VELIKA RECESIJA I KRIZA NEOLIBERALNE EKONOMIJE THE

Zbornik Univerziteta Edukons za društvene nauke Proceedings of Educons University for social science

VELIKA RECESIJA I KRIZA NEOLIBERALNE EKONOMIJE

Sremska Kamenica - Novi Sad, 28 - 29. maj, 2014.

THE GREAT RECESSION AND CRISIS NEOLIBERAL ECONOMY

Sremska Kamenica - Novi Sad, May 28 - 29, 2014.

Sremska Kamenica, 2014.

UDK: XXXXXXXXX ISBN: 978-86-87785-52-6

ZBORNIK UNIVERZITETA EDUKONS za društvene nauke PROCEEDINGS OF EDUCONS UNIVERSITY for social science

Knjiga 5.

Peti naučni skup sa međunarodnim učešćem Univerziteta Edukons u Sremskoj Kamenici

VELIKA RECESIJA I KRIZA NEOLIBERALNE EKONOMIJE Sremska Kamenica - Novi Sad, 28 - 29. maj, 2014.

Izdavač:

Univerzitet Edukons, Naučno-istraživački centar Vojvode Putnika 87, Sremska Kamenica

Tel: 021/4893-610, 4893-611 E-mail: [email protected]

www.educons.edu.rs

Za izdavača: Prof. dr Aleksandar Andrejević, Rektor Univerziteta

Glavni i odgovorni urednik:

Prof. dr Bojan Dimitrijević, Predsednik Naučnog saveta skupa

Recenzenti: prof. dr Slobodan Vidaković, prof. dr Nenad Penezić, prof. dr Bojan Dimitrijević, doc. dr Muhi Bela, doc. dr Radenko Marić, prof. dr Manuela Epure (Spiru

Haret University, Rumunija), prof. dr Mirko Tripunovski (FON Univerzitet, Makedonija)

Naučni savet skupa:prof. dr Aleksandar Andrejević, prof. dr Bojan Dimitrijević, prof. dr Slobodan Vidaković, prof. dr Nenad Penezić, dr Milenko Dželetović – vanredni profesor,

doc. dr Jelena Jotić, doc. dr Muhi Bela, doc. dr Radenko Marić, prof. dr Kvetoslava Matlovičova (Prešov Univerzitet, Slovačka) i prof. dr Đorđi Tonovski (FON Univerzitet, Makedonija), prof. dr Manuela Epure (Spiru Haret University, Rumunija), prof. dr Mirko

Tripunovski (FON Univerzitet, Makedonija)

Redakcija: prof. dr Bojan Dimitrijević, prof. dr Slobodan Vidaković, prof. dr Nenad Penezić, doc. dr Jelena Jotić, doc. dr Muhi Bela, doc. dr Radenko Marić

Sekretar redakcije:doc. dr Jelena Jotić, doc. dr Radenko Marić

Prevod na engleski jezik: Bojan Milovanović

Slog: Miloš Molnar

Štampa: XXXXX

Tiraž: 300 primeraka

SADRŽAJ – CONTENT

I JAVNI SEKTOR I MAKROEKONOMIJA

Spirkoski Blagoja, Radica Dishlieska MACEDONIAN PUBLIC DEBT BEFORE, DURING AND AFTER GLOBAL AND DEBT FINANCIAL CRISIS ....................................................................... 9

Marijan Stevanovski CURRENCY CRISIS IMPACT ON THE MACROECONOMIC PERFORMANCE OF NATIONAL ECONOMY ............................................................... 23

Slađan Ajvaz, Mile Račić GLOBALIZACIJA, KRIZA I POLITIČKI POREDAK ...................................................... 31 GLOBALISATION, CRISIS AND POLITICAL SYSTEM ............................................... 40

Žarko Ristić GLOBALIZAM I NEOLIBERALIZAM ............................................................................. 41

Jovan B. Dušanić EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE NAUKE .............................................. 53

Bojan Dimitrijević VELIKA RECESIJA I NEUSPEH EKONOMSKOG LIBERALIZMA. PREDLOZI ZA NOVU EKONOMIJU ............................................................................... 79 THE GREAT RECESSION AND THE FAILURE OF ECONOMIC LIBERALISM. PROPOSALS FOR A NEW ECONOMY ............................................... 108

Miljan Draganić, Zoran Njegovan KONCEPT NEOLIBERALIZMA IZNEVERENA NADA ILI JEDINA NADA ............................................................................................. 109 CONCEPT OF NEOLIBERALISM-FAILED HOPE OR THE ONLY HOPE ................. 123

Sanja Filipović PREISPITIVANJE NEOLIBERALNOG KONCEPTA U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA ....................................................................... 125 REVIEW OF NEOLIBERAL CONCEPT IN THE WESTERN BALKANS COUNTRIES ................................................................ 142

