Veteriner HekimlikMikrobiyolojisi

Hayvan Hastal��� Etkeni OlanBakteriler ve Mantarlar

J. Glenn Songer, PhDProfessor, Department of Veterinary Science and Microbiology

The University of ArizonaTucson, Arizona

Karen W. Post, DVM, MSDiplomate, American College of Veterinary Microbiologists

Veterinary BacteriologistNorth Carolina Department of Agriculture and Consumer Services

Rollins Animal Disease Diagnostic LaboratoryRaleigh, North Carolina

Çeviri Editörleri

Prof. Dr. Özdem An�

�stanbul T�p Fakültesi Emekli Ö�retim Üyesi

Prof. Dr. N. Yakut Özgür

�stanbul Üniversitesi Veteriner FakültesiMikrobiyoloji Anabilim Dal� Ö�retim Üyesi

Çevirenler

Prof. Dr. A. Atila IlgazProf. Dr. Seyyal Ak

Prof. Dr. N. Yakut ÖzgürDoç. Dr. Serkan �kiz

�stanbul Üniversitesi Veteriner FakültesiMikrobiyoloji Anabilim Dal� Ö�retim Üyeleri

NOBEL TIP KİTABEVLERİ

© 2012 Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.

Veteriner Hekimlik Mikrobiyolojisi - Hayvan Hastalığı Etkeni Olan Bakteriler ve MantarlarÇeviri Editörleri: Prof. Dr. Özdem Anğ, Prof. Dr. N. Yakut ÖzgürÇevirenler: Prof. Dr. A. Atila Ilgaz, Prof. Dr. Seyyal Ak, Prof. Dr. N. Yakut Özgür, Prof. Dr. Serkan İkizISBN: 978-975-420-869-6

Veterinary Microbiology - Bacterial and Fungal Agents of Animal DiseaseJ. Glenn Songer, PhD, Karen W. Post, DVM, MSISBN 13: 978-0-7261-8717-9ISBN 10: 0-7261-8717-2© 2005, Elsevier Limited.

Bu kitabın Türkçeye çeviri hakkı © Elsevier Limited tarafından NOBEL TIP KİTABEVLERİ’ne verilmiştir. 5846 ve 2936 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri yasası gereği herhangi bir bölümü, resmi veya yazısı, yazarların ve yayınlayıcısının yazılı izni alınmadan tekrarlanamaz, basılamaz, kopyası çıkarılamaz, fotokopisi alınamaz veya kopya anlamı taşıyabilecek hiçbir işlem yapılamaz.

Düzenleme/ Kapak: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti.

Can Gelgeç

Baskı /Cilt: Nobel Matbaacılık, Hadımköy-İSTANBUL

© 2010 Nobel T›p Kitabevleri Ltd. fiti.

TORAKS RADYOLOJ‹S‹

Yazar: Prof. Dr. Kemal Ödev

NOBEL TIP K‹TABEVLER‹ LTD. fiT‹.ÇAPAMillet Cad. No:111 Çapa-‹stanbul Tel: (0212) 632 83 33 Fax: (0212) 587 02 17

CERRAHPAfiACerrahpafla T›p Fakültesi Karfl›s› Park içi Cerrahpafla-‹stanbul Tel: (0212) 586 17 58

KADIKÖY R›ht›m Cad. Derya ‹fl Merkezi No: 7 Kad›köy-‹stanbul Tel: (0216) 336 60 08

SAMSUNUlugazi Mah. 19 May›s Bulvar› 16/6 Tel: (0362) 435 08 03

ELAZI⁄Yahya Kemal Cad. Üniversite Mah. No: 36/BTel: (0424) 233 43 43

ANTALYAMeltem Mahallesi, Dumlup›nar Bulvar›Falez Sit. Toros Apt. No:183/2Tel: 0 (242) 238 15 55

BURSAAlt›parmak Cad. Burç Pasaj›, BursaTel: (0224) 224 60 21

AnkaraMN MED‹KAL & NOBEL TIP K‹TABEV‹Halk Sok. No: 5 S›hhiye-AnkaraTel: (0312) 431 16 33

‹zmir / Bornova‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹168. Sok. No: 10/1 Bornova-‹zmir Tel: (0232) 339 16 96

‹zmir / Konak‹ZM‹R GÜVEN K‹TABEV‹SSK ‹fl Han› P/36 Konak-‹zmirTel: (0232) 425 27 58

AdanaADANA NOBEL K‹TABEV‹Adnan Kahveci Bulvar› 31/C AdanaTel: (0322) 233 00 29

Katk�da Bulunanlar

Patrick F. McDermott, PhDResearch MicrobiologistDivision of Animal and Food MicrobiologyU.S. Food and Drug AdministrationCenter for Veterinary MedicineLaurel, Maryland

Robert D. Walker, MS, PhDDirectorDivision of Animal and Food MicrobiologyU.S. Food and Drug AdministrationCenter for Veterinary MedicineLaurel, Maryland

David G. White, MS, PhDResearch MicrobiologistDivision of Animal and Food MicrobiologyU.S. Food and Drug AdministrationCenter for Veterinary MedicineLaurel, Maryland

v

Ebeveynlerim Joe ve Bettie Songer’e. Benim ve di�er çocuklar�n�n olabildi�ince ba�ar�l� olmam�z için

vazgeçmeden �srarc� olmu�lar ve kendi hayatlar�nda hiçbir �ey bundan daha önemli olmam��t�r. Ki�isel bir felsefe olarak bunun

de�erini hayat�mda erkenden özümsedim ve sonradan da günlük ya�amda bunu uygulaman�n bedelini ö�rendim. Güçlükler kar��s�ndaki dirençleri için onlara hayran�m.

J.Glenn Songer

Auburn Üniversitesi Veteriner Fakültesi’nden (Auburn University, College of Veterinary Medicine)

profesörüm, dan��man hocam ve arkada��m Profesör Gerald Wilt’e. Veteriner hekimlik bakteriyolojisine

olan sevgisi bula��c� idi. Annem Doris Weden’e de, sevgi dolu ya�am� ve deste�i için minnet borçluyum.

