Upload
others
View
21
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
/3&
/
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
Şövqi Göyçaylı
COĞRAFİYA VƏ COĞRAFİ EKOLOGİYANIN PROBLEM LƏRİ
(Nəzəri və metodoloji aspektlər)
ПРОБЛЕМ Ы ГЕОГРАФИИ И ГЕОГРАФИЧЕСКОЙ ЭКОЛОГИИ
(Теоретические и методологические аспекты)
PROBLEMS OF GEOGRAPHY AND GEOGRAPHICALECOLOGY
(Theoretical and methodological aspects)
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI PREZİDENTİNİN
İŞ L Ə R İD A R Ə S İN İN
Kitfefet^ASIB A K I-2 0 0 4
Az 2 G 76
Rəyçilər ŞJB.XəIilov
AMEA-nın müxbir üzvü dos.T.G.Həsənov
BDU İqtisadi-sosial coğrafiya kafedrasının müdiri
GÖYÇAYLI Ş.Y.G76 Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri Azərb. dilində.
Rəyçilər AMEA-mn müxbir üzvü Ş.B.XəIilov , B D U İqtisadi-sosial coğrafiya kafedrasının müdiri dos.T.G.Həsənovdur, B.:«Ulu», 2004. 268 s.
Monoqrafiya BDU-nun nəşriyyat şurasının 28/IX-04-Cİ il tarixli qərarı ilə nəşr edilmişdir.
Monoqrafiya tarixi mərhələlərdə coğrafiyanın nəzəri və metodoloji məsələlərinə və eləcə də, coğrafi ekologiyanın problemlərinə həsr olunmuşdur. Kitabda, eyni zamanda, bazar iqtisadiyyatı şəraitində coğrafiya və coğrafi ekologiyanın inkişaf konsepsiyaları irəli sürülür.
Monoqrafiyadan coğrafiya fakültəsinin aspirantları, maqistrantlan və tələbələri dərs vəsaiti kimi istifadə edə bilərlər.
Монография была издана решением Издательского совета БГУ, от 28/IX-04 года.
Монография посвящена теории и методологии географической науки в исторических этапах, а также проблемам географии и геоэкологии. В ней выдвинуты концепции по развитию географии и геоэкологии в условиях рыночной экономики. Монографию могут также использовать аспиранты, магистранты и студенты географического факультета как учебное пособие.
Monograph has been published on the basis o f the decree o f Baku state University's editorial council from 28/1X-2004.
Mammography dedicated to theoretical and methodological problems of geography as well as to the problems o f geographical economy in the historical sources.
At the same times from scientific and research metrological view point there are suggested developing conceptions o f geography and geographical economy.
Monograph can be used as a textbook by the teachers of the geographical faculty, post graduated test-graduated, student, etc.
G 1502020000-15090-2004 A z2
© «ULU» İKF, 2004
090-2004
Hər bir alim qiymətlidir. Ancaq nəzəriyyəni təcrübə ilə birləşdirən,
fikirlərini tətbiq edə bilən və onlardan əməli nəticə götürə bilən, cəmiy
yətə, ölkəyə, xalqa konkret fayda gətirən insanlar alimlərin sırasında
xüsusi yer tuturlar.
Heydər Əliyev
Kitabı Coğrafiya fakültəsinin 60 illik yubileyinə və
ömrünü, bacarığını təmənnasız olaraq coğrafiya elmi
nin, tədrisinin inkişafına sərf etmiş alimlərimizin əziz
xatirəsinə həsr edirəm.
Kitabın nəşrinə maddi köməklik etdiyinə görə Sü
leymanov Elxan Sirac oğluna müəllif öz təşəkkürünü
bildirir.
GirişHər bir elm sahəsində olduğu kimi coğrafiya elminin də forma
laşması içtimai və sosial həyatın xüsusiyyətləri və idarəetmə sistemlərinin həmin elmə olan tələbləri ilə daha çox əlaqədardır. Həyatda mövcud olan bəzi qeyri-konstruktiv meyllər, eləcə də dünya ölkələrinin müxtəlif siyasi mövqedə durması və ölkələrdə olan ideoloji cərəyanlar təbiidir ki, elmlərin inkişafına da müxtəlif dərəcədə təsir göstərmişdir. Keçmiş ittifaqda elm özünəməxsus inkişaf etməklə yanaşı bir çox cəhətləri ilə də fərqlənirdi. Həmin sahədəki müvəffəqiyyətləri, xüsusilə dəqiq elmlər üzrə qazanılan nəticələri dünya elmi nailiyyətlərinə aid etmək olar. Lakin XIX əsrin ikinci yarısında və XX əsrin əvvəllərində təbiətşünaslıqda və ictimai elmlərdə elmi yüksəlişlərlə yanaşı müxtəlif elmi məktəblərdə radikal meyllər özünü göstərirdi. Sonralar ölkələrin siyasi və iqtisadi cəhətdən əsasən iki cəbhəyə ayrılmaları ilə elmin sahələrində burjuaziya və sosialist elmləri kimi bölgülər yarandı.
Deyilənlər elmlərin bir çox sahələrində nəinki nəzəriyyələrin və eləcə də, tətbiqi sahələrin inkişafının ləngiməsinə təsir göstərmişdir. Məhz ona görə də coğrafiya elminin inkişafında bir müddət mərkəzdənqaçma meylləri güclənməyə başlamışdır. Coğrafiyanın iqtisadi-sosial qolu daha çox siyasətləşdirilərək dünyanın siyasi vəziyyəti və beynəlxalq münasibətlərlə, iqtisadiyyatda isə təsərrüfatın yerləşdirilməsi ilə əlaqələndirilmişdir. Beləliklə, coğrafiya siyasi tarix vasitəsilə tarix elmi ilə, istehsalın yerləşdirilməsi ilə iqtisad elmi ilə daha çox inteqrasiya edilmişdir. Fiziki coğrafiya isə qismən geologiya, okeanologiya və iqlimşünaslıq, həmçinin torpaqşünaslıq elmləri ilə daha çox inteqrasiya edilmişdir. Sovet ittifaqından əvvəlki dövrlərdə yaranmış Sahələr coğrafiyası, sonralar coğrafiya elmində öz təsirim göstərməkdə davam edirdi. Lakin onunla təxminən eyni dövrdə yaranan coğrafi siyasət, kommersiya coğrafiyası və s. isə Sovet dövründə qəbul edilmədi və burjuaziya elmi kimi inkar edildi.
XX əsrin 30-cu illərindən sonra yaranmaqda olan yeni tipli rayonlaşdırma, landşaftın coğrafiyası, sahələr coğrafiyası və s. ilə rəqabətdə üstünlüyə malik oldu. Beləliklə Sovet coğrafiya elminin
5
inkişafında yeni istiqamətdə təkamülləşmə getməsi üçün elmi əsaslar yaranırdı. II Dünya Müharibəsi dövründə ölkənin məhsuldar qüvvələrinin yerləşdirilməsi və idarə edilməsinin smaq dövründə coğrafi yanaşma özünü doğrultdu və az sonra coğrafiya elmində transformasiya getməyə başlandı. Eyni zamanda coğrafiyada həmin dövrdə təsvirçilik də qalmaqda idi.
Müharibədən sonra xalq təsərrüfatında quruculuq işlərinin genişlənməyə başlanması ilə bir çox elm sahələrinə və eləcə də, coğrafiya elminin inkişafına mühüm təsir göstərilirdi. Həmin dövrdə ölkənin təbii ehtiyatlarından intensiv istifadə edilirdi. Köhnə sənaye mərkəzləri genişləndirilməklə yanaşı yeni sənaye ocaqları da yaradılmağa başlandı. Məhsuldar qüvvələrin ekstensiv yol ilə inkişaf etdirilməsinə baxmayaraq coğrafi, xüsusilə iqtisadi coğrafi yanaşma məhsuldar qüvvələrin öyrənilməsi və inkişaf etdirilməsində aparıcı yerlərdən birini tuturdu.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox ixtisas sahələrində onun tədris edilməsi, xüsusilə predmetin formalaşdırılması coğrafiyanın ümumi inkişafına da müsbət təsir göstərirdi. Məhz ona görə də 1930-cu illərdən başlayaraq coğrafiyanın orta və ali məktəblərdə tədris edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlamışdır. Beləliklə, coğrafiya elmi strukturlaşma ilə yanaşı başqa elm sahələri ilə də inteqrasiya olunurdu.
XX əsrin 60-cı illərindən sonra bütün dünyada olduğu kimi, keçmiş SSRİ-də və eləcə də, Azərbaycanda elmin bir sıra sahələrində, o cümlədən coğrafiyada konstruktivləşmə başlandı. Həmin prosesə aşağıdakı amillər xüsusi təsir göstərmişdir: dünyada «demoqrafik partlayışın» yaranması və həmin prosesə ikili münasibət bəslənilməsi; elmi-texniki nailiyyətlərin yaranması və kosmik uçuşların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq Yer kürəsinə və onun təbii ehtiyatlarından istifadə edilməsinə yeni münasibətin yaranması; XX əsrin əvvəllərindən və xüsusilə müharibə və ondan sonrakı dövrdə təbiətə dəyən ziyanların təsirinin yerli və qlobal təzahürlərinin meydana gəlməsi; ölkələrarası siyasi-iqtisadi, elmi əməkdaşlığın genişlənməsi, eləcə də, coğrafiyada və regional təhlillər sahəsində qərb ölkələri alimlərinin əsərlərinin rus dilinə tərcümə edilməsi;
dövlətlərarası soyuq müharibənin qismən zəifləməsi; açıq və gizli rəqabətin getməsi və s.
Artıq coğrafiyada elmi tədqiqatlar və tətbiqi məsələlər yeni tələblər səviyyəsində genişlənməyə başlayırdı. Lakin, elmin fundamental məsələlərinin tədqiqi, əsasən «mərkəzin» elmi tədqiqat institutlarında və elm-tədris mərkəzlərində aparılırdı. Həmin sahədə respublikaların hüquqlarının qismən məhdudlaşdırılmasına baxmayaraq bir çox mərkəzlərdə respublikalardan olan alimlərlə aparılan elmi əməkdaşlıq müsbət nəticələr verirdi.
Azərbaycanın yeni inkişaf yoluna keçməsi ilə əlaqədar olaraq ictimai və sosial həyatın demokratikləşdirilməsi müasir dövrdə elmin transformasiya edilməsinə, inkişafına böyük təsir göstərməyə başlamışdır. Eyni zamanda 1975-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasında elmin fundamental problemləri üzrə şuranın yaranması və keçid dövründə həmin şuranın yemdən təşkli, 1995-ci ildə MDB ölkələri Elmlər Akademiyalarının Beynəlxalq Şura və bölmələrinin əlaqələndirilməsi və onların tərəfindən coğrafiyanın fundamental problemlərinin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin şuraların keçirdikləri elmi sessiyalarda XXI əsrdə Coğrafi tədqiqatların ümumi istiqamətləri və problemləri və MDB ölkələrində həmin elm sahələri üzrə kadr hazırlığı müzakirə edilmişdir (1995). 1998-ci ildə və ondan sonra keçirilən elmi sessiyalarda isə, müasir dövrdə coğrafiyanın ən aktual problemləri XXI əsrin tələbləri səviyyəsində müzakirə edilmişdir. Birləşmiş elmi şuraların 2000-ci il sentyabrında növbəti səyyar sessiyası keçirilmişdir. Bütünlüklə yuxanda göstərilən elmi yığıncaqlarda müasir coğrafi, coğrafi siyasi (geosiyasi), coğrafi ekoloji (geoekoloji) və s. istiqamətlərin öyrənilməsi qarşıya bir məqsəd kimi qoyulmuş, bununla MDB ölkələrinin coğrafiyaşünaslanmn əməkdaşlığına da əsas yaradılmışdır. Göstərilənlər çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı coğrafiyanın tətbiqi sahələrinə də çox böyük ehtiyac yarandığı duyulurdu. Bununla yanaşı müasir dövrdə coğrafiyanın müxtəlif problemlərinin öyrənilməsi üçün, ilk növbədə «elmi aparatın» və sahələrinin düzgün stratifikasiyasına, bir çox elm sahələri ilə əməkdaşlığa böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu sahədə daha səmə
6 7
rəli elmi əməkdaşlıq etmək məqsədilə ilk növbədə coğrafiyanın tədqiqat obyektinin düzgün müəyyən edilməsi, elmi-tədqiqat metodlarının təkmilləşdirilməsi məqsədi ilə coğrafiyanın informasiya sistemlərindən (CİS-dən) səmərəli istifadə etmək lazım gəlir. Eyni zamanda coğrafiyanın bir çox qollarının, xüsusilə coğrafi ekologiyanın məqsəd və vəzifələrinin düzgün ifadə edilməsinə, onun ekologiya və digər elm sahələri ilə səmərəli əməkdaşlığına zərurət yaranır.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq monoqrafiyam coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemlərinə həsr etməyimizi məqsədə müvafiq hesab edirik. Coğrafiya və coğrafi ekologiyam birlikdə təhlil etməyimiz aşağıdakı problemlərə aydınlıq gətirilməsinə köməklik göstərmiş olar: birincisi, coğrafiya elminin keçən əsrin əvvəllərində yeni siyasi-iqtisadi biliklərlə inteqrasiya edilməsinə, siyasi coğrafiyanın yaranmasına; ikincisi, təbii-sosial proseslərin öyrənilməsində yalnız coğrafi təbəqəni və ictimai istehsalı deyil, kosmik proseslərin və eləcə də, günəş sisteminin yer qabığına, ictimai həyata birbaşa və dolayı olan təsirlərinin qanunauyğunluqlarının aşkar edilməsinə; üçüncüsü, coğrafiya ilə başqa elm sahələrinin əlaqə və sintezini düzgün qiymətləndirmək və coğrafi-ekologiya (геоэкология) termininin bir çox halda düzgün ifadə edilməməsi ilə yaradılan yanlış anlayışlara aydınlıq gətirilməsinə və s. Qeyd etmək lazımdər ki, hələ 150-200 il bundan əvvəl müzakirə və təhlilləri başlayan “vahid coğrafiya” ideyasına XX əsrin 70-ci illərində yenidən qayıdılması (D.N.Anuçin, Y. G.Sauşkin və b.) bəzi alimlər tərəfindən düzgün qiymətləndirilməmişdir. Onların fikirlərində həmin ideyanın düzgün nəticə vermədiyi qeyd edilir. Lakin bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Alimlərin diqqətlərinin keçən əsrin II yarısında vahid coğrafiya probleminə yönəldilməsi nisbətən geç də olsa öz nəticəsini verməkdədir. Məhz XX əsrin axırlarında coğrafi siyasətin yenidən fəallaşdırılması, coğrafi ekologiyanın və s. yaranması vahid coğrafiyanın əsasında formalaşmağa başlamışdır. Məhz coğrafiyanın iki əsas qolları olan fiziki və iqtisadi-sosial coğrafiyanın əsasında ekoloji coğrafiyanın təşəkkül tapması, coğrafiyanın nəinki elmi-nəzəri, elmi-metodiki və eyni zamanda tətbiqi sahələrinin inkişaf etməsini
8
göstərir. Bu əsasda ətraf mühitin mühafizəsi kimi yeni sahənin yaranması coğrafi ekologiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəyyən dərəcədə bu sahədən bəhs edən, ətraf mühitin kimyası, mühəndis-texnologiyası və s. ilə yanaşı yeni coğrafi istiqamətlərin yaranması son 50 ilin elmi nəticələrinin nümunələrindəndir. Lakin bütün elmlərin və eləcə də coğrafiyanın ekologiya elmlərindəki yerini də düzgün qiymətləndirmək lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etmək lazım gəlir ki, ekoloji proseslərin nəticələrini eyni zamanda biologiya, kimya və digər elmlər vasitəsilə, ekoloji proseslərin səbəblərini əsasən vahid coğrafiya elmi sistemi ilə daha ətraflı öyrənmək mümkündür.
Müasir dövrdə ən mühüm məsələlərdən biri də həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə kadr hazırlığında, ictimai fəaliyətimizdə coğrafi təfəkkürün formalaşdınlmasma, ekologiya sahəsində elmi biliklərin sistemləşdirilməsinə və xəritələşdirilməsinə böyük ehtiyacın olmasıdır. Eyni zamanda coğrafiyanın elmi aparatı ilə yanaşı onun predmetinin təkmilləşdirilməsi bu günümüz üçün aktualdır və ona görə də coğrafiya və coğrafi-ekologiyanın problemlərinə həsr etdiyimiz elmi monoqrafiyanın nəşr edilməsini məqsədə müvafiq hesab edirik. Bununla yanaşı bazar iqtisadiyyatına keçməyimizlə əlaqədar olaraq əvvəlki tədqiqatlarda bəhs etdiyimiz coğrafiya, coğrafi ekologiyaya və demoqrafiyaya dair nəzəri və metodoloji məsələlərə burada müəyyən dərəcədə yenidən toxunmuşuq. Təbiidir ki, coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemlərini yalnız bir monoqrafiyada tamamilə əhatə etmək mümkün deyildir. Lakin monoqrafiyada bu günümüz üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələləri əhatə etməyə çalışmışıq.
Oxuculardan xahiş edirik ki, kitab haqqında rəylərini kitabın nəşriyyat ünvanına göndərsinlər. Bunun üçün əvvəlcədən təşəkkür edirik.
Kitabın yazılmasında lazımı texniki köməkliklər göstərmiş kafedra əməkdaşı S.M.İsgəndərovaya minnətdarlığımızı bildiririk.
9
I FƏSİL
Coğrafi mahiyyətlər, coğrafiyanın elmlər sistemində yeri və problemləri
Coğrafiyaçılar., insanları ətraf mühitlə birləşdirən ekoloji və mürəkkəb axınlarla
bir rayonu digərilə əlaqələndirən ərazi strukturları və sistemləri ilə məşğul olurlar.
Piter Xaqqet
1.1. Dünyanın dərk edilməsində coğrafi baxışların və elmininəhəmiyyəti
Coğrafiya təbiətdən və cəmiyyətdən, onların qarşılıqlı əlaqələrindən bəhs edən elmlər sisteminə daxildir. Bu elm təbiətin və məhsuldar qüvvələrin ərazi komplekslərinin inkişaf qanunauyğunluqlarını, ərazilərin funksional inkişafını əhatə etməklə, təbiətlə cəmiyyətin dialektik mahiyyətinə dair bir çox məsələləri də əhatə edir. Təsadüfi deyildir ki, bəzi alimlərin fikrincə coğrafiya fəlsəfə elminə aid edilir. Belə ki, təbiətlə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin dərk edilməsi, ilk növbədə, coğrafi biliklərə malik olmağı, coğrafi qanunauyğunluqları öyrənməyi tələb edir.
Peşəkar coğrafiyaçı olmayanlar üçün də coğrafiya çox böyük dünyagörüşü mənbəyidir. Bu elm dünyanı dərk etdirir və insanlarda həyat mövqeyinin formalaşdırılmasma mühüm təsir göstərir. Həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə idarəetmə sistemlərində, planlaşdırmada, ixtisaslaşdırmada, daxili və xarici bazarların seçilməsində, konyukturasmm formalaşdırılmasında coğrafi biliklər tələb olunur. Bir çox halda ekoloji tarazlığın pozulmasındakı səbəblər coğrafi problemləri dərindən bilməməyimizlə, ona əhəmiyyət verməməyimizlə əlaqədar olmuşdur. Mühüm həyatı əhəmiyyət kəsb edən «məkan və zaman» anlayışlarının əsl mahiyyətinin dərk edilməsi coğrafi mühiti dərk etmədən mümkün deyildir.
10
Məkanın coğrafi-funksional cəhətdən düzgün qiymətlən- dirilməməsi, onun kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin, dinamikliyinin nəzərə alınmaması, bütün təbii-tarixi dövrləri yer vaxtilə deyil, ancaq ictimai inkişafın ritmi ilə ölçülməsi zaman və məkanın dialektik mənasını da müəyyən dərəcədə mücərrədləşdirmişdir.
Məkan və zaman anlayışlarındakı coğrafi mahiyyətin uzun dövrlər ərzində mücərrədləşdirilməsi, tarixi proseslərin düzgün dərk edilməməsinə və eləcə də, coğrafi-siyasi (geosiyasi) baxışların bir çox halda mahiyyətinin kifayət dərəcədə açılmamasına təsir göstərmişdir. Dünya ölkələrinin birinci, ikinci, üçüncü ölkələrə bölünməsi, həmin regionlarda siyasi həyatın, daxili və xarici əmək bölgülərinin formalaşması ilk növbədə coğrafi şəraitlə, coğrafi əmək bölgülərinin inkişaf mərhələləri ilə əlaqədar olmuşdur. Tarixdən bizə məlum olan Nil, Dəclə və Fərat, Xuanxe və Yansızı və s. çaylar mədəniyyətlərin, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin daş, dəmir və s. dövrlərindən başlamış müasir urbanizasiyaya qədərki inkişafının əsasını coğrafi amillər təşkil edir. Belə davam edən təbiət və cəmiyyətin dialektik vəhdətində yeni bir sfera «Noosfera» yaranmışdır. Qlobal, ümumbəşəri mahiyyət kəsb edən, eyni zamanda yerli fərqlərə malik olan yeni sfera cəmiyyətin inkişaf tarixinin öyrənilməsində hələ özünə müvafiq yer tapmamışdır. Lakin bununla yanaşı tarix elminin yaddaşında deyilənlərlə əlaqədar çox hadisələr və faktlar cəmlənmişdir. Onların mənbəyi geniş təhlil edilməsə də, bu böyük nailiyyətdir ki, coğrafiya və tarix elmlərinin inteqrasiyasında tarixi coğrafiya elmi formalaşmışdır. Bu hər iki elm sahəsinin mühüm nailiyyətidir. Coğrafi amil cəmiyyətin bir çox inkişaf dövrlərində yüksəlişlərin nəinki təkanverici, eyni zamanda istiqamətləndirici mənbəyi olmuşdur. Tarixən insanların sayının artması və yayılmasında, cəmiyyəti idarəetmə haqqındakı biliklərin yaranmasında, etnogenetik proseslərin formalaşmasında və s. coğrafi amil əvəzedilməz yer tutmuşdur. Qitələrin, regionların kəşf edilməsi, təbiət qanunlarının aşkar edilməsi, təbiət haqqındakı təxəyyülün nəticəsi olmaqla eyni
zamanda təbii-coğrafi mühitə olan tələbatların nəticəsidir. Buna baxmayaraq bəşər tarixinin dövrləri, mədəniyyət tarixi təbiətlə müəyyən dərəcədə əlaqələndirilməsinə baxmayaraq tarixi- coğrafi cəhətdən hələ kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.
Qədim Şərq fəlsəfəsində və eləcə də, Avestada təbiətlə insanlar arasındakı əlaqələr haqqındakı fikirlər, Qədim Y unan fəlsəfəsindəki kosmosentrik ideyalardan başlamış orta əsrlərdə Avropa ölkələrinin sxolastik fəlsəfi ideyalar, insanların meydana gəlməsi və inkişafı haqqındakı məlumatlar mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Lakin onların da coğrafi mahiyyətləri kifayət dərəcədə şərh edilməmişdir.
O rta əsrlərdə Azərbaycanda fəlsəfi fikrin inkişafında Ə.Bəhmənyar, Xaqani, Nizami, Ş.İ.Şəhrəvərdi, Şəbəstəri ilə yanaşı N.Tusi və başqalarının dünyagörüşü xüsusi yer tuturdu. Həmin dövrdən sonra gələn fəlsəfi dünyagörüşlər (antroposen- trizm, təbiətşünaslığın inkişafı, coğrafi teterminizm, maddi aləmin-mühitin izah edilməsində və s.) mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin dövrdə və ondan sonrakı mərhələlərdə coğrafiyaya dair qiymətli məlumatlardan geniş istifadə edilirdi. Bunlar təbiətşünaslığa və coğrafiyaya dair təfəkkürlərin formalaşmasına təsir göstərmişdir. Eyni zamanda «O dövrdə yazılan bir çox əsərlərə, bir çox lüğətlərə, məmurlar və səyahət həvəskarları üçün hazırlanmış məlumat kitablarına, hətta tarixi və bəzi əsərlərə belə coğrafiyaya dair fəsillər daxil edilmişdir» (A.Paşazadə, 1991).
Coğrafi təfəkkürlər eyni zamanda riyazi, astronomik, bioloji, hüquqi, fəlsəfi və b. dünyagörüşlərin inkişafına da təsir göstərir. Məsələn riyazi anlayışlar, xüsusilə həndəsə yerin səthinin formalarını, bütün kainatın hərəkət qanunauyğunluqlarını, planetlərin mövqeyini, bir-birinə olan münasibətlərinin və s. müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Riyazi təfəkkürün coğrafi təfəkkürlə inteqrasiyası maddi varlığın formalaşması haqqında əsas yaradır. Eyni zamanda deyilənlərlə əlaqədar «təbii mühit», «coğrafi mühit» anlayışlarının məna- lari, funksiyanallıq, dinamiklik və s. məlumatlar haqqında
12
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu sahədə tarixən elmi əməkdaşlığa və inteqrasiyaya mühüm şərait yaranmışdır. Məhz ona görə də maddi varlığın kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri filosof-alimlər, yaxud da başqa geniş dünyagörüşlü alimlər, tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilirdi: Platon, İ.Kant, Efklipt, N.Tusi, İbn-Sina, M .Lomonosov və b. tədqiqatçılarının ən mühüm cəhəti ondan ibarət olmuşdur ki, onlar riyaziyyatçı, fizik, kimyaçı olduqları qədər də coğrafiyaçı idilər. Daha doğrusu, onlar təbiətşünas-coğrafiyaçı alim və filosof idilər.
Deyilənlər göstərir ki, coğrafi yanaşma, coğrafi anlayışlar yalnız coğrafiyaçılar üçün deyil, bütün elmi təfəkkürün və həyati təcrübənin formalaşması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin məqsədlə 1989-cu ildə Beynəlxalq Coğrafiya İttifaqının səyi ilə Brisbenddə keçirilən simpoziumda «Coğrafi bacarığn formalaşması» ətrafında müzakirələr mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Tarixən, xüsusilə Sovet hakimiyyəti illərinə qədər əhalinin (insanların) fəaliyyətinin, cəmiyyətin inkişafının, hətta insanların antropoloji xüsusiyyətlərinin və s. təbii coğrafi şəraitlə əlaqələndirilməsi, dövrünə görə xeyli obyektiv izah edilirdi. Xüsusilə təbiət-insan münasibətlərinin fəlsəfi dünyagörüşdə əsas yer tutması üçün coğrafi materializm bir körpü rolunu oynamışdır. Lakin Sovet dövründə cəmiyyətin inkişafında təbii şəraitin əvəzolunmaz rolu inkar edilmişdir. Həyatı fəaliyyətimizdə təbiətlə hesablaşmamaq müəyyən dövrlərdə dünyagörüşümüzə hakim kəsilmişdir.
Bütün çatışmazlıqlara baxmayaraq XX əsrdə coğrafiya sahəsində bir çox nəzəri və təcrübi əhəmiyyətli elmi kəşflər həyata keçirilmişdir: təbii zonallıq, təbii proseslərin dinamikliyi, enerji istehsal dövriyyələri, təbii və ərazi-istehsal kompleksləri və s. Bunların sırasına antropokosmik və bufirkasion qanunları da aid etmək olar.
70 il ərzində təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin müəyyən dərəcədə bayağılaşdırılması ilə əlaqədar olaraq elmi tədqiqatların həyata tətbiq edilməsi bütün sahələrdə istənilən nəticə vermə
13
mişdir. Baxmayaraq ki, həmin dövrlərdə «konstruktiv coğrafiya» ideyası yaranmış, bir çox elmi tədqiqat işləri müstəsna edilməklə bütün keçmiş SSRİ-də olduğu kimi Azərbaycan coğrafiyasında da konstruktivlik tətbiqi sahələrdə öz əksini kifayət dərəcədə tapmamışdır. Çünki elmin konstruktivliyi üçün hər şeydən əvvəl cəmiyyətin özündə, elmlərin idarəetmə sistemində konstruktivlik getməli idi. Lakin Sovet dövrünün elmi nailiyyətləri öz əhəmiyyətini tamamilə itirməmişdir. Həmin dövrün bir çox elmi nəticələri mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Məhz tətbiqi sahələr məhdud və nəticəsiz olduqda elmi kəşflər çox tez unudulur, yaxud da öz əhəmiyyətini və mahiyyətini uzun müddət yaşatmır. Bütün elm sahələrində olduğu kimi coğrafiya elmində də qazanılan böyük müvəffəqiyyətlərlə yanaşı buraxılan nöqsanları təbii qəbul etmək olar. Əsasən buraxılan nöqsanları ilk növbədə böyük imperiyanın siyasi-ictimai və iqtisadi şəraitinin tələbləri ilə əlaqələndirmək olar.
Tarixən elmlərin təsnifatında coğrafiyanın ayrıca yeri olmuşdur. Bu elm «təbiət-cəmiyyət» proseslərindən bəhs edən bir sahə kimi formalaşmışdır. Nəzərə alınmalıdır ki, dünyanın coğrafi mühiti, görünüşü də bütövdür, vahiddir. Bu ümumfəlsəfi, qnesoloji əsas coğrafiyanın predmetinin vahidliyini sübut etməklə yanaşı, onun qolu olan hər bir fərdi coğrafi elm üçün ümum əsas yaradır.
Yer öz oxu və günəşin ətrafında hərəkət etməklə məkan və zamanın vəhdətini yaradır. Məkanın hissələrinin mövqeyindən relyef, iqlim, torpaq, geokimyəvi və geofiziki xüsusiyyətlərindən və kosmik təsirlərdən asılı olaraq onun funksiyası və dəyişmə dərəcəsi formalaşır. Təbiidir ki, zaman keçdikcə məkanın funksiyasında, onun dinamikliyində, ritmliyində mühüm dəyişiklik yaranır. Coğrafiya elmi nəinki bu dəyişiklikləri əks etdirir, eyni zamanda dəyişikliklərin proqnozlaşdırılması üçün zəngin məlumatlara malik olur. Eyni zamanda coğrafiya elmi cəmiyyətlə təbiət arasındakı mürəkkəb əlaqələrin inteqrativ mahiyyətlərinin açılmasında da mühüm rol oynayır. Coğrafiyanın ən mühüm xüsusiyyəti-elmlərarası əlaqələndirici, sərhəd-
ləndirici, nizamlayıcı və nəticə etibarilə, sintetiklik meyli təkcə həmin sahə üçün deyil, digər elm sahələri üçün də əhəmiyyətlidir. Təbiətdə və cəmiyyətdə hər bir hadisə və proseslərin coğrafi mahiyyəti ayrılıqda elm sahələri tərəfindən müəyyən dərəcədə inteqrasiya edilməkdədir. Məsələn: mədəniyyətin, nəqliyyatın, təsərrüfatın, idarəetmənin coğrafiyası və s. Lakin, bu deyilənlərin əlaqə və təsir dairələrini indeksləşdirmək, ölçmək, nizamlamaq, səmərəlilik dərəcəsini müəyyən etmək çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deyilənlərin nəzərə alınmamasından nəinki elm sahələrində, həyati fəaliyyətimizdə də çox şey itiririk.
Qeyd etmək lazımdır ki, elmi inteqrasiyalar direktiv göstərişlərlə deyil, elmin və həyatın tələbindən yaranmışdır. Bəzən direktiv metodlarla elm və tədris sahəsində bir çox işlər görülmüşdür. Məsələn: Böyük Sovet ensiklopediyasında verilən elmi təsnifatda coğrafiya elmi iki müstəqil elmə ayrılaraq fiziki coğrafiya təbiət elmləri sırasına, iqtisadi-sosial coğrafiya ictimai elmlər sırasına daxil edilmişdir. Biz belə hesab edirik ki, bir elm iki elm sisteminə bölünə bilməz. O, iki müxtəlif elmlər sistemi arasında inteqrasiya oluna bilər. Məhz inteqrasiya etmək meyli coğrafiyanın elmlər sistemində əvəz olunmazlığıdır, onun üstünlüyüdür. Lakin deyilənləri hər zaman qiymətləndirmək mümkün olmamışdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında 1950-ci illərdə Elmlər Akademiyasının Coğrafiya İnstitutunda İqtisadi Coğrafiya bölməsi institutda tamamilə ləğv edilmiş, bölmə İqtisadiyyat institutu ilə birləşdirilmişdir. İstər SSRİ Elmlər Akademiyası və istərsə də təhsil sistemində 1960- cı illərə qədər Coğrafiya və eləcə də İqtisadi coğrafiya daxilindən Əhali coğrafiyası tamamilə çıxarılmışdır. Həmin dövr haqqında 4-cü fəsildə daha ətraflı bəhs edilir. Deyilənlərlə və başqa səbəblərlə əlaqədar idarəetmədə, xüsusilə iqtisadiyyat elmi ilə rəqabətdə iqtisadi coğrafiya öz yerini tuta bilmirdi. İqtisadi coğrafiya bir çox halda vahid coğrafiya halında çıxış etmədiyinə görə dövlət səviyyəsində iqtisadi coğrafi məlumatları (rayonlaşdırma, ərazi-istehsal kompleksləri və s.) idarəetmədə iqtisadiyyat elminin məlumatlarından sonra ikinci növ məlumat-
14 15
lar kimi qəbul edilirdi. Ona görə də, iqtisadi təhlillərdə, regional analizlərdə coğrafi nailiyyətlərdən kifayət dərəcədə istifadə edilmirdi. İqtisadi rayonlar şəbəkəsi əsasən coğrafi tədqiqatın «məhsulu» olmasına baxmayaraq iqtisadi rayon kimi qəbul edilirdi. Bəzən də iqtisadi coğrafi tədqiqatlar zamanı ənənəvi elmi tədqiqat metodları unudulur, iqtisadiyyatın elmi-tədqiqat metodlarından istifadə edilirdi və s.
Azərbaycanın demokratik inkişaf yoluna qədəm qoyması, bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılması və deyilənlərlə əlaqədar Azərbaycanın beynəlxalq əmək bölgüsünə qovuşması, coğrafiya elminin inkişafına mühüm təsir göstərməkdədir. Deyilənlər eyni zamanda coğrafi anlayışların və coğrafi təfəkkürün formalaşdırılmasma mühüm təsir göstərməkdədir. Əvvəlki fikirlərdən aydın olduğu kimi Yeri, onun hərəkətini öyrənmək, təbiəti dərk etmək, daha sonra bioloji qanunları aşkarlamaq digər elmlərin inkişafına da böyük təsir göstərmişdir. Yuxarıda göstərildiyi kimi, hər şeydən əvvəl fəlsəfənin siyasətləşdirilməsi, onun dövlətin idarə sisteminə xidmət etməsi sahəsindəki mövqenin bayağılaşdırılması müəyyən dərəcədə coğrafiyanın nəzəri əsasının obyektiv inkişafına əks təsir göstərmişdir. Bununla yanaşı coğrafi mühit haqqındakı elmi nəticələr özünün dolğun- luğu ilə fəlsəfə üçün də kifayət dərəcədə real məlumat mənbəyinə çevrilə bilməmişdir. Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, bir çox mühüm məsələlərin həllində də çətinliklər yaranmışdır. Xüsusilə təbiətə təsir, təbii şəraitdən, təbii ehtiyatlardan istifadənin metodologiyasına, nəticə etibarilə coğrafi anlayışların formalaşmasına, coğrafi dilin inkişafına da mənfi təsir göstərilmişdir.
Məlumdur ki, elmin sahələri, fənləşmə və fənlərarası əlaqələr elmi təfəkkürlərdən başlayır. Bu da öz növbəsində elmi sistemləri inkişaf etdirir. Azərbaycan Respublikasında elmin inkişafında və təşkilatlandırılmasında keçid dövrünün bir sıra geriliklərinə baxmayaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası elmin və mədəniyyətin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin 1985-ci ildən sonrakı dövrdə dərc olunan hesabatlarında qeyd edilmişdir ki, elmlə
16
rin, xüsusilə fundamental elmlərin idarə olunmasının yenidən təşkil edilməsi vaxtı çatmışdır. Deyilənlər, ilk növbədə, coğrafiya elminə də aid idi. Coğrafiya elmi indiyə qədər «Yer elmi» sisteminə daxil olmaqla mühüm inkişaf yolu keçmişdir. Hər şeydən əvvəl, coğrafiya elmi özünün bütün qolları və strukturu ilə vahid elm kimi tərənnüm olunmalıdır. Coğrafiyanın vahid coğrafiya daxilində strukturlaşması, elmlərarası əlaqələrinin səmərəli inteqrasiyası üçün əlverişli imkanlar yaratmalıdır.
Coğrafiya elminin yeni tələblər səviyyəsində idarə edilməsi onun elmi «aparatının» təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı predme- tinin də səmərəli transformasiya edilməsinə şərait yaradar, eyni zamanda həmin elmin idarəetmədə rolunu daha da artırar. Eləcə də dövlət əhəmiyyətli layihələrin və müxtəlif proqramların tərtibində aparıcı rol oynaya bilər.
Coğrafiya elmi düzgün «aparata» və məntiqli struktura malik olduqda təbii, sosial və sintetik proseslərə dair məlumatların və eləcə də, coğrafi informasiya sistemlərinin (CİS) ni- zamlaşdırılmasma şərait yaranar.
bv 1.2. Coğrafiyanın fundamental mahiyyətiŞj və elmlərarası əhəmiyyətiv
Elmlərin yaranması və inkişafı tarixən dünyanın mövcudluğunun və həyati problemlərin öyrənilməsinə olan tələblərlə bağlı olmuşdur. Elmə verilən tərifin özündə də bu mahiyyət düzgün olaraq aşağıdakı kimi açılır: Elm ictimai şüur formalarından olmaqla maddi varlıq, həqiqətlər haqqındakı biliklərin sistemləşdirilməsidir. Elmi nailiyyətlərin həyata tətbiq edilməsi onun məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi olmaqla funksiyasını da artırır. Ən mühümlərindən biri də odur ki, elm ali mədəniyyət formalarından biridir. Cəmiyyətdə gedən proseslərlə əlaqədar olaraq elm təkamül və bəzən də inqilabi yol ilə inkişaf edir. Elmin fəlsəfi əsasları barədə bir çox təhlillər aparılmışdır. Xüsusilə elmin ictimai şüur formalarından biri olması haqqındakı fəlsəfi təhlillər mühüm əhəmiyyətə malikdir. Əsasən təbiət
AZpJİBAYCAN RESPUBLİKAS) PREZİDENTİNİN
İŞ L Ə R İD A RƏ SİN İN
K İT A B X A N A S I
və cəmiyyət hadisələrinin əsaslarının öyrənilməsi bir çox elm sahələrinin nəzəri və təcrübi məsələlərinin inkişaf etdirilməsinə təsir göstərir. Təbiətşünaslıq və cəmiyyətşünaslığın əsasları bu cəhətdən də çox fərqlənirlər. Həmin sahəyə dair qiymətli tədqiqat işləri aparılmışdır. Lakin təbiət və cəmiyyətlə bağlı gedən inteqrativ münasibətlər barədə çox az elmi tədqiqatlar aparılmışdır. Bunların fəlsəfi, geniş elmi əsasları işlənməmişdir. Ümumiyyətlə, elmlər qarşısında duran problemləri üç qrupa bölmək olar: birincisi bütün elmlər sistemində və ayrı-ayrı elm sahələrində yaranan problemlər; ikincisi hər hansı elm sahələrinin nailiyyətlərinin həyata tətbiqi ilə yaranan problemlər; üciincüsü elmin idarə olunması və kadr hazırlığı ilə yaranan problemlər.
Keçmiş İttifaqda və ona daxil olan respublikalarda elmin bir çox sahələrində, xüsusilə kosmonavtika, hərb və s. elmlər sahəsində qazanılan nailiyyətlər olduqca yüksək səviyyədə idi. Lakin başqa elmi nailiyyətlərin həyata təbiqi aşağı səviyyədə olmuşdur. Deyilənlərin bir sıra səbəbləri vardır. Ən mühümü odur ki, «elmşünaslıq» elmlərin ümumi inkişaf səviyyəsindən geri qalırdı. Eyni zamanda elm sahələri kifayət dərəcədə struk- turlaşmamış və elmlərarası əlaqələr dürüstləşdirilməmişdir. Baxmayaraq ki, A.Eynşteynin fikrincə elm hər şeydən əvvəl xüsusi tipli münasibətləri-struktur münasibətləri öyrənir. Təbiidir ki, tədqiqatların obyektiv aparılması üçün elmin hər bir sahəsinin elmlər sistemində yeri düzgün müəyyənləşdirilməlidir, eyni zamanda düzgün, məntiqli, daxili quruluşa malik olması şərh edilməlidir.
Elm sahələrində strukturlaşmamn hər zaman elmin ayrı- ayrı sahələrinin inkişaf səviyyəsinə tamamilə cavab verə bilməməsi qanunauyğun haldır. Ona görə də, bəzi elmlərdə olduğu kimi coğrafiyada da elmlərarası strukturlaşma müəyyən dərəcədə geridə qalmışdır. Bu hər şeydən əvvəl onunla əlaqədar olmuşdur ki, Sovet hakimiyyəti illərində elmlərin, ideyaların, münasibətlərin siyasiləşməsi, sinifləşməsi gedirdi. Bəzi elmlərə və alimlərə burjuaziya elmi və burjuaziya alimi adı verilərək
onlardan imtina edilirdi. «İnsan coğrafiyası», «Antropocoğrafiya», «Fizioqnomika» və s. dair elmi məktəblər qadağan edilmişdir. Bununla bir çox sahələrə dair elmi tədqiqatlar yarımçıq qaldı, qlobal elmi əməkdaşlıq zəifləməyə başladı. Coğrafiyada, onun qolları olan «Ümumi yerşünaslıqdan», «İqtisadi coğrafiyadan» bir müddət əhali bölməsi kənar edildi. Sonralar məşhur coğrafiyaşünas N.N.Baranski Sovet hakimiyyətinin ilk dövründəki coğrafiyanı səciyyələndirərək yazırdı ki, «Coğrafiyada əhali yaddan çıxdı» (1956). Əslində isə o yaddan çıxmamışdır. Coğrafiyadan onu ayırmışdılar. Çünki əhalini öyrənən, onun müxtəlif sahələrindən bəhs edənlərin əksəriyyəti «burjuaziya məktəbi» adlanan «antropocoğrafiya» məktəbinə daxil edilirdilər, yaxud da «köhnə» dövrdə formalaşan «geopo- litik» ideyanın tərənnümçüləri idilər. Həmin ideyalar Sovet dövründə qadağan edilmişdir.
XX əsrin 50-ci illərindən başlayaraq əhalidən bəhs edən elm sahələrini bərpa etmək bir qədər çətin olmuşdur. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, elmin inkişaf etdirilməsində ardıcıllığı izləmək, tarixən yaradılmış elmi irsin ən yaxşı cəhətlərini nəzərə almaq lazım gəlir. Bu cəhətdən hələ keçən əsrin birinci yarısından başlayaraq coğrafiya elmində yaranan konstruktiv ideyalar bu gün də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Onları müasir nöqteyi nəzərdən qiymətləndirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə A.A.Qriqoryevin fiziki coğrafiyada və ümumiyyətlə, coğrafiyanın nəzəri və metodoloji əsaslarına dair ideyaları bu gün də maraq doğurur. O, Getner və başqalarının fiziki coğrafi obyektin olmaması, guya fiziki coğrafiya ancaq amillərin «qanunauyğunluqlarını öyrənir» ideyasını inkar edir. Hətta L.S.Berqin vaxtilə «coğrafiya əsasən coğrafi landşaftların təlimindən bəhs edən elmdir» ideyası ilə tamamilə razılaşmır. Doğrudur, L.S.Berq vaxtilə coğrafiyanın əsas məqsədini landşaftın qanunauyğunluqlarını öyrənməkdən ibarət olduğunu yazırdı. Əlbəttə, coğrafiyada göstərilən ideya xüsusi yer tuturdu. Lakin deyilənlər coğrafiyanın məqsəd və vəzifələrini tamamilə əhatə etmirdi.
18 19
A.A.Qriqoryev «Dinamiki fiziki coğrafiya» adlı məruzəsində vahid fiziki coğrafiya haqqında təlim irəli sürür (1930) və göstərir ki, Yerin səthində bütün fiziki coğrafi ərazilər və strukturlar kəmiyyət və keyfiyyət fərqləri, tarixi dəyişgənliklər qarşılıqlı təsirə və əlaqələrə malikdir. Bu əlaqələr lokal və qlobal mahiyyət kəsb etməklə vahid fiziki-coğrafi dövriyyə yaradırlar. M araqlıdır ki, alim müxtəlif fiziki-coğrafi proseslərin öyrənilməsini, onların dəyişdirilməsini məhsuldar qüvvələrin maksimum inkişaf etdirilməsi ilə əlaqələndirir. Onun ideyası sonralar fiziki-coğrafiyanın inkişafında xüsusi yer tutmuşdur. Deyilənlərlə yanaşı A.A.Qriqoryev fiziki coğrafi şəraitin kimyasının da öyrənilməsini irəli sürmüşdür. Həmin ideya bu gün də ətraf mühitin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Alim fiziki-coğrafi şəraitdə rütubətin, istiliyin, radiasiyanın mühüm dəyişikliklər yaratmalarını nəzərə alaraq tədqiqatlarda balans m etodunun tətbiqini irəli sürür. Yuxarıda göstərilənlər nəinki fiziki coğrafiyanın, bütünlüklə coğrafiya elminin inkişafında xüsusi yer tutur. Müasir dövrdə coğrafi ekologiyanın formalaşmasında da həmin ideyalar əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir. Alim coğrafiyada vahidlik məsələsinə özünəməxsusluğu ilə yanaşır. O, bu məsələni ilk növbədə fiziki coğrafiya ilə əlaqələndirir. Əlbəttə vahid fiziki coğrafiya olduğu kimi, vahid iqtisadi-sosial coğrafiya ideyasının da yaranması olduqca məntiqlidir. Deyilənlərin nəticəsi idi ki, A.A.Qriqoryev 1930-illərdə SSRİ EA-ın Rəyasət Heyətinə Coğrafiya İnstitutu yaradılması barədə rəsmi m üraciət edərkən konstruktiv mahiyyət kəsb edən proqram da ölkənin fiziki-coğrafiyası ilə yanaşı təsərrüfatın coğrafiyası, fiziki və iqtisadi coğrafiyaya dair sintezləşmə məsələlərinin aparılmasını irəli sürürdü. Eyni zamanda fiziki və iqtisadi-coğrafiya daxilində müvafiq diferensasiyalar aparmışdır. Həmin ideyalar bu gün üçün də coğrafiya və coğrafi ekologiya sahəsində mühüm nəzəri və metodoloji əhəmiyyət kəsb edir.
Ən mühüm məsələlərdən biri də odur ki, təbiətdə və cəmiyyətdə təkamül prosesinin davam etməsi ilə əlaqədar olaraq bu sahədən bəhs edən elmlər içərisində xüsusi yer tutan coğra
fiya elmlərarası mahiyyət kəsb etməklə, daim yeniləşməli, dövrün tələblərinə uyğun sistemləşdirilməlidir. Həmin sahədəki çatışmazlıqlardan biri də elmlərin və elmi mərkəzlərin idarə olunmasında yol verilən nöqsanlardan ibarət olmuşdur. Keçmişdə «Mərkəzin» elmlər akademiyasmdakı struktur və idarəetmə əsasən respublikaların elmlər akademiyaları ilə mexaniki olaraq yaxınlaşdırılırdı. Bununla əlaqədar olaraq coğrafiya həm təbiət, həm də cəmiyyət elmlərindən olmasına baxmayaraq Yer elmləri ilə birlikdə idarə olunmuşdur, indi də belədir. Beləliklə «Yer elmləri bölməsi» ilə idarə olunan, ictimai elmlərlə əlaqəsi ardıcıl olmadığından coğrafiyanın nəzəri və tətbiqi sahələri məhdudlaşırdı. Yer elmləri Azərbaycan və dünya elminə böyük alimlər, elmi töhvələr vermələrinə baxmayaraq coğrafiyanın bəzi nailiyyətləri, başqa elmlərin-iqtisadiyyatın, etnoqrafiyanın və b. nailiyyəti kimi təqdim edilirdi. Ona görə də, coğrafiyanın konstruktivliyi yüksək səviyyəyə qalxa bilmədiyindən onun tətbiqi sahələri də kifayət dərəcədə inkişaf edə bilməmişdir. Beləliklə, coğrafiyanın idarəetmədə yeri məhdudlaşdırılmışdır. Bununla əlaqədar olaraq həyatımızın gedişində əksər coğrafi problemlərin həllində başqa elm nümayəndələri bir çox halda coğrafiyaçıları əvəz etmişlər. Bunun nəticəsində coğrafiyada bəzi elmi-tədqiqat metodları iqtisadiyyat elmində olduğu kimi təkrarlanırdı. Elə hallar da olurdu ki, iqtisadiyyat elmində təbii-coğrafi qanunlar və proseslər düzgün qiymətləndirilmirdi. Coğrafi ideyalar bir çox elm sahələrində özünə yer tapmaqla mahiyyəti dəyişirdi: məsələn, regionologiya, ölkəşünaslıq, okeanologiya, coğrafi siyasət (geopolitika) və s. sahələrdə olduğu kimi. Eyni zamanda coğrafiyada böyük kəşflər kimi məlum olan, idarəetmədə əvəzolunmaz yer tuta biləcək qanunauyğunluqların (enerji istehsal dövriyyələri, təbii balans- laşmanın əsaslan, coğrafi rayonlaşdırma, son dövrlərdə coğrafi ekologiya və s.) ümumi idarəetmədə yeri kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir.
Elmlərin inkişafında onlarm düzgün fənləşdirilməsi, müxtəlif ixtisaslarda tədris edilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu
20 21
sahədə də müəyyən çatışmazlıqlar vardır. Məsələn, coğrafiyanın bütün ixtisaslarında geologiya, yaxud da geomorfologiya geoloji əsaslarla tədris edilir. Coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan yer qabığı və onun üzərində gedən sosial-ictimai proseslər geoloji proseslərlə bağlı olduğundan geologiyaya xüsusi yer verilir. Geologiya ixtisasında isə coğrafiya tədris edilmir. Yerin nəinki indiki vəziyyəti, hətta bundan sonrakı vəziyyəti belə geoloji qanunlarla yanaşı coğrafi qanunların və qanunauyğunluqların nəticəsidir. Coğrafi anlayışlarsız yerin geoloji nəticələri, yerin kosmik proseslərlə bağlılığı və s. haqqındakı ətraflı məlumatları ümumiləşdirmək olduqca çətinləşir.
Coğrafiyanın inkişafında elmlərarası və fənlərarası məsələlər xüsusi yer tutur. Doğrudur coğrafiya elmində 1930-cu illərdən başlayaraq sosiallaşma, riyaziləşmə və s. istiqamətlər özünü göstərirdi. Ancaq coğrafiyada iqtisadiyyatın əsaslarının öyrənilməsi müasir tələblərə cavab vermir. Peşəkar iqtisadçılar tərəfindən coğrafiya fakültəsində iqtisadiyyatın əsasları fənni keçilməsi məqsədə müvafiq olar. Eyni sözləri iqtisadiyyat elmi haqqında da demək olar. Doğrudur, iqtisadiyyat fakültələrində və iqtisad təmayüllü institutların əksər ixtisaslarında iqtisadi- sosial coğrafiya fənni keçilir. Lakin onların çoxunda iqtisadi- sosial coğrafi ideyalar iqtisadiyyatın əsasları ilə uzlaşdırılmır, iqtisadiyyat və kommersiya institutlarının ayrı-ayrı ixtisaslarından asılı olaraq, xüsusi proqramlı «ümumi coğrafiya», «iqtisadi coğrafiya», «nəqliyyatın coğrafiyası», «kommersiya coğrafiyası» və s. keçilməsi məqsədə müvafiq olar.
Coğrafiya elmləri vasitəsilə, coğrafi bacarıqla qazanılanların verdiyi səmərə əvəzsizdir. Lakin coğrafiyanı bilməyəndə və yaxud da onun sirlərinə yüksək səviyyədə yiyələnməyəndə də çox şeylər itiririk: məsələn, «təbiətin enerji istehsal dövriyyələri», «təbiətin balanslaşması» və yaxud da «təbii balans», «təbii kooperasiya» və s. haqqında iqtisadçılarımızın və yaxud da idarəedici təşkilatlarda çalışanların müvafiq məlumatı olarsa «təsərrüfat balansı», «əmək balansı», «istehsal dövriyyələri», «sahələrarası balans» və s. daha geniş, daha elmi əsasla öyrəni
lər və istehsal texnologiyası və kooperasiyası düzgün istiqamətləndirilər. F.Enqels Q.Ştarqenburqa məktubunda yazırdı: «İqtisadi münasibətlər anlayışına coğrafi əsas da daxil edilməlidir» (1966). İqtisadiyyatın indiki dövrü üçün deyilənlər daha müasirdir və daha mühüm mahiyyət kəsb edir.
Coğrafiyanın həyati elm olmasına dair bir çox misallar gətirmək olar. Onun həyatın sahələrinə sirayət etməsi təbiətlə- cəmiyyət münasibətlərində ikili mövqe tutması ilə əlaqədardır. Məhz ona görə də coğrafiyanın daxili quruluşunun da təkmilləşməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Hər şeydən əvvəl isə coğrafiyanın və onun qolları arasında düzgün əmək bölgüləri aparılmalı, elmlərarası əlaqə düzgün istiqamətləndirilməlidir.
Müasir dövrdə coğrafiyanın əsas qolları bizim fikrimizcə, 1-ci və 2-ci şəkillərdə göstərildiyi kimi formalaşmaqdadır. Bun- larndan fərqli olaraq Sovet dövründə əsasən coğrafiya fiziki coğrafiyaya, iqtisadi və sosial coğrafiyaya və xəritəşünaslığa ayrılırdı. Əlbəttə, təqdim edilən sxemə bəzi əlavə və düzəlişlər etmək olar. Lakin coğrafiya elminin elmlər sistemində yeri, onun ana elmlərə və başqa sintetik elmlərə görə mövqeyi əsasən müəyyən edilmişdir. Eyni zamanda qeyd etməyi lazım bilirik ki, coğrafiya təbiəti və cəmiyyəti ayrılıqda, eyni zamanda qarşılıqlı əlaqələrdə öyrənir. Bu təqdirdə cəmiyyətin iqtisadi və sosial proseslərindən bəhs edən sahə İqtisadi-sosial coğrafiya adlandırılmışdır. Coğrafiyanın təbiətdən bəhs edən qolu «təbiətin coğrafiyası» adlana bilərmi? Coğrafiyanın inkişaf dövrlərində «təbiətin coğrafiyası» ifadəsi işlənmişdir.
Coğrafiya elmi əhatə dairəsinə görə və bəzi coğrafiyaçıların fikrincə (S.V.Kolesnik, D.N.Anuçin, P.S.Kuznetsova, V.A. Esakov və b.) ümumi coğrafiyanın qolu olan fiziki coğrafiya «ümumi yerşünaslığı» və «landşaftşünaslığı» əhatə etdiyinə görə təbiətin coğrafiyası adlanarsa məqsədə müvafiq olar. Fiziki coğrafiya təbiətin coğrafiyasının bir qolu hesab edilmişdir və o coğrafiya elminə vaxtilə təbii sferaların fiziki xüsusiyyətlərindən bəhs edən elm kimi daxil olunmuşdur. İndi də bu sahədə müzakirə aparmağı məqsədə uyğun hesab edirik.
22 23
Təbiidir ki, təbiətin coğrafiyası üzrə mütəxəssislər üçün fiziki qanunları bilməyin böyük əhəmiyyəti vardır. O nlar yerin, atmosferin, dünya okeanının, landşaftın və s. fizikası barədə geniş məlumata malik olmalıdırlar. Bu da təbiidir ki, fiziki qanunlar coğrafiya elmi üçün, coğrafiya elmi və coğrafi qanunlar və qanunauyğunluqlar da fizika elmi üçün zəruridir, tk i elmin tarixən səmərəli əməkdaşlığı nəticəsində fiziki coğrafiya elmi yaranmışdır. Vaxtilə Peterburq Universitetinin fizika, M oskva Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsində fiziki coğrafiya kafedralarının yaranması təsadüfi hal deyildir. Bunu məqbul hesab etmək olar ki, coğrafiya fakültəsində fizika əsaslı geofizika tədris edilirdi. Bu gün ətraf mühitin coğrafiyasının öyrənilməsində coğrafiyaçıların fizika elminə, fiziki proseslərin öyrənilməsinə böyük ehtiyacları vardır. Fizika fakültəsində isə fiziki coğrafiya və yaxud da ümumi yerşünaslığın əsaslarının keçilməsi də məqsədə müvafiq olar. Fikrimizcə, həmin təklifi təbiət elmləri üzrə ixtisaslaşan digər fakültələr, məsələn kimya və biologiya fakültələri üçün də demək mümkündür. Nəzərə alınmalıdır ki, fəlsəfə fənnindən başqa təbiətşünaslıq fakültələrində ümumiləşdirici fənn tədris edilmir.
Coğrafiyanın, xüsusilə onun iqtisadi-sosial coğrafiya qolu ictimai elmlərlə daha sıx əlaqədardır. Bu sahədə tarix, iqtisadiyyat, statistika, etnoqrafiya, hüquq, sosialogiya və s. xüsusilə fərqlənirlər. Eləcə də, tarix elmi üçün məkan və zamanın kəmiyyət və keyfiyyət dəyişiklikləri coğrafiya vasitəsilə daha məqsədyönlü öyrənilər. D aha doğrusu, maddi varlığın cəmiyyətin inkişafındakı rolu coğrafi parametrlərin qiymətləndirilməsi ilə daha elmi və daha əyani ola bilər. Hələ XIX əsrin ortalarında tərtib olunmuş Şəriət qaydalarında şagirdlərə tövsiyə olunurdu ki, tarixə coğrafıyasız giriş küçədə gözü bağlı gəzmək kimidir. Ona görə də dünyanın quruluşunu bilmək zəruridir (Vesin, 1876). Coğrafiya elmi ilə tarix elminin inteqrasiyası uzun illər öz təsirini göstərmişdir. Lakin bu sahədə bir sıra çatışmazlıqlara da yol verilmişdir. Dünyanın, kontinentlərin, ölkələrin tarixinin öyrənilməsində regionların tarixinə xüsusi
24
AH
rtG
POtX
ıGh
X
COĞRAFİYANIN ELMLƏR SİSTEM İNDƏ YERİ VƏSTUKTURU
FİZİKİ COĞRAFİYA
1. Ümumi yerşünaslıq2. M alı rikl.viıı VƏ
okeanların fiziki coğrafiyası
3. Landşaftşünaslıq4. İqlimşünaslıq5. Hklrometerologiya6. Torpaq coğrafiyası7. Biocoğraflya8. Geomorfologiya
ƏHALİ COĞRAFİYASI
1. Demoqrafik coğrafiya2. Əhalinin yayılması və miqrasiyası3. Əmək ehtiyyaHarının coğrafiyası4. Yaşayış məntəqələrinin
coğrafiyası və məskunlaşma5. Şəhərlərin coğrafiyası və
urbanizasiya6. Kənd əhaltei və məskıaılaşma7. Etnogenetik proseslərin
coğrafiyası
İQTİSADİ COĞRAFİYA
1. Sənayenin coğrafiyası2. Kənd təsərrüfatının
coğrafiyası3. Nəqliyyatın coğrafiyası4. Tikinti coğrafiyası5. Enerjjetik coğrafiya6. Xidməti sahələrinin
coğrafiyası7. Regional coğrafiya
Ş a k i l l
25
COĞRAFİYANIN NƏZƏRİ ƏSASLARI
yer verilməmişdir. Məsələn, Qafqazın, Xəzəryanı ölkələrin, Skandinaviya və b. regionların, hövzələrətrafı əyalətlərin tarixinin öyrənilməsində təbii-ərazi və təbii-istehsal komplekslərin cəmiyyətin tarixi proseslərinin inkişafında rolu kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Bu çatışmazlıq qismən düzəlməkdədir. Eyni zamanda tarixi dövrlərdəki bir çox yürüşlər, müharibələrin və başqa ictimai proseslərin səbəblərində təbii amillərin qiymətlərndirilməsi kifayətləndirici deyildir. Eləcə də tarixi hadisələrin cosiyasi (geosiyasi) mahiyyəti kifayət dərəcədə təhlil edilməmişdir. L.Qumilyov cəmiyyətin tarixini təbiətdən- biosferdən ayırmadan təhlil etmişdir. O, insanların həyat tərzini, hətta mühüm ictimai hadisələri biosferdə gedən dəyişikliklərlə də əlaqələndirir. Ən maraqlısı odur ki, o günəş aktivliyinin cəmiyyətə birbaşa və dolayı olaraq təsirini izah edərək in- sanlardakı passionarlığı (endogen oyanışları-Ş.G.), genetik formalaşmaları təbiətlə əlaqələndirir (L.Qumilyov, 2002). Göstərilənlər müəyyən mənada bir çox determinist ideyaları müasirləşdirməklə yanaşı təbiətin cəmiyyətin inkişafındakı rolunu düzgün qiymətləndirməyə əsas verir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox coğrafi tədqiqatlarda da cəmiyyətin və təbiətin tarixi kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Tarix və coğrafiyanın inteqrasiyasında formalaşan tarixi coğrafiya elminin nailiyyətlərindən hər zaman səmərəli istifadə edilməmişdir. Bu sahədə bir çox elmi fikirlər və ideyalar Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yenidən strukturlaşması və milliləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq həyata keçirilməkdədir. Eyni zamanda AMEA- nm Coğrafiya İnstitutunda «Coğrafi fikir tarixi», «Əhali coğrafiyası» və b. şöbələrin yaranması xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bir sıra ümumiləşdirici əsərlər, o cümlədən Azərbaycan coğrafiya cəmiyyəti 60 ildə: «Uğurlar, nailiyyətlər və perspektivlər» (akad.B.Budaqovun redaktəsi ilə B.,1991). B.Budaqovun «Coğrafiya elminin uğurları», I kitab (B.,2002), prof. A.M.Hacızadə və dos. T.G.Həsənov tərəfindən yazılan «Coğrafiya tarixi» (2001) və başqa əsərlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
27
Təbiətdə gedən dəyişikliklər, təbiətin tarixən dəyişməsi heç də əmək alətlərinin və istehsal münasibətlərinin təsiri ilə yaranan dəyişikliklərdən az dəyişikliklər yaratmır. Deməli, müasir dövrdə təbiət-cəmiyyət münasibətlərində təbiətin rolunun qiymətləndirilməsi ən önəmli məsələlərdən biri olduğundan bu sahədə geniş elmi təhlillər aparılması lazım gəlir.
1.3. Elmi tədqiqatlarda sistemli yanaşma
«Sistem» anlayışının yaranması və sistemli yanaşmanın tarixi olduqca qədimdir. Sistemli anlayışları və yanaşmaları doğuran varlığın, mühitin özü olmuşdur. Bu sahədən bəhs edən məlumatlar Antik dövrdə, qədim Yunanıstanda, Şərqdə varlığın dərk olunması, ətraf mühitə münasibət ideyalarından yaranmışdır. Qədim dövrdə elmi anlayışlara, dünyanın yaranm asına olan münasibətlər sistemli düşüncələrin nəticəsi idi. M əntiqdə, həndəsədə, insanın törəməsi haqqında məlumatlarda ak- siomatik fikirlər obyektlərə və proseslərə sistemli yanaşma ilə bağlı olmuşdur. Deyilənlərin elmi əsasları qədim dövrdə ilkin fəlsəfi anlayışlardan başlamış, kainatın əmələ gəlməsi, obyektlərin və proseslərin hərəkətinin izahı ilə əlaqədar idi.
İ.K anta görə sistem haqqındakı elm hissəciklərin tam a bağlılığı, ondan asılı olması deməkdir. G.Hegelə görə sistemli yanaşma dərk olunana dialektik yanaşma mənasını ifadə edir. Sistemli yanaşma, bu sahəyə dair fəlsəfi fikrin yayılması XIX- XX əsrlərdə daha da genişlənmişdir. Bununla yanaşı bir çox ziddiyyətli meyllər də yaranmışdır. Onlar məzmununa görə təcavüzkar, subyektiv mahiyyət kəsb edən və bir-birini inkar edən meyllər idi. Eyni zamanda bəzi fikirlər materialist və idealist baxışlardan fərqlənməklə təbiət və cəmiyyət münasibətlərində elmi və sistemli yanaşmaları inkar etmiş, real sistemləri dərk etməkdən uzaqlaşmışlar. Sistemli yanaşmaların təhlilini, idarə olunmasını daha əsaslı dərk etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edən nəzəriyyələrin xüsusi rolu olmuşdur: təkamül və nis
28
I
bilik nəzəriyyəsi, K vant fizikası, Struktur linqvistikası və b. Sonralar, yəni XX əsrin əvvəllərindən V.İ.Vernadski və başqaları sistemli yanaşmalarda reallıqları xeyli əks etdirmişlər.
Artıq XX əsrin ortalarında sistemli yanaşmaya dair tədqiqatçılar tərəfindən ümumiləşdirmələr aparılmışdır. Həmin əsrin 50-60-cı illərində kibernetikanın inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bir sıra ölkələrdə sistemli yanaşmalara dair yeni nəzəri fikirlər, konsepsiyalar irəli sürülmüşdür. Bunlar bir qədər konstruktiv olmaları ilə fərqlənmişdir. Onların bir çoxu sistem anlayışına, bu sahədəki ideyalarin həyata tədbiqinə, ictimai münasibətlərin formalaşmasına həsr edilmişdir.
Sistemli yanaşmalarda bir çox çatışmazlıqlar ondan ibarət olmuşdur ki, bu sahədəki ideyalar bir müddət Yer və yerşünaslıqdan, təbiətşünaslıqdan, kainatşünaslıqdan, insanşünaslıqdan və cəmiyyətşünaslıqdan bəhs edən elmlər əsasında deyil, yardımçı və ikinci dərəcəli sahələr ətrafında təhlil edilmişdir. Sistemlərdən bəhs edən təhlillərdən aydın olmuşdur ki, sistemlər bütövdən, strukturdan, əlaqələrdən, elementlərdən, münasibətlərdən, yarım sistemlərdən və s. ibarətdir. Sistemlərin dövrüliyi komponentlərin strukturlaşmasından, enerji və maddələr dövranından, mühitdən, və s. asılıdır.
Məlumdur ki sistemlər qeyri-üzvi (geoloji, fiziki, kimyəvi və b.) formalara və canlılara bölünürlər. Hər iki sahədə mürəkkəb və sadə sistemlər mövcud olur. Bununla yanaşı sistemlər sintetik də olurlar. M ürəkkəb sistemlərin bir çoxu məhz sintetik birliklərdən ibarətdir: məsələn şəhərlər, rayonlar, təsərrüfatlar və onların sahələri.
Abstrakt sistemlər də mövcuddur. Onlar ağılın məhsulu olmaqla müxtəlif səviyyələrə malik olur. Təbiidir ki, geniş biliyə, zəngin dünyagörüşə malik olan insanlar daha mürəkkəb sistemlər haqqında təsəvvürə malik ola bilərlər. Sistemlər dinamik və sabit (statik) olmaqla özünəməxsus formalara malikdirlər. Dinamik sistemlər geometrik formalara malik olmaqla dəyişkən olurlar. Dağlar, sahil zonaları, çaylar, göllər və b. Bəzən onlar ümumi dinamizmin inkişafında müəyyən dövr ər
29
zində ritmik xüsusiyyətə malik olur, bəzən də sabitləşirlər. Statik sistemlərə misal olaraq cansız təbiəti - ancaq abiotik proseslərlə bağlı olan vəziyyətləri misal gətirmək olar. Həcminə görə sistemlər müxtəlif səviyyələrdə formalaşırlar.
Keçmiş SSRİ-də sistemli yanaşma əsasən xalq təsərrüfat sahələrinin öyrənilməsi və idarə edilməsində tədbiq edilirdi. Ən başlıcası bu sistemlərin strukturlaşmasma daha çox diqqət yetirilirdi. Lakin bu sahədə çox böyük çətinliklər var idi. Birinci, sosial sistemlərin təbii əsası kifayət dərəcədə qiymətləndirilmirdi. İkinci, xalq təsərrüfatının və eləcə də kənd təsərrüfatının idarə edilməsində təbii-ərazi sistemləri ilə, ərazi-istehsal tipləri yalnız makro səviyyədə qiymətləndirilir və planlaşdırılırdı. Ekoloji xüsusiyyətlər, milli-ərazi birliklərə dair m araqlar hər zaman nəzərə alınmırdı. Sistemli yanaşmalarda bir çox müvəffəqiyyətlərə xüsusilə, elmi-texniki nailiyyətlərə baxmayaraq ie- rarxik, çox funksiyalı sistemlər yaradılırdı. Belə strukturların təhlili ilə əlaqədar olaraq «insan və maşın», «mürəkkəb sistemlər» və b. haqqında məsələlər müzakirə edilmişdir. Ümumiyyətlə Sovet dövründə sistemli yanaşmalara dair təhlil edilən nəzəri müddəalar birtərəflt əsaslandırılırdı. Ona görə də inkişafda ziddiyyətlər meydana çıxır, bəzən də antoqonist münasibətlər yaranırdı. Məsələn, istehsalın bir çox sahələrində, nəqliyyatın bir çox növlərinin idarə edilməsində sistemli yanaşma aşağı səviyyədə idi. Ancaq, kosmik aparatların idarə edilməsində, hava nəqliyyatının inkişafında və idarə edilməsində, hərb sənayesində böyük irəliləyişlər yaradılmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, sosial sistemlərdən fərqli olaraq təbii sistemlər özünü bərpa edəndir. V.A.Nikolayev (2001) qeyd etdiyi kimi, təbii strukturlar bir çox qamma göstəricilərin harmonik qaydalarına tabedir, onlar məhv olmağa, xaoslaş- mağa müqavimət göstərərək öz formalaşmasını saxlamaq üçün geosistemə təsir edirlər. Deyilənlər yerin daxili strukturunda, bütün təbii sistemlərdə və eləcə də landşaftların harmoniyasında və s. özünü göstərir.
Bütün sistemlər və eləcə də Yer kürəsi, onun formalaş
masında və hərəkətində iştirak edən daxili və xarici strukturlar simmetrik formalaşmağa malikdir. Simmetriya-fəaliyyət göstərən, formalaşmış sistemlərin əsas xassəsi, atributudur. İndiyə qədər simmetriyanın dörd növü müəyyən edilmişdir: güzgülü- biaterial, radial-şüalı, konusvari, şar formalı. Göstərmək lazımdır ki, simmetriyanın tərəfləri geometrik və ağırlıq cəhətdən bərabər olduqca müqaviməti və uzun ömürlüyü yüksək olur. Lakin simmetriya hər zaman qarmoniya yaratmır. Ona görə də təbiətdə və ona müvafiq olaraq cəmiyyətdə disproporsiyalar, ekstremal hadisələr, təbii fəlakətlər və fövqəladə hadisələr baş verir.
Sistemli təhlillərdə ən mürəkkəb formalaşma təbiət-cəmiyyət prosesləri və birliklərdir. Daha mürəkkəb sistemlər isə fəaliyyəti təbiət prosesləri ilə uzlaşdırılan sosial obyektlərdir. Təbii və sosial sistemlər arasındakı əlaqələri mütləq səviyyədə əlaqələndirmək mümkün deyildir: məsələn, şəhərlər və urbanistik sistemlər, «bionik» və «geonik» birliklər (sistemlər). Onlar təbii-sosial sistemlərin sintezi üçün olduqca səciyyəvidir. Bununla belə təbiət və cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı əlaqələr, cəmiyyətin idarə olunması, sintetik sistemlərin proqnozlaşdırılması özünü tamamilə doğrultmurdu. Deyilənlər sistemlərin nə- həngləşməsinə, inkişaf etməsinə, bəzən də dağılmasına təsir göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, sistemli yanaşma bir çox elmi və əməli proseslərdə tətbiq edilir. Belə yanaşma əsasən mürəkkəb və sintetik problemlərdən bəhs edilən sahələrdə nisbətən geniş müşahidə olunurdu: geologiya, biologiya, coğrafiya, tarix və etnoqrafiya, linqvistika və s. Ümumiyyətlə, sistemli formalaşmalar inkişaf etdikcə tamamlanır, yetgin halda olduqca konkretləşir, bəzən də nisbətən asan dərk olunan strukturlara malik olurlar. Sosial sistemlərdən fərqli olaraq təbii sistemlər uzun və qısa müddətli olur. Onların struktur xüsusiyyətlərini və dəyişkənliyini müəyyən etmək, təsnif etmək üçün məntiqli, taksonomik bölgülər ayırmaq lazım gəlir. Mütəxəssislərin fikrincə hər bir bölgü sistemdə ancaq bir yer tutur.
30 31
E.B.Alayev göstərir ki, tədqiqatlarda sistemli yanaşma tədqiqat obyektinə o zaman uyğyn olur ki, həmin obyekt or- qanik cəhətdən bütöv olsun. Ona görə də, obyektin tamlığı, yaxud da dərk olunması ona yanaşmam da səmərəli edir. Eyni zamanda başqa alimlərdən fərqli olaraq sistemə aşağıdakı kimi tərif verir. Sistem - aralarındakı formalaşmış əlaqələrə malik obyektlərin uzlaşdırılmasıdır ki, bu da yeni keyfiyyət yaradır: tamlıq, avtonomluq və s.( 1983).
R.J.Harvey yazır ki, Sistem-çoxlu sayda olan predmetlərin, xassələrin uzlaşmasıdır. İfadə, sadə olsa da, mahiyyətində mücərrədlik vardır. Bizim fıkrimizcə sistemə aşağıdakı kimi tərif vermək daha məqsədə uyğun olar. Sistem-təbii və sosial komponentlərin, yaxud da elementlərin bir neçə sayda, bəzən də bir çox sayda daxili struktura və əlaqələrə malik olmaqla avto- nom və uzun müddətə ciddi dəyişməyən birliyidir. D aha sonra E.B.Alayev ifadə edir ki, obyektlər və obyektlərin məcmusu, sistemdə bir funksiyanı yerinə yetirməklə «sistemin elementləri» adlanırlar. Bizim fıkrimizcə, sistemdə yerindən asılı olaraq elementlər bir və yaxud da bir neçə funksiyalı olurlar. Dinamik (təbii) sistemlər təbii təkrar istehsal funksiyasına da malikdirlər. Eyni zamanda onların bu xarakteri sistemin genezisini müəyyən edir.
Sistemin başlıca mürəkkəbliyi ondan ibarətdir ki, sistemlərdə elementlərin bir çoxu yarım sistemlər, yaxud da tamam formalaşmamış olurlar. İndiyə qədər aparılan təhlillərdən aydın olur ki, təbiətdə müxtəlif ölçülü sistemlər mövcuddur. Eyni zamanda onlar təcrid olunmuş, bağlı, açıq olurlar (3-cü şəkilə bax).
Sistemlərin təhlilləri bir çox halda abstrakt formalar ətrafında aparılır. Onların struktur və funksional xüsusiyyətləri haqqında elmi müddəalar, təhlillər aparılarkən ideya və fikirlər əsasən ideallaşdırılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi sistemləri (geosistemləri) təhlil etmək üçün real nümunələr olduqca çoxdur. Coğrafi sistemlər ərazilərdə təbii və sosial birliklərdə formalaşarkən bu
32
SİSTEM LƏRDƏN NÜMUNƏLƏR
1. Təcrid olunmuş sistemlər
2. Qapalı sistemlər 3. Açıq sistemlər
A \ / V \' \ J ' *1 ) ’
w w /
t
V
Şəkil Э
33
sahədəki proseslərin qanunauyğunluqları da əks olunur. Azərbaycan dilində geosistemin işlədilməsi bəziləri tərəfindən ancaq geolji sistem kimi qəbul edilir. Geologiya elmində də sistem və sistemli yanaşmalar vardır və coğrafiyada geoloji sistem anlayışı hər zaman yerinə görə işlədilmir. Geoloji sistemlər anlayışı da coğrafi sistemlərlə eyniləşdirilə bilməz. Nəzərə alınm alıdır ki, coğrafi sistemdən geoloji sistemə və əksinə keçid vardır. Bu da sistemli təhlillərdə xüsusi yer tutmalıdır.
Coğrafi sistem coğrafi ərazi-geotoriya ilə bağlıdir. Buraya ilk növbədə quru ərazilər və akva ərazilər də (akvatoriya zonası) daxil edilir. E.B.Alayev göstərir ki, coğrafi sistem əvvəl təbii birliklərə, sonradan iqtisadi coğrafi sistemə daxil edilmişdir. Həmin müəllifin fikrincə sosial-iqtisadi proseslərdə ilk növbədə ərazi sistemləri, sonra başqa coğrafi sistemlər nəzərə alınır, tik növbədə biz belə hesab edirik ki, iqtisadi-sosial coğrafiya coğrafiyanın tərkib hissəsi olmaqla coğrafiyanın sistemlərinin sərhədləri, sonra qalan sistemlər əhatə edilməlidir. Qeyd edilməlidir ki, bir çox sistemlərin arasından sədd çəkmək, onları bir-birindən ayırmaq, yaxud da sistemlərarası əlaqəni görməmək metodoloji səhvlərə gətirib çıxarır. Məsələn, iqtisadi coğrafi formalaşmanı geotoriyadan ayırmaq düzgün deyildir. Doğrudur, uzun illər iqtisadi coğrafi tədqiqatlarda ən çox iqtisadi səmərə qiymətləndirilmişdir. Bu sahədəki tədqiqatlar, onun obyekti geotoriyadan ayrılırdı. Ona görə də bir çox ziyanlara (xüsusilə ekoloji, iqtisadi və s.) yol verilirdi. Elmi cəhətdən isə təbii-sosial obyektlər arasındakı əlaqələr, sintetik qanunlar düzgün qiymətləndirilmirdi. Sistem anlayışım daha ətraflı dərk etmək üçün onu «kompleks» anlayışı ilə müqayisə etmək olar. İndiyə qədərki elmi məlumatlardan aydın olur ki, sistem sözü coğrafi ədəbiyyatlara XX əsrin 60-cı illərində, «kompleks» sözü isə ondan 30-40 il əvvəl gətirilmişdir. Bir çox ədəbiyyatlarda sistem anlayışları, kompleks termini ilə eyniləşdirilir. Doğrudur, sistemlə kompleks arasında oxşarlıq (gene- tizm, dinamizm, strukturlaşma, sərhədlərin ayrılması və s.) vardır. Lakin kompleks daha formalaşmış (güclü) sistemdir.
