 1987). Adaptacyjna funkcja lęku przejawia się obniżeniem progów percepcji dla bodźców sygnalizujących rzeczywiste lub potencjalne zagrożenie po to, aby zapewniać jednostce przetrwanie (Öhman, Soares, 1994; Öhman i in., 2001; Öhman, Mineka, 2003; Schönpflug, 2003). Lęk jako cecha, który jest starszym „produktem” ewolucji, bardziej stabilny i zautomatyzowa-ny, dominuje w sytuacjach trudnych czy presji czasowej. Natomiast lęk jako stan może ujawniać się w warunkach wymagających namysłu, jest bardziej elastyczną i dającą się kontrolować formą zachowań adaptacyjnych (por. Schönpflug, 2003).

Czym różnią się osoby lękowe od nielękowych w przetwarzaniu materiału emocjonalnego w kontekście wewnątrzpodmiotowej spójności vs niespójności?

Osoby spójne wewnątrzpodmiotowo w zakresie poziomu lęku i reaktywności emocjonalnej (nLnRE oraz wLwRE) szybciej i bardziej poprawnie spostrzegały materiał emocjonalny niż osoby niespójne pod względem tych cech (nLwRE oraz wLnRE) (Eksperyment 1 i 2). Wymienione zestawy cech nie współwystę-pują z faworyzacją określonej emocji: zagrożenia, smutku, radości czy twarzy neutralnej lub ambiwalentnej. Wyniki te skłaniają do przypuszczenia, że spójność wewnątrzpodmiotowa, dla której kluczowe jest to, że angażuje cechę temperamentalną, jaką jest Reaktywność Emocjonalna (RE), ułatwia percep-cję materiału emocjonalnego. Ujmując to kolokwialnie można powiedzieć, że cecha ta „bierze górę” nad poziomem lęku i sprzyja facylitacji detekcji infor-macji emocjonalnych.

Dane z Eksperymentu 1 ujawniły, że tylko wewnątrz grupy osób wysoko-lękowych istnieją różnice w percepcji poszczególnych emocji w zależności od wewnątrzpodmiotowej spójności vs niespójności. Nie odnotowano takiego zróżnicowania ze względu na tę spójność w grupie osób niskolękowych. Osoby wysokolękowe, o układzie cech temperamentalnych wPE, nAK nWT (typ spój-ny; przypominający melancholika; por. tabela 1), są szybsze w detekcji zagro-żenia niż osoby wysokolękowe o właściwościach nPE, wAK, wWT (typ niespój-ny, przypominający sangwinika; por. tabela 1). Warto zauważyć, że otrzymane rezultaty są zgodne ze spekulacjami zawartymi w części teoretycznej.

Można przypuszczać, że jeśli „efekt twarzy w tłumie” utrzymuje się w gru-pie osób wysokolękowych, to głównie dzięki spójnym wewnątrzpodmiotowo melancholikom.

Eksperyment 2 wykazał zróżnicowanie określonych wiązek cech osobowo-ści w zakresie percepcji materiału emocjonalnego. Różnice te dotyczyły tylko grupy osób wysokolękowych. Osoby spójne wewnątrzpodmiotowo, o układzie cech przypominających melancholika (wLwPEwRE; wLwREnAK) i choleryka (wLwPEwRE), trafniej rozpoznawały materiał emocjonalny niż niespójni


425

wewnątrzpodmiotowo sangwinicy (wLnPEnRE; wLnREwAK) i flegmatycy (wLnPEnRE).

Powyższe analizy wyników badań skłaniają do postawienia kilku hipotez. (1) W przypadku osób lękowych to prawdopodobnie warunki sytuacyjne

wyzwalają odpowiednio wyczulenie lub ostrożność wobec materiału emocjo-nalnego. Wydaje się niesprzeczne to, że funkcjonowanie uwagi osób lękowych cechują obydwa te wzory.

(2) U osób o wysokim poziomie lęku jako cechy, w sytuacjach mniej spo-łecznie i emocjonalnie złożonych, mamy do czynienia z tendencyjnym funkcjo-nowaniem uwagi wobec zagrożenia. Natomiast w sytuacjach bardziej złożo-nych tego typu faworyzacja nie występuje.

(3) W warunkach bardziej złożonych, trudniejszych to prawdopodobnie ce-chy temperamentalne osób wysokolękowych odgrywają zasadniczą rolę w róż-nicowaniu przetwarzania poszczególnych emocji, a nie ich poziom lęku; są to cechy: Perseweratywność (PE), Aktywność (AK) i Wytrzymałość (WT); spój-ność pomiędzy poziomem lęku a tymi cechami sprzyja detekcji zagrożenia.