Karen W. Post

vii

ix

Önsöz

Bundan yetmi� y�l önce Hans Zinsser “infeksiyon hastal���n�n, çok yayg�n olan, ya�ayan varl�klar�n gereksinimle-

rini kendi çabalar�yla olu�turmak zahmetine girmeme e�ilimlerinin adeta kötü bir örne�i oldu�unu“ söylemi� ve “bu hastal�k türünün, heyecan gereksinimi duyan bireylerin ilgisini çekebilecek az say�daki e�lenceli u�ra�tan biri olmaya devam etti�ini ve yeryüzünde ya�a-nacak az say�da gerçek maceradan biri oldu-�unu“ eklemi�tir. “Bütün ejderhalar ölmü� ve süvarinin m�zra�� art�k ocak ba��nda paslan-maya ba�lam��t�r”.1 Mikrobiyologlar, u�ra�-lar�ndan bahsederken nadiren böylesine ede-bi ifadeler kullan�rlar; ancak zorland�klar�n-da (içerek yeterince keyi� endiklerinde), ço�u, bunun do�ru oldu�unu kabul edecektir.

Evcil hayvanlarda infeksiyon hastal�klar�, yüzy�llar boyunca az çok aç�kça kay�tlara ge-çirilmi�tir. Profesörlerimizden birisi, bize ilk veteriner hekimlik okulunun yüzy�llar önce, özellikle �imdi bula��c� s���r plöropnömoni-si olarak bilinen hastal�kla u�ra�mak için ku-ruldu�unu söylemi�ti. Bu, sonradan uydurul-mu� da olabilir; fakat do�ru oldu�unu ümit ederim, çünkü benim �u görü�ümü destek-lemektedir: veteriner hekimlikle ilgili gerek eski gerekse yeni infeksiyon hastal�klar�, hay-vanlardaki ve genetiklerindeki de�i�mele-re, yeti�tirme yöntemlerindeki de�i�iklikle-re, s�hhile�tirme gereksinim ve yöntemlerinin daha iyi anla��lmas�na, a��lar�n ve antimikro-biklerin geli�tirilmelerine ve uygulamalar�na kar��n de�i�memektedirler.

Pasteur’ün basit (günümüz standartlar�y-la) ama yine de son derece incelikli olan �ar-bon ve tavuk koleras� çal��malar�ndan ba�la-yarak günümüzde birçok veteriner hekim-lik mikrobiyoloji laboratuvar�nda yürütü-len moleküler patogenez ve hücresel mikro-biyoloji çal��malar�na kadar, veteriner mik-robiyologlar�n tüm ke�i� eri, hayvan üretimi-ni ve sa�l���n� geli�tirmek için ve de insanlar için daha güvenli ve daha bol besin kayna-�� sa�lamak için uygulanm��t�r. Bu kitab� ya-zarken hareket noktam�z, bizden sonraki ku-�aklardan veteriner hekimler ve mikrobiyo-loglar için, tan�, ara�t�rma ve klinikle ilgili de-neyimlerimizden kaynak alan bir araç sa�la-mak arzumuzdur. Çal��ma hayat�m�z� veteri-ner hekimlik bakteriyolojisi ve mikolojisiyle geçirmi� bulunuyoruz ve “bu hayat� dü�sel olarak seviyoruz ve bulabildi�imiz her yer-de bu dallar�n dostlar�n� arad�k ve aramakta-y�z.“ Böyle yapacak ba�kalar�n�n da var oldu-�unu umuyoruz.

Bu kitab�n mükemmel olmas� için tüm ça-bam�z� sarfettik. Olanakl� oldu�unda, çe�itli bakteri ve mantarlar�n taksonomisini güncel-ledik. Patogenez ve tan� hakk�nda en son bil-gileri, as�l amaç olan veteriner fakültelerinin mikrobiyoloji ders programlar�na uygun ol-mak üzere kitaba dahil etmeye çal��t�k.

J. GLENN SONGER

KAREN W. POST

1 Zinsser H: Rats, lice and history. Boston, 1934, Little, Brown.

Te�ekkür

Bu kitap, di�er bireylerin katk�lar� olmak-s�z�n gerçekle�emezdi. Kitap için veteriner hekimlik ve t�p alanlar�nda çal��an bir çok bakteriyolog ve mikologun bulgular� temel olu�turmu�tur. Bu ki�ilerden birço�unun cömertçe sa�lad��� foto�ra� ar, mikroplar ile konaklar� aras�ndaki ili�kilerin güçlü ve çarp�c� güzelli�ine bir pencere açm��t�r. K�-z�m Ashley E. Harmon, kaba müsveddele-rimden ba�layarak �ekillerin tamamlanmas� için �st�rap içinde defalarca düzeltme yapar-ken profesyonel gra� k tasar�mc�s� ya�am�na izinsiz müdahalelerime sab�rla katlanm��t�r.

Antimikrobikler ve Kemoterapi bölümüne önemli katk�larda bulunan Patrick F. McDer-mot, Robert D. Walker ve David D. White ‘a özel te�ekkür ederiz. Shelly Dixon, metin ve �ekillerin ele al�nmas�nda profesyonelli-�ini kan�tlam�� ve zamanlamada geri kalan iki yazara kar�� ola�anüstü sab�rl� olmu�tur; kendisi, bu cildin tamamlanmas� nedeniyle almas� gereken övgüden çok daha fazlas�n� haketmi�tir. Son olarak, Durral Johanek kar-��la�t�rmalarda ve Anne Altepeter nihai me-tin düzenlenmesinde katk�da bulunmu�lar-d�r. Tümüne içten te�ekkürler.

xi

Çeviri Editörlerinin ve Çevirenlerin Önsözü

Mikrobiyoloji, veteriner hekimli�in en etkin dallar� aras�nda önemli bir yere sahiptir; veteriner hekimlik tarihi bo-

yunca hiçbir disiplin mikrobiyoloji kadar ilgi uyand�rmam�� ve yeniliklere aç�k olmam��t�r. Hayvanlar aras�nda görülen korkunç salg�n-lar�n ve hayvanlardan insanlara bula�abilen zoonozlar�n mikrobiyolojinin ilgi alan�na gir-mesi, yeni önem kazanan veya yeniden önem kazanan zoonozlar�n özellikle son y�llarda s�kl�kla ortaya ç�kmas�, bu bilim dal�n�n hep gündemde kalmas�na neden olmu�tur.