Munitlak Ivanović Olja NEOLIBERALNA DOKTRINA – RAZLOG EKONOMSKE KRIZE I FAZE RECESIJE U PRIVREDNOM CIKLUSU ............................................................. 143 NEOLIBERAL DOCTRINE –THE REASON OF ECONOMIC CRISIS AND RECESSION IN PHASE OF ECONOMIC CYCLES ............................................. 151

Radenko Marić, Jelena Jotić, Jelena Vemić-Đurković RAZVOJ SPOLJNE TRGOVINE KAO ŠANSA OPORAVKA SRPSKE PRIVREDE ................................................................................ 153 FOREIGN TRADE DEVELOPMENT AS AN OPPORTUNITY OF RECOVERY OF THE SERBIAN ECONOMY ................................................................ 162

Vladimir Đ. Đaković, Goran B. Anđelić NEOLIBERALNI KONCEPT U TRANZICIONIM EKONOMIJAMA - DILEME I ZASEDE ...................................................................................................... 163 NEOLIBERAL CONCEPT OF TRANSITION ECONOMIES - DILEMMAS AND AMBUSHES .................................................................................... 173

Miroslav Milutinović, Nenad Živković ULAZAK SRBIJE U EVROPSKU UNIJU JEDAN OD NAJVAŽNIJIH PRIORITETA PRIVREDNOG RAZVOJA ...................................................................... 175 ENTRY IN SERBIAN EUROPEAN UNION AS ONE OF THE MOST IMPORTANT PRIORITIES OF ECONOMIC DEVELOPMENT ................................... 181

Biljana Stankov, Jasmina Markov, Milijana Roganović INVESTICIONE DESTINACIJE SRBIJA I HRVATSKA U DOBA GLOBALNE KRIZE ......................................................................................................... 183 INVESTMENT DESTINATIONS CROATIA AND SERBIA IN TIME OF GLOBAL CRISIS ....................................................................................... 197

Admir I. Beganović OTVORENA INOVACIJA I JAVNA POLITIKA -ODGOVOR NA RECESIJU UZROKOVANU NEOLIBERALNOM EKONOMIJOM U SRBIJI I ZEMLJAMA U OKRUŽENJU ................................................................................ OPEN INNOVATION AND PUBLIC POLICY RESPONSE TO THE RECESSION CAUSED BY THE NEOLIBERAL ECONOMY IN SRBIJA AND THE NEIGHBORING COUNTRIS ...............................................................................

Jelena D. Tošković, Jovana S. Adžić, Jasna L. Marković POSLEDICE IMPLEMENTACIJE NEOLIBERALNE IDEOLOGIJE U ZEMLJAMA U TRANZICIJI I REPUBLICI SRBIJI ....................................................... 199 CONSEQUENCES OF NEOLIBERAL IDEOLOGY IMPLEMENTATION IN TRANSITION COUNTRIES AND THE REPUBLIC OF SERBIA ........................... 230

II RAČUNOVODSTVO I FINANSIJE

Savo Ashtalkoski THE CRISIS AND THE BANKING SECTOR IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA - WHAT'S CHANGED? ........................................................................... 233 KRIZA I BANKARSKI SEKTOR U REPUBLICI MAKEDONIJI - ŠTA SE PROMENILO? .................................................................................................. 240

Slobodan V. Vidaković, Pavle P. Parnicki, Milan Ljubojević GUBITAK POVERENJA U RAČUNOVODSTVENU PROFESIJU – POSLEDICA NEOLIBERALNOG EKONOMSKOG MODELA .................................... 241 LOSS OF TRUST IN THE ACCOUNTING PROFESSION – CONSEQUENCE OF NEOLIBERAL ECONOMIC MODEL ......................................... 262

Danica Petrović, Snežana Cico, Izet Banda DUE DILIGENCE PROCES – U FUNKCIJI OTKLANJANJA NEGATIVNIH POSLEDICA NEOLIBERALIZMA ........................................................ 263 DUE DILIGENCE PROCESS – IN FUNCTION OF REMOVING THE NEGATIVE CONSEGUENCES OF NEOLIBERALISM ................................................ 282

Jova Miloradić, Simonida UTICAJ KRIZE NEOLIBERALNE EKONOMIJE NA OSIGURAVAJUĆU DELATNOST U REPUBLICI SRBIJI ........................................... 283 IMPACT OF THE CRISIS NEOLIBERAL ECONOMICS TO INSURANCE ACTIVITIES IN SERBIA ................................................................... 288