Burada enerji, maddələr mübadiləsi, informasiya və s. əlaqələr daha güclü və daha dinamik olur. Müasir dövrə qədər coğrafi sistemlərin və komplekslərin öyrənilməsində bir sıra mübahisəli məsələlər vardır. Onları dünyəvi anlaşmalar nöqteyi-nəzərindən də təhlil etmək məqsədə müvafiqdir.
Sistemlər haqqındakı biliklərin təkmilləşdirilməsində, bu barədə elmi fikirlərin reallaşdırılmasında və eyni zamanda obyekt və proseslərin öyrənilməsində, elmi inteqrasiyaların yaradılmasında modelləşdirilmənin böyük əhəmiyyəti vardır. Modelləşdirilmənin həyata keçirilməsi coğrafi mahiyyətin açılmasına da böyük təsir göstərir.
Dünya dərk olunan və dərk olunmayan strukturlardan ibarətdir. Həmin bölmədə məqsəd yalnız sistemlərin forma və məzmununu öyrənmək deyil, eyni zamanda sistemlər arasındakı əlaqələri dərk etməkdən ibarətdir. Sistemləri və sistem- lərarası əlaqəni dərk etmək ətraf mühiti, dünyanı dərk etmək deməkdir.
Mütəxəssislərin fikrincə, sistemlər təcrid olunmuş, bağlı və açıq olurlar. Bununla əsasən razılaşmaq olar. Lakin tamamilə təcrid olunmuş sistem, məlum olduğu kimi, yalnız sosial həyatda mövcud ola bilər. Təbiətdə isə onlar dövrü mahiyyət kəsb edir və burada şərtilik mövcuddur.
Sistemlərə həsr olunmuş bir sıra elmi ədəbiyyatlardan fərqli olaraq Harvey R .J., Kentli V.A. (1976) təbii və sosial sistemlərin növlərini və təsnifat prinsiplərini vermişlər. Onlara görə təsnifat növləri aşağıdakılardan ibarətdir: morfoloji, kaskadlı, prosesli, idarə olunan, özündən idarə olunan, bitkilər, heyvanlar, ekoloji, insan, cəmiyyət, insanın ekoloji sistemi. Bu bölgüdə sistemlər əsasən əhatə edilmiş və onu məqbul hesab etmək mümkündür. Lakin onların adlarını daha məntiqli ifadə etməklə bir qədər aydınlıq yaratmaq olardı. Məsələn, insanla onun ekoloji sistemini birləşdirərək, sistemdaxili yarım sistemləri fərqləndirmək olardı. Bitki və heyvanat aləmi birlikdə, təbii kompleksdə verilsə daha məntiqli hesab edilərdi və s. Bununla yanaşı bölgü ilk dəfə verildiyindən mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
34 35
Sistemlərin təsnifini daha da reallıqlaşdırmaq məqsədilə onların təsnifat prinsipi haqqındakı məlumatları ümumiləşdirərək aşağıdakılardan asılı olduğunun nəzərə alınmasını məqsədə müvafiq sayırıq: təbii ərazi birliklərinin formalaşması və dinamikliyi; geotorial formalaşma və təbii sərhədlərin xüsusiyyətləri; axınların istiqamətləri və epigenetik xüsusiyyətləri; əlaqələr və enerji dövranı; Mərkəzləşmə və konsentratlaşma; öz- özünə təşkil olunmanın dərəcəsi; cəmiyyət tərəfindən yaradılan və idarə olunan sistemlər; geokimyəvi və geofiziki proseslərdən asılılıq dərəcəsi; əhalinin yayılma və həyat fəaliyyəti formaları və dərəcələri; enerji istehsal dövriyyələri və formalaşma fazası; canlı aləmin (biosenozların) yayılmasının sıxlığı; morfostruktur formalaşmanın sıxlıq dərəcəsi.
Göstərilənlərin inkişaf dərəcəsi, onların təbii tamlığı və yaxud da təbii proseslərin sosial proseslərlə inteqrasiya dərəcəsi sistemlərin inkişafının fazalarını müəyyən edir. Bəzi hallarda təbii-sosial proseslər inteqrasiya edilir, qarşılıqlı əks təsirlər nəticəsində bəzən deqredasiyaya uğrayırlar. Deyilənlərin inkişaf fazalarının müəyyən edilməsi coğrafiyada sistemli tədqiqatların aparılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
1.4. Yeni inkişaf mərhələsində coğrafiya elminin problemləri
Yeni iqtisadi-siyasi inkişaf şəraitində müxtəlif inkişaf və idarəetmə proqramlarının qəbul edilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Həmin proqramların bir qismi yalnız keçid dövrü üçün zəruri olsalar da, uzun müddətli fəaliyyət üçün əlverişli deyildir. Dünya ölkələrinin müxtəlif inkişaf mərhələsinə dair bir sıra təcrübələr mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, Azərbaycanın reallıqlarına onların birbaşa tətbiq edilməsi bütün hallarda müsbət nəticələr verə bilməz. Bunun üçün elmi təhlillər aparm aq lazım gəlir.
Azərbaycan elminin bir çox sahələri, onların idarəetmədəki yeri xüsusi təhlillər tələb edir. Keçid dövrünün ilk mərhələsin
dən başlayaraq respublikada elmin və təhsilin bir sıra sahələrində islahatlara ehtiyac duyulduğu bir çox səviyyələrdə özünü biruzə verirdi. Xüsusilə 90-cı illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müvafiq yığıncaqlarında fundamental elmlərin yenidən təşkilinə ehtiyac yarandığı göstərilmişdir. Vaxtında deyilən həmin fikir sintetik elm olan coğrafiya elmləri sisteminə daha çox aid edilməlidir.
Coğrafiya elminin müasir dövrə qədərki nailiyyətlərini nəzərə alaraq bildiririk ki, Keçmiş İttifaqda coğrafiya 1970-ci illərdən konstruktivləşməyə başlamışdır. Konstruktivlik əsasən rayonlaşdırmanı, landşaftın öyrənilməsini, inzibati və iqtisadi rayonların layihələşdirilməsini, şəhərsalmanı və s. sahələri əhatə etmişdir. Lakin tətbiqi sahələrdə coğrafi konstruktivlik özünü kifayət dərəcədə təsdiqləməmişdir. Cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin rolunun siyasətləşdirilməsi, uzun illər vahid coğrafiya əsasında aparılan elmi mübahisələrin səmərəli yekun- laşdırılmaması coğrafiya elminin nəzəri və tətbiqi sahələrinə müəyyən dərəcədə əks təsir göstərmişdir. İdarəetmədə coğrafi siyasətin (geopolitikanm) uzun illər inkar edilməsi coğrafiya elminin inkişafında maneələr yaratmışdır.
Əsasən coğrafiyanın vahidliyi ətrafındakı elmi-metodoloji təhlillərin ümumiləşdirilməsindən coğrafiyadan çox, onun inteqrasiyada olduğu sahələr (iqtisadiyyat, torpaqşünaslıq, iqlimşünaslıq, okeanologiya və s.) faydalanmışdır.
Ümumiyyətlə, XX əsrdə, xüsusilə həmin əsrin ikinci yarısında elmin bir çox sahələrində olduğu kimi coğrafiya sahəsində qazanılan elmi praktiki nailiyyətlər müvafiq əhəmiyyət kəsb etmişdir. Keçən yüz ildə əldə edilən müvəffəqiyyətlər coğrafiyanın XXI yüz ildə inkişaf perspektivlərinin müəyyən edilməsinə müəyyən təsir göstərəcəyi şübhəsizdir. Deyilənlərə Rusiya və dünya ölkələrinin alimləri və mütəxəssislərinin səyi nəticəsində nail olunmuşdur. XX əsrin əvvəllərində Çijevskinin Günəş fəallığının Yer mühitinə təsirinin öyrənilməsi, Sovet dövründə isə həmin fikirlərin «dondurulması» və əsrin axırlarında həmin ideyaların reabilitasiya edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
36 37
Daha sonra Günəş sisteminin qravitasion proseslərə təsiri, Ayın ekliptik en dairəsində gedən dəyişikliklərlə əlaqədar Yerin litosferində və daxilində gedən (endogen) proseslərin nəzərə alınması, Yerin səthində və daxilində gedən proseslərə m onitorinq qoyulması üçün əlverişli məlumatlar verir (V.M.Fedorov, 2000). Eləcə də, geosistemin ümumi nəticələrinin öyrənilməsi göstərir ki, o, qeyri-xətti, davamlı, bəzi halda səbəbi aydm olmayan, qeyri-adi hadisələrlə müşahidə edilir. Yalnız nisbətən az vaxt ərzində xətti, strukturu sabitliyə və eyni zamanda daxili və xarici təsirlərə davamlı olmaqla dəyişməzdir (İ.İ.Zeydis, V.İ.Krujalin və b., 2000).
Göstərilənlərlə yanaşı 29-cu Beynəlxalq Coğrafiya K onqresində (14-18 avqust 2000) XXI əsrdə coğrafiya elminin vəzifələri əsasən qeyd edilmişdir. Onları aşağıdakı bölmələrlə ümumiləşdiririk: Təbii və antropogen proseslərin qlobal nəticələri, iqlimin qlobal dəyişkənliyi; Sahil zonalarında məskunlaşmanın təkamülləşməsi və cəmiyyətin ərazi təşkilində texnoloji fəallıqlara diqqət yetirilməsi; Coğrafi biliklərin ümumbəşəri əhəmiyyətini, coğrafi informasiya sistemlərinin tətbiqi sahələrdə yararlığını müəyyən etmək; Coğrafiyanın həyatı əhəmiyyət kəsb edən nailiyyətlərinin müxtəlif sahələrlə inteqrasiyasına təminat yaratmaq; Siyasətin, ekoloji proseslərin və ətraf mühitin mühafizəsinin, idarəetmənin və s. coğrafiyalaşdırılmasının elmi-metodiki əsaslarını işləmək.
Müasir dövrümüzdə təbii-tarixi, iqtisadi-siyasi inkişafımızın ekoloji problemlərinin xüsusiyyətlərini və s. nəzərə alaraq ümumiyyətlə coğrafiya elminin və eləcə də Azərbaycan coğrafiya elminin problemləri haqqında aşağıdakıları bildiririk:
■ Coğrafiyada fundamentalizmin tələblərinə müvafiq olaraq Yerin xassələrinin Günəş sistemi ilə bağlılığını və onunla əlaqədar biosferin dəyişkənliyinin qanunauyğunluqları haqqında bilikləri ümumiləşdirmək, biosferi cəmiyyətin mühiti kimi qiymətləndirmək və coğrafiya elmi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən substratlarm təyinatının öyrənilməsini istiqamətləndirmək lazım gəlir.
■ Coğrafiyada fundamentalizmin ikinci mahiyyətini təbiətin və cəmiyyətin inkişaf qanunları ilə bağlı olan, təbiətlə cəmiyyəti birləşdirən qanunların və qanunauyğunluqların (an- tropokosmik, bifurkasion, anturajiya, epigenetik və s.) sintetik mahiyyətlərinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu sahədə elmi tədqiqatları genişləndirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
■ Təbii proseslərin dialektik mahiyyəti, epigenetik proseslərin dövriliyi, əsasən təbiətşünaslığın qanunauyğunluqları ilə tədqiq olunmalıdır. Təbiət hadisələrinin, proseslərinin yerin zaman və məkanından asılı dəyişməsinin nəticələri biosferdən fərqli coğrafi mühitdə daha əyani əks olunur (torpaqların eroziyasından, ozon dəliyinin yaranmasına qədər). Təbiətşünaslığa dair təhlillərdə başqa fundamental elmlərin yeri aydm əks etdirilməsinə baxmayaraq coğrafi problemlərin yeri bu təhlillərdə öz əksini lazımınca tapmamışdır. Eyni zamanda coğrafiyada biologiyanın əsaslarına da lazımi səviyyədə istinad edilmir. Coğrafiyada bir sıra elmlərdə olduğu kimi biologiyanın əsaslarını, biologiyada coğrafiyanın, yaxud da ümumi yerşünaslığın öyrənilməsinin böyük əhəmiyyəti olardı.
■ Coğrafiya elminin ən böyük nailiyyəti, özünəməxsusluğu differensasiyalaşma və inteqrasiyalaşmadan ibarətdir. Deyilənlər coğrafiyanın strukturlaşmasında da mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı onun vahidliyi (bütövlüyü) daha çox konstruktiv mahiyyət kəsb edir. Belə ki, bir çox dünyəvi, qlobal və s. proseslərin vahidliyini dərk etmək ümumi qanunauyğunluğun dərk edilməsini asanlaşdırır. Deyilənlər bütün təbiət və cəmiyyət elmləri üçün də ümumi əsas yaradır. Bununla əlaqədar bəzi ali məktəblərdə ümumi coğrafiyanın tədris edilməsini məqsədə müvafiq saymaq olar. Coğrafiyada differensasiyalaş- manın dərəcəsindən asılı olmayaraq vahid coğrafiya daimidir, bu sahədə tədqiqat metodları təkmilləşdirilməlidir.
■ Coğrafiyanın vahidliyini tələb edən ən mühüm sahələrdən biri də ətraf mühitin xüsusiyyətlərini, funksiyalarının öyrənilməsində olan tələbin artması və mühiti mühafizə məsələləri-
38 39
dir. Mühitin bərpası və bununla əlaqədar olaraq onun ekoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi sahəsindəki nailiyyətlər, ilk növbədə, ümumi coğrafi yanaşmaların nəticəsidir. Ə traf mühitin mıhafizəsi və bu əsasda coğrafi ekologiya elminin form alaşm ası fiziki və iqtisadi coğrafi məlumatların ümumiləşdirilməsini tələb edir. Eyni zamanda ətraf mühiti mühafizə sahəsində az- çox qazanılan və bundan sonra qazanılacaq nailiyyətlər başlıca olaraq coğrafiyanın tətbiqi istiqamətlərinin əsaslarına aid edilən məsələlərdəndir. Yeni əsrin ilkin dövründən başlayaraq elmlərarası mahiyyət kəsb edən «Mühitşünaslıq» yeni elm sahəsi kimi ali və orta ixtisas təhsili sistemlərinin müvafiq ixtisaslarına daxil edilməsi məqsədə müvafiq olar.
m Yeni dövrdə siyasi coğrafiyanın mahiyyətində mühüm dəyişiklik yaranmışdır. Lakin həmin sahəni bəzi mənbələrda olduğu kimi «Cosiyasət» və «İnforsiyasət» adlandırm aq məqsədə müvafiq deyildir. Coğrafi siyasətin ənənəvi mahiyyətini saxlamaq məqsədyönlüdür. Lakin ərazilərin təbii-ictimai, ekoloji, siyasi-ərazi vahidlərinin real və potensial imkanlarının qiymətləndirilməsi təkmilləşdirilməlidir.
Azərbaycan Respublikasının və onun daxil olduğu təbii ölkənin (Qafqazın) siyasi-coğrafiyasında potensial im kanlar artır, bunu əsasən coğrafi təfəkkürlə qiymətləndirmək olar. Ümumiyyətlə, idarəetmədə coğrafi əsası olmayan heç bir siyasi, sosial və iqtisadi əhəmiyyətli dövlət proqramı tələb olunan müvəffəqiyyəti qazana bilməz. XXI əsrin əvvəlindən başlayaraq Azərbaycanın coğrafi mövqeyi, təbii coğrafi şəraiti və təbii ehtiyatlan onun daxili və xarici siyasətinə (coğrafi siyasətə) mühüm təsir göstərə biləcək güclü amildir.
■ Keçid dövrünü müvəffəqiyyətlə başa vurmaqla Azərbaycan digər dünya ölkələrində olduğu kimi, sabit (tarazlı) iqtisadi inkişaf yolunu seçəcəkdir. Buna nail olmaq üçün XXVIII Beynəlxalq Coğrafiya Konqresində inkişafın bir-biri ilə bağlı olan üç istiqamətinə əsaslanmaq lazım gəlir: Ekosistemlərdən səmərəli istifadə edilməsinə, effektli iqtisadiyyata və ədalətli cəmiyyətə. Deyilənlərin həyata keçirilməsi üçün regional planlaşdır
maya və inkişafa böyük ehtiyac vardır. Belə planlaşdırma ən aşağı ərazi bölgüsündə (inzibati rayonda) nizamlanmaqla eyni zamanda qlobal səmərə əldə etməyə imkan verir. Yerli inzibati ərazi bölgüsü «topofil» (M.Ebonq), lokal şəraitdə cəmiyyətlə təbiət arasındakı mübadiləni nizamlamağı tələb edir. Göstərilən təklif Azərbaycan şəraiti üçün daha əlverişli hesab oluna bilər. Çünki ərazi mürəkkəbliyi Azərbaycan üçün daha səciyyəvidir.
■ Azərbaycanın bir çox rayonları antropogen təsirə məruz qalmışdır. Xəzərsahili zonanın XXI əsrin əvvəlindən başlayaraq daha çox antropogen təsirə məruz qalacağına şübhə etmirik. Dünyanın bir çox mütəxəssisləri haqlı olaraq sahil zonalarını təbii zonadan çox antropogen zona adlandırırlar. Müasir dövrdə XXI əsrin əvvəllərində sahil zonalarına, onlara birləşən akvatoriya və quru hissələrə ciddi monitorinq qoyulması tələb olunmaqla sahilin bütün səviyyələrdə əmək bölgüsü (funksiyası) müəyyənləşdirilməlildir. Azərbaycanın sahil zonasının çox dinamik dəyişəcəyi gözlənilir. Buna görə də, coğrafi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur.
■ XXI əsrin coğrafi problemlərinin konstruktiv həll edilməsi üçün təbii, iqtisadi-sosial, ekoloji sistemlərə dair informasiya mənbələrinin zəngin məlumat bankı yaradılmalıdır. Coğrafi informasiya mənbələrindən istifadə dərəcəsi məlumatların əyaniləşdirilməsi zamanı fiziki, iqtisadi-sosial, ekocoğrafi biliklərin sintezləşdirilməsində, təbii-iqtisadi sistemlərin idarə edilməsində və mühitin optimallaşdırılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.
Deyilənlərin həyata keçirilməsi XXI əsrin astanasında elmi sistemlərin strukturlaşmasmı, elmşünaslığın inkişaf etdirilməsini tələb edir.
40 41
1.5. İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyanın vəzifələri rilməsi və eləcə də coğrafi xəritələşdirilmə kimi elmi-metodikvə müasir problemləri təhlilləri əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir.
Keçmiş İttifaqda İSSC-da ictimai quruluşun mahiyyətin- İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiya (İSSC) Coğrafiya elminin dən irəli gələn meyllər, xüsusilə elmi dünyagörüşlərə, bir çox
mühüm sahəsidir. Onun vasitəsilə məhsuldar qüvvələrin və siy- elmi məktəblərə sinfi münasibətlərin bəslənilməsi bəzi nəzəri asi proseslərin ərazi sistemləri öyrənilir. Həmin sahədəki bilik- müddəaların bayağılaşdırılmasma təsir göstərmişdir. Bununla lər mənbəyi hər bir ölkənin ümumi və regional inkişafının idara da Keçmiş İttifaqda və eləcə də Azərbaycanın bəzi elm sahələ- olunmasında mühüm rol oynayır. İSSC konkret, dinamik elm rinin dünyəviləşməsinə böyük maneələr yaranmışdır. Keçid olmaqla yanaşı sintetik və konstruktiv xüsusiyyətlərə də ma- dövründə İSSC-in elmi mahiyyətinə, istiqamətlərinə dair geniş likdir. Məhz ona görə də İSSC elmi daima müasirləşən, elmi təhlillər aparmaq çətin olsa da, həmin elmin və onun predme- tədqiqatlarda proqnozlaşdırılmağa ehtiyacı olan elmdir. Hə- tinin mahiyyətini, tətbiqi məsələlərini açıqlamağa böyük ehtiy- min elm vasitəsilə nəinki təsərrüfat sahələrinin ərazi istehsal ac vardır.tipləri, eyni zamanda hər bir istehsal vahidlərinin struktur tip- Azərbaycanın hərbi-siyasi, iqtisadi və s. sahələrində yaran- ləri qiymətləndirilir və ümumiləşdirilir. Bazar iqtisadiyyatına mış problemlər, yeni islahatlar tələb edir. Bunlardan da öncə, keçilməsi ilə əlaqədar olaraq iqtisadi-sosial və siyasi coğrafiya- elm və tədris sahəsindəki yenidənqurma dövrümüz üçün daha nın funksiyası xeyli müasirləşdirilmiş, bütün mülkiyyət tipləri- aktualdır. Bu sahədə mühüm yeniliklər yaranmış olsa da, elm nin (dövlət, bələdiyyə, şəxsi) coğrafi əsaslarının qiymətləndi- və təhsil sahəsindəki nailiyyətlər hələlik müasir idarəetmənin rilməsinin elmi-metodiki əsasları təhlil edilməkdədir. tələblərinə yüksək səviyyədə cavab vermir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatına çoxdan İSSC-ın bu gün qarşıda duran başlıca vəzifələrini və pro- keçmiş ölkələrdə bazar münasibətlərinin inkişafı, bazarların blemlərini qeyd etməklə yanaşı onun ümumi coğrafiya elmi ilə konyukturasının geosiyasi (coğrafi siyasi) mövqeyinin qiymət- bağlı bəzi müddəalarını da şərh etmək lazım gəlir. Həmin məq- ləndirilməsi sahəsində böyük təcrübə qazanılmışdır. Həmin Öl- sədlə coğrafiya və eləcə də İSSC sahəsindəki tarixi ənənələri kə və rayonların ərazi əmək bölgülərinin iqtisadi-sosial və siya- düzgün qiymətləndirmək və ona tənqidi yanaşmaq lazım gəlir, si coğrafiyasının öyrənilməsi sahəsindəki təcrübələr MDB ölkə- Mütəxəssislər tərəfindən haqlı olaraq qeyd olunur ki, elmin lərinin iqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyasının öyrənilməsində da tarixi onun qapısıdır, elmin tarixi həmin elmi nailiyyətlərin üzə- mühüm yer tuta biləcəkdir. Bununla yanaşı Sovet hakimiyyəti rinə düşən məsuliyyətini əks etdirir. Bu məqsədlə İSSC-ın inki- illərində iqtisadi-sosial coğrafiya sahəsində qazanılan bir çox şaf dövrlərindəki bir sıra xüsusiyyətləri nəzərə almağa böyük elmi nailiyyətlər (iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırma, enerji-istehsal ehtiyac vardır. Məsələn, keçmiş dövrdə coğrafi materializmdə dövriyyələri və s.) bazar iqtisadiyyatı şəraitində də öz əhəmiy- radikal meyllərin güclənməsi ilə əlaqədar olaraq Coğrafi siyasə- yətini saxlamaqdadır. tə qarşı münasibət dəyişmiş və onun bəzi müddəaları təhrif
İSSC cəmiyyətin inkişafından bəhs etməklə coğrafiyanın edilmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk dövrlərindən başlayaraq ictimai elmlər sisteminə daha yaxın olan qoludur. Bununla ya- dünya elminin ən böyük kəşflərindən olan «Təkamül nəzəriyyə- naşı İSSC təbiət-cəmiyyət arasındakı qanunauyğunluqların öy- sinə», «Cəmiyyətin inkişafında coğrafi mühitin roluna», «Əhali rənilməsində də mühüm yer tutur. Eyni zamanda müxtəlif elm artımına» və b. məsələlərə münasibət bayağılaşmışdır. Ümu- sahələrindən olan məlumatların sintezləşdirilməsi, modelləşdi- miyyətlə elmi təfəkkürlərdə əsasən inqilabi dünyagörüş hakim
42 43
olmuşdur. Keçən dövrdə, yəni XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində aparılan bir çox dünya əhəmiyyətli elmi təhlillər və onların nəticələri və eləcə də Coğrafiya elmi məktəblərinin materiallarının öyrənilməsi qadağan edildi. Beləliklə Coğrafiya elmində tarixilik metodu elmin inkişafının ziddinə yönəldildi.
Yuxarıda göstərilən nöqsanlarla əlaqədar olaraq İSSC-m mahiyyətində də dəyişiklik yarandı. Onun strukturundan Əhali coğrafiyası əvvəlki bölmələrdə göstərildiyi kimi yox edildi. Bununla əlaqədar antropocoğrafiya ilə əlaqə tamamilə kəsildi. «Kommersant» sözü qadağan edilməklə Kommersiya coğrafiyası da uzun müddət ərzində «donduruldu». Siyasi coğrafiyanın mahiyyəti dəyişdirildi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq İSSC elminin strukturu, predmeti müəyyən dərəcədə təhrifə məruz qaldı.
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin 60-cı illərinə yaxın qeyri rəsmi də olsa siyasi həyatda, elmi təfəkkürlərdə yeni bir oyanışın yaranması Coğrafiya elmində də özünü göstərmişdir. XX əsrin 70-ci illərində isə Coğrafiya elmində konstruktivləşmə getməsi ilə əlaqədar olaraq təsvirçiliyə meyl azalmağa başlanmışdır. Coğrafiya təhsilli, xüsusilə iqtisadi-sosial coğrafiya (İSC) təhsilli mütəxəssislər müxtəlif sahələrdə iqtisadçı-coğrafiyaçı, coğrafiyaçı mühəndis, xəritəşünas, coğrafiyaçı ekoloq və b. vəzifələri müvəffəqiyyətlə yerinə yetirməyə başlamışlar. ISC üzrə təhsil alan kadrlar bir çox elmi tədqiqat və layihə institutlarında ən mürəkkəb problemlərin həllində analitik təhlillər aparan mütəxəssislərə qədər yüksəlmişlər. Ən başlıcası İSC-çı mütəxəssislər «Rayonlaşdırma», «Enerji-istehsal dövriyyələri», «Layihələşdirmə və şəhərsalma», «İstehsalın ərazi təşkili» və b. sahələrdə elmi tədqiqatlar aparmaqla yanaşı həmin sahələrdə tətbiqi məsələlərlə də məşğul olmuşlar.
70-ci illərdən başlayaraq Coğrafiya elmində demək olar ki, təkamülləşmə getməyə başlamışdır. İnqilabdan əvvəl mövcud olan «Vahid coğrafiya» ideyası yeni istiqamət almağa başladı. Yenidən müzakirəyə başlanan və təşəbbüskarları V.A.Anuçin, Y.Q.Sauşkin və b. olan, «vahid coğrafiya», hazırda İSC elmi
nin və predmetinin formalaşdırılmasına böyük təsir göstərmişdir.
Bütün yuxarıda göstərilənlərin fonunda Azərbaycanda da İSSC elmi yeni məzmun almağa başlamışdır. Məhz ona görə də Azərbaycan İSSC elminin elm kimi formalaşmasında, məqsəd və vəzifələrinin müəyyənləşdirilməsində konstruktiv təhlillər aparmaq lazım gəlir. Bununla əlaqədar olaraq qeyd edilməlidir ki, Sovet dövründə elmdə böyük dövlətçilik münasibətinin yaranması ilə Azərbaycan İSSC-sı elminin nəzəri-siyasi əsasları məhdudlaşmışdır. Buna baxmayaraq iqtisadçı coğrafiyaçılar bir çox müəssisələrdə və eləcə də İqtisadiyyat İnstitutunda, Kənd Təsərrüfat Nazirliyində, Dövlət Plan Komitəsində, ali təhsil müəssisələrində və b. mühüm problemlərə dair, onlar üçün qismən yeni olan elmi, praktiki əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlar aparmışlar. Başlıca olaraq «Azərbaycanın məhsuldar qüvvələrinin öyrənilməsi»ni, «Respublikanın iqtisadi rayonlaş- dırılması»nı, «Ərazi istehsal birliklərinin tədqiqi»ni və b. dair problemləri göstərmək olar. Həmin tədqiqatlardan planlaşdırma və idarəetmə işlərində müvəffəqiyyətlə istifadə edilmişdir. Təbiidir ki, onların tədqiqatlarının elmi əsasını tədriclə iqtisadiyyatın və başqa elm sahələrinin həmin dövrə uyğun metodologiyası və metodları təşkil edirdi.
Fiziki coğrafiyaçılar mühüm tədqiqatlar aparsalar da, onlarda təbiətşünaslığın əsaslarına, bir çox halda geologiya, atmosferin fizikası, torpaqşünaslıq və aqrokimya, hidrologiya və okeanologiya və s. sahələrin nəzəri və elmi-metodik əsaslarına meyl güclənmiş, həmin sahələrdə coğrafiyanın elmi-tədqiqat metodlarından geniş istifadə edilmişdir. Y.Q.Sauşkinin sözü ilə desək: «Coğrafiyaçılar ən yaxşı ideyaları, nəzəriyyələri özünə yaxın olan və başqa elm sahələrinə vermişlər, coğrafiya isə özü nəzəri əsaslardan məhrum olmuşdur» (1976).
Qeyd edildiyi kimi 70-ci illərdən sonra Coğrafiya elmində olduğu kimi İSSC-də mühüm canlanma yaranmışdır. Bu canlanma eyni zamanda elmlər sistemində gedən riyaziyyatlaşma, sosiallaşma, ekologiyalaşma, humanitarlaşma ilə əlaqədar ol-
44 45
muşdur. Bununla da İSSC-də konstruktivləşməyə meyl genişlənmişdir. Lakin Coğrafiya elminin əsaslarında o zam ankı böyük dövlətçilik meyli Azərbaycanın coğrafiya elmi və şəraiti üçün zəruri olan tələblərdən kənara çıxırdı.
Müasir dövrdə Azərbaycanın müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyması və fövqəladə keçid dövrünü yaşaması ilə əlaqədar olaraq bir çox elm sahələrinə və eləcə də, respublikada İSSC elminə və elmi tədqiqatlara münasibət dəyişməkdədir. Eyni zamanda elmin təşkilatlanmasında, onun idarə edilməsində yeni tələblər yaranmaqdadır. Xüsusilə, Azərbaycanın daxili və xarici siyasətinin coğrafi əsasları, başlıca olaraq coğrafi siyasəti proqramlaşdırılmalıdır.
Deyilənlərlə yanaşı İSSC-da keçid dövrünü nəzərə almaqla indiyə qədər yetişmiş kadrların elm və tədrisdəki varisliyi, elmi məktəbləri və ənənələrin mütərəqqi cəhətlərini müdafiə etmək lazım gəlir. Respublikanın müstəqil inkişaf yolunda tərtib edilən müxtəlif dövlət proqramlarının, konsepsiyaların və qanunların işlənməsində yaradıcı fəaliyyət göstərmək imkanları vardır. Zəruriyyət yarandıqda iqtisadi sosial, siyasi, ekoloji, idarəetmə və başqa sahələrdə dövlət proqramları üzrə alternativ variantlar hazırlamaq məqsədə müvafiq olar.
Müasir dövrdə İSSC sahəsində elmi nailiyyətlərimizin hansı ictimai quruluşda və hansı dövlətdə qazanılmasından asılı olmayaraq onlardan bəhrələnməli, öz şəraitimizə uyğun inkişaf etdirməliyik. Əks halda ölkənin nailiyyətlərini dünyəviləşdir- mək, onları milli məqsədlərə xidmət üçün yönəltmək mümkün deyildir.
Yuxanda göstərilənləri nəzərə alaraq Coğrafiyanın, eləcə də İSSC-ın bütün yaradıcı qüvvələrinin fəaliyyətlərini aşağıdakı qrup problemlər ətrafında istiqamətləndirilməsi məqsədə müvafiq olar:
-Vahid coğrafiya elmini və predmetinin strukturunu (elmi aparatını) təkmilləşdirmək. Elmin məqsəd və vəzifələrində aydınlıq yaratmaq. Coğrafiya və İSSC elmləri sisteminin bütün qolları üzrə əmək bölgülərini təhlil etmək və coğrafiyanın elm- lərarası mahiyyətini daha ətraflı açıqlamaq;
-Coğrafiya elminin idarəetmədə yeri qiymətləndirilməli, ona dövlət münasibəti aydınlaşdırılmalı, idarəetmə, layihələş- dirmə, ekologiya və b. sahələrdə coğrafiyaçı mütəxəssislərin yeri və hüququnu müəyyənləşdirmək;
-Coğrafiyanın fundamental elmlər sırasına daxil edilməsini hüquqi cəhətdən əsaslandılmaq, ali məktəblərin müvafiq fakültələrində və şöbələrində Ümumi coğrafiya fənnini ümumtəhsil blokuna daxil etmək;
-Coğrafiyanın tədqiqat obyekti olan təbii komplekslər və təbii ehtiyatlar sisteminin kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən qiymətləndirilməsinin nəzəri və metodoloji əsası işlənilməli, xüsusilə daha mürəkkəb təbii-ərazi strukturuna malik olan regionlarda təbii-təkrar istehsalın qiymətləndirilməsi sahəsində elmi- metodiki işləri təkmilləşdirməklə yanaşı bu sahədə dünya ölkələri təcrübəsinə yiyələnmək;
-Bazar iqtisadiyyatının coğrafi əsaslarını təhlil etmək. tSSC-da böyük dövlətçilik siyasətindən keçmə mücərrəd anlayışlar, terminlər və s. olduğunu nəzərə alaraq coğrafi dili və coğrafi təfəkkürü təkmilləşdirməli, xüsusən də mücərrəd mahiyyət kəsb edən «təbii və ərazi istehsal kompleksləri»nin, «aqrar-sənaye kompleksləri»nin, «şəhər aqlomerasiyaları»nm və s. yeknəsəkləşdirilməsinə imkan verilməməli, onların Azərbaycan şəraiti üçün yeni tipoloji variantlarını işləmək;
-Dünya ölkələrinin münasibətlərinin əsaslarını təhlil etmək. Dünyada və onun regionlarında formalaşan təbii coğrafi sistemlərin birliklərini və coğrafi siyasətdə balans həddini müəyyən etmək metodlarını işləmək. Siyasi idarəetmədə coğrafi amillərin rolunu, xüsusilə ölkə və regionların coğrafi mövqeyini və proseslərini, onların tarixən dəyişkənliyini, inkişafın tarazlıq dərəcəsini qiymətləndirmək. Müasir dövrdə ölkə və rayonların coğrafi siyasət potensialının problemlərini müəyyən etmək, onları bütün səviyyələr üçün qiymətləndirmək;
- Müasir coğrafiyanın bütün qollarına müvafiq yerini və eləcə də coğrafi ekologiyanın əsaslarını təhlil etmək. Coğrafi ekologiyanın əsaslarını təşkil edən təbii-ərazi sistemlərinin ekoloji xüsusiyyətlərini, təbii-əhali-istehsal komplekslərinin qarşı-
46 47
lıqh təsirlərinin qanunauyğunluqlarını öyrənmək. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq epigenetik, dinamik və dövri prosesləri, təbii zonallıq və s. kimi qanunları və qanunauyğunluqların ekoloji mahiyyətini qiymətləndirmək.
Göstərilənlərin ölkələrarası elmi əsaslarla öyrənilməsində dünya ölkələrinin təcrübələri ümumiləşdirilməli, bazar iqtisadiyyatı dövründə ekoloji şəraitin gərginləşdirilməsi, maliyyə investisiya siyasətinin aparıcı rolu nəzərə alınmalıdır.
İSSC elminin nəzəri və elmi- metodik problemləri ilə yanaşı Azərbaycanın iqtisadi-coğrafi şəraitinin öyrənilməsində aşağıdakılara xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir:
1. İdarəedici və icraedici orqanlar, plan-layihə təşkilatları və s. üçün coğrafi təfəkkürlü kadrlar hazırlığına səy göstərməklə yanaşı, CtS-ə xüsusi yer vermək lazım gəlir. Xüsusilə dövlət sənədlərində və eləcə də statistik-hesabat və uçotlarda CİS-lə bağlı tələbləri nəzərə almaq.
2. Respublikanın məhsuldar qüvvələrinin yenidən qiymətləndirilməsi ilə əlaqədar olaraq, ərazilərdə təsərrüfatlar, müəssisələr, qrup müəssisələr və idarəetmə vahidlərinin (müəssisələr, kənd, şəhər, rayon, coğrafi rayonlar) struktur və funksional formalaşmaları təhlil edilməli, onların coğrafi əsasları qiymətləndirilməlidir.
3. Azərbaycanın birbaşa dünya siyasətinə qoşulmasını, Bazar iqtisadiyyatının mürəkkəbliyini nəzərə alaraq Kommersiya coğrafiyasım, Coğrafi siyasəti və Siyasi coğrafi ideyaları təkmilləşdirməli, bununla yanaşı təhsil ocaqlarının müvafiq tədris planlarında həmin kursların keçilməsinə diqqəti artırmaq.
4. Azərbaycan dövlətçiliyinin maddi-ərazi formalaşmasının əsasını, ilk növbədə ölkənin təbii-ərazi əmək bölgüləri və əhalinin məskunlaşma sistemi təşkil edir. Bu məqsədlə Enerji istehsal dövriyyələrini öyrənmək, təbii ehtiyatların uçotunu aparm aq lazım gəlir. Deyilənlər tükənən ehtiyatlara ciddi qənaət rejimi qoym aq imkanı yaradar.
5. M üasir dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsi və idarə edilməsi təbii şəraitin, təbii və maddi-texniki ehtiyatların qiymətləndirilməsində daha səmərəli metodların tətbiqini
48
tələb edir. Bu cəhətdən idarəetmədə ən intellektual yanaşma olan «coğrafi konveyeri qiymətləndirmək» əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir. Onun idarəetmədə ən mühüm əhəmiyyəti tə- biət-əhali-istehsal münasibətlərini müxtəlif ərazilərdə müvazi- nətləşdirilməkdən ibarətdir.
6. Müasir dövrdə Azərbaycanda iri miqyaslı ekocoğrafi rayonlaşdırma aparılmasına böyük ehtiyac vardır. Planlaşdırma, idarə edilmə, ərazi əmək bölgülərinin, nəqliyyatın nizamlanması iri miqyaslı rayonlaşdırma ilə müvəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilər. İndiyə qədər fiziki, iqtisadi coğrafi və b. rayonlaşdırma sahəsində mühüm təcrübə qazanılmışdır. Bununla yanaşı müasir dövrdə vahid rayonlaşdırmanın əvəzolunmaz əhəmiyyətini nəzərə alaraq bu sahədə əməli fəaliyyət göstərilməlidir.
7. Respublikanın müdafiə qabiliyyətinin, milli təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsində də coğrafi şərait xüsusi yer tutur. Bu sahədəki kompleks coğrafi təhlillər nəinki hərbi fəaliyyətdə yerli şəraitin qiymətləndirilməsini, eyni zamanda maddi- texniki bazanın, cəbbəxananın səfərbər edilməsində, müdafiənin və hücumun müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsində böyük əhəmiyyət kəsb edə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, hərbi potensial ölkənin ümumi təbii şəraiti və təsərrüfat strukturu ilə əlaqələndirilməlidir. Bu məqsədlə Respublika təsərrüfat strukturunda modernləşdirmə aparılmasında, təsərrüfatın manevr- ləşmə qabiliyyətinə malik olmasında coğrafi tədqiqatlardan istifadə etmək lazım gəlir.
8. Azərbaycanın təbii şəraitinin mürəkkəbliyi, ölkənin böyük hissəsinin tez-tez fövqəladə hadisələrə (sellərə, zəlzələlərə, sürüşmələrə və s.) məruz qalmasına görə respublikanın bu cəhətdən təhlükəsizlik proqramının coğrafi əsasları işlənməlidir.
Yuxarıda göstərilənlərin həyata keçirilməsi ilk növbədə məqsədyönlü elmi fəaliyyət proqramının hazırlanmasını tələb edir.
49
II FƏSİL
Bazar iqtisadiyyatının coğrafi əsasları
Diivləlin əmin-amanlığı, şöhrəti və çiçəklənməsi ticarətdən- müxtəlif xalq
ların tacirləri vasitəsilə halluq yaradan əlaqələrdən ibarətdir.
M. L om onosov
2.1. Bazar iqtisadiyyatında coğrafiyanın əhəmiyyəti
Bazarın yaranma tarixi insanlar arasında ilkin əmək bölgülərinin və əmtəə-pul münasibətlərinin yaranması tarixi ilə əlaqədar olmuşdur. Lakin, bazarın mütəşəkkil idarə edilməsi dövlətlərin inkişaf tarixi ilə bağlıdır. Bazar çox mürəkkəb idarəetmə strukturuna malik olmaqla dövlətin idarə edilməsinin tərkib hissəsidir. Təkmilləşmiş bazar sistemi ancaq inkişaf etmiş dövlətlərdə strukturlaşır.
Bazar mexanizminin əsasını qiymət-tələb və təklif təşkil edir. Bazar, təyinatına görə bir neçə yerə bölünür: əmtəə; istehsal vasitələri; işçi qüvvəsi; məhəlli və qiymətli kağızlar bazarı və s.
Bazarların coğrafiyası, təsir və əhatə dairəsindən, gücündən asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə olur: dövlətdaxili, iki qonşu dövlətarası və beynəlxalq bazarlar. Bazarların formalaşmasında dövlət strukturları ilə yanaşı ümumi xalqın iştirakı da zəruridir. Lakin bu sahədə dövlət monopolizmi aparıcı rol oynayır. Bazar eyni zamanda mürəkkəb konyukturaya malikdir. Bu sistem xammal bazası, istehsal və xidmət infrastrukturu, maliyyə və bank sistemi, reklam və informasiya, işçi qüvvəsi, kadr hazırlığı və s. ibarətdir. Göstərilən sferalar daxilində bazar nəinki iqtisadi münasibətlərin, eyni zamanda insanlar arasındakı işgüzar münasibətlərin, dövlətdaxili və dövlətlərarası münasibətlərin formalaşmasına və inkişafına da təsir göstərir.
Bazar münasibətləri dövlət və xüsusi qurumlar səviyyəsində
50
idarə olunmaqla onun hüquqi, siyasi, ekoloji, etnik və b. aspektləri vardır. Lakin bazarın məkan və zaman amillərindən asılılığı daha çox onun coğrafi xüsusiyyətlərini formalaşdırır. Göstərilənlər bazarların idarə mərkəzinin, enerji mənbəyinin, yollarının, coğrafi mövqeyinin, iqliminin və meteoroloji rejiminin müəyyən edilməsi, əmək bölgülərinin formalaşması və malların çeşidlənməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkə və rayonların etnik-coğrafi zənginlikləri də bazarın formalaşmasına təsir göstərir. Bazarlar ümumbəşəri, qlobal, birləşdirici, əlaqələndirici olmaqla yanaşı dinamik xüsusiyyətə malikdir və rəqabətə də meyllidir. Özünün mürəkkəbliyi və əhatə dairəsinə görə coğrafi siyasətdə də (geosiyasətdə) xüsusi yer tutur. Əlverişli coğrafi siyasətin aparılması bazar iqtisadiyyatının inkişafına və bazar siyasətinin səmərəli formalaşmasına bu sahədə potensial imkanların açılmasına təsir göstərir.
Bazarların ölkənin, cəmiyyətlərin inkişafındakı yerinin tədqiqi məsələləri tarixən dünya alimlərinin, iş adamlarının, dövlət xadimlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Tarixi İpək Yolunun yaranması və inkişafı Çin, Hindistan, Yaponiya, İran və başqa ölkələrdə dünya regionlarının təbiətinə, əhalisinə, təsərrüfatına və ticarət potensialına dair toplanmış zəngin məlumatların və göstərilən hədsiz maraqların nəticəsi idi. Məşhur səyyahların fəaliyyətlərinin məqsədləri eyni zamanda dünya bazarları, onların potensial imkanları haqqında məlumat toplamaqdan ibarət olmuşdur. Deyilənlər elm sahələrinin də inkişafına böyük təkan verirdi. Bu sahədə yaxın və orta şərq ölkələri alimlərinin də böyük xidmətləri olmuşdur. «İslam dünyasına daxil olmuş ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələrin, xüsusilə ticarət əlaqələrinin və mədəniyyət sahəsində mübadilənin güclənməsi, hər bir müsəlmanın Məkkəni və digər müqəddəs yerləri ziyarət etmək borcu, maliyyə, vergi məsələləri və s. coğrafiya elminin inkişafına təkan vermişdi (A.Paşazadə, B. 1991). Coğrafiya elminin də inkişafı yüxarıda göstərilənlərin və eləcə də dünya bazarlarının inkişafına təsiri böyük olmuşdur. İrəlidə qeyd etdiyimiz kimi tarixi İpək Yolunun yaranması və inkişaf etməsi məhz
51
dünya ölkələri, xammal bazaları və bazarları haqqında toplanan coğrafi məlumatların nəticəsi idi. Bu gün də İpək Yolunun bərpası dünyanın coğrafi siyasətində yeniliklərin yaranm ası və post Sovet ölkələrinin bazar iqtisadiyyatına keçmələri ilə əlaqədardır.
Bazarların regional təhlili və coğrafiyası haqqında X IX və XX əsrlərdə qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır. Həmin dövrdə kənd təsərrüfatında kapitalist münasibətlərinin formalaşması, xüsusilə torpaqların daxili və xarici bazarlardan olan məsafələrinə görə istifadə edilməsi coğrafi tədqiqatlarda konstruktiv metodların tətbiqini tələb edirdi. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində bazar münasibətləri Avropa ölkələrində təsərrüfat sahələrinin, xüsusilə sənayenin və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasına və yerləşməsinə də təsir göstərmişdir. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq alman iqtisadçısı və sosioloqu, Paris və Qeydelberq U niversitetlərinin professoru Alfred Veber (1868-1958) «Ştandort» -sənayenin yerləşdirilməsi nəzəriyyəsini yaratmışdır. Nəzəriyyənin əsas mahiyyəti sənaye sahələrinin xammal ilə əmək bazarı (işçi qüvvəsi) arasında yerləşdirilməsi prinsiplərini təhlil etməkdən ibarət olmuşdur. Müəyyən dairələr tərəfindən həmin nəzəriyyə tənqid edilirdi. Lakin A.Veberin nəzəriyyəsi uzun dövrdə bəzi ölkələr üçün öz əhəmiyyətini itirmişdir. Bu gün bazar iqtisadiyyatına keçən ölkələr üçün «Ştandort» nəzəriyyəsini nəzərə almaq tarixi əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı müəyyən dərəcədə müasirdir.
Bazar iqtisadiyyatının nəzəri və təcrübi məsələlərinin tədqiqində Alman alimi Avqust Lyoşun da mühüm xidməti olmuşdur (1906-1945). O, Dünya Təsərrüfatı İnstitutunun üzvü olmaqla yanaşı yerləşdirmə və xarici ticarətlə məşğul olmuşdur. O, təsərrüfatın coğrafi yayılmasına həsr edilmiş fundamental əsərində iqtisadiyyatın yerləşdirilməsini coğrafi cəhətdən qiymətləndirmişdir. Alimin ən böyük xidmətlərindən biri də Veber və Tyünenlə başlanan «Yerləşdirmə» ideyalarım tə- kamülləşdirməsidir.
A.Lyoş iqtisadi rayonların sərhədləri haqqında da xüsusi
təhlillər aparmışdır. O, yazmışdır ki, iqtisadi rayon təsərrüfatının inkişafı, ixtisaslaşma ilə yox, əsasən ticarətin formalaşması ilə əlaqədardır. İqtisadi rayonları bir-birindən bəzən əmtəələrin istehsalına, bazarların və şəhərlərin sərhədlərinə görə ayırmışdılar. O, sonrakı tədqiqatlarında iqtisadi rayonları bazarlar şəbəkəsinə görə müəyyən etmişdir. Eyni zamanda bazarların öyrənilməsində coğrafi şəraitin rolunu da qiymətləndirmişdir.
Deyilənlər onu göstərir ki, A.Lyoş bazarla bağlı bütün ərazi formalaşmasının coğrafi xüsusiyyətlərini təhlil etmişdir. Tədqiqatın nəticələri müəyyən mənada bu gün də öz əhəmiyyətini saxlamışdır.
Azərbaycan da və eləcə də MDB-yə daxil olan ölkələrdə istehsalın yerləşdirilməsinə dair aparılmış geniş tədqiqatlar əsasən bazar münasibətlərindən uzaq olmuşdur. Lakin istehsalın yerləşdirilməsinə qoyulan tələblər (xammal və işçi qüvvəsinə yaxınlıq, ölkənin müdafiə qabiliyyətinin möhkəmləndirilməsi, enerji təminatı və s.) mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, makro- miqyaslı iqtisadiyyatda respublikaların mənafeyi ətraflı nəzərə alınmırdı. İstehsalın yerləşdirilməsində yalnız periferiya-mərkəz, xammal-sənaye mərkəzləri arasında qütbləşmə gedirdi.
Bununla yanaşı daha başqa problemlər yaranırdı. Bazar münasibətləri dövlət tərəfindən nizamlanmadıqda bir sıra gərginliklər (iqtisadi və maliyyə, siyasi, ekoloji və s.) yaradır. Bunlar bəzən milli m araqlara böyük ziyan vurur.
Beynəlxalq kənd təsərrüfatının tədqiqi məlumatlarından aydındır ki, 1903 və 1990 illər müddətində tərəvəz növlərinin 97%-i sıradan çıxmışdır. 1903 ildə 35-ə qədər «ravənd»-dərman bitki növünün 34-ü sıradan çıxıb, yalnız biri mühafizə edilir. XIX əsrdə istifadə edilən 7098 alma növlərindən 6121(86%) itmişdir. Meyvə və tərəvəzin müxtəlif torpaq və iqlim şəraitində tamı və görünüşü də dəyişmişdir (E.Vayszekker və b., 2000). Bəzən növlərin əlavə qulluq, çoxlu iş vaxtı tələb etməsi də rəqabət üçün əlverişli deyildir. Yəqin ki, deyilənləri başqa növlərə, ev heyvanlarına və s. aid etmək olar. Həmin prosesə yüksək səviyyəli monitorinq qoyulması yaxşı olardı. Bu sahədə
52 53
Ç.Darvinin «Növlərin əmələ gəlməsində təbii seçmənin rolu» haqqındakı tədqiqatlarının böyük əhəmiyyəti vardır. Eyni zamanda hər bir ölkənin, eləcə də Azərbaycanın kənd təsərrüfatı sahəsində-əkinçilikdə və bağçılıqda, heyvandarlıqda qazanılan nailiyyətləri və uğursuzluqları müəyyən dərəcədə bazar münasibətləri ilə əlaqələndirmək məqsədə müvafiq olar.
Yuxarıda deyilənlərlə yanaşı XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın torpaq, iqlim şəraitinə, ərazinin növ müxtəlifliyinə uyğun olaraq seleksioner alimlər və onların elmi məktəbləri Azərbaycanda qoyunçuluqda, taxılçılıqda bir çox nailiyyətlər əldə etmişlər. Demək olar ki, bu sahədə Azərbaycanın yerli növləri və sortları təkmilləşdirilməklə yanaşı onların dünya bazarında rəqabət edə biləcək qabiliyyətləri də artmışdır. Lakin həmin sahədəki nailiyyətlər keçmiş İttifaqda dünya bazarına çıxarılmırdı. Müasir dövrdə Azərbaycan alimləri yetişdirdikləri yüksək keyfiyyətli taxıl sortları ilə müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində taxılçılığın rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına dair elmi əsaslar yaratmışlar. Deyilənlərdən səmərəli istifadə edilsə yaxşı nəticə verər.
Bir cəhəti xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanın çox rəngarəng təbii şəraitinin olması, respublikanın regionlarının 50-dən çox dünya ölkələrinin təbii rayonları və landşaft tipləri ilə anoloq təşkil etməsi, onun dünyanın müxtəlif bazarlarında müxtəlif növ məhsullar üzrə rəqabət qabiliyyətini artırır. Lakin yayılmış olan belə bir fikirlə tamamilə hesablaşmaq olmaz ki, bazar münasibətləri mütləq mənada növlərin sayını azaldır. Bizim fikrimizcə nizamlanan və idarə edilən bazar iqtisadiyyatı şəraitində irimiqyaslı tədqiqatlar aparmaqla növlərin miqdarını artırmaq da mümkündür.
Azərbaycanda son 70-100 il ərzində başlıca olaraq antropogen təsirlər nəticəsində aridləşmənin və səhralaşmanın genişlənməsi, təbii landşaftın dəyişməsi bitkilərin tərkibinin və heyvanat aləminin cinslərinin dəyişməsinə böyük təsir göstərmişdir. Məsələn, Lənkəran-Astara zonasında rütubətli subtropik şəraitin müəyyən dərəcədə quru çöllərə çevrilməsinə, Kür-Araz
54
ovalığında aridləşmənin inkişafı, Quba-Xaçmaz zonasında az da olsa iqlimin quraqlaşması və s. müşahidə edilir. Deyilənlər əkinçilik mədəniyyətinə və bağçılığa, heyvandarlığa, arıçılığa və s. öz təsirini göstərmişdir. Vaxtilə Lənkəran-Astara zonasının «Mərkəzin» sifarişi ilə SSRİ-nin faraş tərəvəz üzrə xammal bazasına çevrilməsi ərazinin təbiətinin dəyişdirilməsinə, ənənəvi çəltik, taxıl sortlarmın, yerli mal-qaranın, quşçuluğun sıradan çıxarılmasına təsir göstərmişdir. Vaxtilə ölkədən kənardakı istehlak bazarına xidmət etməkdə Azərbaycanın müəyyən təcrübəsi olsa da, respublikanın kənd təsərrüfatının böyük yüksəlişinə baxmayaraq rəqabətə müqavimət göstərmək ənənəsi olmamışdır. Yəqin ki, yeni bazar iqtisadiyyatı şəraitində bunu birdən-birə, deyil tədricən həyata keçirtmək mümkün olar. Eyni zamanda Azərbaycanda bazar münasibətlərini inkişaf etdirməklə yanaşı yerli əhəmiyyət kəsb edən bazarlara da xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq müasir dövrdə iqtisadi nəzəriyyəni və eləcə də, idarəetmə ideyalarını təkmilləşdirməyə eh- tiyyac vardır. «Beynəlxalq rəqabət qanununu» təkmilləşdirməklə elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edən monitorinq sistemini yaratmaq məqsədə müvafiq olar. Burada məqsəd heç də dünya bazarlarında və ayrı-ayrı «adalardakı» fərqləri və mürəkkəbliyi saxlamaqdan ibarət deyildir. Başlıca məqsəd ətraf mühitin xüsusiyyətlərindən yaranan bioloji və sosioloji müxtəliflik rəqabətini saxlamaq nəzərdə tutulur. Bazar iqtisadiyyatının coğrafi əsaslarının öyrənilməsində hər bir ölkədə zonaların təsərrüfat mədəniyyəti, azad iqtisadi zonaların seçilməsi və onların inkişaf etdirilməsi və s. xüsusi yer tutmalıdır.
Azərbaycanın azad ticarət zonası ilə bağlı təcrübəsi yoxdur. Lakin dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, azad ticarət zonası əlverişli təbii şəraiti, təbii ehtiyatları ilə yanaşı ilk növbədə əlverişli coğrafi mövqeyə də malik olmalıdır. Təbiidir ki, azad iqtisadi zona ölkənin ümumi inkişafına təsir göstərməklə yanaşı iki ölkə və yaxud da qrup ölkələr arasında əlaqələr yaradır. Ən başlıcası odur ki, azad iqtisadi zona ölkənin coğrafi
55
siyasətinin həyata keçirilməsində, ümumiyyətlə dövlət siyasətinin nizamlanmasında da mühüm yer tutur. 1980-cı illərdə dünyada 600 azad iqtisadi zona olmuş və onlar vasitəsilə dünya ticarətinin 8%-i həyata keçirilmişdir (T.Ə.Quliyev 1993). Bəzən azad iqtisadi zonanın yaradılmasını və ticarət əlaqələrini eyni ictimai siyasi quruluşlu ölkələrə şamil edirlər. Lakin bu fikirlə razılaşmaq olmaz. Çin xalq respublikasının bir çox inkişaf etmiş ölkələrlə azad iqtisadi zonalar vasitəsilə inteqrasiyaya girməsi deyiləni sübut edir. Azərbaycan şəraitində iqtisadi zonalar Xəzərsahili ölkələrlə əlaqədar yaradıla bilər. Qarabağ problemi ədalətlə həll edildikdən sonra bunu ölkənin qərb və cənub-qərb zonasında da yaratmaq olar, tpək yolunun bərpası ilə əlaqədar olaraq Azərbaycanda azad iqtisadi zonaların yaradılması üçün əlverişli şərait yaranmaqdadır. Respublikamızda coğrafi mövqe cəhətdən əlverişli azad iqtisadi zonalar yaradılması mümkündür. Lakin onları yüksək səviyyəyə qaldırmaq və idarə etmək üçün bir çox işlər görmək lazım gəlir. Bazar iqtisadiyyatı müasir dövrdə sənaye sahələrinin, kənd təsərrüfatının inkişafına, yenidən strukturlaşmasına təsir göstərə bilən amillərdəndir. Hər şeydən əvvəl həmin sahədə elmi yanaşmanın konstruktiv- ləşdirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Deyilənlər təbiidir ki, ölkənin strateji dayaqlarının möhkəmləndirilməsinə də xidmət etməlidir.
Bazar iqtisadiyyatının Azərbaycan şəraitində elmi əsaslarının təhlil edilməsi lazım gəlir. Bu məqsədlə istehsal dövriyyələrinin şaquli və üfüqi strukturları müəyyən edilməlidir. Bazarlara çıxarılan bir çox əmtəələrin (malların) istehsal bazaları olmalıdır. İlk növbədə, daxili bazarın istehsal bazası və xidmət infrastrukturlarının yaradılması və inkişafına təsir göstərilməlidir. Deyilənlərin səmərəli həyata keçirilməsi üçün Azərbaycanda bazar münasibətlərinin inkişaf etdirilməsində xüsusi rayonlaşdırma aparılması lazım gəlir.
56
2.2. Tarazlı inkişafın coğrafi əsasları və bazar münasibətləri ilə nizamlanması
Dünya əhalisinin artımı eyni zamanda hər bir insanın həyat tələbatlarının ildən-ilə artması, yaşayış tərzini intensivləşdir- məklə yanaşı ətraf mühitə təsiri güclənir. Deyilənlərlə yanaşı dünya ölkələrində hərbi sənayenin inkişaf etdirilməsi, lokal müharibələr və ümumiyyətlə, hərbi potensialın artırılması cəmiyyət-təbiət münasibətlərini daha da gərginləşdirir. Göstərilənlər ətraf mühitə intensiv təsir etməklə yanaşı təbii ehtiyatların tükənməsini, mühitin çirklənməsini, su, enerji və maddələr dövranının pozulmasını sürətləndirir. Təbii ərazi sistemləri ilə ərazi-istehsal kompleksləri ekoloji tutum cəhətdən həmişə uzlaşmırlar. Bunlar bəşəriyyəti yalnız iqtisadi və sosial böhran qarşısında deyil, eyni zamanda ekoloji böhran qarşısında qoyur.
Yuxarıda göstərilənlər bütün dünya ölkələrini və regionlarını əhatə etməklə qlobal mahiyyət kəsb edir. Məhz BMT-nin 1992-ci ildə Rio de-Janeyroda keçirilən «Ətraf mühit və inkişaf» beynəlxalq konfransı mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir.
1994 il Abitat-I (Vankuver) beynəlxalq simpoziumunda Tarazlı inkişafın ümumi nəzəri praktiki əsasları təhlil edilmişdir. 1996 ildə Abitat-II (İstanbul) simpoziumunda yaşayış məntəqələri mühitinin xüsusiyyətləri nəzəri-praktiki cəhətdən təhlil edilmişdir. Bununla ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin təhlili verilmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, «Sabit», «davamlı» ifadəsi ingilis dilindən «Stability» sözündən rus dilinə-«Cra6ımbHoe развитие» tərcümə edilmiş və rus dilindən də azərbaycan dilinə tərcümə edilərək «Sabit»-«dayanıqlı»-«davamlı» kimi ifadə edilir. Bizim fikrimizcə həmin prossesi «sabit», «davamlı» yox, «tarazlı» adlandırmaq lazım gəlir.
Tarazlı inkişafda iqtisadi, sosial, mədəni yüksəliş, təbii və maddi-texniki imkanlar mütənasib qurulmaqla yanaşı inkişafın ətraf mühitə təsir dərəcəsi, əlaqələrdəki və strukturlaşmadakı
57
harmoniya nəzərə alınmalıdır. Tarazlı inkişafda iqtisadiyyatın ətraf mühitə, ətraf mühitin iqtisadiyyata təsiri səmərəli olur. Yaxud da qarşılıqlı təsirlərdəki ziddiyyətlər minimuma endirilməsinə əlverişli şərait yaradılması mümkün olur. Tarazlı inkişafın iqtisadi, sosial, demoqrafik və s. inkişafına dair bir sıra tədqiqatlar aparılmış və aparılmaqdadır.
Ölkələrin ümumi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq tarazlı inkişaf xüsusi yanaşma tələb edir. Artıq bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə tarazlı inkişaf ümumi inkişafın strateji əsaslarını təşkil edir. Keçmiş İttifaqa daxil olan ölkələrdə və eləcə də Azərbaycanda tarazlı inkişafın elmi-metodoloji əsasları kifayət qədər işlənməmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində tarazlı inkişaf ümumi inkişafın yalnız istiqamətləndirici amili deyil, həm də inkişafın nizamlayıcı amilidir. Belə inkişafın nəticələri ölkənin ümumi inkişafı, əhalinin həyat səviyyəsi, ekoloji böhranlarla da ölçülür. Bizim fıkrimizcə, həmin prosesi əks etdirən başlıca mexanizm təbiət-əhali-istehsal göstəriciləri arasında olan münasibətlər və əlaqələrin inkişaf xüsusiyyətləridir. Onlar arasındakı əlaqələr və hər bir bloka daxil olan kom ponentlərin, proseslərin xüsusiyyətləri coğrafi amillərin inteqrasiyasını və inkişafını müəyyən edir.
Tarazlı inkişafın coğrafi mahiyyətlərini təhlil edərkən onu təbii, iqtisadi, sosial və s. proseslərlə birlikdə sistemli araşdırmaq lazım gəlir. Bu sahədən bəhs edən elmlər içərisində coğrafi ekologiyanı aparıcı sahə kimi qəbul etmək olar. Bununla yanaşı tarazlı inkişafın ölçülərini və inkişaf dərəcələrini müəyyən etmək lazım gəlir. A.M.Trofimov, R .M .Kotlyakov və b. (1998) bu göstəricilərə inkişafın mürəkkəblik dərəcəsini, müvafiq parametrləri, rəngarəngliyi, ekoloji tutumu, ceoekoloji sistemin hüdudlarını daxil edirlər və həmin müəlliflər coğrafi sistemlərdə sabitliyin tarazlığını üç formada olduğunu göstərirlər:l.ətalətli; 2. bərpa olunan; 3.plastik, müəyyən dərəcədə dəyişikliklə yanaşı invariantlığını saxlayan. Əlbəttə, deyilənlər elmidir və həmin fikirlə razılaşmaq olar. Bununla yanaşı, bizim fikri-
58
mizcə tarazlı inkişafa aşağıdakı göstəriciləri də əlavə etmək zəruridir. Tarazlıq dərəcəsini və tarazlıq müddətini, böhran həddini və böhranqabağı vəziyyəti; təbii və ictimai istehsalın təkrar istehsal tempini. Tarazlıq dərəcəsi və onun həddi ekosistemlərin xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif olur. Əhalisi sıx məskunlaşan və xüsusilə urbanizasiyalaşmış ərazilərdə tarazlıq səviyyəsini yaratmaq çətin olur.
Mütəxəssislərin fikrincə, təbiətdə inkişafın ritmi biosferin təbii ritminə uyğun gəldikdə tarazlıq yaranır. Lakin kosmik və sosial proseslərdən doğan fövqəladə hadisələr bəzən biosferə və eləcə də, sosial inkişafa birbaşa güclü təsirlər göstərirlər. Bunların cəmiyyətin inkişafına təsir gücü antropokosmik və bifurka- sion təsirlərin gücü və təkrarlanma dərəcələri ilə də ölçülməlidir.
Mütəxəssislər göstərirlər ki, təbii və sosial proseslər nəticəsində insanların həyat şəraitinin modifikasiyasımn intensivləşməsi gedir. Bu prosesdə təbiət özü-özünü bərpa edir. İnsanların yaratdıqları isə özü-özünü idarə və bərpa etmir. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, təbii şəraitə güclü antropogen təsir göstərilən ərazilərdə özünü bərpa ləngiyir, yaxud da özünü bərpa dayanır. Bununla əlaqədar yerli, regional səviyyələrdə böhranlar özünü göstərməyə başlamışdır.
M üasir dövrdə ekoloji gərginlikləri nəzərə alaraq BMT-nin «XXI əsrin gündəliyi» (İohannesburq, 2002) proqramında göstərildiyi kimi yoxsulluğu aradan qaldırmaq ətraf mühitin yüksək keyfiyyətini və iqtisadiyyatının sağlam inkişafını təmin etmək strateji ehtiyatların əksər hissəsinin tükəndiyi və ekoloji şəraitin getdikcə gərginləşdiyi bir şəraitdə mümkün deyildir. Ona görə də bəşəriyyət əvvəlki inkişaf yolu ilə irəliləyə bilməz.
Tarazlı inkişaf dedikdə elə inkişaf nəzərdə tutulur ki, indiki və gələcək nəsillərin tələbatını ödəmək məqsədilə sosial-iqtisadi məsələlər, ətraf mühitin və təbii ehtiyatlar potensialının qorunub saxlanması problemləri müvəffəqiyyətlə həll edilmiş olsun.
Ölkədə tarazlı inkişaf yoluna keçmək və onu təmin etmək bir sıra obyektiv və subyektiv çətinliklərlə əlaqədardır. İlk
59
növbədə, Azərbaycanın iqtisadiyyatı keçmiş İttifaqın xalq təsərrüfatı kompleksinin tərkib hissəsi olmuşdur. Bir çox mühünı yüksəlişlərə baxmayaraq «Mərkəzdən» planlaşdırma, ekstensiv təsərrüfat üsullarının tətbiqi, təbiəti mühafizədə “qalıq” prinsipindən istifadə, təbiətin çox vaxt şüurlu, bəzən isə ког-когаш pozulması, istehsalda plana uyğun olmayan öhdəliklərin mütləq yerinə yetirilməsi, sosial və ekoloji məsələlərin ikinci- üçüncü dərəcəli hesab edilməsi, təbii mühitin tarazlığını pozmuş, insanların sağlamlığını ciddi təhlükə altına almışdır.
Azərbaycan ətraf mühitə xələl gətirmədən sosial infrastrukturu genişləndirmək və iqtisadi potensialı inkişaf etdirmək imkanlarına malik olmaqla, sovet hakimiyyəti illərindən yığılmış ekoloji problemləri həll etməlidir. Öz kəskinlik dərəcələrinə görə Xəzər, Kür və Araz çayları, işğal altında olan rayonlarımızın problemləri eyni zamanda beynəlxalq xarakter daşıyır. A bşeron (Bakı və Sumqayıt sənaye kompleksləri ilə) yarım adası, pambıqçılıq və digər monobitkiçilik rayonlan, yüksək çirklənmə dərəcəsinə malik Gəncə, Əli-Bayramlı şəhərləri, Daşkəsən dağ-mədən zonası, günün tələblərinə cavab verməyən su təsərrüfatı və kollektor-drenaj sistemləri, yarıtmaz halda olan şosse yolları şəbəkəsi və s. ölkəmin ekoloji gərginliklər sisteminin tərkib hissələridir.
1996-1997-ci illər ərzində Ümumdünya Bankının maliyyə köməyi və müvafiq müəlliflər qrupunun səyi ilə hazırlanmış «Azərbaycan Respublikası Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planı»na əsasən respublika ərazisində Sovet dövründən qalma 150-dən çox ekoloji problemlər həll edilməli idi. Planda vacib sahə kimi onların 40-nın ilk növbədə həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bir sıra nöqsanlarla yanaşı həmin planda respublikanın 80-dən çox şəhər və rayon mərkəzlərində tikiləcək məişət tullantı sularını təmizləmə müəssisələrihəyata keçirilməmişdir. Bir çox şəhər və rayon mərkəzlərində 1994- 1995-ci illərdən tikintisi dayandırılmış təmizləyici qurğuların tamamlanması sual altında qalmışdır.
Respublikada ekoloji problemlərin həlli yolunda və tarazlı
60
inkişafın təmin edilməsində əsas amillərdən biri də təbiətdən istifadə sahəsində iqtisadi mexanizmin təkmilləşdirilməsi və miqyasının səmərəli genişləndirilməsidir. İlk növbədə təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi, onlardan istifadəyə görə Ödəmələr, təbii ehtiyatlardan məqsədli istifadədən yayınmaya görə ödəmələr, ətraf mühiti çirkləndirməyə və tullantıların yerləşdi- rilməsinə görə ödənişlər, ekoloji təhlükəli məhsul istehsalına görə və ekoloji təhlükəli texnologiyanın tətbiqinə görə ödəmələr və digər iqtisadi vasitələrin tətbiqi təkmilləşdirilməlidir.
İqtisadi vasitələr inzibati-hüquqi mexanizmlərlə kompleks halında tətbiq edilməlidir. Təbiəti mühafizə qanunvericiliyi, ekoloji standartlar və normativlər, ekoloji lizinq və lisenziyalaşdırma, təbiəti mühafizə fəaliyyətinin planlaşdırılması və maliyyələşdirilməsi, ekoloji monitorinq, ətraf mühitin təsirinin qiymətləndirilməsi (ƏMTQ), layihələrin ekoloji ekspertizası, ekoloji audit və sertifikasiya tam vəhdət hallında reallaşdırılmalıdır.
Təbiəti mühafizə və təbiətdən istifadə sahəsində bir çox qanunlar qəbul edilmişdir. Həmin qanunlar çox mühüm əhəmiyyət kəsb etməsinə baxmayaraq respublikadakı real vəziyyəti kifayət dərəcədə əks etdirmir. Keçmiş İttifaqda 2500-dən çox standartlar, normativlər və normalar «fəaliyyət» göstərirdi. Onların əksəriyyəti mərkəzdə Rusiya şəraitinə uyğun tərtib edildiyindən ucqarların (respublikaların) mənafeyini tamamilə əks etdirmirdi, indi isə öz əhəmiyyətlərini itirmişlər. Həmin sahədə Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin iştirakı ilə ARM M -nin «Ekologiya və energetika» komissiyası tərəfindən müəyyən təqdirəlayiq işlər görülmüşdür. Lakin onlar deyilənləri tamamilə əhatə etmir. Deməli, Azərbaycanda ekoloji qanunlar və normativlər hazırlayan hər hansı elmi-metodik quruma və nəzarətə ehtiyac vardır.
Təbiəti mühafizə tədbirlərinin planlaşdırılması və yerinə yetirilməsi “Tarazlı İnk işaf’ tələblərinə hələlik çavab vermir. Keçmiş SSRİ tərkibində olarkən Azərbaycanda təbiəti mühafizə tədbirlərinə ildə 20-30 millyon rubl kapital qoyulurdu və
61
onun da 50-70%-i mənimsənilirdi. Bu isə ümumi milli gəlirin və yaxud ölkədəki kapital qoyuluşunun 0,5-0,7% -ni təşkil edirdi. Ancaq SSRİ üçün həmin rəqəm 1,2-1,7% təşkil edirdi. Həmin vəziyyət indi də arzuolunmaz halda davam etməkdədir. Dövlət Statistika Komitəsinin hesabatlarındakı rəqəmlərə əsasən təbiətə sərf edilən məsariflər ÜDM -un 0,23% -ni, yaxud ümumi kapital qoyuluşunun 0,001%-ni təşkil edir. Halbuki, tarazlı inkişafa nail olmaq üçün bu rəqəm 5-6% və daha çox olmalıdır. Bu istiqamətdə yeni yaranmış Ekologiya və Təbii Sərvətlər N azirliyi və İqtisadi İnkişaf Nazirliyi əməli addımlar atmalıdırlar.
Təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsi tarazlı inkişafı təmin etmək yolunda əsas amillərdən biri olmaqla, kadastrlar aparılmasının tərkib hissələridir və bir sıra üsullarla həyata keçirilə bilər (renta, xərc, təkrar istehsal, inhisar-idarə üsulları). Hazırda kadastrlar təbii ehtiyatların və təbii proseslərin növləri üzrə tərtib edilirlər (su, torpaq, meşə, faydalı qazıntılar, xüsusi qorunan ərazilər, ekzogen geoloji proseslər və s.). Təəssüf ki, kadastrlar bir çox ehtiyatlar və proseslər üçün tərtib edilməmişdir, belə vəziyyət ölkənin bütöv təbii resurs potensialını qiymətləndirməyə imkan vermir.
Ə traf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və ekoloji ekspertizanın həyata keçirilməsi mövcud standartlar və normativlərə söykənməlidir. Normativlər-xammalların «zaman», «sahə», «həcm» vahidinə düşən miqdarı və s. ilə müəyyən edilir. «Ekoloji» normativlərin əsasını texnoloji, elmi-texniki və tibbi- sanitariya normalar təşkil edir. Həmin göstəricilər Keçmiş İttifaqdan qalmışlar və onlarda respublikanın ekoloji tutumunun imkanları istənilən dərəcədə nəzərə alınmır. Odur ki, ölkənin iqlim şəraitini, ekoloji durumunu, insanların fiziki sağlamlığını və maddi-rifah halını nəzərə almaqla yenidən təyin edilməlidir.
Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının və uzun müddət tarazlı inkişafını təmin etmək üçün ətraf mühitin (torpaq, su, atmosfer, meşə, bioloji rəngarənglik, yerin təki və s.) mühafizəsi üzrə kompleks tədbirlər hazırlanmalıdır. Bu tədbirlər inkişaf prosesinin ayrılmaz hissəsi olmalıdır.
62
Təbiətdən səmərəli istifadə və ətraf mühitin mühafizəsinə yönəldilmiş bütün əməli fəaliyyət o vaxt səmərəli istifadə edilər ki, təsərrüfat və istehsalat işlərindən əldə edilən fayda mütləq ə traf mühitə təsirin törətdiyi ziyandan bir necə dəfə çox olsun. Yalnız bu şəraitdə respublikada və onun ayrı-ayrı regionlarında davamlı inkişafdan cəsarətlə danışmaq mümkündür.
2.3. İpək yolunun bərpasının coğrafi xüsusiyyətləri və bazar münasibətlərində yeri
Eramızdan əvvəl II əsrdən başlamış eramızın XVI əsrinə qədər fəaliyyətdə olan İpək yolu keçdiyi ərazilərdəki xalqların və eləcə də, Türk xalqlarının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Çindən başlanan yol Cənub-şərqi Asiyadan və Qərbi Avropayadək davam etmişdir. Yol boyu ölkələr, şahlıqlar və s. bir-birilə siyasi və diplomatik əlaqələr yaratmışlar.
Yol şərqi Çin dənizi sahillərində Sinan şəhərindən başlayıb Lançjoudan keçərək Dunxuana qədər uzanmışdır. Burada türk xalqlarından olan uyğurların yaşadığı ərazidən iki istiqamətdə -şimal-qərbə və cənub-qərbə ayrılmışdır. Cənub-qərb yolu Turfan çökəkliyinin cənubundan dağların ətəkləri ilə Fərqanə vadisinə daxil olduqdan sonra Səmərqəndə-Buxaraya-Xorəzmə doğru keçmişdir. Bu yolun bir istiqaməti trana və oradan Hindistana, digər istiqaməti Kopetdağm şimal ətəyi ilə Xəzər dənizinin cənub hissəsindən keçərək Azərbaycana daxil olmuşdur.
Çinin Dunxuan şəhərindən başlamış yolun ikinci şaxəsi Lobnor gölünün şimal sahilləri boyu uzanaraq Təklə-məkan səhrasının şimal hissəsindən Qırğızıstana və oradan da Qazaxıstandan keçərək Xəzər dənizinin şimalından onun qərb sahili boyu Dərbənd-Şamaxı-Gəncə-Batumi-İstanbula uzanaraq Balkan yarımadası vasitəsilə Appeninin mərkəzinə doğru istiqamətlənirdi. Gəncədən keçən yolun biri də Göycə-Naxçıvan- Təbriz, Naxçıvan-İstanbul istiqamətində idi. Yolun bir istiqaməti Qafqazdan, Krımdan keçərək Balkan yarımadasına uzanmışdır. Qərbə uzanan yolun şaxəsi Qırmızı dənizdən keçib
63
Hind okeanına daxil olmuş dəniz yolu ilə Şərqi Çin dənizindən keçmişdir. Böyük İpək yolunun dəniz istiqaməti yenidən Çin dövləti ərazisinə daxil olmuşdur. İpək yolu kəskin təbii şəraitə malik ərazilərdən keçirdi. Yollar bəzi yerlərdə 3000-4000 m yüksəklikdən (aşırımdan) keçirdi. Buna baxmayaraq yollar uzaq və mürəkkəb olsa da, ölkələri və xalqları birləşdirirdi (B.Budaqov (2002).
Bütün ölkələrdə olduğu kimi Qafqazda və Azərbaycanda da yol boyu xidmət sahələri inkişaf etdirilirdi. Eyni zamanda hücumdan mühafizə istehkamları yaradılırdı (Qız qalası, Çıraq qala, Torpaq qala, Xudafərin körpüsü və s.). Eyni adlarla müxtəlif yerlərdə xüsusi arxitekturalı istehkamlar və xidmət ocaqları tikilirdi.
ipək yolu elmin, təhsilin inkişafına, informasiyanın çoxalmasına da güclü təsir göstərirdi. Xüsusilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn əlyazmalar, o zamankı təbiblərin, astronom ların, ədiblərin və bir çoxlarının elmi təfəkkürünə və praktik i fəaliyyətlərinə böyük təsir göstərirdi. Belə şəraitdə əlaqələr fəallaşır, Türk, İran, Qafqaz, Çin, Tibet, Slavyan və b. xalqlar qarışır, etnogenetik proseslər güclənirdi. Bu məsələlərlə əlaqədar Oljas Süleymenovun «Аз-ya» (В. 1993), Murad Adjinin «Полин Полевецкого поля» (1994), Qumilyovun «Етнос и биосфера земли» (М.2002) və b. əsərlərdə maraqlı məlumatlar verilir.
1800 il fəaliyyət göstərən İpək yolu XIV-XVI əsrdə gəmiçiliyin inkişaf etməsi və yeni dünya adlanan Amerika qitəsinin açılması və fəth edilməsi bir sıra Avropa və Asiya ölkələrinin maraqlarını həmin ölkələrə yönəltmişdir. Yeni Polisentrik mərkəzlərin yaranması İpək yolu boyu yerləşən ölkələri köhnə dünyanın birliyindən uzaqlaşdırmışdır.
İpək yolu tarixən öz işini görmüşdür. Onun 20 min km-dən çox olan məsafəsi Türk dünyası ölkələrindən keçmişdir, ona görə də türk ölkələri bir-biri ilə və digər ölkələrlə təmasda olmuş, əlaqəli inkişaf etmişlər. Türk dili əsas ünsiyyət dillərindən biri olmuşdu. Yol eyni zamanda strateji əhəmiyyət kəsb edərək mühüm xammal mənbələrinin axtarışına şərait yaradırdı.