Mikrobiyoloji alan�nda temel klasik bilgi-lere sahip olan ama son geli�meleri de gün-cel bir yakla��mla izleyen veteriner hekimler, ülke hayvanc�l���n�n geli�imine ve halk sa�l�-��na önemli katk�larda bulunmu�lard�r. Mik-robiyoloji, bir anlamda, ülke hayvanc�l���n�n sigortas�d�r. Böylesi bir yakla��ma sahip an-lay��la verilecek mikrobiyoloji e�itimi ve ö�-retimi ancak bu konuda yetkin ki�ilerin yaz-d�klar� kitaplar�n varl���na ba�l�d�r. Veteriner hekimlik mikrobiyolojisi alan�nda günümü-ze kadar Türkçe yaz�lm�� ve yabanc� diller-den çevrilmi� kitaplar bulunmaktad�r; ancak bilimsel bir kitab�n daha yay�mland��� gün güncelli�ini yitirmesi, bilimsel kitap yazan-lar�n kaderidir. Bu nedenlerle, veteriner he-kimlik mikrobiyolojisi alan�ndaki ba�l�ca te-mel ba�vuru kitaplar�ndan biri olan J. Glenn

Songer ve Karen W. Post’un yazd�klar� “Ve-terinary Microbiology: Bacterial and Fungal Agents of Animal Disease” adl� eseri, hem te-mel klasik mikrobiyoloji bilgilerini içeren hem de güncel yenilikleri yakalayarak tart��an bir kitap olmas�n� da dikkate alarak dilimize ka-zand�rm�� bulunuyoruz. Yap�t, bu yönüyle, hem veteriner fakültesi ö�rencilerine, hem ve-teriner hekimlere ve hem de akademisyenlere ���k tutacakt�r.

Bilimsel yönden böylesi kapsaml� bir ese-rin, veteriner hekim olan mikrobiyoloji ö�-retim üyelerince Türkçe’ye kazand�r�lmas� uzun soluklu bir u�ra� sonucunda gerçekle�-tirilmi�tir. Çok say�da ö�retici resim ve �ekil içeren kitap, Veteriner Hekimlik Mikrobiyolo-jisinin Temelleri, Veteriner Hekimlik Bakteri-yolojisi ve Veteriner Hekimlik Mikolojisi ba�-l�kl� üç k�s�m ve 49 bölüm içeren 413 sayfadan olu�mu�tur.

Kitab�n bas�m�n� gerçekle�tiren Nobel T�p Kitabevleri‘ne titiz çal��malar� nedeniyle te-�ekkür ederiz.

Prof. Dr. Özdem An� Prof. Dr. A. Atila Ilgaz

Prof. Dr. Seyyal Ak Prof. Dr. N. Yakut Özgür

Doç.Dr. Serkan �kiz

xiii

�çindekiler

KISIM 1:TEMEL VETER�NER HEK�ML�K M�KROB�YOLOJ�S�, 11 Virülans�n Orijini ve Evrimi, 32 Bakteri Hastal��� Tan�s�n�n Genel

Prensipleri, 103 Antimikrobik Maddeler, Direnç

Mekanizmalar� ve Duyarl�k Testi, 21

KISIM 2:VETER�NER HEK�ML�K BAKTER�YOLOJ�S�, 33Gram-Pozitif Aerob Koklar 4 Staphylococcus Cinsi, 355 Streptococcus ve Enterococcus Cinsleri, 43

Gram-Pozitif Aerob Çomaklar6 Actinomyces ve Arcanobacterium Cinsleri, 557 Bacillus Cinsi, 618 Corynebacterium Cinsi, 729 Dermatophilus ve Nocardia Cinsleri, 8110 Listeria ve Erysipelothrix Cinsleri, 8711 Mycobacterium Cinsi, 9512 Rhodococcus Cinsi, 110

Gram Negatif BakterilerEnterobacteriaceae13 Escherichia ve Shigella Cinsleri, 11314 Çe�itli Koliformlar: Klebsiella, Enterobacter ve

Citrobacter Cinsleri, 12115 Proteus, Morganella ve Edwardsiella

Cinsleri, 12616 Salmonella Cinsi, 13117 Yersinia Cinsi, 137

Di�er Gram-Negatif Bakteriler18 Bordetella Cinsi, 14719 Pseudomonas ve Burkholderia

Cinsleri, 15420 Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Cinsleri, 16321 Moraxella ve Neisseria Cinsleri, 16922 Actinobacillus Cinsi, 17423 Mannheimia ve Pasteurella Cinsleri, 18124 Haemophilus, Histophilus ve Taylorella

Cinsleri, 19125 Brucella Cinsi, 20026 Francisella Cinsi, 20827 Ender Kar��la��lan Gram-Negatif

Çomaklar, 214

K�vr�ml� ve Sarmal Bakteriler28 Campylobacter, Helicobacter ve Arcobacter

Cinsleri, 22329 Brachispira Cinsi, 23230 Lawsonia Cinsi, 24031 Leptospira Cinsi, 24432 Treponema ve Borrelia Cinsleri, 251

Anaerob BakterilerAnaerob Gram-Pozitif Çomaklar ve Koklar33 Clostridium Cinsi, 26134 Di�er Gram-Pozitif Anaeroblar, 283

Anaerob Gram-Negatif Çomaklar35 Bacteroides Cinsi, 28736 Dichelobacter Cinsi, 29237 Fusobacterium Cinsi, 29538 Prevotella ve Porphyromonas

Cinsleri, 299

xv

Hücre Duvar� Olmayan Bakteriler 39 Mycoplasma ve Ureaplasma Cinsleri, 305

Zorunlu Hücre �çi (�ntrasellüler) Bakteriler 40 Anaplasmataceae Ailesi, 31941 Chlamydia ve Chlamydophila

Cinsleri, 33242 Coxiella burnetii, 33943 Rickettsiaceae Ailesi, 343

KISIM 3:VETER�NER HEK�ML�K M�KOLOJ�S�, 34944 Veteriner Hekimlik Mikolojisine Giri�, 35145 Deri Mikozlar� (Kutan Mikozlar), 36046 Derialt� Mikozlar� (Subkutan Mikozlar), 37047 Sistemik Mikozlar, 37648 F�rsatç� (Oportunistik) Mikozlar, 39249 Mantar Benzeri Etkenler, 405

xvi ��NDEK�LER

Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio cinsi �-Proteobacteria s�n�f�ndaki gram negatif, fakültatif anaerob çomaklar� içerir. Glikozu

fermente ederler ve genellikle oksidaz pozitifdir-ler. Son zamanlarda yeniden yap�lanmalar olma-s�na ra�men, epidemiyolojik benzerlikleri ve ortak hastal�klar� nedeniyle birlikte an�l�rlar. Sulu ortam-da bulunurlar ve do�ada neden olduklar� ço�u has-tal�k enterik veya septisemiktir (Tablo 20-1).