(4) W przypadku gdy wysoki poziom lęku nie występuje w konflikcie z ta-kimi cechami temperamentu, jak RE, PE, AK, mamy do czynienia z trafnym rozpoznawaniem materiału emocjonalnego.

(5) Jak wynika z punktu 3 i 4, to prawdopodobnie „spójni melancholicy” – poprzez fakt szybkiej detekcji zagrożenia, jak i poprawności w zakresie spo-strzegania materiału emocjonalnego – z ewolucyjnego punktu widzenia mają dużą szansę na przetrwanie. Wydaje się prawdopodobne, iż w sytuacjach trudnych to bardziej cechy temperamentalne ułatwiają im owo przetrwanie niż poziom lęku.

Ciekawym zestawieniem z tymi wynikami mogą być badania Zawadzkiego (2006). Poszukiwał on dominującego typu temperamentu dla danej nacji. Oka-zało się, że w przypadku Polaków są to dwa typy: melancholijny i choleryczny.

(6) Prawdopodobnie spójność wewnątrzpodmiotowa w obszarze poziomu lęku i cech temperamentu jest facylitatorem w zakresie detekcji materiału emocjonalnego, w tym również zagrożenia. Brak spójności wewnatrzpodmio-towej może być „wewnętrznym dystraktorem” (tak jak myśli, obawy – por. M. W. Eysenck, 2006) dla percepcji materiału emocjonalnego.

Przedstawione hipotezy mogą być zachętą do dalszych badań nad związ-kiem właściwości indywidualnych i przetwarzaniem materiału emocjonalnego w lęku.

BIBLIOGRAFIA

Amir, N., Bower, E., Briks, J., Freshman, M. (2003). Implicit memory for negative and positive social information in individuals with and without social anxiety. Cogni-tion and Emotion, 17, 4, 567-583.

Ashcraft, M. H., Kirk, E. P. (2001). The relationship among working memory, math anxiety, and performance. Journal of Experimental Psychology: General, 224-237.


426

Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and emotional disorders. New York: International Universities Press.

Bond, N.,W., Siddle, D. A. T. (1996). The preparedness account of social phobia: Some data and alternative explanations. [W:] R. M. Rapee (red.), Current controversies in the anxiety disorders (s. 291-316). London: Guilford Press.

Bower, G. H. (1981). Mood and memory. American Psychologist, 36, 129-148. Bradley, B. P., Mogg, K., Millar, N., White, J. (1995). Selective processing of negative

information: Effects of clinical anxiety, concurrent depression, and awareness. Journal of Abnormal Psychology, 104, 3, 532-536.

Bradley, B. P., Mogg, K., White, J., Groom, C., de Bono, J. (1999). Attentional bias for emotional faces in generalised anxiety disorder. British Journal of Clinical Psy-chology, 38, 267-278.

Brzeziński, J., Stachowski, R. (1981). Zastosowanie analizy wariancji w eksperymen-talnych badaniach psychologicznych. Warszawa: PWN.

Cacioppo, J. T., Bernston, G. G. (1994). Relationships between attitudes and evaluative space: A critical review, with emphasis on the separability of positive and negative substrates. Psychological Bulletin, 115, 401-423.

Calvo, M. G., Avero, P. (2002). Eye movement assessment of emotional processing in anxiety. Emotion, 2, 105-117.

Cloninger, C. R. (1986). A unified biosocial theory of personality and its role in the development of anxiety states. Psychiatric Developments, 3, 167-226.

Cowan, N. (1999). An embedded-processes model of working memory. W: A. Miyake, P. Shah (red.), Models of working memory: Mechanisms of active maintaince and executive control (s. 62-101). Cambridge: Cambridge University Press.

Cowan, N. (2001). The magical number 4 in short-term memory: A reconsideration of mental storage capacity. Behavioural and Brain Sciences, 24, 87-185.

Dancey, Ch. P., Reidy, J. (2002). Statistics without maths for psychology. Using SPSS for Windows. Harlow, England: Prentice Hall.

Derakshan, N., Eysenck, M. W. (1998). Working memory capacity in high trait-anxious and repressor groups. Cognition and Emotion, 12, 697-713.

Derryberry, D., Reed, M. A. (2002). Anxiety-related attentional biases and their regu-lation by attentional control. Journal of Abnormal Psychology, 111, 2, 225-236.