64
İpək yolu yeni dövrdə yeni coğrafi siyasətin formalaşmasına təsir göstərməkdədir. Yeni dövrdə İpək yolunun bərpası bir çox ölkələrin Sovetlər birliyindən aynlmaİarı ilə əlaqədardır. 400 ildən sonra İpək yolunun bərpası əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb edir.
1998-ci il oktyabr ayında 33 ölkənin nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən beynəlxalq yığıncaqda Milli Lider Heydər Əliyev İpək yolunun inkişafına və ekologiyasına dair proqram sənədi imzalamışdır. Azərbaycan İngiltərədən Yaponiyaya qədər davam edən yolun üzərində yerləşməklə beynəlxalq ərazi əmək bölgüsündəki mövqeyi inkişaf etməkdədir. Əgər nəzərə alsaq ki, İpək yolunun idarəedici mərkəzlərindən biri Bakıda yerləşdirilir, belə halda Bakının mövqeyi Brüsselin Avropa Birliyi ölkələri içərisində tutduğu mövqe ilə müqaisə edilə bilər. Yalnız İpək yolunun Azərbaycan ərazisindən keçməsi ilə əlaqədar olaraq illik gəlirin bir neçə yüz milyon dollara çatacağı ehtimal olunur. Digər ölkələrin də yoldan istifadə etməklə iqtisadi, siyasi, elmi və s. əməkdaşlıqları üçün şərait yaranacaqdır.
Yeni İpək yolu keçdiyi ərazilərin öyrənilməsinin bir çox problemləri vardır. Nəqliyyatın əhatə dairəsi, mühəndis-tex- niki, iqtisadi göstəriciləri, intensivliyi yolun yüklənməsinə təsir göstərir.
Azərbaycanın siyasi, iqtisadi həyatının yenidən qurulması onun strateji əsaslarının da yenidən inkişaf etməsinə təsir göstərir. Eyni zamanda İpək yolunun ölkənin ərazisindən keçməsi regionların potensial gücünün daha da artmasına təsir göstərə biləcəkdir. Deyilənlər Azərbaycanın bütün inkişaf mərhələlərində onun coğrafi mövqeyinin inkişafında mühüm rol oynaya bilər. Azərbaycanın Şərq və Qərb qapılarının da qəbul etmə və buraxma gücünün, intensivliyinin artırılması məqsədi ilə yenidən qurulması zəruriyyəti yaranır. Deyilənlərin Azərbaycanda azad zonaların yaradılması sahəsində mühüm rol oynayacağı şübhəsizdir. Eyni zam anda Azərbaycanın yerli-qidalandırıcı yollarının inkişafına da mühüm şərait yarana biləcəkdir.
İpək yolu şəbəkəsinin güclənməsi onun «Traseka» çərçivə
65
sindən kənara çıxmasına, «Trans Evroaziya» şosse yolu magistralı ilə inteqrasiyasına əlverişli şərait yaradır. İlk növbədə İpək yolu 9 kolidordan ibarət olan Trans Evroaziya şosse yolunun Dunay və Pribaltika-Ukrayna kolidoru ilə birləşə bilər. İpək yolunun bərpasına başlanması bir çox ölkələrin dünya əmək bölgüsündəki yerinin və xarici siyasətinin coğrafiyasına təsir göstərməkdədir.
Yaponiyanın keçmiş baş naziri Haşimoto bildirmişdir ki, «İpək yolu ilə əlaqədar Yaponiyanın xarici siyasət konsepsiyası XXI əsrdə ölkənin xarici siyasətinin əsasını təşkil edəcəkdir». Azərbaycan üçün İpək yolu ilə bağlı aparılacaq siyasət isə ölkə üçün daha əhatəli, daha mühüm strateji əhəmiyyət kəsb edə biləcəkdir.
İpək yolunun inkişaf proqramının ilkin tədbirlər planı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İpək yolunun inkişaf etdirilməsi ilə əlaqədar olaraq xüsusi proqram tərtib edilməsi labüddür. Bu proqram ın bütün İpək yoluna və Azərbaycana dair variantları tərtib edilməlidir. Eyni zamanda Azərbaycanda İpək yolu ilə əlaqədar proqramın həyata keçirilməsi üçün xüsusi plan tərtib etmək lazım gəlir. Həmin planda aşağıdakıların əks olunmasını zəruri hesab etmək olar:
1.Yolun bərpası ilə əlaqədar Azərbaycanın siyasi coğrafiyasında yarana biləcək imkanları müəyyən etmək. Bu məsələ əsas üç amilin qiymətləndirilməsini tələb edir: qonşularla və onlara yaxın olan ölkələrlə iqtisadi-siyasi inteqrasiya həddini təhlil etmək; ölkələrarası mövcud olan və gələcəkdə yaradıla biləcək konfliktlərin həll edilməsinə nail olmaq; bütün siyasi, iqtisadi, ekoloji və s. sahələrdə mümkün ola biləcək əməkdaşlıq problemlərini proqnozlaşdırmaq.
2. Yol ilə bağlı irimiqyaslı pasportlaşdırma aparılması və ərazinin ekranlaşdırılması sxemini vermək. Həmin məsələdə aşağıdakıları xüsusilə qiymətləndirmək lazım gəlir: topomor- fometrik qiymətləndirmə aparmaq; iqtisadi-texniki göstəriciləri müəyyənləşdirmək; ekoloji şəraiti təhlil etmək.
3. İpək yolu ilə birləşən yolların butun növləri, tipləri və
66
əhatə dairələri üzrə kultuoroloji hazırlıq keçirtmək. Ərazilər mədəni-estetik cəhətdən formalaşdırılmalı, cəlbedici olmaq üçün xüsusi tərtibat verilməli, bütün xidmət sahələri (infrastruktura) yenidən qurulmalıdır.
4. Yola xidmət edən kadrların-mütəxəssislərin hazırlığı dünya tələbləri səviyyəsinə qaldırılmalıdır. Yol ilə bağlı müvafiq ali təhsil ocaqlarında təhsil pillələri və eləcə də, menecerlər hazırlığı müasirləşdirilməlidir.
Regional coğrafi tədqiqatların aparılması, informasiyaların toplanması da zəruri hesab edilir. Yol mürəkkəb və çox dinamik sistemdir. Onun səmərəli idarə edilməsi, ölkənin və onun regionlarının idarə edilməsi və funksional inkişafı üçün mühüm təminat yaradır. Deyilənlər regionların inkişaf etdirilməsində əvəzolunmaz mahiyyət kəsb edir.
Yuxarıda göstərilənlərin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi və İpək yolundan daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə bu sahədəki problemlər nəqliyyat sisteminin bütün növləri və problemləri ilə əlaqələndirilməlidir. Eyni zamanda indiyə qədər nəqliyyat sahəsindəki tədqiqatlar ümumiləşdirilməli və müasirləşdirilməlidir.
1. Nəqliyyat haqqında, onun funksiyası ətrafında müxtəlif sahədən olan mütəxəsisislərin, məsələn, nəqliyyatçıların, regio- nalistlərin, iqtisadçıların, sosioloqların, politoloqlarm və b. ideyaları nəzərə alınmaqla coğrafiyaçıların (İzard, 1966; Vilyams V.Xey, 1990; N.Baranski, 1956; V.Nikolski, 1970; Z.Məmmədov, 1994 və b.) elmi fikirləri mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onların yazılarında göstərilir ki, «Nəqliyyat xətti hərəkətdir», «Nəqliyyat dövlətdir», «Nəqliyyat istehsalın tamam- layıcısıdır», «Nəqliyyat və şəhərlər elə bir karkas yaradır ki, bütün qalanlar onun üzərində yerləşir», «Nəqliyyat inkişafdır, iqtisadiyyatdır, mədəniyyətdir» və s. Həmin fikirləri nəzərə alaraq biz belə ümumiləşdirmə verə bilərik ki, nəqliyyat cəmiyyətin ərazi təşkilinin əsasıdır; nəqliyyat urbaninfrasistem yaratmaqla mürəkkəb mühitdir.
2.Azərbaycanda İpək yolunun çəkilməsi və beynəlxalq
67
əmək bölgüsünə qoşulması ilə əlaqədar olaraq bütün nəqliyyat sisteminin təkmilləşdirilməsi və inkişaf etdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. İlk növbədə yolların təbii şəraiti, xüsusilə relyefin qiymətləndirilməsi yerinə yetirilməli olan ilkin vəzifələrdən olmaqla hərəkətin intensivliyindən yaranan gərginliyə monitorinq qoyulmalıdır.
Azərbaycanda beynəlxalq əhəmiyyətli yolların 20%-i, respublika əhəmiyyətli yolların 30-40%-i, yerli əhəmiyyətli yolların 50 %-ə qədəri təbii fəlakətlərin bu və yaxud digər dərəcədə təsiri altındadır. Küləklərin gücünün bəzən 30-40 m/san, dənizdə dalğaların hündürlüyünün maksimum 8-11 m çatması müşahidə edilmişdir. Bakı-Ağstafa yolunun indiki vəziyyəti tələb olunan səviyyədə deyildir. Bu sahədə yenidənqurma işlərinə başlanması İpək yolundan səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaradacaqdır.
3.Yolların çəkilməsində, bununla bağlı infrastrukturun yaradılmasında torpaqlara qənaət edilməsi, əraziyə, landşafta antropogen təsirin qiymətləndirilməsi lazım gəlir. Bu sahədə Yaponiya, İsveç, Hollandiya, Norveçin və b. ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmək lazım gəlir.
Ümumiyyətlə, yollara, onun mühitinə, fəaliyyətinə m onitorinq qoyulması da təxirəsalınmaz məsələlərdəndir. Azərbaycanda ətraf mühitə kompleks monitorinq qoyulması Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi tərəfindən işlənir və onun layihəsi artıq hazırdır. Lakin hələlik həyata keçirilmir. Ekometeorolog- iyada, çirklənmədə ayrı-ayrı sahələrə monitorinq qoyulması, az da olsa, həyata keçirilir. Lakin bunlar hələlik müasir tələblərə cavab vermir. Bu cəhətdən Azərbaycanda yaradılması nəzərdə tutulan Ətraf mühitə nəzarət laboratoriyalarının işini də səmə- rəliləşdirmək lazım gəlir. Deyilənlərlə yanaşı ətraf mühitə monitorinqi daha səmərəli və operativ etmək üçün xəritəşünaslığın ən yeni metodlarından istifadə etmək lazım gəlir. Xüsusilə Lazer disklərindən istifadə etməklə tematik, sintetik xəritələr yaratmalı və mühitdə gedən dəyişikliklər rəqəmli xəritələrdə əks etdirilməlidir. Göstərilən vasitələrdən istifadə etməklə tele
68
kommunikasiya xəritələri İpək yolunun inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edə bilər.
Yolların səmərəli fəaliyyəti üçün informasiya məlumatlarını testləşdirmək, onları beynəlxalq dilə çevirmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yollara və ümumiyyətlə, nəqliyyatın işinə nəzarəti daha səmərəli etmək məqsədilə yol boyu rayonları və nəqliyyat qovşaqlarını layihələşdirmək lazım gəlir.
Yük dövriyyələrini və rəqabəti nizamlamaq yollardan istifadənin səmərəliliyini artırır. Yük dövriyyələrinin və rəqabətin nizamlanması İpək yolunun bütün fəaliyyətində daimi prosesdir. Belə bir şəraitdə hər bir ölkə daimi olaraq təbii-maddi ehtiyatları cəlb etməyə, hazır məhsulların ixracında üstünlüyə nail olm ağa çalışırlar. Həmin prosesdə pul axımını nizamlamaq, m anatın dönərliyini artırm aq məsələsi də mühüm yer tutur. Deyilənlərin ölkənin regional siyasət proqramı ilə nizamlanmasına böyük ehtiyac vardır. Məhz ona görə də ölkənin prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial- iqtisadi inkişafına dair 2004-cü il 13 fevral tarixli fərmanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Nəzərə alsaq ki, nəqliyyat ölkədə, onun regionlarında malların (əmtəənin) qiymətini 20-50% qədər artırır, ona görə də malların axımını da nizamlamaq lazım gəlir və bu məqsədlə mal dövriyyəsinin lokallaşma indeksi hesablanmalıdır.
Ümumiyyətlə, nəqliyyat mürəkkəb struktura və funksiyaya malik olduğundan bu sahədə elmi tədqiqat işlərini əlaqələndirmək və koordinasiya etmək lazım gəlir. Müasir şəraitdə bir çox elmi, təşkilati və s. məsələlər beynəlxalq təşkilatlar, xüsusilə Tasis, Traseka, Beynəlxalq Banklar və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Görülən işlər içərisində «Ə traf mühiti mühafizənin milli fəaliyyət proqramını» xüsusilə qeyd etmək olar. Həmin proqramın bir çox üstün cəhətləri təqdirəlayiqdir. Lakin proqramda nəqliyyata xüsusi yer verilməsinə baxmayaraq həmin sahə ölkənin kompleks və regional inkişaf istiqamətləri ilə əlaqələndirilməmişdir.
İpək yolu ilə əlaqədar elmi, təşkilatı və bir çox praktiki mə-
69
şələlər Azərbaycanın ümuminkişaf proqramına daxil edilməlidir: Eyni zamanda transregional layihələr hansı xarici kompaniyalar vasitəsilə həyata keçirilməsinə baxmayaraq respublikanın yerli mütəxəssislərinin iştirakına şərait yaradılmalıdır. Deyilənlərlə və bir çox əlaqədar məsələlərlə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycanda Transmilli Tədqiqat mərkəzi yaradılmalıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda İpək yolunun bərpası və ona xidmətin həyata keçirilməsi məqsədi ilə kadr hazırlığına xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir. Həmin məqsədlə ali və ali-orta ixtisas təhsili müəssisələrində ixtisaslara və ixtisaslaşmalara yenidən baxmaq, tədris planlarını müasirləşdirmək lazım gəlir. Universitetlərin müvafiq ixtisaslarında nəqliyyatın coğrafiyası kimi ixtisas fənlərini bərpa etməyə, eyni zamanda nəqliyyatın ekologiyası və s. fənlərin proqramlarını yeniləşdirmək lazım gəlir.
Müasir dövrdə «İpək yolu», «Əsrin kontraktı», «Regional inkişaf» və bir çox başqa proqramların həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq beynəlxalq standartlara yenidən baxılmalıdır. Bu işdə Keçmiş İttifaqa daxil olan ölkələrin təbii-ekoloji, milli- tarixi xüsusiyyətləri, kadr hazırlığı və s. kimi məsələlər nəzərə alınmalıdır. Əhəmiyyətli təcrübələr, yerli və milli xüsusiyyətlərə də xüsusi yer vermək lazım gəlir.
Qeyd, etmək lazımdır ki, bazar hər zaman təsərrüfatın səmərəli qurulmasına xidmət etmir, milli maraqların tələblərinə cavab vermir. Bunun aşağıdakı səbəbləri vardır:
Birinci, təsərrüfat mürəkkəb mexanizmə malik olduğundan bazar onun tələblərini, ritmini hər zaman təmin edə bilmir;
İkinci, bazar, ilk növbədə tələb və təklif kimi məhdud maraqlar dairəsində fəaliyyət göstərir; çox zaman bazar şəraitində yüksək milli mənafelər-ekoloji, siyasi, strateji, sosial və s. nəzərə alınmır. Bəzən də vergi ödəməmək məqsədilə bazarlar bəzən gizli fəaliyyət göstərir. Bazarların fəaliyyəti bəzən dövlətin və millətin mənafelərindən yan keçir. Məsələn, balıqların, çöl quşları və heyvanların artımı dövründə onların tutulmasına və sa
70
tılmasına qadağa qoyulmasına baxmayaraq onlar həmin dövrlərdə də həm daxili və həm də xarici bazarlarda almır və satılır. Narkotik maddələrin arası kəsilmədən almıb satılması davam edir. Dünya təcrübəsindən də məlumdur ki, müəyyən malların qiymətlərinin aşağı salınmaması məqsədilə bazar izafi məhsulları hər zaman qəbul etmir. Bazarlar bəzən müharibə şəraitində gəlir naminə rəqib tərəfin xeyrinə fəaliyyət göstərir və s;
Üçüncü, bazarlar, hər zaman təsərrüfat sahələri ilə əlaqəli kompleks tədqiq edilmir. Əslində həmin sahə üzrə geniş tədqiqat apara biləcək elm sahələrindən biri coğrafiyadır. Qeyd etməliyik ki, keçmiş Sovet dövründə idarəetmədə bazar münasibətləri həlledici yer tutmadığından həmin sahə kifayət dərəcədə tədqiq edilmirdi.
Bir çox xarici ölkələrin regionalistləri, iqtisadçıları, coğrafiyaşünasları bazarların coğrafiyası, onların ölkənin idarə edilməsi sahəsindəki rolu haqqında qiymətli tədqiqatlar aparmışlar. Həmin tədqiqatlar əsasında bir çox ölkələrin təcrübələrini öyrənərək onları Azərbaycan şəraitinə uyğunlaşdırmaq olar.
71
I l l F Ə S İ L
Coğrafiya elminin idarəetmədə rolu
Coğrafiyaçı kimi biz yaradıcı və inqilabi əməyimizlə xüsusi rol oynayırıq: cəmiyyətin
ərazi təşkilini layihələşdirərkən ziddiyyətləri, ədalətsizlikləri üzə çıxartmaqla öz töhfəmizi
veririk ki, insanlar inkişaflarında özlərini azad hiss etsinlər.
D.Smit
3.1. İdarəetmə sistemində coğrafi siyasətin rolu y ə problemləri
Coğrafi siyasət regionlarda, ölkələrdə və dünyada siyasi, iqtisadi, hərbi, ekoloji, etnik, dini və b. amillərin yaranmasından və bu sahədə münasibətlərin inkişafında coğrafi sistemlərin rolunun öyrənilməsindən, idarəetmədə həmin sistemlərin qiymətləndirilməsindən bəhs edən elm sahəsidir.
Siyasəti coğrafi mühitdən kənarda təsəvvür etmək mümkün deyil. Odur ki, peşəkar siyasətdə də coğrafi təfəkkürün və coğrafi imkanların qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac duyulur.
Həyat subut edir ki, coğrafi əsası olmayan heç bir siyasi, sosial və iqtisadi əhəmiyyətli dövlət proqramı müvəffəqiyyət qazana bilməz. Siyasi həyatda coğrafiyadan istifadə edilmənin tarixi coğrafi və siyasi təfəkkürlərin özü qədər qədimdir. Coğrafi inkişaf genişləndikcə ölkələr və regionlararası siyasi münasibətlər inkişaf etmiş, təbii, iqtisadi-coğrafi imkanlar araşdırıldıqca siyasi münasibətlərdəki fəallıq da artmışdır.
Hindistana su yolunun açılması, Sibirin fəth edilməsi və eləcə də, Şərqlə Qərb arasında İpək Yolunun fəaliyyət göstərməsi və s. ölkələrin münasibətlərində yeni imkanlar yaratmışdır. Daha sonralar Yaxın Şərq ölkələrində tarixən gərginliyin əmələ gəlməsi, Rusiya-Yaponiya münasibətləri, Azərbaycan-Ermənistan, gürcü-mesxeti türkləri və digərləri ilə əla
72
qədar məhəlli münaqişələr sağlam əsası olmayan (eyni zamanda üstüörtülü mahiyyət kəsb edən) coğrafi siyasətin nəticəsidir.
Rusiya Coğrafiya Cəmiyyəti fəaliyyətə başladığı dövrdən (1845) bir çox iri miqyaslı proqramlar Rusiyanın xarici siyasətinə xidmət etməyə yönəldilmişdir. Şimal dəniz yolu, Orta Asiya, Qafqaz və Xəzər, Qara dəniz hövzəsi ölkələri ilə bağlı problemlər yeni dövrdə müzakirə və yaxud konfliktlər mərkəzinə çevrilmişdir.
XIX əsrin axırı və XX əsrin əvvəllərində coğrafi siyasət sahəsində daha dərin elmi araşdırmalara ehtiyac duyulurdu, bu məqsədlə Almaniyada, Fransada, Rusiyada yaradılmış «antropocoğrafiya» məktəbləri, coğrafiyaçıları, təbiətşünasları, səyyahları, etnoqrafları, statistikləri, kommersantlan və başqalarını öz ətrafında toplayırdı. Nəticə etibarilə siyasi münasibətlərdəki təkamül prosesi yeni elmi istiqaməti-coğrafi siyasəti (geopolitikanı) formalaşdırırdı.
Lakin Oktyabr inqilabından dərhal sonra coğrafi siyasət, onunla bağlı bütün tədqiqatlar burjua elmi adlandınlaraq yasaq edildi. Əvəzində yeni böyük dövlətçilik siyasəti ilə bağlı respublikaları (ucqarlan) mərkəzdən asılı vəziyyətdə saxlamaq üçün müvafiq siyasətlər işlənib hazırlandı.
Yeni coğrafi siyasət «kooperasiyalara», «təmərküzləşmələrə» əsaslandı, mərkəzdən asılılıq da davam edirdi. Beləliklə, Azərbaycan nəinki özünün əlverişli coğrafi mövqeyindən, eyni zamanda, təbii ehtiyatlarından səmərəli istifadə edə bilmirdi, beynəlxalq həyata sərbəst çıxış üçün mümkün imkanlardan məhrum olurdu.
Respublikanın siyasi həyatında yeni mərhələnin başlanması ilə əlaqədar coğraıfi siyasətdə bir canlanma yarandı. Bununla yanaşı, terminlərin işlənməsində, fikirlərin ifadəsində, siyasətin taktiki və strateji istiqamətlərində müəyyən anlaşılmazlıqlara da yol verilmişdir.
Coğrafi mühitin təsir dairəsi siyasətin ümumi səviyyəsindən, çevikliyindən asılı olaraq müəyyənləşir və qiymətləndirilir. Azərbaycan müstəqillik yoluna qədəm qoymağa başladıqdan
73
sonra qonşularımız Türkiyə və İranla siyasi münasibətlərin yaxşılığa doğru dəyişməsi eyni zamanda, coğrafi imkanların açılmasına səbəb olmuşdur. Araz çayı, Qara dəniz və Xəzər hövzələri bir sıra dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq əlaqələri yaradılmasına müsbət təsir göstərir. Bu yalnız başlanğıcdır. Coğrafi siyasətin potensial imkanları əslində daha genişdir. O nun iqtisadi, etnik, intellektual və s. tərəfləri böyük potensiala malikdir.
Qarabağ münaqişəsinin kökləri də məhz bəzi dövlətlər tərəfindən aparılan coğrafi siyasətlə də əlaqədardır. Tarixdə buna bənzər digər dəlilləri də misal göstərmək olar. Məsələn, Berinq boğazını əldə saxlamaq məqsədilə Alyaskanın Rusiyadan alınması, Aralıq dənizi ölkələri ilə siyasi manevrlər etm ək və Süveyş kanalı vasitəsilə Hind okeanına çıxmaq, ümumiyyətlə, üç qitənin nəqliyyat qovşağından istifadə etmək məqsədilə Y axın Şərqdə gərginliyin saxlanılması, daxili təbii ehtiyatlara və Xəzərə çıxmaq imkanlarına görə bəzi dövlətlər tərəfindən A zərbaycanın tarixən iki hissəyə-şimala və cənuba bölünməsi də buna ibrətamiz misallardandır.
Dünya xəritəsindəki fərqləri, mürəkkəbliyi sezmək və bir çoxları üçün də ilk baxışda adi görünən regionlarda əslində çətin fərqlənən cəhətlərdən baş çıxarmaq dərin coğrafi bilik, təcrübə tələb edir. Bu sahədəki biliklər peşəkar siyasətçilər üçün xüsusən zəruridir. Təsadüfi deyil ki, Beynəlxalq Coğrafiya İttifaqının fəaliyyətində əməkdaşlığın coğrafi istiqamətlərinə müstəsna əhəmiyyət verilir. Cünki hər hansı ölkənin istər daxili, istərsə də xarici siyasətinin aparılması, ilk növbədə, coğrafi siyasətlə bağlıdır. Coğrafiyanı və onun qanunlarını öyrənməklə bir çox mübahisəli məsələləri-dövlət sərhədlərindən, hövzələrdən, məhəlli sulardan istifadəni, ekoloji gərginliyi, təbii ehtiyatlardan istifadə problemlərini və s. nizamlamaq mümkündür. Qeyd olunan tələblərin pozulması keçmiş SSRİ-də özünü daha qabarıq göstərirdi. Min, hətta milyon illərə başa gəlmiş, landşaftın ayrılmaz komponentləri sayılan təbii sərvətlər, eləcə də iqtisadi və intellektual imkanlar «sosialist» ideologiyasının
74
yayılmasına sərf edilirdi. Coğrafi siyasəti daha da reallaşdırmaq əvəzinə siyasətçilər xalqın sərvəti olan yanacağı, meşə materiallarını, mineral ehtiyatları səmərəsiz olaraq xarici ticarət dövriyyəsinə daxil edirdilər. Coğrafi, ekoloji qiymətləndirmə aparılmadan, heç bir praqnozlaşdırma verilmədən vaxtilə böyük dövlət tərəfindən aparılan siyasətin ziyanlarım bu gün də hiss edirik.
Yenicə istiqlaliyyət qazanan respublikamız bazar iqtisadiyyatına keçir. Bu mürəkkəb keçid dövrü müharibə şəraitində daha da çətinləşmişdir. Odur ki, dövriyyədə və təbiətdə olan bütün ehtiyatlarımızdan, eləcə də hərbi cəbbəxanadan səmərəli istifadə etmək məqsədilə Azərbaycanı müasir tələblərə cavab verən, uzun müddət üçün yararlı olan iqtisadi-ekoloji regionlara ayırmalıyıq. Bu bölgü hər bir inzibati bölgünün əmək ehtiyatlarına, təbii-təkrar istehsalına, dövriyyə balansına müvafiq olaraq həyata geçirilməlidir.
Əvvəlki bölmələrdə deyildiyi kimi coğrafi siyasət ideyaları hələ XIX əsrin ikinci yarısında formalaşmağa başlamışdır. Bu sahədəki ideyalar vahid coğrafiyanın, yəni fiziki və iqtisadi- sosial coğrafiyanın və siyasətin əsasında inkişaf edirdi. Sovet dövründə inqilabdan əvvəlki elmi coğrafiya məktəbləri və bir çox sahələr burjuaziya məktəbləri və elm sahələri kimi inkar edildi. Coğrafi siyasət sözü 1970-cı illərə qədər işlənilmədi. Həmin dövrdən sonra ictimai həyatda, elmdə və ali təhsil sistemində siyasi coğrafiya ideyaları formalaşmağa başladı. Siyasi coğrafiyanın, xüsusilə xarici ölkələrin siyasi və iqtisadi coğrafi təhlillərində ilk əlamətlər görünməyə başlandı. Bu anlayışlar təfəkkürlərdə çox məhdud yaşayırdı və həm siyasət, həm də coğrafiya ilə məşğul olanlar arasında coğrafi siyasət kor-təbii olaraq işlədilirdi. II dünya müharibəsindən som a coğrafi siyasətə dair ilk elmi coğrafi təhlili N.N.Baranski vermişdir (1959). Lakin klassik coğrafi siyasətə qayıdış keçən əsrin 80-cı illərindən sonra olmuşdur. Göstərilənlər SSRt-nin süqut etməsi və dünya ölkələrində və regionlarda siyasi və iqtisadi vəziyyətin dəyişməsi ilə əlaqədar olmuşdur.
75
Siyasətdə coğrafi məqamları, amilləri dərk etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Coğrafi mövqeyin, coğrafi amillərin siyasi mahiyyəti hər zaman, hər insan üçün asanlıqla dərk olunan deyildir. Bunun üçün coğrafiya elminin bir çox sahələrini mükəmməl bilmək, idarəetmədə coğrafi ideyaları düzgün seçmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Siyasətdə coğrafi imkanlardan səmərəli istifadə etməklə nəinki ölkənin ümumi inkişafına, təhlükəsizliyinə təminat yara tmaq olar, həm də cəmiyyətin üzvlərinin həyati təminatları üçün şərait yaradılar.
Ölkələrin, regionların, bütünlüklə, onlarda yaşayan insanların təhlükəsizliyinin təmin edilməsində iqtisadi, ekoloji, sosial və s. ilə əlaqədar siyasi priyomlann tətbiq edilməsi coğrafiya- laşdırılmaqla sistemli və mərhələli yanaşma tələb edir.
Coğrafi siyasətin peşəkarcasına aparılması ilə ölkənin p o tensial imkanlarından səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaranır. Bununla yanaşı bacarıqlı idarəedicilər, ölkə rəhbərliyi qarşı tərəfin, bəzən də rəqib tərəfin imkanlarını məhdudlaşdırmağa nail olurlar. Eyni zamanda qonşu-dost ölkələrin coğrafi mövqeyindən səmərəli istifadə edilir. Yaxud da ölkə özünün coğrafi mövqeyindən qonşu ölkələrin səmərəli istifadə etmələrinə şərait yaradır. Burada qarşı tərəflərin imkanlarından sui-istifadə e tmələrinə şərait yaradılmamalıdır.
Milli lider Heydər Əliyev respublikanın coğrafi siyasətində yuxarıda qeyd olunanların peşəkarcasına həyata keçirilməsi sahəsində böyük fəallıq göstərmişdir. Onun siyasətinin müəyyən sahələrdəki nəticələri öz bəhrələrini verməkdədir. Eləcə də Azərbaycanın coğrafi mövqeyini siyasi cəhətdən qiymətləndirsək, deyə bilərik ki, Dağlıq Qarabağla əlaqədar qarşı tərəfə güzəştli status verilərsə, Azərbaycan nəinki gələcəkdə, elə bu günün özündə də strateji cəhətdən çətinliklər qarşısında qalmış olar.
XX minilliyin axırlarına yaxın dünya dövlətlərinin coğrafi siyasətində mühüm dəyişikliklər yaranmışdır. Nüvə silahları sınaqlarının, istehsalının məhdudlaşdırılması və yayılmaması
76
haqqında sazişlərin bağlanılması; iki siyasi sistem-kapitalist və sosialist ölkələri arasında konfrantasiyanm zəiflədilməsi, ikincilərin müqavimət qabiliyyətinin aşağı düşməsi coğrafi siyasətdə strateji dəyişikliklərin yaranmasına da təsir göstərmişdir.
Nəticə etibarilə dünya ölkələrinin coğrafi siyasətlərinin strategiya və taktikasında mühüm qlobal dəyişikliklər yaranmışdır. Coğrafi siyasətdə «ölkələrin inkişaf həddi», «biosferin və ərazilərin ekoloji tutumu», «qlobal ekoloji proseslər», «tarazlı inkişaf» və s. məsələlər xüsusi yer tutur. Artıq 80-cı illərdə beynəlxalq miqyasda qəbul edilən «Qlobal dəyişkənlik» (Clobal Chanqe) proqramı sahəsində mühüm nəticələr əldə edilmişdir. Lakin Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedən bir sıra ölkələrdə coğrafi mövqeyin nəzərə alınmaması, müvafiq siyasətin işlən- məməsi nəticəsində təbii ehtiyatlar tükənmiş, böyük çətinliklər yaradılmış, təsərrüfat sahələri zəifləmişdir. Bəzi ölkələr isə əksinə, resursları məhdud olmalarına baxmayaraq coğrafi şəraitdən, intellektual ehtiyatlardan səmərəli istifadə etdiklərinə görə inkişaf edə bilmişlər.
Vaxtilə SSRİ-nin rəhbərliyi Böyük Vətən Müharibəsi zamanı ölkənin coğraıi mövqeyindən, təbii-iqtisadi potensialından səmərəli istifadə edə bilmişdir. İnqilabdan əvvəlki geosiyasi konsepsiyaların əleyhinə çıxmalarına baxmayaraq müharibənin idarə olunmasında, xalq təsərrüfatının bərpa edilməsində və s-də coğrafi mövqedən və təbii şəraitdən səmərəli istifadə edilmişdir. Müharibə ərəfəsində «təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə» sisteminin yaradılması konsepsiyası coğrafiyaşünas professor N.N.Kolosovski tərəfindən irəli sürüldü. Həmin konsepsiya əsasında hərbi potensialın «qərb-şərq» zonasında m anevr etdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Müharibə aparan SSRİ-nin deyilənlərlə əlaqədar siyasəti yaxşı nəticələr verdi.
Ordunun müdafiə sisteminin müxtəlif coğrafi ərazilərdə yerləşdirilməsi və təşkili (qərb, mərkəz, Qafqaz, Volqa və s.) müharibədən sonra Volqa-Xəzər, Volqa-Don, Volqa-Don- Qaradəniz və digər nəqliyyat və hidro-enerji komplekslərinin yaradılması SSRİ-nin coğrafi siyasətindəki mövqeyini, xüsusilə
77
onun hərbi potensialını gücləndirmişdir.Coğrafi siyasətə dair klassik təhlili N.N.Baranski Ameri
kanın misalında vermişdir. О, I dünya müharibəsindən əwsl dünya ölkələri içərisində iqtisadi cəhətdən zəif tanınan ABŞ-in, II Dünya Müharibəsindən sonra qüvvətlənməsinin səbəbini ölkənin həmin dövrdə coğrafi mövqedən səmərəli istifadə edilməsi ilə əlaqələndirmişdir. Alim göstərmişdir ki, ABŞ müharibədən əvvəl və müharibə ərəfəsində cənub-şərqi Asiya ölkələrindən xammalı ucuz qiymətə alıb emal etdikdən sonra, hazır əmtəələri müharibə dövründə zəifləmiş Avropa ölkələrinə baha qiymətə sataraq müharibədən sonra varlanmışdı (1960). Belə misalları dünyanın müxtəlif regionlarından çox gətirmək olar.
SSRİ-nin tərkibində Azərbaycan müstəqil dövlət olmadığına görə onun müstəqil coğrafi siyasət yeritmək imkanı yox idi. Müasir dövrdə Azərbaycanın coğrafi siyasətində mühüm imkanlar yaranmışdır. Xüsusilə İpək yolunun bərpası bu sahədə əlverişli şərait yaratmışdır. Bütün ərazilərdə coğrafi mövqe ilə yanaşı, təbii şərait, təbii ehtiyatlar, iqtisadiyyatın ümumi inkişafı, mədəniyyətin, elm və təhsilin və s. inkişafı coğrafi siyasətin fəallaşdırılmasında mühüm rol oynaya biləcəkdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi siyasətlə idarə olunm a ölkədə kompleks inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. Burada daxili və xarici siyasətin müvəffəqiyyəti üçün bütün imkanlar-xidmət və intellekt səviyyəsindən başlamış hərbi potensiala qədər hamısı iştirak edir. Yeri gəlmişkən bildirməliyik ki, coğrafi siyasətdə ölkənin hərbi və ekoloji təhlükəsizliyi mühüm yer tutmaqdadır. Bu məsələ sonrakı bölmələrdə daha ətraflı təhlil edilir.
Tarixən bir ölkə tərəfindən aparılan coğrafi siyasət bəzən əks tərəflərin, radikal münasibətləri və etirazları ilə üzləşir. Ermənistan bu gün millitarist mövqe tutmaqla bəzi böyük dövlətlər tərəfindən silahlandırılır. Ermənistanda xarici ölkələrin səyi ilə bir neçə milyardlarla dollar dəyərində silah toplanmışdır. Yüksək səviyyədə silahlanmaqla Ermənistan xarici ölkələrin hərbi-siyasi potensialı ilə özünün coğrafi mövqeyini məhdud
78
laşdırır. Bununla Ermənistan müharibə şəraitində yaşadığı üçün, beynəlxalq ərazi əmək bölgüsünə lazımınca qoşula bilmir. Ermənistanın separatçı mövqe tutmasına cavab olaraq Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda fəaliyyətini artması, Türkiyə ilə yaranan əməkdaşlığı Qarabağ konfliktinin dinc yolla nizamlanmasında ən əlverişli vasitələrdir.
XX əsrin sonunda ölkələrin siyasi və iqtisadi inkişafında mühüm dəyişikliklərin baş verməsi onu göstərdi ki, bir çox ölkələr, hətta böyük ölkələr belə yenidənqurma imkanlarından hələlik səmərəli istifadə edə bilməmişlər. Ölkələirn bəzisinin idarəetmə sistemində mərkəzdənqaçma, polisentrik meyllər güclənmişdir. Coğrafi siyasətin aparılması balanslaşdınlmır. Burada daxili və xarici amilləri qiymətləndirmək olduqca çətinləşmişdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanın coğrafi mövqeyi əlverişləndikcə az və bəzən də çox dərəcədə ona müqavimətlər artacaqdır.
Bir sıra ölkələr Qafqazı və eləcə də Azərbaycanı özlərinin milli təhlükəsizlik zonası etməyə çalışırlar. Bu zonanın sərhədləri yalnız buraya daxil olan ölkələrin dövlət sərhədləri ilə deyil, Qafqazın təbii sərhədləri ilə də müəyyən edilir. Təbiidir ki, həmin sərhədlər eyni zamanda Azərbaycanın milli təhlükəsizlik zonasının sərhədlərini müəyyən edir.
Azərbaycanın ekoloji təhlükəsizliyini müəyyən edən təbii sərhədlər isə daha geniş və mürəkkəbdir. Deyilənləri hər şeydən əvvəl Böyük və Kiçik Qafqazın mürəkkəbliyindən Volqa- Xəzər, Qara dəniz hövzələrinin Azərbaycana çoxtərəfli təsiri ilə əlaqədardır. Təbiidir ki, sərhədlərin müxtəlif təsirlərdən mühafizə olunmasında ölkələrin siyasi, sosial, iqtisadi və digər əməkdaşlığı mühüm rol oynayır. Nəzərə almaq lazımdır ki, xarici və daxili mühitdə qüvvələr nisbətini nizamlamaq, bu sahədə analitik təhlillər aparmaq üçün xüsusi elmi təhlillər aparılmasına böyük ehtiyac vardır.
79
3.2. Coğrafiyanın təsərrüfatın idarə edilməsində əhəmiyyəti
Təsərrüfat çoxsahəli olmaqla coğrafi şəraitlə mürəkkəb əlaqələrə malikdir. Bəzi tədqiqatçılar təsərrüfatı və bütün ictimai əmək bölgülərini ancaq iqtisadiyyat elminin tədqiqat obyekti hesab edirlər. O nu bəzən coğrafi mahiyyətdən kənar tədqiq edirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, coğrafi ərazi əmək bölgüləri ictimai əmək bölgüləri ilə əlaqədar olmaqla bir-birini tamamlayırlar.
İctimai əmək bölgülərinin öyrənilməsi ilə ərazi əmək bölgülərinin də potensial imkanları qiymətləndirilir. Eyni zamanda ərazi əmək bölgülərinin inkişafı da öz növbəsində ictimai əmək bölgüsünün inkişafına və ərazi istehsal birliyinin formalaşmasına təsir göstərir.
İqtisadiyyat inkişaf etdikcə təsərrüfatın ayrı-ayrı sahələrində əməyin ixtisaslaşdırılmasına və texnologiyaların təkmilləşdi- rilməsinə təsir göstərir. Bütün bunlar istehsal dövriyyələrinin mərhələli inkişafına şərait yaradır. Göstərilənlərin yerli, regional və qlobal miqyasda nizamlanması üçün kompleks coğrafi tədqiqatlar aparılması lazım gəlir. Coğrafi tədqiqatlar təsərrüfatın nəinki sahəvi və ərazi qanunauyğunluqlarının öyrənilməsində, eyni zamanda onların müxtəlif dövrlər üçün proqnozlaşdırılması üçün zəngin məlumatlara malikdir. Bunlarla yanaşı, coğrafi yanaşma istehsal sahələrinin nizamlanmasına da təsir göstərir.
Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadiyyatı elmi əsaslarla inkişaf etdirilməyən hər hansı bir ölkədə coğrafi şəraitdən səmərəli istifadə etmək də mümkün deyildir.
Azərbaycan demokratik inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etməsi onun təsərrüfatının bütün inkişaf mərhələlərinin və sahələrinin coğrafi cəhətdən qiymətləndirilməsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. İlk növbədə təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi tələb olunur. Eyni zamanda təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsindəki müxtəliflik ayırd edilməlidir.
Nəzərə alınmalıdır ki, təbii ehtiyatlan, xüsusilə mineral ehtiyatları olmayan, yaxud da məhdud olan ölkələr də inkişaf edir. Təbii şəraiti və coğrafi mövqeyi məhdud olan ölkələr çətinliklərlə üzləşirlər. Bir çox ölkələrdə isə təbii ehtiyatlardan intensiv və səmərəsiz istifadə edildiyinə görə təbii şərait və onun komponentləri sıradan çıxarılır. Məsələn, Abşeron yarımadasında yüz ildən çox bir dövrdə neft və qaz yataqlarından intensiv istifadə edildiyinə görə torpaqlar çirklənmişdir. Xəzərin ümumi çirklənməsinə karbohidrogen məhsullarından istifadəsinə kompleks monitorinq qoyulmadığına görə dənizin suları və sahil zonası çirklənməkdədir. Azərbaycan torpaqlarından intensiv və səmərəsiz istifadə etməklə meşələrin, xiyabanların məhv edilməsi bioloji müxtəlifliyin məhvinə, torpaqların məhsuldarlığının aşağı düşməsinə təsir göstərmişdir.
Təsərrüfatların və ümumiyyətlə, iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsində aşağıda göstərilən sahələrin coğrafi cəhətdən qiymətləndirilməsinə çox böyük ehtiyac vardır:
1 .Təbii şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinə və səmərəli istifadə edilməsinə:
2. Enerji-istehsal dövriyyələrinin öyrənilməsinə və onların ekoloji-iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsinə.
3. Əhalinin fəallığına, əmək ehtiyatlarının formalaşdırıl- masına, onların intellektual səviyyələrinin hazırlıqlığma və ərazi fərqlərinin araşdırılmasına.
4. Azərbaycanın ayrı-ayrı zonalarının əmək bölgülərinin qiymətləndirilməsinə.
5. Enerji, texniki və infrastruktur xidmətinin səviyyəsinə, onlardan istifadənin səmərəlilik dərəcəsinin müəyyən edilməsinə.
Təbii şərait və təbii ehtiyatlar, relyef, torpaq, bitki örtüyü hidroqrafik şəbəkəni, iqlimi, mineral ehtiyatları əhatə edir. Relyefdən başqa qalan təbii komponentlər eyni zamanda tükənməyən, tükənən və bərpa edilən ehtiyatlara daxil edilir. Təbii şərait və təbii ehtiyatlar eyni zamanda rekreasiya ehtiyatlarının əsasını yaradırlar. Bununla yanaşı təbii şəraitin və təbii
80 81
ehtiyatların tərkibinə daxil olan mineral ehtiyatlar bir çox istehsal sahələrinin xammal mənbəyidir. Həmin ehtiyatlar təbiətdə, xüsusilə biosferdə güclü geokimya mənbəyi olmaqla bəziləri konsentratlaşmış «ocaqlar» əmələ gətirirlər. Onlar eyni zamanda biosferdə gedən maddələr mübadiləsi prosesində anomal vəziyyətlər yaradırlar. Geokimyəvi qurşaqlar, qovşaqlar və sahələr isə yataqların növlərindən və tərkiblərindən asılı olaraq ətraf mühitə kimyəvi, radioaktiv və s. təsirlər göstərirlər. Mineral ehtiyatlardan istifadə edilməsi prosesində ətraf mühitə güclü təsirlər edilir. Ən başlıcası odur ki, bir çox geokimyəvi ocaqlar istismar edilərkən biosferin təbii kompleksləri dağılır, təbii müvazinət pozulur. Məhz ona görə də təbii sistemlərin, xüsusilə landşaftın tiplərinin, onların geokimyəvi və geofiziki xüsusiyyətlərin ətraf mühitə təsirinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Nəzərə almaq lazımdır ki, landşaftların əhalinin təsərrüfat fəaliyyətində, məişətində, əmək vərdişlərinin forma- laşdırılmasındakı yeri hələ kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.
Keçmiş ittifaqda az qala təbii şərait sosial və ictimai həyatın əsası yox, onun bir hissəsi kimi qiymətləndirilmişdir. Həmin dövrün ideologiyasında sosialist istehsal üsulunun təbiətə, onun qanunlarına hakim olduqlarını sübut etməyə çalışmışlar. İnsanların təbii şəraitə, bütünlüklə ətraf mühitə səthi yanaşmaları nəticəsində bəşəriyyət çox şey itirmişdir. Birincisi, təbii şəraitə antropogen təsiri gücləndirərək insanlar ən «mütərəqqi» aqrotexniki metodlar tətbiq edərək əkinçilik zonalarında təbii məhsuldarlığı artırmışlar, təssüflər olsun ki, hər yerdə ekoloji cəhətdən təmiz məhsul alınmasına təminat yarada bilməmişlər. Təbii ehtiyatları istifadə edilən dağ-mədən zonalarında aparılan rekultivasiyanın səmərəliliyi 70%-lə 30% arasındadır. Bütün dünya ölkələrində insanın təbii şəraitə təsir dərəcəsini sıfıra endirən prosesləri ancaq bəzi eksperimentlərdə görə bilərik. Lakin yerin sferalarında insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə yaradılan pozuntular hələlik kifayət dərəcədə hesablanmamışdır. Biz təbiətə göstərdiyimiz təsirin, təbii ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi barədə hələ kifayət dərəcədə analitik məlumatlara malik
deyilik. Y.Q.Sauşkin yazırdı ki, insanlar, müxtəlif sahələrdə çalışan mütəxəssislər, təbii şəraiti öyrənmədən, bitkilərin və heyvanların tarixən dəyişən tələbatını bilmədən, insan tərəfindən dəyişilmiş təbii şəraitin imkanlarını bilmədən o yaradıcı yox, sadəcə icraçıdır (B. 1981). Elm və təcrübədə qazanılan nailiyyətlərdən məlum olur ki, insan cəmiyyəti özünün inkişafında böyük təkamül dövrü keçməsinə baxmayaraq, onların fəaliyyətləri bir çox halda təbiətin ziddinədir. Cəmiyyət-təbiət münasibətlərinin idarə olunması məsələlərində hələlik əməli fəaliyyət cəmiyyətin xeyrinə deyildir.
Təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin nizamlanmasında təsərrüfatın coğrafiyasının öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sahə yalnız ərazi-istehsal birliklərinin öyrənilməsini deyil, eyni zamanda bütün ölkənin, ölkələr qrupunun və dünya təsərrüfatının struktur formalaşmasının öyrənilməsini də əhatə edir. Tarixən təsərrüfat sahələrinin (xalq təsərrüfatının) strukturunun öyrənilməsi əsasən iqtisadiyyatın və idarəetmənin bir sahəsi kimi qəbul edilirdi. İqtisadi-sosial coğrafiyada isə əsasən təsərrüfatın ərazi-istehsal birlikləri öyrənilirdi. Ölkə və regionlarda təsərrüfatın ərazi-istehsal birliklərinin öyrənilməsində, onların şaquli və üfüqi formalaşmaları arasındakı dialektik əlaqələri və ziddiyyətləri açmadan, idarəetmədə düzgün nəticəyə gəlmək mümkün deyildir.
Keçmiş İttifaqın idarəetmə sahəsində ən mühüm nailiyyətlərə iqtisadi rayonlaşdırma ilə yanaşı təsərrüfat sahələrinin coğrafiyasındakı bəzi ideyaları da çox mütərəqqi hal hesab etmək olar. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, təsərrüfat sahələrinin coğrafiyası sahəsindəki ideya və təkliflər idarəetmədə nəzərə alınmırdı. Bu sahədəki mütərəqqi ideyaların bir çoxu həyata tətbiq edilmirdi. Məhz ona görə də, xalq təsərrüfatı sahələri strukturlaşdırılarkən əraziyə görə kifayət dərəcədə ni- zamlandırılmadığından təsərrüfat sahələrinin bir çox problemləri ilə yanaşı «ekoloji tutumu» da müəyyən etmək çətinliklər yaradırdı. Bu onun nəticəsi idi ki, inzibati amirlik dövründə respublika əsasən yuxarıdan (kənardan) idarə olunurdu. Odur
82 83
ki, ərazimiz və əhalimiz keçmiş İttifaqın ərazisinin və əhalisinin 0,5 faizini təşkil etməsinə baxmayaraq müxtəlif vaxtlarda bütün keçmiş İttifaqda istehsal edilən neftin 80-50-15 faizini, pambığın 15-30 %-ni, üzümün 30-70 %, sitrus meyvələrinin 30- % və s. verirdi. Respublika həmin sahələr üzrə ərazi və əhalisinə görə çox böyük olan ölkələrdən irəlidə gedirdi. Xüsusilə 1970-ci illərdən sonra Azərbaycanda iqtisadi inkişaf tarixdə görünməz həddə çatmışdır. Təsərrüfatın bütün sahələrində böyük nailiyyətlər qazanılmışdır. Bununla yanaşı Azərbaycanın əldə etdiyi mənfəət ümumittifaq fonduna verdiyindən çox az idi.
Keçid dövrünün çətinlikləri ilə yanaşı Azərbaycanda islahatların həyata keçirilməsində bir sıra müvəffəqiyyətlər qazanılmışdır. iqtisadi-sosial inkişafda, təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsin, idarə edilmədə və başqa dövlət səviyyəli məsələlərdə tam müstəqillik əldə edilmişdir. Ən başlıcası odur ki, Azərbaycanın dünyanın bazar iqtisadiyyatı ilə inteqrasiyaya girməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı təsərrüfatın inkişafı daha da mürəkkəbləşmişdir. Bu sahədə təbii, sosial, əmək və s. ehtiyatların, texnologiyanın, istehsal və xidmət infrastrukturunun qiymətləndirilməsi və s. yeni yanaşma tələb edir. Belə bir mürəkkəb proseslərin və əlaqələrin coğrafi əsaslarının öyrənilməsi, eyni zamanda təbiət-əhali-istehsal sahələri arasında optimal əlaqələr yaradılması imkanlarının aşkara çıxarılmasına şərait yaradır. Bununla yanaşı qeyd edilməlidir ki, Sovet dövründən qalan metodologiya müasir tələblərə cavab vermir. Məhz ona görə də coğrafi təfəkkür və coğrafi idarəetmə bu gü- nki tələblərə görə yenidən qurulmalı, təkmilləşdirilməlidir. Artıq Azərbaycanın dünya əmək bölgüsündəki yerinin qiymətləndirilməsi vaxtı çatmışdır. Eyni zamanda Yer üzərindəki və dünya okeanlarındakı üzvi aləmin istifadə edilməsinin ərazi təşkilinə vahid planla yanaşmaq, beynəlxalq demokratik və bərabərlik prinsiplərini həyata keçirtmək lazımdır. Dünyanın iki sistemə bölündüyü dövrdə vahid planın həyata keçirilməsi mümkün deyildi. Lakin müasir dövrdə milli planların təşkilin
dən beynəlmiləl planlara keçmək lazım gəlir. Bu yolda coğrafiya elmi birinci sırada gedən sahələrdən olmalıdır (Y.Q.Sauşkin). Yalnız coğrafiya elmi kənd təsərrüfatı və sənaye sahələrinin daxili strukturu və qarşılıqlı əlaqələrinin, nəqliyyat və istehsal infrastrukturunun, bütünlüklə idarəetmənin mürəkkəb əlaqələrinin öyrənilməsində müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Deyilənlər ilk növbədə ölkəmizin təbii ehtiyyatların- dan səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilməlidir.
Önəmli məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, coğrafiya elmi təsərrüfatın, təbii-ərazi sistemlərinin öyrənilməsində, təbii şəraitin təsərrüfat və ekoloji tutumunun müəyyən edilməsi sahəsində müəyyən elmi-metodik irsə malikdir. Deyilənlər həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən Keçmiş İttifaqda müəyyən dərəcədə özünü təsdiqləmişdir. 1950-ci illərdə N.N.Kolosovski tərəfindən enerji istehsal dövriyyələrinin (EİD) kəşfi bu sahədə deyilənlərə sübutdur.
E İD təsərrüfatın inkişaf etdirilməsində təbiətin fəsli, illik, dövri və uzun müddətli ritmlərinə uyğyn olaraq formalaşır. EİD, təbii şəratin iqtisadi və ekoloji potensialının müəyyən edilməsmində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, EİD tiplərinin formalaşması təbii zonalara və təbii-ərazi sistemlərinə uyğun gəlir. Həmin sahənin istehsal potensialı təbii zonallığın xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq müxtəlif səviyyələrdə formalaşır. V.V.Doquçayev təbii zonalhğı kəşf etməklə yanaşı müəyyən etmişdir ki, coğrafi zona mürəkkəb təbii kompleksdir. Eyni zamanda V.V.Doquçayev təbii zonanın (coğrafi zonanın) ayrılmasında ərazinin fiziki coğrafiyasını, tarixi, etnoqrafik xüsusiyyətlərini, iqtisadiyyatını nəzərə almağı da irəli sürür.
Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi zonallıq təbii komponentlərin və proseslərin çoxtərəfli (epigenetik) proseslərini əks etdirir. Eyni zamanda coğrafiya təbii potensialı müəyyən etməklə yanaşı, ekoloji şəraitin müəyyən edilməsi üçün elmi- metodiki ənənələrə malikdir. Coğrafi zonallıq daxilində enerji- istehsal dövriyyəsini nəzərə almadıqda təsərrüfatın ixtisaslaş
84 85
ması kor-təbii aparılır və təbiətdə deqredasiya prosesləri sürətlə gedir. Zonalar daxilində enerji istehsal dövriyyələrinin sərhədlərini ayırdıqda təbiətdən səmərəli istifadə etmək və ekoloji tədbirləri həyata keçirtmək faydalı olur. Bir sıra alimlər coğrafi zonallıqla yanaşı, dağlıq ərazilərdə şaquli zonallıq üzrə də qiymətli tədqiqatlar aparmışlar. Y.Q.Sauşkin dünya ölkələri və regionlarının şaquli zonallığma dair bir çox alimlərin (V.V.Doquçayev, P.P.Semyonov Tyan-Şanski, N.N.Ketsxoveli və b.) apardıqları tədqiqatları ümumiləşdirərək onları aşağıdakı kimi təsvir edir və göstərir ki, hər bir yüksəklik təbii komplekslərin xüsusiyyətlərinə görə fərqlənməklə yanaşı, təsərrüfatın ixtisaslaşmasına görə də fərqlənirlər. Bəzi alimlər vaxtilə düzgün olmayaraq torpaqların əhalinin təsərrüfat fəaliyyətinin genişlənməsində məhdudlaşma həddi yaratması ideyaları ilə razılaşmamışlar. Həqiqətən 1930-1940-cı illərə qədər bu məsələ o qədər də narahatlıq törətmirdi. Təsdiq olunmuşdur ki, bəşəriyyət indi də istifadə edilməyən çox böyük torpaq ehtiyatına malikdir. Bununla yanaşı inkaredilməz həqiqətdir ki, əhali artımı və onun fəaliyyəti torpaq fondu ilə tərs mütənasiblik yaradır. Təsərrüfatın və təbii komponentlərin, eləcə də torpaqların coğrafi xüsusiyyətləri göstərir ki, təbii komponentlər təbii artıma malikdir. Lakin əhali artımı və təkrar antropogen təsirlər ərazidən istifadə edilməsində ziddiyyətlər yaradır.
Coğrafiyada metodoloji yanaşmalar, elmi-metodik təcrübə hələ 1940-cı illərdən təsərrüfatın inkişafında və ölkənin məhsuldar qüvvələrinin idarə edilməsində xüsusi rol oynayırdı. Təbiidir ki, müasir dövrdə Sovet dövrü üçün səciyyəvi olan bir çox metodoloji məsələlər və elmi-tədqiqat metodları bazar iqtisadiyyatı üçün əlverişli deyildir. Lakin N.N.Kolosovskinin istehsalın yerləşdirilməsi və rayonlaşdırmanın aparılmasında enerji istehsal dövriyyələrinin qiymətləndirilməsi bu gün də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif enerji istehsal dövriyyələrinin əhatə dairəsinə aşağıdakıların daxil edildiyini qeyd etmişdir: əmək, enerji, xammal, materiallar, nəqliyyat və istehsal fondları. Qeyd etmək lazımdır ki, enerji istehsal dövriyyələri müvafiq
təbii-ərazi sistemində xammaldan başlamış istehlaka qədər enerjinin istehsal dövriyyəsinin planlaşdırılması və idarə edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bununla yanaşı EİD istehsalın tullantısız başa gəlməsinin mərhələlərinə də şərait yaradır. Müəllif tərəfindən enerji istehsal dövriyyələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1 .Pirometallurgiya dövriyyəsi; 2.Əlvan metallurgiyanın istehsal dövriyyələri; 3.Neft (neftqazenerji) dövriyyəsi;4.Hidroenerji dövriyyəsi; 5.Emaledici sahələrin enerji dövriyyəsi; 6.Meşə enerji dövriyyəsi; 7.Sənaye-aqrar istehsal dövriyyəsi; 8.Su meliorasiya dövriyyəsi.
Y uxarıda göstərilənlərin sayını artıraraq biz aşağıdakıları əlavə edirik: 1 .Tikinti sənaye dövriyyəsi; 2.Qış və yay otlaqlarının enerji istehsal dövriyyəsi; 3.Rekreasiya-sanatoriya-istirahət xidmətlərinin dövriyyəsi; 4.İdman-turizm xidməti dövriyyəsi və s. H ər bir rayon və yaxud da ölkə enerji istehsal dövriyyələrinin bir tipi və yaxud da bir neçəsi üzrə ixtisaslaşır. Deyilənlərlə əlaqədar bildirməliyik ki, EİD-nin coğrafi mahiyyəti eyni zam anda ondan ibarətdir ki, bu sahədən istifadə etməklə təsərrüfat sahələrinin balanslaşdırılmasına, təbii istehsal konveyerlərindən səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaranmış olar.
3.3. Regional siyasət və regional idarəetmə
Regional yanaşmalar, regional idarəetmə ilk əvvəl region sözünün açılmasını tələb edir. Həmin termin latın sözü olub «vilayət», «qrup dövlətlər» mənasım ifadə etmişdir. Linqvist- lərin fikrinə görə həmin söz rus dilinə XIX əsrin II yarısında daxil olmuşdur. E.B.Alayev yazır ki, həmin termin lüğətlərdən bir neçə dəfə çıxarılmış, sonralar «region» və «regional» sözlər kimi lüğətlərə daxil edilmişdir. Rusca-azərbaycanca lüğətin III nəşrində regional termini özündə «dövlətlər» qrupu ilə yanaşı «məhəlli» mənasını da əks etdirir. Bununla terminin məna dəyəri qismən yeniləşdirilmiş olur. Müasir dövrdə həmin terminin dəqiqləşdirilməsinə yenə də ehtiyac vardır.
Qeyd etmək lazımdır ki, vaxtilə Sovet İttifaqı ərazisinin iq
86 87
tisadi (iqtisadi-coğrafi) rayonlara bölünməsi o zamankı tələblərə görə regional təhlillər aparılmasına şərait yaratdı. Lakin rayonlaşdırmanın əsası tamamilə düzgün metodologiyaya əsaslanmadığından ərazi bölgülərinə münasibət birmənalı olmamışdı. Məsələn, Rusiya Federasiyası 9 iqtisadi rayona, Ukrayna 3 rayona ayrıldığı halda Zaqafqaziyanın üç və Pribaltikanın da üç respublikası bir iqtisadi rayona və dörd Orta Asiya respublikaları bir iqtisadi rayona daxil edilmişdir. Daha sonra, hər bir respublika daxili iqtisadi rayonlara, bəzi respublikalar da vilayətlərə ayrılırdı. Funksional cəhətdən rayondaxili taksonomik vahidlərin çox zaman müəyyən edilməməsi iqtisadi- coğrafi rayonların düzgün bölünməməsinə təsir göstərirdi. Bununla yanaşı rayon şəbəkələrinin ayrılmasına baxmayaraq onların idarəetmədə əhəmiyyəti aşağı idi. Eyni zamanda Azərbaycanda iqtisadi inkişafın milli ərazi sistemləri ölkədaxili məsələlərdə öz mahiyyətini itirirdi.
E.B.Alayev «Sosial-iqtisadi coğrafiyaya dair anlaşma terminləri lüğəti»ndə (1983) rayonları və eləcə də, regionları konkret ərazi vahidləri daxilində taksonların bir komponenti kimi verir. Alim anlaşma terminləri üzrə çox böyük tədqiqat aparmış, həmin lüğət coğrafiya elminin elmi-nəzəri və praktiki məsələlərinin inkişafına mühüm təsir göstərməkdədir. Bununla yanaşı ərazilərin coğrafi taksonlarının bölgüsündə müəllif arealı zona ilə eyniləşdirir və rayonu regionun sinonimi kimi qiymətləndirir (səh.71). Bununla əlaqədar qeyd etməliyik ki, tak- sonlar içərisində areal zona ilə eyni mövqeyə daxil ola bilməz. Areal zonaya daxil olan taksonlardan biri kimi qiymətləndirilə bilər, lakin rayonun regionun sinonimi kimi qiymətləndirilməsi müvafiq təhlil tələb edir.
Əhali məskunlaşmasına dair taksonomik vahidləri biz rayonların daxili strukturuna yaxınlaşdıraraq aşağıdakı kimi təs- nif edirik (bax şəkil №4).
Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan şəraitində region iqtisadi rayonların daxilində təbii təsərrüfat xüsusiyyətləri, məskunlaşma və ekoloji şəraitləri ilə fərqlənən, hətta özlərinə məxsus
88 89
təbii ərazi-istehsal kompleksləri ilə ayrılan ərazilər hesab edilirdi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq hər bir iqtisadi rayon bir neçə kiçik regiona bölünür, hər bir kiçik region isə bir neçə inzibati rayondan ibarət olur.
Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet dövründə regional iqtisadiyyatla iqtisadi coğrafi inkişaf arasında müvafiq inteqrasiya getdiyindən iqtisadçılar və coğrafiyaçılar bu sahədə müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərirdilər. Xüsusilə təsərrüfatın yerləşdi- rilməsinin öyrənilməsi, məhsuldar qüvvələrin idarə edilməsi hər iki sahədən olan mütəxəssislərin əməkdaşlığına şərait yaratmışdır. H ətta hər iki elm sahələri ərazilərin öyrənilməsində ekoloji problemlərin həllində də müvəffəqiyyətlər qazanmışlar. E.B.Alayev yazır ki, iqtisadi coğrafiya coğrafiyadan, regional iqtisadiyyat (bu coğrafi iqtisadiyyat da adlandırıla bilərdi) isə iqtisadiyyatdan ayrılmışdır. Birinci coğrafiyanın iqtisadiyyat- laşması və ikinci iqtisadiyyatın coğrafiyalaşdırılmasının nəticəsi idi (1983). Müəlliflə razılaşmaq olar ki, Sovet dövründə regional iqtisadiyyat lokal, daha sonra regional və regionlararası və millətlərarası mahiyyətlər kəsb edirdi. Ancaq göstərmək lazımdır ki, Sovet dövründə bunu milli respublikalara xüsusi şəraitdə aid etmək olurdu. Respublikanın inkişafı əsasən iri iqtisadi rayonlar üzrə planlaşdırılır və inkişaf etdirilirdi. Bu sahədə maddi-texniki və təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi böyük dövlətçilik siyasətinə xidmətə yönəldilirdi. Müasir Azərbaycan şəraitində regional inkişafı ilk növbədə milli səviyyələrdə idarə edilməyə və inkişaf etdirməyə doğru yönəldilməsi məqsədə müvafiq olar. Yalnız bəzi regionlar, dünya bazarına çıxan azad ticarət zonaları da regional mahiyyət kəsb edərək mikro-, me- zo- səviyyədə idarə oluna bilər. Belə idarəetmədə də milli mənafelər əsas götürülməlidir.
Müasir dövrdə regionları inkişaf etdirmək, onları ümum- respublika daxili əmək bölgüləri səviyyəsinə yaxınlaşdırmaq, hər bir regionun ümummilli inkişafda yerinin müəyyən edilməsinə səy göstərmək lazım gəlir. Regionları müasir mülkiyyət formaları sistemində (dövlət, xüsusi və bələdiyyə) inkişaf et
90
dirmək zərurəti yaranmışdır. Bu məqsədlə islahatların başa çatdırılması, yeni idarəetmədə təsərrüfatlar və idarələrarası əlaqələri yeni tələblər əsasında qurmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilənlərin həyata keçirilməsini səmərəliləşdirmək məqsədilə inzibatı rayonların yeri və funksiyalarını, rayonlar- arası və regionlar üzrə idarə edilmə prinsipləri müəyyən edilməlidir. Deyilənləri Azərbaycanın iqtisadi rayonlarının daxili strukturlaşdırılması ilə uzlaşdırmaq əhəmiyyətli nəticə verər.
İstər regionların və istərsə də, bütünlükdə respublikanın idarə edilməsində əhalinin məskunlaşması mühüm yer tutur. Həmin prosesdə yaşayış məskənləri (şəhər, kənd və b.) istər istehsal vasitələrinin inkişafında və bütünlükdə məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkilində və idarə edilməsində müvafiq funksiyalara malik olur. Eləcə də bütün təbii şərait və təbii ehtiyatlardan, istehsal vasitələrindən istifadə və onların idarə edilməsi əhalinin yayılması cəmiyyətin inkişaf tələblərinə müvafiq planlaşdırılmalıdır. Qeyd olunanların həyata keçirilməsi, əhalinin məskunlaşması, ilk növbədə ekistik tələblər ilə idarə edilməlidir.
Coğrafiya elmi sistemi əhalinin yayılması, onun çoxtərəfli fəaliyyətinin idarə edilməsində və ümumiyyətlə, regionların və iqtisadi rayonların kompleks qiymətləndirilməsində və idarə edilməsində əvəzedilməz yer tutur. Bu sahədə coğrafi təmayüllü layihələşdirmə aparılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Layihələşdirmədə coğrafi yanaşma kompleksliyi ilə fərqlənir. Regionlar və ölkə daxilində kompleks yanaşma müxtəlif səviyyələr və sistemlər üçün tətbiq edilir. Həmin prosesdə təbii şərait və təbii ehtiyatlar sintetik qiymətləndirilir. Eyni zamanda bütün istehsal və xidmət sahələrinin infrastrukturu, mühəndis- texniki qurğular, tikinti-arxitektura sistemləri, onların ekoloji şəraitləri coğrafi layihələşdirmənin proqram ına daxil edilməlidir.
Regionlarda əraziləri daxili fərqlərə m alik olan müxtəlif lokal formalar, areallardan ibarət olmaqla yanaşı onların ərazi qruplaşmaları bir çox yerdə texnoloji əlaqələr yaradırlar. Ya
91
xud bir-biri ilə yerli əlaqələrə m alik olan səviyyələrdə inkişaf etdirilir.
Müasir dövrdə regionların inkişaf etdirilməsində vahid məskunlaşma sistemi sahəsində qazanılan coğrafi nailiyyətlərdən istifadə edilməsi yaxşı nəticə vermiş olar.
Regionların öyrənilməsində və idarə edilməsində ən mühüm metodlardan biri də coğrafi modelləşdirilmədən ibarətdir. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər tətbiq edilən modelləş- dirmələr içərisində iqtisadi-riyazi modelləşdirmə bir sıra cəhətlərinə görə səmərəli deyildir. İqtisadi-coğrafi modelləşdirmə isə keçən əsrin 70-ci illərindən sonra geniş tətbiq edilmişdirsə də, müasir dövrdə onu təkmilləşdirmək lazım gəlir. Məhz o n a görə də, regionların inkişafında və idarə edilməsində ekoloji şəraiti, təbii ehtiyatlann səmərəli istifadə edilməsini, təbiəti bərpaetmə tələblərini nəzərə alaraq coğrafi modelləşdirməni həyata keçirtmək lazım gəlir. Şübhə yoxdur ki, modelləşdirmənin coğrafi mahiyyəti regionların tarazlı inkişaf etdirilməsində m ühüm rol oynaya bilər. Regional siyasət və regional idarəetmə sahəsinə dair elm və idarəetmə sahəsində indiyə qədərki təcrübəyə əsaslanan elmi-tədqiqat metodları vardır. Lakin onlar müasir dövrün tələblərinə təmamilə cavab vermir. Regional siyasət və regional idarəetmə müasirləşdirilməli, indiyə qədər mövcud olan elmi nailiyyətlərin yaxşı cəhətləri nəzərə alınmalıdır. Deyilənlərin həyata keçirilməsi dövlət səviyyəsində nizam lanmalıdır. Bu cəhətdən «Azərbaycan Respublikası Regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət proqramına» dair Prezident İlham Əliyevin 2004 il 13 fevral tarixli fərmanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Önəmli haldır ki, həmin dövlət sənədində Azərbaycanda regionların sosial iqtisadi inkişafının başlıca xüsusiyyətləri ölkənin ümumi inkişafı ilə əlaqələndirilir. Göstərilir ki, ölkə müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra az vaxt ərzində aparılan iqtisadi, sosial və idarəetmə sahəsindəki islahatlar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həqiqətən, 1996-cı üdən sonra Azərbaycanda makroiqtisadi sabitlik yaranmış, 1997-ci ildən
92
başlayaraq dinamiki iqtisadi inkişaf təmin edildiyindən, eləcə də, sistemli iqtisadi islahatların aparılması, azad sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli şəraitin yaradılması və s. nəticəsində regional sosial-iqtisadi inkişaf üçün əlverişli şərait yaradılmışdır. Regional sosial-iqtisadi inkişaf Azərbaycanın iqtisadi rayonları üzrə həyata keçirilməsi məqsədə müvafiq sayılır. H ə m in rayonlar şəbəkəsi ilə regional inkişaf sahəsində səmərəli işlər görmək olar. Bununla yanaşı iqtisadi rayonların bəzilərinin sərhədlərinin bizim fikrimizcə, dəyişdirilməsinə ehtiyac vardır. Daha sonra aparılan rayonlaşdırmada rayondaxili strukturlara dair təhlillər aparm aq lazım gəlir.
Əminik ki, müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq Azərbaycan rayonlarının şəbəkələri, daxüi strukturları barədə dövlət səviyyəsində təhlillər aparılmalı, hər bir rayonun şəhər və kəndlərinin idarə edilməsi, xüsusilə regional mərkəzlərin funksional cəhətdən qiymətləndirilməsi məqsədə müvafiqdir.
Q eyd etmək lazımdır ki, regional inkişaf etdirilmədə ərazilərin müxtəlif məzmunlu və müxtəlif miqyaslı xəritələrlə model- ləşdirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bu cəhətdən yuxarıda deyilənlərin reallaşdırılmasında coğrafi yanaşmanın həyata keçirilməsi mühüm yer tu ta biləcəkdir.
3.4. Regionların tədqiq edilməsinin metodoloji problemləri
Regionların tədqiqi hər bir ölkənin inkişafı və idarə edilməsinin elmi əsaslarına daxil olan məsələlərdəndir. Məhz ona görə də, respublikamızın Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair fərmanı mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin dövlət sənədində göstərildiyi kimi, 1993-cü ildən sonra Azərbaycanın demokratik dövlət quruculuğu və bazar iqtisadiyyatı yolu ilə irəliləməsinə geniş yol açılmışdır. Ölkədə ardıcıl aparılan islahatlar 90-cı illərin birinci yarısında iqtisadiyyatda mövcud geriləməni day
93
andıraraq yeni inkişaf mərhələsinə keçidi təmin etməkdədir. Deyilənlər iqtisadiyyatın dinamik inkişafında, bank-maliyys sisteminin formalaşmasında, islahatların bütün nəticələrində özünü göstərməkdədir. Sənəddə göstərildiyi kimi, regionların inkişafı və əhalinin məşqulluğu sahəsində hələ də həll edilməmiş problemlər qalmaqdadır. Regionlarda sənaye sahələri və infrastruktur zəifləmiş, əksər sahələr Bakıda mərkəzləşdirilmiş və əhalinin paytaxta axını sürətlənmişdir. Bu amillər öz növbəsində iqtisadiyyatın regional baxımdan inkişafına mənfi təsir göstərmiş, regionların inkişafı arasındakı fərqlərin artm asına, bir çox yerlərdə sosial-iqtisadi, demoqrafik və ekoloji vəziyyətin ağırlaşmasına səbəb olmuşdur. Həmin çatışmazlıqlar Özünü Azərbaycanın tarixi-inkişaf mərhələlərində də göstərmişdir. Prezidentin fərmanı ilə bağlı müvafiq nazirliklərin və dövlət idarələrinin qarşısında mühüm vəzifələr qoyulmaqla kom pleks tədqiqatlar aparılmasına zərurət yaranır.
Azərbaycanın müstəqil inkişafı dövründə idarəetm ə sahəsindəki strategiya əvvəlki dövrlərdən xeyli fərqlənir. Xüsusilə, iqtisadi və sosial sahədə islahatların aparılması, mülkiyyət formalarının dəyişməsi, ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak etməsi və s. kimi məsələlər regionların iqtisadi-sosial inkişafının tədqiqinin və idarə edilməsinin əsaslarına daxil edilən məsələlərdəndir. Bununla yanaşı idarəetmənin elmi və m etodoloji əsaslarında hələlik köhnə dövrə məxsus ideyalar qalm aqdadır. Ona görə də idarəetmə sahəsində indiyə qədər mövcud olan metodoloji və praktiki əhəmiyyət kəsb edən məsələlər təhlil edilməli, bu sahədəki başlıca müddəalar yeniləşdirilməlidir.
İlk növbədə, metodoloji anlayışların dünyəvi, milli mənalarını, regionların tiplərini müəyyən etmək lazım gəlir. Nəzərə almaq lazımdır ki, regionların məzmunu müxtəlif ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar və eləcə də, NATO-ya daxil olan ölkələr tərəfindən müxtəlif mənalarda təhlil edilir. Regionların Avro- pasayağı ümumiləşdirilməsi-unifikasiya edilməsi Azərbaycan reallıqları üçün müasir dövrdə tamamilə məqbul deyildir. Eyni zamanda bir sıra elm sahələrində region anlayışı müxtəlif mə
94
nalar kəsb edir. Hətta fiziki və iqtisadi coğrafiyada və eləcə də. coğrafi siyasətdə, tarixi dövrlərdə region anlayışları fərqli mənalar kəsb etmişdir. Azərbaycan Respublikasının müvafiq dövlət sənədlərində regionlar iqtisadi rayonlar mənasını ifadə edir. H ə m i n iqtisadi rayonların sərhədlərinin, daxili strukturlarının ayrılması, ekoloji şəraitin qiymətləndirilməsi bazar münasibətlərində hər birinin yerinin müəyyənləşdirilməsi zəruri olan problemlərdəndir.
Ümumiyyətlə, indiyə qədər regionların metodologiyasına dair aparılan tədqiqatların nəticələrini aşağıdakı üç qrupa ayrılmasını məqsədə müvafiq hesab edirik:
-Birinci, keçmiş SSRİ dövründə qazanılan, bir hissəsi böyük dövlətçilik m araqlarından irəli gələn metodoloji yanaşm alardır. Axırıncılar ən çox tikinti və layihə işlərində, xidmət və s. sahələrdə qalmaqdadır. Bir çox ekoloji, sanitar-pro- filaktik tədbirlərdə köhnə qiymətlər və normativlər müasir tələblərə cavab vermir. Hətta rayonlaşdınlm ada keçmiş dövrdə m övcud olan tələblər və metodlar da tamamilə aradan qaldırılmamışdır.
-İkinci, xarici ölkələrin regionlarının idarəetmə təcrübəsindən götürülən, lakin bizim şəraitə kifayət dərəcədə uyğunlaşdırılm ayan yanaşmalar, normativlər, layihələr və s. Həmin yolla qəbul edilən ideyalar və normativlər, xüsusilə ekoloji tədqiqatlar və s. əməli fəaliyyətimizdə özünə yol tapm aqdadır.
-Üçüncü, Azərbaycanda siyasi, iqtisadi-sosial sahədə aparılan islahatlarla yanaşı keçid dövründə yaranan və hələlik standartlara, insanların həyat tərzinə tamamilə uyğun gəlməyən metodoloji yanaşmalardır.
Y uxarıda göstərilənlərin bəziləri müasir dövrdə idarəetmədə müəyyən ziddiyyətlər yaratmış olsa da, onların ən yaxşı cəhətlərindən istifadə edilməlidir. Onlar ölkəmizin müasir reallıqları, xüsusilə sosial-iqtisadi islahatlarla, onların mərhələlərlə həyata keçirilməsi tələbləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Eyni zamanda mədəni intellektual və s. cəhətləri də nəzərə alınmaqla, prezidentin fərmanında nəzərdə tutulduğu kimi, ölkənin və eləcə də.
95
regionların idarə edilməsinin strateji istiqamətləri ilə uzlaşdırılmalıdır. Həmin strateji ideyaların yerinə yetirilməsi kompleks elmi tədqiqatların aparılmasına, həmçinin metodoloji məsələlər ətrafında ümumiləşdirmələrə ehtiyac yaradır.
Biz idarəetmə sahəsindəki e l m i - m e to d o lo j i təcrübələri və Azərbaycanın regionlarının mürəkkəb xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, ilk növbədə, idarəetmədə aşağıdakı elmi əhəmiyyət kəsb edən tədbirlərin dövlət səviyyəsində həyata keçirilməsini məqsədə müvafiq hesab edirik:
1. Vahid enerji və nəqliyyat sisteminin inkişafını;2. Vahid və güzəştli maliyyə-kredit sisteminin yaradılması
nı;3. Differensial ekoloji qiymətləndirmə və regional təbii bər
pa işlərinin aparılmasını;4. Vahid məskunlaşma sistemini, onların müxtəlif səviyyəli
funksional, ərazi-inzibati, ərazi-istehsal strukturlarının yaradılmasını;
5. Əmək ehtiyatlanndan istifadə edilməsinin vahid idarə sisteminin təşkilini;
6. Regionların ölkədaxili və beynəlxalq ərazi əmək bölgülərində yerinin müəyyən edilməsini;
7.irimiqyaslı kompleks monitorinq aparılmaqla regionlar üzrə müxtəlif müddətli proqnozların aparılması sisteminin yaradılmasını.