Bojana Kordanuli EFEKTI SVETSKE EKONOMSKE KRIZE NA RAZVOJ PENZIJSKIH FONDOVA U REPUBLICI SRBIJI .................................................................................. 289 EFFECTS OF GLOBAL ECONOMIC CRISIS ON THE DEVELOPMENT OF PENSION FUNDS IN SERBIA .................................................................................. 308

III PREDUZETNIŠTVO, MARKETING I MENADŽMENT Mirko Tripunoski, Aleksandar, Antoaneta Vasileva TRUE VALUE DELIVERY TO CONSUMERS, A BASIS FOR MARKETING TRUST ............................................................................. 311

Irena Ashtalkoska THE IMPACT OF PERFORMANCE PLANNING OF EMPLOYEES ON THE COMPETITIVENESS OF ORGANIZATIONS IN CRISIS CONDITIONS ......................................................... 321

Dori Pavloska – Gjorgjieska, Zoran Filipovski, Sreten Miladinovski MARKETING TOOLS IN DESTINATION SELLING IN TIMES OF A WORLD ECONOMIC RECESSION ...................................................................... 323

Jana Ilieva, Sanja Nikolic, Vesna Poposka THE SIGNIFICANCE OF INTELLECTUAL CAPITAL IN CREATING NEW VALUES TO THE ORGANISATION IN MACEDONIA .................................... 345

Branislav M. Mašić, Slavko S. Simić, Sandra B. Nešić KONTROLING: INSTRUMENI I NJIHOVA PRIMJENA U PREDUZEĆIMA U BOSNI I HERCEGOVINI ................................................................ 355 CONTROLLING: INSTRUMENTS AND THEIR APPLICATION IN COMPANIES IN BOSNIA AND HERZEGOVINA ........................................................ 366

Slađana Čabrilo NEOLIBERALIZAM I EKONOMIJA ZNANJA ............................................................. 367 NEOLIBERALISM AND KNOWLEDGE ECONOMY .................................................. 386

Diona Đurđević, Vilmoš Tot ZNAČAJ DATABASE MARKETINGA U DOBA VELIKE RECESIJE ....................... 387 THE IMPORTANCE OF DATABASE MARKETING DURING THE GREAT RECESSION ............................................................................. 402

Branislav Radnović, Jovana Ninković STRATEGIJSKO UPRAVLJANJE CENOM U USLOVIMA GLOBALNE KRIZE ............................................................................... 403 STRATEGIC PRICE MANAGEMENT IN CONDITIONS OF GLOBAL CRISIS ........................................................................................................ 416

IV TURIZAM

Ivo P. Županović THE APPLICATION OF YIELD MANAGEMENT FOR THE PURPOSE OF FINANCIAL SUSTAINABILITY OF THE TOURISM SYSTEM IN CRISIS PERIODS ............................................................................................................. 419 PRIMJENA YIELD MENADŽMENTA U CILJU FINANSIJSKE ODRŽIVOSTI TURISTIČKOG SISTEMA U KRIZNIM PERIODIMA ......................... 432

Svetlana Mihić, Bela Muhi, Siniša Domazet STIMULATIVNE MERE EVROPSKE UNIJE ZA RAZVOJ RURALNOG TURIZMA – ODGOVOR NA VELIKU RECESIJU ........................................................ 433 STIMULATING PROGRAMS OF EU FOR RURAL TOURISM - AN ANSWER TO A GLOBAL RECESSION ............................................................... 445

I I JAVNI SEKTOR

I MAKROEKONOMIJA

8

91

Proffesor Spirkoski Blagoja1 FON University Skopje, Republic of Macedonia Assistant professor Radica Dishlieska2 FON University Skopje, Republic of Macedonia

MACEDONIAN PUBLIC DEBT BEFORE, DURING AND AFTER GLOBAL AND DEBT FINANCIAL CRISIS

Abstract: The aim of this paper is to estimate public debt sustainability of the Republic of Macedonia before, during and after the dual financial crisis. The object of the paper is to describe the challenges that have been faced by those working in public debt management during global and debt financial crisis. The authors of this paper explore the changes in public and central government debt management before (2005-2008), during to two crises (2009-2012) and after the crisis with our forecast for it from 2014 to 2016. It is shown that in the period up to 2014 the share central government debt in GDP in optimistic scenarios does not exceed the margin of 40% (fiscal target), prescribed by Fiscal strategy of the Republic of Macedonia 2014-2016. In two-scenarios we get two-sided results, so in the first optimistic gross central government debt stays at the level of 35.0 to 40.0% of GDP as projection of IMF, while in second pessimistic scenarios it slightly exceeds the limit of 40% of GDP in 2016.

Keywords: financial crisis, fiscal sustainability, public debt management, forecasts of budget, deficit and debt, the Macedonian economy.