Derryberry, D., Rothbart, M. K. (1988). Arousal, affect, and attention as components of temperament. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 6, 958-966.

Eliasz, A. (1981). Temperament a system regulacji stymulacji. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Eliasz, A. (1985). Transactional model of temperament. [W:] J. Strelau (red.), Tem-peramental bases of behavior: Studies on individual differences (s. 41-78). Lisse: Swets i Zeitlinger.

Eliasz, A. (1992). Rola interakcji temperamentu i środowiska w rozwoju człowieka. [W:] A. Eliasz, M. Marszał-Wiśniewska (red.), Temperament a rozwój młodzieży (s. 11-27). Warszawa: Instytut Psychologii–Polska Akademia Nauk.


427

Eliasz, A. (1995). Podmiotowe i środowiskowe czynniki utrudniające efektywną regula-cję stymulacji. Czasopismo Psychologiczne, 1, 3, 129-141.

Eliasz, A. (2001). Temperament-Type A and motives: A time sampling study. [W:] H. Brandstätter, A. Eliasz (red.), Persons, situations, and emotions. An ecological approach (s. 55-73). Oxford: Oxford University Press.

Eysenck, H. J. (1967). The biological basis of personality. Springfield: Thomas. Eysenck, H. J. (1970). The structure of human personality. London: Methuen. Eysenck, H. J. (1981). General features of the model. [W:] H. J. Eysenck (red.), A model

of personality (s. 1-37). Berlin: Springer. Eysenck, H. J. (1990). Bilogical dimensions of personality. [W:] L. A. Pervin (red.),

Handbook of personality: Theory and research (s. 244-276). New York: Guilford. Eysenck, H. J., Eysenck, S. B. G. (1975). Manual of Eysenck Personality Questionnaire

(Jounior and Adult). London: Hodder & Stoughton. Eysenck, M. W. (1989). Stress, anxiety, and intelligent performance. [W:] D. Vickers,

P. L. Smith (red.), Human information processing: Measures, mechanisms, and models (s. 525-534). Amsterdam: North-Holland.

Eysenck, M. W. (1992). Anxiety: The cognitive perspective. Hove, UK: Lawrence Erl-baum Associates, Ltd.

Eysenck, M. W. (1997). Anxiety and cognition: A unified theory. Hove, UK: Psychology Press.

Eysenck, M. W. (2000). A cognitive approach to trait anxiety. European Journal Perso-nality, 14, 463-476.

Eysenck, M. W. (2006). Teorie lęku i wykonanie zadań poznawczych. [W:] M. Fajkow-ska, M. Marszał-Wiśniewska, G. Sędek (red.), Podpatrywanie uczuć i myśli. Zabu-rzenia i optymalizacja procesów emocjonalnych i poznawczych. Nowe kierunki ba-dań (s. 87-100). Gdańsk: GWP.

Eysenck, M. W., Calvo, M. G. (1992). Anxiety and performance: The processing effi-ciency theory. Cognition and Emotion, 6, 409-434.

Eysenck, M. W., Derakshan, N., Santos R., Cavo, M. (2007). Anxiety and cognitive performance: Attentional control theory (mps).

Fajkowska-Stanik, M. (2005). Trafność treściowa schematycznych bodźców twarzy. Studia Psychologiczne, 43, 4, 91-100.

Fajkowska, M., Eysenck, M. (w druku). Personality and cognitive performance. Fajkowska-Stanik, M., Krejtz, I. (2003). „Efekt twarzy w tłumie” – krytyczna analiza.

[W:] Fajkowska-Stanik M., Drat-Ruszczak K., Marszał-Wiśniewska M. (red.), Pu-łapki metodologiczne w badaniach empirycznych z zakresu psychologii klinicznej (s. 249-262). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica.

Fajkowska, M., Krejtz, I. (2006) Temperament, lęk i uwagowe przetwarzanie informa-cji emocjonalnych. [W:] M. Fajkowska, M. Marszał-Wiśniewska, G. Sędek (red.), Podpatrywanie uczuć i myśli. Zaburzenia i optymalizacja procesów emocjonalnych i poznawczych. Nowe kierunki badań (s. 45-62). Gdańsk: GWP.

Fajkowska-Stanik, M., Marszał-Wiśniewska, M. (2003). Depresja i emocje: ujęcie transakcyjne. Studia Psychologiczne, 41, 1, 107-131.


428

Field, A. (2003). Discovering statistics using SPPS for Windows. Advanced techniques for the beginners. London: SAGE Publications.