AEROMONAS C�NS�Aeromonas cinsi ba�lang�çta, Plesiomonas ve Vib-rio cinsleri ile birlikte Vibrionaceae ailesine yer-le�tirilmi�tir. Daha sonraki � logenetik ara�t�rma-

lar Aeromonas’�n yeni Aeromonadales tak�m�, Aero-monadacea ailesine transferi ile sonuçlanm��t�r. �u anda, katalaz pozitif, nitrat� nitrite indirgeyen, vib-riostatik ajan O129'a kar�� dirençli olan, bildirilmi� 15 tür vard�r. Bal�k su�u olan Aeromonas salmonicida d���nda birçok tür � agellaya sahiptir.

Aeromonadlar 10°C'den 40°C'ye kadar de�i-�en s�cakl�k derecelerinde iyi ürerler. Bal�klar ve deniz kabuklular� için patojen olan bir çok tür psikro� liktir ve 28°C'nin üstünde çok ender ola-rak ürerler, 22-25°C'lerde optimal üreme gösterir-ler. Hücreler çomak �eklindedir, kokoid olabilirler ve 1.0 -3.5 �m uzunlu�unda ve 0.3-1 �m geni�li-�indedirler (�ekil 20-1).

20Bölüm

Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Cinsleri

163

Cins ve Türler Konak(lar) Hastal�klar

Aeromonas hydrophila Kurba�alar

Y�lan bal�klar�,

Sürüngenler,

Il�k su kültür bal�klar�

K�rm�z� bacak hastal���

Tatl� su y�lan bal��� hastal���

Nekrotik stomatit

Yüzgeç/kuyruk çürü�ü ve hemorajik

septisemi

Aeromonas salmonicida ssp. salmonicida

Salmonid bal�klar

Sazan ve barbunya bal���

Furunkuloz

Eritrodermatit ve ülser hastal���

Plesiomonas shigelloides Kültür çipuras�

Kediler

Septisemi

�shal (ender)

Vibrio metschnikovii Kümes hayvanlar� ve di�er genç ku�lar Enterit

Vibrio ordalii Salmonid bal�klar Hemorajik septisemi

Vibrio salmonicida Kültürde üretilmi� Atlantik somonlar� So�uk su vibriozu

Vibrio harveyi Karides, bal�k Vibrioz

Vibrio alginolyticus Karides Vibrioz

TABLO 20-1 Veteriner Hekimlikte Önemli olan Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Türlerinin Birincil Konaklar� ve Yapt�klar� Hastal�klar

164 GRAM NEGAT�F BAKTER�LER

lerin patojeni olarak dü�ünülmü� olsa da, kültür bal�kç�l���nda zaman zaman salg�na neden olabi-len bakteri, tatl� su levre�i ve turna bal��� gibi di-�er türlerden de oldukça fazla oranda izole edil-mi�tir. nfeksiyon bal�ktan bal��a deri yolu arac�l�-��yla temasla ya da sindirim yolu ile bula��r, ayr�-ca asemptomatik ta��y�c�lar da bula�mada rol oy-nar. Risk faktörleri deri travmas�, stres ve e� za-manl� hastal�klar� içerir. Furunkuloz su �s�s�n�n en s�cak oldu�u ilkbahar sonu ve yaz aylar�nda çok yayg�nd�r.

Son zamanlarda Aeromonas türlerinin insanlar-da g�da kaynakl� hastal�k salg�nlar� ve seyahat is-hali ile ili�kili önemli bir patojen oldu�u ortaya konmu�tur. nsanlardan en fazla izole edilen tür-ler A. hydrophila, Aeromonas caviae ve Aeromonas ve-ronii biovar sobria'd�r. nfeksiyon genel olarak kon-tamine olmu� su ve g�dalar�n tüketimi ile bula��r. Septisemi, peritonit, üriner sistem infeksiyonla-r� ve hemolitik üremik sendromun sporodik vaka-lar� A. hydrophila’ya ba�lan�r. Aeromonadlar�n çok farkl� �s�larda, geni� pH aral�klar�nda ve %4’ e ka-dar olan tuz konsantrasyonlar�nda hayatta kalabil-me ve üreyebilme yetenekleri g�da kaynakl� hasta-l�k olu�turmalar�na katk�da bulunur.

PATOGENEZAeromonadlar konak hücrelerine sald�r�r ve he-men hemen tüm organlara yay�l�rlar. Ölüm genel-likle septisemi ve organizman�n konak kan ak�m�-n� engelleyen ve sonuçta büyük doku nekrozuna neden olan toksik ekstrasellüler ürünleri nedeniy-le olu�ur.

Aeromonas türlerinin virulans faktörlerini tok-sinleri, yüzey proteinleri veya yap�lar�, ve ekstrase-lüler y�k�c� enzimleri olu�turur. Plazmid temelli bir gen taraf�ndan kodlanan bir sitotoksin, shiga tok-sine benzerdir ve gastroenterite neden olabilir. Ba-

HASTALIKLAR VE EP�DEM�YOLOJ�Aeromonadlar suda, toprakta ve at�k sularda bulu-nurlar. Patojeniteleri ilk kez, so�uk kanl� hayvan-larda, suda ya�ayan türlerde yüksek mortalite ile seyreden büyük septisemi salg�nlar�yla ili�kili ola-rak saptanm��t�r. Aeromonas türleri suda ya�ayan bir çok türün gastrointestinal sisteminde ya�ar, sü-rüngen ve am� bi hayvanlar�n çok önemli patoje-nidirler. Domuz, s���r, ku� ve deniz memelilerinde çok az say�da infeksiyon bildirilmi�tir.