Yuxanda göstərilən strateji məsələlərin həyata keçirilməsində elmin bir çox sahələrinin əməkdaşlığı lazım gəlir. İlk növbədə, bu sahədə coğrafi yanaşmalar aparıcı yerlərdən birini tuta bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi-sosial inkişafın tədqiqində indiyə qədər mövcud olan kompleks yanaşma tətbiq edilirdi. Lakin təbii şərait, onların təbii təkrar istehsalı, coğrafi ekoloji xüsusiyyətlər kifayət dərəcədə nəzərə alınmırdı. Azərbaycanın mürəkkəb təbii-ərazi sistemləri, aqroiqlim ehtiyatları olmasına baxmayaraq həmin sahədəki elmi məlumatlar yalnız məhdud dairədə, əsasən kənd təsərrüfatının rayonlaşdırılmasmda istifa
də edilmişdir. Bir çox halda təbii və bioiqlim ehtiyatlar iqtisadi rayonlaşdırmanın əsasına daxil edilmirdi. M üasir dövrdə rayonlaşdırmaya olan tələb əvvəlki dövrlərdəkindən xeyli fərqlənir. Regionların müasir dövrün tələblərinə uyğun inkişaf etdirilməsi fiziki və iqtisadi- sosial coğrafiya elmi daxil edilməklə bütün coğrafiyanın sahələrinin inteqrasiyası tələb edilir. İndiyə qədər rayonlaşdırmada buraxılan ən mühüm nöqsanlardan biri də ondan ibarət olmuşdur ki, iqtisadi coğrafi rayonlaşdırmada iqtisadi rayonların sərhədləri əsasən fiziki coğrafi rayonların sərhədlərinə uyğunlaşdırılmasına baxmayaraq, ayrılan rayonların daxili bölgülərində fiziki coğrafi fərqlər, eyni zamanda coğrafi rayonlaşdırmanın digər sahələrində qazanılan təcrübələr (torpağın, iqlimin, kənd təsərrüfatının, əhalinin və s.) iqtisadi coğrafi rayonlaşdırmada kifayət dərəcədə nəzərə alınmamışdır. Yuxanda göstərilənlər, ilk növbədə, ümumi coğrafi rayonlaşdırma vasitəsilə həyata keçirilə bilər.
Ümumi və regional idarəetmədə rayonlaşdırmanın əhəmiyyəti əsasən ondan ibarətdir ki, həmin sahə müxtəlif ərazilərin və obyektlərin təbiətinin, tə s ə r r ü f a t sahələrinin, yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemlərinin öyrənilməsində ümumiləşdirilmə və s. kimi metodlara malik olmaqla yanaşı hətta, ilk baxışda bir çox göstəricilərinə görə oxşar və ideal sayılan əraziləri dife- rensasiyalaşdırma təcrübəsinə də malikdir. D aha sonra, ən başlıcası odur ki, rayonların daxili strukturu dəqiqləşdirilməli və taksonomik vahidlər regional idarəetmənin tələblərinə uyğunlaşdırılmalıdır.
Biz idarəetməni daha da təkmilləşdirmək məqsədilə Azərbaycanda qazanılan təcrübələrin müsbət və mənfi cəhətlərini nəzərə alaraq regionlar (rayonlar) daxilində taksonom ik vahidlərin ayrılmasını aşağıdakı kimi təqdim edirik:
-Respublikadaxili təbii zonalar;-ekocoğrafı rayonlar və yaxud mikro regionlar, məskun
laşma rayonları və yaxud kənd və şəhər inzibati rayonları;-şəhər və kənd aqlomerasiyaları;-şəhərlər və kəndlər;
96 97
-şəhər və kənd icra tabeliyində olan yaşayış ocaqlarının bölmələri.
Hər bir taksonomik vahidlər ərazinin təbii-ekoloji, sosial- iqtisadi xüsusiyyətlərinin müxtəlifliyinə və s. görə müvafiq tiplərə, funksiyalara, məskunlaşmanın ərazi formalarına ayrılmalıdır. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan bütövlükdə və onun regionları mürəkkəb təbii, sosial-iqtisadi, ekoloji şəraitə malik olmaqla yanaşı, müxtəlif səviyyəli cosiyasi (geosiyasi) potensiallara da malikdir. Eyni zamanda ölkə qonşu Ermənistanla müharibə vəziyyətindədir. Torpaqların xeyli hissəsi zəbt edildiyindən 1 mln. qaçqını olmaqla ölkənin cənub-qərb hissəsi respublikanın ictimai və ərazi-əmək bölgüsündən təcrid edilmişdir. Azərbaycanın makrocoğrafı mövqeyi Ermənistanla müqaisədə böyük üstünlüyə malikdir. Ölkəmiz Qafqazın müxtəlif regionlarına, dünya əmək bölgüsünə çıxışı əlverişlidir. Buna baxmayaraq, nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycanın bir çox çaylarının suayrıcısı Ermənistan ərazisində yerləşir. Ermənistanda strateji üstünlükdən xəyanətkarcasma istifadə edirlər. D aha sonra Qarabağ münaqişəsi ilə əlaqədar olaraq ölkənin cənub-qərb zonasının zəbt edilməsi xarici ölkələrə çıxışda böyük maneə yaratmışdır. Bu göstərilənləri, eyni zamanda Azərbaycanın təbii şəraitinin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq sərhəd rayonlarında taksonomik vahidlərin ayrılmasına fərdi yanaşmaq olar. Belə yanaşma açıq və xususi iqtisadi zonalar yaradılmasında da tətbiq edilə bilər.
Azərbaycanın zonalarının və regionlarının iqtisadi-sosial inkişafını, onun müdafiə və ekoloji təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə yeni rayonlaşdırma aparmaq lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyduqdan sonra nəinki ölkənin bütünlüklə, eyni zamanda onun regionlarının funksional inkişafı üçün də əlverişli şərait yaradılmışdır. Bununla yanaşı, hər bir regionun nəinki respublikadaxili, eyni zamanda beynəlxalq əmək bölgüsündə yerinin və iştirak etmə dərəcəsinin qiymətləndirilməsinə də böyük ehtiyaç vardır. Göstərilənlər regionların ilk növbədə
coğrafi siyasi (geosiyasi) mövqelərinə daxil olan məsələlərdəndir.
Müasir dövrdə respublikanın daxili ərazi əmək bölgülərinin xüsusiyyətlərini, coğrafi mövqelərini nəzərə alaraq regionların aşağıdakı funksiyalara malik ola biləcəyini qiymətləndirmək lazım gəlir:
1. Regionların təbii şəraitinin, təbii ehtiyatlarının hər bir ərazi vahidinə görə kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin fərqlənməsini;
2. Xarici əlaqələrin regionlara və sərhəd zonaların inkişafına təsirini;
3. Regionların xarici ticarətdə yeri və potensial imkanlarını;
4. K ontrakt zonaların ərazi əmək bölgülərinin inkişafında və idarə edilməsində əhəmiyyətini.
5. Sənaye şəhərlərinin və eləcə də respublikatabeli şəhərlərin potensialının (istehsal, ticarət, turizm və s.) regionların inkişafında, ölkələrarası əməkdaşlıqda rolunu;
6. Regionların ölkələrarası münasibətlərində üstün (prioritet) sahələri və nisbətən kiçik regionların ölkənin m akro- əlaqələrin inkişaf etdirilməsində əhəmiyyətini;
7. Konfliktli zonalarda regionların bufer ərazilərinin və istehkamlarının qiymətləndirilməsini və s.
Regionlar yuxanda göstərilən xüsusiyyətlərə, bəziləri isə hətta bir necə funksiyalara malik olmaqla ölkə daxilində ümumi inkişafda, beynəlxalq coğrafi siyasətin (geosiyasətin) həyata keçirilməsində apancı mövqeyə malik ola bilərlər.
Regionların sosial-iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirilməsində təbii şərait və təbii ehtiyatlar əvəzedilməz yer tutur. Ən başlıcası odur ki, Azərbaycanın demokratik inkişaf şəraitində təbii şəraitin qiymətləndirilməsi və təbii ehtiaytlardan istifadə edilməsi sahəsində tədqiqatlar aparılması, metodoloji cəhətdən müasirləşdirməsi yeni elmi konsepsiyalara əsaslanmalıdır. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq təbii şərait regionların inkişafının əsası kimi qiymətləndirilməlidir. Təbii şəraitlə cəmiyyətin qar
98 99
şılıqlı əlaqəsinin optimallaşdırılması, təbii təkrar istehsal ilə ictimai istehsalın təkrar istehsalının balanslaşdırılması regionların sabit inkişafının əsasını təşkil edən amillərdən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
Regionların təbii şəraitindən səmərəli istifadə və təbiəti bərpa məqsədilə həyata keçirilən tədqiqatlarda iqtisadi coğrafiyada tarixən yaranmış enerji istehsal dövriyyələrinin, təbii- ərazi komplekslərinin tədqiqi sahəsində qazanılan təcrübələrin böyük əhəmiyyəti vardır. Eyni zamanda müasir dövrdə təbiətdən istifadə sahəsində yaranmış bir çox konseptual yanaşmalar mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Buna ictimai-coğrafi tək rar istehsal prosesi və onun regional xüsusiyyətlərinin təhlilini nümunə göstərmək olar. Belə yanaşma rayonlarda maddi və enerji mənbələrindən, əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaradır. Deyilənlər eyni zamanda təbiətə dəyən ziyanları hesablamaqda təbii məhsulların qiymətləndirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin yanaşma vasitəsilə təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi bir sıra inkişaf etmiş ölkələrdə təcrübədən keçirilmişdir.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi və onları regionların təbii-təsərrüfat potensialına uyğunlaşdırmaq məqsədilə dənizsahili təsərrüfatın yaradılmasını, karbohidrogen enerji ehtiyatlarından istifadənin inkişafını və nəql edilməsini müasir ekoloji tələblər əsasında optimallaşdırmaqla yanaşı, regionların müxtəlifliyini, daxili təbii-enerjinin paylanmasını nəzərə almaqla bioiqlim, istilik, rütubət və s. ehtiyatları nizamlamaq və onlardan səmərəli istifadə etmək lazım gəlir.
Yuxanda göstərilənlər Azərbaycan regionlarının sosial-iqtisadi inkişaf problemlərinin 2004-ci ildən 2008-ci ilə qədər həyata keçiriləcək proqramın başlıca müddəalarına əsaslanır. Regionların inkişaf etdirilməsinin növbəti mərhələlərində Azərbaycanın tükənməyən ehtiyatlarından istifadəni və təbiəti bərpa işlərini genişləndirmək, regionların ekoloji tutum unu müəyyən etmək və s. tədbirlərlə yanaşı ölkənin tarazlı inkişaf etdi
rilməsinin elmi əsaslarını uzun dövr üçün işləmək lazım gəlir.
3.5. İdarəetmədə coğrafi rayonlaşdırmanın rolu
İdarəetmə və regional təhlillər həyatın müxtəlif sahələri ilə əlaqədardır. Həmin sahə mürəkkəb sistemə malik olmaqla hüquqi, sosial-iqtisadi, siyasi, cosiyasi, maliyyə, hərbi, milli m üdafiə və b. kimi elmi əsaslara malikdir. İdarəetmə həyatın bütün sahələrini əhatə etməsinə baxmayaraq bu sahəyə dair kom pleks tədqiqatlar çox az aparılmışdır. Keçmiş İttifaqda idarəetm ənin elmi və təcrübi sahələri əsasən iqtisadi və müəyyən dərəcədə sosial məsələləri əhatə edirdi. İqtisadi idarəetmə həyatın geniş sahələrini əhatə edərək digər elmlərə nüfuzetmə, həmin elmlərdən isə öz növbəsində müəyyən elmi müddəaları əxzetmə halları daha çox səciyyəvidir (T.Ə.Quliyev, 1993). Əslində d aha geniş sahələri əhatə etməkdə olan kompleks idarəetmə, həyatın bütün sahələri ilə əlaqədar olmaqla dövlət səviyyəsindən başlamış ən aşağı strukturlan əhatə edir.
İdarəetm ə, ümumiyyətlə, şaquli və üfüqi strukturlara malikdir. İndiyə qədər elmin bir çox sahələrində idarəetmədə başlıca o la raq şaquli formalaşmadan bəhs edilmişdir. Üfüqi- regional formalaşma idarəetmədə çox az yer tutmuşdur. Məhz ona görə də, biz həmin bölməni idarəetmənin rayon və regionla əlaqələrinə həsr edərək coğrafi mahiyyətləri açmağa səy göstəririk.
K eçm iş İttifaqda və eləcə də, Azərbaycanda idarəetməni daha səmərəli və məqsədyönlü etmək məqsədilə müxtəlif təyinatlı rayonlaşdırm a, müvafiq idarəetmə strukturlarının qismən təkmilləşdirilməsi həyata keçirilirdi. M üxtəlif inkişaf mərhələlərində deyilənlər qarşısında müvafiq tələblər qoyulurdu. Eyni zamanda Sovet hakimiyyəti illərində idarəetmədə rayonlaşdırma ilə yanaşı yerləşdirmə, regional analiz və b. kimi tədqiqatlar da həyata keçirilirdi. Bunlar əsasən elmi metodoloji mahiyyət kəsb etsələr də mücərrədlik hallarına yol verilirdi. Xüsusilə ida
100 101
rəetmədə böyük dövlətçilik maraqları, ucqarların ekoloji şəraiti, ərazilərin potensial imkanları ilə kifayət dərəcədə uzlaşdırılmırdı, Ən başlıcası iqtisadi-coğrafi istiqamət o lan rayonlaşdırma ətrafında bir çox mütəxəssislər, xüsusilə, iqtisadçılar, layihəçilər və b. səfərbər edilərək əsasən məhdud sahəvi m araqları əhatə edirdilər. Lakin rayonlaşdırma və regional təhlillər idarəetmədə çox böyük əhəmiyyət kəsb edə bilərdi. Bununla yanaşı göstərilən sahənin özünəməxsusluğu və mürəkkəbliyi vardır.
Rayonlaşdırmaya dair məsələlərin qoyuluşu hər şeydən əvvəl rayon anlayışım təhlil etməyi tələb edir. Rayonların və rayondaxili strukturların ayrılması müvafiq sərhədlər daxilində ərazi əmək bölgülərinin xüsusiyyətlərini əks etdirir və b u sahədə idarəetmənin istiqamətləndirilməsinə şərait yaranır. B ununla əlaqədar yaranan elmi ideyalar və tədqiqat məsələləri R usiyada hələ XVII əsrin birinci yarısında təşəkkül tapm ağa başlamışdı. Lakin sonralar ictimai-siyasi, iqtisadi həyatın d a h a da inkişafı, coğrafi əmək bölgüləri haqqındakı biliklərin təkm illəşdirilməsi rayonlaşdırmaya dair yeni-yeni təhlillər hazırlanmasına böyük ehtiyac yaratmışdır. Böyük dövlətlərdə b u sahəyə ehtiyac daha çox duyulurdu və müxtəlif inkişaf mərhələlərindən asılı olaraq həmin sahəyə tələbat özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi.
Dünyanın bir çox ölkələri regional tədqiqatlarla məşğul olmaqla ərazi idarəetmə məsələləri sahəisndə qiymətli nəticələr əldə etmişlər. Rusiya mürəkkəb əraziyə malik olduğundan rayonlaşdırmaya böyük ehtiyac yaranmışdır. Ölkə rayonlaşdırmanın vətəni hesab edilir. Y.Q.Sauşkin yazır ki, biz rayonlaşdırma ilə məşğul olduqda elmi əsaslarla ölkəni müəyyən rayonlara ayırır, zəruri olaraq sintetik təhlillər aparırıq, sintezləşmə isə coğrafiya elmində başlıca metoddur (1967). Eyni zamanda coğrafiyaya əsaslanan kompleks rayonlaşdırma müxtəlif proseslərin sintezinə ehtiyac yaradır. Məhz ona görə də, tarixən Rusiyada, keçmiş İttifaqda müxtəlif rayonlaşdırma xüsüsi yer tutmuşdur. Y.N.Persik yazırdı ki, əgər vaxtilə alimlər ölkəni
102
iqlimə, statistik təhlillərə görə ra-yonlaşdırırdılarsa, Arsenyev rayonlaşdırmanı coğrafi bölgülər əsasında aparm ışdır (1960). Məhz ona görə də, onun rayonlar şəbəkəsi ölkənin idarə edilməsində daha çox yararlı olmuşdur. M ürəkkəb amillərin inkişafının ərazidə uzlaşmasını və yaxud da ziddiyyət yaratmasını sintetik təhlillər zamanı üzə çıxarmaq daha asan olur. Həmin prosesdə ərazilərin rayonlara ayrılması daha məntiqli, səmərəli olur. Deyilənlərin böyük elmi və təcrübi əhəmiyyəti vardır. Lakin sintezləşmə nə qədər əhəmiyyətli olsa da, onu Rusiya. Ukrayna, Qazaxıstanda olduğu kimi başqa ölkələrdə və eləcə də Azərbaycanda tətbiq etmək məqsədyönlü deyildir.
U zun dövr ərzində rayonlaşdırmanı bir çox ölkələrin coğrafiyaçıları və regionalistləri qəbul etməmişlər. Müxtəlif dövrlərdən başlayaraq ölkələrdə, çox sadə olsa da, ərazi bölgüləri aparılmışdır. Həmin bölgülər vergi yığmaq, əsgəri qüvvəni müəyyən etmək, səfərbərlik aparm aq və b. məqsədlər üçün həyata keçirilirdi. Tədriclə rayonlara ayrılma daha mühüm dövlət əhəmiyyətli məsələlərin həlli üçün şərait yaratmışdır. Sonralar müxtəlif istiqamətli islahatların müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi də rayonlaşdırmanın aparılmasına həyati tələbi artırırdı. Keçmiş Rusiyanın rayonlaşdırılması haqqındakı m üddəalar və rayonlara aynlm a nəinki idarəetmədə böyük əhəmiyyət kəsb etmiş, eyni zam anda XVIII əsrdən başlayaraq Rusiyanın alimləri və yaradıcı ziyalıları bu məsələ ətrafında səfərbər edilmişlər. Bu sahədə M .V.Lomonosov, S.A.Sobo- levski, P.P.Semyonov-Tyanşanski, K.İ.Arsenyev, A.N.Radi- şev, V.Q. Belinski, D .Mendeleyev, A.P.Çexov və b. müvafiq xidmətlər göstərmişlər. Rayonlaşdırma ideyaları ilə Rusiyanın və onun hakimiyyət tabeliyində olan ölkələrin sərhədləri, təbiəti, təsərrüfatı və əhalisi öyrənilməyə başlanmışdır. Eyni zamanda müxtəlif vaxtlarda iqlim, torpaq xüsusiyyətləri ilə bağlı zonalaşdırma aparılmışdır. Ümumiyyətlə, rayonlaşdırma və regional təhlillərə dair mühüm tədqiqatlar həsr edilirdi. XIX əsrin ikinci yarısında kapitalizmin eninə və dərininə inkişaf etməsi ölkələrdə rayonlaşdırmaya ehtiyacı daha da artırdı. Deyi
103
lənlər xüsusilə Rusiyada aşağıdakı məsələlərlə daha çox əlaqədar idi: təbii və maddi ehtiyatları qiymətləndirmək və ölkənin müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirməklə; məhsuldar qüvvələrin inkişafına təminat yaratmaqla; əhalinin iş yerinə olan tələbatını təmin etməklə; ucqarların sosial-iqtisadi inkişafına şərait yaratmaqla və s. Eyni zamanda Avropa ilə Asiya arasında əlverişli manevr etmək probleminin həll edilməsi də rayonların ayrılması ilə asanlaşırdı. Baxmayaraq ki, Sovet dövründə Çar Rusiyasından qalma coğrafi-siyasi (geosiyasi) ideyalar və bununla bağlı elmi məktəblər inkar edilirdi. Əslində rayonlaşdırma ölkə daxilində siyasi əhəmiyyət kəsb edirdi və böyük dövlətçilik siyasətinin həyata keçirilməsinə mühüm təm inat yaradırdı.
Azərbaycan Zaqafqaziya iqtisadi rayonuna daxil edilirdi. Üç respublika (Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan) b ir iqtisadi rayonda birləşdirilirdi. Böyük dövlətə xas olan rayonlaşdırma ideyaları Azərbaycanın rayonlaşdırma tələblərinə tamamilə cavab vermirdi. Ona görə də Azərbaycanın daxili rayonlaş- dırılma prinsipləri kifayət dərəcədə təbii və ekoloji əsaslara malik deyildir. Keçmiş İttifaqda müttəfiq respublikaların rayonlaşdırılması əsasən hər şeydən əvvəl ucqarların təbii sərvətlərindən istifadə etmək, böyük dövlətin strateji mövqeyinin möhkəmləndirilməsinə təminat yaratmaq məqsədini güdürdü. Həmin dövrdə planlaşdırma və idarəetmə sahəsindəki ideyalar ucqarları mərkəzdən asılı etmişdir. Eləcə də Azərbaycanın coğrafi (geosiyasi) mövqeyi, müstəqil idarəetmə imkanları və s. məhdudlaşırdı. Deyilənlər metodologiyada, eyni zamanda tətbiqi məsələlərdə də özünü əks etdirirdi. Rayonların taksonomik strukturlarında da deyilənlər əks olunurdu. Respublikaların rayon strukturları da idarə olunmada müstəqillik prinsiplərindən uzaq olmaqla yanaşı ilk növbədə müttəfiq respublikalar iri iqtisadi rayonun subyekti kimi qəbul edilirdi. Lakin rayonların ayrılması və rayonlararası, rayondaxili sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi mühüm coğrafi mahiyyət kəsb edir ki, bu sahəyə xüsusi təhlillər həsr etmək lazım gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki,
Azərbaycan demokratik inkişaf yolunda olduğundan rayonlaşdırma, ilk növbədə, metodoloji cəhətdən müasirləşdirilməlidir. H ər bir rayon, zərurət yarandıqda beynəlxalq əmək bölgüsü ilə müəyyən dərəcədə inteqrasiyaya girmək imkanları olduğundan onların coğrafi mövqeyində müasir transformasiya aparm aq imkanları yaranır. Hətta şəffaflıq təmin edildikdə iqtisadi rayonun coğrafi mövqedən asılı olaraq coğrafi siyasətdə- ki yeri də inkişaf edir və yeni formalaşmalar yaradılır: məsələn, azad iqtisadi və xüsusi zonalar, xüsusi təyinatlı və beynəlxalq əhəmiyyətli bazalar və s.
M üasir dövrdə Azərbaycanda rayonlaşdırmanın coğrafi cəhətdən yenidən işlənməsi, rayonların iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsinə mühüm təsir göstərə bilər. Hər şeydən əvvəl müasir dövrdə rayonların funksiyası milli inkişafa, ölkədaxili əmək bölgülərinin inkişafına və nizamlandırılmasma yönəldilməlidir. Deyilənlərlə yanaşı rayonlaşdırmada ənənəvi olan bir sıra tələblər də nəzərə alınmalıdır. İlk növbədə ölkənin müdafiə qabiliyyətinin yüksəldilməsi, işsizliyin aradan qaldırılmasına təminat yaradılması, ekoloji şəraitin nizamlanması və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsi və s. Bütün bunlar nəticə etibarilə Azərbaycanın regionlarının inkişafına təminat yaradan amillərdəndir. Tarixən rayonlaşdırmada, təbii ərazi sistemlərinin (landşaftların) öyrənilməsinə, idarəetmədə ərazi-istehsal komplekslərinin yaradılmasına olan tələb müxtəlif səviyyələrdə olmuşdur. Azərbaycan coğrafiyaçıları da ölkənin və regionların idarə edilməsi məqsədilə müvafiq tədqiqatlar aparmışlar. Xüsusilə coğrafiyaçılar regional təhlillərdə mühüm rol oynaya bilən nəticələrə nail olmuşlar. Başlıca olaraq fiziki və iqtisadi- coğrafi rayonlaşdırma sahəsində xeyli işlər görülmüşdür: Ə.M.Şıxlinski (1952), V.Q.Zavriyev (1951), A.M.Hacızadə (1952), H.B.Əliyev (1955), G.Ç.Mehrəliyev (1961) B.Ə.Buda- qov (1967), M.A.Müseyibov (1974), B.İ.Nəzirova (1974), N.A.Allahverdiyev (1985), M.Ə.Süleymanov (1982), Ş.Y.Göy- çaylı (1987), T.G.Həsənov (1995) və başqalarının tədqiqatlarını nümunə göstərmək olar. İqtisadi rayonların daxilində ixti-
104 105
saslaşma aparma, onların təbii ehtiyatlan ilə bağlı qlobal məq- onıan n hamısının sərhədlərinin dəyişdirilməsi əsas məqsəd ol- sədlən həyata keçirmək və s. nəzərdə tutulurdu. Ümumiyyətlə, mamalıdır. Ancaq rayonlara, onların funksional inkişafına tə- təbiı və maddi ehtiyatlardan «səmərəli» istifadə edilməsi kor- ^ dəyişdirilməli, rayondaxili taksonomik vahidlərin funksiya- təbii həyata keçirilirdi, idarəetmədə sahəvı m araqlardan doğan jarı m üəyyən edilməlidirtələblər rayonların ekoloji şəraitini gərginləşdirmişdir. İndiyə Keçmiş SSRİ-nin tərkibində iqtisadi rayonlar ayrılarkən qədər Azərbaycanda aparılan rayonlaşdırma ekoloji şəraiti əsas diqqət iri iqtisadi rayonların sərhədlərinin müəyyən edil- mühafizə etmək, mühiti bərpa etmək kimi tələblərə xidm ət et- məsinə yönəldilirdi, taksonomik vahidlərin strukturlaşdırılması məmışdir. . . . . . . . iqtisadi rayonların idarə edilməsində kifayət dərəcədə nəzərə
1990-cı illərdən sonra bir çox ölkələrin və regionların siyasi alınmırdı. Deyilənlər 1970-ci illərdən sonra təkmilləşdirilməyə həyatında və coğrafi siyasətində köklü dəyişikliklər getmişdir. başla ndı (bax şəkil 4.). Azərbaycan demokratik inkişaf mərhə- XX əsrin sonunda idarəetmədə yaranan yeniliklər rayonlaş- ı3Sjnə keçdikdən sonra respublikanın iqtisadi-coğrafi rayon- dırmaya və rayonlara olan köhnə münasibəti dəyişdirmişdir. iaşdırılması qarşısında yeni tələblər qoyuldu. Azərbaycanın Bununla yanaşı keçən dövrdəki rayonlaşdırma ideyaları rayon- iqtisadi rayonlarının yeni strukturda taksonom ik vahidlərinin laşdırma elminə dair elmi müddəaları zənginləşdirmişdir. ayrılması ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı dövründə idarəetmə-
D aha mühüm məsələ ondan ibarətdir ki, XX əsrin sonunda njn səmərəliləşdirilməsinə təsir göstərə biləcəkdir, ölkə və regionlarda coğrafi siyasətin və ətraf mühitə münasibə- Rayonların və regionların sərhədlərinin müəyyən edilmə- tin dəyişməsi, yeni ekoloji təfəkkürün və tələblərin formalaş- sində indiyə qədər Keçmiş İttifaqda və Avropa ölkələrində qa- ması və bu sahədə yeni tələblərin yaranması ilə əlaqədar olaraq zanılan nailiyyətlərdən, təcrübədən istifadə etməklə yanaşı, rayonlaşdırmağa yeni tələblər qoyulmuşdur. Müasir tələblər, ABŞ alimlərinin bu sahədəki mövcud konsepsiyalarını da təhlil yeni bazar iqtisadiyyatı rayonlaşdırmanın başlıca müddəalarını etmək səmərəli nəticə verər.yenidən işləməyi tələb etməklə yanaşı, rayonların praktiki Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin ikinci yarısında və XX əhəmiyyətinin yeniləşdirilməsini tələb edir. İndiyə qədərki ra- əsrjn əvvəllərində ABŞ-da Avropa ölkələri alimlərindən İ.Tyu- yonlaşdırma ənənələri, elmi nəticələri, tarixi-coğrafi, fəlsəfi, пеП; A.Lyoş, A.Veber, İ.Kristaller və b. ideyaları qəbul edilir- idarəetmə və s. cəhətdən çox qiymətli olsa da, müasir dövrdə ^ Regional idarəetmədə onların tədqiqat m etodlarından isti- rayonlaşdırma yeni əsaslarla təhlil edilməlidir. Respublikamız- facjə edilirdi. Alimlər kapitalist istehsal münasibətlərinin inki- da iqtisadi-coğrafi rayonlaşdırmanı müasir idarəetmə tələbləri- şaf, dövründə müəssisələrin, ticarətin ərazi təşkili məsələlərinin nə uyğunlaşdırmaqda Azərbaycan alimlərindən B.Ə.Budaqov, nəqliyyatdan, yaşayış məntəqələri sistemindən, aqlomerasiya- A.A.Nadirov, M.A.Müseyibov, Ə.X.Nuriyev, A.K.Ələsgərov, ]ardan asılı olmaları barədə həyati və təcrübi əhəmiyyət kəsb T.G.Həsənov xüsusi səy göstərmişlər. Onlar rayonlaşdırmaya e(jən tədqiqatlar aparmışlar. Bu sahədə iqtisadçı coğrafiyaşü- dair yeni elmi müddəalar irəli sürmüşlər (2001). Həmin rayon- naslardan İ.Kristallerin mərkəzi «yer modeli», A.Lyoşun «ba- lar şəbəkəsi əsasən müasir regionların sosial-iqtisadi inkişafının zarların məkan nəzəriyyəsi» böyük maraq doğurur. V.Kris- əsasmı təşkil edirlər. Ölkəmizin rayon şəbəkələri müasir idarə- taller yaşayış məntəqələrinin funksional xüsusiyyətləri ilə əla- etməyə, keçid dövrünün tələblərinə cavab verməlidir. Əlbəttə, q3tjar olaraq onların ərazi əmək bölgülərində və mərkəzləşmə- rayonlar şəbəkəsinin sayını daha çox artırmaq, yaxud da azalt- d3 3məjə gətirdikləri sistemin idarəetmədəki rolu nəzəri və maq məqsədə müvafiq deyildir. İndiyə qədər mövcud olan ray- təcrübi cəhətdən qiymətləndirilməmişdir. Çox böyük çatışmaz-
106 107
lıq hesab etmək olar ki, regional təhlillərdəki elmi əsaslar nəinki o dövrdə, hətta sonralar da rayonlaşdırma ilə tam am ilə uzlaşdırılmamışdır. Uzun dövr ərzində rayonlaşdırmanı bir çox Amerika coğrafiyaçıları qəbul etməmişlər. Onlar real ərazi sistemlərini deyil, rayonlaşdırma adı altında mücərrəd bölgü aparılmasını nəzərdə tuturdular. Məsələn, «American qeoqraphu» jurnalında 1974-cü ildə yazılmışdır ki, «Yer kürəsinin səthini müxtəlif fərqləndirici əlamətlərinə görə nəzərə alaraq sonsuz miqdar ərazilərə bölmək olar». Avropa coğrafiyaçılarının da bir çoxu həmin mövqedə idilər. Məsələn, Alman coğrafiyaşünası Alfred Qetner yazmışdır ki, «Real həqiqəti əks etdirən rayon yoxdur, rayonlaşdırmanı aparanın istəyindən asılı olaraq istənilən qədər rayon ayırmaq olar».
ABŞ-da iqtisadçı professor U olter İzard «Regional analizin metodları» haqqındakı fundamental əsərində (1966) iqtisadi rayonların elmi səciyyəsini bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun təhlil edir. O, hər bir rayon daxilindəki istehlak göstəricilərini xətti proqramlaşmaya uyğun aparmış və rayonlarara- sı əlaqələrdə səmərəlilik dərəcəsini müəyyən etmişdir. Eyni zamanda müəllif əlaqələrin ərazi üzrə formalaşmasını təhlil edərək ərazinin «qravitasion potensial modelini» verir. Təbiidir ki, həmin metodu dünya ölkələrinin bəzilərinə tətbiq etmək mümkündür.
Həmin modelləşdirməni ərazi-istehsal komplekslərini müəyyən dərəcədə səciyyələndirmək üçün əlverişli metod hesab etmək olar. Lakin qeyd etməliyik ki, iki səbəbdən U.İzardın metodunu indiki dövrdə, xüsusilə bizim şəraitdə olduğu kimi tətbiq etmək məqsədə müvafiq deyildir. Birinci, U .İzard ərazi əlaqələrini təhlil edərkən statistik metoddan istifadə etmiş, fiziki və müəyyən dərəcədə qravatasion qanunları mexaniki olaraq sosial proseslərdə (modellərdə) əks etdirmişdir. Prof. A.Prob- stun yazdığına görə proqramlaşdırma və modelləşdirmə müəyyən iqtisadi kriteriyalara uyğun gəlməlidir, bəzən isə U.İzardda bu öz əksini tapmır. Bizim fikrimizcə bu həqiqətdir ki, U. İzar- dın modelləşdirilməsində statistik göstəricələrdən mexaniki
istifadə edilir. Lakin bu maraqlıdır ki, o yuxanda göstərilən metoddan istifadə edərək rayonların iqtisadi-sosial əlaqələrində real vəziyyəti əsasən əks etdirə bilmişdir. Onun metodu bu cəhətdən əlverişlidir. İkinci cəhət ondan ibarətdir ki, U.İzard ölkə strukturunu və rayonların dövriyyəsini öyrənərkən təsərrüfat sahələrinin «hissiyyatının» iqtisadiyyatın tərəddüdünə təsirini qiymətləndirir. O, bu sahədə Nefor və Veyfenbaxm təhlillərinə də istinad edir və göstərir ki, böyük sənaye şəhərlərində də dövriyyəli impulslar hissiyyatlı barometr kimi maliyyə və sənaye strukturlarında özünü əks etdirir. Rayonların öyrənilməsində U.İzardın böyük xidmətlərindən biri də odur ki, o rayonla ümumi dövlətin inkişaf ritmi arasındakı qarşılıqlı təsiri qiymətləndirir. Eyni zamanda müəllif ayn-ayn rayon və şəhərlərin yerli, milli və dünya bazarlarına çıxara bildikləri təsərrüfat mallarının səmərəliliyini müəyyən etməklə iqtisadi bazanın tipini müəyyən edir. Göstərilənlərlə yanaşı o, metodoloji (Ş.G.), texniki çətinliklərin olması və onlann aradan qaldırılması məsələlərinə də toxunur. U.İzardın regional analizə dair elmi təhlilləri əsasən iqtisadi mahiyyət kəsb etsə də, onun yaradıcılığından sosial proseslərin təhlillərində, əhalinin məskunlaşma sisteminin öyrənilməsində istifadə etmək səmərəli olar. Müasir dövrdə ABŞ-da U.İzardın tədqiqatları qiymətli irs kimi qəbul edilir. Lakin onun regional analiz sahəsindəki ideyalarına, fikrimizcə, ABŞ-ın indiki şəraitini nəzərə alaraq müəyyən əlavələr etmək lazım gəlir. Xüsusilə regional analiz müasir dövr üçün aktual olan ekoloji şəraitin və təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsi və s. kimi məlumatlarla zənginləşdirilməlidir. R ayonlaşdırma regionların, ölkələrin idarə edilməsində xüsusi yer tutaraq coğrafi, iqtisadi, regional, etnik, ekoloji və s. əsaslar üzərində qurulmalıdır.
Biz Azərbaycanda, ərazinin mürəkkəbliyini, bioloji müxtəlifliyini, bəzi regionların antropogen cəhətdən daha çox yükləndiyini nəzərə alaraq respublikanın idarə edilməsində cəmiyyətin ərazi təşkilinin xüsusiyyətlərini də qiymətləndirməliyik. Deyilənlərə əsaslanaraq biz Azərbaycanın ekoloji şəraiti-
108 109
ııi qiymətləndirməli, sıradan çıxan, deqredasiya olunan ərazilərin bərpası üçün təkliflər və mühitin optimallaşdırılması üçün xüsusi proqram ların hazırlanmasına səy göstərməliyik. Həmin məqsəd cəmiyyətin və yaxud da məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkilinin şaquli və üfüqi strukturlaşdırılmasını tələb edir. Şaquli strukturlaşma ilk növbədə texniki və texnoloji inkişafla bağlıdır. Səmərəli texnika və texnologiya ilə yanaşı üfüqü, yəni ərazi strukturlaşdırılması iiçün də şərait yaradır. Bu sahədə, i!k növbədə, texnika və texnologiya, iqtisadiyyat və b. sahələrə dair təhlillər xüsusi rol oynayır. Üfüqü strukturlaşmada regiona- loji, iqtisadi və sosial coğrafi yanaşma xüsusi yer tu tu r və eyni zamanda dolayı olaraq cəmiyyətin ərazi təşkilinin şaquli for- malaşdırılmasına da təsir göstərir. Cəmiyyətin ərazi təşkilini daha səmərəli etmək və rayonlaşdırmanın elmi əsaslarını təkmilləşdirmək məqsədilə biz m e to d o lo j i əsasları yenidən təhlil etməliyik. Eyni zamanda biz istər regional, istərsə də ekoloji şəraiti bir çox amillərin korellyativ təzahürü kimi qiymətləndirməliyik. Bu sahədə idarəetmə transformasiya edilm əklə təbii, maddi-texniki və əhali ehtiyatları və s. arasındakı qarşılıqlı əlaqələri təhlil etməklə müxtəlif səviyyələr üçün optimallaşdı- rılma yolları müəyyən edilməlidir. Ona görə də deyilənlərin həyata keçirilməsində indiyə qədər rayonlaşdırma və regional təhlillər ətrafında əldə edilən nailiyyətlərdən istifadə etm ək səmərəli olar. Nəticə etibarilə bu sahədə indiyə qədərki tədqiqatları ümumiləşdirərək aşağıdakı qanunauyğunluqların mövcud olduğunu müəyyən etmişik:
■ Nizamlanmayan bazar iqtisadiyyatında ictimai istehsalın təkrar istehsalı ilə, təbii təkrar istehsal arasında gərginliyin yaranmasım və bu prosesin ekoloji böhrana təsir göstərməsini.
■ Regional inkişafla qlobal inkişaf arasında inteqrasiyanın güclənməsi ilə yeni mühitin formalaşması, əhali fəallığının artması, əhalinin, xüsusilə «zəkalı» insanların yüksək həyat səviyyəsi olan ölkələrə miqrasiya edilməsini.
■ Dünya ölkələrində sənaye ilə yanaşı ticarət, rekreasiya
və s. sahələrin milli gəlirdə yerinin artmasını.■ Müxtəlif səviyyələrdə (yerli, regional, qlobal) coğrafi si
yasi (geopolitik) mövqelərin dəyişməsi, dünya ölkələrinin strateji xammallarının istifadəsində böyük dövlətlərin təsiredici rolunun artmasını.
■ Cəmiyyətin ərazi təşkilində yeni mərkəzlərin formalaşması və əhalinin milli məskunlaşma sistemlərinin yenidən qurulmağa başlanmasını.
Yuxarıda göstərilənlər ölkələrin və ərazilərin idarə olunmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edəcəyi şübhəsizdir. Onları ölkə və regional səviyyədə nizamlamaq zəruri məsələlərdəndir. Deyilənləri tədqiq etməklə biz idarəetmənin nizamlanmasında islahatlarla bağlı həmin tələbləri də nəzərə almalıyıq.
A rtıq XXI əsrin əvvəllərinə Azərbaycanda sənaye sahələri 90%, torpaqlar 95% özəlləşdirilmişdir. İndi idarəetmədə yeniliklər yaranmışdır. Bir sıra iqtisadi, sosial, siyasi çətinliklərə baxmayaraq idarə etmədə müəyyən ölkələrin təcrübəsindən istifadə etmək lazım gəlir. Lakin Azərbaycanın təbii - tarixi, landşaft-iqlim, ekoloji və b. xüsusiyyətlərinin nəzərə alınması vacib şərtlərdəndir.
Azərbaycanın müstəqil inkişaf yoluna qədəm qoyması və bazar iqtisadiyyatına keçilməsi nəinki ölkənin təsərrüfat quruluşunun, istehsal və idarəçilik münasibətlərinin yenidən formalaşmasına, eyni zam anda ictimai və ərazi əmək bölgülərinin yenidən qurulmasına təsir göstərmişdir.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq bildirməliyik ki, yenidənqurma dövründə Azərbaycanın coğrafi mövqeyində mühüm dəyişiklik baş vermiş, bununla əlaqədar onun coğrafi siyasətində də irəliləyişlər yaranmışdır. Ölkənin cənub-qərb zonasının Ermənistan yaraqlıları tərəfindən fəth olunması, həmin ərazilərdən bir milyona yaxın əhalinin qaçqın və göçkün düşməsinə, maddi-texniki bazaların, yaşayış yerlərinin dağılmasına baxmayaraq Azərbaycanın digər regionları və sərhəd xətlərində qonşu ölkələrlə beynəlxalq münasibətlərin yaranması sahəsində müəyyən problemlər nizamlanır. Sərhədyanı əlaqə
110 ı ı ı
lərdə transformasiya gedir. Xəzər və Xəzəryanı zonada xarici neft şirkətlərinin fəaliyyətinin genişlənməsi, neft mədənlərinin istehsal gücünün açılması, İpək Yolunun bərpa edilməsi və gələcəkdə yerli və respublika əhəmiyyətli yolların əlaqələndirilməsi Azərbaycanın məhsuldar qüvvələrinin transformasiyasına şərait yaradacaqdır.
Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycanın regionlarının, zona və rayonlarının idarə edilməsi yeni idarə üsullarının yaradılmasını tələb edir. Yeni idarə sisteminin və regional idarəetmənin həyata geçirilməsi üçün Azərbaycanda indiyə qədər formalaşmaqda olan ərazi birliklərinə, onların struktur form alaşmalarına və rayonlar haqqında müvafiq təhlil vermək lazım gəlir.
Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə təbii-ərazi və sənaye istehsal kompleksləri, aqrar-sənaye birlikləri (kompleksləri) və sənaye qovşaqları yaranmış və bunlar əhalinin məskunlaşm asında mühüm rol oqnayırdılar. Həmin məsələlərlə əlaqədar olaraq Azərbaycan alimləri-N.A.Nadirov, A .M .Hacızadə, B.T. Nəzirova və b. xüsusilə məşğul olmuşlar. Göstərilənlərin məskunlaşma sisteminə təsiri haqqında müvafiq tədqiqatlar aparılmışdır (Göyçaylı Ş.Y. 1980,1987). Eyni zamanda əhali məskunlaşmasının rayonlaşdırılması və b. haqqındakı əsərlər mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Aparılan rayonlaşdırmada Azərbaycanın yaşayış məntəqələri, məskunlaşdırılma sistemi, genezisi, ərazi strukturu, ekoloji şəraiti təhlil edilmişdir. Müəyyən uyğunsuzluqlar da aşkarlanmışdır. Deyilənlər ilk növbədə yaşayış məntəqələrinin dinamikasında özünü göstərmişdir. Bununla əlaqədar bütün yaşayış məntəqələrinin dinamikası dörd qrupa bölünərək aşağıdakı kimi səciyyələndirilmişdir:
Birinci, əhalisi azalan yaşayış məntəqələri. Bunlar ümumi yaşayış məntəqələrinin 12%-dən çoxunu təşkil edərək Daşkəsən, Xanlar, Şamxor, Şahbuz, Əsgəran və başqa rayonları əhatə etmişdir.
İkinci, əhalisi ümumi əhali artımından nisbətən aşağı olan, durğunluğa doğru gedən yaşayış məntəqələri (bunlar əsasən
dağlıq zonaları əhatə etmişdir). Həmin yaşayış məntəqələrində illik əhali artımı 0-1,2% olmuşdur. Bunlar Azərbaycanın 17 inzibati rayonunu əhatə etmişdir.
Üçüncü, illik əhali artımı sabit olan yaşayış məntəqələri idi. Bunlarda əhalinin artımı 1,2-2,5% arasında olmuşdur. Bəzi hallarda bu göstərici aşağı olurdu.
Dördüncü, əhalisi 2,5-5,0% arasında artan yaşayış məntəqələri idi. Həmin yaşayış məntəqələri Azərbaycanın dağətəyi və düzən ərazilərdəki inzibati rayonlarda yerləşirdi.
Bu dövrlərdə Azərbaycanın şəhər və kəndlərinin, ümumiyyətlə əhalinin məskunlaşma sisteminin inkişafında əvvəlki dövrlərə nisbətən çox mühum irəliləyişlər yaranmışdır. Yaşayış məntəqələri bir çox yerdə məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinə müvafiq olaraq ictimai və ərazi əmək bölgülərinin formalaşması ilə uzlaşırdı. Lakin bir sıra problemlərin mövcudluğu o zaman məskunlaşmada və şəhərsalmada elmi əsası olmayan konsepsiyalar ilə əlaqədar idi. Bunlara, kəndlərin «perspektiv» və «perspektivsiz» adla iki qrupa ayrılması və bununla əlaqədar dağ kəndlərinin, bəzən düzən yerdə yerləşən kəndlərin də əsassız olaraq köçürülməsini, şəhərlərin «qrup» halında layihələşdirilməsinin kortəbii qəbul edilməsini və s. misal göstərmək olar.
İnkişaf etmiş ölkələrdəki şəhərsalmanın mütərəqqi ideyala- nndan imtina edilməsi də böyük nöqsan idi. Sovet dövründə cəmiyyətin idarə edilməsi və məhsuldar qüvvələrin inkişaf etdirilməsində həyata keçirilməli olan problemlərdən biri də kəndlə şəhər arasındakı fərqin aradan götürülməsi ideyası idi. Bu proqram layihəsidə bağlı kənd yerlərində məhsuldar qüvvələrin inkişafı, kəndlərin iqtisadi-sosial yüksəlişi sahəsində böyük irəliləyişlər olmuşdur. Lakin kəndlə şəhər arasındakı fərqin aradan qaldırılması konsepsiyası hər zaman lazımı səviyyədə təhlil edilməmişdir. Həmin sahədəki mücərrədlik kənd rayonlarında, xüsusilə ucqarlarda kənd məskənlərinin deqredasiyasına təsir göstərmiş, bəzən də urbanizasiya prosesində də böyük ziddiyyətlər yaranırdı. Baxmayaraq ki, həmin ideyalarda kəndin şəhər səviyyəsinə çatdırılması bir çağırış kimi səslənirdi. Lakin Sovet hakimiyyəti
112 113
nin son dövrlərinə qədər şəhərlər ictimai əmək bölgülərində nəinki funksional, eyni zamanda səlahiyyət cəhətdən kəndlə müqayisədə mütləq üstünlüyə malik olurdu. Kəndlərin şəhər zonalarına yaxın əraziləri zəbt edilir, mərkəzi kəndlər çox halda təşkilatçı mərkəz funksiyası kimi formalaşa bilmirdi. Deyilənlər urbanizasiya prosesində müəyyən ziddiyyətlər yaradırdı. Sovet dövründə irəli sürülən vahid məskunlaşma sistemi də (VMS) mütərəqqi ideya kimi iqtisadi-sosial coğrafiyada və layihələşdirmədə xüsusi yer tutmuşdur. Lakin onun metodoloji əsasları kifayət dərəcədə təhlil edilmədiyindən VMS idarəetmədə təsirli gücə malik olmadı. Ona görə də, həmin məsələ rayonlaşdırmada öz əksini lazımı səviyyədə tapa bilmirdi. Qeyd etmək lazımdır ki, idarəetməni təkmilləşdirmək məqsədi ilə tərtib edilən rayonlar bölgüsündə bəzən iqtisadçılar xalq təsərrüfatının idarə edilməsində «sahə» prinsipini əsas götürürdülər. Bu məqsədlə iqtisadi rayonların sərhədləri, məskunlaşma sistemləri kifayət dərəcədə öyrənilmədən ayrılırdı. Bəzən rayondaxili strukturlar, eləcə də inzibati rayonla- nn sərhədləri müvafiq tələblərə cavab vermirdi. Ümumiyyətlə, rayonlaşdırmaya dair elmi tədqiqatların aparılması sahəsində xeyli məlumatlar toplanmışdır. Lakin rayonlaşdırmanın məskunlaşma və onun ekoloji əsaslan haqqında təcrübə çox azdır. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin məsələ N.N.Kolosovskinin, Y.Q.Sauşkinin, V.Q.Davidoviçin və b. əsərlərində qeyd edilmişdir. Məskunlaşdırılmanın rayonlaşdınlması irimiqyaslı təhlillərdə öyrənilmiş və tətbiq edilməsi keçmiş İttifaqda və onun respub- likalan üzrə S.A.Kovalyov, V.V.Pokşişevski, B.S.Xorev, V.İ. Djaoşvili, Q.S.Qujin, Ş.Y.Göyçaylı və b. tərəfindən həyata keçirilmişdir. Rayonlaşdırmanın elmi təhlillərinə dair E.B.Alayev tərəfindən də qiymətli fikirlər söylənilmişdir.
1980-cı illərdən başlayaraq Azərbaycanda əhali məskuşlaşdı- rılmasımn rayonlaşdırılması aparılmaqla yanaşı ərazi formalaşmasının genetik xüsusiyyətləri, nəqliyyat-coğrafi, təsərrüfat- təşkilati, ekoloji amillərdən asılılıq dərəcəsi təhlil edilmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, məskunlaşma iqtisadi rayonun tərkib hissəsi, təbii şəraitlə birlikdə onun «karkası» olmaqla məhsuldar
qüvvələrin ərazi formalaşmasının başlıca xüsusiyyətlərini əks etdirir. Lakin D.Qrin yazmışdır ki, «Real dünya o qədər mürəkkəbdir ki, nə qədər dəqiq təhlil edilməsindən asılı olmayaraq, heç bir regional sistem onun müxtəlifliyini tamamilə əks etdirə bilməz» (1971). Ona görə də, nəinki iqtisadi və sosial rayonlaşdırmada, hətta əhalinin və eləcə də, kənd əhalisinin məskunlaşdı- rılmasında bu gün üçün kifayət dərəcədə təhlil olunmamış problemlər vardır. Bunlara aşağıdakıları aid etmək olar: 1.Rayonlaşdırmada qəbul edilən taksonomik bölgülərin tamamlanmama- smı; 2. Kənd əhalisinin məskunlaşmasının iqtisadi rayonlar sistemində yeri və sərhədlərinin müəyyən edilməməsini; 3. İndiyə qədər iqtisadi rayonlarda əhali məskunlaşmasının təsərrüfat tiplərinin nəzərə alınmamasım; 4.Əhali məskunlaşmasının özünəməxsusluğunun və bunlarla əlaqədar layihələşdirmə zamanı başlıca funksiyaların kifayət dərəcədə qiymətləndirilməməsini; 5.Rayonlaşdırmada başlıca yer tutan təbii və ekoloji şəraitin, onun tədqiqat metodlarının işlənməməsini.
Qeyd olunmalıdır ki, kənd əhalisinin məskunlaşdırılması iqtisadi-sosial rayonlaşdırmada qovşaq yaradan əlaqələrə malikdir. Bu mürəkkəblik, hər şeydən əvvəl, məhsuldar qüvvələrin ərazi üzrə formalaşması ilə uzlaşdırılmalıdır. Müasir dövrdə məhsuldar qüvvələrin inkişafı, idarə olunması ilə əlaqədar əhalinin rayonlaşdırılmasmda aşağıdakıların nəzərə alınmasını tövsiyə edirik: 1.Rayonun və regional mərkəzlərin coğrafi mövqeyini;2. Rayonun sahəsini, geomorfologiyası və səth quruluşunu;3. Məskunlaşma sisteminin coğrafi xüsusiyyətlərini; 4.Təbii şəraitin deqredasiya dərəcəsi və ekoloji bərpanın qiymətləndirilməsini; 5.Kənd və şəhər əhalisinin sayı və sakinlik dərəcəsini; 6.Şəhər və kənd əhalisinin demoqrafik, sosial və ekoloji sıxlığını; 7.Şəhərlər və kəndlərin rayon, regionlar və paytaxtdan olan məsafələrini; 8.Başlıca təsərrüfat sahələri və hər adam başına düşən (düşəcək) ümumi məhsulu; 9.Məskunlaşma rayonunda əsaslı fondlann qiymətləndirilməsini; 10. Hər bir yaşayış məntəqəsinin (km/vaxtla) yerli rayonlararası, regionlararası bazara çıxışı və əlaqələrin intensivliyini; 1 l.H ər bir rayonun mərkəzə meyli, mər
114 115
kəzdən asılılıq dərəcəsi, xidmət və istehsal infrastrukturunun inkişaf səviyyəsini; 12. Rayonun davamlı inkişafının kəmiyyət göstəricisini.
Yuxarıda göstərilənlərin rayonların kompleks qiymətləndirilməsində xüsusi yeri vardır. Eyni zamanda göstərilənlər hər bir rayonun potensial gücünün və ekoloji tutumunun müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Verilən 12 indikatorun çox mürəkkəb şəraitdə belə hamısının qiymətləndirilməsi mümkündür. Bəzi hallarda ərazilərin xüsusiyyətindən, ümumi inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq göstərilən indikatorlann bir neçəsinin müəyyən edilməsi ilə də kifayətlənmək olar (1-ci cədvələ bax). Deyilənlərə əsaslanaraq biz Azərbaycanın ərazisini 18 məskunlaşma rayonuna ayırmışıq (əhali xəritəsinə bax). Göstəricilər içərisində ən başlıca indikatorlar ekoloji şəraitin qiymətləndirilməsi, bununla əlaqədar aparılacaq tədbirlərin indeksasiya edilmə dərəcəsi ilə bağlıdır. Bütün rayon əmələ gətirən amillərin əhalinin məskunlaşması ətrafında analiz və sintezinin aparılması, təbiət- əhali-istehsal arasındakı çoxtərəfli əlaqələri əks etdirməklə, ölkənin iqtisadi-sosial inkişafının idarə edilməsində mühüm yer tuta bilər. Xüsusilə nəzərə alınmalıdır ki, ölkə və rayonlarda təbiət və cəmiyyət münasibətlərinin gərginləşməsi ilə əlaqədar olaraq təqdim edilən rayonlaşdırma, onun başlıca müddəaları ekoloji proseslərə, ətraf mühitin bərpası və davamlı inkişafın tələblərinə əsaslanır. Belə rayonlaşdırma tədricən iqtisadi və ekoloji rayonlaşdırmanın yaxınlaşdınlmasmda və idarə edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən başlıcası odur ki, həmin rayonlaşdırma vasitəsilə ekoloji problemlərin həllinə də əlverişli şərait yaranmış olar. Biz həmin rayonlaşdırmanı ölkə və regionların idarə edilməsində növbəti variant kimi təqdim etməklə rayonlaşdırmanı mütəxəssislər və səlahiyyətli olan hər kəs tərəfindən öyrənilməsini və müzakirəyə çıxarılmasını zəruri sayırıq. Verilən rayonlar sxemini layihələşdirilmə üçün də yararlı hesab edirik. Deyilənlərlə yanaşı zaman keçdikcə rayonlaşdırma və regional təhlillərin daha da təkmilləşdiriləcəyinə ehtiyac yaranacaqdır.
A ıifb ıy u n RttpuMifeMM Ə halis in in т и ! 1 и Ы ( ц т > |
r»yonUif<JrfSm#sj
XAÇ M A i
M İN GƏÇEVİR
SAMAXJ
KÜRDƏMİR
►XANKƏNDİ
QUBADLI
NAXÇIVAN
116
Şərti işarələr və xəritəyə əlavələr kitabda ixtisarla verilmişdir.
Ə H A L İN İN A K T IM I ( M İ N N Ə F Ə R L Ə ) , Ş Ə H Ə R V Ə K Ə N D Ə H A L İS İN İN D Ə Y İŞ M Ə S İ (F A İZ L Ə )
I I Kənd əhalisi B gjŞg Şəhər əhalisi
ŞƏHƏRLƏRİN ARTIMI
I I Şəhər
F S ğ g S a ir şəhər tipli Qəsəbə
Şəhər ya>ayn məntəqələrinin böyüklüyü (rail) nəfərlə) 17«
g
Ö
KƏND ƏHALİSİNİN VƏ KƏND YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN YÜKSƏK ZONALIQ ÜZRƏ YAYILMASI
(MİN NƏFƏRLƏ)
Kənd əhalisinin sıxlığı (har km Mə nəfərlə)
Yaşayış mənətəqəlirnin sıxlığı (100 km1)
Kənd yaşayış mənətəqələrinin orta lüüyii (nəfərlə)
S X Kənd yaşayış mənət (______ j böyüklüyü (nəfərlə)
Hər nöqtə 50 kəndi ifadə edir
1879 1926 1939 1999 1970 1979 1979 1999 2001 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001
KƏND YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN BÖYÜKLÜYÜNƏ GÖRƏ QRUPLAŞDIRMASI (FAİZLƏ)
1959 1970 1979 1989 1999
50-dao az sakin 200-500 sakin 2000-3000 sakin
50-100 sakin 500-1000 sakin 3000-5000 sakin
Ç 2 ) 100-200 sakin ( ~ J 1000-2000 sakin 5000 çox sakin
YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİ 1 000 000-dan çox
YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİNİN TİPLƏRİ
Kəndbr
Kənd sovetləri
Sair kəndlər
. 200000-1000 000 -100 000-200000 Şəhər tipli yaşayrç
məntəqələri
.50 000-100000 J) *
Şəhərlər
4 3■ 30 000-50 000
Şəhər tipH yaşayış məntəqələri
20 000-30 000 10000-20 000
.5 000-10 000 -2 000-5 000
° o o O O
HƏR NƏFƏRƏ DÜŞƏN KƏND TƏSƏRRÜFATINA YARARLI TORPAQLAR (ha.)
KƏND TƏSƏRRÜFATIN YARARLI TORPAQLAR (min ha.)
□
O
Əkin sahələri
Otlaqlar
Çoxillik əkin sahələri
Biçənək
Dincə qoyulmuş torpaq sahələri
117
IV FƏSİL
Əhali coğrafiyasında yeni ideyalar və problemlər
İnsanı öyrənmədən coğrafiya elm kimi mövcud ola bilmə:.
Y.Q.Sauşkin4.1. Əhali coğrafiyasının elmlər sistemində
yeri haqqında
İnsanın və onun məcmui olan əhalinin öyrənilməsinə dair hələ eramızdan əvvəlki mənbələrdə qiymətli məlumatlar verilmişdir. Lakin, bu sahədəki elmi biliklər tarixən ziddiyyətli olmuşdur. Əhaliyə dair bir çox уал1апп istorioqrafik toplusu tarixçi alim K.K.Şükürov tərəfindən nəşr edilmişdir (1997). Kitabın mənbəşünaslıq cəhətdən əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Kitab qədim zamanlardan müasir dövrədək Azərbaycan əhalisinin öyrənilməsinə dair yazılı mənbələr haqqında ətraflı təsəvvür yaradır.
Qeyd etmək lazımdır ki, qədim mənbələrdə bəzi səyyahların məlumatları müstəsna edilməklə əhalinin yayılmasına, coğrafiyasına dair yazılar olduqca məhdud idi. XVIII əsrin ortalarından başlayaraq əhali haqqında, əsasən coğrafi determinizmə və antropocoğrafiyaya (insan coğrafiyasına) dair yazılar çoxalmağa başlamışdır. Onlar əhalinin artımında, yayılmasında olan müxtəlifliyin səbəblərini izah etməyə çalışmışlar. Bu müxtəlifliyin səbəbləri təbii şəraitlə, xüsusilə, ilk növbədə, iqlimlə, torpaqla, qida ilə əlaqələndirilirdi. Bir çoxları əhalinin idarə edilməsini dini qanunlarla izah edirdilər. Deyilənlər Sovet dövründə həm filosof alimlər və eləcə də, elmlərin bir çox nümayəndələri tərəfindən inkar edilirdi. Əhalinin artımı, yayılması və inkişafında istehsal münasibətlərinin başlıca və aparıcı rol oynamasını əsas göstərirdilər.
Əhali coğrafiyasına dair elmi məlumatlar, XIX əsrin birinci
yarısında Almaniyada F.Ratsel, Fransada Vidalem-de-Lya Blaş, Rusiyada A.Kruber, D.Sinisgin, S.Tyan-Şanski tərəfindən verilmişdir. Onların iştirakı ilə yaradılmış elmi məktəblərdə ölkə və rayonların təbiəti, əhalisi, təsərrüfatına dair qiymətli məlumatlar toplanmaqla əhalinin yayılmasında təbii şəraitin həlledici rola malik olduğu göstərilirdi. İstər coğrafi determini- stlər, istərsə də antropocoğrafiyaçılar tərəfindən əhalinin inkişafı, müxtəlifliyi və yayılmalarında təbii şəraitə həlledici qiymət verilməsi həmin dövrdəki fəlsəfi dünyagörüşdən irəli gəlirdi.
Deyilənlərdən fərqli olaraq Sovet dövründə əhalinin artımı, yayılması, məhsuldar qüvvələrin inkişafı istehsal münasibətlərinin ümumi səciyyəsi ilə əlaqələndirilirdi. Təsərrüfat tipləri əhali yayılmasının konkret təzahürləri hesab edilirdi. Bu sətrlə- rin müəllifi də elmi yaradıcılığının müəyyən dövrlərində həmin göstərilən mövqedə dayanmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Sovet dövründə elmin bir çox sahələrində qazanılan böyük müvəffəqiyyətlərə baxmayaraq əhali ilə bağlı üç mühüm məsələ kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir: birinci, əhalinin təbiətin bir hissəsi olması və təbii şəraitin əhalinin törəməsində (populyasiyasında), ekoloji şəraitin insan mühitinin optimallaşdırılmasmda əvəzolunmaz əhəmiyyət kəsb etməsi; ikinci, əhalinin təbii şərait ilə istehsal arasında əlaqələndirici rola malik olması; üçüncü, ali insanların cəmiyyətin həyat tərzində, inkişafında yaradıcı, təşkilatlandırım rola malik olması.
Keçən dövr ərzində əhalinin məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi olmaqla işçi qüvvəsi və istehlakçı kimi qiymətləndirilməsi əhalini birtərəfli qiymətləndirmək demək idi. Ona görə də, əhali ilə bağlı bəzi problemlər, xüsusilə cəmiyyət və təbiət münasibətləri gərginləşdirilmişdir. Beləliklə, əhali idarəetmə və dövlətlərin inkişaf etdirilməsində aparıcı yerə çıxarılmasına baxmayaraq insanın fəaliyyəti eyni zamanda insana qarşı çevrilmişdir.
Əhalinin əsasən istehlakçı və istehsalçı kimi qiymətləndirilməsi bütünlüklə cəmiyyətlə təbiət arasındakı münasibətlərin
118 119
və ekoloji şəraitin gərginləşməsinə təsir göstərmişdir. Bunlarla əlaqədar olaraq insanların çoxtərəfli fəaliyyəti bir çox elm sahələri tərəfindən kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir. Uzun dövr ərzində coğrafiya elmində də əhali mövzusu kifayət dərəcads qiymətləndirilmədiyinə görə bu sahədə problemlərin həlli özünəməxsus yeri tuta bilməmişdir. Bir daha N.N.Baranskinin bu münasibətlə dediyi sözü yada salmaq yerinə düşər: «təbii şərait və təsərrüfat öyrənilir, insan isə yaddan çıxmışdır». Bir qədər sonra o, əhaliyə qiymət verərək göstərmişdir ki, əhali məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi-əmək ehtiyatı olmaqla istehsalçı və istehlakçı xüsusiyyətlərinə malikdir. Bununla yanaşı göstərmişdir ki, əhali təbii şəraitin ayrılmaz hissəsi olub onunla qarşılıqlı əlaqədədir. Lakin sonuncu fikir uzun dövr ərzində idarəetmədə öz əksini tapa bilməmişdir.
XX əsrin ortalarından əhalinin öyrənilməsi ilə bağlı bir neçə elm sahəsində, eləcə də iqtisadi coğrafiya elmində mühüm irəliləyişlər yaranmışdır. İqtisadi coğrafiyada əhalinin bir istehsalçı, yəni məhsuldar qüvvələrin tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilməsi, eyni zamanda ictimai təkrar istehsal prosesinin ərazi formalaşması iqtisadi coğrafiyanın tədqiqat obyektinə çevrilmişdir. Beləliklə həmin dövrdə əhali iqtisadi coğrafi tədqiqatlarda ön plana çıxmağa başlayırdı. Əhali iqtisadi coğrafiyada xüsusi yer tutm aqla onun tədqiqi eyni zamanda coğrafiyalaşdı- nlmışdır. V.V.Pokşişevski göstərir ki, əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiyanın qollarından olub, əhalinin tərkibini, yayılmasını və yaşayış məntəqələrini öyrənir (1960). Əhaliyə həsr olunmuş ümumittifaq müşavirəsində göstərilmişdir ki, «Əhali coğrafiyası ictimai-coğrafi elm olub əhaliyə dair göstəricilərin dinamikasını və yayılmasının qanunauyğunluqlarını (yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemini), daha sonra əhalinin artmasını, tərkibini, qarışmasını və b. xüsusiyyətlərini ictimai təkrar istehsal prosesində öyrənir» (1962). S.A.Kovalyov və N.Y.Kovalskayanın əhali coğrafiyasına verdikləri tərif qismən dövrünə görə müasirləşdirilmişdir: «Əhali coğrafiyası əhalinin tərkibi, dinamikası və yayılmasının və onların formalaşmasının ərazi fərqlərini,
yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemini və onların inkişaf qanunauyğunluqlarını öyrənir» (1971).
D aha bir neçə müəllifin fikrini ümumiləşdirsək, aydın olar ki, əhaliyə (insanlara) yalnız iqtisadi coğrafiyanın tərkibində baxmaq məqsədə müvafiq deyildir. Əhali coğrafiyası sosial iqtisadi coğrafiya elminin qollarından olub, ictimai təkrar istehsal prosesində əhali törəməsinin qanunauyğunluqlarını və onun ərazi birliklərini, yaşayış məntəqələrinin ərazi sistemini öyrənməyə doğru yönəldilmişdir. Artıq keçən əsrin axırına qədər əhali coğrafiyasının tədqiqat obyekti əhali və onun yaşayış məntəqələri olmuşdur. Bununla yanaşı 1980-cı illərdən başlayaraq əhalinin öyrənilməsində yeni iki sahənin yaradılmasına ehtiyac duyulurdu: əhali ilə istehsal sahələri və əhali ilə təbii şərait arasında olan qarşılıqlı əlaqələr. Sonralar təbii şəraitə antropogen təsirlərin öyrənilməsi məsələləri də əlaqələndirildi. Eyni zamanda təbiətşünaslıqdan bəhs edən elmlərdə təbiət qanunlarının insanların fəaliyyəti ilə əlaqələndirilməsi ideyaları ilə bu sahədə sosiallaşma meylləri də artmağa başladı. Beləliklə, əhali coğrafiyasına dair məlumatlar eyni zamanda digər elm sahələri üçün də qiymətli məlumat mənbəyinə çevrilirdi.
Əhali təbii şəraitin təsiri altında olmaqla özü də təbii şəraitə geniş miqyasda təsir göstərir və təbiətin ilkin vəziyyətini tamamilə dəyişdirir. Həmin prosesin qarşısını almaq, təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin mürəkkəb və çoxtərəfli əlaqələrini yalnız iqtisadi coğrafiya daxilində hərtərəfli öyrənmək mümkün deyildir. Məhz ona görə də əhali coğrafiyası təbii ərazi komplekslərindən bəhs edən fiziki coğrafiya və ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri ilə də sıx əlaqədar olduğu aydınlaşdı. Əhalinin bütünlüklə coğrafiya elminin tədqiqat obyektinə daxil edilməsi üçün kifayət dərəcədə elmi-təcrübi məlumatlar toplanmışdır. Məhz ona görə də, əhali coğrafiyasının elmlər sistemində və eləcə də coğrafiya elmləri sistemində yerinə yenidən baxmaq lazım gəlir. Qeyd etmək lazımdır ki, əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiyanın digər qollarının (sənayenin, kənd təsərrüfatının, nəqliyyatın, xidmət sahələrinin və s.) inkişafı üçün əvə
120 121
zolunmaz əhəmiyyət kəsb etdiyi kimi özü də həmin elm sahələrinin məlumatları əsasında daha da inkişaf etmişdir. Göstərmək lazımdır ki, əhali coğrafiyası coğrafiya elminin ümumi sisteminə təbiət-əhali-istehsal münasibətlərinin öyrənilməsinə daxil edilməklə aparıcı, idarəedici, yaradıcı və s. funksiyaya malikdir. Belə olduğu halda 1-ci şəkildə göstərildiyi kimi əhali coğrafiyası iqtisadi coğrafiya elmindən kənara çıxır. Əhalinin bütün təbii komponentlərlə birbaşa və dolayı əlaqədə olması, bu əlaqələrin genetik xüsusiyyətlər kəsb etməsi əhali coğrafiyasını iqtisadi coğrafiyanın daxilində deyil, ümumi coğrafiya daxilində sistemləşdirilməsinə bir daha ehtiyac yaranır. Bununla yanaşı, əhali coğrafiyası, coğrafiya elmi sistemində struktur- laşdıqda coğrafiyanın bir elm kimi transformasiyasına da təsir göstərə biləcəkdir. Əhali coğrafiyasının coğrafiya elmləri sistemində, onun bir müstəqil qolu kimi formalaşması coğrafiya elminin strukturlaşması və inkişafı ilə yanaşı onun elmlərarası əhəmiyyətini, sintetikliyini də artırır. Göstərilənlər belə bir ideyaya da əsas yaradır ki, coğrafiya məkan və zaman kateqoriyalarına malik olduğundan, onun məzmununda təbiət və cəmiyyət münasibətlərindən bəhs edildiyindən elmlərarası mahiyyəti də artır. Beləliklə coğrafiyanın həm təbiət və həm də cəmiyyət elmləri üçün elmi, praktiki əhəmiyyəti ilə yanaşı qarşılıqlı əlaqələrinin artacağı da şübhəsizdir. Coğrafiyaçı-filosof B.S.Lyamin göstərir ki: «Bir tərəfdən elm obyekt haqqında ay- rı-ayn elmlərin inkişafı ilə yaranan biliklər məcmusudur ki, bununla özündə təhlil edilmiş aydın aparat yaradaraq, metodları, qanunları və nəzəriyyələri birləşdirir. Digər tərəfdən, elm quruluş təşkilinə malikdir. O ayrı-ayn elmlərin məcmusu olub, onların quruluşunun təşkili, yaxud da, daxili bölgülərinin bir- birindən asılılıqlarını və qarşılıqlı əlaqələrini özündə birləşdirir ki, bununla elm obyektlərinin quruluşunu, onun hissələrinin daxili əlaqələrini və b. elmlərlə əlaqələrini əks etdirir» (1978).
İndiyə qədərki təcrübə göstərir ki, tarixən həyatda yaranan və inkişaf edən ictimai təcrübə coğrafiyadan bir neçə qolların ayrılmasına təsir göstərmişdir. XX əsrin axırlarına yaxın coğra
fiyada əhalinin fəaliyyəti və ona xidmət sahələri ilə bağlı olan yeni qollar yaranmışdır: məsələn, xidmət sahələrinin və istirahət yerlərinin coğrafiyası; antropogen landşaftşünaslıq; coğrafi ekologiya və s. Təbiidir ki, belə bir sintezin getməsi eyni zamanda gələcəkdə yeni differensasiyanın yaranmasına da təsir göstərir. Həmin proses təbiidir ki, elmlər arasındakı dialektik mahiyyətlərlə əlaqədardır. Belə qanunauyğunluqlar m etodoloji prinsiplərin, elmi tədqiqat metodlarının təkmilləşdirilməsini də tələb edir.
Əhali coğrafiyasını fiziki coğrafiya ilə bağlayan mühüm cəhətlər əhalinin ilk növbədə, təbii şəraitin bir hissəsi olması və yetişməsi, əhali ilə təbii şərait arasında daimi mübadilə getməsidir. Eyni zamanda, təbii şərait insanlar üçün maddi sərvətlərin mənbəyi olması kimi ümumcoğrafi mahiyyət kəsb edir.
D aha aktual və maraqlı məsələlərdən biri də ondan ibarətdir ki, əhali coğrafiyadan kənar elm sahələrinin tədqiqat obyekti olmaqla iki mühüm mahiyyət kəsb edir: birinci, həmin elm başqa elm sahələrindən məlumatlar qəbul etməklə onları coğrafiya üçün yararlı edir və coğrafi mahiyyətlərin əhəmiyyətini artırır; ikinci, bütünlüklə əhali coğrafiyası vasitəsilə coğrafiya elmi təbiət-əhali-təsərrüfatlar arasındakı əlaqələrin qanunauyğunluqlarından bəhs etməklə həmin sahədəki inteqrasiyaya müvafiq məzmun verilir. Məsələn, əhalinin artımı, tərkibinə dair coğrafi mahiyyətlər açılmadan onun statistik, iqtisadi, sosial, bioloji mahiyyətlərini dərindən öyrənmək mümkün deyildir. Əməyin iqtisadiyyatına dair məlumat olmasa, əmək ehtiyatlarının coğrafiyası elmi formalaşa bilməzdi. Əhalinin məskunlaşmasına dair coğrafi tədqiqatlar dərinləşdikcə layihələş- dirmə və planlaşdırmağa dair nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən bir çox nəticələr alına bilməzdi. Növlərin coğrafiyası, pa- leopatologiya sahəsində biliklər zənginləşərsə əhalinin antropoloji, irqi fərqlərinin daha ətraflı öyrənilməsinə şərait yaranar. Tibbi coğrafiyanı daha da təkmilləşdirdikcə xarici mühitin insan orqanizminə təsirini daha ətraflı öyrənmək olar. Müasir dövrdə Azərbaycanın müstəqil inkişaf yolu ilə inkişaf etdiyi
122 123
dövrdə ölkənin idarə edilməsində coğrafi metodlardan istifadə edilməsi mühüm yer tutur. Xüsusilə coğrafi siyasətin (geopoli- tikanın) aparılması və bununla əlaqədar coğrafi mövqeyin qiymətləndirilməsi vahid coğrafi yanaşma tələb edir. Keçən əsrin 2-ci yarısında coğrafi əmək bölgüsünün öyrənilməsi iqtisadi-sosial coğrafiyanın bir qolu kimi qiymətləndirilirdi. Müasir dövrdə belə hesab edirik ki, əmək bölgülərinin öyrənilməsi, iqtisadi-sosial və fiziki coğrafi və ümumi coğrafi yanaşma olmadan əhali haqqındakı biliklər ətraflı əhatə oluna bilməz. Deyilənləri müvafiq məlumatlarla daha da genişləndirmək olar. Bununla əlaqədar nəzərə almaq lazımdır ki, göstərilən proseslər sosial iqtisadi inkişafın ümumi gedişi ilə daha da inteqrasiya edilir. Məsələn, əgər XX əsrin 30-cu illərində iki vs bir neçə elm sahələri arasında inteqrasiya gedirdisə, həmin əsrin ikinci yarısında «kosmonavtika», «paleobiogeokimya», «əhali», «insan ekologiyası» ətrafında bir çox elm sahələrinin inteqrasiyası yaranmışdır. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq indi bir sıra elm sahələri arasındakı sərhədlər də şərti mahiyyət kəsb edir. B.İ.Vernadski yazmışdır: «...biz elmlər üzrə yox, başlıca olaraq problemlər ətrafında ixtisaslaşırıq. Bu imkan verir ki. müxtəlif amillərin öyrənilməsini dərinləşdirək, digər tərəfdən onun əhatə dairəsini genişləndirək» (1977).
Sovet hakimiyyəti illərində, xüsusilə keçən əsrin ikinci yarısında qeyd edilən sahə üzrə səylər göstərilmişdir və müvafiq dövlət sənədlərində bildirilirdi ki, təbiətdən sosialistcəsinə istifadənin yaxşılaşdırılması, səmərəli demoqrafik siyasətin hazırlanması, təbiət elmləri ilə ictimai elmlərin bütöv bir kompleksinin mühüm vəzifəsidir. Məsələnin belə irəli sürülməsi, dövrünə görə çox aktual mahiyyət kəsb edirdi. Lakin təbiətdən sosialistcəsinə istifadə, sosialist istehsal münasibətlərinə əsaslanırdı. Həmin dövrün idarəetmə prinsiplərinə uyğun olaraq, təbiətə güclü təsir göstərilir, təbii ehtiyatlar çox sürətlə tükənməyə başlayırdı. Bununla da təbii şərait sıradan çıxır, ekoloji şərait gərginləşirdi. Belə şəraitdə təbiət və cəmiyyət elmlərinin inteqrasiyası sosial həyat tərzinin gərginləşməsinə dair qiymətli məlu
matlar verirdi. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində demoqrafik prinsiplərin həyata keçirilməsinə, elmlərin və elmi kadrların inkişafına, bu sahədə işlərin yenidən qurulmasına mühüm şərait yaranmışdır. Eyni zamanda müasir dövr təbiət-əhali-istehsal münasibətləri arasındakı əlaqələrin yenidən nizamlanmasını tələb edir. Məhz ona görə də əhali coğrafiyası və ümumi coğrafiya elmləri ilə məşğul olanların qarşısında mühüm vəzifələr durur. İlk növbədə, Əhali coğrafiyası məhsuldar qüvvələrin aparıcı-istiqamətləndirici sahəsindən bəhs edən elm olduğundan onun təsir dairəsi, aparıcı mövqeyi daha da səmərəliləşdi- rilməlidir. Bu məqsədlə əhali coğrafiyası, iqtisadi-sosial coğrafiya elminin bir qolu kimi deyil, Coğrafiya elminin qolu kimi qəbul edilməli və inkişaf etdirilməlidir. Beləliklə onun predmeti təkmilləşər, məqsəd və vəzifələrində yeni istiqamətlər formalaşmağa başlayar. Müasir dövrdə Əhali coğrafiyası vasitəsilə bir tərəfdən əhaliyə dair informasiyalar ümumiləşdirilməli və coğrafiyalaşdırılmalıdır. Digər tərəfdən əhali coğrafiyasında toplanan nailiyyətlər başqa sahələr üçün yararlı edilməlidir. Bu məqsədlə elmi-texniki nailiyyətlərə, riyazi təhlillərə və riyazi modellər haqqında məlumatlara yiyələnmək lazım gəlir. Eyni zamanda müxtəlif elmi məlumatların Əhali coğrafiyasına yararlı edilməsi Əhali coğrafiyasının özünün həmin prosesə nə dərəcədə hazırlanmasından asılıdır.
Yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar olaraq Əhali coğrafiyasının Coğrafiya elminin bir qolu kimi formalaşması iqtisadi- sosial coğrafiyanın mahiyyətində və adında da dəyişiklik getməsinə zərurət yaranır. Belə ki, sosial coğrafi mahiyyətlərin Əhali coğrafiyasında birləşdirilməsi üçün çox mühüm əsas yaranır. Eyni zamanda əhali coğrafiyasının ümumi coğrafiyanın bir qolu kimi qəbul edilməsi ilə fiziki coğrafiyanın birbaşa əhali coğrafiyası ilə əlaqəsi yeni məzmun alır. Təbiət-əhali-istehsal sistemlərinin ərazi birliklərindən bəhs edən coğrafiya elmi daha məntiqli strukturlaşar. Beləliklə, fiziki-iqtisadi-əhali coğrafiyalarının sintezləşməsi ümumi coğrafiyanı məntiqli formalaşdırmaqla yanaşı xəritəçiliyə dair informasiya mənbələrinin sistem-
124 125
ləşdirilməsinə və zənginləşməsinə, coğrafiya elmi məlumatlarının başqa elmlərlə səmərəli inteqrasiyasına əsas yaradır.