Fox, E. (1992). Allocation of visual attention and anxiety. Cognition and Emotion, 7, 207-215.

Fox, E. (2002). Attention and anxiety (referat wygłoszony na konferencji „Analiza po-równawcza strategii przetwarzania informacji w stanach psychologicznych poten-cjalnie pogarszających funkcje poznawcze – w depresji, starości, przy stereotypiza-cji, 7-9 września, Kazimierz n. Wisłą).

Fox, E., Lester, V., Russo, R., Bowels, R. J., Pichler, A., Dutton, K. (2000). Facial ex-pressions of emotion: Are angry faces detected more efficiently? Cognition and emotion, 14, 61-92.

Fox, E., Russo, R., Bowles, R., Dutton, K. (2001). Do threatening stimuli draw or hold visualattention in subclinical anxiety? Journal of Experimental Psychology, 130, 4, 681-700.

Gilboa-Schechtman, E., Ben-Artzi, E., Jeczemien, P., Marom, S., Hermesh, H. (2004). Depression impairs ability to ignore the emotional aspects of facial expressions: Evidence from the Garner task. Cognition and Emotion, 18, 2, 209-231.

Gilboa-Schechtman, E., Foa, E. B., Amir, N. (1999). Attentional biases for facial ex-pression in social phobia. Cognition and Emotion, 13, 305-318.

Gotlib, I. H., Krasnoperowa, E., Neubauer Yue, D., Joormann, J. (2004). Attentional Biases for negative interpersonal stimuli in clinical depression. Journal of Abnor-mal Psychology, 1, 127-135.

Gray, J. A. (1972). The psychophisiological nature of introversion-extraversion: A mo-dyfication of Eysenck’s theory. [W:] V. D. Niebylitsyn, J. A. Gray (red.), Biological bases of individual behavior (s. 182-205). New York: Academic Press.

Gray, J. A. (1981). A critique of Eysenck’s theory of personality. [W:] H. J. Eysenck (red.), A model of personality (s. 246-276). Berlin: Springer.

Gray, J. A. (1982). The neuropsychology of anxiety: An enquiry into the Functions of the Septohippocampal System. Oxford: Oxford University Press.

Gray, J. A. (1994). Three fundamental emotion systems. [W:] P. Ekman, R. J. Davidson (red.), The nature of emotion: Fundamental questions (s. 243-247). New York: Ox-ford University Press.

Grenschbacher, M. A., Varner, K. R., Faust, M. E. (1990). Investigating differences in comprehension skill. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and Cognition, 16, 430-445.

Hansen, C. H., Hansen, R. D. (1988). Finding the face in the crowd: An anger superio-rity effect. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 917-924.

Hebb, D. O. (1955). Drives and the C.N.S. (conceptual nervous system). Psychological Review, 62, 243-254.

Houghton, G., Tipper, S. P. (1994). A model of inhibitory mechanisms in selective at-tention. [W:] D. Dagenbach, T. H. Carr (red.), Inhibitory processes in attention, memory and language (s. 53-112). San Diego, CA: Academic Press.


429

Juth, P., Lundqvist, D., Karlsson, A., Öhman, A. (2005). Looking for foes and friends: Perceptual and emotional factors when finding a face in the crowd. Emotion, 5, 379-395.

Lang, P. J., Bradley, M., Cuthbert, B. N. (1995). International Affective Picture System (IAPS). Gainesville: NIMH Center for the Study of Emotion and Attention, Uni-versity of Florida.

Lundqvist, D., Esteves, F., Öhman, A. (2004). The Face of wrath: The role of features and configurations in conveying facial threat. Cognition and Emotion, 18, 161-182.

Lundqvist, D., Öhman, A. (2005). Emotion regulates attention: The relation between facial configuration, facial emotion, and visual attention. Visual Cognition, 12, 51-84.

MacLeod, C., Mathews, A. M. (1991). Cognitive experimental approaches to the emo-tional disorders. [W:] P. R. Martin (red.), Handbook of behavior therapy and psy-chological science: An integrative approach (s. 116-150). New York: Pergamon Press.

Mansell, M., Ehlers, A., Clark, D. M., Chen, Y.-P. (2002). Attention to positive and negative social-evaluative words: Investigating the effects of social anxiety, trait anxiety and social threat. Anxiety, Stress & Coping: An International Journal, 15, 1, 19-29.