Aeromonas hydrophila, am� biler, sürüngenler, bal�k ve deniz kabuklular�n� içeren so�uk kanl� hayvanlarda hemorajik septisemi olu�turan bir f�r-satç� patojendir. Kurba�alarda görülen "k�rm�z� ba-cak" hastal���n�n etkenidir. Hastal�kl� hayvanlar�n bacak kaslar�nda görülen hemorajiler hastal��� bu �ekilde adland�rma nedenidir (�ekil 20-2). Kediba-l���, sazan ve levrek gibi s�cak su kültür bal�kç�l�-��nda hastal�k tüm dünyada yayg�nl�k gösterir. Ae-romonas hydrophila ayn� zamanda kuyruk ve yüz-geç çürü�ü ile ilgilidir. Bazen hareketli aeromonad septisemisi diye adland�r�lan hemorajik septisemi, deri soyulmas� ve lokalize olmu� hemorajilere ka-dar ilerleyen küçük yüzeysel lezyonlarla karakteri-zedir. Y�lanlar�n nekrotik stomatitleri de A. hydrop-hila infeksiyonlar�na ba�lan�r.

Salmonid bal�klar�nda furunkulozun etke-ni olan Aeromonas salmonicida spp. salmonicida en eski bal�k patojenlerinden biridir ve dünyan�n bir çok bölgesinde bulunur. Subakut ve kronik form-da kas sistemindeki lezyonlar ç�banlara ve furun-küllere benzediklerinden dolay� hastal�k bu �e-kilde isimlendirilmi�tir. Bir zamanlar salmonid-

�EK�L 20-1 Aeromonas hydrophila'n�n Gram boya-mas�. (Public Health lmage Library izniyle, PHIL #1255, Centers for Disease Control and Prevention Atlanta, 1977, W. A. Clark.)

�EK�L 20-2 “K�rm�z� bacak” lezyonlu kurba�a (Ray-mond E. Reed izniyle)

165Bölüm 20 Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Cinsleri

20-3). A. salmonicida’ n�n bir çok su�u triptikaz soy agarda 25°C de 3-4 gün inkubasyondan sonra et-raf� koyu kahverengi yay�labilir pigmentle çevrili koloniler olu�turmaktad�rlar. Aeromonadlar Mac-Conkey agarda laktozu fermente etmeyen koloni-ler olu�tururlar, Rimler-Shotts agarda sar�ms� tu-runcu bir renktedirler. A. hydrophila 37°C de ürer, A. salmonicida üremez.

Aeromonadlar, Plesiomonas ve Vibrio türleri gibi di�er oksidaz-pozitif, glukozu fermente ede-bilen, Gram negatif çomaklardan ay�rt edilmelidir (Tablo 20-2). Aeromonadlar�n tür düzeyinde labo-ratuvar identi� kasyonlar�, bir çok biyovar ve alttür bulunmas� nedeniyle güçtür. Yanl�� identi� kasyon bir sorun olarak sürmektedir.

denti� kasyon yönteminde en büyük sorun, türleri birbirinden ay�rt etmek için kullan�lan ta-n�mlanm�� fenotip tablolar�n�n olmay���d�r. Bu so-run, yeni Aeromonas türleri tan�mlan�rken sadece seçilmi� biyokimyasal özelliklerin bildirilmesi ne-deniyle olu�mu�tur. Laboratuvarda kullan�lan bir-çok biyokimyasal �ema daha yeni taksonominin ta-n�mlanmas�n� sa�layabilir. Bahsi geçen türlerde ati-

��rsak lup testinde s�v� birikmesine neden olan ser-best hemolizinler, A. hydrophila’n�n �-hemolitik su�-lar�nda saptanm��t�r. Di�er bir hemolizin olan ae-rolizin, iyon s�z�nt�s�na yol açarak sonuçta ökaryo-tik hücre lizisine neden olan delik aç�c� bir toksin-dir. Sitotoksik enteretoksinlerin, (�s�ya dirençli sito-toksik enterotoksin ve �s�ya duyarl� sitotoksik ente-rotoksin) tümü enteropatojeniteye katk�da bulunur. Baz� Aeromonas türleri polar ve lateral � agellaya sa-hiptirler, birincisi hareketi sa�layarak organizman�n hedef hücrelerine ula�mas�na izin verir, ikincisi ise yüzeyde toplanmas�na ve konak hücreye adezyon ve invazyonuna olanak sa�lar. Piluslar, çe�itli Aero-monas türlerinde saptanm��t�r ve tip IV piluslar A. salmonicida’n�n virulans belirleyicileri olarak bilinir-ler. A. caviae’de d��taki protein membran bir adezin olarak fonksiyon gösterir. Baz� türler taraf�ndan üre-tilen kapsülün bakteriyolizin ve fagositoza kar�� di-renç olu�turdu�u bildirilmi�tir.

Aeromonaslar, doku hasarlar�na neden olan, konak savunmas�n� bask�layarak infeksiyonun olu-�umuna yard�mc� olan ve üremeleri için gerekli g�-dalar� sa�layan çok çe�itli enzimler üretirler. Bun-lar, serin proteaz, metalloproteazlar, aminopepti-dazlar, lipazlar ve fosfolipazlard�r. Aeromonas tür-leri demir gereksinimlerini sa�lamak için siderofor üretirler.