4.2. Əhali coğrafiyasında yeni ideyalar və istiqamətlər
Əhalinin coğrafiyada sosial varlıq kimi qiymətləndirilməsi ilə yanaşı onun eyni zamanda təbiətin ali varlığı kimi qiymətləndirilməsi də lazım gəlir. Bununla yanaşı, əhalinin ətraf mühitlə çoxtərəfli əlaqələrini və asılılığını nəzərə alsaq coğrafiya elminin mahiyyətində və onun formalaşdırılmasında daha yeni məna və məzmun yaranar. Deyilənlər əhali haqqında tarixən yaranmış elmi ideyaların ümumiləşdirilməsi üçün də bir vasitə olar. Bununla da əhalinin öyrənilməsində tarixən yaranmış coğrafi materializm, coğrafi passibilizm ideyalarının ən mütərəqqi cəhətlərindən istifadə etmək olar.
Azərbaycan tarixində, klassik bədii yaradıcılıqda təbiət, insan, dünyanın əmələ gəlməsi, təbiət-insan münasibətləri və s. kimi fəlsəfi baxışların coğrafi materialist nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilməsi təbiət-cəmiyyət haqqındakı bilikləri zənginləşdirir. Bizim fikrimizcə, əhalinin və cəmiyyətin öyrənilməsini qoyulan yeni tələblər təkcə coğrafi mahiyyətlərin bu gün üçün deyil, eyni zamanda tarixi hadisələrin coğrafi mahiyyətinin öyrənilməsində də yeni yanaşmalar tələb edir. Xüsusilə, tarixir. bütün mərhələlərində, ictimai hadisələrin təbiətlə əlaqəsinin vs təbiətin tarixinin öyrənilməsinə böyük ehtiyac yaranır. Təəssüflər olsun ki, tarixi hadisələrin öyrənilməsində təbii şəraitin, onun komponentlərinin, təbii sistemlərin əlaqələndirilməsi yalnız qədim çay və dəniz mədəniyyətlərinin qiymətləndirilməsi ilə məhdudlaşdırılmışdır. Tarix elmində ona verilən təyinata (tərifə) uyğun olaraq cəmiyyətdə gedən proseslərlə yanaşı təbii əsaslar da öyrənilməlidir. Fundamental elmlər sırasında olan tarix elmində regionların və hövzələr ətrafı tarix kifayət dərəcədə formalaşdırılmamışdır. Beləliklə təkcə tarix elmi deyil, coğrafiya və onun qollarından olan siyasi və tarixi coğrafiya
elmləri qarşısında da qoyulan tələblərə kifayət dərəcədə cavab vermir. L.Meçnikovun, S.Tyan-Şanskinin, L.Qumilyovun və bir neçə başqa alimlərin əsərləri müstəsna edilməklə dünya regionlarının və eləcə də, Aralıq dənizi, Konqo, Amazon, Amu-Dərya, Sır-Dərya, Kür və b. çay hövzələrinə daxil olan ərazilərin, Tibetin, Alpın, Qafqazın və digər dağ sistemlərinə daxil olan ölkələrin inkişaf və məskunlaşma tarixi, eləcə də, ta rixi coğrafiyaları kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir.
Yeni dövrdə əhalinin, cəmiyyətin öyrənilməsində təbii şəraitin və komplekslərin rolunun qiymətləndirilməsi nəinki tarixi coğrafiyanın və bir çox coğrafi proseslərin, eyni zamanda müasir ekocoğrafı proseslərin öyrənilməsində də mühüm rol oynaya bilər.
Ümumiyyətlə, yeni dövrdə təbiətdən bəhs edən elmlərin nailiyyətləri cəmiyyətin, ictimai elmlərin inkişafına mühüm təsir göstərə biləcəyinə şübhə etmək olmaz. Bununla yanaşı, qeyd etməliyik ki, təbiət və cəmiyyətdən bəhs edən elmlərin inteqrasiyasında əhalidən bəhs edən elmlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edəcəkdir. Eyni zamanda əhalinin təbii şəraitin bir hissəsi olmaqla xarici mühitin təsiri altında dəyişməsi ilə yanaşı insanlarda gedən «endogen» proseslərin xarici aləmə təsirinin qiymətləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilənlər əhalinin öyrənilməsində passibilizm, passionarlıq, coğrafi poto- logiya və bu kimi məsələlərin tədqiqinə də ehtiyac yaradır.
Əhalinin öyrənilməsində daha yeni tələblər ortaya çıxır. Bu tələblər əhali haqqında biliklər sisteminin informasiyalaşdırıl- masından, hər bir elm sahəsinə görə biliklərin sistemləşdiril- məsindən və həmin sahənin başqa elm sahələri üçün nə dərəcədə informasiya verə bilməsindən də asılıdır.
Əvvəlki bölmədə göstərildiyi kimi, uzun dövrdə əhali coğrafiyasında insan yalnız istehsalçı və istehlakçı kimi qiymətləndirilirdi. Bir çox elmi tədqiqat mərkəzlərində, təhsil müəssisələrində əhalinin göstərilən istiqamətləri sahəsində qiymətli tədqiqatlar aparılmışdır. Eyni zamanda coğrafiyada sosiallaşma getdikcə həmin sahənin təbii-coğrafi mahiyyəti zəifləyirdi. Be
126 127
ləliklə, təbiət-əhali-istehsal əlaqələrindən bəhs edən elmi sistemlərdə əhalinin təbii şəraitdən olan asılılığı haqqındakı biliklər məhdudlaşdırılırdı. Deyilənlər yalnız coğrafiyaya deyil, bəzi elm sahələrinə, xüsusilə tarix, etnoqrafiya və başqa elm sahsk- rinə də aid ola bilər. D aha çox təəccüb doğuran hallardan biri də odur ki, Sovet dövründə kosmonavtika, kosmik biologiya, poliopotologiya və s. elm sahələri yaranmasına baxmayaraq bir müddət irsiyyət, antropologiya və antropocoğrafiya, fizi- oqnomika kimi elm sahələri inkar edilirdi. Məhz ona görə da. keçən əsrdə həyatın bir çox sahələrinə dair apanlan elmi tədqiqatlar real prossesləri əks etdirmirdi. Məsələn, bisoferdə və kənd təsərrüfatında təbii məhsuldarlığın vaxtaşırı aşağı düşməsi, eyni səviyyəli həyat təminatlı insanların müxtəlif zonalarda orta ömürlüyünün fərqli olması, antropogenləşmiş ərazilərdə bəzi növlərin sıradan çıxması, ictimai hadisələrin kosmik mühitlə bağlılığı və s. kimi məsələlərin tədqiqində kifayətləndi- rici nəticələr əldə edilmirdi. Hələ keçən əsrin əvvəllərində günəş sistemindən asılı olaraq cəmiyyətin inkişaf tarixinin sinxron- laşdırılması, biosferin geokimyəvi və digər xüsusiyyətlərindən asılı olaraq insanlarda passionarlıq fəaliyyətinin dəyişməsi və s. kimi tədqiqatlara sonrakı dövrlərdə obyektiv qiymət və məna verilməmişdir.
Göstərilənlərlə əlaqədar bir çox sahələrə və eləcə də, materiyanın özü-özünü bərpasına, ə traf mühitin xassələrinə dair biliklər haqqında məlumatlar və elmi təhlillərdə durğunluq müşahidə edilirdi. Bu sahədəki elmi axtarışlar, praktiki fəaliyyətlər bir əsrə qədər olan dövr ərzində geri qalmaqla yanaşı, cəmiyyətin özünün təbiətə təsiri məsələlərində də bir sıra problemlərin öyrənilməsində mühüm çətinliklər yaratmışdır. Belə qənaətə gəlmək olar ki, müasir dövrdə insanların və bütünlüklə cəmiyyətin inkişafının, eləcə də əhalinin təbiətlə bağlı bir çox proseslərinin düzgün proqnozlaşdırılmaması yuxarıda göstərilən səbəblərlə əlaqədar olmuşdur.
4.3. Əhalinin məskunlaşması və urbanizasiyanın müasir problemləri
Əhalinin məskunlaşması cəmiyyətin ərazi təşkilinin konkret ərazi formalarını əks etdirir. Urbanizasiya isə əhali məskunlaşmasının yüksək inkişaf etmiş mərhələsidir. Göstərilən proses cəmiyyətin təbii-tarixi, istehsal, nəqliyyat və xidmət sahələrinin təsiri ilə formalaşmaqdadır. Həmin çoxsahəli proseslərin idarə edilməsi eyni zamanda hər bir ölkə və regionun ümumi inkişafı və ictimai quruluşlarından da asılı olur.
Əhalinin məskunlaşması və urbanizasiyanın öyrənilməsinə dair müəyyən təcrübələr qazanılmışdır. Keçmiş ittifaqda və ayrı-ayrı respublikalarda əhali və onun məskunlaşması ilə bağlı elmi məktəblər formalaşmışdır. Həmin sahədə mühüm tətbiqi əhəmiyyət kəsb edən arxitektura və şəhərsalma institutları xüsusi yer tutmaqla layihələşdirmə sahəsində böyük təcrübəyə malik olmuşlar. Avropada və ABŞ-dakı «Dinamik şəhərsalmadan» fərqli olaraq Sovet dövründə super şəhərsalmada urbanizasiyam nizamlayan konsepsiyalar, nəzəriyyələr formalaşmışdır. O nlar əsasən dinamik, bəzən də ekstensiv inkişaf edən böyük ərazilər üçün nəzərdə tutulurdu. Bütün Keçmiş ittifaqın, xüsusilə Rusiya Federasiyasının iri iqtisadi rayonları üçün nəzərdə tutulan şəhərsalma prinsipləri eyni zamanda ərazisinə görə nisbətən kiçik olan respublikalara da şamil edilir, yerli xüsusiyyətlər çox zaman nəzərə alınmırdı. Çox böyük üstünlük təşkil edən məsələlərdən biri də məskunlaşma və şəhərsalma məsələlərində coğrafi yanaşmanın tətbiq edilməsi idi. Həmin dövrdə coğrafiyaçı alimlərin yaratdığı ideyalar və əsərlərin bir çoxu bu gün üçün də öz əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Onları məzmununa görə üç yerə ayırmaq olar:
1 .Əhalinin məskunlaşmasının və urbanizasiyanın nəzəri istiqamətlərinə həsr olunmuş əsərlər. Göstərilənlər ətrafında Y.Q.Sauşkin, B.S.Xorev, Q.M.Lappo, K.M .Listenqurt, V.Ç. Davidoviç və b. xüsusilə fərqlənmişlər.
2. Əhalinin məskunlaşması və eləcə də, kənd rayonlarının
128 129
layihələşdirilməsinə dair olan tədqiqatlar. Bu sahədə mühüm kunlaşmasında və şəhərsalmada V.Q.Davidoviçin, B.S.Xore- əsərlər və ideyalar S.A.Kovalyov, D.İ. Boqarad, Y.N.Persik, vin (1974,1981), C.M .Lapponun (1987,1997), K.M.Listenqur- V.Ş.Djaoşvili, Q.Ş.Qujin, Ş.Y.GÖyçaylı və b. tərəfindən yara- tun (1964), D.Q.Xocayevin (1967), K.K.Şeşelqisin və b.-nm dılmışdır. təhlillərinə, kənd əhalisinin məskunlaşmasında Y.Ç.Sauşkinin,
3. Şəhərsalma, ölkə və regiondaxili rayonların layihələşdi- S.A.Kovalyovun, İ.İ.Zaslavskayanın, rayonların layihələşdi- rilməsi. Onlara dair qiymətli sintetik təhlilləri və müxtəlif vari- rilməsində isə D.İ.Boqaradin, Y.N.Persikin və digər adimlərin antlı layihələri, kompleks sxemlərin tərtibini misal göstərmək ideyalarına əsaslanırdılar.olar. Adları göstərilən alimlərin və onların yaratdıqları elmi
Keçən əsrin ikinci yarısından başlayaraq əsrin axırlarına qə- məktəblərin əsasını təbiidir ki, Keçmiş SSRl-nin ictimai siyasi dər bir çox Azərbaycan alimləri əhalinin məskunlaşması və ur- həyatında və idarə edilməsində mövcud olan bir çox ideyalar banizasiyasma, şəhərlərin və rayonların layihələşdirilməsinə dair tuturdu: şəhərlə kənd arasındakı, əqli əməklə fiziki əmək ara- qiymətli tədqiqatlar aparmışlar: A.M.Hacızadə (1964), A. A.Na- sındakı fərqlərin aradan qaldırılması; ucqarlarda məhsuldar dirov (1974), F.M.Hüseynov (1985), Ş.Y.GÖyçaylı (1965, 1979, qüvvələrin inkişaf etdirilməsi və s. Həmin ideyalar tamamilə 1987), Ş.Dəmirqayayev (1995), V.A.Əfəndiyev (2004) və b. Hə- müasir dövrün tələblərinə uyğun gəlməsə də onlarda bu gün min dövrdə aparılmış tədqiqatlar əhəmiyyətinə görə fundamen- üçün öz əhəmiyyətini saxlayan cəhətlər vardır. Qed etmək la- tal mahiyyət kəsb edirlər. Eyni zamanda həmin alimlərin apar- zımdır ki, yuxarıda göstərilən alimlərin yaratdıqları ideyalar və dıqları tədqiqatlar, tərtib etdikləri xəritələr yalnız məskunlaşma, nəzəriyyələr şəhərsalmanın və məskunlaşmanın ümumi tempin- urbanizasiya sahəsində deyil, məhsuldar qüvvələrin öyrənilmə- dən irəli gəlirdi. Heç də təsadüfü deyildir ki, 1970-ci illərdən sində və idarə edilməsində də mühüm yer tuturlar. başlayaraq hətta Vahid Məskunlaşma ideyası yayılmağa baş-
Keçən əsrin 80-cı illərində Azərbaycanda əhalinin məskun- ladı. laşmasmın və şəhərlər sisteminin öyrənilməsində, bu sahədə Keçmiş İttifaqda və müxtəlif respublikalarda əhali məs- praktiki işlərin, xüsusilə rayonların layihələşdirilməsində Azər- kunlaşdırılmasında, şəhərsalmada və rayonların layihələşdiril- baycan alimləri öz elmi məktəblərinin məzmununa əsaslanan məsində çox mütərəqqi işlər görülmüşdür. Bununla yanaşı ideyalar irəli sürürdülər. Onlar Sovet dövründə «mərkəzin» elm böyük imperiyanın ərazisinin mürəkkəbliyini qiymətləndirmə- ocaqlarında irəli sürülən «Dağ kəndlərinin köçürülməsi», «Şə- dən, cəmiyyətin ərazi təşkilində strateji istiqamətlərlə yanaşı hərlərin qrup halında layihələşdirilməsi» və b. ideyaları ilə razı- idarəetmədə ekoloji vəziyyəti nəzərə almadan yalnız iqtisadi laşmırdılar. Azərbaycanda əhali məskunlaşmasının və şəhərlər səmərəyə, məhsuldar qüvvələrin inkişafına üstünlük vermək sisteminin öyrənilməsində və bu sahədə praktiki işlərin, xüsusi- böyük gərginlik yaradırdı. Bu sətirlərin müəllifi 1970-ci illərdən lə rayonların layihələşdirilməsinə dair elmi-metodoloji ideya- sonra əhalinin məskunlaşmasına və eləcə də keçmiş ittifaqda lar və tədbiqi məsələlərin keçmiş SSRİ və Azərbaycanın «Arxi- əhali məskunlaşmasına dair xüsusi tədqiqatlar aparmaqla ya- tektura və şəhərsalma» elmi-tədqiqat institutları; «Cənubkənd- naşı ölkədə yaranmış elmi məktəblərin ideyalarına, xarici ölkə- layihətikinti» institutunun; Respublikanın «Əmək ehtiyatla- lərin (Almaniya, Rumıniya, Bolqarıstan, Çexoslovakiya və s.) rından istifadə və əhalinin köçürülməsi» və b. idarələrin fəa- təcrübələrinə əsaslanmaqla yanaşı yuxarıda göstərilən ideyala- liyyəti ilə əlaqələndirilirdi. Eyni zamanda coğrafiya və əhali ra tənqidi yanaşmış və bildirmişdir: şəhərlə kənd arasındakı coğrafiyası sahəsindəki konstruktiv yanaşmalar əhalinin məs- fərqin aradan qaldırılması ideyası mücərrəd məna kəsb edir.
130 131
Bununla yanaşı kəndlərdəki xidmət və həyat səviyyəsinin şəhər Müasir dövrdə sosial iqtisadi, xüsusilə torpaq islahatlarının səviyyəsinə qadınlması ideyası mütərəqqi haldır. Axırıncının aparılması kənd yerlərində istehsalın və idarəetmənin bazar həyata keçirilməsi ölkələrin və bəşəriyyətin ən böyük nailiyyət- münasibətlərinə uyğunlaşdırılınası kəndlərin nəinki funksional larindən olardı. D aha sonra kənd eyni zamanda şəhərdən fərqli inkişafına eyni zamanda onların genetik inkişafına, morfologi- olaraq təbiətlə daha çox uzlaşmaqla özünəməxsus fərqlərə ma- yasına təsir göstərməyə başlamışdır.likdir. Həmin fərqləri isə aradan qaldırmaq böyük ziyanlara Göstərilən problemləri öyrənmək, əhali məskunlaşmasın- gətirib çıxara bilərdi. Müəllif dağ kəndlərinin köçürülməsi iiə dakı durğunluqları aradan qaldırmaq məqsədilə aşağıdakıları əlaqədar daha prinsipial mövqe tutaraq bu sahədəki ideyanın həyata keçirtmək lazım gəlir:və fəaliyyətin əleyhinə çıxaraq bildirmişdir ki, əhalinin dağ «Azərbaycanın əhali məskunlaşması və eləcə də məhsuldar regionlarından göçürülməsi zəruriyyəti yalnız aşağıdakı hal- qüvvələrin inkişafını bazar münasibətləri şəraitində dövlətin larda mümkün ola bilər: 1 .Məskunlaşma zonası təbii fəlakətlə- regional inkişaf planına uyğun həyata keçirtmək; rə məruz qaldıqda; 2.Xüsusi əhəmiyyətli dövlət tikintiləri apa- «Müxtəlif elmi və praktiki sahədən olan mütəxəssislərin rıldıqda; 3.Məskunlaşma zonasının iqtisadi, demoqrafik po- əhali məskunlaşmasının inkişafına dair birgə fəaliyyət platfor- tensialı ərazinin ekoloji tutumundan daha yüksək olduqda, malarını yaratmaq;Göstərilən hallarda qismən köçürülmə həyata keçirilə bilər. «Əhali məskunlaşması sisteminin müasir elmi, nəzəri,
Şəhərlərin salınmasının qrup halında həyata keçirilməsi ds təcrübi tələblərindən irəli gələn rayonlaşdırılma aparmaq, ra- xüsusi hallarda mümkün ola bilər. Belə məskunlaşma forması yon və rayonlararası mərkəzləri olan şəhərlərin mövqeyini yal- sibir-tayqa təbiətli ərazilərdə, səhralıqlarda, geniş bataqlıqlarla nız funksional inkişafına görə deyil, əhatə etdiyi rayonun kənd əhatə olunan məhdud əraziyə malik olan sahələrdə, bəzi sənaye məskunlaşma zonasında yerini qiymətləndirmək; aqlomerasiyalarında və s. həyata keçirilir. «K ənd yaşayış məntəqələrini ərazilərin mənimsənilməsi və
Azərbaycan və ona oxşar əraziləri olan ölkələrdə q rup ha- idarə edilməsindəki rolunu qiymətləndirmək; əhali məskunlaş- hnda şəhərsalma hər yerdə məqsədə müvafiq deyidir. Böyük ması sistemində şəhər və kəndləri əhatə etməklə «Vahid məs- ölkələr üçün irəli sürülən ideya və konsepsiyalar hər ölkəys kunlaşma sistemi» konsepsiyası təhlil edilməli və Azərbaycan uyğun gələ bilməz. Tarixən Abşeronda neft istehsalı və emalı, şəraiti üçün onun proqramı işlənməlidir; ona xidmət sahələri ilə əlaqədar yaradılmış şəhər tipli qəsəbələr «Ə traf mühitin, xüsusilə landşaftın tiplərinə uyğun olaraq müasir dövrdə ümumi urbanizasiya sistemində Böyük Bakı aq- ərazilərin təsərrüfat tutum unu nizamlama prinsiplərini işləmək, lomerasiyasım formalaşdırmışdır. Hazırda Abşeronda 6(k Sovet dövründə şəhər və kənd məskunlaşmalarının öyrənil- qədər mövcud olan şəhərtipli yaşayış məntəqələri tarixən aq- məsi, layihə əsasında qurulmaları sahəsində böyük işlər görül- lomerasiya kimi formalaşmaqla müasir dövrdə urbanizasiya- məsinə baxmayaraq ziddiyyətlər də yaranmışdır. Ən böhranlı laşmış əraziyə çevrilmişlər (Abşeron-Bakı xəritə-sxeminə bax), cəhət ondan ibarət idi ki, kənd regionları, kənd təsərrüfatına İndi onları transformasiya etmək, yenidən qurmaq və müasir yararlı torpaqlar şəhərin ərazilərinə qatılırdı. Urbanizasiya tələblərə uyğunlaşdırmaq lazım gəlir. məhsuldar torpaqları «yeyirdi». Bununla yanaşı müxtəlif yol-
Kənd əhalisinin məskunlaşması isə Sovet dövründə hər bir lar, istehsal və xildmət infrastrukturları getdikcə «toxunulmaz» kənd inzibati rayonları daxilində əsasən aqrar sənaye kom- torpaqların ərazisi hesabına sahələrini genişləndirirdi, pleksləri, aqrar sənaye birlikləri əsasında inkişaf etdirilirdi. Əlbəttə, göstərilənlər müəyyən dərəcədə o dövrün qanunla-
132 133
ABŞERON - BAKI AQLOMERASİYASININ XƏRİTƏ - SXEMİ
134
AQLOMERASİYANIN ŞƏHƏR TİPLİ YAŞAYIŞ MƏNTƏQƏLƏRİ
l.Bakı . 2. Pir allahı. 3.Binə. 4.Kürkan. 5.Cilov. 6. Zirə. 7.Qala. S.Mərdəkan. 9.Neft dadları. lO.Tiirkan. ll.Şüvəlan. 12.Bibi- heybət. 13.Ələt. 14.Pirsaat. 15.Bəndovan. 16.Qobustan. 17.Korgöz. lS.Şonqar. 19.Lökbatan. 20.Dənizkənarı. 21.Puta. 22.SanqaçaI. 23.Çeyildağ. 24.Şubanı. 25.Biləcəri. 26.Xocasən. 27.Binəqədi. 28.Rəsulzadə. 29.Bala\anı. 30.Bilgəh. 31.Buzovna. 32.Zabrat. 33.Kürdəxanı. 34.Maştağa. 35.Nardfran. 36.Pirşağa. 37.Buzovna. 38.Sabunçu. 39.Bakıxanov. 40.Yeni Suraxanı. 41.ƏmıTcan. 42.BülbüIə. 43.Hövsan. 44.Zığ. 45.Suraxanı. 46.Qaraçuxur. 47.Əhmədli. 48.Şaqan. 49.Keşlə. 50.Müş\'iqabad. 51.Patamdar. 52.Saray. 53.Qobu. 54.Ceyranbatan. 55.Qızıldaş. 56. Xırdalan. 57.HökməH. 58.Sumqayıt. 59.Küzdək. 60.Digah. öl.Corat.62.Hacı Zeynalabdin.
B akı ta Sum qayıt ş.thər Lirinin böyüklüyü şarti miqyasla terilmişdir. Sum qayıt ş.~283,2 min Bakı ş.-2mln (D aim i qeydiyyatda
YOLLAR:
•rn,m Dəmiryolu
■■■= Şoeac yolu
ж və >,>b.jrlipli yaşayıy məntəqələri
1 9 9 9 си , И а Л а И п |п
ŞƏRTİ İŞARƏLƏR
1970o 300-2600
O 2700 - 9500
< C 7 10600-22000
^ 3 7 26000 - 36000
v Z /artan ı 1970- d ilə nbbətən faizlə, 1970- cl ildə nəfərlə 3 У 43000 - dən çox
135
rma uyğun aparılırdı. Lakin bu sahədə hüquqi norm ativlər kifayət dərəcədə işlənməmiş, müvafiq monitorinq qoyulmamışdı. Ona görə də urbanizasiyalaşmış ərazilər ekstensiv o laraq öz ərazilərini genişləndirirdi. Şəhərlərin böyüməsində, qeyri-mütə- nasiblik yaradılmasında şəhərətrafı zonaların, ümumiyyətlə, böyük şəhərlərin təsir dairəsində olan əhalinin, on la rla bağlı sosial proseslərin təsiri də olduqca böyük idi. Bu proses indi də davam etməkdədir.
İri və o rta böyüklükdə olan şəhərlər potensial imkanlarına müvafiq olan ətraf regionlardan əhalinin gəlməsinə təsir göstərir. Şəhərlərin çəkmə qüvvələri ilə hətta əhalinin şəhərə miqrasiyasına və qeydiyyatına nəzarət qoyulduqda belə «gizli» gələnlər şəhərin kənarlarında yerləşirlər. Bir çox halda şəhərin yaxınlığında yaşayış məntəqələri salırlar. Həmin yaşayış məntəqələrində böyük şəhərin enerjisindən, su mənbələrindən, nəqliyyatından istifadə edirlər. Belə hallar çox zaman hüquq i statusu olmayan zonalarda, şəhərətrafı rayonlarda da müşahidə edilir. Məhz Bakının da şəhərətrafı zonası göstərilən qaydada genişlənməkdədir.
Göstərilən prosesin bundan sonra da davam edəcəyini gözləmək olar. Bunlar əsasən Azərbaycanın indiki şəraitində yeni dövrün çətinlikləri, ərazilərimizin 20%-in ermənilər tərəfindən zəbt edilməsi, 1 mln.-a qədər qaçqının olması ilə əlaqədardır Azərbaycanın 1970-ci ildən başlamış sosial-iqtisadi inkişafı, rayon mərkəzlərinin və bir neçə sənaye funksiyalı şəhərlərin inkişaf etdirilməsi urbanizasiya prosesini xeyli səmərəliləşdir- mişdir. Yeni sənaye ocaqları həmin dövrlərdə urbanizasiya prosesində mövcud olan uyğunsuzluğun aradan qaldırılmasına təsir göstərirdi. Bununla yanaşı, regionlarda olan nisbi artıq əhali Bakıya istiqamətlənməkdə davam edirdi. Bu mürəkkəb prosesin mexanizmini U.İzardm formulasından istifadə edərək aşağıdakı kimi ifadə etmişik:
Mjj - miqrasiya edilənlərin-yaxud əsas mənbədən gələnlərin miqdarı;
f-məntəqəsi, Zj- funksiyalı cəzbetmə qüvvəsi;Pi-miqrasiyanın, i -mənbəyindən olan əhalininmiqdarı;dy-əhalinin getdiyi rayonla, çıxdığı rayon arasındakı məsa
fə;g(y,)-əhalisi gedən rayonun funksional itələmə qüvvəsi ki
tabın müəllifi tərəfindən İ.İzardm düsturuna əlavə edilmişdir. Rayonlar və regionlar coğrafi mövqelərindən asılı olaraq «açıq», «yarımaçıq», «bağlı» olduqlarından ölkənin daxili və xarici əmək bölgülərində müvafiq yer tuturlar. Ona görə də «f» məntəqəsindəki cəzbetmə qüvvəsinin aşağıdakı kimi müəyyən edilməsini məqsədə müvafiq bilirik:
My = ! ^ - [ f k ( z i ) + g ( y j ) J ,
burada
/ . ( Z , ) =
/ , ( Z j ) - a ç ıq r a y o n la r üçün
f 2{ Z ( ) - y a r ım a ç ıq ra y o n la r ü çü n
/ 3(Z ,)- b a ğ lı r a y o n la r üçün
Müasir dövrdə kənd yerlərindəki nisbi artıq əhali nəinki rayon mərkəzlərində, hətta başqa sənaye şəhərlərində də kifayət dərəcədə işlə təmin olunmurlar. Vaxtaşırı olaraq əsasən Bakı, Gəncə, Sumqayıt Azərbaycanın regionlarından əhalini daha çox özünə cəlb edən sənaye mərkəzləri kimi fərqlənmişlər. Deyilənlər urbanizasiya tarixində dəfələrlə müşahidə edilmişdir. Həmin proses indi də davam etməkdədir. Bakıdan başqa qalan şəhərlər əhalini güclü çəkmə qüvvəsinə malik deyildir.
Qeyd edilməlidir ki, urbanizasiya bir çox alimlər, elmi mərkəzlər tərəfindən tədqiq edilməsinə baxmayaraq həmin prose-
136 137
sin inkişafı və formalaşması elmi-metodik cəhətdən kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir. Bir çox hallarda urbanizasiyanın inkişaf səviyyəsi şəhər əhalisinin sayı ilə müəyyən edilir. Belə qiymətləndirmə urbanizasiyanın mahiyyətini, onun səmərəliliyini əks etdirmir. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, urbanizasiyanın səviyyəsinin və səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində şəhər əhalisinin miqdarı ilkin göstəricidir. Bununla yanaşı urbanizasiyanın səviyyəsi şəhər yerlərində əsaslı fondlardan, sənaye ehtiyatlarından, xidmət sahələrindən, qoyulan investisiyalardan səmərəli istifadə edilməsindən asılıdır. Xüsusilə əsaslı fondlar şəhər həyatında aparıcı yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsaslı fondların əmək tutumlu olması şəhərin «çəkmə qüvvəsinin» əsasını təşkil edir. Daha doğrusu, şəhəri formalaşdıran indiqa- torların dinamikliyi əsaslı fondlardan asılı olmaqla şəhər həyatında aparıcı yer tutur. Qeyd etmək lazımdır ki, əsaslı fondların əmək tutumlu olması şəhərin «çəkmə qüvvəsinin» əsasını təşkil edir. Deyilənləri aşağıdakı riyazi modellə ifadə etməyi məqsəd; müvafiq hesab edirik:
F [S]= r ( 0 - K f r ) + * f r ) + S ( / )
(h
Burada r(s)- əsaslı fondlar; R(s)-sənaye resursları; X(s> xidmət sahələri; S(I)-investisiyaların həcmi; s- şəhərdə yaşayar əhalinin sayını ifadə edir.
Göstərilən riyazi model nəinki şəhərlər sisteminin potensialını əks etdirir, eyni zamanda şəhərlərin kadastrının müəyyən edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
4.4. Vahid məskunlaşma sistemi və onun müasir problemləri
Əvvəlki bölmələrdən aydın olduğu kimi, dünya ölkələrind; məskunlaşma ilə əlaqədar müxtəlif ideya və konsepsiyalar yaradılmışdır. Bunlara «Dinamopolis», «Ekistik», «Qrup halında
məskunlaşma» və s. daxildir.Müasir dövrdə Azərbaycan şəraiti üçün əlverişli ola biləcək
məskunlaşma konsepsiyası Vahid Məskunlaşma Sistemidir (VMS). Məskunlaşmada bu konsepsiya 1970-ci illərdən başlasa da, 1990-cı illərdən sonra yarımçıq qalmışdır. Müasir dövrdə məskunlaşmanı idarə etmək, bu sahədə yenidənqurma işlərini həyata keçirmək üçün həmin konsepsiyanı inkişaf etdirmək və onu Azərbaycanın regionlarının ekoloji, sosial, iqtisadi şəraitinə uyğunlaşdırmaq lazım gəlir.
Vahid məskunlaşmanın üç məskunlaşma strukturu ilə birlikdə inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur: kənd məskunlaşma sistemi; şəhər məskunlaşma sistemi, kənd-şəhər məskunlaşma sistemi. Bu sahədə inkişafın əsasını təkamüllük təşkil etməlidir. Burada bir-birini tamamilə inkar etmək, inkişafda antaqonist münasibətlər olmamalıdır. Sovet dövründə olduğu kimi kənd və şəhər arasındakı fərqlərin tamamilə aradan qaldırılması ideyası ilə VMS-i mütləq mənada həyata keçirmək mümkün olmazdı. Şəhərlə kəndin yaxınlaşması prosesinin həyata keçirilməsi, ilk növbədə, xidmət sahələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.
Vahid məskunlaşma ideyası «əhalinin məskunlaşmasının ərazi sistemi», «qrup məskunlaşma sistemləri» ideyalarının yaranması ilə başlanmışdır. Xarici Avropa alimlərinin XIX əsrin 2-ci yarısında yaşayış məntəqələrinin ərazi birliyi haqqında ideyaları sonralar Keçmiş İttifaqda VMS-in formalaşmasına da təsir göstərmişdir. Bu ideya həmin dövrlərdə mərkəzi Avropada yaşayış yerlərinin səmərəli yerləşdirilməsinə təsir göstərmişdir. Alman alimlərindən Valter Kristaller və Avqust Lyo- şun ideyaları Mərkəz Yaşayış Yerləri (MYY) nəzəriyyəsinin formalaşmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdir. M YY nəzəriyyəsi sonralar bəzi Avropa ölkələrinin və Keçmiş İttifaqın ekistik (şəhərsalma) tədqiqatlarına, eləcə də VMS ideyasının formalaşmasına da təsir göstərmişdir. P.Xaqqet göstərmişdir ki, A.Lyoşun bu sahədəki fikirləri V.Kristallerin ideyasımn məntiqi davamı idi.
Qeyd etmək lazımdır ki, adları göstərilən mütəxəssislərin
138 139
«Mərkəzi yerlər» haqqındakı nəzəriyyələrin elmi əsası az vaxtda formalaşmış, eyni zamanda elmi ictimaiyyət və təcrübəçilər tərəfindən qəbul edilmişdir. Növbəti məsələ layihələrin tərtibi zamanı mərkəzləri düzgün seçmək, onların sərhədlərini müəyyən etmək lazım gəlirdi. Artıq bu nəzəriyyə yaşayış məntəqələrinin ərazi strukturunu düzgün formalaşdırmaqda, məskunlaşmanın əsas mərkəzinin seçilməsində, onların inkişaf dərəcələrinin, sayının müəyyən edilməsində, mərkəzlər ətrafındakı məskunlaşma sisteminin sərhədlərinin düzgün ayrılmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Əlbəttə, deyilənlərlə bağlı tədqiqatların bir çoxu təkmilləşdirilir, ən optimal sayılanları layi- hələşdirilmədə tətbiq edilmişdir. Avropa ölkələrində və eləcə də, ABŞ-da əhali məskunlaşmasında «Mərkəz Yaşayış Yerləri» nəzəriyyəsindən istifadə etmişlər.
Deyilənlərlə yanaşı göstərmək lazımdır ki, həmin nəzəriyyə, onun həyata tətbiqi olduqca çoxsahəlidir. Nəzəriyyəyə müvafiq olaraq ərazilər seçilərkən orada, ilk növbədə, relyefin əlverişli olması; mədəni-məişət, inzibati idarəetmənin səviyyəsi, iqtisadi, coğrafi xüsusiyyətlər, tarixilik ənənələri; məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkili, inzibati bölgülər, sosial iqtisadi rayonlaşdırma məsələləri; istehsalın inkişaf perspektivləri; mərkəzlərətrafı məskunlaşma areallarında yaşayış məntəqələrinin funksional inkişafı ilk növbədə nəzərə almırdı.
Keçmiş SSRİ-də VMS-ı haqqında elmi ideyalar 1970-ci illərdən başlanmışdır. Bu sahədə O.A.Konstantinovun «Vahid Yaşayış Məntəqələri» ideyası və nəzəri fikirlərini başlanğıc hesab etmək olar (1967). Bu ideyanın əsasını vahid ərazi bölgüsündə təbii şərait, iqtisadi inkişaf, iri mühəndis qurğulara malik ümumi təsərrüfat birliklərinin bir rayon mərkəzindən idarə olunmaqla yaşayış məntəqələrinin birliyi təşkil edir. Əhali məskunlaşmasının vahid sistemi K.K.Şeşelqis tərəfindən şəhərsalma ilə əlaqələndirilmiş və əməli əhəmiyyəti olan qiymətli təhlillər aparılmışdır. K.K.Şeşelqis Litva SSR-nin timsalında əhalinin mədəni-məişət sisteminin səmərəliliyinin artırılmasın; vahid məskunlaşma ilə əlaqələndirmişdir.
1980-cı illərdən başlayaraq VMS ideyası Keçmiş İttifaqda məhsuldar qüvvələrin inkişafı və ərazi təşkili ilə əlaqələndirilirdi. Bu münasibətlə B.S.Xorevin belə bir ideyası ilə də qismən razılaşmaq olar ki, VMS-in həlli, ümumiyyətlə yaşayış məntəqələrinin inkişafı maddi və qeyri-maddi istehsal sahələrinin, istehsal və xidmət sahələrinin infrastrukturu və məhsuldar qüvvələrin ərazi təşkili ilə əlaqədardır (1981). Vahid məskunlaşma sisteminin o dövr üçün zəruri olan başlıca atributları əhatə olunmuşdur. H ətta VMS-in əsasları daha da yeknəsək- ləşdirilərək onun ərazi əmək bölgülərinin strukturları ümumi ərazi əmək bölgülərinin yarım sistemləri kimi qəbul edilmişdir. Buraya ərazi-sənaye kompleksləri, sənaye qovşaqlan, iqtisadi rayonlar, aqrar sənaye birlikləri və s. daxildir. Təbiidir ki, göstərilən sferalar ərazilərdə müxtəlif səviyyələrdə formalaşır, müxtəlif inkişaf mərhələlərində olur. Onları tədqiq etmək, nizamlamaq lazım gəlir.
Deyilənlər nəinki bazar iqtisadiyyatı dövründə, həmçinin bir çox cəhətlər hələ 1980-cı illərdə də elmi cəhətdən düzgün əsaslandırılmırdı. VMS-nin formalaşması üçün irəli sürülən ideyalarda ekoloji amillər kölgədə qalırdı. Ərazi əmək bölgülərinin formalaşdırılmasında, məskunlaşmanın idarə edilməsində yalnız sənayeləşmə əsas götürülürdü. Ərazilərin mürəkkəbliyini, landşaftların bioloji potensialını, ekosistemlərin həyatı funksiyalarını qiymətləndirmədən yalnız ərazi-sənaye, aqrar-sənaye komplekslərini VMS-in əsası kimi qəbul etmək düzgün deyildir (Ş.Y.Göyçaylı, 1987). Müasir dövrdə VMS dövlət islahatlarının (idarə etmədə, torpaq münasibətlərində, təbii şəraitdən və təbii ehtiyatlardan istifadə və s.) tələblərinə uyğunlaşdırılınası ilə yanaşı onun formalaşması və inkişafı islahatların və idarəetmənin bir çox sahələri ilə əlaqəli nəzərə alınmalıdır.
Müasir dövrdə VMS-in formalaşdırılması üçün bizim fik- rimizcə, ilk növbədə, aşağıdakıları həyata keçirmək lazım gəlir: ölkəni regionlara uyğun olaraq ekoloji-iqtisadi göstəricilərə görə rayonlaşdırmaq və yaxud zonalaşdırmaq; hər bir rayonu kompleks qiymətləndirməklə bazar iqtisadiyyatı sistemində
140 141
yerini müəyyən etmək; rayonların təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının, bioloji rejimin qiymətləndirilməsini həyata keçirmək; bütün rayonların və zonaların daxili və xarici əlaqələrdə yerini müəyyən etmək, VMS-nin elmi və təcrübü əhəmiyyətinə, xüsusilə ölkə və rayonların idarə edilməsində mühüm yer tu ta bilməsini nəzərə alaraq bu sahəyə xüsusi diqqət yetirmək.
Keçən əsrin axırlarına qədər VMS-in konsepsiyasının müddəaları müəyyən dərəcədə rayonlaşdırmanın elmi müddəalarına əsaslanırdı. Burada iki cəhəti qeyd etmək lazım gəlir. Birinci. iqtisadi rayonlaşdırma coğrafi əsaslara malik olmasına baxmayaraq həmin rayonlaşdırmanın nəticəsi iqtisadi coğrafi rayon adlandırılmır; ikinci. VMS -in elmi cəhətdən inkişaf etdirilməsi rayonların strukturu ilə kifayət dərəcədə əlaqələndirilmir və rayonların daxili bölgüləri rayonlaşdırmada çox zaman kənarda qalır. Qeyd etmək lazımdər ki, bir çox coğrafi və iqtisadi-coğrafi anlayışlar coğrafi mövqe, şəhər və kənd aqlomerasiyaları, əhalinin məskunlaşma sahəsi, yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi funksiyaları, yaşayış məntəqələrinin morfo-struktur layihələri və s. öyrənilməsi VMS-in tələblərinə uyğundur. Bu da, öz növbəsində, iqtisadi-sosial coğrafi rayonlaşdırmanın inkişafına müsbət təsir göstərə bilər. Deyilənlərin kifayət dərəcədə nəzərə alınmaması göstərilən sahələrin elmi və təcrübi məsələlərində məhdudiyyətlər yaradır. VMS-də ən çox məskunlaşmanın ağırlıq mərkəzi, onun inkişafının düzgün koordinasiya edilməsinə istinad edilir (V.A.Bezdenejnix 1980). Tədqiqatlarda respublikadaxili iqtisadi rayonların məhsuldar qüvvələrinin VMS-in formalaşmasına təsiri də qiymətləndirilmişdir (Eminov Z.N.,1996). Deyilənlər VMS-nin lokal və regional səviyyədə formalaşmasına təsir göstərir. Bütün bunlar keçmiş İttifaqda ölkənin yeknəsəkliyinə müvafiq olaraq ərazi istehsal kompleksinin formalaşmasında və idarə edilməsində nəzərə alınmağa başlanmışdır. Belə yanaşma əsasən Rusiya kimi ölkədə əhali məskunlaşmasının idarə edilməsinə uyğun gəlir. Çox qiymətli tədqiqat sahəsi olmaqla həmin ideyalar həm Rusiya, həm də keçmiş İttifaqa daxil olan bəzi respublikaların
142
inkişafında strateji əsasa malik olan ƏİK-nin öyrənilməsində mühüm yer tutur. Lakin həmin sahənin metodoloji və elmi- metodiki əsasları digər respublikalara, xüsusilə Azərbaycana olduğu kimi tətbiq edilməsi məqsədə müvafiq deyildir.
Çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri ondan ibarətdir ki, VMS-in inkişaf etdirilməsi üçün hələ bir çox mühüm məsələləri həyata keçirtmək lazım gəlir. Onlar coğrafi, iqtisadi, hüquqi, texnoloji, aqrar və s. mahiyyətlər kəsb etməklə elmlərarası yer tutur. Bu sahədə mövcud elmi ideyaları yaşatmaq, inkişaf etdirmək, bir çox ölkələrdə qazanılan təcrübəni öyrənmək lazım gəlir. VMS-in bütün struktur sistemlərini nizamlamaq, onun ətraf mühitini optimallaşdırmaq sahəsində xüsusi proqramlar işləmək lazım gəlir. Həmin sahəyə dair layihələrin tərtibində də müvafiq təcrübələr qazanılmışdır. Bunlarla yanaşı qeyd olunmalıdır ki, VMS inkişaf etmiş cəmiyyətin ərazi təşkili formalarıdır.
143
V FƏSİL
Coğrafi ekologiyanın mahiyyəti, elmlər sistemində yeri və problemləri
Coğrafiyaçı üçün bütün təbii şəraitə, xüsusilə təbii zonalara, rayonlara ıv>
landşaftlara, eləcə də insanın təbiət? təsirinin təzahürlərinə dair ekoloji
təhlillərin müstəsna əhəmiyyəti vardır.B.Soçava
5.1. Coğrafi ekologiyanın obyekti, predmeti və problemləri
Ekologiya və onun coğrafi mahiyyətlərini əks etdirən məlumatların tarixi olduqca qədimdir. Xüsusilə insanların səhhətinin təbii amillərdən, əsasən iqlimdən asılı olaraq dəyişməsi ideyaları (Aristotel, Hipokrat və b.), dünyanın və eləcə də, okeanların, daxili suların və materiklərin hissələrinin həyatın müxtəlifliyinə tə’siri (Avestada), şəhərsalmanın və şəhərlərin idarə edilməsi haqqındakı ideyalar (N.Tusi) və s. tarixi coğrafiya sahəsindəki bilikləri zənginləşdirmişdir. Eyni zamanda həmin məlumatları coğrafi ekologiyaya və onun tətbiqi sahəsi olan ətraf mühiti mühafizəyə dair qiymətli məlumat mənbəyi hesab etmək olar. Sonrakı dövrlərdə də elmi dünyagörüşlərdə və elmi məktəblərdə coğrafi ekologiyaya dair qiymətli məlumat mənbələri toplanmışdı. Məsələn, həyatın yaranması haqqında metofiziki dünyagörüşün formalaşması, Avropa ölkələrində və eləcə də, Rusiyada antropocoğrafiya məktəblərinin fəaliyyəti nəticəsində ə traf mühitin xüsusiyyətləri barədə məlumatlar və s. coğrafi mühitin, xüsusilə təbii zonaların funksional cəhətdən qiymətləndirilməsi sahəsində mühüm nəticələr əldə edilmişdir.
XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, xüsusilə iki mühüm elmi istiqamətlər sonralar ekologiyanın bioloji və coğrafi istiqamətlərinin formalaşmasına təsir göstərmişdir: birincisi zoo
loqlar tərəfindən canlıların bir-birindən və mühitdən asılı olaraq dəyişməsi (Myobus, Hekkel) istiqaməti; ikincisi, təbiətşünas coğrafiyaçılar tərəfindən ərazinin təbii komplekslərinin və iqlimin insanlara tə’sirinin qiymətləndirilməsi (V.V.Dokuçayev, A.İ.Voyeykov) istiqaməti.
Keçən əsrin 50-ci illərindən sonra elmlərin sosiallaşdırılma- sı, riyaziləşdirilməsi ilə yanaşı ekologiyalaşdırılması artıq öz nəticəsini vermişdir. Başqa elmlərlə müqayisədə coğrafiya daha çox ekologiyalaşdırılmış, eyni zamanda sonrakı dövrdə ekologiya elmində də coğrafiyalaşma müşahidə edilməyə başlanmışdır. Ekoloji proseslərin regional, qlobal, planetar xüsusiyyətlərinin öyrənilməsini axırıncıya aid etmək olar.
Təbiət-əhali-istehsal prosesləri arasındakı çoxtərəfli əlaqə və qarşılıqlı təsirlərin öyrənilməsi coğrafi ekologiyada mühüm əhəmiyyət kəsb edir və həmin sahənin bir elm kimi predmeti - nin də formalaşmasına başlanılmışdır. Deyilənlərin öyrənilməsi coğrafiyada və ekologiyada xüsusi yer tutan, özünəməxsus qanunlara və qanunauyğunluqlara (epigenetik, dinamik və tsikli proseslər, təbii zonallıq və b.) əsaslamr. Lakin tədqiqatlarda hələlik həmin qanunlara və qanunauyğunluqlara çox az istinad edilir. Bununla yanaşı müasir dövrdə biosferin kosmik sistemlə əlaqələrinin öyrənilməsində yeni məlumatların aşkarlanması, bütünlüklə ekologiyanın və coğrafi ekologiyanın formalaşmasına mühüm təsir göstərməkdədir. Bunlar təbii proseslərin ekoloji mahiyyətinin açılmasında iştirak etməklə yanaşı, cəmiyyətin inkişafı və eləcə də, idarə olunması sahəsindəki biliklərimizi də zənginləşdirir.
Ekologiya bir çox alimlər tərəfindən elmlərarası sahə kimi qəbul edilsə də, onun coğrafi təmayüllü elmi-nəzəri və elmi- metodik məsələləri ilə əlaqədar çox işlər görmək lazım gəlir. V.A.Nikolayev göstərir ki, coğrafi ekologiyanın əsası V.V.Do- kuçayevin landşaftşünaslıq sahəsində yaratdığı ideyalarla formalaşmağa başlamışdır. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, V.V.Dokuçayevlə eyni vaxtda yaşayıb yaratmış A.İ.Voyeykov da insanın iqlimdən asılı olaraq yayılmasını və fəaliyyət
144 145
göstərməsini tədqiq etməklə gələcəkdə insanın ekologiyasının coğrafiyanın inkişafına və konstruktivləşdirilməsinə də təsir formalaşması üçün elmi ideya vermişdir. Hər iki alimin ideya- göstərmişdir. Yuxarıda göstərilənlərdə XX əsrin 80-cı illərindən larinin coğrafi ekologiyanın formalaşdırılmasındakı fikirləri sonra daha da canlanma hiss olunurdu. Xüsusilə bir sıra coğra- əvəzsizdir. Lakin göstərilənlər coğrafi ekologiyanın tamamilə fiyaşünas alimlər (A.Q.İsaçenko, V.B.Soçava, A.M .Qrin və b.) formalaşdırılması üçün kifayət deyildir. coğrafi sistemləri, landşaftı, coğrafi mühit haqqındakı məlu-
Daha sonra V.A.Nikolayevin fikrincə landşaftın ekologi- matları coğrafi ekologiyanın əsasları hesab edirlər və A.Q.İsa- yası problematikası lokal, yaxud da regional miqyas ilə məh- çenk0 deyilənlər əsasında «Ekoloji coğrafiyanın» yaxud da dudlaşmır, qoyulan məsələ planetar proseslərə malik olan «Ekocoğrafiyanm» formalaşması ideyasını irəli sürür. Bəziləri coğrafi sistemlərlə də əlaqələndirilir. Doğrudur, landşaftın eko- jsrar edirlər ki, coğrafi-ekologiya məhz landşaftın ekologiya- logiyasını qeosistemlə əlaqələndirmək elmi məna kəsb edir, sından bəhs edir. Lakin coğrafi ekologiyanı ancaq landşaftın Lakin bu sahədə, yəni landşaftın planetar və daha qlobal pro- coğrafiyası ilə eyniləşdirsək coğrafi ekologiyanın məzmununu seslərlə əlaqəsi barədə kifayət dərəcədə elmi tədqiqat işləri apa- məhdudlaşdırmış olarıq.rılmamışdır. H ətta A.Q.lsaçenkonun «Rusiyanın landşaft- Deyilənlərdən fərqli olaraq 1990-cı ildə V.İ.Blanutsa sadə, ekoloji rayonlaşdırılması modeli» kimi qiymətli əsəri, K.S.Lo-ç0xıann ın razılaşa biləcəyi m ənada ifadə etmişdir ki, «..ekoloji sevin «Rusiyanın Avroasiya və qlobal ekodinamikada rolu» problemlərin müasir coğrafi aparatın köməkliyi ilə öyrənilmə- kimi layihəsi və s. landşaftın ekologiyasına dair qiymətli tədqi- sini coğrafi ekologiya adlandırmalıyıq..». Fikir aydındır. Bu- qatlar olsalar da, onları Coğrafi ekologiya elminin formalaş- radan daha bir qənaətə gəlmək olar ki, coğrafi aparat hər şey- ması üçün kifayət hesab etmək olmaz. dən əvvəl coğrafiya elminin strukturlarından, daha doğrusu
Keçən əsrin ikinci yarısında, xüsusilə II dünya mühari- coğrafiyanın qollarından ibarət olmaqla ekologiyalaşır. Təbiət- bəsindən sonra, dünya ölkələrinin qlobal miqyasda iqtisadi- əhali-istehsaldan bəhs edən coğrafiya elmləri sistemi, coğrafiya sosial, hərbi potensiallarının səfərbər edilməsi, «demoqrafik eımi aparatını formalaşdırmaqla yanaşı digər elmlər sistemi ilə partlayışın» baş verməsi bir çox ölkələrin ildən-ilə, yaxud da və eıəcə də, ekologiya elmi ilə sintezləşir. vaxtaşırı kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın aşağı düşməsi, Coğrafi ekologiya vahid coğrafiyanın yəni fiziki, iqtisadi, qlobal, iqlim dəyişkənlikləri və s. təbiət-cəmiyyət münasibət- əhali coğrafiyasının, əsasında formalaşmaqdadır. Bəzi mütə- lərini gərginləşdirir. Deyilənlərin nəticəsində biosfer, texnosfe- xəssislər irəli sürürlər ki, həmin sahə təbii-ərazi komplekslərinin ranın (yeni sferanın) güclü təsirinə məruz qalmışdır. Nəticə eti- əsasında yaranır. Qeyd etmək lazımdır ki, yalnız təbii-ərazi barilə ətraf mühitin gərginləşdirilməsi, insanların səhhətinə kompleksləri coğrafi ekologiyanı deyil, ancaq landşaftın və ya- birbaşa və dolayı təsir göstərmişdir. Biosferin və Yerin taleyi Xud təbii sistemlərin ekologiyası haqqındakı bilikləri əhatə edə elm nümayəndələrini düşündürməyə başlamış, onlar bir çox ^]эг Bütünlüklə Coğrafi ekologiya təbii-ərazi sistemləri ilə ya- problemlər ətrafında əməkdaşlıq yaratmışlar. Deyilənlər bir na^ ərazi-istehsal sistemləri əsasında formalaşa bilər. Bir sıra neçə elm sahələrinin-insanın ekologiyası, təbiət və ətraf mühiti mütəxəssislər deyilən fikrə yaxınlaşaraq coğrafi ekologiyanın mühafizə, təbiətdən istifadənin iqtisadi qiymətləndirilməsi və mənası altında təbii sistemlərlə (landşaftla), sosial və təsərrüfat sair elmi istiqamətlərin inkişafına təsir göstərmişdir. Eyni za- sistemlərinin birliyini, daha doğrusu təbiət-cəmiyyət münasi- manda göstərilən dövr ekoloji proseslər ətrafında elmlərin in- hətlərinin inteqrasiyasım nəzərdə tuturlar (V.A.Bokova 1996, teqrasiyasma və bu sahədə elmi əməkdaşlığa, xüsusilə ümumi F.N.Milkov 1997, Ş.Y.Göyçaylı 1997 və b., S.P.Qorşkov 1998,
146 147
Q.N.Qolubev 1999 və b.) logiyada xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zam anda geologiyaİndiyə qədər coğrafi ekologiya ilə əlaqədar olan elm i təhlil- v3 coğrafiya arasında daha geniş inteqrasiya olunan sahə Ge
ləri ümumiləşdirənlərdən İ.E.Timaşev yazır ki, coğrafi ekolog- omorfologiya və poliocoğrafiyadır. Həmin sahə ilə bağlı mə- iya ətrafında yaranan elmi fikirlər bioloji, geoloji və coğrafi lumatlar mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə ekoloji proseslər haq- biliklər əsasında; coğrafi sfera və cəmiyyət; ekoloji q an u n la r və qmdakı biliklərlə sintetikləşir.Yer kürəsinin inkişaf qanunauyğunluqları, ətraf m ühitdən bəhs Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan dilində hələ də düz- edən biliklərin məcmusu kimi formalaşmışdır. D ah a sonra gün işlədilməyən, kifayət dərəcədə milliləşdirilməyən bir çox İ.E.Timaşev coekologiyada (геоэкология) ekosentrizm, sosio- terminlər kimi geoekologiya (геоэкология) termini də çox za- sentrizm, envayronmentosentrizm məsələlərini təhlil edərək. man Azərbaycan dilinin linqvistik tələblərinə uyğun işlədilmir, həmin sahəni, yəni геоэкология-nı, elmlərarası sahə adlandır- Bir çox yerdə coğrafi ekologiya (географическая экология) və maqla bildirir ki, coğrafi ekologiya sahəsindəki problemlərin geoloji ekologiya (геологическая экология) terminlərinin hər həlli yalnız ekoloji-landşaftla bağlı elmi əsasları deyil, bir çox jj isi Azərbaycan dilində geoekologiya (геоэкология) yazıl- elm sahələrinə dair bilikləri və təcrübi nəticələri əks etdirir dığından və işlədildiyindən bəzən onların mənaları da qarışdırı- (2000). S.P.Qorşkov isə V.V.Dokuçayev, L.S.Berq, V.İ.Ver- |ır Azərbaycan dilində bu ifadələrin öz yazılış qaydaları vardır, nadski, A.A.Qriqorev dən başlamış N.S.Kasimov, Q.V.Sdas- Bunlara rəayət etdikdə mənalar aydınlaşır. Fransız filosofu və yuk, V.Q.Qorşkov, K.Y.Kondratyev, V.M.Kotlyakov, K.S. riyaziyyatçısı R .D ekart ifadə edir ki, sözləri və terminləri Losey, Q.N.Qolubev və b. qədər coğrafi ekologiya sahəsindəki düzgün işlətmək fikirlərin mənasımn dərk olunmasının əlli fai- elmi ideyaları, konsepsiyaları ümumiləşdirmişdir. O, həm in fı- zj deməkdir. Təbiidir ki, ekoloji proseslər geoloji, geokimyəvi kirlərdə geoloji ekologiyaya, geosistemlərə və təbii-antropogen və geofiziki amillərlə də bağlıdır. Bu sahədə Yerin və Biosferin sistemlərə, kosmik proseslərin dünya sivilizasiyasına təsirlərinə kimyəvi strukturu və onun mühiti, Biosferin və Yerin geoloji aydınlıq gətirməklə coğrafi ekologiyanı ətraf mühit haqqındakı qabığı, Yerin günəş sisteminə daxil olan planet kimi qiymət- elmlərin mexanizmi və arxitekturası adlandırmışdır (1997). Axı- Endirilməsi, Yerin canlı aləminin planetar mahiyyəti və s. kimi rıncı iki konsepsiya ətrafında formalaşdırılan yaradıcı alimlə- elmi təhlillərinin aparılması (V.l. Vernadskiy 1965), nəinki geo- rin fikri coğrafi ekologiya üçün çox önəmlidir. loji ekologiyanın, eyni zamanda bioloji, coğrafi ekologiyanın
Deyilənlər əsasında ekologiya və coğrafiya ilə yanaşı coğ- və ümumiyyətlə ekologiya elminin inkişafında mühüm əhə- rafi ekologiya sahələrinin inteqrasiya həddini nizamlamaq miyyət kəsb edir. Keçən əsrin axırlarından başlayaraq geoloji məqsədilə xüsusi təhlillər aparılmalıdır. Eyni zamanda ümumi ekologiyada yeni canlanma başlamışdır. XXI əsrin əvvəllərində coğrafiyanın və onun sahələrinin ekologiyalaşdırılmasma və bu bu sahədə daha konstruktiv meyllər yarandığını müşahidə et- sahədə elmi strukturun transformasiya edilməsinə böyük ehtiy- mək olar. Geoloji ekologiyadakı nailiyyətlər ölkə və regionla- ac vardır. Göstərilənlərlə yanaşı geologiya və geoloji ekologiya- rın ekologiyasının öyrənilməsində və Coğrafi ekologiya elminin ya münasibətdə də yeni cəhətləri nəzərə almaq lazım gəlir, formalaşmasına da müsbət təsir edə bilər.Geologiya Yer elmləri sistemində fundamental mövqe tutmaq- Ekologiya və coğrafi ekologiyanın elmi əsaslan və onun la fərqlənirsə, coğrafiya elmlər sistemində geniş inteqrasiya tətbiqi sahələrinin nəticələri ətraf mühiti mühafizə ilə bağlıdır, edilməsi ilə fərqlənir. Geoloji məlumatların bir çoxu coğrafi Coğrafi təmayüllü «Ətraf mühiti mühafizə» ideyası keçmiş- informasiya sistemlərinə (CIS-ə) daxil edilməklə coğrafi eko- ]3r(jən yaranmış olsa da, XX əsrin 70-ci illərindən sonra elmi
148 149
istiqamət kimi formalaşmışdır. Bu elmin predmeti ümumi Qeyd etmək lazımdır ki, keçən əsrin 90-cı illərindən baş- coğrafi biliklərə və ekoloji informasiya mənbələrinə əsaslan- layaraq dünya alimlərinin və eləcə də MDB ölkələrinin coğra- maqla sintetik mahiyyət kəsb edir. Ə traf mühiti mühafizə zən- fıyaçı alimlərinin coğrafi ekologiya elminin nəzəri və metodo- gin, çoxsahəli coğrafi biliklərə və məlumatlara əsaslandığına loji aspektləri sahəsinə dair qiymətli əsərlər nəşr etdirmişlər. Bu görə bunu ekologiya elmləri sistemində güclü informasiya və sahədə Q.N.Qolubevin coğrafi ekologiya (Геоэкология, M., bəzi elmi-tədqiqat metodlarının mənbəi kimi də qiymətləndir- 1999) dərsliyi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Əsər coğrafi müddəa- mək olar. lara əsaslanır. Yəni bütün coğrafi sferaların, proseslərin ekoloji
Coğrafi ekologiyanın elmi nəticələrini ətraf mühitin müha- qanunauyğunluqları şərh edilir. Bununla yanaşı müəllif göstə- fizəsi sahəsindəki nailiyyətlərlə də ölçmək imkanları yaranır, rir ki, coğrafi ekologiya elmlər və fənlərarası sahədir. Əlbəttə, Məhz ona görə də Coğrafi ekologiya və eləcə də Ə traf mühitin bu fikirlə müəyyən mənada razılaşmaq olar. Ancaq coğrafi mühafizəsi təkmilləşməli, təbiətin və cəmiyyətin idarə olunması ekologiya elmi, ilk növbədə, coğrafi və ekoloji məlumatlar və sahəsindəki elmi və elmi-metodoloji məsələləri daha da inkişal biliklər əsasında inteqrasiya olunur. Daha geniş elmi və fənlə- etdirilməlidir. rarası inteqrasiya isə coğrafiya elminin özünün inteqrativ ma-
Coğrafi və ekoloji biliklərin inteqrasiyası XX əsrin 80-ci il- hiyyətindən irəli gəlir. Kitabın ən başlıca cəhətlərindən biri önlərindən sonra məqsədyönlü inteqrasiya edilməyə başlamışdır, dan ibarətdir ki, burada coğrafi sferalar ilə cəmiyyət arasındakı Bu sahədə ən böyük müvəffəqiyyətlər ali məktəblərin coğrafiya müxtəlif səviyyəli (yerli, regional, qlobal) qarşılıqlı əlaqələrin fakültələrində ekoloji təmayüllü kafedraların, keçmiş SSRİ xüsusiyyətləri şərh edilir. Ən başlıcası odur ki, həmin kitab respublikalarının elmlər akademiyalarının coğrafiya institutla- coğrafi ekologiyaya dair bundan sonra yazılacaq elmi, elmi- rında təbiəti mühafizə və ekoloji təmayüllü şöbələrin yaradıl- metodiki əsərlər üçün istiqamət verir.ması ilə əlaqədar olmuşdur. AMEA-ın Coğrafiya İnstitutunda Əlbəttə, əsərdə bəzi mübahisə doğuran məsələlər, özünü el- təbiəti mühafizə (indiki coğrafi ekologiya) şöbəsinin (1970) mi cəhətdən kifayət dərəcədə təsdiqləməmiş konsepsiyalar da BDU-un Coğrafiya fakültəsində Ə traf mühiti mühafizə və təbi vardır: məsələn, strateji problemlərdə xüsusi yer tutan əhali ar- ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrasının yaranması (1980 tımı və insanların tələbatının təmin oluna bilinməməsi, bioloji Coğrafi ekologiya elminin və predmetinin formalaşmağa baş və mineral ehtiyatların iqtisadi qiymətləndirilməsinin ekoloji ladığı dövr hesab etmək olar. Coğrafiyanın ekologiyalaşdml tələblərə cavab verə bilməməsi və s.ması tempi getdikcə artır. Leninqrad Universiteti coğrafiy: Coğrafi ekologiya elminin çoxtərəfli əlaqələrinin mahiy-fakültəsinin Coğrafiya və coğrafi ekologiya fakültəsi adlandı yətinin nisbətən aydın dərk olunması üçün onun strukturu və nlması (1990) coğrafi biliklərin ekologiyanın sahələri ilə inte strukturlararası əlaqələri elmi cəhətdən düzgün əks etdirilmə- qrasiyalaşdırılmasına təkan verdi. BDU-nun rəhbərliyinin səy lidir (5-ci şəkilə bax). Şübhəsiz ki, sferalar və ayrı-ayrı kompo- ilə ƏMM və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə edilməsi ka- nentlər müxtəlif elm sahələrinin obyekti olmaqla özünəməxsus fedrası əsasında beynəlxalq və müəssisələrarası Ekologiya v; əmək bölgüləri yaradır. Sferalararası əlaqələri və qanuna- Ə traf Mühiti Mühafizəyə dair keçirilən elmi-metodik kon- uyğunluqları ilk növbədə coğrafiya elminin tədqiqat obyekti franslar (1990, 1997, 2002) ekologiya elminin, onun elmi-meto kimi qəbul etməliyik. Bir məsələyə də diqqət yetirməliyik ki, dik əsaslarının inkişafına, yeni elmi istiqamətlərin formalaşma ətraf mühitin strukturu və mühitdə gedən proseslərin sərhədləri sına, bu sahədə kadr hazırlığına müsbət təsir göstərmişdir. coğrafi sərhədlərlə uyğun gəlmiyə bilər. Deyilənlər sübut edir
150 151
EKOLOJİ PROSSESLƏRDƏN BƏHS EDƏN ELMLƏRİN SADƏLƏŞDİRİLMİŞ
M ODELİ
ı
2
3
4
5
6
7
8
Geoloji ekologiya
Bioekologiya
Kimyəvi prosseslarin ekologiası
Coğrafi ekologiya
Sosial ekologiya
Tibbi ekologiya
Fiziki ekologiya
Nəqliyyat sahələrinin ekologiyası
9
10
11
12
13
A qrar ekologiya
Texnoloji ekologiya
Şəhərlərin və başqa yaşayış məntəqələmin ekologiyasıGələcəkdə form alaşacaq ekoloji sahələr
Ümumi ekologiya
Şəkil 5
152
ki, coğrafi ekologiyada və eləcə də ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində hələ öyrənilməli məsələlər çoxdur. Bu sahədə biologiya, kimya, geologiya, astrofizika və başqa elm sahələri xüsusi rol oynaya bilər.
Coğrafi ekologiya sahəsində çalışan bəzi mütəxəssislərin fikri ilə razılaşaraq bildiririk ki, yeni əsrdə ekologiya elmləra- rası mövqe tutmaqla bir çox sahədən olan mütəxəssislərin tədqiqat obyekti olacaqdır. Həmin məsələ ilə bağlı aşağıdakılara diqqət yetirmək məqsədə müvafiq olar.
Ə traf mühiti mühafizə sahəsində coğrafiya ilə digər elm sahələri arasındakı əmək bölgüləri ətraflı araşdırılmalıdır. Daha sonra ekoloji proseslərdə fövqəladə hadisələrlə bağlı səbəblərin coğrafi mahiyyətlərinin açılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla əlaqədar olaraq elmlərarası əməkdaşlıq səmərəli- ləşdirilməlidir. Ən başlıcası odur ki, bu sahədə elmlərarası mahiyyət kəsb edən elmi metodoloji problemlərə, xüsusilə antro- pokosmik, bifurkasion qanunların ətraflı öyrənilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. Hər şeydən əvvəl, antropokosmik qanunlar biosferin və cəmiyyətin inkişafı və dəyişkənliyinin kosmik mühitlə bağlılığının açılmasını da tələb edir. Bifurkasion qanunlar təbiətdə və cəmiyyətdə gedən fövqəladə və yaxud da ekstremal hadisələr kimi təzahür edən, bir çox halda səbəbi dəqiqliyi ilə açılmamış təbiət hadisələri ilə əlaqələndirilir. Bunlara təbii və sosial amillərin inteqrasiyası, yaxud da «toqquşması» ilə yaranan hadisələri, eləcə də «geonik» proseslərlə bağlı hadisələri də göstərmək olar.
Deyilənlər ətrafında elmi təhlillərin və müşahidələrin aparılması coğrafi ekoloji proseslərin daha ətraflı öyrənilməsinə şərait yarada biləcəkdir.
5.2. Təbii və sosial proseslərin ekocoğrafi əsasları
Təbii və sosial proseslər ekoloji şəraitin əsasını təşkil edir. Həmin prosseslər nəticəsində bəzən ekoloji şərait formalaşır, optimallaşır və yaxud gərginləşir. Göstəriləndər içərisində kim-
153
yəvi, fiziki, coğrafi, geoloji, və s. proseslər iştirak edir. Həmin Qeyd etmək lazımdır ki, geoloji proseslərin ekoloji ma- prosesləri ümumcoğrafi nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirmək və hiyyətinin öyrənilməsində də çox işlər görmək lazımdır. Xüsusi- tədqiq etmək eyni zamanda elmlərarası əhəmiyyət kəsb edir. lə mineral sərvətlərin geokimyəvi formalaşmada yeri və əhə-
Nəzərə almaq lazımdır ki, dünyanın müxtəlif regionlarında miyyəti kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir. Eyni zamanda mi- təbii proseslər ekoloji şəraiti nizamlamaqla yanaşı, ekoloji gər- neral sərvətlərdən istifadə, yəni tükənən ehtiyatların dünya ginliklər də yaradır. Həmin prosesdə sosial proseslər də iştirak miqyasında intensiv istifadə edilməsi ilə bağlı litosferdə və edir. Qeyd etmək lazımdır ki, elmi-texniki nailiyyətlər inkişaf ümumiyyətlə, sferalararası proseslərə monitorinq qoyulmur, etdikcə əsasən sosial şərait ekoloji gərginliyin artm asına təsir Bunlarla yanaşı təbii şəraitlə və ümumiyyətlə, ə traf mühitdə göstərir. Deyilənlər aşağıdakılarla əlaqədar olaraq dinamikləşir gedən texnogen proseslərin ekoloji nəticələrinə dair bir neçə və mürəkkəbləşir: maraqlı tədqiqatlar aparılmışdır. Bu tədqiqatlar əsasən təbiət-
-Yerin öz oxu və Günəş ətrafında hərəkəti, bununla əlaqə- şünaslığın bir sıra sahələrinə aid olmaqla ətraf mühitin xüsu- dar dövri dəyişikliklərin və yerin qravitasiya dalğalarının, geo- siyyətlərinə, onların ekologiyasına dair qiymətli məlumatlar dinamikliyinin təsiri ilə; verir. Həmin əsərlərə V.T.Vernadskinin «Химическое строе-
- Yerin ümumi forması, relyefin müxtəlifliliyi, şaquli və ние биосферы земли и ее окружения» (1965), Y.Y.Saet, üfüqi zonallığı ilə yaranan proseslərlə; B.A.Rebuc və b. «Геохимия окружающей среды» (1990),
-Yer qabığının sferalarında gedən epigenetik, yəni sferala- B.K.Lukaşov və b., «Научные основы окружающей среды» rm bir-birinə təsir prosesləri ilə; (1980), «Химия окружающей среды» (1982), M.A.Qlazovska-
-Kosmik aləmin insanlara-cəmiyyətə birbaşa və dolayı (an- yanın «Теория геохимии ландшафтов в приложении к изуче- tropokosmık) təsirləri ilə; нию техногенных потоков рассеяния и анализу способности
-Əhalinin ətraf mühitə birbaşa və dolayı təsirlərinin nəticə- природных систем к самоочишению» (1981) və s. nümunə gö- sində yaranmış (bifurkasion) proseslər ilə. stərmək olar
Göstərilən proseslər Yer planetini əhatə edən sferalarda Həmin əsərlərdə ətraf mühitin lokal, regional dəyişikliklə- baş verməklə elmin bir çox sahələrinin tədqiqat obyektidir. rjnə dair eımj və praktiki əhəmiyyət kəsi? edən təhlillər aparıl- Eyni zamanda sferalarda və sferalararasında gedən ekoloji rnışdır. Bir qrup Azərbaycan aliminin (V.A.Xain, Ş.F.Mehdi- proseslərin yaratdığı problemlər daha mürəkkəb mahiyyət kəsb ygv T. İsmayılzadə, E.N .Xəlilov, 2002) geodinamikaya dair edir. Həmin proseslər qarşılıqlı və çoxtərəfli əlaqələrə malik e]mj kəşfləri planetşünaslığa dair qiymətli ideyalar olmaqla ət- olmaqla biosferin və eləcə də, təbii-ərazi sistemlərinin forma- raf mühitin planetar dəyişgənliyi barədə yeni məlumatlar ver- laşmasmda iştirak edir. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii ərazi sis- mjş]ər Onlar tərəfindən eyni zamanda yerin formasının və ra- temlərinin təbii-təkrar istehsalı, onların potensial imkanları dusunun dəyişməsi halları göstərilir. Bununla Yerdə, xüsusilə kifayət dərəcədə öyrənilmədiyindən ictimai məhsuldar qüvvələ- litosferdə dövri dəyişmə hallarının baş verməsi haqqında ma- rin ərazi üzrə planlaşdırılması məsələlərinin öyrənilməsində va raqjj ideyalar söylənir. Belə misalları artırmaq olar, təşkilində də böyük çətinliklər yaranmışdır. Məhz ona görə da Qeyd etmək lazımdır ki, Yerin sferalarında və sferalararası noosferanm formalaşması, onun Yer planetinin sferalarına, proseslərində daima ekoloji şəraitə təsir göstərən hadisələr baş xüsusilə litosferə təsir dərəcəsi kifayət dərəcədə qiymətləndiril- verjr. Həmin proseslər təbii mahiyyət kəsb etməklə yanaşı sosi- məmışdir. a] proseslərə də təsir göstərir. Məhz ona görə də biz sferaların
154 155
ekoloji xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi, təhlil edirik (2-ci cədvələ bax).
Cədvəldən göründüyü kimi təbii sferalar hər biri mürəkkəb fiziki, kimyəvi, bioloji və s. xüsusiyyətləri ilə özünəməxsus ekoloji şəraitə malikdir. Bunlarla yanaşı bütün sferaların sintezi ilə yaranan coğrafi mühit, yaxud ətraf mühit insanın yaşadığı şəraiti nisbətən optimal edir. Bu şərait bəzən təbii və bəzən də antropogen təsirlər nəticəsində ekstremallaşır. Onların təsirləri nəticəsində dəyən ziyanları minimuma endirmək olur. Təbiət hadisələrinin bir çoxunun qarşısının alınmaması insanların təbiətin sirlərini hələ kifayət qədər öyrənə bilməmələri ilə əlaqədardır.
Müasir dövrdə antropogen təsirlərin intensivləşdiyi bir şəraitdə, nəinki noosfera həddindən artıq yüklənir, hətta başqa sferalarda da deqredasiya prosesini sürətləndirir. Xüsusilə antropogen təsirlər nəticəsində litosferdə gedən proseslər bir çox halda tədriclə səthi axınların yaranmasını artırır. Həmin proseslər atmosfer və hidrosferdə daha dinamikdir. Biosfer də həmin axınlara daha həssasdır. Bu təsirlər epigenetik proseslərir. xarakterindən də asılıdır. Bütün sferalar müəyyən dərəcədə biri digəri üçün keçirici, əlaqələndirici xassəyə malikdir. Biosferin formalaşması və müəyyən dərəcədə antroposferin yaranması və inkişafı məhz sferaların dinamikliyinin nəticəsidir. Texnosfera bəzi strukturları (relyeflə, yaşıllıqlarla, məişət və təsərrüfat tikintiləri ilə və s.) ilə, insanları sferaların müəyyən təsirindən (günəş fəallığından, maqnit dalğalarından və şairədən) mühafizə edir. Eyni zamanda texnosfera sferalararası gedən maddələr və enerji dövranının təbii axınının qarşısını alır, təbii şəraitin ziddinə olaraq bir çox halda təbii proseslərin ritmini pozur. Torpaq-tikinti konstruksiyaları, yolqazma işlərinin və s. müxtəlif səviyyələrdə (mikro-, mezo-) aparılması yalnız qlobal prosesləri deyil, torpaqların münbitləşdirilməsində iştirak edən mikro-elementləri, meşələri, hətta torpaq orqanizmlərini (onurğalılan, onurğasızları, bakteriyaları, göbələkləri, yosunları və s.) tələf edirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, nə torpaqdan bəhs edilən elmi ədəbiyyatlarda, nə də normativ hüquqi sənədlərdə torpaq təbii şəraitin komponenti, onun inteqrativ funksiyası kifayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Əgər biz bu gün təbii komponentlər arasındakı epigenetik prosesləri, onun qanunauyğunluqlarının coğrafi mahiyyətini ətraflı öyrənsək, belə halda bütün təbii ehtiyatlardan istifadənin qiymətləndirilməsini, metodları və metodologiyanı daha çox zənginləşdirmiş olarıq.
Müasir dünya əhalisinin maddi-texniki sərvətlərə olan tələbatının artması, urbanizasiyanın intensivləşdirilməsi və s. nəticəsində Yerin üzvü və qeyri-üzvü formalaşması, sferaların və onların daxilində gedən strukturlaşmanm pozulması, biogen dövranın inkişafına ziddiyyətli təsir göstərir. Xüsusilə, təbii ehtiyatlardan (tükənən və tükənməyən) səmərəli istifadə edilməməsi nəticəsində anomal təsirlər yaranır. Deyilənləri xeyli dərəcədə nizamlamaq məqsədilə elmi-texniki və texnoloji tərəqqini nizamlamaq lazım gəlir. Bunlarla yanaşı təbii ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə istehsalın texnologiyasında, tükənən və tükənməyən sərvətlərin qiymətləndirilməsində ekoloji balans metodundan istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edər. Qeyd etmək lazımdır ki, indiyə qədər dünya ölkələrində təbii və maddi ehtiyatlardan istifadə edilməsində ən çox tətbiq edilən iqtisadi, enerji, geoloji və s. dair balans metodu olmuşdur. Ekoloji balans metodlarının tətbiq edilməsinə müasir dövrdə çox böyük ehtiyac vardır. Lakin indiyə qədər idarəetmə, qiymətləndirmə sahəsində ekoloji balans- laşma metodundan kifayət dərəcədə istifadə edilmir. Belə yanaşmaya mineral ehtiyatların qiymətləndirilməsində də çox böyük ehtiyac vardır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində təbii və maddi-texniki ehtiyatların qiymətləndirilməsi və idarəetmə sahəsində ekoloji balanslaşdırma metodlarını təkmilləşdirmək təxirəsalınmaz məsələlərdəndir.
Ekoloji proseslər, onların insana və canlı orqanizmlərə yaxşı və pis təsir göstərmələrinin müəyyən edilməsi, eyni zamanda mühitin optimallaşdırılması, bu sahədə coğrafi qanu-
156 157
YERİN SFERALARININ EKOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ'Cədvəl 2
№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 41 Yer qabığı
(Coğrafi təbəqə)Y erin üstü, 35-40 km
dərinliyə qədər su, hava, biosfer və litosferin qarşılıqlı təsirləri baş verdiyi qatlardır. M addi törəmənin yarandığı təbəqədir.