JEL Classification Numbers: G01, H63, H68

INTRODUCTION

This paper deals primarily with adjustments made to public debt management due to the changed circumstances that occurred before (2005-2008) and during the global (2009) and debt financial crisis (2012). Moreover in the article, forecasting has been made for the post-crisis period public debt management for 2014 to 2016 in Republic of Macedonia. The object of the paper is to describe the challenges that have been faced by Macedonian authorities working in public debt management before, during and immediately after the global and debt crisis. This review paper strives to present examples of good and bad practice in order to provide ideas for the improvement of public debt management in the Republic of Macedonia in the short and in the long run. If the public debt is managed in a flexible manner in the short run, public debt management can have a positive effect on a government’s ability to obtain affordable financing, but in the long run, it can be expected negative effect, in the case study of the Macedonian economy.

The changes in public debt management before crisis (2005-2008) have particular significance for the Macedonian debt history, due to the following reasons: first, Macedonian authorities were released from control of IMF by 1 [email protected] 2 and [email protected]

MACEDONIAN PUBLIC DEBT BEFORE, DURING ANDSpirkoski Blagoja, Radica Dishlieska AFTER GLOBAL AND DEBT FINANCIAL CRISIS

102

paying its obligations and second, low debt before emergence of unexpected crisis was crucial for dealing with it.

The financial crisis which has started in 2007 in the US subprime mortgage market, during 2008 grew into an international crisis and caused significant slowdown of the global financial market. The spillover of the adverse effects from the crisis in the real sector of the countries that are traditional economic partners of the Republic of Macedonia had an indirect impact on the Macedonian economy. The contraction of the economic activity and consumption in these countries had an adverse effect on the level of economic activity, as well as external economic position of the Republic of Macedonia.

The growth of public debt in the many countries of European Union on the eve of the global crisis, produce other crisis – European sovereign debt crisis, which also had a negative effect on the Macedonian economy.

The paper is organized as follows. Section 2 discusses the management of public debt before the global crises and its implication for the future of Macedonian public debt. Section 3 presents the impact of the global and debt financial crisis of public debt management and practice during the crisis in the Republic of Macedonia. Section 4 discusses the Macedonian management of public debt after the crisis with baseline scenarios and forecast for it from 2014 to 2016. Section 5 summarizes the main findings and recommendations.

1. MANAGEMENT OF MACEDONIAN PUBLIC DEBT BEFORE THE GLOBAL CRISIS

After a decade of slow growth, it has been observed improvement in the economic performance of the Macedonian economy, partly as the result of external shocks, which contributed for the achievement of GDP growth average of 4,6 percent between 2004 and 2008. A broadly balanced fiscal position and the fixed exchange rate have kept inflation under control. The external position was strengthened, with an increase of the gross reserves from 700 million at the end of 2004 to around 1,495 (more than 4 months coverage of imports or 20 percent of GDP) on december 2008. The largest contributions to the growth of the assets in the pre-crisis period were made by the loans to non-financial subjects, which increased by almost 193% over a period of 4 years. The process of transformation of banks’ assets was the basis for the intensive growth of the credit activity, especially in the credit activity to the sector households. The increased credit growth in the period until 2008 occurred as the result of consequent relaxation of the criteria for loan approval, successive increase of the completion among banks for a larger market share and the entrance of new investors in the banking system.

The overall fiscal position showed a small surplus in 2005 (0,3%), small deficit in 2006 (0,5%) and once again surplus in 2007 (0,6%) with restraint in public employment and procurement delays. Despite the recent progress,

ZBORNIK UNIVERZITETA EDUKONS knj.5 JAVNI SEKTOR I MAKROEKONOMIJA

113

structural weaknesses constrained the economy's ability for increasing the employment and achieving more rapid output growth. In 2005, registered unemployment reached its peak of 37,3 percent, one of the highest in the region, considering the fact that since 1995 onwards was noticed insignificant increase of employment.

In 2006 and 2007 the central government budget was almost balanced. During the same period, the fiscal paradigm change from the strong record of macroenomic stability toward boosting aggregate demand. In fact, tax revenues have increased despite substantial reduction of tax rates, which are due to improved collection of taxes, the growth of domestic demand, high average annual inflation rate of 8,3% and substantial increase of revenues from personal income tax.

According to Public Debt Management Strategy of the Republic of Macedonia for the period 2008 to 2010 to disciplined fiscal policy in the medium term was projected central government budget deficit not exceeding 1,5 percent of GDP. The Government of the Republic of Macedonia abandonded fiscal austerity in 2008 (with the budget deficit of 0,9 percent of GDP) and started to achieve higher budget deficits, ranging from 2,7 percent in 2009 to 2,4% of GDP in 2010. Government has started with constantly raising of the fiscal deficit in the fortcoming years.