TANI Aeromonad hastal�klar�n�n tan�s�, en iyi �ekilde kli-nik örneklerden organizman�n izolasyonu, ve mak-roskobik ve histopatolojik bulgular�n korelasyo-nuyla yap�labilmektedir. Bu bakteriler hastal�ktan etkilenmi� hayvanlar�n lezyonlar�ndan triptikaz soy agar veya kanl� agar gibi standart selektif olma-yan besiyerleri ve MacConkey ve Rimler-Schotts gibi selektif/ay�rt�c� besiyeri kullan�larak kolayl�k-la izole edilebilirler. A. hydrophila selektif olmayan besiyerlerinde krem renkli, yuvarlak, parlak, kaba-r�k, konveks, �-hemolitik, 2-3 mm çap�nda ve 25°C de 48 saat içinde üreyen koloniler olu�turur (�ekil

TABLO 20-2 Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Cinslerinin Fenotipik Ayr�m� için Anahtar Testler

Test Aeromonas Plesiomonas Vibrio

0129 duyarl�l���( 150 �g) Neg Poz Poz

Ornitin dekarboksilaz (Neg) Poz Poz

Arjinin dihidrolaz Poz Poz Neg

�nositol fermentasyon Neg Poz (Neg)

Glukozdan gaz D Neg Neg

NaCl’siz Nutrient buyyonda üreme Poz Poz (Neg)

�EK�L 20-3 Kanl� agarda üretilmi� Aeromonas hydrophila’n�n koloni morfolojisi. (Karen W. Post izniyle.)

Neg, negatif; Poz, pozitif; (Neg), ço�u Negatif; D, de�i�ken

166 GRAM NEGAT�F BAKTER�LER

Deneysel infeksiyon modellerinin eksikli�i, pa-togenez mekanizmalar�n�n tan�mlanmas�n� engelle-mi�tir. Varsay�lan virulans faktörleri kolera-benzeri bir toksini, bir hemolizini ve �s�ya-dayan�kl� bir en-terotoksini kapsamaktad�r. Hemolizin, k�rm�z� kan hücrelerinin lize edilmesi sayesinde hemoglobini serbest b�rakarak, in vivo ko�ullarda demir kaza-n�m�nda rol oynayabilir. Is�ya dayan�kl� toksin, in vitro ko�ullarda insan epitel (Hep)-2 hücreleri için toksiktir. Plesiomonas izolatlar�n�n yakla��k %40’ � seruma dirençlidir ve büyük bir plazmid üzerinde-ki genler taraf�ndan kodlanm�� faktörler, gastroin-testinal kanalda P. shigelloides’in tutunmas�n� ya da invazyonunu kolayla�t�rabilir.

Tan� için, klinik örneklerden organizman�n izolasyonu gerekir. Plesiomonas shigelloides kan-l� agarda kolayl�kla izole edilir, 2-3 mm çap�nda, konveks ve opak koloniler olu�turur (�ekil 20-4). MacConkey agarda laktozu fermente etmez ve CIN agarda (Yersinia türleri için selektif bir besiye-ri) iyi ürer, pembe merkezleri olmadan opak kolo-niler olu�turur. Aeromonaslar ve vibriolar gibi di-�er oksidaz pozitif organizmalardan ay�rt edilme-si gereklidir (bak�n�z Tablo 20-2).

Aminoglikozidler, �-laktamlar, tetrasiklin ve sulfa ilaçlar�na kar�� direnç bildirilmi�tir. Organiz-ma in vitro ko�ullarda kloramfenikol, � orokinolon-lar ve güçlü sulfa ilaçlar�na duyarl�d�r.

V�BR�O C�NS�Vibrio cinsi taksonomik olarak Vibrionaceae ailesi, Vibrionales tak�m�nda yer al�r. Türlerin ço�u glu-kozu fermente eden, küçük, düz, ha� fçe k�vr�k, ha-reketli çomaklard�r. Vibrio metschnikovii d���nda-ki tüm türler oksidaz pozitiftir. Vibriolar�n üreme-

pik biyokimyasal özellikli su�lar yayg�nd�r. Buna ek olarak, ticari identi� kasyon test sistemleri aero-monadlar�n ço�unu tam olarak identi� ye edemez ve geleneksel tüp biyokimyasal testleriyle paralel sonuç vermede ba�ar�s�zd�r.

Bal�k laboratuvarlar�nda A. salmonicida'n�n identi� kasyonu serum aglutinasyon, FAT veya PCR ile yap�labilmektedir.

KORUMA VE KONTROLKoruma ve kontrol için ticari bal�k a��lar� mevcut-tur ama bu a��lar�n etkinli�i s�n�rl�d�r ve salg�nlar çiftlik bal�kç�l���nda hala yayg�nd�r. Aeromonas in-feksiyonunun kontrolü, kemoterapi ve hastal�k sal-g�nlar�n� h�zland�ran çevresel faktörlerin kontrolü-nü içerir. Antimikrobik maddelere dirençlilik, am-pisilin, sulfanamidlerin ve tetrasiklinin kullan�mla-r�n� s�n�rlayabilir.

PLESIOMONAS C�NS�Tek tür olarak Pleisomonas shigelloides’ in yer ald�-�� Plesiomonas cinsi, Vibrionaceae ailesinden, En-terobacteriales tak�m�, Enterobacteriaceae ailesi-ne yerle�tirilmi�tir. Suyla ilgili çevrelerde her za-man bulunan organizma tatl� su, nehir a�z� ve tuzlu su kaynaklar�ndan izole edilmektedir. Ayr�-ca taze bitkiler, kabuklu deniz ürünleri ve sa�l�kl� y�lan, maymun, fare, köpek, kedi, domuz, keçi, ra-kun, bal�k ve ördeklerin ba��rsaklar�ndan da izo-le edilmi�tir.

Plesiomonaslar kedilerde ishal ve kültür ba-l�klar�nda septisemiyle ili�kili bulunmu�tur ve çe�itli raporlar ile P. shigelloides’ in zoonotik ola-bildi�ini bildirilmi�tir. Bir insan enterik patojeni olan bu organizma, sporadik vakalar ve ender is-hal salg�nlar�yla ili�kili olarak ortaya ç�kmakta-d�r. nfeksiyon su, am� biler ve sürüngenlerle te-mas ayr�ca kontamine deniz ürünlerinin tüketimi ile olu�ur. Yurtd���na, özellikle Meksika’ ya seya-hat öyküsü bulunan ki�ilerde s�kl�kla enterit ve dizanteri-benzeri semptomlar bildirilmi�tir. s-hal genellikle kendini s�n�rlay�c�d�r. Selülit, septi-semi, safra kesesi yang�s�, osteomiyelit, menenjit ve psöydoapandisiti kapsayan ekstraintestinal in-feksiyonlar�n say�s�nda art�� oldu�u bildirilmi�tir. Ekstraintestinal infeksiyon için haz�rlay�c� faktör-ler yetersiz olarak tan�mlanm��t�r fakat immun-kompromize ki�iler infeksiyona daha duyarl� ola-rak gözükmektedirler.