Bütün canlı və cansız aləmdə gedən biotik və abiotik proseslər, onların qarşılıqlı təsirləri, ə s lin d ə ek o lo ji c ə h ə td ə n o p tim a llıq yaratmaqla yanaşı bir çox yerdə ekstremal mühitin formalaşmasına təsir göstərirlər. Canlı aləmin yaşaması və eləcə də, insanların populyasiya şəraiti olmasına baxmayaraq bir çox yerdə insanın yaşaması və fəaliyyəti üçün gərginliklər yaranır.
H əm in sferan ın üzvü və qeyri-üzvi prosesləri müxtəlif mərhələlərdə gərgin ekoloji dəyişmələrə səbəb olur.
2 Atmosferi əhatə edən hava mühiti, yaxud atmosferin
qaz «qülləsi»
Qaz qülləsi dinamik və m ürəkkəb tərk ibə m alik olması ilə fərqlənir. Ağırlığı
Atmosferin aşağı təbəqəsində yer, yuxarı təbəqəsində kosm ik mənşəli m addələr mövcuddur.
♦Mü.Mlıt ekolo ji xüsusiyyətləri üm u m ilə şd i rə rk ə n ver və yera tra fl s fe ra la ra da i r a p u u lm ış bir çox tədq iqa t n ıəJm na tkm ııa əsas/annuşı/ ır
№ Ver va y e rətrafı s fe ra la r XassələriI
Ekoloji \ıis ııs i\ y.ıt.tri
1 2 3 4
L _
5,15* 10 ' tondur. Həyatın əmələ gəlməsi və canlı aləmin fəa liy y ə ti üçün əsasd ır. Əhalinin çoxtərəfli fəaliyyəti üçün maddi bazadır.
Günəşin şüalarının yerə ötürülməsində ultrabənövşəyi şüalan təmizləyir. İqlimin və küləklərin formalaşmasına şərait yaradır. Atmosferin hava hövzəsi, iqlim in və küləklərin yaranmasına təsir göstərir. Şaquli və üfüqi o laraq m üxtəlif dərəcədə istiliyə və təzyiqə malik olurlar. 20 qədər müxtəlif qazlardan (azot, oksigen,
Atmosfer nəinki qazların reaksiyasına, eyni zam anda günəş şüalan vasitəsilə litosferdə (yerin bərk qatında) geokimyəvi, biosferdə isə biokimyəvi proseslərə şərait yaradır.
Ekzogen prosesləri, xüsusilə torpaqların eroziysmı sürətləndirir, yağıntılar üçün şərait yaradır, güclü hava axınları və buxarlanma vasitəsilə su dövranını hərəkətə gətirir, beləliklə, yerli və qlobal miqyasda maddələr mübadiləsinə şərait yaranır. Atmosfer özünün xüsusiyyətlərinə görə insanlara birbaşa təsir göstərir. A ntropogen təsirlər vasitəsilə istiliyin, aerozolların artm ası «parnik», buxarlanma effekti yaradır.
Atmosfer ətraf mühitin formalaşmasına, dinamikliyinə təsir göstərməklə yanaşı ekoloji
№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
hidrogen, kükürd, ozon və b.) ibarətdir. Suyu və mikro- elementləri buxarlandırmaq, io n la şd ırm a q x assəs in ə , optik, akustik, elektromaqnit xüsusiyyətinə malikdir. Ən başlıcası atmosfer təbii yolla təkrar istehsal xüsusiyyətinə malikdir.
proseslərdə birbaşa və dolayı iştirak edir.Atmosfer Yer mühitinin formalaşma
sında, eyni zamanda ekoloji proseslərin q lo b a lla şm a s ın d a əvəzsiz yer tu tu r . Çirklənmə və çirkli havanı təmizləmə xassəsinə malikdir.
Müasir dövrdə azon dəliklərinin təbii olaraq qabarma və çəkilməsi, antropogen təsirlər nəticəsində daha da genişlənməsi dünya ölkələri üçün həlli təxirə salınmaz ekoloji problemə çevrilmişdir.
3 Litosfer Y erin ü st b ərk q a tı. Qalınlığı 50-200 km arasında dəyişir.
N isb ə tə n ü s t h issəs i ekzogen, alt hissəsi endogen proseslərlə dəyişir.
Başqa sferalara nisbətər, sabitdir. Digər sferaların formalaşmasında bazis rolunu oynayır. Üst təbəqəsi litofi! elementlərlə zəngindir. Dövri sistemin 55-ə qədər element’, buradadır- O,Si, Al, Ti. В, Г və b.
j
№ Y'er və yerətrafı sfe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
Alimlərin tədqiqatlarına görə bütün qələvi, qələvi torpaq hissəciklər, halogenlər, nadir elementlərdən bir çoxu buradadır.
Yer qabığı kütləsinin 90 %-dən çoxunu,okean sularının duz tərkibinin 97 %-ə qədərini təşkil edir. Ekzogen proseslərin təsiri nəticəsində həmin sferada havanın, suyun, torpağın təsiri müxtəlif ekoloji proseslər yaradır. Yerin geokimyəvi strukturunda iştirak etməklə ekoloji prosesləri qismən sürətləndirir. Bəzən həmin proses antropogen təsirlər nəticəsində daha da fəallaşır.
4 Torpaq Q u r u n u n l i t o s f e r hissəsinin üst məhsuldar qatı. Canlı və cansız təbiətin tərkib hissəsi olmaqla təbii təkrar istehsala malikdir. Su, hava,
Torpaqlar fiziki, kimyəvi mineral xüsusiyyətlərindən, coğrafi səciyyələrindən asılı olaraq müxtəlif tiplərə və eləcə də münbitliyə malik olurlar. Torpaqda qida rejimini, təbii
№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
istilik və s.vasitəsilə mineral üzvü maddələri parçalayır. Litosferin formalaşmasında i ş t i r a k e d i r . M ü x t ə l i f çöküntülər (qum, toz, lil və s.) m a q n i t l i k , s ü x u r l a r d a t o r p a q l a r ı n l i t o s f e r l ə əlaqəsinə şərait yaradır.
m əhsuldarlığı qorum aq üçün onlardan səmərəli istifadə etmək lazım gəlir. Ən b aş lıcası odu r ki, t o r pa q l a r ın təbii m əhsuldarlığ ın ı m ühafizə etm ək üçün aqrotexniki qayda l a ra düzgün riayət edilməlidir. Məhsuldar torpaqların mühiti qiymətləndirilməli, lazım gəldikdə onları əhatə edən tarixi landşaft bərpa edilməlidir.
Torpaqların mühafizə edilməsi üçün təbii landşaftları saxlam aq, təbii meliorasia sistemini öyrənmək, yaradılacaq meliorasiya sistemlərini yeknəsəkləşdirmədən yerli təbii meliorasiya sisteminə uyğunlaşdırma tələb olunur.
Azərbaycan torpaqlarını mühafizə etmək üçün, ilk növbədə, onun təbii və uzun illər sınaqdan çıxmış landşaft-mühafizə sisteminə daxil olan elementləri (meşə-tala, xiyaban.
№ Yer va y e rətrafı sfe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
bağ, qoruq-örüş və s.) qorumaq lazım gəlir. Eyni zamanda torpaqlar landşaft tiplərinin formalaşmasına təsir göstərirlər. Yerli mikro aqroiqlim sahələri torpaqların mühafizəsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qar örtüyü əkini qoruduğu kimi, la n d şaftla r da to rp a q la rı qoruyur və to rp a q əmələ gəlməsində iştirak edir.
Düzgün texnologiyaya rəayət etdikdə aqrolandşaftlar torpaqların mühafizəsində mühüm yer tuta bilər. Torpaqların müasir d ö v r d ə i s t e h s a l v a s i t ə l ə r i k i m i qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Torpaqlardan səmərəli istifadə edilməsi iqtisadi, sosial, ekoloji mahiyyət kəsb etməklə yanaşı əvəzedilməz m illi sərvət kimi qiymətləndirilməlidir.
№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
5 Hidrosfera
Yerin atmosfer və litosferi arasında yerləşən bütün su mənbələri (dünya okeanı, dənizlər,
yeraltı sular, çaylar, atmosferdə olan sular və b.) daxildir.
Bütünlüklə suların həcmi hidrosferada 1,4 myd km3 ir. Onun böyük hissəsi-94 % dünya okeanına məxsusdur. Enerji nizamlayıcı, maddələri yerli və qlobal mübadilə etmək xüsusiyyəti vardır.
Suların qeyri bərabər paylanm asına baxmayaraq onun bütün hissələri böyük su dövranı vasitəsilə birləşirlər. Səth suları həcminə görə qismən az olsa da, planetin həyatında, inkişafında, formalaşmasında mühüm rol oynayır. Sular nəinki canlı aləmin və eləcə də insanların həyatında mühüm yer tutmaqla yanaşı ətraf mühitin maddələr və enerji dövranının nizamlanmasında, bununla da ekoloji proseslərdə iştirak edir.
Dünya okeanı, nəqliyyat, təsərrüfat, hidroponik təsərrüfat imkanlarına malik olmasına görə quru
ərazilərdə gərginliyi bölüşdürmək kimi funksiyaya malikdir.
6 BiosferaYerin canlı aləmlərindən ibarət
Biosferdə müxtəlif maddə və enerjilər biogen dövrana
Biosferdə bir-birilə ilə əlaqədar olan maddələr qrupu aşağıdakılardan ibarət
№ Yer və yerətrafı s fe ra la r X assələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
üst təbəqəsi olub atmosferin aşağı hissəsini, hidrosferin və litosferin bir hissəsini əhatə edir.
m alik olm aqla mürəkkəb y e r l i , q l o b a l h ə r ə k ə t ə m alik d ir. Bəzi alim lərin f i k r i n c ə h ə m i n p r o s e s atomların biogen hərəkətidir. Bu hərəkətin mənbəyi günəş enerjisi olm aqla planetar, biokimyəvi, geokimyəvi və geoloji mahiyyət kəsb edir.
Biosfer canlı aləmi əhatə e t m ə k l ə y a n a ş ı , c a n l ı olmayan, lakin yerin canlı aləmilə əlaqədar olan sferalar üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
o lm aqla m ənşələri geoloji proseslərlə bağlıdır: -canlı maddələr; biogen maddələr; cansız maddələr; biocansız; radioaktiv; parçalanm ış atom lar; kosmik mənşəli maddələr.
Cansız m addələrin ham ısını alimlər vaxtilə biosferin canlı aləminə məxsus olduğunu bildirirlər.
Müasir dövrdə biosferdə, hidrosferdə, litosferdə mövcud olan canlılar geoloji, geokimyəvi və geof iziki proses lər lə dəyişmələri bu gün də davam edir.
C anlı aləm bir çox biogeokim yəvi p r o s e s l ə r va s i t ə s i l ə a ş a ğ ı d a k ı l a r ı n yaranmasına səbəb olur: qazların əmələ gəlməsinə, canlı və mineral maddələrin akkum ilyasiyasına, turşulaşdırm a-bərpa olunan maddələrlə mineral maddələrin ehtiyatlarının əmələ gəlməsinə; insanın
№ Y e r və y e rə tra fı s fe ra la r X a ssə lə ri E k o lo ji xü su s iy y ə lə ri
1 2 3 4
t e x n o g e n fəa l i iyə t i ilə b i ok i myəv i , biogeokimyəvi proseslərin fəallaşmasına və s. Bütün bunlar Yerin geoloji inkişaf dövrləri ilə sıxı əlaqədardır. Həmin proseslər Yerdə və ətraf mühitdə gedən proseslər və son 200 ildə Noosferin sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq daha intensiv xarakter almışdır. Antropogen fəaliyyət nəticəsində yerin geokimyəvi q o v şaq la rın ın , sahələr inin pozulm ası biosferdə gedən təbii balanslaşma prosesini də pozur.
7 Kosmosfera Kosmik sfera Yer mühiti üçün zəruri olan sferadır. Günəş sistemini, ona daxil olan cisimləri, planetləri əhatə edir. Yerə güclü təsir edə bilən proseslərə malikdir. Burada
Kosmik sfera planetlərarası müvazinətin yaranmasına təsir göstərir. Kosmik aləmlə indiyə qədər bağlı nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən məlumatlar əsasən günəş sistemi ilə əlaqədardır.
Yerə birbaşa və dolayı təsir göstərir. Bu
№ Yer və yerətrafı sferalar Xassələri Ekoloji xüsusiyyələri
1 2 3 4
əsasən fiziki və kimyəvi p r o s e s l ə r s əc i y y ə v i d i r . Kosmosferanın yaranması, inkişafı və təkamülləşməsi olduqca uzun dövrlü olub ləng gedir.
təsirlər yerdə həyatın sabitliyinə təsir göstərməklə yanaşı bəzən ekstremal hallar yaranmasına səbəb olur. Kosmik mühit Yer qabığına, insanlara birbaşa və dolayı təsir göstərir. Bir sıra proseslər, ekoloji şəraitə çox təsir göstərməsinə baxmayaraq qravitasion dalğalar, kosmik elektromaqnitizm və s. az öyrəni lmi şdi r . H əmi n təs i r l ər yer in deformasiyasına, zəlzələ və vulkanların yaranmasına səbəb olur. Bunun nəticəsində yerin təbii ekoloji şəraiti pozulur. Ən başlıcası günəş fəallığının artm ası yerdə ekoloji gərginliyin yaranmasına təsir göstərir.
Cədvəldən aydın olur ki, yerin təbii sferaları mürəkkəb quruluşa və dinamikliyə malik olmaqla yanaşı burada özlərinə məxsus ekoloji şərait vardır. Coğrafi ekologiya vasitəsilə sferalararası epigenetik proseslərin yaratdığı ekoloji vəziyyətlər Yer planetinin ekoloji şəraitinə dair qiymətli məlumatlar verir. Həmin tədqiqat obyekti elmlərarası mahiyyət kəsb etməkdədir.
VI FƏSİLnauyğunluqların nəzərə alınması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi təbəqə, onun tarixi inkişafı, xassəsi, funksiyası və s. haqqında elmdə artıq çoxlu məlumatlar vardır. Bununla əlaqədar olaraq ekoloji proseslərin inkişafına coğrafi qanunların təsirini nəzərə almaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn, enerjinin, maddələrin regional və qlobal dövranı, təbii zonallıq, təbii mühitin ritmliyi, təbii komponentlərin yerli və regional dəyişkənlikləri və onunla əlaqədar sosial mühitin dinamik və ritmik dəyişməsi və s. ekoloji proseslərin daha dinamik və daha mürəkkəb inkişaf etməsin; təsir göstərir.
Deyilənlərlə yanaşı xüsusilə qeyd etmək lazım gəlir ki, ekoloji proseslər gərginləşdikcə coğrafi qanunlara qarşı əks qüvv; yaranır. Artıq belə vəziyyətlə bağlı olan məsələlər elmi dəlillər vasitəsilə bizə aydındır. Məsələn, yerin istixana effekti ilə havada istiliyin artmasını, maddələr dövranının dəyişməsini, feron. xlor və b. elementlərin təsiri ilə ozon dəliyinin yaranmasını v; b. misal göstərmək olar. Ümumiyyətlə, litosferdə gedən güclü antropogen təsir qloballaşaraq «hidroiqlim» axını (effekti) yaradır. Yuxarıda göstərilən qlobal proseslərin yaranmasını həyatın və eləcə də, cəmiyyətin tarazlı inkişafında ən mühüm maneələr hesab etmək olar.
Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, coğrafi təbəqədə v; ümumiyyətlə, ətraf mühitdə gedən proseslər, antropogen təsir lərin coğrafi təbəqəyə təsiri, eləcə də həmin təsirlərin cəmiyyəti birbaşa və dolayı təsirləri haqqındakı məlumatları hələ kifayət ləndirici hesab etmək olmaz. Deyilənlərin nəzərə alınması v; sistemləşdirilməsi tarazlı inkişafın öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edə biləcəkdir.
Ətraf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsinin elmi izahı
Fikrimcə, mənim buraxdığım ən böyük səhv, ətraf mühitin
birbaşa təsirinə az əhəmiyyət verməyim olmuşdur.
Ç.Darvin
6.1. Ətraf mühitin ekologi və coğrafi mahiyyəti
Ə traf mühit haqqında məlumatlann tarixi qədim dövrə aid olsa da onun mühafizəsindən bəhs edən elmi, təcrübi əhəmiyyətli məlumatların yaranması yeni dövrə aiddir. Böyük Sovet və Azərbaycan Sovet Ensiklopediyalarında ətraf mühitə, onun mühafizəsinə dair yazılar təbiəti mühafizəyə dair təhlillərlə əlaqələndirilir. Bir sıra qiymətli, elmi məzmun kəsb edən yazılarda, xüsusilə Zərdüştdə (А.О.Маковельски, Авеста, В. 1956), «Əxlaqi-Nasiri» də (N.Tusi B. 1980) və b. əsərlərdə ətraf mühit yalnız təbii şəraitin birliyi deyil, insanların yaratdıqları maddi aləmin təbiətlə birlikdə məcmui kimi də qiymətləndirilmişdir. Müasir dövrün bir çox yazılarında ətraf mühiti mühafizə (ƏM M ) adı altında aparılan elmi istiqamətlər və problemlər keçmiş ittifaqda və eləcə də, Azərbaycanda 1970-ci illərə təsadüf edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, ətraf mühiti formalaşdıran təbiət-əhali-istehsal sistemləri təbiəti mühafizə sahəsində kifayət dərəcədə təhlil olunmur. Ə traf mühitin öyrənilməsinin elmi mahiyyətləri bir çox əsərlərdə və eləcə də, layihə sənədlərində (И.П.Герасимов 1975, Ю.Г.Саушкин 1976, Г.И.Сидо- ренко 1978, Ю.В.Новиков 198 0 , Ş.Y.Göyçaylı 1996 və b.) əks olunmuşdur. Avropa ölkələrinin bir çoxunda “Envayronmen- tal (ətraf mühit) ekologiya” jurnallarında və tədqiqatlarda maraqlı elmi və təcrübi əhəmiyyətli yazılar nəşr olunur. Həmin
168 169
mənbələrdə təbiətin ayrı-ayrı komponentlərinin çirklənməsi və mühafizəsi, eləcə də şəhərlərin ekologiyası və ətraf mühitin mühafizəsindən bəhs edilir. Ən maraqlı məsələlərdən biri də odur ki, Azərbaycanda ətraf mühitə dair plan və proqramlarda dövlətin ətraf mühitin idarə edilməsindəki yeri qiymətləndirilir. Daha sonra təbiətin və sosial şəraitin çirklənməsi və mühafizəsi məsələlərinin öyrənilməsində sintetik metodlar az da olsa öz əksini tapır.
Qeyd edilməlidir ki, müasir dövrdə ekoloji proseslərin öyrənilməsi və ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində sintetik və regional mahiyyətlərin açılmasında coğrafi tədqiqatlara böyük ehtiyac vardır. Coğrafiyanın həm nəzəri və həm də tətbiqi mə
də aparıcı funksiyanı ancaq vahid coğrafiya elminə əsaslanan idarəetmə sistemi yerinə yetirə bilər. Bununla yanaşı digər elm sahələrinin nailiyyətlərindən də həmin sahədə istifadə etmək olar.
Ə tra f mühit haqqında tədqiqatlar genişləndikcə bu ifadənin mənası tədriclə maddi aləm, təbii şərait, coğrafi mühit, ekoloji şərait və s. kimi anlayışlarla qismən yaxmlaşdırılmışdır. Ətra f m ühitin öyrənilməsi və mühafizə edilməsi, ekologiya elmləri sistem inə daxil edilməklə eyni zamanda tətbiqi mahiyyət kəsb edir. Bunu da nəzərə almaq lazımdır ki, həmin sahə ekologiya elm indən daha qədim olmaqla eramızdan əvvəl yaranmağabaşlam ışdır. Xüsusilə, Antik dövrün filosoflarından Heraklit,
şələlərində ətraf mühitin mühafizəsi ilə yanaşı mühitin struktu-. D em o k rit, Epukür, Aristotel, Platon, Epidokı və b. dünyanın runa, funksiyasına, proqnozuna və s. dair CİS sistemləri vasi- y a ran m ası, səma cisimlərinin cazibə qüvvəsi, insanın yaranma- təsilə qiymətli məlumatlar verilir. sı, in san ın təbiətlə qarşılıqlı əlaqələri və s. haqqında qiymətli
İndiyə qədər göstərilən sahəyə dair apanlan bəzi tədqiqat- fik irlə r söyləmişlər. Bunlara misal olaraq Anaksaqorun «təbiətlə in san arasında qarşılıqlı təsirin nəticəsində insan təfək k ü rü n ü n dəyişməsi» ideyası, Demokritin «insanların yaranm a s ın a d a ir fikirlərində ətraf mühitin təsirinin əlaqələndirilməsini» A n tik fəlsəfənin həmin dövrlərdəki müvəffəqiyyətlərindən say m a q o lar. Həmin məsələlərə dair təhlillərdə Əl-Fərabi, İbn- Sina, Ə l-B iruııi və başqaları orta əsr Avropa filosoflarını xeyli
aşağıdakı kimi ifadə edilir. Ətraf mühit anlayışında bir-biri ibj geridə qoym uşlar. Göstərilən istiqamətdəki biliklərin Yerin qarşılıqlı əlaqəyə malik insanların əməyi, məişəti və istirahətin»! əm ələ gəlm əsi, təbii seçmə, təkamül nəzəriyyələrinin və b. ya
lar mühüm əhəmiyyət kəsb etsələr də, onlar ətrafında ümumi ləşdirmələr aparılmamışdır. Yazılan əsərləri və apanlan təhlilləri mahiyyətinə görə aşağıdakı istiqamətlərə ayırmaq olar: nəzəri və elmi; elmi-kütləvi; texnoloji və texniki; sintetik; tətbiqi və layihələşdirmə.
Ümumiyyətlə, ətraf mühitə dair yazılarda onun məzmunu
təsiri altmda olan təbii, antropogen strukturlardan ibarət sis- ra n m a sm d a xüsusi əhəmiyyəti olmuşdur. Sonralar elmlərdətemlər nəzərdə tutulur. Həmin sahə təbii və sosial sistemlərdən m ü x tə lif istiqam ətlərin və cərəyanların yaranması, həmin sahə- ibarət olmaqla fiziki, kimyəvi və bioloji qanunlara tabedir, də və e ləcə də, təhsil s i s te m in d ə siyasətləşmənin g e tm ə s i , ətraf Deyilənlər ətraf mühitin mahiyyətinə xeyli aydınlıq gətirmiş m ühitdən bəhs e d ə n s a h ə lə r in in k işa f ın a m ə n f i tə s ir göstərmiş- olsa da, onun mahiyyətinə və formalaşmasına coğrafi, geoloji dir. H ə tta yeni d ö v r d ə m e y d a n a g ə lm iş antropocoğrafiya, və planetar məlumatlarda daxil etmək lazım gəlir. kosmologiya, astrologiya, s o s io lo g iy a və digər elmlərin inkişafı
ƏMM geniş sahə olmaqla mühüm elmi və çoxsahəli tədbiqi tədricən zəifləmiş, bir qədər də bayağılaşmışdır. Göstərilənlər əhəmiyyət kəsb edir. Həmin sahədən elmin bir çox istiqamətlə- nəinki ə tra f mühit haqqında biliklərin formalaşmasına və rində bəhs olunur. Onlar içərisində xüsusilə fəlsəfə, coğrafiya, ümumiyyətlə, ekoloji e lm lə r s is te m in in inkişafına əks təsir gö- iqtisadiyyat, ətraf mühit mühəndisliyi (envayromental enginee- stərmişdir.rinq) fərqlənir. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, belə bir sahə- XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq e lm lə r sistemində
170 171
transformasiya (riyaziyyatlaşma, ekologiyalaşma, sosiallaşma və s.) getməyə başlanması elmlərin inkişafına müsbət təsir göstərməklə yanaşı sintetik istiqamətlər də genişləndi. Bununla əlaqədar ətraf mühitdən bəhs edən bir sıra sahələr və eləcə də, coğrafi istiqamətlər formalaşmışdır. Müasir dövrdə mühiti formalaşdıran bütün komponentlərin struktur dəyişikliklərini, onların epiqenetik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi, modelləşdirilməsi və proqnozlaşdırılması barədə coğrafiya səmərəli elmi- tədqiqat metodlarına malikdir. Deyilənlər ətraf mühitin öyrənilməsinin fəlsəfi əsaslarının, xüsusilə Avropa ölkələrinin bir çoxunda envayronmental istiqamətlərin və elmi-metodik yanaşmaların təkmilləşdirilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilən sahədəki elmlərarası sintetikliyin mahiyyətində bir çox elmlər üçün zəruri olan komplekslik-coğrafiyalıq vardır. Həmin mahiyyət təbiət-əhali-istehsal arasındakı qanunauyğunluqların çoxtərəfli əlaqələrini əks etdirir. Ona görə də ətraf mühiti mühafizədə başqa elm sahələrinin metodlarından istifadə etməklə yanaşı, coğrafi metodlardan, yanaşmalardan, proqnoqzlaşdırmadan və s. təhlillərdən istifadə edilməsinə də böyük ehtiyac vardır. Deyilənlər həyatın bir çox sahələrində, xüsusilə layihələrin tərtibində özünü doğrultmuşdur. Bununla yanaşı 60-cı illərdən Xəzərin səviyyəsinin enməsi ilə əlaqədar «Şimal çaylarının Xəzərə axıdılması» layihəsi coğrafiyaçıların təkidi ilə 90-cı illərdə dayandırıldı. Qaraboğazqol körfəzinin 1980-cı ildə əsassız bağlanması ancaq məhdud bir sahədən olan mütəxəssislərin ideyası olduğundan gözlənilən nəticəni vermədi. Mingəçevir hidrokompleksinin layihələşdirilməsində buraxılan nöqsanların bir qismi sintetik təhlillərin aparılmaması ilə əlaqədar olmuşdur. 1990-cı illərdə «Xəzər qalxır, biz geri çəkilməliyik» ideyasına coğrafiyaçıların bir çoxları etiraz etmişlər. Bəzi nöqsan cəhətlərinə baxmayaraq, «Azərbaycanın təbii şəraitinin mühafizəsi kompleks sxeminin» (1984) hazırlanması məhz sintetik tədqiqatların nəticəsində həyata keçirilmişdir. Daha bir sıra misallar gətirmək olar ki, onların ətrafında apa rılan analitik təhlillər əsasən coğrafi təfəkkürə əsaslanmışdır.
Ə traf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsi məsələlərinin həyata keçirilməsində elmi və təcrübi sahədəki əməkdaşlıqları dörd mərhələdə qruplaşdırmaq olar:
birinci, mühitin paleoekoloji vəziyyətinin öyrənilməsində, onun təkamül prosesinin, dinamikliyinin sistemləşdirilməsində;
ikinci, mühitin təbii və sosial sistemlərinin tədqiqində və onların əlaqə modellərinin qurulmasında;
üçüncü, mühafizənin kompleks sxeminin və layihəsinin ekspertizadan keçirilməsi üçün coğrafi əsasların işlənməsində;
dördüncü, mühitin bərpası, optimallaşdırma məsələləri ilə əlaqədar nəticələrin proqnozlaşdırılmasmda.
Y uxanda göstərilənlərin icrasında bir çox ixtisas sahələrindən o lan nümayəndələrin, xüsusilə sintetik elmin və eləcə də, coğrafiyanın nümayəndələrinin iştirakı zəruridir. Ümumiyyətlə, Ə M Ö sahəsində aparıcı mütəxəssislər sintetik biliklərə yüksək səviyyədə yiyələnməlidirlər.
D eyilənləri bir sıra səbəblər üzündən hələlik yüksək səviyyədə h əy a ta keçirmək mümkün deyildir:
b irin c i, ƏMÖ üçün mühüm əhəmiyyəti olan «Ətraf mühit h a q q ın d a təlim» müasir dövrün tələbləri səviyyəsində təhlil edilm əm işdir;
ik inc i, elmin bir çox sahələrində fənlərarası əlaqələr, bu sahədəki əm əli fəaliyyətin elmi-metodik əsası işlənməmişdir. Eyni z am an d a elmi mahiyyətlər kifayət dərəcədə sintezləşdirilmir. M əsələn, ümumbəşəri əhəmiyyəti olan ehtimal nəzəriyyəsi əsasən riy az i təhlillərdən və mexanikadan, təkamül nəzəriyyəsi biologiyadan (təbiətşünaslıqdan), təbiətin e n e r ji istehsal dövriyyələri k o m p l e k s rayonlaşdırmadan (coğrafiyadan) kənara çıxmır və s;
üçüncü, e k o l o j i d i l im iz in k i f a y ə t d ə r ə c ə d ə formalaşmaması- na görə ekologiya sahəsində bəzən geniş əhali kütlələrinin mükalimələri aydın olmur, hətta terminoloji təhlillərin kifayət dərəcədə aparılmaması üzündən mütəxəssislərin bir-birini başa düşməməsi halları da yaranır. Bunlar da, öz növbəsində, bir sıra çətinliklər yaradır. Ekologiya sahəsində ekoinvestisiya
172 173
düzgün realizə edilmir. Xarici təcrübələr səmərəli öyrənilmir, nəticədə, mövcud maddi-texniki bazadan səmərəli istifadə edilmir və ətraf mühiti mühafizənin infrastrukturu kifayət dərəcədə formalaşdırılmır. Göstərilən səbəblər ətraf mühitin öyrənilməsi və kadr hazırlığında müəyyən maneələr yaradır.
Qeyd etməliyik ki, ƏMÖ sahəsində daha səmərəli fəaliyyət göstərilməsi üçün elmşünaslıq özü də kifayət dərəcədə müvafiq informasiya əks etdirməkdə məhduddur və ətraf mühitin idarə edilməsində coğrafi metodlar hər zaman tətbiq edilmir. Deyilənlər ilk növbədə ətraf mühitin obyekti, burada gedən proseslərin qanunauyğunluqları haqqında bəsit təsəvvürlərin olmasıdır. Biz ətraf mühiti və onun planetar mahiyyətinin sadələşdirilmiş modelini 6-cı şəkildə əks etdirmişik. Onun gələcəkdə yeni tədqiqatlar nəticəsində təkmilləşdirilməsi məqsədə müvafiq olar.
Ə traf mühitin sərhədlərinin müəyyən edilməsində də mücərrədlik vardır. Buna baxmayaraq ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri bir çox ölkələr tərəfindən həyata keçirilir. Avropa ölkələrində «ətraf mühit» ekologiyanın envayronmental istiqaməti kimi qəbul edilir. Türkiyədə isə «çevrə qoruma» adlanır. Ə traf mühitin sərhədləri təbii şəraitin sərhədləri ilə hər zaman tamamilə üst-üstə düşmür. Belə halda ətraf mühitin təbii şəraiti ilə yanaşı, sosial mühitin də sərhədlərini müəyyən etmək lazım gəlir. Xüsusilə qeyd etməliyik ki, ətraf mühiti formalaşdıran təbii mühitin sferalan (litosfer, hidrosfer, atmosfer və s.) olmaqla yanaşı, cəmiyyətin inkişaf xüsusiyyətləri və ətraf mühitə güclü antropogen təsirin göstərilməsidir.
ƏMM bir çox elmlərin (kimya, biologiya, geologiya, aqronomiya, texnologiya və s.) nəzəri, tətbiqi sahələrinə əsaslanır. Ona görə də ətraf mühitin tamamilə öyrənilməsini ancaq coğrafiya elmi vasitəsilə əhatə etmək mümkün deyildir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ƏMÖ və mühafizəsində coğrafiya aparıcı yer tutur. Xüsusilə qeyd edilməlidir ki, coğrafi qanunauyğunluqlar, aşkar edildikcə ƏMÖ və mühafizə etmək məsələləri asanlaşır. Y.Q.Sauşkinin dediyi kimi: Ə traf mühitin problemlə
rini coğrafiyanın nəzəriyyəsi və metodları ilə silahlandırmadan, müxtəlif tipli təbii sistemləri öyrənmədən həll etmək mümkün deyildir (1976). Ə traf mühitdə sintetik proseslər baş verdiyindən, bu sahədə daha çox sintetikliyi ilə fərqlənən coğrafiya elmi mühüm yer tutur.
Bununla yanaşı qəbul etməliyik ki, ətraf mühit anlayışları özü də coğrafi əsaslara malikdir. Eyni zamanda ətraf mühitlə coğrafi mühit anlayışlarını tamamilə eyniləşdirmək mümkün deyildir. Lakin, coğrafi mühit haqqında bir çox təhlillər aparıldığı kim i, ətraf mühit haqqında belə təhlillər aparılmamışdır. Ə M Ö -də coğrafi mahiyyətləri açmaqla yanaşı başqa elm sahələri ilə də bağlı mahiyyətləri dərk etmək, inteqrasiya həddini müəyyənləşdirmək yaxşı nəticə verə bilər. Qeyd etməliyik ki, elmlər içərisində coğrafiya (fiziki və iqtisadi-sosial) ətraf mühitə d a ir d a h a çox elmi məlumatlar verən sahədir. Eyni zamanda ətraf m ü h iti mühafizə özünün məzmununa görə tətbiqi coğrafiyaya d a h a yaxındır. Müəyyən mənada tətbiqi coğrafiyam ətraf m ü h itin böyük hissəsi hesab etmək olar. XXI əsrin birinci y a rıs ın a kimi bu sahədə daha geniş aydınlıqlar yaradılacağına şübhə e tm əy ə bilərik.
M ü a s ir dövrdə ekologiyada və ətraf mühitin öyrənilməsi sahəsində bütün elmlər sisteminin (təbiət və ictimai) əlaqələnd irilm əsinə böyük ehtiyac yaranmışdır. Bu iki elmlər sisteminin əlaqələndirilm əsinin əsası hələ 1970-ci illərdən qoyulmuşdur. Beləliklə, həmin dövrlərdə elmlər qarşısında humanitarlaşma, sosiallaşm a, riyaziləşmə, ekologiyalaşma ideyalarının qoyulması m ü h ü m əhəmiyyət kəsb etmişdir. Keçən əsrin axırlanna qədər y u x arıd a göstərilənlər əsasında sintezləşmə getməsi müvəffəqiyyətlərlə nəticələnmişdir. Deyilənlər təbiət və cəmiyyət elmlərinin inteqrasiyasında irəliləyiş olsa da bunlar hələ nə təbiəti, nə də ə traf mühiti kompleks mühafizə edilməsi demək deyildir.
1970-ci illərdə təbiəti mühafizə ilə yanaşı ətraf mühiti mühafizə üzrə də elmi istiqamətlər formalaşmağa başlanmışdır. Ətraf mühiti mühafizə sahəsində ekoloji mahiyyət təbiəti və
174 175
ƏTRAF MÜHİTİN QLOBAL MODELİ
ŞƏ R Tİ İŞARƏLƏR
Kosmik slstem br
Təbii sistemlər
Biososial sistemlər
Antropoqen sistemlər
Təbli-antropoqen sistemlər
Cəmiyyət
176
Ə traf mühitdə gedən bəzi prmseslər
Antropogen
üifurkasion
D » B~ Antropokosmlk
Şəkil 6
sosial m ühitin öyrənilməsi və mühafizəsi mənalarını ifadə edir. D eyilənlər kimya, texnologiya və b. sahələrdə də eyni mənanı, yəni, Ə M M -ni əhatə edir. 1970-ci illər ərəfəsində B.Qeytel, İ.P .Laptev, G .A.Voronov təbiəti mühafizə məqsədilə «sozolo- giya» elm inin formalaşdığını irəli sürmüşlər. Onlar sozologiya elminin təbiəti mühafizə sahəsində nəzəri istiqamət olduğunu əsaslandırm ağa çalışmışlar və göstərmişlər ki, sozologiya təbiət və cəm iyyət münasibətlərindən bəhs edən sahədir və bu məzm unda ümumiləşdirmə aparmışlar (1975). Eramızdan əvvəl P la to n d an , Pliniydən başlamış XIX əsrdə J.Byuffona, Y.La- m ark a , M .V.Lomonosova, XX əsrdə N.M.Knipoviçə, B.G.İo- qanzenə, İ.M.Zibelinə, D.Fişerə, V.Qeytelə və b. yaradıcılığına istinad edərək sozologiya elminə dair ideyaların yaradıldığnı b ild irirlər. Eyni zamanda izah edirlər ki, qədim yunan dilində «sozo», «m ən mühafizə edirəm» yeni yunan ifadəsi ilə «mən xilas ed irəm », loqos isə «təlim», «elm» mənalarını ifadə edir. P ro fesso r İ.P .Laptev nəticə etibarilə sozologiyanı - maddələrin və enerjin in mübadiləsi kimi qəbul edir, daha geniş mənada qiym ətləndirir ki, həmin sahə təbiətlə cəmiyyət arasında maddələr və enerji mübadiləsindən bəhs edən kompleks elmdir (1975).
İ .P .L ap tev təbiəti mühafizənin elmi əsaslarına dair qiymətli .tə d q iq a tla r aparmışdır. Təbiətlə cəmiyyət arasında gedən maddələr v ə enerji mübadiləsinə dair elmi-metodiki yeniliklər irəli sü rm ü şd ü r. Lakin müəllif təbiət və cəmiyyət elmlərini mahiyyətinə, e l m d ə k i əhatə dairəsinə görə düzgün təhlil etməmişdir. G östərilən çatışmazlıq eyni zamanda elmlərin müasir struktur- laşm asındakı bəzi çatışmazlıq ilə əlaqədar olmuşdur. Məsələn, coğrafiya təbiət-əhali-istehsalın ərazi birliklərini tədqiq etməklə ictimai və təbiət e lm lə r i a r a s ın d a inteqrativ yer tutur. Əvvəlki bölmələrdə g ö s t ə r i l d iy i k im i , coğrafiya yer elmləri bölməsinə daxil edilsə də sintetik mahiyyətini itirməmişdir. Eyni zamanda coğrafiya tarixən formalaşmış elm olmaqla fundamental elmlər sırasına daxildir. Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, coğrafiya ilə inteqrasiyada olan bir çox ana elmlərlə onun arasında yeni-ortaq qollar yaranmışdır: biocoğrafiya, antropocoğ-
177
rafıya, tarixi coğrafiya, riyazi coğrafiya, politocoğrafiya və s. Bunlar yalnız coğrafiya elmi ətrafında başqa elmlərin inteqrasiyası deyil, eyni zamanda coğrafiyanın başqa elm sahələri tərəfindən qəbul edilməsidir. Qeyd olunanlar onu göstərir ki. coğrafiya elmi həqiqətən təbiət elmləri ilə cəmiyyət elmləri arasındakı əlaqələri özündə birləşdirən sintetik elmdir.
Eyni zamanda coğrafiya ətraf mühiti mühafizə sahəsində müvafiq proqnozlar verilməsi üçün qiymətli məlumatlar mənbəyidir.
6.2. Ə traf mühitin öyrənilməsinin metodoloji əsasları
də irəli gedərək ətraf mühitin ekoloji mahiyyətini açmışlar. Y.G.Sauşkinlə razılaşmaq olar ki, təkamül təlimi, daha sonra ekologiya elminin inkişafı həyatı, təbiətin əsasım təşkil edən üzvü aləmi öyrənməyə təkan verdi.
Keçmiş ittifaqda isə biosferə, ətraf mühitə, insan-təbiət münasibətlərinə dair tarixən aparılmış tədqiqatları burjuaziya alimlərinin elmi əsərləri kimi inkar etmişlər. Xüsusilə coğrafi determinizmin mahiyyətindən irəli gələn qiymətli təbiət-cəmiyyət münasibətlərinə düzgün dialektik məzmun verilmirdi. Əksinə Sovet dövründə təbiətə qarşı radikal münasibət bəslənilməsi ideyası təbliğ edilirdi.
V fəsildə göstərildiyi kimi, 70 il ərzində təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin qiymətləndirilməsində cəmiyyətin aparıcı
Ə traf mühit anlayışının insanların təfəkküründə hələ qədim qüvvəsi kimi istehsal Üsulunun inkişafına üstünlük verilmiş, zamanlardan özünə məxsus yeri olmasına baxmayaraq, əvvəlki m əhsuldar qüvvələrin inkişafında təbii şəraitin əhəmiyyəti ki- bölmədə göstərildiyi kimi, bu sahədə konkret və geniş elmi təh- fayət dərəcədə qiymətləndirilməmişdir. Eyni zamanda təbiətin lillər aparılmamışdır. Orta əsrlərdən başlayaraq təbiət və cə- inkişafı, bununla əlaqədar onun təkamülləşməsi haqqında bi- miyyətin qarşılıqlı əlaqəsinə, dialektikasına, antropocoğrafi Jikjər sahəsində qazanılan çoxəsrlik məlumatlardan səmərəli xüsusiyyətlərinə və s. dair yazılarda ətraf mühit haqqında qiy- istifadə edilmirdi. Onun nəticəsidir ki, tarixən kəşf edilmiş təbi- mətli məlumatlar verilmişdir. Daha sonra cəmiyyətin inkişa-31 qanunları, onların ətraf mühitin formalaşmasındakı rolu tə- fında coğrafi mühitin roluna dair tədqiqatlarda da ətraf mühi- biət və cəmiyyətdə gedən qarşılıqlı əlaqələrin izahı düzgün təhlil tə dair maraqlı təhlillər aparılmışdır. F.Engelisin “Təbiətin dia-eddm irdE Deyilənlərlə əlaqədar olaraq göstərməliyik ki, təbii lektikası” (B., 1966), S.V.Kolesnikin “Cəmiyyətin inkişafında ?ərait varlığın və ictimai həyatın əsası olmaqla əhalinin yaran- coğrafi mühitin rolu” (1957), Y.Q.Sauşkinin “Coğrafiyanın ta-ması (populyasıyası) və fəaliyyətində həlledici rola malikdir.rixi və metodologiyası” (1981) və b. əsərlərdə ətraf mühitlə ЕУ™ J a,m anda * bl* əhah arasında vəbağlı müəyyən elmi məlumatlar verilir. Ç.Darvin hələ 170 il m übadiləsinin daima baş verməsi nəhayətsiz proses киш qıy-bundan əvvəl etiraf edərək “Mən növlərin müxtəlifliyinə dair mətiəndmlməJıdır. Bununla yanaşı şuurlu insanın (Homo-təqdimatımda ətraf mühiti nəzərə almamağımla böyük çatış- saPıeas> >^ n m a s m d a əməyin rolunun qı^ətləndm lm əs, də
, « , • „ . ■ . , , . . . ... , , əlaqədar F.Enqelsın elmi ideyası muasır dövrdə duzgun təhlilmazlıga yol vermişəm deməsi bu sahədə boyuk məna kəsb ^ , .. M ... ___ . . . . . L___. ________ .edir.
Ç.Darvindən sonra ətraf mühiti qiymətləndirən alimləri iki yerə bölmək olar. Ə traf mühitin təkamül prosesinə birbaşa təsirini etiraf edənlər (Rulye və b.); Ə traf mühitin təkamül prose-
edilmir. Təbii şəraitin, onun keyfiyyətinin bu gündə insana təsirini təhlil etmək kifayət dərəcədə əsaslandırılmalıdır. Uzun illər əhali problemləri və onun ekologiyası ilə məşğul olmağımla əlaqədar belə nəticəyə gəlmişəm ki, coğrafi materialistlər ta-
sinə birbaşa təsirini etiraf etm əyələr (Severtsov və b.) Avropa ™ən.cəmiyyətin inkişafında təbii şəraitin rolunu düzgün ola alimlərindən (Alfons de Kandol, A.N.Beketov və b.) bir qədər [a4 ™ Plana Həqiqətən təbiətin əhali artımında.
178 179
uzun ömürlüyün yaranmasında, xasiyyətlərin və həyat tərzinin dən irəli sürülən materiyanın hərəkəti olduqca mücərrəd qəbul formalaşmasında, genetik xüsusiyyətlərin və xəstəliklərin inki- edilirdi. Məhz ona görə də bir sıra təbiətşünas alimlər, məsələn şafında, həyat fəaliyyətinin yüksəldilməsində və s. əvəzedilməz B.Q.İohanzen (1959), Petruseviç (1960), Q.Voronov (1971) rolu danılmazdır. Göstərilənlərin ölkələr və ərazilər üzrə elmi materiyanın hərəkət növlərini mühitin sferaları üzrə fərqlən- cəhətdən və əyani olaraq təsdiqlənməsinə dair kifayət qədər dirməyi zəruri hesab etmişlər. Həmin hərəkət növləri bütün sfe- dəlillər vardır. Bu proseslər içərisində gərginlik yaradan cəhət- raları əhatə edir və aşağıdakı kimi qruplaşdırılır: 1. Abiotik və lərdən biri də təbiətin qanunları ilə hər zaman uzlaşmayan in- yaxud çansız aləmin hərəkəti (mexaniki, fiziki, kimyəvi, geolo- san fəaliyyətidir. Belə təsirlərin nəticəsində daimi buzlaşmanın ji); 2. Biotik hərəkətlər, 3. Antropogen və texnogen hərəkətlər və qar örtüyünün azalması prosesinin sürətlənməsi, səhralaş- və yaxud da sosial hərəkətlər. Göstərilən hərəkətlər, onların manın genişlənməsi müşahidə edilir, bioloji məhsuldarlıq aşağı qanunauyğunluqları haqqında elm aləmində müəyyən tədqi- düşür və s. Təbiidir ki, onları öyrənmək, təbii məhsuldarlığı qatlar aparılmışdır. Müasir dövrdə ən çətin və mürəkkəb sahə- bərpa etmək olduqca mürəkkəbdir. Təbii sistemlərin forma- lərdən biri odur ki, göstərilən bütün sferalarda baş verən hərə- laşması, onlarda enerji və maddələr mübadiləsinin inkişafı, kətlərin bir-birinə keçiriçi olması, onların insanlara və cə- dövri dəyişməsi və s. kifayət dərəcədə öyrənilməmişdir. m iyyətə bütünlüklə təsirləri barədə təhlillər kifayətləndirici dey-
Ə traf mühitin təbii və sosial əsası təbii şərait-əhali-istehsal ildir. Eyni zamanda cəmiyyətin inkişafının ətraf mühitə, onun sahələri arasındakı əlaqələri birləşdirməklə infrastrukturları da sferalarına təsirinin öyrənilməsi sahəsində də həlledici pro- əhatə edir və çoxsahəli sistemə malik olduqları aydın olur. Bir blem lər çoxdur. Deyilənlər bir sıra səbəblərlə əlaqədardır: bi- çox elmi təhlillərdə ətraf mühitin sistemlərinin təbiət və cəmiy- rincisi, təbiətdə və cəmiyyətdə gedən sintetik qanunlar haqqın- yətdən və onların sintetik strukturlarından ibarət olduğu göstə- da kifayət qədər tədqiqatların aparılmaması, təbiət və cəmiyyət rilir. Fəlsəfi ədəbiyyatlarda ətraf mühitin materiya adlanması qanun ların ın sintezləşməsi haqqında biliklərin məhdudluğu ilə; ilə mühitin funksiyası və strukturu qismən dəqiqləşdirilir. Bəzi ikincisi, tarixi dövrlərdə Günəşin fəallığı ilə ictimai hadisələrin ədəbiyyatlarda ətraf mühitə dair məlumatlar bütün təbii və so- fəallığı arasındakı əlaqələrə dair elmi tədqiqatların və eləcə də, sial sferalarla-litosfer, hidrosfer, atmosfer, biosfer, texnosferlə kosm olog iya , fıziaqnomika, genetika və b. elmi sahələrin inkar bağlı olduğu bildirilir. Göstərilən sferaların sintezinə dair qiy- ed ilm əsi ilə.mətli elmi tədqiqatlar kifayətedici deyildir. Həmin tədqiqatlar M ü a s ir dövrdə ətraf mühitlə əlaqədar tarixən aparılan elmi fiziki, kimyəvi, bioloji, geoloji, coğrafi, texnoloji proseslər ol- tə d q iq a tla r ı davam etdirmək lazım gəlir. Ə traf mühiti lazımın- masına baxmayaraq çox məhdud dairədə tədqiq edilmişdir, ca qiym ətləndirm əm ək nəticəsində nəinki təbiəti və cəmiyyəti Müasir dövrdə tədqiq edilən qanunlar və qanunauyğunluqların öyrənm əkdə, həm də idarəetmədə müəyyən səhvlərə yol veril- planetar mahiyyəti ilə ekoloji və sosial nəticələri arasındakı mişdir. Geologiya, biologiya, coğrafiya, və b. elmlərə dair in- əlaqələri və asılılığı qiymətləndirməyə ehtiyac vardır. diyə qədər aparılmış elmi nailiyyətlərə əsaslanaraq məlumatları
Ə traf mühitin sisteminin əsasən təbiət və cəmiyyətdən iba- ümumiləşdirməklə deyə bilərik ki, ətraf mühit həm birbaşa və rət olduğu göstərilir. Fəlsəfi ədəbiyyatlarda ətraf mühitin mate- həm də dolayı olaraq t ə k a m ü l prosesində iştirak edir. Ə traf riya adlanması ilə bu sahədə nəzəri təhlillər aparılmışdır. Deyi- mühitin öyrənilməsində, onun ekoloji mahiyyətinin qiymətlən- lənlər, bizim fikrimizcə ən çox ətraf mühitin fəlsəfi mahiyyətlə- dirilməsində elmi məlumatların strukturlaşmasına dair məlu- rini, elmi əsaslarını əks etdirir. Tarixən filosof alimlər tərəfin- matların böyük əhəmiyyəti vardır. Həmin məqsədlə mühiti
180 181
ancaq təbii sferalar üzrə deyil, əsasən təbii ərazi sistemləri və onları bir-birindən ayıran təbii və təbii-coğrafi sərhədlərlə ayırmaq məqsədə müvafiq olar.
Ə traf mühitin fəlsəfi mahiyyəti, ölçüləri, miqyası, d inam ikliyi, ekoloji tutumu və s. cəhətləri barədə kifayət dərəcədə informasiya sistemi yaratmaq lazım gəlir. Ən mürəkkəb məsələlərdən biri ondan ibarətdir ik, yaşayış məntəqələrinin m ühitinin öyrənilməsi hələ bir fərdi insanın mühitinin öyrənməsi demək deyildir. İnsanın fərd halında öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etmiş olsa da, onlar cəmiyyətin ətraf mühitinə dair qiymətlər verilməsində həlledici məlumatlar sayıla bilməz. Baxmayaraq ki, cəmiyyəti öyrənmək insanı bir fərd halında öyrənməkdən asan hesab edilir.
Ümumiyyətlə ətraf mühitin mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik olmaqla onun öyrənilməsi elmlərarası mahiyyət kəsb edir. İnsanın fərdi halda öyrənilməsi ilk növbədə insanın bioloji xüsusiyyətləri və ekoloji şəraiti ilə bağlı olduğundan bioloji mahiyyət kəsb edir. İnsanların cəmiyyət halında kompleks öyrənilməsi, onun ətraf mühitinin qiymətləndirilməsi, ilk növbədə, coğrafiya elmi ilə bağlıdır. İnsanların və cəmiyyətin təbii mühitdən asılılığı və təbii mühitə təsiri, mühitlə çoxtərəfli əlaqəsi konkret məskunlaşma sistemi şəraitində formalaşır. Ona görə də, hər bir məskunlaşma form a və tiplərinə görə m alik olduqları mühitin təbii hüdudlarından asılıdır. Həmin təbii hüdudlar olduqca mürəkkəb xüsusiyyətlərə malik olmaqla dəyişkən sərhədlərə malikdir.
Ə traf mühitin, eləcə də təbiətin mühafizə edilməsində, insan məskunlaşmasının optimallaşdırılmasında deyilənlərin əhəmiyyəti böyükdür. Lakin bir çox halda ətraf mühitin, onun biosferlə bağlı sərhədləri iqtisadi və inzibati rayonların sərhədləri ilə uyğun gəlmir. Bir çox ölkələrdə təbiətdən istifadə, təbii sərhədlərlə mühafizə edilmə, eləcə də cəmiyyətin idarə edilməsində təbiətə bağlılıq, təbiətin qanunları ilə hesablaşmaq üstünlük təşkil edir. Bəzi ölkələrdə ə traf mühitə münasibət, təbiəti mühafizə məsələləri cəmiyyətin idarə edilməsində ciddi nəzərə
alınmır. Bu həqiqətdir ki, bütünlüklə Yer planetində insanların fəaliyyəti artıq biosferin ekoloji tutumu, onun təbii məhsuldarlığı ilə müvazinətləşmir. Biosferin ekoloji tutumu ilə əhalinin antropogen fəaliyyəti arasında tərs mütənasiblik vardır. Deyilən münasibətin yaranması, ilk növbədə, təbii şəraitin və təbii ehtiyatların istifadə edilməsində, təbii, ərazi-istehsal strukturların antropogen fəaliyyətə görə balanslaşdırılmaması ilə əlaqədardır.
Biz ətraf mühitin təbii və sosial proseslərinin sintetikliyini nəzərə alaraq onları aşağıdakı bölgülər daxilində strukturlaş- dırırıq:
1. Hər bir yaşayış məntəqələri və aqlomerasiyaların sakinlərinin həyat dairəsinin, əmək fəaliyyəti və təbii artımının (törəmələrinin) davam etməsi üçün zəruri olan təbii-sosial sistemlərin yaratdığı mühitlər.
2. Bir neçə təbii-sosial sistemlərə malik yaşayış areallarından ibarət regionun yerləşdiyi zonal mühit (ovalıqlar, bəzi dağlıq zonaların ön dağ hissələri, yaylalar və s.).
3. tri fiziki-coğrafi vilayətlərin, müxtəlif təbii-antropogen landşaftlarından ibarət olan mühit.
4. Yerin istilik qurşaqları və iri təbii-ərazi komplekslərində özünəməxsus istilik rejiminə, bəzi yerlərdə mürəkkəb hidroqra- fık şəbəkələrə malik qlobal mühit.
5. Materiklərdən, bir çox yerdə materikin hissələrindən ibarət olub, dəniz və okean təsirləri altında qalan böyük ərazilərin p lanetar mühiti.
6. Yerin istilik rejimi, elektromaqnetizmi, planetlərarası cazibə qüvvələri ilə yer mühitini formalaşdıran planetlərarası və yaxud kosmik mühit.
Göstərilənlərin coğrafi mahiyyətlərini nəzərə almaqla onların daha iri miqyaslarda, makro- səviyyəyə qədər ərazi sistemlərinə ayrılması, ekoloji cəhətdən qiymətləndirlmələri barədə geniş tədqiqatlar aparılmalıdır. Regional və yerli tədqiqatlarda mühiti daha sistemli bölmək üçün təbii landşaftların bölgülərindən istifadə etmək məqsədə müvafiq olar. Vaxtilə regional
182 183
tədqiqatlarda əraziləri əsasən ərazi-istehsal komplekslərinin əlaqələrinə əsasən sərhədləndirmək ekoloji cəhətdən b ir çox səhvlərə gətirib çıxarmışdır.
Etiraf etməliyik ki, yuxanda göstərilənlərdə müəyyən şərtilik vardır. Bununla yanaşı qeyd etməliyik ki, həmin bölgülər arasında dinamik inkişafa xas olan əlaqələr mövcud olmaqla onların inkişafında və formalaşmasında kosmik aləm in təsiri müəyyən edilməlidir. Göstərilən bölgülərdə coğrafi mahiyyətlər, eləcə də həm fiziki və həm də iqtisadi coğrafi mahiyyətlər ayırd edilməlidir. Lakin ətraf mühitin əhatə dairəsi, onun sərhədləri coğrafi mühitlə hər zaman uyğun gəlmir. Eyni zamanda coğrafiya elmində qəbul edilən məqsəd və vəzifələr ə tra f mühiti mühafizə elminin qarşısında qoyulan vəzifə ilə də tam am ilə uzlaşmır. Bunlarla yanaşı xüsusilə qeyd etməliyik ki, coğrafiyanın əhatə etdiyi elmi məlumatlar, ətraf mühitin öyrənilməsi və mühafizə edilməsi üçün zəngin elmi məlumatlar mənbəyi kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda ə tra f mühiti mühafizəyə dair məlumatlar da coğrafi problemlərin tədqiqi üçün zəruridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox məsələlər hələ kifayət dərəcədə tədqiq edilmədiyindən həmin sahələrdə problem lər çoxdur və bunlar başlıca olaraq aşağıdakılardan ibarətdir: Birinci, təbiətin qanunlarının bir çoxunun hələ tamamilə kəşf edilməməsi ilə yanaşı kosmik aləmin yer kürəsinə və cəmiyyətə birbaşa və dolayı təsirinin geniş öyrənilməməsi, deformasiya olunmuş təbiətin təsiri, xüsusilə antropogen landşaftların insanlara və cəmiyyətə təsirinin dərəcəsinin qiymətləndirilməməsi; ikinci, təbiətlə cəmiyyətin qarşılıqlı təsiri zamanı inteqrasiya prosesində optimallıq həddinin kifayət dərəcədə müəyyən edilməməsi. Deyilənlərlə yanaşı ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin və dinamikliyinin də kifayət dərəcədə öyrənilməməsini də qeyd etmək lazım gəlir. Bir çox tədqiqatlar göstərir ki, ə traf mühitdə gedən dəyişikliklərin qiymətləndirilməsində biosfer və onun komponentləri, əhali və eləcə də, cəmiyyətin özünü aparması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən mühüm mürəkkəblik isə onların də
yişkənliyi ilə bağlı ətraf mühitin və onun sərhədlərinin tədriclə dəyişməsindən ibarətdir.
6.3. Azərbaycanda ətraf mühiti mühafizənin idarə edilməsi
Ətraf mühit və onun idarə edilməsi mürəkkəb sistemlərə və çoxsahəli idarə etmə strukturlarına malikdir. Bu sahadə nisbətən çoxtərəfli fəaliyyət 1980-cı illərdən sonra həyata keçirilməyə başlanmışdır. Göstərilən sahəyə dair strukturlar qanunvericilik, idarəedici, elmi tədqiqat və kadr hazırlayan sahələrdən ibarətdir. Müasir dövrdə ətraf mühitin öyrənilməsi, ona nəzarət olunması bir sıra dövlət və ictimai təşkilatlar vasitəsilə də həyata keçirilir.
Ümumiyyətlə, Azərbaycanda ətraf mühitin öyrənilməsi, təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsi və s. ilə bağlı bir neçə təşkilatlar hələ keçmiş dövrdən fəaliyyət göstərirdi. Lakin 1980-cı illərdən sonra onların fəaliyyəti Dövlət Ekologiya və Təbiətdən İstifadəyə Nəzarət Komitəsi ətrafında qismən koordinasiya edilməyə başlandı. Eyni zamanda həmin qurumun fəaliyyəti Dövlət Plan Komitəsinin Təbiəti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə şöbəsinin fəaliyyəti ilə koordinasiya edilirdi. Deyilənlər eyni zamanda ətraf mühiti mühafizə sahəsində kadr hazırlığına məqsədyönlü təsir göstərən amillərdən biri olm uşdur.
1990, 1997 və 2002-ci illərdə Bakı Dövlət Univesitetinin Ə traf m ühiti mühafizə kafedrasının bazasında AMEA-nm Coğrafiya İnstitutu, Respublika Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və b. müəssisələr ilə birlikdə ekologiya və ətraf mühiti mühafizə sahəsində kadrlar hazırlığı üzrə elmi-metodik konfranslar keçirildi. Konfranslarda Azərbaycanın və keçmiş ittifaqın elm, idarəetmə və tədris müəssisələrindən alimlər və mütəxəssislər müxtəlif mövzularda çıxışlar etmiş və yekun (plenar) içlasında müvafiq qərarlar qəbul edilmişdir. Konfranslar müxtəlif idarə və müəssisələrdə, idarəetmə sahəsində qazanılan
184 185
nailiyyətlərin şərh edilməsi ilə yanaşı müxtəlif elm və təhsil olaraq BDU da yaradılan ƏM M və təbii ehtiyatlardan səmərə- ocaqlarında Ekologiya və ƏMM sahəsində müvafiq əmək bö- П istifadə kafedrasının əməkdaşlarının bilik və təcrübəsindən lgülərinin yaradılmasına aydınlıq gətirdi. Eyni zamanda həmin istifadə edilməmişdir.konfranslar sonrakı dövrlərdə müvafiq müəssisələrin əməkdaş- 1980-ci illərdən başlayaraq təbii şəraiti və təbii kompleks- lığına təsir göstərə bildi. lərin öyrənilməsi ilə əlaqədar tədqiqatlarda ekologiya və təbiəti
Azərbaycanda yenidənqurma dövründə Ə traf mühitin mühafizə sahəsində konstruktiv əhəmiyyət kəsb edən mövzular mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət planının dövlət səviyyəsində tər- yerinə yetirilməyə başlandı. X X əsrin 60-cı illərindən sonra tib edilməsi (1998) və həyata keçirilməyə başlanması mühüm “demoqrafik partlayışın” baş verməsi, urbanizasiyanın sürət- əhəmiyyət kəsb etmişdir. Həmin milli fəaliyyət planı Azər- lənməsi, ərzaq problemi və ətraf mühitə antropogen təsirin güç- baycanın ekoloji problemlərinin həllində, ölkəmizin idarə lənməsi insanlar arasında ekoloji təfəkkürün oyanmasına da edilməsi sahəsi üçün zəruri sənədlərdəndir. Planda ə traf mühit təsir göstərdi.üzrə başlıca vəzifələrin müəyyən edilməsi, siyasət və idarəetmə 1980-ci illərdən başlayaraq dünya alimlərinin və BMT-nin strukturu, üstün əhəmiyyətli ekoloji tədbirlər əks olunmuşdur, təşəbbüsçü mütəxəssislərinin fəaliyyətləri ilə bir çox ictimai təş- Göstərilənlərin həyata keçirilməsi məqsədilə Azərbaycanın ən kilatlar vasitəsilə ekologiya və ətraf mühiti mühafizəyə dair nüfuzlu idarə və müəssisələrinin rəhbər işçiləri və məmurları, tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlandı. Xüsusilə Əliyev Hey- tanmmış alimləri fəaliyyətə cəlb edilmiş və maraqlı nəticələr dər Əlirza oğlu 1969-cu ildən Azərbaycan Kommunist Partiya- əldə edilmişdir. Deyilənlər təqdirə layiqdir. Bunlarla yanaşı sı M ərkəzi Komitəsinin I katibi vəzifəsinə başladığı vaxtdan və qeyd edilməlidir ki, ətraf mühitin mühafizəsi üzrə milli fəaliyyət Azərbaycan Respublikasının prezidenti olduğu dövr-dən ətraf planının tərtibində bir sıra çatışmazlıqlar vardır. Ən başlıcası mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə məsələ- proqram və layihə tərtibat işləri üçün çox zəzuri olan sistemli lərinə xüsusi diqqət yetirmişdir. Həmin sahə üzrə təqdirəlayiq yanaşma duyulmur. Azərbaycanın ətraf mühitinin parametr- işlər görülmüşdür. 1970-ci ildə akademik H.Əliyev AMEA-ın lərini qiymətləndirməkdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən coğrafi C oğrafiya İnstitutuna rəhbər təyin edildikdən sonra institutun mövqe, onun əhatə dairəsi qiymətləndirilməmişdir. Ölkənin nəzdində Təbiəti mühafizə şöbəsi yaradıldı. Şöbənin rəhbəri ətraf mühitini təşkil edən strukturlar, Azərbaycanın və onun A M E A -n müxbir üzvü K.Ələkbərov təyin edildi. H.Əliyev ilk təbii zonalarının (regionlarının) ekoloji tutumu nəzərə alınm a-dəfə o la raq Azərbaycanda «Təbiəti mühafizə » cəmiyyəti yamışdır. Bu qəbildən olan çatışmazlıqların sayını artırmaq olar, ratdı. Həm in dövrdən başlayaraq Azərbaycan təbiətininə və Ən başlıcası odur ki, ƏMM üzrə milli fəaliyyət planı kimi ətraf m ühiti mühafizəyə dair elmi tədqiqat işləri yüksək sə- mühüm bir dövlət sənədini tərtib edərkən yalnız ayrı-ayrı sahə- viyyədə aparılmağa başlandı. Təbiəti mühafizə cəmiyyəti vasi- lərdən olan elm nümayəndələrini və mütəxəssisləri cəlb etmək təsilə akademik Həsən Əliyev Azərbaycan ictimaiyyətinin diq- məsələnin bir hissəsidir. Belə işlərin həyata keçirilməsində sin- qətini və marağını əsrin ən aktual problemi olan təbiəti müha- tetik sahənin nümayəndələrini, layihəçiləri, regionşünasları, fizə işinə yönəltdi. Eyni zam anda o, bu sahədəki işlərin dövlət coğrafiyaçı-ekoloqları da cəlb etmək lazım gəlirdi. Azərbayca- səviyyəsinə qaldırılmasına nail oldu. Həsən Əliyevin Ekologiya nın təbii şəraitini, sosial-iqtisadi inkişafım, ətraf mühiti müha- və Ə traf mühiti mühafizə sahəsində elmi və pedaqoji kadrların fizə problemlərini tədqiq edən coğrafiyaçıları və onları birləşdi- hazırlanması sahəsinə də diqqət və qayğı gösətrirdi. rən AMEA-n Coğrafiya institutunun, Azərbaycanda birinci Dövlət Plan Komitəsi tərəfindən “ 1 9 9 0 -2 0 0 0 illərdə Azər
186 187
baycan təbiətinin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli is- sirləşdirilmişdir. Deyilənlərlə yanaşı nazirliyin fəaliyyətini daha tifadə” (1985); “Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii səmərəli etmək məqsədilə çoxfunksiyalı regional mərkəzlərin Sərvətlər Nazirliyi və Cənub Kənd layihə” İnstitutunun və təşkilinə ehtiyac vardır.BDU ƏMM və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrası Müasir dövrdə Dövlət Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir- əməkdaşlarının iştirakı ilə «Azərbaycan Respublikası Təbiəti hyi tərəfindən Milli monitorinq xidmət proqramının yaradıl- mühafizənin kompleks sxemi» (1989); AMEA-nın Coğrafiya ması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Əvvəlki dövrlərlə müqayisə- institutu təbiəti mühafizə şöbəsinin səyi ilə «Dağətəyi zonalar- də ətraf mühitə nəzarət sistemi xeyli təkmilləşdirilmişdir, da meşələrin salınması» planı həyata keçirilmişdir (1975-1985). Təqdim olunan struktur ətraf mühitin idarə olunmasında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti və Elmi Tədqiqat Torpaqşü- (ƏMİO) mühüm yer tutur. Qeyd olunanlarla yanaşı, ƏMİO-ın naslıq və Aqrokimya İnstitutu əməkdaşlarının səyi ilə Azər- təkmilləşdirilməsində bir sna məsələlərin əlaqələndirilməsinə baycan torpaqlarının ekologiyası və rekultivasiyası (1980- ehtiyac yaranır. Bununla ətraf mühitin və onun idarə olunma- 1985) və b. kimi mövzularda elmi və praktik əhəmiyyət kəsb sının aşağı mərhələlərini əlaqələndirməyə və nəzarət edilməsinə edən mövzular və layihələr yerinə yetirilməyə başlanmişdir. şərait yaranmış olar. Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı bir sıra
1995 ildə Azərbaycan Respublikası Milli Məçlisində Eko- məsələlərin nəzərə alınmasım məqsədə müvafiq sayırıq: ekoloji logiya, Energetika komissiyasının yaradılması mühüm əhə- vəziyyətə audit nəzarətinin aparılmasını; müəssisələrin, təbii miyyət kəsb etmişdir. Ekologiya və ətraf mühiti mühafizəyə obyektlərin, inzibati rayonların, regionların və şəhərlərin eko- dair 20-ə qədər qanun qəbul edilmişdir. loji pasportlaşdırılmasmı; təbii ərazi sistemlərinin, çayların və
Yuxanda adı göstərilən kafedrada ətraf mühitin öyrənil- göllərin, hidroirriqasiya komplekslərin vəziyyətlərinə və yara- məsi və mühafizəsinə dair elmi məcmuələr, müvafiq elmi- dılmasma ciddi monitorinq qoyulmasım, metodiki göstərişlər, dərs vəsaitləri və dərsliklər yazılmış, eyni Göstərilənlər ölkənin ərazisində ekoloji qiymətləndirilmə zamanda ətraf mühiti mühafizənin predmeti, elmlərarası əlaqə- aparılm asına və ƏMM-in yeni kompleks sxeminin tərtib edil- ləri, elmi və praktiki əhəmiyyəti və s. təhlil edilmişdir. məsinə şərait yaratmış olar. Növbəti mərhələdə müəssisə və
2000-ci ildən sonra Azərbaycanın idarəetmə sahələrində is- obyektlərin mühafizəsi müxtəlif səviyyələrdə strukturlaşdırıl- lahatlann həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb etməkdə- malı v ə ölkənin digər idarəedici orqanları ilə əlaqələndirilmədir. Xüsusilə, Dövlət Ekologiya və Təbii Ehtiyatlardan İstifa- Hdir. Ö lkənin ƏMM-nin qonşu ölkələr və onunla bağlı region- dəyə Nəzarət Komitəsinin yenidən təşkili ilə əlaqədar dövlət larm ə t r a f mühiti ilə əlaqə dərəcələri müəyyən edilməlidir. Da- ekologiya, geologiya, hidrometeorologiya, meşəçilik, balıqçılıq ha so n ra Azərbaycan Respublikasının ətraf mühitinin planetar və b. sahələrin vahid nazirlikdə birləşdirilməsi mühüm əhəmiy- asılılığı, qlobal amillərin ölkənin ətraf mühitinin formalaşması- yət kəsb etməkdədir. Dövrün tələblərinə uyğun olaraq ətraf na və ekoloji şəraitinə təsiri qiymətləndirilməlidir, mühitin öyrənilməsi və idarə edilməsi sahəsində bir çox idarələ- Qeyd etmək lazımdır ki, ekoloji vəziyyət və ƏMM sahəsin- rin fəaliyyətinin koordinasiya edilməsi üçün şərait yaradıldı, də tədbirlər sistemi, ö lk ə n in ümumi inkişaf proqramı və eyni Həmin idarələr müasir dövrün tələblərinə uyğun olaraq struk- zamanda dövlətin ümumi Milli Müdafiə Sistemi (MMS) ilə turlaşdırılmış, onların elmi mərkəzlərə malik olması idarəet- əlaqələndirilməlidir.mənin konstruktivliyinə, tətbiqi sahələrin təkmilləşdirilməsinə Ə M M MMS-in yaradılmasının böyük əhəmiyyəti vardır, şərait yaratmışdır. Eyni zamanda sahələrarası inteqrasiya müa- Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazir-
188 189
liyi tərəfindən milli monitorinq sisteminin yaradılm ası idarəetmə ststeminin təkmilləşdirilməsi və əhatə dairəsinin genişləndirilməsi də böyük əhəmiyyət kəsb edir.
M onitorinq sistemi nəzarətin keyfiyyətinə, əhatə dairəsinə, genişliyinə şərait yaratmaqla yanaşı ətraf mühitdə gedən proseslərin, xüsusilə çirklənmə hallarının proqnozlaşdırılması üçün də müvafiq məlumatlar verir.
ƏMM MMS-nin yaradılması ilə çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən tədbirlər həyata keçirilməkdədir. ƏMM-nə qoyulan monitorinq eyni zamanda ümum dövlətçilik sahəsində idarəetmənin təşkilinə mühüm təsir göstərməklə yanaşı, onun elmi tədqiqat metodlarım zənginləşdirəcəyi də şübhəsizdir.
Bizim fikrimizcə, ƏMM MMS-nin tədriclə təkmilləşdiril- məsinə böyük ehtiyac vardır. Müasir dövrdə təbii komponentlərə, onun çirklənməsinə nəzarət qoyulması tələb edilirsə yaxın gələcəkdə bu iş təbii-ərazi sitemləri, landşaft tipləri, yaşayış məntəqələri üzrə də həyata keçirilməli zərurəti yaranmışdır. Monitorinq sistemi təkmilləşdikcə təbii və sosial sistemlərin inteqrasiya hədlərinin səviyyələrinə də nəzarət qoyulması məsələləri də işlənməlidir. ƏMM MMS-in yaradılması ilə zəngin informasiya mənbəyinin, xüsusilə CİS-in formalaşdırılmasına da şərait yaranacaqdır. Bununla yanaşı, müasir dövrün tələblərinə çavab verən xəritələr yaradılmalıdır. Xəritələrin idarəetmə, planlaşdırma, proqnozlaşdırma sahəsindəki əhəmiyyətini nəzərə alaraq bu sahədə elektron xəritələrdən istifadə müasir dövrün tələblərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
VII FƏSİL
Xəzərsahili regionların ekoloji coğrafi qiymətləndirilməsi və problemləri
Xarici və eləcə də daxili dənizlərə dair apardan tədqiqadar hələ kifayət dərəcədə
sahil zonalarının ekoloji şəraitinin yaxşılaşdırılması və optimallaşdırı/nıası
istiqamətinə yönəldilməmişdir S.Salnikov
7.1.Sahil zonalarının tədqiqi və problemləri
Sahillər çox mürəkkəb coğrafi şəraitə malikdir. Burada yaşay an əhalinin fəaliyyəti dənizdə və yaxud quruda yaşayan əh a lin in fəaliyyətindən daha mürəkkəbdir. Həmin zona dəniz və q u runun nəqliyyatının, balıqçılıq, dəniz energetikasının, m arik u ltu ra , turizm və rekreasiya, liman təsərrüfatının mədən və k im y a sənayesinin yaradılması və inkişaf etdirilməsi imkanla rın a malikdir.
S ah il z o nalarının tədqiqi bir sistem kimi xüsusilə XX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bir çox tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmişdir. Bu sahədəki tədqiqatları bir neçə istiqamətlərə a y ırm a q olar: fiziki coğrafi, xüsusilə geomorfoloji və okean- oloji; i q t i s a d i və sosial-coğrafi; reqionoloji və s. Qeyd edilməlidir ki, d ü n y a okeanı sahillərinin öyrənilməsi də xüsusilə fərqlənmişdir.
Dünya okeanı və daxili dənizlərin sahilləri ayrı-ayrı tədqiqat obyektləri olsalar da bir sıra cəhətlərinə görə oxşardırlar. Həmin sahələrni öyrənilməsində J.Staşevskinin (1961), J.Boj- yo-Qarnye, Jorj Şabonun (1967), Y.Q.Sauşkinin (1966). Q.Q.İvanovun(1971),Y.B.Alayevin(1974),V.V.Pokşişevskinin 1975), Y.S.Dolotovun (1996), S.A.Fadeyevin (1978) və b.