Marszał-Wiśniewska, M., Fajkowska-Stanik, M. (2005a). Temperament, depresja i detekcja sygnałów emocjonalnych. Czasopismo Psychologiczne, 11, 2, 119-130.

Marszał-Wiśniewska, M., Fajkowska-Stanik, M. (2005b). Obniżenie nastroju – kiedy regulacja nastrojem zawodzi. Kolokwia Psychologiczne, 13, 87-104.

Maruszewski, T. (2002). Psychologia poznania. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne.

Mathews, A., Mackintosh, B. (1998). A cognitive model of selective processing in anxi-ety. Cognitive Therapy and Research, 22, 6, 539-560.

Mathews, A., MacLeod, C. (1994). Cognitive approaches to emotion and emotional disorders. Annual Review of Psychology, 45, 25-50.

Matthews, G., Margetts, I. (1991). Self-report arousal and divided attention: A study of performance operating characteristics. Human Performance, 4, 107-125.

Mogg, K., Bradley, B. P. (1997). Selective attention and anxiety: A cognitive-moti-vational perspective. [W:] T. Dalgleish, M., Power, (red.), Handbook of cognition and emotion (s. 145-170). Chichester, England: Wiley.

Mogg, K., Bradley, B. P. (1999). Orienting of attention to threatening facial expres-sions presented under conditions of restricted awareness. Cognition and Emotion, 13, 713-740.

Mogg, K., Bradley, B. P. (2000). A cognitive-motivational analysis of anxiety. Beha-viour Research and Therapy, 36, 809-848.

Mogg, K., Bradley, B. (2005). Attentional bias in generalized anxiety disorder versus depressive disorder. Cognitive Therapy and Research, 29, 1, 29-45.

Mogg, K., Bradley, B. P., Dixon, C., Fisher, S., Twelftree, H., McWilliams, A. (2000). Trait anxiety, defensiveness and selective processing of threat: An investigation


430

using two measures of attentional bias. Personality and Individual Differences, 28, 1063-1077.

Mogg, K., Bradley, B., Williams, R. (1995). Attentional bias in anxiety and depression: The role of awarness. British Journal of Clinical Psychology, 34, 17-36.

Mogg, K., Mathews, A., Eysenck, M., May, J. (1991). Biased cognitive operations in anxiety: Artefact, processing priorities or attentional search? Behavior Research and Therapy, 29, 459-467.

Mogg, K., Millar, N., Bradley, B. (2000). Biases in eye movements to threatening facial expressions in generalized anxiety disorder and depressive disorder. Journal of Abnormal Psychology, 4, 695-704.

Mogg, K., Philippot, P., Bradley, B. (2004). Selective attention to angry faces in a clini-cal sample with social phobia. Journal of Abnormal Psychology, 113, 160-165.

Nęcka, E. (2000). Pobudzenie intelektu. Zarys formalnej teorii inteligencji. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.

Oatley, K., Johnson-Laird, P. (1987). Towards a cognitive theory of emotion. Cognition and Emotion, 1, 29-50.

Öhman, A. (1979). The orienting response, attention and learning: An information processing perspective. [W:] H. D. Kimmel, E. H. van Olst, J. F. Orlebeke (red.), The orienting reflex in humans (s. 443-472). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Öhman, A. (1993). Fear and anxiety as emotional phenomena: Clinical phenomenology, evolutionary perspectives, and information processing mechanisms. [W:] M. Lewis, J. M. Haviland (red.), Handbook of emotions (s. 511-536). New York: Guilford.

Öhman, A. (2005a). Conditioned fear of a face: A prelude to ethnic enmity? Science, 309 (29 July), 711-712.

Öhman, A. (2005b). The role of the amygdala in human fear: Automatic detection of threat. Psychoneurendocrinology, 30, 952-958.

Öhman, A., Flykt, A., Esteves, F. (2001). Emotion drives attention: Detecting the snake in the grass. Journal of Experimental Psychology, 130, 3, 466-478.

Öhman, A., Hamm, A. O., Hugdahl, K. (2000). Cognition and the autonomic nervous system. Orienting, anticipation, and conditioning. [W:] J. T. Cacioppo, L. G. Tassi-nary, G. G. Berston (red.), Handbook of psychophisiology (s. 533-575). New York: Cambridge University Press.

Öhman, A., Lundqvist, D., Esteves, F. (2001). The face in the crowd revisited: A threat advantage with schematic stimuli. Journal of Personality and Social Psychology, 3, 381-396.