�EK�L 20-4 Kanl� agarda üretilmi� Plesiomonas shigel-loides kolonileri. (Karen W. Post izniyle.)

167Bölüm 20 Aeromonas, Plesiomonas ve Vibrio Cinsleri

Bu türün üyeleri somatik O antijenleri temel al�na-rak serotiplendirilir, 200'den fazla serotipi tan�mlan-m��t�r. O1 ve O139 serotipleri klasik kolera salg�nla-r�ndan sorumludur. Vibrio cholerae O1, El-Tor için-de daha fazla alt bölümlere ayr�l�r. V. cholerae’ n�n O1 d���ndaki su�lar�, insanlarda gastroenterit ve is-hale neden olmaktad�r, fakat onlar genellikle kolera toksini gibi virulans belirleyicilerine sahip de�ildir. Bu su�lar görünü�te sa�l�kl� ördeklerin burun bo�-luklar�ndan ve infekte kazlar�n karaci�erinden izole edilmi�tir. Su ku�lar�yla temas halinde olan bireyle-rin, bu zoonotik potansiyelden haberdar olmas� ge-rekir. Peru’ da son zamanlarda olmu� bir salg�n s�-ras�nda, k�y� sular�ndaki bal�klar�n %5’ inden daha fazlas�ndan, fakat midye ve yengeçlerin %2’ sinden daha az�ndan V. cholerae izole edilmi�, dondurul-mu� karideslerden izole edilmemi�tir. Deniz izolat-lar�n�n ço�unlukla non-toksijenik ve O1 d��� izolat-lar oldu�u bildirilmi�tir.

Vibrio parahaemolyticus insanlarda kusma, mide bulant�s�, intestinal kramp, ate� ve titremeler ile ka-rakterize g�da zehirlenmesine neden olmaktad�r. Hastal�k ço�unlukla kendi kendini s�n�rlay�c�d�r. Salg�nlar çi�, kontamine deniz ürünlerinin tüketi-miyle ili�kilidir.

Vibrio harveyi deniz hayvanlar�n�n intestinal mikro� oras�n�n ���k veren (luminöz) bir bile�eni-dir, fakat geni� bir co�ra� k alanda bal�k ve kabuk-lu deniz ürünlerinde mortalitenin nedeni olarak ortaya ç�km��t�r. Kültür karideslerinde luminöz vibriozun ba�l�ca etkenidir, Güneydo�u Asya’ da ciddi ekonomik kay�plara neden olur. Önem-li mortaliteler, Vibrio penaeicida (Yeni Kaledonya’ da “sendrom 93” ün etkenidir)’ n�n neden oldu�u karides infeksiyonundan kaynaklanm��t�r, ve Vib-rio alginolyticus genellikle beyaz benek sendrom virusunun neden oldu�u infeksiyonda kültür ka-rideslerini ikincil olarak etkiler.

PATOGENEZVibrio cholerae’nin virulans faktörleri çok geni� ola-rak incelenmi�tir. Bunlar kapsül polisakkaridi, tok-sinler, lipopolisakkarid, sideroforlar ve pilusu içer-mektedir. Kapsül polisakkaridi, Vibrio türlerinin hedef hücrelere tutunmas�nda önemli bir rol oynar ve bakterileri konak kompleman sistemi taraf�ndan sald�r�ya kar�� korur. Escherichia coli’ nin �s�ya da-yan�kl� enterotoksinine benzeyen kolera toksini en önemli virulans faktörüdür. Bu toksinin iki-bile�eni vard�r; B subünitesi, s�ras�yla cAMP akümülasyo-nuna ve bunun sonucunda elektrolitler ve s�v�lar�n çok miktarda salg�lanmas�na neden olan hücresel

si sodyum klorür taraf�ndan uyar�l�r ve ço�u için mutlak bir gereksinimdir. Halen tan�mlanm�� ve karakterize edilmi� 30’ dan fazla tür aras�nda, 13’ ü bal�k ve kabuklu deniz hayvan� infeksiyonlar� ve 1’ i kanatl� hayvan hastal���yla ili�kilidir. Veteriner hekimlikle ilgili en önemli türler V. metschnikovii, Vibrio ordalii ve Vibrio salmonicida’ d�r. nsan hasta-l�klar�ndan 12 tür izole edilmi�tir, fakat Vibrio chole-rae, Vibrio parahaemolyticus ve Vibrio vulni� cus en s�k olarak izole edilen türlerdir.

HASTALIK VE EP�DEM�YOLOJ�Vibrio türleri deniz ve nehir a�z� çevrelerinde yay-g�nd�r. Tortu, su, bitki, kabuklu deniz hayvan�, de-niz memelileri ve bal�klar�n ba��rsak kanal�ndan izole edilebilirler. Halo� lik olmayan türler ha� f tuzlu tatl� su göllerinden izole edilebilir.

Vibrio metschnikovii nehir suyu, la��m suyu, ka-buklu deniz hayvanlar� ve bal�klardan izole edilir. Kanatl� hayvanlar ve genç ku�lar�n kolera-benzeri bir hastal��� ile ili�kilendirilmi�tir. Kuzey Amerika’ da bildirilmemi� olan bu infeksiyon ani ishal ba�-lang�c� ve yüksek mortalite ile karakterizedir. Epi-demiyolojisi hakk�nda çok az bilgi vard�r. Ölü bir buza��n�n akci�erinden klinik önemi bilinmeyen bir izolat elde edilmi�tir. V. metschnikovii izolatlar� sulu ishalli yavrulardan ve septisemili, safra kesesi yang�s� ve yara infeksiyonu bulunan eri�kinlerden de izole edilmi�tir.

Vibrio ordalii bal�k vibriyozunun nedenidir, ve hemorajik septiseminin di�er etkenidir. Vibriyoz y�lanbal�klar�nda ve çe�itli kültür bal��� türlerinde özellikle somon ve alabal�klarda a��r� derecede yay-g�n bir problemdir. nfekte bal�klar�n kar�n kas sis-teminde k�rm�z� nekrotik lezyonlar ve yüzgeçlerin taban�, anüs ve a��z bo�lu�unda eritem gözlenir. �-tahs�z ve uyu�uk olabilirler ve mortalitesi yüksek olabilir.