Levels of financial intermediation and the stock of foreign direct investment remain low during the period of 2002-2007. Macedonia was ranked poorly in international comparisons of the business environment due to the relatively high costs of opening and closing a business, hiring and laying off workers and enforcement of contracts.

After several years of an exceptionally low inflation rate in the Republic of Macedonia (in the period 2002-2006, average inflation rate was below 1 percent), inflationary pressures intensified significantly in 2008. In a small and open economy, such as Republic of Macedonia, with a de facto fixed exchange rate, price changes on global markets reflect in the domestic markets. The average annual inflation rate in 2008 was high and amounted to 8,3 percent, similar to the other countries in the region, substantially as a result of the increase of price of oil and food costs. Therefore, it was necessary higher nominal wage increases to enable prevention of decreasing of real income.

Considering the fact that the level of the foreign reserves of the Republic of Macedonia increased a twofold since 2000 till 2007, it was implemented a monetary policy easing. As a result, were imposed interest rates on the CB bills by NBRM under 5 percent and decreasing of commercial banks lending rates below 10 percent. On the basis of increased level of competition in the banking sector, which enabled intensive growth of the banks’ credit activity of nearly 40 percent, stimulating domestic demand and imports, as well as potentially increasing risks in the banking system. In 2008, the National Bank of the Republic of Macedonia launched monetary policy tightening with


124

gradually increasing rates of central bank account to 7%, increased capital requirements for overdrafts and credit cards, and imposed control on private sector credit growth.

Favorable economic circumstances had been created accordingly to the long-term macroeconomic stabilization program (during the period of 1993-2004) and used by the new Government in 2006 in order to create an independent macroeconomic policy without significant impact of the IMF. Therefore, in 2006 the government draw the loan under favorable conditions of IMF. In the Letter of Intent, and Technical Memorandum of Understanding (10.04.2007), the new government pledged that would continue to discharge towards its creditors. In this context, it was noted the acceptance of Paris Club creditors for paying off the Macedonian debt in the amount of US$104 million by end-April 2007. As a result, interest payments on Macedonian foreign debt has been declined and Macedonia’s medium-term debt sustainability and public debt structure has been improved.

In the medium term, the new government pledged to maintain prudent fiscal policy stance by keeping the central government deficit to 1-1½ percent of GDP in 2008-2010, maintaining macroeconomic stability and debt sustainability. Also in the letter of intent, the government pledged to cut government spending by 2 percent of GDP by 2010. Gross debt of the general government (including central government, municipalities and funds) at the end of 2007 declined by 15% compared to 2005 and reached 24,2 percent of GDP. At the same time the government was empowered debt management office in the Ministry of Finance, including the establishment of an office in the department of public debt management in December 2006, responsible for formulating policy and strategy for public debt management, monitoring implementation of portfolio goals, risk management and reporting.

Table 1 Selected Economic Indicators before global and debt crises of the Republic of Macedonia

2003 2004 2005 2006 2007 2008 Real GDP 2,8 4,1 4,1 4,0 5,9 4,8 CPI-average 1,2 -0,4 0,5 3,2 2,3 8,3 Central government balance -0,1 0,7 0,3 -0,5 0,6 -0,9 Revenues 38,4 36,5 35,6 32,9 34,3 33,0 Expenditures 38,5 35,8 35,3 33,4 33,7 34.1 Gross Central Government Debt 39,0 36,6 39,5 31,5 24,2 21,3 Public Sector Gross Debt 44,9 42,6 46,9 39,9 33,3 28,7

Source: Ministry of Finance of RM, Annual Report 2009 on the implementation of the Strategy for Public Debt Management Database, Skopje, 2010, p.42 and IFM


135

During 2007, besides repayments of more than 200 million to international creditors, have been repaid all of outstanding obligations to the IMF, and as a result of the early repayments, external debt declined to 35 percent of GDP. Also in 2007, the central government had a small budget surplus of 0.6% of GDP and were taken two supplementary budgets with increased spending (about 2 percent of GDP) on education, infrastructure to attract foreign direct investment, employment in the state administration required for EU accession, wage increases, and energy.

In 2008 the government conducted a prudent fiscal policy, by maintaining macroeconomic stability, with a budget deficit of 1½ percent of GDP. The gross debt of the general government reached 21,3 percent of GDP at the end of 2008.