Öhman, A., Mineka, S. (2003). The malicious serpent: Snakes as a prototypical stimu-lus for an evolved module of fear. Current Directions in Psychological Science, 12, 1, 5-9.

Öhman, A., Soares, J. J. F. (1994). Unconscious anxiety: Phobic responses to masked stimuli. Journal of Abnormal Psychology, 103, 231-240.

Pawłow, I. P. (1938/1952). Dwadzieścia lat badań wyższej czynności nerwowej (zacho-wania się) zwierząt. Warszawa: PZWL.

Pishyar, R., Harris, L. M., Menzies, R. G. (2004). Attenional bias for words and faces in social anxiety. Anxiety, Stress and Copying, 17, 1, 23-36.


431

Pratto, F. (1994). Consciousness and automatic evaluation. [W:] P. M. Niedenthal, S. Kitayama (red.), The heart’s eye: Emotional influences in perception and atten-tion (s. 116-143). San Diego, CA: Academic Press.

Psychology Software Tools (2002). E-Prime (Version1.0) [Computer software]. Pitts-burgh: Author.

Rachman, S., Hodgson, R. (1980). Obsessions and compulsions. Hillsdale, NJ: Prentice--Hall.

Schönpflug, W. (2003). Różnice indywidualne i lęk. Czy lęk jest cechą biologiczną czy stanem społecznym? [W:] M. Marszał-Wiśniewska, T. Klonowicz, M. Fajkowska- -Stanik (red.), Psychologia różnic indywidualnych. Wybrane zagadnienia (s. 227-235). Gdańsk: GWP.

Sokolov, E. N. (1963). Perception and the conditioned reflex. Oxford, England: Perga-mon Press.

Strelau, J. (2000). Temperament. [W:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik aka-demicki. Psychologia ogólna (t. II, s. 683-719). Gdańsk: GWP.

Strelau, J. (2002). Psychologia różnic indywidualnych. Warszawa: Wydawnictwo Na-ukowe „Scholar”.

Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: GWP.

Szymura, B., Wodniecka, Z. (2004). Funkcjonalne znaczenie temperamentu – selektyw-na, podzielna i przerzutna uwaga a wybrane cechy temperamentu koncepcji RTT Strelaua (maszynopis).

Tallis, F. (2000). Unintended thoughts and images. [W:] T. Dalgleish, M. Power (red.), Handbook of cognition and emotion (s. 281-300). Chichester, England: Wiley.

Tellegen, A. (1985). Sructures of mood and personality and their revalance to assessing anxiety, with the emphasis on self-report. [W:] A. H. Tuma, J. D. Maser (red.), Anxiety and the anxiety disorders (s. 59-75). Hillsdale, NJ: Erlbaum.

Treisman, A. (1993). The perception of features and objects. [W:] A. Baddley, L. Weisk-rantz (red.), Attention: Selection, awarness and control (s. 41-48). New York: Ox-ford University Press.

Watson, D. (2000). Mood and temperament. New York: Guilford Press. Watson, D., Tellegen, A. (1985). Toward the consensual structure of mood. Psychologi-

cal Bulletin, 98, 219-235. Weinberger, D. A., Schwartz, G. E., Daivdson, J. R. (1979). Low-anxious, high-anxious,

and repressive coping styles: Psychometric patterns and behavioural and physio-logical responses to stress. Journal of Abnormal Psychology, 88, 369-380.

Wells, A., Matthews, G. (1994). Attentions and emotions: A clinical perspective. Hove, UK: Erlbaum.

Williams, J., Watts, F. N., MacLeod, C., Mathews, A. (1988). Cognitive psychology and emotional disorders. Chichister, UK: John Wiley & Sons.

Williams, J., Watts, F. N., MacLeod, C., Mathews, A. (19972). Cognitive psychology and emotional disorders. Chichister, UK: John Wiley & Sons.


432

Wrześniewski, K., Sosnowski, T. (1996). Inwentarz Stanu i Cechy Lęku (ISCL). Polska adaptacja STAI. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP.

Zawadzki, B. (2006). Typy temperamentu (referat wygłoszony na konferencji z okazji 75. urodzin Profesora Jana Strelaua, Warszawa).

Zawadzki, B., Strelau, J. (1997). Formalna Charakterystyka Zachowania – Kwestiona-riusz Temperamentu (FCZ-KT). Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psycho-logicznych PTP.

Zuckerman, M. (1979). Sensation seeking: Beyond the optimal level of arousal. Hillsda-le, NJ: Erlbaum.

Documents

Właściwości indywidualne i efekt twarzy w tłumie