So�uk su vibriyozu, öncelikle çiftlik Atlantik somonunun bir hastal���d�r, fakat alabal�k ve mo-rina bal��� da duyarl�d�r. Yüzgeçler ya da karn�n alt k�sm�ndaki deride hemorajiler olabilir ve infekte bal�klar yanlamas�na yüzerler. Bula�ma bal�k-bal�k temas� ile olur ve deri travmas� infeksiyona yatk�n-l�k sa�layabilir. Vibrio spp. bal��a solungaçlar� ara-c�l���yla girer ve kan yoluyla yay�l�r. Hastal�k sal-g�nlar�n�n ço�u s�cakl���n 4°C nin alt�na dü�tü�ü sonbahar sonu ile k�� aylar�nda ortaya ç�kar.

Vibrio cholerae insanlarda koleran�n etkenidir, �iddetli dehidrasyon sonucunda milyonlarca insan-da akut ölümlere neden olan bir salg�n hastal�kt�r. Bula�ma kontamine suyun içilmesi arac�l���yla olur.

168 GRAM NEGAT�F BAKTER�LER

gün, �effaf, hemolizsizdir. Vibrio ordalii, 15°-25°C de inkube edilen besiyerlerinde 7 günde 1-2 mm ça-p�nda, yuvarlak, kabar�k, parlak, bütün, krem renk-li koloniler olu�turur. Vibrio salmonicida optimal olarak 15°-17°C de ürer. 72 saatlik inkubasyondan sonra 1-2 mm çap�nda düzgün, grimsi, opak, kaba-r�k koloniler olu�turur.

Bal�k patojenlerinin biyokimyasal identi� kas-yonu, kitapta J. A. Plumb taraf�ndan Önerilen Oku-malar’ da at�f yap�lan kitaptaki tablolar�n kullan�-m�yla yap�l�r. Bal�k laboratuvarlar�nda V. salmoni-cida ve V. ordalii infeksiyonlar�n�n tan�s� için bakte-riyolojik kültüre ek olarak ELISA ve histokimyasal testler kullan�l�r.

KORUMA VE KONTROLOmurgas�zlar mikrobik sald�r�lara kar�� savun-ma için do�u�tan gelen bir immun sisteme gerek-sinim duyarlar, ve kabuklularda (karides gibi) im-mun yan�t hücresel ve humoral etkiler, fagositoza yol açma, kapsül olu�turma, koagulasyon, melani-zasyon ve mikrobik patojenlerin öldürülmesine da-yan�r. stila eden organizmalar�n hücre duvar� bi-le�enleri; melanizasyona yol açan profenoloksidaz aktivasyon sistemi ve fagositozu harekete geçiren �-1,3-glukan-ba�layan protein ve lipopolisakkarid-ba�layan protein gibi plazma tan�ma molekülleri arac�l���yla identi� ye edilir.

Bacillus subtilis, mortalitede bildirilen %90 azal-ma ile birlikte, karideslerde V. harveyi’ nin üremesi-ne kar�� belirgin bir probiyotik etkiye sahiptir. Bu organizma kültürleriyle beslenen karidesler daha fazla geli�ir ve büyük bir olas�l�kla toplan�ncaya kadar canl� kal�r.

Vibrio ordalii ve V. salmonicida’ ya kar�� etkili ba-l�k a��lar� bulunmaktad�r.

ÖNER�LEN OKUMALARAbbott SL, Cheung WK, Janda fM: The genus Aeromonas:

biochemical characteristics and phenotypic identi� ca-tion schemes, J Clin Microbiol 41: 2348-2357, 2003.

Gonzalez-Rey C, Svenson SB, Bravo L: Serotypes and anti-microbial susceptibility of Plesiomonas shigelloides iso-lates from humans, animals, and aquatic environ-ments in different countries, Comp Immunol Microbiol Infect Dis 27: 129-139, 2004.

Plumb JA: Health maintenance and principal microbial di-seases of cultured � shes, Ames, Iowa, 1999, Iowa State University Press.

adenilat siklaz� aktive eden A subünitesinin giri�i-ne arac�l�k eder. Klinik belirti sulu ishaldir. Bir V. cholerae geni, aerolizin yap�sal genine kar��l�k gelir. V. cholerae’ da son zamanlarda bir RTX toksin geni bulunmu�tur, fakat bu genin virulansdaki rolünün daha fazla ara�t�r�lmas� gerekmektedir.

Lipopolisakkaridin kor-oligosakkarid k�sm�, safra varl���nda canl� kalmak için gereklidir. Side-roforlar demir sekestrasyonuna olanak sa�lar, ve pilus mukozadaki epitel hücrelere tutunmaya yar-d�mc� olur.

Di�er Vibrio türleri için virulans faktörleri tam olarak anla��lamam��t�r. Deneysel olarak infekte edilmi� Artemia türlerinin larva mortalitesi, V. har-veyi taraf�ndan proteaz, fosfolipaz ya da siderofor-lar�n üretilmesiyle ili�kilidir, fakat lipaz ya da jela-tinaz üretimi, hidrofobisite ya da hemolitik aktivi-teyle ili�kili de�ildir.

TANIVibriyoz lezyonlardan bakteriyolojik kültür ile te�-his edilir (�ekil 20-5). Bal�k örneklerinden, türlerin ço�unun halo� lik olmas� nedeniyle, %1 - %4 sod-yum klorür ilave edilmi� beyin-kalp infüzyon agar ya da triptikaz soy agara ekim yap�lmas� gerekli-dir. V. ordalii’ nin üremesi denizsuyu agarda artt�r�-l�r. Vibrio metschnikovii MacConkey agarda zay�f fa-kat kanl� agarda iyi ürer. Koloniler 37°C de 48 saat inkubasyondan sonra 2-4 mm çap�nda küçük, düz-

�EK�L 20-5 Ay�rdedici bir besiyerinde Vibrio cholerae. (Public Health Image Library izniyle, PHIL#3906, Centers for Disease Control and. 1971.)