əsərləri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.Xəzərin okeanoloji və hidrometeoroloji xüsusiyyətlərinə
190 191
dair 1950-ci illərdə prof.Q.K.Gülün yaratdığı elmi məktəbin dənizinin səviyyəsinin qalxması yə sahil zonasının su basması- əməkdaşlarının tədqiqatları sahil zonalarının tədqiqi sahəsi na dair tədqiqatları (2001) elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb üçün də mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Xəzərlə bağlı həmin edir - C.N.İsmayılov Xəzər sahillərinin iqtisadi yə sosial coğra- istiqamətü elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən tədqiqatlar bir fiyasına dair apardığı elmi-tədqiqat işləri müasir olmaqla iqti- neçə il fasilədən sonra AMEA-nın müxbir üzvü R.M.Məmmə- sadi-sosial coğrafi cəhətdən ümumiləşdirilmiş əsərdir. Eyni za- dovun rəhbərliyi ilə aparılmaqdadır. manda həmin tədqiqat Xəzərin və Azərbaycanın geosiyasi
Sahil zonalarının təbii şəraiti və rekreasiya cəhətdən təhlili mövqeyinin başlıca xüsusiyyətlərini əks etdirir (2002). haqqında Ə.C.Eyyubovun (1975), M.S.Qasımovun (1978) Bütün dünya okeanının və eləcə də, Xəzərin sahillərinin öy- apardıqları tədqiqatlar bu gün də müasirliyini itirmir. Xəzərin rənilməsində çay mənsəblərinin də tədqiqinin çox böyük əhə- və onun sahillərinin ekologiyasına dair B.Ə.Budaqovun elmi miyyəti vardır. Xüsusilə, nisbətən böyük çay mənsəbləri mürək- ideyalan daha müasir və konstruktivdir (2002). Xüsusilə B.Ə. kəb təbii ərazi kompleksləri əmələ gətirir. Eyni zam anda onlar Budaqov, R.M.Məmmədov və başqalarının Xəzərsahili zona- çox dinamik olmaqla, bəzi hallarda isə çox az müddətdə, hətta mn səhralaşmalan haqqındakı tədqiqatları mühüm elmi vs bir ərzində böyük dəyişikliklərə məruz qalırlar. Çay mən- praktiki əhəmiyyət kəsb edir (2003). şəbləri əlverişli olduqda sahillərdən səmərəli istifadə edilməsinə
Xəzərin ekologiyasına dair Ş.D.Cəfərova, A.F.Əhmədova də Şərait yaradır. Məhz ona görə də sahil zonalarının tədqiq (2002), M.D.İsmayılov, Ş.K.Əzizov, M.A.Nadirov Xəzərsahili edilməsi mühüm elmi və praktiki əhəmiyyət kəsb edir, düzənliyin geoekologiyası (coğrafi ekologiyası) və müasir land- G östərilən sahəyə dair xüsusi tədqiqatların aparılması XIX şaftların təsnifatı (2002), R.A.Maqrebinin, S.A.İsayevin, R.R. əsrin 2-ci yarısına aid olsada sahillərin ardıcıl və sistemli tədqiq Sultanovun, A.Q.Əhmədovun, B.A.Əkbərovamn, N.N.Meh- edilməsinə XX əsrin 2-ci yarısından başlanmışdır. Xüsusilə, diyevin, Ş.A.Ələsgərovun, P.E.Qasımovanın və b. müxtəlif keçmiş Dövlət Hidrometeorologiya Komitəsi və Zaqafqaziya- mövzularda və Xəzərin səviyyə tərəddüdünə, sahillərinə vənın Elm i-Tədqiqat Regional İnstitutunun bu sahədə müstəsna eləcə də, Abşeronun geokimyəvi xüsusiyyətlərinə, təsərrüfatına əhəmiy у əti olmuşdur. Həmin müəssisələrdə çalışan bir çox və s. dair yazdıqları əsərlər maraqlı elmi məlumat mənbəyidir alim lər 1950-1990 illər dövründə Xəzərin qərb sahillərinin çay Eyni zamanda Quba-Xaçmazın, Böyük Qafqazın şimal-şərq m ənsəblərinin öyrənilməsinə dair qiymətli tədqiqatlar aparmış- yamacınm ekoloji məsələlərinə dair B.T.Nəzirovanın, R.B.Sə- laf- A p a rılan tədqiqatlarda I.A.Əliyev, A.A.Kərimov, B.C. mədovun, S.A.Tarixazərin maraqlı elmi tədqiqatları da sahil Ş teynm an, Ş.M.Ağayev, Ə.A.Əliyev, S.A.Əzimov, E.M.Meh- regionunun öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. diyev, A . N . S i s a r y e v , N.S.Imaməliyev və başqa mütəxəssislər
Xəzər sahillərinin kurort rekreasiya əhəmiyyəti haqqında xüsusilə fərqlənmişlər. Onlar qiymətli tədqiqatlar aparmaqla A.A.Salmanov elmi praktiki əhəmiyyət kəsb edən təhlillər yanaşı müxtəlif vaxtlarda çay mənsəblərinin öyrənilməsində aparmışdır (1995). İ.İ.Əliyevin kurort rekreasiya zonasının la- elmi-tədqiqat işlərinə, eləcə də, çöltədqiqatlarının təşkilinə rəh- yihələşdirilməsi haqqındakı təhlilləri də mühüm əhəmiyyət kəsb bərlik etmişlər. Xəzər sahillərinin, x ü su s i lə Xəzərin qərbində edir (1989). mənsəblərin öyrənilməsində Rusiya alimlərinin və mütəxəssislə-
N.Ş.Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Y.Q.Əliyevin Xəzərin, onun rinin də böyük xidmətləri olmuşdur (O.K.Leontyev, B.İ.Kravt- sahillərinin təbiəti və ekologiyasına dair apardıqları tədqiqatlar sova, B.N.Mixaylov, I.S. Yermoşkin və b.).(1998) daha konstruktiv mahiyyət daşıyır. Ə.S.Əliyevin Xəzər Xəzərin sahil zonalarının öyrənilməsində A D N Q Layihə,
192 193
AMEA-ın Zoologiya və b. elmi-tədqiqat institutları tərəfindən sında.aparılan tədqiqatların da xüsusi əhəmiyyəti vardır (A. Qasımov, 4. Səviyyələrin dəyişməsi ilə əlaqədar akva ərazilərin təbii- 1999; M.Salmanov, 1999 və b.). təsərrüfat ritminin müəyyən edilməsində, sahillərin optimal-
Qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin ikinci yarısında Beynəl- laşdırılması, tarazlı inkişafa uyğun olaraq rekonstruksiya apa- xalq əmək bölgüsü üzrə elmi təhlillərdə sahil zonalarının öyrə- rılması üçün layihələrin hazırlanmasında, nilməsi xüsusi yer tutmuşdur. Bir qədər sonra dünya və eləcə Göstərilən problemlərin həllinə dair bir sıra qiymətli kon- də, MDB ölkələri alimlərinin sahil zonalarına dair əsərlərində sepsiyalar və mülahizələr irəli sürülmüşdür. İndiyə qədər sahil dünya qeomarinistikasma (dəniz coğrafiyasına) dair qiymətli zonalarından bəhs edərkən bir çox ədəbiyyatlarda «quru-su məlumatlar verilmişdir. Həmin sahəyə dair tədqiqatlar Beynəl- sistemləri» ideyası formalaşdırılır. Bununla sahil zonasının xalq Coğrafiya İttifaqının (BCİ) «Sahil sistemləri» və «Dəniz «kontakt» zolaqdan, su ilə qurunun təmas xəttindən ibarət ol- coğrafiyası» üzrə komissiyalarının səyi ilə aparılırdı. duğu göstərilmişdir. Əslində sahil zonasını yalnız «quru-su»
BMT tərəfindən 1998-ci ilin Dünya okeanı ili elan olunma- xəttindən, kontakt zolağından ibarət hesab etmək olmaz. Quru sı nəinki dünya alimlərinin, eyni zamanda dünya ictimaiyyəti- ilə suyun görüşdüyü «cəbhə xətti» sahilin və suyun bir hissəsi nin diqqətini bu sahəyə cəlb etmişdir. Bunlarla yanaşı dünya olaraq, hövzənin və qurunun tərkib hissələri kimi qəbul edilmə- coğrafiyası və coğrafi siyasət, regionalistika, okeanologiya və lidir. Sahil xətti bəzən qurunun dərinliklərinə irəliləyərək köfəz, b. sahələrə dair elmi və təcrübi əhəmiyyət kəsb edən tədqiqat- dənizin içərilərinə uzanaraq yarımada əmələ gətirir. Belə halda lar da sahil zonalarına dair bilikləri zənginləşdirmişdir. Deyi- da m əhəlli sular və sahil zonası quru ilə suyun yaratdığı ümu- lənlər Azərbaycan sahillərinin öyrənilməsində mühüm əhəmiy- mi «cəbhə xətti» kimi qiymətləndirilir. Hövzənin bütün hidro- yət kəsb etməkdədir. Xəzərin və onun sahil zonalarının pa- meteoroloji rejimi sahil zonasına da çox təsir göstərir. Daxili leocoğrafiyasına, səviyyənin və sahillərin uzun müddətli dəyi- hövzələrdə sahillərin eni barədə hələlik qəbul olunmuş məsafə- şikliyinə dair Ə.V.Məmmədov (1986), S.S.Vəliyev (1989,1994) tar o lm asa da, təcrübədə ölkələrin sahildən olan məsafələri qiymətli tədqiqatlar aparmaqla bu sahədən bəhs edən bir sıra beynəlxalq əməkdaşlıq əsasında müəyyənləşdirilir, problem məsələlərə aydınlıqlar gətirmişlər. Q e y d etmək lazımdır ki, sahillərin dinamikliyi, səviyyə tə-
Xəzərlə və onun sahil zonaları ilə bağlı tədqiqatlar olduqca rəddüdünün təkrarlanmasından, sahil xəttinin girintili və çıxın- genişdir. Həmin tədqiqatlar dənizin və xüsusilə, onun sahil till o l m a s ı n d a n , dərinlik dərəcəsindən, gətirmə materiallarının regionlarının idarə edilməsi üçün vacibdir. Ən başlıcası indiyə m iqdarından və s. asılı olaraq dəyişir. Deyilənlərdən asılı ola- qədər aparılan tədqiqatlar aşağıdakı problemlərin həll edilməsi raq sah illə r daima dəyişkən olurlar. Bunlarla yanaşı limanla- üçün əhəmiyyətlidir: rın, tərsanələrin, balıqçılıq vətəgələrinin salınması, eyni zaman-
1. Sahillərin coğrafi şəraitinin, ekosistemlərinin və səhra- da q u ru n u n sudan mühafizə edilməsi problemləri və s. sahil- laşma proseslərinin müəyyən edilməsində və müvafiq delimita- brin mümkün qədər sabitləşdirilməsinə tələbi artırır.siya aparılmasında. Ümumiyyətlə, sahil zonasını, onun mürəkkəb quru-su sek-
2. Sahillərin zonalaşdırılmasmda, statusunun ayrılmasında, torunun, quruya və suya d a x i l o la n ə r a z i lə r in mürəkkəbliyini,3. Xəzərə və sahil zonalarına dair tədqiqatları, praktiki iş- dinamikliyini və s. sahilin məhsuldar qüvvələrinin inkişafına
ləri ümumiləşdirərək bu sahədəki elmi-praktiki tədqiqatları təsirini qiymətləndirmək lazım gəlir. Eyni zamanda sahil zona- təkmilləşdirməkdə və sahilyanı ərazilərə monitorinq qoyulma larini kompleks qiymətləndirmək məqsədilə iri miqyaslı fiziki
194 195
və iqtisadi coğrafi, ekocoğrafi tədqiqatlar aparılması məqsədə rəhbərlərinin təxirəsalınmaz tədbirlər görmələri üçün həyacan müvafiqdir. Bununla yanaşı sahilin öyrənilməsində ilk növbədə təbilidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sahil zonası Azərbaycanın ərazi vahidlərinin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb ?ərqində qurunun böyük hissəsini formalaşdıran quru-su mühi- edir. Bu sahədə S.A.Fadeyev iqtisadi coğrafi sərhədlərə əsas- tidir.lanmağa üstünlük verir (1998). M.Borozdov akvatorial ərazilə- İndiyə qədər aparılan tədqiqatlardakı elmi və təcrübi əhə- rin geosistem xüsusiyyətlərinə (2000), Ç.N.İsmayılov sahillərin т 'УУэ1 kəsb edən məlumatları ümumiləşdirərək müasir dövrdə landşaft tiplərinə ayrılmasını təklif edir (2002) və ona uyğun sa^ zonalarının rekreasiya, dəniz turizmi, balıqçılıq, gəmiçilik təkliflərin həyata keçirilməsini göstərir. Həmin problemə dair və b- sahələr üçün yararlılığım, layihə və sahilbərkitmə ilə əla- tədqiqatlar sahil zonalarının öyrənilməsində xüsusi yer tutur, qədar aparılacaq tədbirləri nəzərə alaraq sahillərin aşağıdakı
Biz Xəzəryanı ölkələrin və eləcə də, Azərbaycan sahillərinin hissələrə ayrılmasım məqbul hesab etmək olar: l.Sam ur çayı- xüsusiyyətlərinə dair elmi tədqiqatlan ümumiləşdirərkən N.Ş. n'n mənsəbi və sahilləri; 2.Qusarçay-Siyəzən; 3.Ataçay-Yaşma; Şirinovun, X.Ə.Vəliyevin, Y.Q.Əliyevin sahil proseslərinə, on- 4.Sumqayıt-Amburan; 5.Şimal-şərqi Abşeron; 6.Cənubi Abşe- lann dinamikliyinə, geomorfoloji xüsusiyyətlərinə dair məlu- ron; 7.Bakı limanı; 8.Qaradağ-Şirvan; 9.Kür mənsəbi; lO.Qızıl- matlarım sahil zonalarına dair bir sıra tədqiqatların nəticəsi ağac zonası; 11 .Lənkəran-Astara (Sahil zonasının xəritə sxemi- kimi qəbul etmək olar. Bu qəbildən olan tədqiqatlar sahil zo- nə bax). Hər bir bölgü özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə (hidrome- nalarma dair ən çətin və mürəkkəb hesab edilən elmitədqiqat teoroloji, geomorfoloji, ekoloji və s.) fərqlənir, işləridir. Sahil zonasının hissələri ümumi və fərqli cəhətləri ilə vahid
Xəzərin qərb sahillərinin misalında B.S. Bandarenkonun ərazi sistemləri yaradırlar. Lakin təmas və sahil zolağı daha sahil zonalarının iqtisadi-coğrafi sistemlərinin təhlili də (1980) tez dəyişir. Hər bir inzibati rayon daxilində sahillərin istifadə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Müəllif sahillərin istifadə edilmə- edilməsi müəyyən dərəcədə qonşu inzibati rayonların mənafesindən asılı olaraq (epizodik, ekstensiv, intensiv) müvafiq layi- ləri ilə ortaqlaşır. Xüsusilə, sahil zonaları əlverişli qurulduqda hə işlərinin həyata keçirilməsini təklif edir. Azərbaycan Eko- istehsal və xidmət infrastrukturu bir neçə rayon daxilində əla- logiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi də Xəzərin sahil zonasının qələrin səmərəliliyinə şərait yaradırlar. Bununla yanaşı Bakı öyrənilməsi və bu sahədəki fəaliyyətin idarə olunmasında əhə- lim anından başqa sahil rayonlarının xidmətinə dənizlə bağlı miyyətli işlər aparırlar. Lakin, sahil zonalarının mühafizəsi va yaradılan tədbirlər həyata keçirilmir.optimallaşdınlması sahəsində nə Xəzər gəmiçiliyi, nə də sahil B akı l i m anının və Abşeron regionunun təbii şəraiti və ərazi rekreasiya zonaları ilə əlaqədar təşkilatlar və sahilbərkitmə əmək bölgüləri olduqca mürəkkəbdir. Bu mürəkkəbliyə başlıca idarələri və b. indiyə qədər aparılan tədqiqatları kifayət də- səbəb ərazinin yüksək səviyyədə urbanizasiyalaşması, karbo- rəcədə nəzərə almamışlar. hidrogen ehtiyatlarından istifadə edilməsi, ərazinin intensiv nəq-
Son dövrdə sahil və şelf zonasının ekoloji xüsusiyyətlərinin liyyat qovşağına malik olması və Xəzərin səviyyəsinin tez-tez öyrənilməsində nazirliyin Xəzər Kompleks Ekoloji Monitorinq dəyişməsidir. Göstərilən ictimai və təbii-ərazi əmək bölgüləri ilə idarəsinin əməkdaşları xüsusi fəallıq göstərirlər. Onlar Xəzərin yanaşı Bakı paytaxt şəhərdir və idarəetmədə mühüm yer tutur. Azərbaycana mənsub sahil zolağının (825 km) ekoloji vəziyyəti Deyilənlərlə yanaşı dəniz neft-qaz sənayesinin inkişaf etdirilmə- haqqında qiymətli məlumatlar vermişlər. Həmin tədqiqatların si. neft və qazın Xəzər hövzəsindən qərbə doğru nəql edilməsi, nəticələri bütün idarəedici orqanların, sahil inzibati rayonların ipək yolu sistemində «Aztransqafqaz» yolunun İnteensiv inkişaf
196 197
etdirilməsi Azərbaycanın iqtisadi, sosial yüksəlişinə təkan verməsi reallaşdırılır. Əgər Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərlə bağlı təsərrüfatlarım, xidmət sahələrini və s. nəzərə alsaq belə nəticəyə gələ bilərik ki, ölkələrin və neft şirkətlərinin ətraf mühitə təsirini və eləcə də, Xəzərin ekoloji gərginliyini minimuma endirmək olar. Lakin ekoloji cəhətdən təsirlərin tamamilə zərərsizləşdirilməsi hələlik böyük maneələr qarşısındadır. Xəzərə d a ir hidro- bioloji, fiziki, kimyəvi və s. məlumatlar göstərir ki, antropogen təsirlər dənizin təbii özünütəmizləmə tezliyindən dəfələrlə üstün olacağı ehtimal olunur.
Azərbaycanda Xəzərsahili zonaya dörd iqtisadi rayon birləşir. Təbiidir ki, ümumi inkişafda, idarəetmədə yalnız Abşeron iqtisadi rayonu müstəsna edilməklə qalan üç iqtisadi ray o n üçün sahil zonanın xüsusiyyətləri hələlik apancı mahiyyət kəsb etmir. Həmin üç iqtisadi rayon (Quba-Xaçmaz, Aran, Lənkəran- Astara) sahillərdən başlayaraq suayncıya qədər təbii ərazi sistemləri bir-birinə keçid təşkil edən enerji istehsal dövriyyələri ilə potensial imkanlar yaradırlar. Azərbaycanda tarixən dənizsahili iqtisadi rayonlarda balıqçılıq, xüsusilə kənd təsərrüfatının inkişafı, yerli eneqi istehsal dövriyyələrinə əsaslanırdı. Lakin təsərrüfat sahələri təbii şəraitə uyğun, ardıcıl inkişaf etdirilmirdi.
Qeyd etmək laznndır ki, Xəzərə çıxışı olan iqtisadi rayonlan eneıji istehsal dövriyyələrinə uyğun inkişaf etdirmək məqsədə müvafiq olar. Bununla yanaşı sahilləri həddindən artıq yükləmək məqsədə müvafiq deyildir.
Müasir dövrdə sahilləri intensiv inkişaf etdirməyə ehtiyac yoxdur. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, dağlıq ərazilərdə relyefin səthində təbii «axın» mövcuddur. Həmin proses külək, su, torpaq və s. yaranmaqla antropogen təsirlər nəticəsində güclənir və mikroelementlərin ümumi hərəkətinə güclü təsir göstərərək ən çoxu dənizə axır. Y.Y.Saet və B.A.Kovdanm tədqiqatlarına əsaslanaraq maddələrin təbiətdə 19.109 t/il ilə nəql olunmasına və onların 10%-in antropogen təsirlərin vasitəsilə baş verdiyini, bütün tozların 10%-in (S 108 1-0 9 t/il) atmosfer vasitəsilə hərəkətə gəldiyinə istinad edərək bildirirlər ki, mikro- elementlər dünya
dənizləri və okeanlarında tükənməz ehtiyatlara malikdir (1990). Eyni zamanda mikro- elementlər hidro- və aerodinamik və b. proseslərlə sferalararası geokimyəvi əlaqələrə malik olur. Bir çox ərazilərdə, xüsusilə su meliorativ tədbirləri apanlan ərazilərdə mikro- elementlərin axım daha güclü olur.
Bu hərəkətlər fəsillərin bioritmindən, yağıntılardan, geodi- namik və qravitasion proseslərdən asılı olaraq yamacların, çay axarlarının düzənliklərə çıxdıqları yerlərdə bəzən konuslar yaradır, dənizə tökülən çaylann terraslannda müxtəlif çöküntülər əmələ gətirir, bir çox halda atmosferə qalxır, qismən də çöküntülər sularda həll olur. Həmin proses antropogen təsirlər nəticəsində daha da sürətlənir. Xüsusilə arid və ona yaxın olan ərazi-
; lərdə, əhalinin orta və ön dağlıq hissələrindəki məskunlaşma sahələrində, eləcə də, eroziya prosesləri və bitki örtüyü pozulan ərazilərdə bioloji və fiziki axınlar daha intensiv gedir. Dağlıq ərazilərdə, xüsusilə leysan yağışlar zamanı deyilənlər daha da sürətlənir. Dağətəyi və sahil zonalar yüksəkliklərin təsirinə məruz qaldığından ətraf mühit gərginləşir. Çaylann deltalan və dənizin şelf zonası həmin proseslərin təsirinə daha çox məruz qalır.
Sahil və onunla bağlı sahələr həm dənizdə və eyni zamanda q u ru d a bir-birindən fərqli hissələrə ayrılırlar: şelf zonası, təmas xətti və təmas zonası, sahilə çıxan çay mənsəbləri, sahil zonası, sahil rayonlan və sahil iqtisadi rayonlar bir birinə təsir göstərm əklə ərazi birlikləri yaradırlar (Sahillərin ərazi funksional xəritə sxeminə bax). Bəzi ölkələrdə və MDB-nin dəniz sahillərində, eləcə də Xəzərə çıxan iqtisadi rayonlarda geoloji, geotektonik, morfoloji, nəqliyyat və s. cəhətlərin şelf zonası ilə əlaqəyə malik olmasına baxmayaraq sahil zonasımn idarə edilməsinə lazımı səviyyədə diqqət yetirilmir. Bəzən sahil zonalarının daxil olduğu təbii-ekoloji sistemlərlə vaxtaşın dövri əlaqələri kəsilir. Xüsusilə «Suayncı-Sahil» arasında mövcud olan təbii-ekoloji sistemlərin əlaqələri pozulur. Həmin ərazilərin vahid idarəedici sistemdə strukturlaşdınlmaması ərazinin idarə edilməsində çətinliklər yaradır. Deyilənlər Kürün mənsəbində tez-tez təkrar olunur.
198 199
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ SAHİL ZONASININ ƏRAZİ-FUNKSİONAL
BÖLGÜLƏRİNİN XƏRİTƏ-SXEMİ
200
• 4243
ŞƏRTİ İŞARƏLƏR
BakıŞəhərlər-rayon mərkəzləriÇaylarZirvələr
Sərhədlər Dövlət sərhədi İqtisadi rayonun sərhədi İnzibati rayonun sərhədi
Sahilin şaquli bölgüləri Sahil zonasının bölgüləri
1 - Samurun mənsəbi I Şelf zonası
2 - Qusarçay-Siyəzən II \ l əmas xətti (çimərlik)3 -Ataçay-Yaşma III ^ Çay mənsəbləri
4-Sumqayıt-Amburan IV 4 Sahil rekreasiya rayonları
5 - Şimal-Şərqi Abşeron6 - Cənubi Abşeron 7-Bakı-Liman8 - Qaradağ-Şirvan
9- Kürün mənsəbi10- Qızlağac
V XXX
201
7.2. Xəzər sahili regionların ekocoğrafi problemləri və təbii şəraitin qiymətləndirilməsi
Xəzərin səviyyəsinin dəyişməsi, mürəkkəb hidrometeoroloji rejimə malik olması, nəqliyyat, iqtisadi, rekreasiya əhəmiyyətləri kəsb etməsi sahillərin mürəkkəbliyinə təsir göstərir. Sahillərin və eləcə də çay hövzələrinin əhali məskunlaşan zonası hesabına dəniz həddindən artıq çirklənmiş, təbii ehtiyatlar, xüsusilə meşələr, fauna və flora məhv edilmiş, torpaqlar eroziyaya uğramış, nəticə etibarilə səhralaşma genişlənmişdir. B.Budaqo- vun məlumatlarına görə Azərbaycanın şərq zonasının 40%-i səhralaşmışdır (2003).
Ərazinin sahilə yaxın zonalanm n daha sürətli deqradasiya olunmasının səbəbi hər şeydən əvvəl ərazidə iqtisadi rayonların təsərrüfatlarının düzgün idarə olunmamasıdır. Təbiətdə gedən deqradasiyaya qarşı səmərəli tədbirlərin apanlm am asm m səbəbi, ilk növbədə, sahil zonalanm n müxtəlif idarə və müəssisələrə, nazirliklərə tabe edilməsidir. Onların hər biri idarəetməyə öz mənafelərindən yanaşırlar. AETS Nazirliyi müvafiq yoxlam alar və monitorinq aparm aqda davam edir. Lakin müəssisə və idarələrin yerli, müvafiq idarəetmə sisteminə tabe edilməməsi, nəzarət və cavabdehlik mexanizminin düzgün qurulmaması bir çox çətinliklər yaradır. Gələcəkdə təbiətə təsiri minimuma endirmək məqsədilə ilk növbədə idarəetmə sistemləri, ətraf mühitin öyrənilməsi, dəyən ziyanlann qiymətləndirilməsi me- todlan təkmilləşdirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə sahil zonalarının öyrənilməsində, onların ekoloji tarazlığının saxlanılmasında və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə edilməsində enerji istehsal dövriyyələrinin dövri strukturlaşma qanunauyğunluğuna əsaslanmalıyıq. Bizim fikrimizcə ekoloji problemlərin yaranması, ətraf mühitin müxtəlif dərəcədə gərg- inləşdirilməsi ilə əlaqədar təbiəti bərpa işlərinin səmərəli həyata keçirilməsi bu sahədə dövri strukturlaşmaya düzgün riayət edilməsini tələb edir. 1-ci xəritə sxemə müvafiq olaraq sahillər 3-cü cədvəldə səciyyələndirilir.
l.S elf zonası sahilboyu dənizin dayazlıqlarım əhatə edir. Dənizin müxtəlif məqsədlərlə istifadə edilməsi şelf zonasından başlanır. Sahillərdən də dənizə çıxış bir çox cəhətdən şelf zonasının xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.Həmin sahənm morfoloji, geoloji, hidroloji xüsusiyətləri həmin ərazinin optimallıq dərəcəsini müəyyən edir. Həmin zona su-quru münasibətilə daimi fəaliyyətdə olan dinamik gücə malikdir. Buranın ekoloji cəhətdən təmiz, nəqliyyat cəhətdən əlverişli saxlanılması sahilin cəlbedici xüsusiyyətini artınr. Şelf zonası hidroloji cəhətdən daha dinam ik olduğundan və antropogen təsirə daha çox məruz qaldığından tez-tez təmizləmə və nizamlama işləri aparmaq lazım gəlir. Təbii və antropogen təsirlərin təsiri ilə zonanın hidrobio- loji və kimyəvi prosesləri daha da mürəkkəb olur.
II.Təm as xətti və çimərlik dəniz sahillərində daha çox dinam ik olmaqla əsasən mürəkkəb geomorfoloji və dəyişən landşaft formalarına malik olurlar. Bir çox ədəbiyyatlarda həmin ərazi çimərlik adlanır. Ərazisi dəniz səviyyəsinə yaxın olan düzən və maili-düzən sahillərində təmas xətti daha dinamik olur. Təm as xəttində «klif» sədləri olan nisbətən hündür yam aclard a süxurlar möhkəm olduqda təmas xətti dəyişmir, yaxud d a uzun müddət dəyişməz qalır. Təmas xəttinin dəyişməsi su tka ərzində, fəsillərə keçid dövründə müşahidə edilməklə yanaşı səviyyənin dövri tərəddüdü ilə də dəyişir. Ümumiyyətlə, sahillərin dəyişməsini və formalaşmasını aşağıdakı kimi modelləşdirməyi məqsədə müvafiq sayırıq:
^ + g m + S b
S s + d g + d t + A t
Sh- sahilin hündürlüyü; Mg- sahilin müqavimət qabiliyyəti; gm- gətirmə materialları; Sb-sahil bərkitmə; Ss- suyun səviyyəsi; dg-dalğalann gücü; dt- dalğaların təkrarlanması; At- antropogen təsirlər. Göstərilən model əsasında verilənlərin təhlili gələcəkdə tam dolğun biliklər bazası yaratmağa imkan verir. Eyni zamanda sahil xəttinin dinamikasını proqnozlaşdıran intel-
202 203
lektual sistem qurm aq mümkün olar. ləyici qurğuların işlədilməsi, sanitar epidemioloji xidmət və s.Təmas xətti və sahillər güclü antropogen təsirlər nəticəsində üzrə müşahidələr aparılmışdır. Onların məlumatına görə Xaç-
də (sahil qum larının yığılması, əsassız sahil tik in tilərin in apa- mazda dənizə 68 çıxardan 9 min m3 /sutka çirkab axıdılır. Darılması və s.) dəyişir, yararlığı azalır. Dənizin və sah ilin çirk- vəçidə 5 çıxardan 1,1 min m3/sutka, müvafiq olaraq Siəzəndə 6- lənməsi ən çox təmas xəttində özünü daha çox büruzə verir. 2,6 min, Sumqayıtda 11-27-min, Salyanda 27-42,8, Neftçalada O na görə də əraziyə ciddi monitorinq qoyulması məqsədə 6-1,5, Lənkəranda 24-2,6 min, Astarada 8-1,4 min.m3/sutka, müvafiqdir. Sahil xəttinin xüsusi qurğular vasitəsilə bərkidil- Abşeronda 176-1,3 mln m3/sutka çirkab axıdılmışdır. Beləliklə məsi sahildə xeyli sabitlik yaradır. Bir çox Avropa ölkələrində 300-ə qədər çıxardan 1,4 mln m3/sutka çirkab axıdılır. Qeyd sahil xəttinin sabit saxlanılması sahəsində böyük təcrübə qaza- etmək lazımdır ki, sahilə axıdılan çirkab sulan yuxanda göstə- nılmışdır. Bu sahədə təmas xəttinin rekonstruksiyasına dair rilən sayda heç bir başqa idarə və təşkilatlar tərəfindən qeydə əməli təcrübələrin toplanması və nəzərə alınması m ühüm əhə- alınmamışdır. Deyilənlər onu göstərir ki, Azərbaycamn sahil miyyət kəsb edir. zonalan ekoloji cəhətdən gərginləşdirilmişdir.
Ш . Çav mənsəbləri (xüsusi sahələri - hidroloji cəhətdən So- IV. Sahil rekreasiya ravonu- təmas xəttinə nisbətən su al- vet dövründə ciddi öyrənilməsinə baxmayaraq onların ekoloji tından çoxdan çıxmış, bəzi yerlərdə hətta məhsuldar qatm şəraitinə kifayət dərəcədə nəzarət edilməmiş və bu cəhətdən form alaşdığı sahədir. Rekreasiya zonalan, dəniz nəqliyyatı və nizamlanmamışdır. Bir çox halda fiziki və bioloji m aneələr ba- gəmiçiliyə xidmət edilən ərazilər və xidmət sahələri sahil zona- lıqlann çaylara daxil olmasına, kürü tökmələrinə m aneələr ya- sında yerləşir. Bir çox yerdə ərazilər güclü küləklərin eroziyası- radırlar. Ümumiyyətlə, Azərbaycan ərazisindən Xəzərə tökülən na m əruz qalırlar. Mövsüm dövründə, xüsusilə yay aylannda çaylan mənsəblərinin xüsusiyyətlərinə görə üç yerə bölmək ərazidə müvəqqəti məskunlaşan əhali 2-3, bəzi yerlərdə yerli olar. Birincisi-Kür çayım, ikincisi-nisbətən kiçik olan Samur əhalidən 10 dəfə çox olur. Nəqliyyat və eləcə də, dəniz nəqliy- çayını, üçüncüsü-bütün qalan çayları. Ekoloji şərait və ümumi yatından istifadə üçün əlverişli şərait vardır. Regionların dəniz- axım nizamlanmadığına görə çaylarda bioloji həyat hər zaman çilik mədəniyyəti yüksək olduqda sahillərin və rekreasiya zona- əlverişli olmur. Kür-Araz çaylan ilk növbədə Erm ənistan və sının xidm ət şəraiti yüksəlir. Bununla əlaqədar zonanın statu- Gürcüstan respublikalannda baş verən antropogen təsirlər nə- sunun müəyyən edilməsinə, toxunulmazlıq şəraiti yaradılması- ticəsində daha çox çirklənir. Çirklənmələr ən çox sahil xəttində na böyük ehtiyac vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, bütün sahil və eləcə də, çimərliklərdə toplanır. boyu əraziləri yüksək inkişaf etmiş «hinderland» səviyyəsinə
Çayların gətirdikləri asılı materiallara və çirkab sulanna çatdırmağa ehtiyac yoxdur. Bakı həmin zonada yüksək hinder- daimi olaraq monitorinq qoyulmur və çayların sahil zonasında land funksiyasına malik olması ilə nəinki ölkə, akvatoriya əmələ gətirdikləri şəraitdən səmərəli istifadə edilmir. 2002-ci miqyasında, eyni zamanda beynəlxalq aləmdə mühüm yer tu- ildə AETS Nazirliyi, Xəzər Kompleks Monitorinq idarəsi tur. Bakının beynəlxalq əmək bölgüsündə yerinin inkişaf etməsi əməkdaşları tərəfindən Xəzərə 300 qədər çirkli axarın çıxdığı və ölkə daxilində sahil əmək bölgüsünün funksiyasının geniş- müəyyən edilmişdir. Həmin axarlardan 4,6 mindən çox nümu- lənməsi, eləcə də İpək yolunun bərpası paytaxtın yenidən qu- nələr götürülmüş və onlar kimyəvi cəhətdən təhlil edilmişdir.1 rulmasını tələb edir.Bununla sahil zonasının ekologiyasına dair çox qiymətli mə- Samurdan Astaraya qədər sahil zonası antropogen cəhət- lumatlar verilmişdir. Eyni zamanda sahil rayonlarında təmiz- dan müxtəlif dərəcədə yüklənmişdir. Onlar içərisində Abşeron
204 205
СяЬЛЗAZƏRBAYCANIN SAHİL REGİONLARININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ, EKOLOJİ PROBLEMLƏRİ*
M Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi
Ekoloji problemləri
1 2 3 41 Şelf ZQnaşı
Sahildən 200 m-ə qədər dənizin içərilərinə doğru olan m əsafədə əsasən s u a l t ı n d a q a l a n dayazlıqlardır. Çox yerdə sualtı qayalar, çökəkliklər və adalardan ibarət sahələr y a r a n ı r . G e o lo j i və geotektonik cəhətdən sahil ilə üm um i c ə h ə tlə rə malikdir.
B io lo ji, bəzi yerlə rd ə karbohidrogen eh tiyatlara m a l i k d i r . D ə n i z i n d ə r in l ik lə r in in və sa h il zonalarının istifadə edilməsində həmin zona əlaqələndirici rola malikdir. Dünya ölkələrinin təcrübəsində belə ərazilərdə plantasiyalar (hidroponika) inkişaf etdirilir. Dəniz turizmi və su idmanı üçün əhəmiyyəti böyükdür. Qum və gillərdən tikinti materialları kimi istifadə ed ilir . G ələcəkdə dəniz suyundan mineral xammal, şirin su, süni istilik və sərinlik mənbəyi kimi istifadə etmək
Təbii və antropogen çirklənməyə məruz qalmanın səbəblərini, dövrüliyini öyrənmək. Texnogen çirklənmələri ilk növbədə aradan qaldırmaq, neft, qaz yataqlarına, onların istismarına ekoloji monitorinq qoymaq, neft və qazlardan ibarət qrifanlardan səmərəli istifadə etmək. Suları, xüsusilə Bakı buxtasım çirklənmədən təmizləmək. Zonadan kompleks istifadə və adalarda pitomnik təsərrüfatı yaratmaq. Qabarma- çəkilmə enerjisindən istifadə potensialını müəyyən etmək.
Zonaya ekoloji monitorinq qoyulmasına böyük ehtiyac vardır.
* S a h illə r in e k o lo j i p r o b le m lə r in ə d a ir e lm i- t ə d q iq a t İş lər i ə s a s ın d a Ü m u m ilə şd ir il ın ə lə r a p a r ılm ışd ır .
№1
S a h il re g io n la rın ın co ğ ra fi m övqeyi və m o rfo lo g iyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri
1 2 3 4
2 Təmas xətti (zonasıt və çimərlik
Təmas xətti-sutka və fəsillər dövründə su ilə qurunun 0,5-10 m-ə qədər sahədə görüşdüyü, başlıca olaraq sahilə meridianal i s t i q a m ə t d ə u z a n a n s a h ə d i r . Ə s a s ə n akumilyasiya və abraziya prosesləri gedən və intensiv
mümkündür. Su altında qalan ta r ix i ab idə lə r i , yaşayış məntəqələri arxeoloji, tarixi- c o ğ r a f i c ə h ə t d ə n q iym ət lənd i rm ə k mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Lim an tə sərrü fa tla rına , nəqliyyata xidmət edən məntəqələrin genişləndirilməsi və rekonstruksiya edilməsi lazım gəl ir . D ə n iz - r e k r e a s iy a , nəqliyyat xidməti üçün dəmir- beton dayaqlar üzərində xüsusi tikintilər yaradılmalıdır. Sahilə təbii yolla yığılan qumlardan sahil xəttini pozmadan istifadə edilməlidir. Əsaslı tikintilər
Təmas xəttinin hidrodiqam ik rejimini, morfologiyasım öyrənmək. Sahillərin bərkidilməsinə, tarazlı inkişafına dair dünya təcrübəsinin öyrənilməsi, sahil dəyişmələrinə və çirklənmələrinə dair monitorinq aparmaq. Təbii, kimyəvi, texnogen çirklənmələrin təmizlənməsi üçün xüsusi tədbirlər həyata keçirtmək. Ərazidən keçən 300-ə qədər çirkab axarlar sahili bir çox yerdə yararsız edir. Onlarla əlaqədar müvafiq
209
№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi
Ekoloji problemləri
1 2 3 4
dəyişən ensiz hissədir.Təmas zolağı bir çox
onilliklər, bəzi yerlərdə yüzillik lər ərzində su altından çıxmış,müəyyən hissəsi dəniz qabarmaları nəticəsində qısa müddət ərzində su altında qalan (10-100 m), bəzi yerlərdə daha çox ərazini əhatə edən sahələrdir. Dəniz terraslan və v a l l a r ın , gö l lə r in ( l a q u n l a r ı n ) , v a x t i l ə dalğaların, küləklərin əmələ gətirdikləri relyef formaları yayılmışdır.
apa rm aq qadağan edilir. S ə v i y y ə n i n d ə y i ş m ə s i n ə t i c ə s i n d ə ə r a z i l ə r d ə nizamlama və rekultivasiya aparmaq lazım gəlir. Sudan mühafizə sədləri yaratmaq, səviyyənin dəyişməsi nəticəsində sudan azad olmuş ərazilərdə parklar, qoruqlar yaratmaq və sahilin flora və faunasını öyrənən təcrübə bazası təşkil etmək. Yeraltı sulan və eləcə də, t e r m a l s u l a r ı öy rən m ə k məqsədilə köhnə müşahidə quyularının bəzisini mühafizə etməklə yanaşı yeni quyularm qazılması planlaşdırılmalıdır. Dəniz təsərrüfatı və nəqliyyatı ilə əlaqədar özbaşına aparılan tikintilərə məhdudiyyət qo-
təşkilatı tədbirlər görməli; bu məsələ ilə əlaqədar bütün ictimaiyyəti səfərbər etmək lazım gəlir. Müxtəlif sahədən olan mütəxəssislərin rəyini nəzərə alaraq Samur-Giləzi, Zarat-Yaşma, Abşeron- Q o b u s t a n , c ə n - ş ə rq i Şirvan zonasında, Aşağı Kür, Lənkəran-Astara sahillərində təmizləmə və bərpa işləri aparmaq.
№Sahil regionlarının coğrafi Г mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri
1 2 3 4
3 Cav mənsahfoH (xüsusi sahə)
Ç a y l a r ı n böyüklüyündən asılı olaraq hidroloji, ekoloji, iqtisadi əhəmiyyəti müxtəlif olur. Bu c ə h ə td ə n K ü rü n , Samurun və digər çayların (Qudyal, Gil-gil, Vəlvələ, Pirsaat, Viləş, Astara və s.) ö z l ə r i n ə m ə x s u s xüsusiyyətləri vard ır . Onların əksəriyyəti çay
yulmalıdır. Müvafiq ərazilərdə süni kliflər (ləpədöyənlər) y a r a d ı l m a s ı m ə q s ə d i l ə h i d r o t e x n i k i l a y i h ə l ə r hazırlamaq lazım gəlir.
Çay mənsəbləri hidroloji cəhətdən nizamlanarsa onun təsərrüfat əhəmiyyəti və eləcə də su nəqliyyat əhəmiyyəti (Kürdə) artar. Balıqçılığın inkişafı üçün əlverişli olar. Mənsəblərlə bağlı qoruqlar yaradılmasına, nohur balıqçılığın, quşçuluğun inkişafına əlverişli şərait vardır. Çayların mühitinin, rejiminin, ekoloji şərai t inin kifayət
Çay mənsəblərinin öyrənilməsi üçün kompleks tədqiqatlar aparmaq lazım gəlir. Xüsusilə Kür çayı hövzəsində balıqçılıq elmi-tədqiqat bazası üçün xüsusi yerlər seçilməli, mövcud Neftçala balıq yetişdirmə vətəqəsini yenidən qurmaq lazım gəlir. Çayların ekoloji şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə müvafiq hidromeliorasiya işləri aparılmalıdır. Eyni zamanda çayların mənsəblərinin su rejimi qismən orta və
№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi
Ekoloji problemləri
1 2 3 4
boyu tektonik çökmələrdən ibarətdir. Çay mənsəblərində gətirmə materialları əsasındə sualtı vallar əmələ gəlir.
Bəzən mənsəbdə astanalar formalaşır. Deltaların formalaşması əsasən təbii proses olub mərhələli və dövri mahiyyət kəsb edir. Məhz ona görə də Xəzər dənizinə çıxan çayların deltasında çay və dənizin təsirinin balanslaşm ası üçün şərait yaranmır.
dərəcədə qiymətləndirilməməsi mənsəblərin nizamlanmasında çətinliklər yaradır. Bir çox halda çayların mənsəblərində süni olaraq «pioner» deltaların yaradılması elmi cəhətdən əsaslanmır. Çay axınlarının qabağının kəsilməsi ilə əlaqədar olaraq sürət azalır, gətirmə m aterialı çayın mənsəbinə çökdürülür. H ər bir çayın hövzəsindən səmərəli istifadə etmək məqsədilə kompleks elmi- tədqiqat layihə planı işlənib hazırlanmalıdır.
yuxarı axınlarda da nizamlanmalıdır. Çayların rejiminin, iqlimin qlobal xüsusiyyətləri antropogen təsirlər ilə əlaqədar olduğunu nəzərə alsaq, Azərbaycan çaylarında, xüsusilə Kürdə gələcək illərdə, 2003 ildə olduğundan daha çox su və daşqınlar ola biləcəyini etimal etmək olar.
Çay mənsəblərində təbii radioaktiv elementlər yayılır. Bu çay və dəniz sularının radioaktiv elementləri ilə, əsasən uranın, radinin, torinin, stronsinin, kalinin, rubidiy və b. izotoplarının toplantısı ilə əlaqədardır. Onlar mənsəbdə çökdürülən dəniz və çay sularının gətirmələri ilə əlaqədardır. Deyilənlər ekoloji şəraiti gərginləşdirir.
№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarəedilməsi Ekoloji problemləri
1 2 3 44 Sahil-rekreasiv»
zonası
Ərazi bütün sahilə çıxan inzibati rayonları əhatə edir. Təmas xəttindən b a ş l a y a r a q bir neçə kilometrdən 50 km-ə qədər məsafəni əha tə edir . Ərazidə qədim terraslar müşahidə edilir. Bir çox yerdə tektonik qalxmalar və çökmələr vardır. Təbii-ərazi k o m p l e k s l ə r i s a h i l r a y o n u n d a m ü v a f i q sərhədlərlə ayrı l ı r la r . Rayonun bəzi yerlərində təbii meşələr qırılmış çay dərələri və yüksək relyef f o r m a l a r ı m ü s t ə s n a
Dəniz təsərrüfatları ilə yanaşı nəqliyyat qovşaqları inkişaf etmiş (xüsusilə Abşeronda), urbanizasiya həddi yüksəlir. Zonanın idarə edilməsi bir neçə idarələrin tabeliyindədir (şəhər və rayon icra idarələrinin, Xəzər gəmiçil iyi , k u r o r t l a r və nəqliyyat idarələri və b.). Zonanın ərazisindəki təbiət və m ə d ə n i a b i d ə l ə r i n ( landşaftlar ın) inkişafı və m ü h a f i z ə i ş l ə r i təkmilləşdirilməlidir.
İnzibati rayonlar daxil olduqları rayonların təbii şəraitinə və təbii ehtiyatlarına,
Təbiəti mühafizə və təbiəti bərpa və qismən rekonstruksiya işlərinin həyata keçirilməsi məqsədə müvafiqdir. Quru və dəniz təsərrüfatı arasında inteqrasiya həddini müəyyən etmək lazım gəlir. Təbii-ərazi komplekslərinin ekoloji tutumu müəyyənləşdirilməlidir. Flora və faunaya ümumi monitorinq qoyulmaqla yanaşı onların növ müxtəlifliyi zənginləşdirilmə lidir.
Quba-Xaçmaz zonasına, Cən-Şərqi Şirvan, Lənkəran, Astara rayonları ərazisində təbii fəlakətlərlə (sellər, daşqınlar, quraqlıqlar və s.) bağlı tədbirlər, eləcə də meliorasiya işləri həyata keçirilməlidir.
№ Sahil regionlarının coğrafi mövqeyi və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi
Ekoloji problemləri
1 2 3 4
edilməklə təbii landşaftlar a n t r o p o g e n t ə s i r l ə r nəticəsində deformasiyaya uğramış, ərazilər 40 %-dən 1 0 0 % - ə q ə d ə r antropogenləşmişdir.
əhali və əmək ehtiyatlarına uyğun ixtisaslaşdırılmalı, yerli, respublika, beynəlxalq səviyyəli əmək bölgülərinə müvafiq i d a r ə e t m ə s t r u k t u r l a r ı y a r a d ı lm a l ıd ı r . Ə ha l in in sıxlığına, yaşayış məntəqələrinin mühitinin optimallaşdınlmasına nəzarət edilməlidir.
5 Sahil iatisadi ravonları
Sahildən başlamış 50- 80- km və daha çox məsafəyə qədər, bəzi yerlərdə suayrıcıya qədər düzənlik, orta və yüksək dağlıq sahəni tutur. Böyük Q a f q a z ı n C ə n - ş ə r q
Azərbaycanın coğrafi-siyasi vəziyyətinin dəyişm əsi ilə əlaqədar olaraq sahil iqtisadi r a y o n l a r ı n ı n i x t i s a s l a ş d ı r ı l m a s m d a , təsərrüfatın inkişaf təmayülündə müəyyən yeniliklər yaranmışdır. Həmin rayonların beynəlxalq
M eşə lə r in q ı r ı lm as ı b io lo j i müxtəlifliyin pozulması ilə əlaqədar olaraq eroziya sürətlənir, mikro- elementlərin çox sürətlə pozulmasına, xüsusilə dənizə doğru axmasına şərait yaranır. Sahil iqtisadi rayonu ərazisində Qızılağac, Şirvan və Hirkan qoruqları ekoloji cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb
JYsS a h i l r e g i o n l a r ı n ı n c o ğ r a f i m ö v q e y i və morfologiyası
Təsərrüfat əhəmiyyəti və idarə edilməsi Ekoloji problemləri
1 2 3 4
yamacım. Lənkəran-Astara rayonunun Talışdan dənizə qədər olan təbii-ərazi komplekslərini, Abşeronu və Şirvanın dəniz sahilləri əhatə edilir. Mürəkkəb məskunlaşma və özünəməxsus əraz i - i s tehsa l bi r l ik lə rinə malikdi r . Respublika və beynəlxalq əhəmiyyətli liman və bir neçə şəhər tipli yaşayış məntəqələri vardır. Həmin iqtisadi rayonda Bakı paytaxt şəhər olmaqla çox funksiyalıdır. Beynəlxalq əlaqələri ilə yanaşı mühüm n ə q l iy y a t q o v ş a ğ ı n a malikdir. Sahil iqtisadi rayonları şərqi turist-
əmək bölgüsündə yerinin inkişafı üçün əlverişli imkanlar vardır. Beynəlxalq TRASEKA və ipək yolunun genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq yük dövriyyəsi in tensiv ləşir . Rayon la r ın layihələşdirilməsi sahəsindəki keçmiş təcrübəni nəzərə alaraq sahil iqtisadi rayonlarının l a y i h ə l ə ş d i r i l m ə s i müassirləşdirilməslidir.
Rayonları təbii şəraitlərinə və təbii ehtiyatlarına, onların əhalisinin demoqrafik xüsusiyyətlərinə və ekoloji tələblərinə müvafiq tarazlı inkişaf etdirmək lazım gəlir. Həmin vəzifənin həyata keçirilməsi üçün hər bir iqtisadi rayon enerji istehsal dövriyyələrinə uyğun inkişaf
edir.Həmin qoruqlar ö z statusuna uyğun
mühafizə edilmir. Yaranacaq Şahdağ və Hirkah milli parkına ciddi monitorinq qoyulması lazım gəlir. Ərazidə g ə l ə c ə k d ə i q t i s a d i z o n a l a r yaradılmasının ekoloji və iqtisadi əsasları işlənməlidir. Enerji istehsal dövriyyələri hər bir təbii-təsərrüfat tipinin ekoloji tutumunu müəyyən etməkdə, tükənməyən ehtiyatların təbii təkrar istehsalını nizamlamaqda, mühiti optimal laşdırmaqda mühüm yer tuta bilər.
Sahi
l
О»e<uso
ooЩ
ea-S 3o e>_ л<§ s:2.-el-ı <P иo H
m
■72 OT2 3>W>.£> O öOü os 2S ^ C O« SS л o >aı «>» U O
СГ > Юa
<s
U Ö rr ; ce " 2й C'*3 5 й ;. ? & «
" X73ta C.2- c ta4-» CDс/э ar та ^ +-* oCD f l
G X E a л 2 c o 2 . . C «f i « ‘H H 1—4 •*—> r .3 5 ° я .Ü O ar
>> 2 ^ ta c
-Ced
m CdM •>-. • '—j*> p Ux S «о *ГЗ С *j гй о<Z) T ~ ı •
.-и h CD 4> r ia S••ч O CD- n a -2*ч et vy о 2hG S<D ._T
u, (U . G
СГ .££t u. t ->
_ 4> fP G>4 ÜS4 o‘C Uı& 2 73 -c
? ÖTOİ .£« 2 C oж Я ел a>
e-Г ota, »H u "O
СГ -bd с X3 G
§-2
G ^üO :- со» u. U 4)6 S
Cd 4) X) С*и
cd«"ta x .p taС/Эcd cd 4) T3
J2 S4> 2U. TO ı СЛ t-1 <P
73 J* о x P G
İg s32 *o*N
CDS > •a J ? •E >5bU 03 O *Ö ’a* wu«Д ’fe^ <T>
c ’C SC — Ns e aTO D0 2 2" N и S
я « 3 <5 g -ot/3 U< ç /y
O 4)И ft NJSNG
.G <T
2 'Я oM 2
N 2се я oП) o
Ç ns > -o31/5 _ СЛ. d (t 2 ^ - ta'b *5 «5 Дta «3 cd o cr > > ÖO
«s-O3
O'
B3vä• S? o «cj ___(U .„Й x
is2 13
1 C CG «1 JHO u *2u a> oVoo*
MG
>>eduX n>
f—] ed<
*Й u
NGcd
cd4)u-3o
cd > 4) uGE O U J7+!•>• ocd G сл
u GedO G 73>s И H G
xüsusilə fərqlənir. Abşeron zonası başlıca olaraq, həmin adlı iqtisadi rayonda və Abşeron arxipelaqında karbohidrogen ehtiyatların çıxarılması və emalı ilə; müxtəlif sənaye sahələrindən atılan maye, qaz və bərk maddələrlə; şəhər əhalisinin kommunal xidməti ilə əlaqədar axıdılan çirkli sularla; nəqliyyatın intensiv inkişaf etməsi və s. hesabına həddindən artıq çirklənmişdir. Qalan zonalarda sənaye çirklənmələri nisbətən az olmaqla yanaşı həmin ərazilərə çay sularının daxil olması ilə çirklənmənin qatılığı və duzluluğu nisbətən aşağı olur və yaxud da gətirmə materiallarından asılı olaraq çoxalır.
V. Sahil iqtisadi rayonları- təmas xətti və təmas zonası daxil olmaqla qurunun içərilərinə doğru 50-80 km. daha çox məsafəyə qədər inzibati rayonların ərazisini əhatə edir və eyni zamanda şelf zonası ilə birləşir. İnzibati rayonlar əraziyə daxil olan müxtəlif təbii ərazi sistemlərinin idarə edilməsi üçün müəyyən əlverişli imkana malik olmasına baxmayaraq ərazilərin müxtəlif idarəetmə strukturları və birlikləri (bələdiyyələr, kurort idarələri, dəniz gəmiçiliyi və s.) tərəfindən idarə edilməsi çox böyük çətinliklər yaradır. Sahildə yerləşən inzibati rayonları ilk növbədə rekreasiya zonası kimi qiymətləndirilməsi və layihələşdirilməsi lazım gəlir. Sahil iqtisadi rayonları başlıca olaraq Böyük Qafqazın cənub-şərqində, Quba-Xaçmaz, Abşeronun, daha sonra Lənkəran-Astara təbii coğrafi rayonlarının əsasında formalaşmışlar. Həmin iqtisadi rayonların inkişaf etdirilməsi üçün ilk növbədə coğrafi mövqeyi, təbii şəraiti və təbii ehtiyatları, nəinki respublika hətta beynəlxalq əmək bölgüləri daxilində qiymətləndirilməlidir.
Təbii şəraiti və təbii ehtiyatların bal ilə qiymətləndirilməsinə müvafiq olaraq biz təbii şərait və təbii ehtiyatların 32 qədər komponentini təhlil edərək sahil zonasını başlıca olaraq 10 balla qiymətləndirmişik (2-ci xəritə sxemə bax). Müvafiq olaraq sahil regionlarının təbii şəraiti və təbii ehtiyatlarının qiymətləri xəritə-sxemdə göstərildiyi kimi səciyyələnir. Müasir dövrə qədər Xaçmaz-Dəvəçi regionunun təbii şəraitinə dair ümumi göstəricilər 6,0 bal, tükənməyən ehtiyatlar 5,3 bal,
214 215
SAHİL ZONASININ TƏBİİ ŞƏRAİTİ VƏ TƏBİİ EHTİYYATLARININ
BAL İLƏ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ XƏRİTƏ-SXEMİ
216
ŞƏRTİ İŞARƏLƏR
S< к lorların noınrjsi təbii şərait və rhtlyyatlar komponentinin nömrəsinə uyğun gəlir. Dairənin radiusu üzrə İ bölgü-hallar hər Ыг balın göstəricisinə
Sərhədlər• « — • Dövlət sərhədləri * 1 11
Flzi-coğrafl rayonlar Kənd məskunlaşması rayonları
Ohalinin məskunlaşması rayonları
I Xaçmaz-DəvəçiII Qonaqkənd-AKıağacIII Qobustan-AbşeronIV Abşeron şəhər alqomerasiya
ZonasıV Muğan-SalyanVI Lənkəran-Cəlilabad V n Lerik-Yardımlı
TƏBİİ ŞƏRAİT VƏ TƏBİİ EHTİYYATLARIN KOMPONENTLƏRİ
C oğrafi mövqe1. Coğrafi mövqe Geoloji-geomorfoloji şərait2 . D əniz səviyyəsindən hiindiirliik3 . R elyefin parçalanma dərx’əsl4 . Yamacların meylliyi5. Seysimlkllkİqlim şəraiti və ehtiyatları6 . C əm radiasiyası k/kal kv. sm7 . E 10%ll8 . 1 lavanın tempcratıınınıın
illik amplitııdası9. Md10. Kiilək11. Ş ax tas ı/ günlərin davamiyyəti12. Hiolqlimpotcnslyalı Su ehtiyatlan13. S«ı ehtiyatlan14. Su etıerji ehtiyatları Torpaqlar15. Dəmyə16. Stıvanlan
Torpaqların eroziyası17. Torpaqların eroziyası Bitki ehtiyatlan18. Ağac emalı və meşə təsərrüfatı19. Əczaçılıq20. Dekorasiya materialian21. Yem bazası22. Digər məqsədlər üçün Heyvanat ehtiyatları23. Heyvanat ehtiyatları Kurort-rekreasiya ehtiyatları24. İqlim25. Dəniz26. Palçıq və neftlə müalicə27. Mineral sular28. Turizm əhəmiyyəti Faydalı qazıntılar29. İstilik enerjisi ehtiyatları30. Metallurgiya31. Kimya32. Tikinti materialları
217
tükənən (mineral) ehtiyatlar 2,0 bal qiymətləndirilmişdir. Qalan regionlarda da həmin göstəricilər müvafiq olaraq aşağıdakı kimi qiymətləndirilir: Qonaqkənd-Altıağac 5,5-5,7-1,5; Qobustan-Abşeron 7,0-4,9-6,5; Abşeron şəhər aqlomerasiya zonası 7,0-5,0-8,0; Muğan-Salyan 7,0-5,5-5,5; Lənkəran-Cəlilabad 9,7-8,1-0,8; Lerik-Yardımlı 5,5-6,0-1,0.
Qobustan-Abşeron regionunda təbii şərait və təbii ehtiyatların bal göstəriciləri əsasən şelf zonasının hesabına yüksək olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, təbii şəraiti və təbii ehtiyatlardan istifadə edərkən onlara fərdi yanaşmaq lazım gəlir. Təbii şəraiti formalaşdıran komponentlərdən (bitki örtüyü, daş, qum, yeraltı və səth suları, torpaq və s.) istifadə edərkən onları ilk növbədə təbiətin komponenti, yəni insanların həyat şəraiti üçün yararlıq dərəcəsi qiymətləndirilməlidir. Tükənməyən təbii ehtiyatların geniş təbii-təkrar istehsalı şəraitində onlardan istifadə edilməsi məqsədə müvafiq sayılır. Belə halda müvafiq qanunlara və normativ sənədlərə əsaslanmaq lazım gəlir.
Sahil zonasında Abşeron-Qobustan regionu müstəsna edilməklə, qalan regionlarda tükənməyən ehtiyatlar 5 baldan yuxarı qiymət almışdır. Bu onu göstərir ki, həmin regionlarda tükənməyən ehtiyatlara əsaslanan istehsal sahələri üçün əlverişli şərait vardır. Qobustan-Abşeron və Abşeron şəhər aqlomerasiya regionunda, şelf zonası da daxil edilməklə tükənməyən ehtiyatlar 6,5 və 8,0 bal ilə qiymətləndirilmişdir. Həmin göstəricilərə müəyyən müddət ərzində məhdudiyyət qoyulmaqla geniş təkrar istehsal inkişaf etdirilə bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin regionların tükənməyən ehtiyatlan 4,9 - 5,0 bal ilə qiymətləndirilmişdir. Məhz ona görə də mineral ehtiyatlar əsasında geniş təkrar istehsalı inkişaf etdirərkən tükənməyən ehtiyatlara malik ərazilərin yararsız hala salınmasının qarşısını almaq məqsədilə xüsusi nəzarət qoymaq lazım gəlir. Əks halda təbii strukturlarda deqredasiya baş verir, ekoloji gərginlik yaranır.Sahil regionunda rekreasiya ehtiyatlarından istifadə edilməsini yenidən qurmaq lazım gəlir. Həmin sahəyə qoyulan kapi
talın cəlbedici olması və dönərliyi başqa sahələrə nisbətən üstündür.
Regionda landşaftın və eləcə də çay yataqlarının rəngarəngliyi. təbii-texnoloji ritmiliyi bir-birinə keçid təşkil edir. Sahil- Suayrıcı istiqamətindən keçilən marşrutlar təbiətin mürəkkəbliklərini və rəngarəngliyini müşahidə etməyə imkan yaradır.
Yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı rayonun demoqrafik artımı və eləcə də əhalinin tədriclə illik tələbatlarının artması, paytaxtın və respublika əhalisinin başqa regionlardan mövsüm ərzində sahil-rekreasiya zonalarına, xüsusilə Nabran, Abşeron, İstisu istirahət ocaqlarına axını əraziyə antropogen təsirin gücünü daha da artırırlar. Azərbaycanın Ümumi inkişaf xüsusiyyətlərinə əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, yaxın gələcəkdə dəniz sahilləri daha çox «yüklənəcək» və antropogen təsir artacaqdır. M əhz ona görə də sahil regionlarının morfoloji xüsusiyyətlərini nizam lam aq istehsal və sosial infrastrukturun idarə edilməsini yenidən qurmaq və intensiv urbanizasiyalaşan əraziləri, xüsusilə A bşeron sahillərini rekonstruksiya etmək lazım gəlir. Bununla əlaqədar olaraq ərazini yeni tələblər səviyyəsində zona- laşdırm ağa və layihələşdirməyə ehtiyac yaranır.
2001-ci ildə Beynəlxalq Bankın, Azərbaycan Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin səyi ilə Sahil regionunu Şahdağ istiqam ətində Şamaxı rayonu da daxil olmaqla bütün Quba- Xaçm azı «Şahdağ milli parkı» adı altında layihələşdirmə planı m ühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ən başlıcası odur ki, ərazi rejimli idarəetm ə sistemi ilə idarə olunmalıdır. Bununla təbii-ərazi sistemləri müasir tələblər səviyyəsində qiymətləndirilməli, əhalinin artım ı, onun təbii təkrar istehsalı və miqrasiyası təbii şəraitin, iqtisadiyyatın potensial imkanlarına müvafiq idarə edilməlidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, sahil iqtisadi rayonları (Quba- Xaçmaz, Abşeron, Lənkəran-Astara) dənizdən istifadə dərəcələrinə görə də fərqlənirlər. Dənizlə intensiv əlaqədə olan Abşeron iqtisadi rayonudur. Abşeron əhalisi dənizdən çimərlik və uzun müddətli istirahət zonası, neftli-qazlı yataqlardan istismar sahəsi kimi istifadə edilməklə yanaşı Bakı limam «Trans-
218 219
qafqaz» magistralında xüsusi yer tutur. Bununla əlaqədar Bakının «hinderland» funksiyası fəallaşır və beləliklə onun palas- soattraktiv əlaqəsi genişlənər.
Qeyd edilməlidir ki, sahil zonaları içərisində Abşeronun ekoloji şəraiti dünya regionları içərisində ekoloji cəhətdən olduqca gərgindir. B urada həm dənizin özünün təbii amillərinin təsiri, hövzənin su toplayıcı mənbələri vasitəsilə çirkli sulann dənizə axıdılması, ikincisi şelf zonasımn təbii ehtiyatlarından istifadə edilməsi ilə texnogen çirklənmələr sahilin ekoloji şəraitini gərginləşdirir. Xəzərin dəniz sahili zonasından kurort və istirahət yerləri kimi nəzarətsiz istifadə edildiyindən çirklənmə daha çox intensivləşir. Xəzər sahili boyu kanalizasiya sularının təmizlənməsi üçün, yerli və mərkəzləşmiş təmizləyicilər (durul- ducular), eləcə də bərk tullantıların emalı üçün yeni qurğular yaradılmalı, köhnə qurğular da yenidən qurulmalıdır.
Ümumiyyətlə, Xəzər və eləcə də sahil zonası ekoloji cəhət-' dən böyük təhlükə altındadır. İndi nəinki Xəzərə tullantılar atılmamalıdır, eyni zam anda dənizin suyu və dibi təmizlənməlidir. Bunlar edilməsə, Xəzər dənizi əhəmiyyətini çox itirər. Gələcək nəsillər onun gözəlliyinə, sərvətlərinə həsrət qala bilərlər. Gələcək nəsi bunu bizə heç vaxt bağışlamaz və bizi qara kitaba salarlar, bizə lənət oxuyarlar (N.Şirinov, 1999).
Müasir dövrdə Xəzərlə bağlı bir çox ekoloji tədbirlərin həyata keçirilməsi lazımı səmərə vermir. Çox yaxşı ifadə olunur ki, Xəzər və Xəzər hövzəsinə axıdılan çaylardan insanlar çox vaxt öz eybli əməllərinin üstünü ört-basdır etmək məqsədilə istifadə edirlər. Yadda saxlamaq lazımdır ki, Xəzər nəinki özünün təmizliyi, eyni zamanda bioloji məhsuldarlığına görə də əvəzolunmaz strateji əhəmiyyətə malik olmuşdur.
Xəzərin Asiya, Avropa kontinentləri arasında mühüm iq- j lim əmələ gətirən və iqlimə təsir edən təbii mənbə, ölkələrin | əməkdaşlıq hövzəsi olduğunu nəzərə alaraq ciddi monitorinq keçirmək, onu beynəlxalq ekoloji əməkdaşlıq zonasına çevirmək məqsədə müvafiq olar.
Xəzər hövzəsi ölkələri artıq bir çox sahədə əməkdaşlığa
220
başlam ışlar. Sahil zonalarının mühafizəsi məsələlərinin də həm in müzakirələrdə özünə yer tapması məqsədə müvafiq olar. Xəzərin ümumi fiziki coğrafi və eləcə də hidrometeoroloji, geom orfoloji və s. cəhətdən öyrənilməsi sahil zonalarından səmərəli istifadə etmək, kurort-rekreasiya sistemlərinin layihələşdi- rilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İndiyə qədər layihə- ləşdirmə, şəhərsalma məqsədilə apanlan tədqiqatlann bir çoxu Azərbaycan Respublikası Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi və Layihə institutları tərəfindən qəbul edilərək onların əsasında k u ro rt rekreasiya zonalarında əməli işlər görülmüşdür. Çox təəssüflər olsun ki, onların bir çox yaxşı cəhətləri müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılmamışdır. Müasir dövrdə şəhər və rayon layihələrinin ərazilərin inkişaf etdirilməsində və idarə olun- m asındakı yeri kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir. Bununla ə laqədar ərazilərdə bir çox problemlər və eləcə də, ekoloji vəziyyət gərginləşir. Sahil zonalarının kurort və istirahət yerlərinin qurulmasını müasirləşdirməyə ehtiyac duyulur. Xüsusilə əhalin in kurort rekreasiya zonalarında miqrasiyanı nizamlam aq, ekoloji gərginliyi qaydaya salmaq, xidmətin keyfiyyətini yüksəltm ək lazım gəlir. Deyilənlərlə əlaqədar aşağıdakılara xüsusi diqqət verilməsini məqsədə müvafiq sayırıq. Bütün sahil zonasının rekreasiya ehtiyatlarından ibarət çimərlikyanı sahəsi kurort-rekreasiya kompleksi kimi tamamilə formalaşmamışdır. Y alnız iki zonada-Abşeronda və Nabranda istirahət ocaqları yaradılmışdır. Abşerondan başqa qalan ərazilərdə rekreasiya xidm əti müasir tələblərə tamamilə cavab vermir. Daha sonra N abran zonasını uzun müddətli (20 gündən az olmayan) istirahət zonası kimi inkişaf etdirmək məqsədə müvafiqdir. Həmin əraziləri, Bakı şəhəri və digər regionların əhalisi üçün qısamüddətli istirahətlə əlaqələndirilməsi məqsədə müvafiq deyildir. İki müxtəlif rejimli istirahət tərzi bir çox halda bir-birlərinə maneələr yaradır. Bütün il boyu fəaliyyət göstərən sanatoriya, istirahət, turist-idman komplekslərinin yaradılmasını müasir dövrün problemlərindən hesab etmək olar.
Deyilənlərlə əlaqədar olaraq sahil zonalarının potensial
221
im kanlarından səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə aparılan kompleks tədqiqatlar əsasında layihə-planlaşdırma işləri həyata keçirilməlidir. Bu məqsədlə Abşeronun cənubunda Qara- dağ-Dəniz sahili zonasında və şimalda Yaşma-Giləzi istiqamətində qısa müddətli istirahət zonası yaratmaq məqsədə müvafiqdir.
Sahil zonalarının qalan ərazilərində kurort-rekreasiya kompleksi və bununla əlaqədar xidmət sahələrinin yaradılmasına, mövcud xidmət sistemlərinin rekonstruksiya edilməsinə ehtiyac vardır. Onların yerləşdiyi inzibati və iqtisadi rayonların iqtisadi-sosial inkişafı, nəqliyyat infrastrukturları bütün ekoloji xidmət sistemləri ilə əlaqələndirilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox məlumatlar, xüsusilə istirahətə gələnlərin sayı düzgün qeydə alınmadığından xidmət sahələrində böyük çətinliklər yaradılır. Eyni zam anda istirahət ocaqları, onların yerləşdiyi ərazilər, müxtəlif təşkilat və nazirliklərə tabe olduğundan ildə və yaxud mövsüm ərzində istirahət ocaqlarına gələnlərin sayını müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bununla da əraziyə olan antropogen təsirləri müəyyən etməyə, ekoloji tutumu qiymətləndirməyə çətinliklər yaranır. Yay aylannda sahil kurort-rekreasiya zonalarında, xüsusilə, istirahət evlərində ekoloji tutuma riayət olunmur. İstirahət zonası gərginləşir, təbii zona deqreda- siya olunur.
Yuxarıda göstərilənlərdən aydın olur ki, sahil iqtisadi rayonlarının idarə edilməsi özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Sahillər xüsusilə yeni tikilən istirahət ocaqları üzrə təsərrüfatın, kurort-rekreasiya işlərinin idarə edilməsi iqtisadi rayon sistemində nizamlanmalı və onun inkişafı iqtisadi rayonun coğrafi əmək bölgüsü daxilində proqramlaşdırılmalıdır. Nəzərə almaq lazımdır ki, indiyə qədər rayonların inkişaf etdirilməsini təbii- ərazi əmək bölgülərinə görə deyil, ərazi-istehsal birlikləri əsasında inkişaf etdirirdilər. Müasir dövrdə isə deyilənlər coğrafi ekoloji tələblərə tamamilə cavab vermir.
Biz Xəzərin və sahillərin çirklənməsinə qarşı tələbkarlığı artırmaq, onun bioloji ehtiyatlarından səmərəli istifadə edlil-
222
məsi məqsədilə aşağıdakıları təklif edirik:1. Xəzəryanı ölkələrdən hövzəyə tökülən çayların axım re
jim ini nizamlamaq üçün Xəzəryanı ölkələrin iştirakı ilə monitorinq mərkəzi yaratmaq.
2. Xəzərə tökülən çaylara axıdılan texnogen və kommunal çıxarları xüsusi təmizləyicilərdən keçirtmək və monitorinq yaratm aq.
3. Azərbaycanın sahil zonalarının su nəqliyyatından səmərəli istifadə etmək məqsədilə şelf zonasında dənizin dibi hər cür tullantılardan təmizlənməli, təmas xəttinə yaxın sahil boyu sualtı kanal çəkilişini həyata keçirtmək.
4. Xəzərin neft-qaz sənayesi ilə əlaqədar xarici kompaniyaların fəaliyyətində ekoloji normativlərə yenidən baxılmalı, çirklənm ə həddlərini Xəzər mühitinin xüsusiyyətləri ilə müəyyən etmək.
5. Xəzəryanı dövlətlərin Xəzərin və sahil zonalarının ekoloji şəraitini yaxşılaşdırmaq məqsədilə xüsusi maliyyə fondunu yara tm aq .
6. H ər il Xəzəryanı və Xəzər hövzəsinə aid olan müəssisələrə ekolo ji baxış keçirtmək, ekoloji cəhətdən zərərsiz işləyən müəssisələri mükafatlandırmaq, onların təcrübələrini yaymaq.
Bu fəsildə sahil zonasının təhlil edilməsi, təqdim edilən xəritələrdə sahil regionlarının coğrafi xüsusiyyətlərinin, idarə edilməsinin, ekoloji problemlərinin müəyyən olunması elmi m ahiyyət kəsb etməklə yanaşı sahillərin layihələşdirilməsi üçün zəruri olan məlumat mənbəyi kimi istifadə edilə bilər.
223
VIII FƏSİL
Ekologiya və ətraf mühiti mühafizənin təhsil sistemində yeri
Ekoloji mədəniyyət formalaşmadan təhsilin humanistləşməsi və humani-
tarlaşdırılması səmərəsizdir..Yaqut Neymətov
«Təhsil XXI əsrdə» kit.M. 2004-cü il
8.1.Tarazlı inkişaf dövründə təhsilin ekologiyalaşdınlmasımn əhəmiyyəti və
problemləri
Təbiət və cəmiyyət münasibətlərinə dair biliklərin tədris edilməsinə tarixi dövrlərdə geniş yer verilmişdir. Buna baxmayaraq ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi adı altında müvafiq biliklərin tədris edilməsinə son 30-35 ildə başlanmışdır.
Müasir dövrdə təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin gərginləş- dirilməsi, təbiətə antropogen təsirlərin artması nəticəsində insanlar ağır fəlakətlərlə üzləşməyə başlamışlar. Yaxın gələcəkdə daha dəhşətli fəlakətlərin ola biləcəyinə şübhə edənlərin sayı azalmaqdadır. Səhralaşma və təbiətin məhsuldarlığının aşağı düşməsi, Ozon dəliyinin yaranması və biosferin deqredasiyası, müalicəsi mümkün olmayan bir sıra xəstəliklərin artması və bir çox başqa problemlərin yaranması eyni zamanda ekoloji şəraitin gərginləşdiyindən xəbər verir. Müasir dövrdə cəmiyyətin inkişafında insanların bir-birinə və istehsala olan münasibətləri ilə yanaşı onların təbiətə olan münasibətləri həlledici mahiyyət kəsb edir. Məhz ona görə də müasir dövrdə cəmiyyətin inkişafında təbii şəraitin optimallığına, təbii ehtiyatların təkrar istehsalına daha çox diqqət yetirilməlidir.
224
Qeyd etmək lazımdır ki, təbii təkrar istehsal, bütün ərazi birliklərinin miqyasından asılı olmayaraq ilk növbədə ümum- planetar təbii-coğrafi, bioloji dövrana əsaslanır. Ona görə də insan cəmiyyəti, onun artımı ekoloji dövrana, biosferdəki yerinə görə nizamlanmalıdır. Akademik N .N .Moiseyev yazır ki, insanlar biosferin təbii dövranına sığışmaları üçün sayları planetdə azalmalı, 500-600 milyona enməlidir (1996). İndi belə ideyaları, Sovet dövründə olduğu kimi, «yeni maltusçuluqla» əlaqələndirmək heç kimin ağlına gəlməz.
Müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində təbiət-əhali-istehsal münasibətləri gərginləşməkdə davam edir. Bununla ekoloji böhran artır. Yerli və dünya bazarları dünya ölkələrinin marağına uyğun olaraq nizamlanarsa əlverişli ekoloji şərait yaranm asına da münasibət təsir göstərə bilər. Eyni zamanda deyilənlərin tarazlı inkişafda xüsusi yer tuta biləcəyi şübhəsizdir.
A rtıq dünyada 1990-cı illərdən sonra, bir-birindən tamamilə təcrid edilən iki dünya sistemi yoxdur. Bir neçə siyasi quruluşuna görə fərqlənən dövlətlər qalsa da, müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatı onları da dünya ölkələri birliyinə yaxınlaşdırmaq gücünə malikdir. Beləliklə, dünya birliyi ölkələrinin sərhəddi, coğrafi mövqeləri genişlənir. Yeni regionlar, yeni ənənələr, yeni təbii ekoloji birliklər, yeni potensiala malik ölkələr, eləcə də post Sovet məkanında olan ölkələr belə dünya bazarına yaxınlaşırlar. 1992-ci ildə Rio de-Janeyro konqresində dünya ölkələri üçün «tarazlı inkişaf» konsepsiyası irəli sürülmüşdür. Əslində deyilənlər ekoloji məna da kəsb edir. Lakin ekoloji cəhətdən təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən gərginliyi aradan qaldırmaq məqsədilə dövlət proqramı işlənməlidir. Həmin proqram təbiət-əhali-istehsal (təbiət və cəmiyyət) bloklarından ibarət olmaqla qlobal mədəniyyətə, təhsilə və elmə əsaslanmalıdır.
Bu günki mədəniyyət şüurlu insanlar (Homo sapiens) tərəfindən yaradılmasına baxmayaraq artıq onun nəticələri cə
225
miyyətin xeyrinə işləmir və onu məhvə aparır. Şüurlu insan, varlığın ən ali yetirməsidirsə, o, özü-özünü məhvə aparmamalıdır. insan cəmiyyəti özünü məhvə aparırsa, deməli, ilk növbədə insanlarda, eləcə də cəmiyyətdə təkamülləşmə prosesi dayanmış və yaxud da əks proses gedir. Cəmiyyətin həyata indiki kimi münasibəti ekoloji fəlakəti yaxınlaşdırır. Şüurlu insanlardan ibarət cəmiyyətlərin varlığı özü-özünü məhvə aparırsa, şüurun indiki səviyyəsi insan həyatının gələcək inkişafına təminat yaratmır. Deməli insanların şüurlu olması hələ həlledici deyildir. Yer üzərində həyatın davam etməsi, əmin-amanlıq yaradılması üçün qəbul edilən qanunlar çox yerdə işləmirsə, deməli insanların şüuru onlardan da yan keçir. Yuxanda deyilənlərin aradan qaldırılması üçün insanların şüura malik olması azdır. Görünür insanda (insanlarda) yeni mərhələ-aliləşmə mərhələsi tamamlanmalıdır. Cəmiyyətin aliləşməsinə dair elm sahələrində, xüsusilə, təbiətşünaslıqda, biologiyada, fəlsəfədə və b. xüsusi təhlillərin apanlm asına böyük ehtiyac vardır.
Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, dünyanı ekoloji fəlakətlərə aparan qüvvələrlə yanaşı, dünyanın inkişaf qanunlarının öyrənilməsinə səy göstərənlər, həmin qanunlardan irəli gə- 1эпё tədbirlərin həyata keçirilməsinə səy göstərənlər, sağlam ekoloji şərait uğrunda mübarizə aparan təşəbbüskarlar az deyildir. Həmin təşəbbüsdə olanlar və onlara qoşulanlar şüurlu insanlardan yüksəkdə dururlar. Onlar dünya insanlarının alilə- şə biləcəyindən xəbər verirlər. Beləliklə müasir, dövrdə elm, təhsil və mədəniyyət insanların aliləşməyinə xidmət göstərməlidir.
Yeni dövrdə insan daha da təkamilləşməli, ali səviyyəyə (Homo Sapientissimus) çatmalıdır. Əks halda bizim «ümumi evimiz» olan Yer kürəsi ilə birlikdə hamımız məhv ola bilərik, insanların-cəmiyyətin fəaliyyətinin alilik dərəcəsi, ilk növbədə, təbiətə, ətraf mühitə edilən yaradıcı təsirin dərəcəsi və təbiəti
daha məhsuldar etmələri ilə ölçülməlidir. Təbiətə qarşı qayğılı olm aq insanlara da qayğı göstərmək deməkdir.
Müasir dövrdə təbiət-əhali-istehsal münasibətlərində yeni tələblər səviyyəsinə çatmaq üçün, ilk növbədə, yeni təhsil, yeni dövrün müəllimləri aparıcı rol oynaya bilər. Təbiidir ki, dünya ölkələrinin təhsil sistemlərinin quruluşu, idarə metodları arasında fərqlər ola bilər. Lakin ixtisasından asılı olmayaraq bütün ali təhsil mərhələlərini tamamlayanlar təbiət-əhali-istehsal münasibətlərinin qanunauyğunluqlarını bilməli, ekoloji şəraitin nizamlanması və ətraf mühiti mühafizənin sirlərini öyrənməlidirlər.
XXI əsrdə təhsilin və elmin qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biri də təbiət və humanitar elm sistemlərinin inteqrasiyasından ibarətdir. Deyilənlər ətraf mühitin dərk edilməsi ilə yanaşı bir çox ekoloji və başqa həyati problemlərin öyrənilməsinə və həllinə yönəldilməlidir. Həmin məqsədin həyata keçirilməsi üçün sovet dövründə təbiət-əhali-istehsal münasibətləri sahəsində qazanılan elmi, metodoloji bilik və ideyalar yenidən təhlil edilməlidir.
Təbiidir ki, son 30 ildə ekologiya elmi özünün yeni formalaşm a mərhələsinə yüksəlmişdir. Bu elm sahəsi ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və s. kimi tətbiqi sahələri əhatə edir. Göstərilənlərin ekoloji proseslərlə bağlı daha b ir çox istiqamətlərini müasir dövrdə təhlil etmək, və terminləri transformasiya etmək lazım gəlir.
Eyni zamanda biz təbiətin, sosial mühitin ekoloji vəziyyətini öyrənərkən ətraf mühitdə gedən proseslərin hamısının hərəkət və inkişaf qanunauyğunluqlarını, kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyini, miqyasını və b. cəhətlərini kifayət dərəcədə qiymətləndirməyi və onların ölçü vahidlərini dəqiqləşdirməyi bilmirik. Ona görə də hələ təbiətdə və cəmiyyətdə gedən pozuntuların, ekstremallığın parametrləri, kifayət qədər müəyyənləşdi
226 227
rilməmişdir. Buna baxm ayaraq alimlər müəyyən etmişlər ki, insanlar tərəfindən təbiətə atılan orqanik mənşəli tullantılar, təbii yolla atılanlardan dəfələrlə çoxdur. Karbon qazı son 100 ildə 20% artmışdır. Ozonun parçalanması və ozon təbəqəsində dəliklərin yaranması baş vermişdir. Beləliklə, hava axınlarının dəyişilməsində əlavə təsir gücü yaranmışdır. Təbiətin oksigen istehsalı və bütünlüklə üzvi aləmin təbii təkrar istehsalı zəifləyir. Eyni zamanda, V.İ.Vernadskinin dediyi kimi, insanın təbiətə təsiri geoloji qüvvəyə çevrilmişdir.