2. MANAGEMENT OF MACEDONIAN PUBLIC DEBT DURING THE GLOBAL AND DEBT CRISIS

The global financial crisis that started on the “subprime mortgage loans market in USA in the secound half of 2007” (P.Sopek, 2010:414), on the Macedonian economy is felt at the end of 2008, and the negative economic effects were registered in 2009. The deepening global downturn was transmitted through the trade channel, i.e. the external sector of the export-oriented economy and decline in external financing. These factors led to a sharp slowdown in the economy, reduced tax revenues, and a significant loss of central bank foreign exchange reserves. In fact, the National Bank of Macedonia responded to reserve outflows by tightening bank liquidity and reserve requirements and increased its policy rate from 7 to 9 percent indicating further tightening. These actions have caused slow credit growth and contain the loss of reserves. The government curtailed planned spending increases to preserve its 2,8 percent fiscal deficit target in the face of declining tax revenues. It also issued an 175 million Eurobond (at 9⅞ percent) in July, which bolstered reserves and ensured sufficient budget financing.

Macedonia’s main vulnerability at the outset of the global crisis was its large external current account deficit in the context of the exchange rate peg to the euro. At the same time, it benefited from the modest public debt, significant international reserve buffers, and a small banking system with limited reliance on external financing. In fact, these factors provided room for maneuver and limited the country’s exposure to global financial conditions.

Nevertheless, by the second half of 2009 the situation had stabilized, confidence had been improved, and reserve losses from the beginning of the year had been recouped. The deceleration of the credit growth was followed by rising level of nonperforming loans, but based on the high capital adequacy ratios, the emergence of significant liquidity pressures has been disabled. For


146

the year as a whole, GDP had declined 0,9 percent, less than most countries in the region, before returning to 2,9 percent growth in 2010.

The dynamics of the economic recovery was raising the real growth rate of 2,9 percent in 2010 and 2011 of the GDP, but it had to be paid a high price - increasing central government gross debt by 7,1 %, from the level of 20,7% level in 2008 to 27,8% at the end of 2011. The recovery was initially driven by growth in exports, but the contribution of domestic consumption and investment were crucial for their increase with the Keynesian macroeconomic measures. Inflation has remained relatively low, despite some increases in prices of food and energy, so that it reached the level of 2,7% for 2010 and 3,4% in 2011.

On the external side, the current account deficit adapt rapidly during the years 2010 and 2011, on the back of strong remittances and improved trade balance, so that the current account deficit at the end of 2010 was 2,0 percent of GDP, and at the end of 2011 was 2,53 percent of GDP. Foreign exchange reserves were fully recovered in order to offset their earlier losses and reach their pre-crisis levels, which amounted 2.068,9 million Euros at end 2011.

Macedonian fiscal deficit in the period 2009-2011 had an average rate of 2,53% , while in 2012 it reached the level of 3,8% of GDP. This was achieved by reducing costs as revenues fell short of projections and with continuous growth of gross central government debt from 23,8% to 33,8% of GDP, or gross public debt increased from 26,8% to 38,7% of GDP for the same period. On the monetary policy side, the National Bank of the Republic of Macedonia has reduced interest rates from a 9 percent in 2009 to the current level of 4 percent. In early May 2012 was reduced the maximum rate on central bank bills by 3,75 percent. The NBRM based on the recoveryof the easing of international reserves and favorable underlying trends in the balance of payments.

The global financial crisis of 2007-2008 caused a significant increase in budget deficits in almost all EU countries, and thus increase their public debt, so that it grew from 59% as the average of EU-27 countries (2007) to 85,2% of GDP at the end of 2012 and caused a declined in GDP by 0,6 % in the euro area and by 0,3 % in the EU-27.3

GDP rose by 0,3% in the euro area (EA-17) and by 0,4% in the EU-28 during the fourth quarter of 2013, compared with the previous quarter. Compared with the same quarter of the previous year, seasonally adjusted GDP rose by 0,5% in the euro area and by 1,1% in the EU-28 in the fourth quarter of 2013, after -0,3% and +0,2% respectively in the previous quarter. Over the whole year 2013, GDP fell by 0,5% in the euro area and rose by 0,1% in the EU-28.4

3 Eurostat, Euroindicators, 36/2013- 6 March 2013, p.1 4 Eurostat, Euroindicators, 34/2014- 5 March 2014, p.1


157

Indeed, the global financial crisis has brought a high level of indebtedness of our largest trading partner the EU. It was a reason to show a new crisis - the EU debt crisis, which has slowed down and cut its economic growth, and it had an impact on the Macedonian economy. Both crises, global financial and debt crisis has completely changed the situation, “government borrowing requirements have largely exceeded the previously planned amounts and financing these requirements has become uncertain” (A.A.Badurina and S.Svaljek, 2011: 79).

Table 2 Selected Economic Indicators during global and debt crises of the Republic of Macedonia

2009 2010 2011 2012 2013

Real GDP -0,9 2,9 2,9 -0,3 3,4 CPI-average -0,8 1,5 3,9 3,3 2,8 Central government balance -2,7 -2,4 -2,5 -3,8 4,1 Revenues 30,5 29,6 28,8 28,9 29,5 Expenditures 33,2 32,0 31,3 32,8 33,6

Gross Central Government Debt 23,8 24,2 27,8 33,8 35,8 Public Sector Gross Debt 26,8 27,8 31,9 38,7 42,0 Nominal GDP (millions of euros) 6.703 7.057 7.506 7.523 7.710

Source: Ministry of finance of RM, Basic macroeconomics indicators of the Republic of Macedonia, and projection of IMF in Staff Report for RM 2013, p. 31, and Public Sector Gross Debt for 2013 is estimated by the authors.

New recession in Macedonia caused by the debt crisis of the EU in 2012, was the cause of its GDP decline of 0,3% and an annual increase of central government debt by 5% to reach the level of 33,8% of GDP the end of 2012. That same year, the budget deficit has reached a level of 3,8%, so keeping the budget deficit contained the necessary compression of expenditure ceilings set out in the revised budget, and adjustment fell primarily of capital expenditures.

Moderate recovery took place in 2013, with the main growth of industrial production and construction, but with the help of a record budget deficit increased by initial estimates of 4,1% of GDP in 2013, so that the central government debt has reached a level of 35.8% of GDP. In fact, revenue realization is dominated by a large refund, in accordance with the commitment of the authorities to clear debts. On the expenditure side, subsidies and other transfers increased significantly compared to the previous year as a result of the local elections.


168

3. MANAGEMENT MACEDONIAN PUBLIC DEBT AFTER THE CRISIS AND BASELINE SCENARIOS

After the crisis, the Macedonian economic activity in 2013 is expected to increase about 2%, but according to preliminary data increased by more than 3,4% and reached 7.710 million Euros at current prices. The baseline growth was driven by infrastructure and public investment, growth in the construction sector and retail growth in private consumption. Export growth was driven by the growth in exports of metal lows of the previous year and generated FDI intended solely for export are faced with steady demand.

The deficit for the first quarter of 2013 was 2,4 percent of projected annual 3,5% of GDP, so it was already spent two-thirds of the annual target. In fact, subsidies and other transfers increased by 250 percent, mainly related to advance payments of agricultural subsidies that are paid off before starting the local elections.

Some capital expenditure has shifted off-budget starting in January 2013. Namely, most of the road infrastructure projects in the public sector were taken by newly public company for state roads (PESR), so that the debt is no longer a central government debt, but a debt of the public sector. Previously part of the budgetary central government, this entity can borrow in their own name, although most of its debt carries an explicit government guarantee. Given the anticipated increase in capital expenditures for development of road infrastructure in the near medium term, it will be important to follow the evolution of aggregate public sector, which includes the deficit and the debt of this new state-owned enterprise, assessment and debt sustainability and the aggregate demand impact of fiscal policy.

Overall public sector debt has increased compared to central government debt, given the fact that the public sector try to adjust the lingering economic downturn. Since the crisis, the Macedonian authorities had sought to support domestic demand through both higher budget deficits as well as through financing support for SMEs through the Macedonian Bank for Development Promotion (MBDP). MBDP debt has increased from 0.4 percent of GDP in 2009 to 2,2 percent in 2012, and largely reflects the use of credit lines from the European Investment Bank.

Substantial net domestic issuance in 2012 and 2013 has provided financing for the higher deficits. Net domestic issuance of 451 million and net external borrowing of about 79 million financed the budget deficit. In addition, by Q3 2011 the Treasury has constantly seeks to extend debt maturities. Some maturing 3-month T-bills have been rolled over into 6- and 12-month securities, and the authorities have increased the issuance of 3-year and 5-year bonds. These longer dated securities currently make up 25 percent of the total debt stock of 5 percent at the end of 2011.


179

In this article we present the two-scenarios and get two-sided results for Macedonian debt sustainability analysis, so in the first, gross central government debt stays at the level of 35,8 (end-2013) to 40,0% (end-2016) of GDP and public debt at the level of 42,0 (end-2013) to 46,5% (end-2016) of GDP as prescribed by Fiscal strategy of the Republic of Macedonia 2014-2016, IMF projections5 and corrections from authors for 2013. While in second pessimistic scenarios, gross central government debt stays at the level of 35.8 (end-2013) to 41,8% (end-2016) of GDP and public debt at the level of 42.0 (end-2013) to 48,0% of GDP in 2016 and is pripeare form authors as a result of our research and projections.

The key assumptions of optimistic debt sustainability scenario6 of Macedonian government and projections of IMF are:

1. The growth rate of the 4% of the GDP, the level of the 3,3% of GDP central government deficit over the medium term, and real interest rates and as a starting point the level of central government debt of 33.8 percent of GDP at end-2013.

2. Another critical assumption is the relevant concept of the public sector and the PESR deficit is assumed to stay constant at its current level of 0.3 percent of GDP until 2016.