Ekspertlərin fikrincə növbəti 100 ildə ətraf mühitə olan antropogen təsirlərin atmosferdə yaratdığı parnik effekti nəticəsində planet havasının tem peraturu daha 4-6 dərəcə artacağı gözlənilir və s. Məhs ona görə də, mütəxəssislərin fikri ilə razılaşmaq olar ki, Yer kürəsində təbii zonallıq dəyişə bilər. Alimlərin hesablamasına görə mülayim qurşaqda və ona qonşu olan soyuq qurşaqlarda istiləşmə gedəcəyi ehtimal olunur. Bir sıra çöl zonalarda əkinçilik üzrə məhsuldarlıq 15-20% və hətta 30% azala bilər. Bunun əvəzində qeyri-qaratorpaq zonalarda və daha şimalda məhsuldarlıq arta bilər (N.N.Moiseyev 2002).
Deyilənlərlə əlaqədar N.N.Moiseyevin çox qiymətli ideyaları vardır. Eyni zam anda o, biosferin dinamikasının riyazi modelləşdirilməsinə dair çox qiymətli tədqiqatların və başqa elmi-tədqiqat metodlarının müəllifidir. Lakin bir çəhəti qeyd etmək lazımdır ki, parnik effekti təbii proseslə yaranmır. Üzvü aləmdə baş verən dəyişikliklər qeyri-üzvü proseslərlə, ətraf mühitin çirkli maddələri ilə reaksiyaya girməli olur. Belə halda biosferdə çox böyük gərginliklər yarana biləcəkdir. Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, parnik effektinin yaranması ilə əlaqədar olaraq havada istiləşmə getməsi «bifurkasion» proseslərin, yəni nəticələri və inkişaf istiqamətlərini əvvəlcədən proqnozlaşdıra bilmədiyimiz hadisələr baş verə bilər. Yer kürəsində bioloji ritm pozular. Biosfer və eləcə də insanlar, qlobal miq
228
yaslı deqradasiyaya məruz qala bilərlər. Müasir dövrdə ətraf m ühiti öyrənmək, ekoloji gərginlikləri aradan qaldırmaq məqsədilə zamanın tələblərinə çavab verən kadrlar hazırlanmalıdır. Həm in sahə ilə bağlı fasiləsiz ekoloji təhsil sisteminin həyata keçirilməsi ən zəruri məsələlərdəndir. Təhsilin sistemləşdirilmə- sinin aşağıdakı mərhələlərlə həyata keçirilməsi məqsədə müvafiq olar: ailədən məktəbəqədər ekoloji tərbiyə-təhsil-elm-isteh- salat-təhsil. Deyilənlər elm və təhsil sistemlərinin inteqrasiyasın ın fasiləsiz aparılmasını tələb edir.
Müasir dövrdə cəmiyyətlərin, ölkələrin və bütün dünyanın idarə edilməsində ekoloji biliklərə yiyələnmək, ətraf mühiti m ühafizə etmək bacanğına malik olmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Keçən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq Azərbaycanın təhsil sistem ində ekoloji təmayüllü fənnlər tədris edilir. Müvafiq olara q ixtisaslar açılmasında mühüm irəliləyişlər yaranmışdır. İxtisas təmayülündən asılı olmayaraq ali məktəblərin bir çox fakültələrində ekologiyanın və ətraf mühiti mühafizənin əsasları təd ris edilir. Ekologiyanın bioloji, coğrafi, texnoloji və b. təmayüllü istiqamətləri, ixtisasları yaradılmışdır. Ali məktəblərimizd ə ekoloji təmayüllü ixtisasların hazırlanmasında nümunəvi o la n kollektivlər, kafedralar vardır.
Deyilənlərlə yanaşı qeyd etməliyik ki, müasir mərhələdə inkişafın və idarəetmənin əsaslarında ekoloji və ətraf mühiti m ühafizə biliklərinin əsas yer tutmasını nəzərə alaraq təhsil sistem inin bütünlüklə ekologiyalaşdırılmasma böyük ehtiyac vardır. Bu sahədə müvəffəqiyyətlər qazanılması ilə bütün idarəetm ə sistemlərində aşağıdakı qlobal məsələlərin həyata keçirilməsinə şərait yaranacağı şübhəsizdir:
■ Təbiətə və ümumiyyətlə ətraf mühitə tamamilə yeni münasibətin bəslənilməsi, yeni mədəniyyətin və yeni həyat tərzinin formalaşması;
229
■ Bütün təhsil mərhələlərinin ekoloji təhsillə əlaqəli aparılması;
■ İdarəetmədə, ölkənin bir çox sahələrində ekoloji təhlükəsizliyə təminat yaradılması.
Təbiidir ki, deyilənlərin həyata keçirilməsində ilk növbədə müəllim-öyrətim sistemi əsas yer tutmalıdır. Bununla əlaqədar təhsilə xidmət edən bütün sferalar müasirləşdirilməlidir. Müəllim geniş dünyagörüşə malik olmaqla ixtisasından asılı olmayaraq ekoloji biliklərə yiyələnməlidir. Eyni zamanda hansı ölkədə yaşamasından asılı olmayaraq müəllim planetar mədəniyyətə malik olmalıdır. Bu istiqamətdə coğrafiyanın və ekoloji biliklərin əvəzolunmaz rolu vardır.
Ekoloji və eləcə də, ekocoğrafi təhsili daha səmərəli etmək məqsədilə bu sahədə əlaqələndirici şuralar və yaxud mərkəzlər yaratmaq lazım gəlir. Həmin qurumun yaradılması ilə ilk, növbədə, aşağıdakı məsələlər ətrafında müzakirələr aparmaq məqsədə müvafiqdir:
■ Təhsil islahatı mərhələsindən asılı olaraq ekoloji biliklərin sistemləşdirilməsi və kadr hazırlığını nizamlamaq, bu sahədə dünya təcrübəsini öyrənmək;
■ Ekoloji və xüsusilə CİS tədrisində elmi-tədqiqat metodlarını təkmilləşdirmək;
■ Ətraf mühitə təsirin qiymətləndirilməsi və bu sahədə monitorinq aparılması sahəsindəki təcrübəni ümumiləşdirmək;
■ Hər bir ali və peşə təhsili ocaqlarının yerləşdiyi ərazilərdə və yaxud da ona yaxın regionlarda «Təbiət muzeyi», «Tədris qoruğu» və s. adda təbiət guşələri, əlverişli şəraiti olan ərazilərdə «Təbiət tarixi» qoruğu «Təbiət abidələri tədris» yaratmaq.
Fikrimizcə, deyilənlər təhsil sisteminin ekologiyalaşdırıl- ması sahəsində başlanğıc mərhələlərdən olmaqla bu sahədəki nəaliyyətləri koordinasiya etmək lazım gəlir. Bu işi ali məktəb
lərin ekologiya sahəsində aparıcı mövqe tutan kafedralarından birinə, yaxud kafedralar arası şuralara, bəzən ekoloji mərkəzlərdə ən çox təcrübə qazanmışlarmdan birinə həvalə etmək məqsədə müvafiq olar.
8.2. Coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsinin ekoloji əhəmiyyəti
Hər bir idarəetmə sahəsi və eləcə də, təhsil sistemi elmi əsaslara malik olmaqla eyni zamanda, ümumi və xüsusi sistemlərə malikdir. İlk baxışda sadə görünən elmlər müvafiq sistemlərə malik olmaqla differensasiya və inteqrasiya edilirlər. Birinci fəsildə göstərildiyi kimi, elm sahələrində düzgün struktur- laşdırm a, tədqiqatların düzgün istiqamətləndirilməsində, hətta elm sahələrinin səmərəli fənləşdirilməsində və düzgün tədris edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmlər düzgün fən- ləşdirildikdə onun təhlili, qavranılması səmərəli və yadda qalan olur. Eyni zamanda elmi qanunların açılmasına, bununla əlaqədar, elmlərin sistemləşdirilməsinə şərait yaranır. «Elmi biliyə sistem xarakteri verən də məhz elm qanunlarıdır» (C.T.Əh- m ədov , 2001). Elmi qanunların şərhi, öyrənilməsi, tədrisi, onlar ə tra fın d a elmlərin inteqrasiyası və s. eyni zamanda elmlərin düzgün fənləşdirilməsində, əlaqələrin səmərəli təşkilində mühüm yer tutur. Elmi biliklər sistemləşdirildiyi kimi, tədrisin də düzgün qurulması və səmərəli təşkili sistemli strukturlaşma tələb edir.
Ekoloji proseslər mürəkkəb təbii və sosial əsaslara malik olmaqla elmlərarası mahiyyət kəsb etdiyinə görə onların öyrənilməsində ilk növbədə fundamental elmlərin, xüsusilə ümumi coğrafiyanın mühüm rolu vardır. Qeyd etməliyik ki, ekologiya elmi və eləcə də, ətraf mühiti mühafizə haqqında biliklərin tari
230 231
xi çox qədim olmasına baxm ayaraq, bu sahədəki elmi biliklər hələ kifayət dərəcədə strukturlaşdırılmamışdır. Problemlərin öyrənilməsində müvafiq əmək bölgüləri də hələ tamamilə müasir tələblərə cavab vermir. Deyilənlər bir sıra səbəblərlə əlaqədardır: Birincisi, təbiət-cəmiyyət proseslərinin qarşılıqlı əlaqələrinin, elmi təhlillərin fəlsəfi əsaslarının izahında subyektivlik mövcud olmuş, bəzi dövrlərdə elmi təhlillərdə siyasətləşmə getmişdir; İkincisi, təbiət-cəmiyyət münasibətlərinin nəticələrinə dair informasiya sistemləri m əhduddur və kifayət dərəcədə sistemləşdirilməmişdir; Üçüncüsü və ən başlıcası nə təbii p roseslərin insana və cəmiyyətə təsirinin nəticələri, nə də cəmiyyətdə gedən proseslərin ətraf mühitə təsir dərəcəsi kifayət dərəcədə qiymətləndirilmir və proqnozlaşdırılmamış, bu sahədəki «mexanizm» müasir tələblər səviyyəsində işlənməmişdir.
Hesab etmək olar ki, XXI əsrdə təbiət və cəmiyyət elmlərinin inteqrasiyası ekologiya elminin inkişafına və həyata tədbiqi sahələrinə mühüm təsir göstərə biləcəkdir. Bunlarla yanaşı müasir dövrdə təbiət, cəmiyyət hadisələrinin inteqrativ qanunlarının (biotik və abiotik, antropokosmik, bifurkasion və b.) öyrənilməsi həyatımızın aktual sahələri kimi qiymətləndirilməlidir. Biologiyada və bioekologiyada bir sıra maraqlı ideyalar və konsepsiyalar yaradılmışdır ki, onlar ekoloji problemlərin həllində mühüm rol oynaya bilər. Məsələn, prof. Q.M us- tafayevin canlı aləmin biotik əlaqələrinin (məkan-qida-popul- yasiya üçbucağı) istiqamətlərini əks etdirən «ekoloji qanunu» məntiqlidir. Təbiidir ki, göstərilən üçbucaq böyük ekoloji sistemin ancaq bir hissəsini, bir qolunu əhatə edir.
Ümumi ekoloji proseslər, planetar və regional miqyasda əhatə olunmaqla başlıca olaraq Yer planetinin xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. Burada Yerin təki və qabığı-litosfer-kosmik sfera iştirak edir (V.İ.Vemadski). Həmin sferalar arasında gedən qlobal proseslər geoekoloji qanunauyğunluq yaratdığını
g ö stə rir. Həmin sferalar arasında təsir əlaqələri ekoloji proseslə rd ə və ətraf mühitin formalaşmasında fundamental mahiyyət k ə sb edir. Göstərilən bu üçbucaq özündən əvvəlki üçbucağa n isb ə tən daha fundamental prosesləri əhatə etsə də, bunlar da ek o lo ji sistemləri tamamilə əhatə etmir.
Ekoloji proseslərin mürəkkəbliyi, təbii və sosial proseslər a rasındak ı qanunauyğunluqları əks etdirir. Növbəti üçbucağ təbiət-əhali-istehsal prosesləri arasındakı əlaqələri əks etdirir. G östərilən üçbucaqların başlıca cəhəti odur ki, burada coğrafi ekologiyanın dialektik mahiyyəti çox asanlıqla dərk edilir. Eyni zam anda aydın olur ki, üçbucağın tərəflərinin biri o birindən d a h a çox asılıdır. Bu asılılıqda eyni zamanda konkretlik vardır. T əb iə td ə gedən daha bir çox proseslərin (iqlim, torpaq, suların, m eşələrin və s.) yaranması və inkişafı özlərinə məxsus qanunauyğunluq lara əsaslanır. Qalan təbii sistemlərin də hər biri m üvafiq üçbucaqlar daxilində ekoloji proseslərə malik olurlar. Beləliklə həmin qayda ilə meşələrin, landşaftların və s. ekoloji proseslərin müvafiq modelini vermək olar. Üçbucaqlar eyni zam an d a rəmzi olaraq ekoloji proseslərdə istiqaməti, gücü və əhatə dairəsini əks etdirirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, üçbucaq la r özü sistem yaratmaqla yanaşı daxili strukturlara malikd irlər. Onları da daha bir neçə üçbucaqlara ayırmaq olar. Biz isə coğrafi sistemlərin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq onun bir neçəsini ümumi ekoloji sistemdə əmələ gətirdikləri çoxbucaqlı sistemdə əks etdiririk (5-ci şəkildəki kimi).
Göstərilən üçbucaqlar və çoxbucaqlar heç biri bir-birindən tamamilə təcrid oluna bilməz, əksinə bir-birinin formalaşması üçün əsasdır. Məhz ona görə də həmin üçbucaqların əmələ gətirdiyi çoxbucaqlar əlaqələri, ekoloji proseslərin mürəkkəbliyini, fərdiliyini, bir-birinə keçirici olduğunu əks etdirir. Eyni zamanda bu çoxbucaqlıya daxil olan ölçülər və CİS, təbii şəraitin, urbanizasiyalaşmış ərazilərin qarşılıqlı inkişafını qiymət
232 233
ləndirməyə, ekoloji proseslərin inkişafını dərk etməyə əsas verir. Böyük ekologiyadan bəhs edən elmlər sisteminin bioloji, coğrafi, geoloji, fiziki, kimyəvi, sosial və b. ibarət modeli ümumi ekoloji sistemlərə dair elmi «aparat» yaradılmasında iştirak edirlər.
Bununla yanaşı aydın olur ki, bütün təbii və sosial mühitdə gedən proseslər, ətraf mühitdə gedən proseslərin tərkib hissələri, eləcə də mövcud m akro- sistemlərin daxili hissələridir. Bunlar üçün ümumi nəzəri və metodoloji əsasların formalaşdırıl- masmda aşağıdakı elm sahələrinin öyrənilməsi və onların məqsədyönlü fənləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir: ilk növbədə Yerin və həyatın əmələ gəlməsini; Biosferdə və cəmiyyətdə gedən təkamül proseslərini; Təbii təkrar istehsal ilə cəmiyyətin tarazlı inkişafı arasındakı əlaqələrini; Ümumi yerşünaslığı, eti- mal nəzəriyyəsini və s. misal göstərmək olar.
Adları çəkilənlərin hər biri təbiətşünaslığın, cəmiyyətin inkişafının və s. öyrənilməsində xüsusi və aparıcı yer tutur. Göstərilən elm sahələrindən Ümumi yerşünaslığı, Təbiətşünaslığı bir neçə ixtisaslar üçün başlanğıc fənlərdən biri kimi qəbul etmək olar. Həmin sahələrin və digər başqa elmlərin fənləşdiril- məsində, onların ardıcıl strukturlaşdırılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Daha sonra yəqin ki, qlobal ekologiyanın öyrənilməsi zəruridir. Coğrafi ekologiya ixtisasında bunlardan sonra Ekologiya və ətraf mühiti mühafizənin əsaslarına, Təbii ehtiyatlardan istifadə haqqında təlimə, Təbii ehtiyatlardan istifadə edilməsinin ekoloji və iqtisadi qiymətləndirilməsinə, landşaftın ekologiyasına, İstehsal texnologiyasının ekoloji əsaslarına və b. fənlərə xüsusi yer vermək lazım gəlir.
Müasir dövrdə Azərbaycan təhsilində islahatlar müvəffəqiyyətlə gedir. Həmin prosesdə təhsilin ekologiyalaşdırılmasına çox böyük şərait yaranır. Bununla əlaqədar indi ali və orta ixtisas təhsil ocaqlarının, Təhsil nazirliyinin elmi-metodiki şurala
234
rın ın üzərinə böyük vəzifələr düşür.Təhsilin ekologiyalaşdırılmasmda ümumi təhsil sisteminin
yenidən qurulmasının və onun təşkilinin çox böyük əhəmiyyəti vard ır. Bu sahəyə dair müəyyən tədqiqatlar aparılmışdır. Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq Y.M.Neymətovun «Təhsil XXI əsrdə» (M., 2002) əsəri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Həmin əsərdə m üasir dövrün qlobal problemləri; Dövrün carçısı və müasir dünyada təhsil; Post Sovet dünyasının vahid təhsil sisteminin yaradılm ası yollan və s. kimi problemlər ətrafında təhlillər aparm ası mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Deyilənlərlə əlaqədar dünyəvi və milli təhsilin konstruktivləşdirilməsinə dair maraqlı ideyalar verilmişdir. Müəllifin belə bir ideyası da var ki, «İnsanlığ ın gələcəyi elmi biliklərin iqtisadiyyatına əsaslanan inform asiya mədəniyyətinin inkişafı ilə əlaqədardır». Daha sonra m üəllif yazır ki, «Elmi biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatda insan əsas (baş) resursdur». Qeyd etmək lazımdır ki, ali varlıq olan in san ın iqtisadiyyatda əsas «resurs» yaradıcı kimi qiymətləndirilm əsi ilə yanaşı ekoloji nöqteyi-nəzərdən insanın «dağıdıcı» o lduğu da qiymətləndirilməlidir.
B unu da nəzərə almaq lazımdır ki, elmi biliklərin səmərəliliyi, iqtisadi cəhətdən potensiallaşması insanların daha yaxşı düşünməsi və yaratması təhsil sisteminin səviyyəsindən asılıdır.
M üəllif daha sonra göstərir ki, SSRİ-nin dağılması ilə əlaqədar olaraq təhsil sisteminin böhranı bütün MDB ölkələrində oxşar səbəblərin nəticəsi idi. Təhsil sisteminə qoyulan maliyyə vəsaitinin 50%-ə yaxın azalması, təyinat yerlərinin planlaşdı- rılmaması, müəllimlərin həyat səviyyəsinin aşağı düşməsi və zəkalı insanların öz ölkələrini tərk etməsi təhsilə və elmə çox böyük ziyan vurmağa başladı. Bununla yanaşı məktəbə, müəllimlərə bəslənilən məhəbbət «məşqçi» müəllimlər arasında bölüşdürüldü.
Siyasi, iqtisadi, ictimai böhranlar dövründə yaranmış və-
235
ziyyət təhsilə çox böyük təsir göstərdi, onları aradan qaldırmaq həmin prosesi yenidən XXI əsrin tələblərinə müvafiq qurmaq indi daha çox vaxt və vəsait tələb edir.
Müasir dövrdə siyasi-iqtisadi böhranlardan, sonra respublikamızın iqtisadiyyatının və sosial həyatının inkişaf etməyə başlaması təhsilin və elmin inkişafına əməli təsir göstərəcəkdir. Bunlarla əlaqədar olaraq təhsildə və elmdə milliləşmə və dün- yəviləşmə getməsi ilə əlaqədar çoxlu informasiya bolluğu yarana biləcəkdir. Onlardan ali məktəblərdə səmərəli istifadə olunması üçün keçilən mövzuları, informasiyaları sistemləşdirmək lazım gəlir. Həddən artıq təkrarlara, yeknəsəkliklərə yol verməmək üçün bilik və informasiyaları coğrafi və ekoloji proseslərin başlıca qanunları və qanunauyğunluqları əsasında sistemləşdirməklə yanaşı, tədris planları, fənn proqramları müasir tələblər səviyyəsində tərtib edilməli və qanunauyğun struktur- laşdırılmalıdır.
8.3. Ekoloji təhsil sistemində dövri (tsikli) strukturlaşdırma konsepsiyasının əhəmiyyəti
Hər bir elmi istiqamət və həmin sahə üzrə kadr hazırlığı tədris planlarına müvafiq həyata keçirilir. Tədris planlarının məntiqli, məzmunlu olması, həyati tələblərə cavab verməsi onun əhəmiyyətini, işə yararlı olmasını artırır. Tədris planlarının ən mühüm əhəmiyyətlərindən biri də odur ki, onun vasitəsilə elm sahələri fənləşdirilir, hər birinin predmeti (tədqiqat obyekti, elmi baxışlar, məqsədlər, tədqiqat metodları və s.) dəqiqləşdirilir, fənlərarası əlaqələr yaradılır. Daha sonra nəzəriyə və təcrübənin yeri və əlaqələri müəyyənləşdirilir. Biliklərin bacarığa çevrilməsi üçün elmi-metodiki əsaslar təhlil edilir.
Təbii və sosial sistemlər haqqındakı biliklərin struktur- laşdırılması əqlin və bəzəndə fərdlərin təcrübəsinə əsaslanır.
236
O na görə də, burada yaradıcılıqla yanaşı müəyyən subyektiv münasibətdən doğan məhdudiyyət və təhriflər də özünə yer tapa bilir. Bununla yanaşı təbiətdə gedən dövri, struktur və eyni zam anda sistemli formalaşmaların müvafiq sərhədlərini bəzən, şərti də olsa ayırmaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Göstərilənləri həyatda nəzərə almadıqda optimallığı bərpa etmək mum- kün olmur. Deyilənlər düzgün dərk edilmədikdə dövri-struk- turlaşm a təfəkkürlərdə düzgün əks edilmir. Beləliklə, elmlərin mahiyyətini açmaq, onları predmetləşdirmək çətinliklər qarşıs ında qalır. Həmin proseslərin təbii və sosial mahiyyətlərinin d ə rk edilməsi öz növbəsində tədrisin elmi təşkilinə də şərait yarad ır .
Dövri-strukturlaşma konsepsiyası nöqteyi-nəzərindən ixtisasından asılı olmayaraq tədris planlarının formalaşma qanunauyğunluğu eynidir. Lakin deyilənlərin təbiət, ictimai və dəq iq elmlər üzrə fərqli cəhətləri vardır. Coğrafiya elmləri üzrə aparılan ixtisaslar və eləcə də Coğrafi ekologiya və ətraf mühiti m ühafizə ixtisaslarının tədris planları təbiət elmləri sisteminə m üvafiq strukturlaşdırılır. Eyni zamanda yuxarıda göstərilən ixtisaslarda tədris planının ümumi strukturu bir-birini tamala- yan , bir-birindən fərqli olan bölmələrdən ibarətdir. Həmin bölm ələr başlıca olaraq aşağıdakılardan ibarət olur: Humanita r və sosial-iqtisadi; Təbii və fundamental; Ümumi hazırlıq fənləri bölməsi; İxtisas fənləri; Xüsusi və fakültativ fənlər bölmələri. Lakin, strukturdaxili formalaşma hər zaman səmərəli qurulm ur. Bəzən ixtisaslarda və ixtisaslaşmalarda hətta zəruri hesab edilən fənlər tədris planlarına daxil edilmir. Dövri struk- turlaşdırma əsasında tədris planına fənlərin daxil edilməsi onların məntiqli ardıcıllığla düzülməsi tədris planının yaradıcılarından yüksək peşəkarlıq tələb edir. İlk yaradılan tədris planlarına bəzən ikinci, hətta üçüncü dərəcəli fənlər özünə yer tapır. Elə hallar da olur ki, müvafiq fənlər aid olduğu (əsas) bölməyə
237
(dövriyyəyə) daxil edilm ir. B ununla və digər səbəblərlə əlaqədar olaraq bölmələr düzgün strukturlaşdırılmır. Belə halda bəzən elmi biliklər səmərəli əlaqələndirilmir. Fənlərarası növbələşməyə, inteqrasiyaya əlverişli şərait yaradılmır.
Ümumiyyətlə, s tru k tu r əlaqələrə qoyulan tələbləri öyrənərkən əsasən BDU-un Coğrafiya fakültəsinin müvafiq kafedralarının və eləcə də Ə tra f mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kafedrasının iş təcrübəsinə əsaslanmışıq. Eyni zamanda uzun illər BD U-nun bir sıra fakültələri və Azərbaycan Respublikasının bir çox ali məktəblərinin tədris sistemi və tədris planları ilə tanışlıq nəticəsində əldə edilən ümumiləş- dirmələr qiymətli m əlum at mənbəyi kimi istifadə edilmişdir. Göstərilən sahədə M DB və başqa ölkələrin tədris sahəsindəki nailiyyətlər də nəzərə alınmışdır. Ümumiyyətlə, dövri struktur- laşma prosesinin düzgün təşkili bir çox amillərlə əlaqədar olmaqla özünün konkret nəticələrini tədris planlarında və bununla əlaqədar buraxılan kadrların hazırlıq səviyyəsində göstərir.
Təhsil sistemində ən mühüm mərhələ ali təhsilin bakalavr və magistr pillələri üçün baza tədris planlarını tərtib etməkdən ibarətdir. Burada əsas məsələ elmi-nəzəri və praktiki kurslan hər bir bölməyə görə düzgün və ardıcıl qruplaşdırmaqdan ibarətdir. Fənlərin adları, onların düzülüşü, kurslara və semestrlə- rə görə ardıcıllıqları strukturlaşm anm əsas şərtidir. Daha sonra fənlərin proqramları, ona uyğun mövzuların ardıcıllığı da dövri strukturlaşdırmamn tərkib hissəsidir.
Deyilənləri nəzərə alaraq bakalavr təhsilinin həyata keçi-' rilməsində aşağıdakıları nəzərə almaq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir: '
■ Ölkənin ümumi inkişaf proqramına müvafiq olaraq ixtisasların təmayülünə olan tələbi düzgün müəyyən etmək;
■ Hər bir ixtisası müvafiq istiqamətə aid etmək;■ Tədris planlarının müvafiq dövriyyələrə, bölmələrə ay
rılm ası və hər bir dövriyyəyə daxil olan başlıca (aparıcı) və köm əkçi fənləri məntiqli əlaqələndirmək;
■ Kurs işlərini fənlərə görə düzgün seçmək;■ Tədris və istehsalat təcrübə yerlərindən, eksperimental
bazadan səmərəli istifadə etmək;■ Buraxılış işlərinin mövzularını keçilən kurslara uyğun
seçm əklə onları gələcək tədqiqatların başlanğıcı və yaxud da o n la ra hazırlıq kimi qiymətləndirmək.
Tədris planları müəyyən dövr üçün sabit olmaqla yanaşı, elm i və elmi-metodiki şuraların, nəzəri seminarların müzakirə obyek ti ola bilər. Belə halda tədrisin və elmin inkişafının dünyəvi nailiyyətləri nəzərə alınmaqla respublikada ayrı-ayn təhsil ocaq larında qazanılan zəngin təcrübələrin öyrənilməsi məqsədə m üvafiqdir.
Təhsil islahatı dövründə predmetlərin nəzəri bölmələri və təcrübələrin məzmunu və formaları qarşısında qoyulan tələblər xüsusi olaraq təhlil olunmalıdır. Başqa ixtisaslarda olduğu kimi C oğrafi ekologiya və ətraf mühiti mühafizə və s. ixtisaslar üzrə tədris planları Sovet dövründə Xalq Təhsil Nazirliyinin Tədris-M etodiki Şuralarının nəzarəti ilə həyata keçirilirdi. Bu əsərin müəllifi də Azərbaycandan olan başqa təcrübəli mütəxəssislərlə birlikdə «Coğrafiya», «Ekologiya və ə traf mühiti mühafizə» ixtisasları üzrə fəaliyyət göstərən elmi-metodiki şuraların üzvü kimi tərtib edilən tədris planlarının müzakirələrində əməli təkliflərlə iştirak etmişdir. Tədris planları təsdiq edildikdən sonra bir qayda olaraq daha da təkmilləşdirilmək məqsədilə vaxtaşırı müzakirələr davam etdirilir və gələcək illərdə tədris planlarına əlavələr edilməsi üçün yeni təkliflər nəzərə alınırdı. Bununla yanaşı 1970-ci və 1980-cı illərə qədərki təhsil planlarında yeknəsəklik var idi. Bəzi tədris planları bölmələrə ayrılmırdı, fənlər daha çox siyasətləşdirilirdi. Deyilənlərlə əlaqədar olaraq tədris planlarına dövri-strukturlaşmanı tətbiq etmək, təbiidir
238 239
ki, çox çətin olardı.Təhsilin bir çox üstünlüklərinə baxmayaraq bəzi ixtisaslar
da, eləcə də coğrafiyada, onun ekoloji təmayüllü ixtisaslarında çoxfənlik (50-yə qədər və daha çox) mövcud idi.
Bakalavr və magistr tədris pilləsinə keçilməsi ilə əlaqədar olaraq bakalavrda tədris planına 4000 saatı ötməmək şərtilə 35-42 fənn daxil edilir. Fənlərə verilən ümumi saatları, onların sayını, ümumiyyətlə, məqbul hesab etmək olar. Bununla yanaşı fənlərin tədris planlarında ardıcıl yerləşdirilməsinə, onların əlaqələndirilməsinə ehtiyac duyulur. Fənlərin optimal əlaqələndirilməsi yalnız məntiqli strukturlaşdırmanın nəticəsində həyata keçirilə bilər. Strukturlaşmaya əməl etmək elmi- metodiki yanaşma tələb edir. Bununla tədris planlarında fənlərin uzlaşdırılmasına (harmoniyaya) şərait yaradılmış olur. Dövri strukturlaşma harmoniya qanununa əsaslandığından, bir-birini tamamlayan fənlər biliklərin bu və yaxud digər dərəcədə inteqrasiya olunmaları üçün də şərait yaradır. İnteqrasiya əsasında formalaşan biliklər tələbələr tərəfindən daha asan qavramlır, yadda qalan olur. Bu əsasda formalaşan biliklər elmlərarası mahiyyət kəsb edən problemlərin həll edilməsində mühüm rol oynayır.
İndiyə qədər ali təhsilin müxtəlif problemləri barədə bir çox alim-pedaqoqlar elmi təhlillər aparmışlar. Tədris planlarının tərtibi haqqında (N.N.Baranski, 1957), Cisimlərin xassələrinin öyrənilməsi üzrə dinamiki fəza konsepsiyası (M.Salahov, 1999), Biotik əlaqələrin öyrənilməsində «ekoloji qanunların yeri» (Q.T.Mustafayev, 2000), Ümumi təhsil sistemində ekoloji və ekocoğrafi təhsilin yeri (Ş.Y.Göyçaylı, 1997). Yeni təhsil pa- radiqm axtarışlarında (Y.M.Neymətov, 2002) və b. misal göstərmək olar.
Tədris planlarının tərtibində dövri strukturlaşdırma konsepsiyası isə bizim tərəfimizdən ilk dəfədir ki, irəli sürülür. Hə
min konsepsiyanın əhəmiyyətlərindən biri də tədris planlarında kəskin dəyişikliklərin baş verməsinin qarşısını almaqdan ibarətdir. Harmonik uzlaşmağa malik olan strukturlarda da müəyyən çatışmazlıqlar yarana bilər. Lakin belə halda əsas mövqedən yayınma həddi böyük olmur.
Qeyd etmək lazımdır ki, elm sahələrinin predmetləşdirilmə- si və onların tədris planlarında harmonik strukturlaşdırılması, o n u n tətbiqi sahələri arasında da məntiqi əlaqələr yaradılmasına şərait yaradır. İndiyə qədər Təhsil Nazirliyinin səyi ilə C oğrafiya fakültəsində Fiziki və İqtisadi-sosial coğrafiya, Ətr a f m ühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə və b. kafedralarda tədris planlarının tərtibində çox böyük təcrübə qazanılm ışdır. Bütün çoxillik dövrdə qazanılan təcrübələrdən belə qənaətə gəlirik ki, tədris planları müxtəlif ixtisas hazırlığ ında elmi biliklərin bacarığa çevrilməsi üçün yaradılan sistem ləşdirilm iş modeldir. Həmin planların başlıca ideyaları rek- to rlu q tərəfindən irəli sürülür və müvafiq kafedralar tərəfindən tə rtib edilir və yaxud müvafiq dəyişikliklər edilir. Fakültə de- kanlığ ım n xüsusi səyi ilə müzakirə edildikdən sonra ali məktəbin tədris hissəsi üzrə prorektorun və yaxud rektorun nəzarətin d ən keçərək təhsil nazirinin və yaxud nazir müavininin imzası ilə təsdiq edilir. İndiyə qədər tədris planları konkret şəraitə və tələblərə görə səviyyəli tərtib edilmişdir. Xüsusi bir cəhəti də qeyd etm ək lazımdır ki, tədris planları ən yüksək səviyyədə hazırlandıqda belə onları ideal planlar hesab etmək olmaz. Cəmiyyət və elm sahələri inkişaf etdikcə təhsil sahəsindəki nailiyyətlər və eləcə də, ölkədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsinin kadr hazırlığına olan tələbləri, tədris planlarının tədricən tək- milləşdirilməsinə ehtiyac yaradır. Ona görə də həmin proses eyni zamanda özünün dinamikliyi ilə səciyyələnir. Deyilənlər ölkənin demokratikləşdirilməsi, bazar iqtisadiyyatının idarəetmədə əsas yer tutması ilə də əlaqədardır.
240 241
Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif səviyyəli idarəetmə orqanlarının m araqlarından, yaxud da ixtisasın başlıca istiqamətinin kifayət dərəcədə nəzərə alınmaması və s. ilə əlaqədar olaraq tədris planlarına ikinci və üçüncü dərəcəli fənlər də salmır. Bununla yanaşı ixtisas təmayülünə uyğun olan müvafiq fənlərin tədris planına əlavə edilməsi, fənlərarası əlaqələrin uzlaşdırılması çətinləşir. M əhz dinam iki dövri-strukturlaşdırma konsepsiyasına qoyulan tələblər tədris planlarının müəyyən dövr üçün sabitləşdirilməsinə də şərait yaradır.
Bir çox halda eyni ixtisası əks etdirən tədris planları müxtəlif regionların ali məktəblərində təkrar olunur. Fikrimizcə, eyni ixtisasların tədris planlarında bütün fənləri olduğu kimi təkrarlamağa ehtiyac yoxdur. Dövri-strukturlaşdırma konsepsiyasının tələblərinə riayət etməklə həmin regionun problemlərinə, dünya tədris ocaqlarının təcrübəsinə uyğun olaraq bir neçə yeni fənləri başqa fənlərlə əvəz etmək olar. Məsələn, Gəncə, Sumqayıt, Lənkəran kimi şəhərlərin ali təhsil ocaqlarında Ekologiya və təbiətdən istifadə istiqamətinin ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə ixtisaslarının tədris planlarına başqa ali məktəblərin tədris planlarında olmayan fənnlər salma bilər. Belə halda da dövri struktkrlaşmaya piayət edilməlidir
İndiki tədris planları beş bölməyə (dövriyyəyə) ayrıldığından və müvafiq ardıcıllığa malik olduğundan dövri-struktur- laşma konsepsiyasını tədbiq etmək üçün əlverişli şərait yaranır. Hər fənnə aid müvafiq proqram lar tərtib etdikdə dərs vəsaitlərini, dərslikləri yazarkən onların da mündəricatmı ardıcıl strukturlaşdırmaq lazım gəlir. Strukturlaşmanın düzgün qurulması, tədris və istehsalat təcrübələrinin də səmərəli təşkilinə təsir göstərir.
Təqdim edilən konsepsiyanın əsasını tədris planlarının düzgün predmetləşdirilməsi, elmi biliklərin ardıcıl struktur-
242
laşdırılm ası ilə yanaşı deyilənlər təhsilin strategiyasına uyğun o la ra q ixtisasa verilən başlıca tələbi, biliklərin sadədən mürəkk ə b ə , ibtidaidən aliliyə doğru davam edən uzlaşma və asılılıq p rinsip lərin i əhatə edir.
M üasir dövrdə yuxarıda adları göstərilən ixtisasların tədris p lan la rın ın indiki tərtibatını və strukturlaşmasını məqbul hes a b etm ək olar. Lakin dövri-strukturlaşma konsepsiyasının tələb lə ri baxımından müasir tədris planlarını, onunla bağlı təhsil sistem ini XXI əsrin tələblərinə müvafiq daha da təkmilləşdirm ək lazım gəlir. Həmin prosesdə, ilk növbədə, fundamental, ik in c i növbədə sintetik elmlər, üçüncü növbədə tətbiqi elmlər üzrə qoyulan tələbləri nəzərə almaq zəruridir.
İndiyə qədər fiziki və iqtisadi-sosial coğrafiya, xarici ölkələrin iqtisadi və siyasi coğrafiyası sahəsində dövri struktur- la şm ağ a dair qiymətli misallar göstərmək olar. Şübhə etmirik ki, təqdim edilən konsepsiya yaxın gələcəkdə sintetik elm sahələ rin in daha səmərəli strukturlaşdırılmasına istiqamət verə biləcəkdir. Bununla yanaşı dövri-strukturlaşma konsepsiyasının üzərində xüsusi işləmək lazım gəlir. Həmin məqsədlə ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə (coğrafi ekologiya) ixtisası üzrə humanitar və sosial iqtisadi fənlərdən s o n ra coğrafi ekologiya ixtisasına dair aşağıdakı elmi biliklər sistem i fənləşdirilməlidir: ekoloji proseslərin təbii və iqtisadi- sosial sferalardan asılılığı; iqlimin və atmosferin xüsusiyyətləri və ekoloji mahiyyəti; hidrosfer və onun ekoloji proseslərin inkişafında yeri; torpaq ehtiyatlarının ekoloji xüsusiyyətləri və korrelyativ xassələri; biosfer və landşaftın ekologiyası və problemləri; təbii- texnogen proseslərin coğrafi ekoloji aspektləri; əhalinin və ə traf mühitin qlobal dəyişgənliyinin strategiyası; Yerin coğrafi təbəqəsi ilə cəmiyyətin inteqrativ əlaqəsi haqqındakı biliklər sisteminin təhlili; coğrafi ekologiyanın təbii və ictimai proseslərlə inteqrativ xüsusiyyətləri və s.
243
Göstərilənlər təbiət-əhali-istehsal arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəb, çoxtərəfli xüsusiyyətlərindən bəhs etməklə onların ekocoğrafi xüsusiyyətlərinin strategiyasım əhatə edir. Həmin tələblərin tədris edilməsində vahid coğrafi təfəkkürün formalaşması xüsusi yer tutur. Vahid coğrafiya, təbiət və cəmiyyət elmlərinin, təbiət və cəmiyyət proseslərinin coğrafi mahiyyətlərinin açılmasını, bu sahədəki fundamental biliklərin sintezləşdirilməsininə metodoloji əsaslarının təkmilləşdirilmə- sini tələb edir. Deyilənlər, öz növbəsində ətraf mühitin coğrafi mahiyyətinin açılmasına, təbiət-əhali-istehsal arasındakı dialektik əlaqələrin düzgün şərh edilməsinə şərait yaradır. Bununla da ekoloji proseslərdə coğrafi mahiyyətlərin açılmasına da şərait yaranır. Beləliklə dövri-strukturlaşma sistemi vasitəsilə yuxarıda göstərilən məsələlər məntiqli əlaqələndirilir.
Tədris planlarındakı bölmələr, hər bölmədəki fənlər ixtisas- çı hazırlanmasında xüsusi yer tutmaqla yanaşı gələcək mütəxəssislərdə geniş dünyagörüşün formalaşmasına xidmət edir. Göstərilənlərin həyata keçirilməsində xeyli təcrübə qazanılmışdır.
Tədris planında hər bir bölmənin-dövriyyənin başlıca aparıcı fənni olmaqla yanaşı, bir neçə yardımçı və tamamlayıcı fənlər də olur. Aparıcı fənlər üçün yardımçı fənlər müvafiq mərhələni (yarusu) formalaşdırırlar. Yardımçı fənlər də müəyyən dərəcədə aparıcı fənlərin nəzəri müddəalarına əsaslanır. Tamamlayıcı fənlər hər bir bölmədə elmi istiqaməti verən fənlərə əsaslanmaqla tətbiqi istiqamətlərin formalaşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Başqa ixtisaslarda olduğu kimi coğrafi ekologiyanın tədris planlarında olan fənlər aşağıdakı kimi uzlaşdırılır.
Birinci dövriyyədə, yəni Humanitar və sosial-iqtisadi fənlərdə ən başlıca cəhət maddi aləmin, həyatın inkişaf qanunlarının dərk edilməsinin öyrədilməsindən ibarətdir (fəlsəfə). Həmin
dövriyyədə təhsilin ümumi qanunauyğunluğu açılır (pedaqogik a), gənclərdə real aləmin dərk olunması, şəxsiyyətin formalaşm ası prinsipləri təqlid edilir (psixologiya). Eyni zamanda cəm iyyətin inkişafı haqqında biliklər sistemləşdirilir, sosioloji fikrin , inkişafın fəlsəfi və mədəni-tarixi ənənələri sistemləşdirilir (sosiologiya).
Qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adı çəkilən elmi istiqam ətlər üzrə fənlərin tədris edilməsi onların ardıcıl düzülüşünü və düzgün əlaqələndirilməsini tələb edir.
Birinci bölmədə seçmə fənlərə yer verilir. Onların içərisində «Ekoloji coğrafiyanın əsaslan» fənni bir neçə ildir ki, tədris edilir. Həm in fəndə ixtisasın məqsədi, başlıca müddəaları açılır. Tələbələrin həmin kursa qədər keçdikləri biliklər və sonradan alacaqları elmi məlumatların coğrafi və coğrafi ekoloji biliklərlə əlaqələndirilməsinə imkan yaramr. Birinci bölmənin 2-ci ya- rusında, yəni hum anitar və sosial-iqtisadi fənlər (tarix, fəlsəfə, pedaqogika, iqtisadiyyat, sosiologiya və s.) bölməsində ixtisasın üm um i nəzəri biliklərinin əsası qoyulur. Həmin fənlər mümkün qədər ixtisasın daha səmərəli dərk edilməsi üçün xeyli dünyagörüş verir. Lakin qeyd etməliyik ki, həmin predmetlərdə fənlərarası əlaqələr çox zəif olur. Eyni zamanda təbiətşünaslığa d a ir m isallara çox az yer verilir.
İkinci dövriyyə, Təbiət və fundamental fənlər əsasında form alaşır. Eyni zamanda ümumi nəzəri biliklərlə fundamental elmi biliklər arasında müəyyən inteqrasiya yaradılır. Buraya daxil olan fənlərin funksiyalaşması ixtisas ətrafında alman biliklərin zənginləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elmi biliklər zənginləşdikcə, xüsusilə məntiqi təfəkkür formalaşır (ali riyaziyyatla), materiyanın, ətraf mühitin mahiyyətləri, hərəkəti haqqında biliklər sistemləşdirilir. Materiyanın geoloji, coğrafi, texniki və texnoloji proseslər ilə əlaqələri və ayrı-ayrı sferaların xassələri, bir-birinə təmas etməsinin fiziki qanunauy
244 245
ğunluğu müəyyən edilir (F izika ilə). Kimya elmi vasitəsilə sferaların kimyəvi xassələri, əlaqələrin və inkişafın ümumi və geokimyəvi xüsusiyyətləri şərh edilir. Çox məhdud olsa da, kimyəvi proseslərin köməkliyi ilə coğrafiyada məhsuldar qüvvələr haqqında təhlillər genişlənir, biosferin çirklənmədən mühafizə edidməsi barədə ekocoğrafi m əlum atlar zənginləşir. Qeyd etmək lazımdır ki, adları yuxarıda çəkilən fənlərdə hələlik ekoloji və ekocoğrafi proseslər və ə tra f mühiti mühafizəyə dair misallar çox məhduddur.
Haqqında danışdığımız bölmənin dövri strukturlaşdırılma- sında ümumi yerşünaslıq fənni mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Tədris planlarında onun yeri bəzən landşaftşünaslıqla əvəz olunur, biz landşaftşünaslığı sonrakı, yəni üçüncü bölməyə, ümumi yerşünaslığı isə ikinci bölməyə daxil edilməsini məqbul sayınq. Ümumi yerşünaslıq vasitəsilə Y erin coğrafi təbəqələrinin (litosfer, hidrosfer, atm osfer və biosfer) quruluşu və inkişaf qanunauyğunluqları öyrənilir. Eyni zam anda Yerin forması və səthi dəyişiklikləri haqqında m əlum at verilir. Coğrafi təbəqənin inkişaf mərhələləri təhlil edilir.
Yerin fiziki və iqtisadi coğrafi məzmunu, morfostruktur formaları müxtəlif m iqyaslarda modelləşdirilir, müxtəlif məzmunlu və eləcə də ekoloji və ə tra f mühiti mühafizə xəritələrinin tərtibi və onlardan istifadə m etodları öyrədilir (Geodeziya və Kartoqrafıya). Həmin bölməyə daxil edilən digər fənlə üzvü aləmin inkişafının tarixi mərhələlərini, canlıların yer üzərində yayılmasının qanunauyğunluqları, orqanizm və ətraf mühitin xüsusiyyətləri öyrədilir. Təkamül prosesinin ekoloji mahiyyəti, populyasiyaların ekologiyası, təbii seçmədə, seleksiyaların aparılmasında ətraf mühitin qiymətləndirilməsi, insan ekologiyası və mühitə uyğunlaşma təhlil edilir (Biologiya ekologi əsaslarla).
Əhali, onun inkişafı və yayılmasının qanunauyğunluqları,
təbiət-əhali-istehsal arasındakı münasibətlərin dialektik vəhdəti və ziddiyyətləri, eləcə də ekoloji fəlakətlər, ətraf mühiti mühafizənin elmi əsasları, elmi tədqiqat metodları «Ekologiya və ətraf mühiti m ühafizənin əsasları» və «Sosial ekologiya» və b. fənlər ilə əhatə olunur.
İstiqamətin ümumi hazırlıq fənlərinə daxil olan üçüncü dövriyyənin aparıcı, yardımçı və tamamlayıcı fənləri aşağıdakıları əhatə edir: Yerin müasir relyefinin endogen və ekzogen proseslərlə qarşılıqlı əlaqələrini; geoloji strukturların relyefin formalaşm asında yerini (Geologiya və geomorfologiya); Yer qabığının inkişafının xüsusiyyətlərini, kontinentallıq dərəcəsindən, atmosfer sirkulyasiyasından, okean cərəyanlarından, istiliyin və rütubətin nisbətindən asılı olaraq coğrafi zonallığm qlobal və regional xüsusiyyətlərini (Materik və okeanların fiziki coğrafiyası və s.); Coğrafi sferaların dinamikliyini və inkişafını, epigenetik prosesləri, maddə, su, enerjinin qlobal dövramnı (M eteorologiya və iqlimşünaslıq); Təbii ərazi kompleksləri və landşaft tiplərinin ekologiyasını (Landşaftşünaslıq); Hidrosferin hidrodinam iki proseslərinin, suların ümumi dövranının izahını və s. (Hidrologiya). Canlı aləmin yayılması, areal və onun xüsusiyyətləri, biosfer və onun ekoloji mahiyyəti, dəniz və okeanların biocoğrafı rayonları, dünyanın zocoğrafı quruları, Yer kürəsinin biofilotik bölgüləri, Azərbaycanın biocoğrafi təhlilini (Biocoğrafıya); Sosial və siyasi proseslərin regional xüsusiyyətlərini və bazar iqtisadiyyatı vasitəsilə tənzimlənməsini (sosial iqtisadi və siyasi coğrafiya); Regional və qlobal ekoloji proseslərin öyrənilməsini (Qlobal ekologiya) və s.
Həmin bölmədə coğrafi mühitin torpaq əmələ gətirilməsində yeri, zam an və məkandan asılı olaraq faza tərkibinin formalaşması, torpağın ekoloji proseslərinin formalaşdırılma- sında energetik proseslərin və mühitin rolu, torpaqların coğrafiyası və meliorasiyasının metodoloji əsasları və praktiki əhə
246 247
miyyətindən bəhs edilir (Torpaq coğrafiyası və torpaqşünaslıq).
Yuxarıda adları göstərilən fənlərdə Azərbaycanın yeri, onun mühitinin daxili, regional, qlobal proseslərlə əlaqə qanunauyğunluğu da əks olunmalıdır. D aha sonra Azərbaycanın təbii şəraitinin və sosial-iqtisadi inkişafının ümumi və regional təhlili dünyanın coğrafi əmək bölgüsündə və bazar iqtisadiyyatında yeri qiymətləndirilir (Azərbaycanın fiziki və sosial- iqtisadi coğrafiyası). Azərbaycanın ekoloji tutumu, ətraf mühitə nəzarət (monitorinq), təbii-ərazi və təsərrüfat sahələrinin ba- lanslaşdırılması məsələləri «Davamlı inkişafın ekocoğrafi əsasları» kursu ilə tədris edilməlidir. Hazırda həmin ideyalar qismən ətraf mühiti mühafizə və təbii ehtiyatlardan səmərəli istifadə kursu daxilində tədris edilir.
Üçüncü dövriyyədə informatika və geoinformatika elminin fəlsəfi əsasları, metodologiyası, perspektivləri, elmlərarası əlaqəsi, kompüter texnologiyası və proqram təminatı haqqında məlumatlar verilir. Coğrafi informasiyaların strukturu və ətraf mühitin modelləşdirilməsi, CİS-in komponentləri, toplanma formaları, araşdırma metodları və təlimləri təhlil edilməklə yanaşı fiziki, sosial-iqtisadi coğrafi tədqiqatların modelləşdirilməsi öyrədilir. Eyni zamanda CİS vasitəsilə ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin çirklənməsinin modelləşdirilməsi mühüm yer tutur. CİS-in elmi metodoloji təhlillərinin aparılması ilə coğrafiya və coğrafi ekologiyanın elmlərarası mövqeyi dərinləşir, elmi və praktiki əhəmiyyəti artır.
Dördüncü dövriyyədə-İxtisas fənlərinin strukturlaşdırılma- sma əsasən aşağıdakılar daxildir.
- Azərbaycan Respublikasının planetar, regional miqyasda coğrafi mövqeyi, təbii təsərrüfat xüsusiyyətlərinin dünya əmək bölgüsündə və Qafqaz regionunda yerinin qiymətləndirilməsi;
- Ölkənin təbiətinin iri miqyaslı təhlilləri, enerji istehsal
dövriyyələri, ekoloji tutumunun təhlili;- Respublikanın ekocoğrafi rayonlaşdırılması və mühitə nə
z a rə t sisteminin təşkili;- Regional ekoloji siyasətin idarə edilməsi;- Tətbiqi ekologiyanın nəticələrinin proqnozlaşdırılması;- Təbii və mədəni irsimizin mühafizəsi;- Ə tra f mühitə nəzarət sisteminin təşkili.Göstərilənlər Azərbaycanın ekoloji şəraitinin öyrənilməsi,
ilə yanaşı tətbiqi ekologiya sahəsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı təbiəti bərpa və təbii təkrar istehsald a n bəhs edən fənlərin seçmə fənlər sırasına salınması müsbət nəticələr verir.
Beşinci-xüsusi və fakültativ fənlər dövriyyəsi demək olar ki, tam am ilə strukturlaşdırılmamışdır. Buraya hələlik iki fənn- Tibbi biliklərin və Mülki müdafiənin əsaslan daxildir. Hər iki fənnin ali məktəblərdə keçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. L ak in həmin fənlərin əsaslarım daha da genişləndirməyə və ixtisasların başlıca istiqamətləri ilə əlaqələndirilməsinə böyük ehtiyac vardır. Qeyd etmək lazımdır ki, tibbi biliklərin və mülki m üdafiənin əsasları üçün coğrafiya elmi və ekologiya çox geniş m əlum at mənbəyidir. Göstərilən elm sahələri tibbi və mülki m üdafiənin elmi və praktiki əhəmiyyətini artıra bilər. Fikri- mizcə, coğrafiya fakültəsində hazırlanan ixtisaslarda tədris p lanların ın həmin dövriyyəsində göstərilən fənlərin hər biri ixtisasın əsas istiqamətləri ilə əlaqələndirilsə yaxşı nəticə verə bilər. Ona görə də Coğrafi ekologiya ixtisasında həmin bölməni d aha səmərəli etmək məqsədilə bir neçə düzəliş vermək olar. Onların bir variantını aşağıdakı kimi təqdim edirik:
Tibbi biliklərin və tibbi coğrafiyanın əsasları;Mülki müdafiə və milli müdafiənin əsasları.Qeyd etmək lazımdır ki, ölkəmizin inkişafının keçid mərhə
ləsində olmasını, hərbi vəziyyətini nəzərə alaraq fövqəladə ha
248 249
disələr, epidemiyalar və s. bağlı daha zəruri hesab edilən fənləri həmin bölməyə daxil etm ək məqsədə müvafiq olar.
Nəzərə almaq lazım dır ki, tədris planları ilə əlaqədar dövri- strukturlaşma konsepsiyasının tələblərini müasir və yaxın perspektiv üçün optim al hesab etm ək olar. Bununla yanaşı dövri strukturlaşmanın tələblərinə müvafiq olaraq tədris planlarının bölmələrinə yeni fənlər əlavə etmək və bəzilərini çıxarmaqla yanaşı onların yerlərinin müvafiq qaydada dəyişdirilməsinə ehtiyac vardır. Deyilənlər hər şeydən əvvəl tədrisin daima inkişa- fetməsi, onun özünəməxsus dinam ik olması ilə əlaqədardır.
Dövri-strukturiaşm a prinsipini bakalavr təhsili üzrə bütün ah məktəblərin tədris planlarına tətbiq etmək olar. Həmin konsepsiyanın əməli fəaliyyətə tətbiq edilməsində başqa ali məktəblərin təcrübəsini də nəzərə alm aq yaxşı nəticə verər.
Təqdim edilən ideyaların hamısı mütləq mənada tədrisin təkmilləşdirilməsində həlledici deyildir, onların bəzilərinin daha da dəqiqləşdirilməsinə ehtiyac vardır. Bununla yanaşı təqdim edilən dövri strukturlaşdırm a konsepsiyası tədris planları ilə yanaşı tədris prosesinin təkmilləşdirilməsində də mühüm əhəmiyyət kəsb edə bilər.
Müasir təhsil sistemində ekoloji biliklərin formalaşdırılması, ixtisasların peşə yönümünün müəyyən edilməsi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. D aha sonra hər bir bölməyə daxil olan fənlər, ixtisas kursları ixtisasın elmi və əməli hissəsini tamamlayır. Bunları əsasən baza-tədris planları ilə nizamlamaq daha əlverişli olar. Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, ixtisasın istiqamətini təkcə bölmələr və bölmələrə daxil olan fənlərin sayı təşkil etmir. Fənlər müvafiq saya və müvafiq saatlara malik olmaqla yanaşı bir-birinə əsaslanmalı və bir-birini tamamlamalıdır. Bunun üçün ilk növbədə tədris planında ixtisasa daxil olan bütün fənlərin proqramlarının bir toplu halında tərtib olunması və çap edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu cə
250
h ə td ən Ekologiya və təbiətdən istifadə (coğrafi ekologiya) ixtisası üzrə ilk dəfə kafedrada keçilən 15 fənnin proqramı toplu h a lın d a nəşr edilmiş (1996), həmin ixtisasın tədris planında o la n 40-dan çox fənnlər ikinci topluda əhatə olunmuşdur (2002).
Tədris planlarının bütün dövriyyəsində olan fənlərin toplu h a lın d a nəşr edilməsi fənlərin strukturu, predmetinin mahiyyəti, fənlərarası əlaqələrin səviyyəsi haqqında məlumat verir. Bun u n la təkrarları, proqramdan kənar mövzuları və s. kimi çatışm azlıqları sezmək çox asan olur. Toplunun nəşri hər bir fənn in m üsbət və mənfi tərəfləri ətrafında müzakirə və fikir mübadiləsi aparm aq uçun əyani vəsait kimi də istifadə edilə bilər. B un lar fənlərarası əlaqələr yaratmaqla yanaşı kafedralar və fakültələrarası əlaqələri də səmərəliləşdirməyə şərait yaradar. Deyilənlər təbiidir ki, təcrübə, laboratoriya işlərini, çöl təcrübələrini də səmərəli təşkil etməkdə mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Təqdim olunan konsepsiya tədris planlarının və proqram ların ın daha məzmunlu tərtibinə, elmlərin səmərəli fənləşdiril- m əsinə, eyni zamanda pilləli təhsil sisteminin imkanlarından yaradıcı istifadə edilməsinə şərait yaradar.
251
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan dilində.
I. Budaqov B.Ə. Dözümlü-dözümsüz təbiət. B.,1991.2 Budaqov B.Ə. Coğrafiya elminin uğurlan.B.,2002.3. Əfəndiyev Vüsət. Urbanizasiya və Azərbaycanın şəhər yaşayış məskənləri. B.,2002.4. Əhmədli C. Qanun elmi bilik sisteminin təşkili prinsipidir. BDU- nun xəb-ri. Sosial-siyasi elmlər seriyası, №3,2001.5. Fridrix Engels. Təbiətin dialektikası. M .,1999.6. Gözəlov A. Sosial və ekologi sistemlərdə proqnozlaşdırma metodu. Bakı, 1999.7. Göyçaylı Ş.Y. Əhali coğrafiyası. «Maarif» nəşriyyatı, B., 19798. Göyçaylı Ş.Y. və b. Ə traf mühiti mühafizə və təbii ehtiyyatlardan səmərəli istifadə. «Hərbi» nəşriyyat, B., 19969. Həsənov T.G. Coğrafiyanın tədqiqat metodları. B.,1990.10. Həsənov T.G. Hacızadə Ə.M. Coğrafiya tarixi. B.,2001.II. İnsan və Biosfer (MAB) Azərbaycan milli komitəsinin əsərləri. Buraxılış 2. Bakı-2003.12. Quliyev T.Ə. İdarəetmənin əsaslan. B.,1993.13. Məmmədov Ə. Dialektik idrak və ümumelmi tədqiqat metodla- n. B.,1997.14. Məmmədov Q.Ş. Aqroekologiya. B.,1994.15. Mirzəcanzadə A. İxtisasa giriş. В., 1990.16. Mustafayev Q.İ. Tətbiqi ekologiya. B.,1991.17. Mustafayev Q.T.Sultanzadə F.V İnsanın uğurlan və problemləri. Bakı., Qanun 2-4.18. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. В., 1998.19. Nuriyev Ə.X. Regional siyasət və idarə etmə. B.200420. Paskal Loro. Fransual Tual-Geopolitika(Fransızcadan tərümə) Paris, 1997.21. Paşazadə A. İslam Qafqazda. Bakı, 1999.22. Şükürov A.M. Sosial ekologiya. B.,1999.
252
Rus dilində.
1. А лаев E.B. Социально-экономическая география. Понятийнотерминологический словарь. М., 19832. Алиев Н.А. Теория, география и экономика Изв. РАН. Сер. «География» 1996. №2.3. Американская география (rus dilinə tərcümə) M., 1947.4. Арманд Д Л . Логичность географических классификаций и схем районирования. Б.,сб. «Развитие и преобразование географической среды». М.,19645. Арманд Д Л . Наука о ландшафте. М.,1975.6. Баландин Р.К., Бондарев Л.Г. Природа и цивилизация. М., 1988.7. Баранский Н.Н. Экономическая география в средней школе. Экономическая география в высшей школе. М.,19578. Баранский Н.Н. Методика преподования экономической географии. М., 1960.9. Блануца В.И. Геоэкологические исследования крупного города: подходы, понятийный аппарат, принципы География и природные ресурсы. Журн.1990. №1.10. ВайцзеккерЭ., Ловинс Э., Левине Л. Фактор четыре-Доклад рижскому клубу. Л.,М.,2000.11 Вернадский В.И. Химическое строение биосферы. Земли и ее окружений. М.,1965..12. Виноградов Б.В. Основы ландшафтной экологии. М.,1998.13. Введение в физическую географию. М.,1979.14. Гвоздецкий Н.А. Основные проблемы физической географии. М.,1979.15. Г е о к ч я й л ы Ш.Ю. Современные проблемы экологического образования. ЕРТ журн, 2000 № 2-3.16. Геокчайлы Ш.Ю. Сельское расселение и его преобразование. Б., 1987.17. Геоэкология: Региональные аспекты. Материалы к IX съезду Географического общества СССР. Л., 1990
253
18. Гильберт У. География: ресурсы и окружающая среда М, 1990.19. Глазовская М.А. Общее почвоведение и география. М.,1981.20. Голубев Г.Н. Геоэкология. М.,1999.21. Голодовская Г.А. Куриное М.Б. Экологическая геология- Наука о геологической среды. Геоэкология, I I 1994. № 2.22. Горшков C.IL Геоэкология-Новый уровень междисциплинарной интеграции. Веста. Московского Университетасер.5, география. 1977, №320. Григорьев А.А. Закономерности строения и развития географической среды. М.,1966.21. Грин Д. Модели в географии, (rus dilinə tərcümə) М.Д97122. Грин А.М., Клюев Н.Н.И др. Геоэкологический анализ. П.Изв. РАН. сер. Геогр.1995. № 1.23. Гумильев Л.Н. Этногенез и биосфера земли. Санкт-Петербург. 2002.24. Гуремина Н.В. Последствия антропогенного вмещательства и обеспечение экологической безопасности на малых островах Тихого Океана, www.nuri.oxd.ru, (2001)25. Поль А.К. Проблема загрязнения Каспийского моря. Б.,2003.26. Докучаев В.В. Учение о зонах природы. М.,194827. Емельянов А.Г., Тихомиров О.А, Основы региональной геоэкологии Тверь, 200028. Есаков В.А. Теоретические проблемы физической географии в России XIX- начало XX вв. М.,1987.29. Заволин И.М. Физическая география в современном естествознании. М.,1987.30. Израеяь Ю.А. Экология и контроль состояния природной среды. М.,198431. Исаченко А.Г. Оптимизация природной среды. M., 1980.32. Исаченко А.Г. Основы ландшафтоведения и физикогеографическое районирование. M., 1965.33. Канделки ТЛ ., Сатбирова Г.Г. Вопросы моделирования систем значений упорядоченной терминологии и лингвистической
статистики. В., 1972.34. Ковалев С.А. Избранные труды. М.,200335. Колесник С.В. Общие географические закономерности земли. М .. 1977.36. Котляков В.М., Комарова А.И. География как многодисциплинарная наука. Изв. РАН.сер.географическая 2004, № 3.37. Лавров С.Б. Теоретические вопросы социальной экологии и географии. Сб. Географо-экологические аспекты экономического и социального планирования. Л., 1980.38. Лавров С.Б., Сдасюк Г.В. Современная экономическая и социальная география. М.,1980.39. Л аптев Г.Р. Геотермические основы охраны природы. Т.,197540. Лаппо Н.Г. Экология городов. М.,1990.41. Лещ А. Географические размещение хозяйства (ingıliscədən tərcümə), M., 1959.42. Максаковский Б.П. Географическая культура. М.,1998..43. Материалы XXIII международного географического конгресса. М.,1976.44. Мильков Ф.Н. Общее землеведение. М.,1990.45. Мир географии. Кн. М.,1984.46. Мусеибов М.А. Ландшафты Азербайджанской ССР. Б., 1981.47. Николаев В.А. Ландшафтоведение и геоэкология на исходе 20-го века www П intra, ribr. Rv/pv/vestnik/v2.99/23.htm.48. Николаев В.А. Гармонические каноны природы. Вестник МУ, серия 5. География. М.,2002. № 2.49. Новые идеи в географии, (ingilis, fransız, çex dillərindən tərcümə) M.,197650. Осипов В.И. Геоэкология-Междисциплинарная наука об экологических проблемах геосфер Геоэкология. 1999. .№ 1.51. Панкин Ю.Н., Чистобаев АИ.-Регионоведение. М.,2003.52. Перевалов В.А. Ломоносов и Арктика М.,1949.53. Перцик Й.Н., К.И.Арсеньев и его роботы по районированию России М.196054. Пикуленко С.О. Применение биологического тестирования
254 255
природных и сточных вод в экологических исследованиях, http: vvww.crimea.edu. (2003)55. Поздняков Д.В., Тикунов В.С.и др. Разработка и картографирование интегральных показателей устойчивого развития стран мира. Вести. МУ серия 5, геогр.2003. № 2.56. Покшишевский В.В. Население и география. М.,1978.57. Плехун О.В. Геоэкологическое обоснование рационального использования малопродуктивных земель в эфиромасличной отрасли. [email protected] (2003)58. Проблемы Комплексного развития курортно- туристического хозяйства Азербайджанской ССР. Матер, конф. Г.О.Б., 1971.59. Реймерс Н.Ф. Природопользование. Справочник-словарь. М , 1990.60. Регеюм А.Ю. Земные миры. М.,1988.61. Рудык А.Н. Геоэкологические подходы к управлению экологическими ситуациями г.Симферополь. http:www.crimea.edu. (2003)62. Саушкин Ю.Г. Лекции по экономическому районирование СССР. М , 1960.63. Саушкин Ю.Г. История и методология географической науки. М.,1976.64. Серов Г.П. Экологический аудит: концептуальные и организационно-правовые основы. М.,2000.65. Сысуев В.В. Структурообразующие геосистемные процессы, характерные масштабы и моделирование. Веста. Московского Университета Сер.5, география. 2002. №1.66. Совершенствование природопользования. Географический аспект. М., 1983.67. Сорокин П. Социальная сграфикация и мобильность. Человек. Цивилизация. Обш-во М, 1992.68. Сочава В.Б. Введение в учение о геосистемах. М.,1978.69. Тажии М.М. Человек. Регион. Город Алма-Ата, 1990.70 Тимашев И.Е. Геоэкология: Первоисточники, подходы, пер
спективы. Веста. МУ. Сер.5.География 2000.71. Тироль К. Ландшафтная экология (геоэкология) и биоценология: терминологические исследования. Изв. АН. СССР. сер. Геогр. 1972. №3.72. Тойн П., Ньюби П. Методы географических исследований. М., 1977.73. Томилин В.Ф.-Сельская среда обитания, социология, экология, экономика Акмола.1992.74. Трофимов А.М., Котляков В.М.и др. Проблемы устойчивости в комплексных эколого-экономических исследованиях. Изв.РАН, сер.геогр.1998, № 3.75. Трофимов А.М., Котляков В.М, Селиверстов Ю.П., Пудови к Е.М. Проблема устойчивости в комплексных эколого-экономических исследованиях. Известия РАН, сер.географическая, 1998, №3.76. Уайт Г. География ресурсы и окружающая среда, (ingiliscədən tərcümə) M.,1990.77. Франсуа Рамад Основы прикладной экологии. Л.,1981.78. Хаггет Р. География: Синтез современных знаний. М.,1979.79. Хайлов К.М. Экология в предвузовском образовании (в порядке o6cyKacHHB).www.eacrimeaedu (2003)80. Халилов Ш.Б. Водохранилища Азербайджана и их экологические проблемы. Б.,200381. Харвей Д. Научное объяснение в географии. (İngilis dilindən tərcümə) M ., 1974.82. Хорев Б.С. Территориальная организация общества. М.,1981.83. Ш маль А.Г. Экология и жизнь, www.ecolige.orq.na/ (2003)84. Экономико-географические проблемы формирования регионов интенсивной внешнеэкономической деятельности. Н.,1990.85.Экономическая и социальная география: проблемы и перспективы. Н.,1964.86. Юдин Э.Г. Системный подход и принцип деятельности. М.,1978.
256 257
1. Caspian Journal of natural Resources. Association of Universities o f Caspian Region States. Published by: Baku State University Nol, Season vear 2003.2. Coppin P.Tech. Le plan de prevention des risgnes naturels., SCT., meth 2002 No 7-83. David Ozonof. Superfund Basic Research program: A model for Contemporary Research. Jur. Environmental health perspectives., March 20034. Dears Iain, Giordano Benito: Conceptualizing and measuring urban competitiveness in major English cities: an exploratory approach. (University of Manchester, Manchester, England). Environmental and Plan A. 2001.33, No 85. Gleisenstein Jörg. Unweltsituat in Polen. Frisch Brise oder diche Luft? Paumplanung, 2001, No 946. McCool Stephen F., Moisey R. Neil, Nickerson Norma P. What should tourism sustain? The disconnect with industry perceptions of useful indicators.7. Michael R. Qreeberq. Reversing urban degay: Rvown field Redevelopment and Environmental health. Environmental health perspectives. February, 20038. Paniag Angel. Counter urbanization and new social class in rural Spain: the environmental and rural dimension revisal (Spanish council for scientific research, Madrid) Scott Geogr. J.2002, 118N ol9. Ruter Marco, Rey Emmanuel Traces. De la Frich ferroviaire au development urbain durable. Traces, 128, No 2410. Takanashi Nobio, Tezuka Akira və b. Geographical transformation of the Lyon metropolitan area under the EU integration. Tsukuba Stud, Hum. Geogr. 200111. William M. M arch. Environmental geography science. Land use, and earth systems. Second edition. New York 200112. Wilson Geoff A., H art Kaley. Financial imperative of conservation. Environmental and Plan. A.2000,32 No 12
İngilis və başqa dillərdə.
258
M Ü N D Ə R İ C A T
Səh
G İ R İ Ş ............................................................................... 5
I FƏSİLCoğrafi mahiyyətlər, coğrafiyanın elmlər
sistemində yeri və problemləri
1.1 .Dünyanın dərk edilməsində coğrafibaxışların və elminin əhəmiyyəti................................ 10
1.2. Coğrafiyanın fundamental mahiyyəti vəelmlərarası əhəmiyyəti.................................................. 17
1.3. Elmi tədq iqatlarda sistemli yanaşma.......................... 281.4 Y eni inkişaf mərhələsində coğrafiya elminin
problem ləri................................................................... 361.5. İqtisadi-sosial və siyasi coğrafiyanın vəzifələri
və müasir problemləri................................................... 42
II FƏSİLBazar iqtisadiyyatının coğrafi
əsasları
2.1. Bazar iqtisadiyyatında coğrafiyanın əhəmiyyəti..... 502.2. Tarazlı inkişafın coğrafi əsaslan və
bazar münasibətləri ilə nizamlanması........................ 572.3. İpək yolunun bərpasının coğrafi xüsusiyyətləri
və bazar münasibətlərində yeri................................... 63
259
I l l FƏSİLCoğrafiya elminin idarəetmədə rolu
3.1. İdarəetm ə sistem ində coğrafi siyasətin roluvə problem ləri................................................................... 72
3.2. Coğrafiyanın təsərrü fatın idarə edilməsindəəhəmiyyəti......................................................................... 80
3.3. Regional siyasət və regional idarəetm ə..................... 873.4. Regionların tədq iq edilməsinin metodoloji
əsasları................................................................................. 933.5 İdarəetmədə coğrafi rayonlaşdırm anın rolu............... 101
IV FƏSİLƏhali coğrafiyasında yeni ideyalar
və problemlər
4.1. Əhali coğrafiyasının elmlər sistemindəyeri h a q q ın d a .................................................................... 118
4.2. Əhali coğrafiyasının öyrənilməsində yeniideyalar və istiqam ətlər................................................... 126
4.3. Əhali m əskunlaşm ası və urbanizasiyanınmüasir p roblem ləri........................................................... 129
4.4. Vahid m əskunlaşm a sistemi vəonun müasir problem ləri................................................... 138
V FƏSİLCoğrafi ekologiyanın mahiyyəti,
elmlər sistemində yeri və problemləri
5.1. Coğrafi ekologiyanın obyekti, predmetivə problem ləri................................................................... 144
5.2. Təbii və sosial proseslərin ekocoğrafi əsaslan.......... 153
260
VI FƏSİLƏtraf mühitin öyrənilməsi və mühafizəsinin
elmi izahı
6.1. Ə tra f mühitin ekoloji və coğrafi mahiyyəti.............. 1696.2. Ə tra f mühitin öyrənilməsinin metodoloji
əsas lan ........................................................................... 1786.3. Azərbaycanda ətraf mühitin mühafizəsinin
idarə edilməsi................................................................ 185
VII FƏSİLXəzər sahili regionların ekoloji coğrafi
problemləri və qiymətləndirilməsi
7.1. Sahil zonalarının tədqiqi və problemləri................... 1917.2. Xəzərsahili regionlann ekocoğrafi problemləri,
təbii şəraitinin və təbii ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi........................................................ 202
VH1 FƏSİLEkologiya və ətraf mühiti mühafizənin təhsil
sistemində yeri
8.1. Tarazlı inkişaf dövründə təhsilin ekologiyalaşdırılmasmın əhəmiyyəti vəprob lem ləri.................................................................. 224
8.2. Coğrafi qanunauyğunluqların öyrənilməsininekoloji əhəmiyyəti......................................................... 231
8.3. Ekoloji təhsil sistemində dinamiki və dövristrukturlaşdırm a konsepsiyasının əhəmiyyəti........... 236
Ədəbiyyat............................................................................... 252
261
С О Д Е Р Ж А Н И Е
ВВЕДЕНИЕ............................................................................... 5
ГЛАВА IГеографическая сущность, проблемы и место
географии в системе наук
1.1. Значения географического мировозрения игеографической науки в познании мира.................... 10
1.2. Междисциплинарное значение ифундаментальная сущность географии...................... 17
1.3. Системный анализ в научных исследованиях.......... 281.4.0 проблемах географии в этапах
современного р азви ти я .................................................. 361.5.Современные проблемы и функции социально-
экономической, политической географии............... 42
ГЛАВА IIГеографические основы рыночной
экономики
2.1. Значения географии в рыночной экономике........... 502.2. Географические основы устойчивого
(сбалансированного) развития ирегулирование с рыночными отношениями............. 57
2.3. Географическая и политическая значимостьвосстановления Шелкового пути и место в рыночных отношениях................................................ 63
262
ГЛАВА IIIРоль географической науки в управлении
3.1. Роль географической политики в системеуправления и его проблемы........................................ 72
3.2. Значение географии в управлении хозяйством....... 803.3. Региональная политика и региональное
управление.................................................................... 873.4. Роль географического районирования
в управлении................................................................. 933.5. Методологические проблемы изучения регионов
Азербайджана............................................................... 101
ГЛАВА IVНовые идеи и проблемы в географии
населения
4.1. О место географии населения в системе наук......... 1184.2. Новые направления и идеи в изучении
географии населения................................................... 1264.3. Современные проблемы расселения населения и
урбанизации.................................................................. 1294.4. Единая система расселения и его
современные проблемы............................................... 138
ГЛАВА VСущность географической экологии,
проблемы и место в системе наук
5.1. Объект географической экологии, предмети проблемы...................................................................... 144
5.2. Экогеографические основы природных исоциальных процессов................................................. 153
263
ГЛАВА VIИзучение и научное объяснения охраны
окружающей среды
6.1. Экологическая и географическая сущностьокружающей с р е д ы ........................................................ 169
6.2. Методологические основы изученияокружающей с р ед ы ....................................................... 178
6.3. Управление охраной окружающей средыАзербайджана.................................................................. 185
ГЛАВА VIIОсобенности прикаспийских регионов
и экологические проблемы
7.1. Исследование прибрежных зон и проблемы............ 1917.2. Экогеографические проблемы прикаспийских
зон и оценка природных условий и ресурсов.......... 202
ГЛАВА VIIIМесто экологии и охраны окружающей среды
в системе образования
8.1. Значение экологизации образования в период устойчивого (сбалансированного) развития ипроблемы......................................................................... 224
8.2. Экологическое значение изучениягеографических закономерностей.............................. 231
8.3. Концептуальная значение динамической ициклической структуризации в системе экологического образования...................................... 236
Л итература........................................................................ 252
264
C O N T E N T
INTRODUCTION............................................................. 5
CHAPTER IGeographical essence, problems
and place geography in system of sciences
1.1. Place geographical vision and sciences in studyo f the w orld................................................................... 10
1.2. interdisciplinary value and fundamental essence ofgeography....................................................................... 17
1.3. The system analysis in scientific researches.................. 281.4. About problems of geography in stages o f modem
developm ent................................................................... 361.5. Modem problems and functions of social and
economic geography and political geography................ 42
CHAPTER IIGeographical bases of market
economy
2.1. Place of geography in market........................................ 502.2. Geographical bases of sustainable development
(balanced development) and regulation with m a r k e ta b le relations....................................................... 57
2.3. T h e geographical and political importance ofrestoration Silk Way and its place in marketable relations............................................................................ 63
265
CHAPTER IIIRole of a geographical science in management
3.1. Place of a geographical policy in a control systemand its problem s............................................................. 72
3.2. Role o f geography in management of an economy...... 803.3. Regional policy and regional management.................. 873.4. The importance o f geographical zoning for
management...................................................................... 933.5. Methodical problems o f studing refions of
Azerbaijan......................................................................... 101
CHAPTER IVNew ideas and problems in geography
of the population
4.1. Place o f geography o f the population in systemof sciences........................................................................... 118
4.2. New directions and ideas in studyinggeography of the population............................................. 126
4.3. Modem problems o f moving o f the populationand urbanization................................................................. 129
4.4. Uniform system o f moving and its modemproblems............................................................................. 138
CHAPTER VEssence of geographical ecology,
problem and place in system of sciences
5.1. Object of geographical ecology, subject andproblems........................................................................ 144
5.2. Ecological and geographical bases of naturaland social processes...................................................... 153
266
CHAPTER VIStudying and scientific interpretation of
environmental Protection
6.1. Ecological and geographical essence ofenvironment.................................................................... 169
6.2. Methodological bases of studying of anenvironment..................................................................... 178
6.3. Management of preservation of the environmento f Azerbaijan.................................................................. 185
CHAPTER VIIFeatures of marginal Caspian regions
and environmental problems
7.1. Research of coastal zones and problems....................... 1917.2. Ecological and geographical problems of marginal
Caspian zones and estimation natural conditionsand resources.................................................................. 202
CHAPTER VIIIPlace of ecology and preservation of the
environment in an education system
8.1. Value ecologization of educations duringof sustainable development and problems...................... 224
8.2. Ecological value o f studying of geographicalregularity........................................................................... 231
8.3. Conceptual value o f dynamic and cyclicstructuring in system of ecological education................. 236
Literature........................................................................ 252
267
Nəşriyyat redaktoru və korrektoru
Operatoru
Kompüter tərtibatçısı
U.H.Canıyeva
S.MJsgəmbrova
M. Ə. Əbülfozova
GÖYÇAYLI ŞÖVQİSƏFA YUSİFZİYA OĞLU Coğrafiya və coğrafi ekologiyanın problemləri
(Nəzəri və metodoloji aspektlər) Azərbaycan dilində
Bakı -U L U -2004
Yığılmağa verilmiş 22.12.2004. Çapa imzalanmış 25.12.2004. Formatı 60x84 1/16. Fiziki ç/v 16,75 Şərti ç/v 1558.
Sifariş 2463. Tirajı 300.
Kitab «ULU» İKF-də çap olununb.Ünvan: AZ1005, Bakı H.Aslanov 47A, tel.:497-30-39