3. Central government debt continues to rise over the forecast period and the difference between debt including and excluding PESR currently amounts to 1,2 percent of GDP, equivalent to about half of the total debt incurred for the purpose of building new road infrastructure.

4. A plausible growth shock adds 5,7 percentage points (from end-2013) to the baseline projections for the central government debt level over the 3-year forecast horizon, what could be considered as the long term sustainable debt levels for Macedonia.

5. The real interest rate is expected to gradually increase from 2014 onwards and to reach the level of 3.8 percent in 2016 and larger shocks would lead to larger increases in debt.

6. Public sector debt is ultimately guaranteed by the government, and hence are either direct or contingent claims on the sovereign and the broader concept of public debt is indeed relevant for debt sustainability. At the end of 2013 total public debt (excluding NBRM debt) stood at 42.0 percent of GDP, or approximately 6-7 percentage points above central government debt.7

5 See more in IMF, Staff Report for the 2013 Article IV Consultation and First Post-Program

Monitoring Discussions - Republic of Macedonia, May 30, 2013. 6 The optimistic debt sustainability scenario is corrected to the actual date for the end of 2013 –

Gross central government debt reached 38.5% and public sector gross debt reached an estimated level of 42.0% by authors.

7 See more in Ministry of finance of RM, Fiscal strategy of the Republic of Macedonia 2014-2016, and projection of IMF in Staff Report for RM 2013.


1810

Table 3 Projection of the Selected Economic Indicators by optimistic and pessimistic scenarios of the public debt sustainability at the Republic of Macedonia 2014 2015 2016 Scenarios Optimist Pessimist Optimist Pessimist Optimist Pessimist Real GDP 3,5 3,5 4,0 4,0 4,0 4,0 CPI-average 3,3 2,7 2,7 2,7 2,5 2,5 Central government balance -3,3 -4,0 -3,3 -4,0 -3,3 -4,0 Revenues 29,5 30,0 29,5 30,5 29,5 31,0 Expenditures 32,8 34,0 32,8 34,5 32,8 35,0 Gross Central Government Debt 37,0 37,8 38,5 49,8 40,0 41,8 Public Sector Gross Debt 43,5 44,0 45,0 46,0 46,5 48,0 Nominal GDP (mill. of Euros) 7.980 7.980 8.299 8.299 8.631 8.631

Source: Ministry of finance of RM, Fiscal strategy of the Republic of Macedonia 2014-2016; projection of IMF in Staff Report for RM 2013, p. 40, and Pessimist scenario is prepared and estimated by the authors.

We don’t believe in government optimistic scenario and our key assumptions for pessimistic debt scenario are:

1. The growth rate of the of GDP and average inflation rate are same as

optimistic scenario; 2. The central government deficit over the medium term, would be 4,0% of

GDP, if the Macedonian authorities do not want to increase revenues from taxes on consumption especially excise or maybe in a pinch and VAT tax, the level of 0,5% to 1.0% of GDP.

3. Real interest rates are expected to gradually increase from 2014 to 2016 onwards and as a starting point the level of central government debt of 35,8 percent of GDP at end-2013, but we expect to gradually increase it for 2% of GDP every year.

4. A plausible growth shock adds 6 percentage points to the projections for the central government debt level over the 3-year forecast horizon.

5. Another critical assumption is the gradually increase for 0,5% of the revenues and expenditures of GDP every year.

6. Public sector debt is expected to gradually increase from 2014 to 2016 and as a starting point the level of public debt of 35,8 percent of GDP at the end of 2013, but our expectations are director towards a gradual increase o 6 percentage points above central government debt.

Our assumptions of the pessimistic public debt scenario are realistic and is prepared as a warning to the Macedonian government. It is based on the following facts:

1. Successively in two election years (2013, 2014) government spending in the first quarter reached 2/3 of the budget deficit, so 2013 ended with a


1911

4,1% budget deficit, and our expectation is that this year and the following two years the level of deficit will reach 4% of GDP.

2. Since 2010 was not implemented the VAT refund by the current government and improper displaying of its obligations to creditors, so there were major deviations from the planned budget and real execution.

3. Starting in 2010 the government stopped the publication of annual report on implementation of the Strategy for Public Debt Management of the Republic of Macedonia and fiscal strategy of the Republic of Macedonia for 2013 has still not been prepared and published.

4. The lack of transparent information about public spending of money of citizens contributed for drop of the index of openness of budgets for Macedonia in 2012 by 14 index points compared to 2008 and after “violent” adoption of the Budget for 2013 to the Republic of Macedonia on the 24.12.2012 and therefore gradually falling of the confidence in government institutions and their economic assessments.

5. The current government isn’t faced with general long-term macroeconomic imbalances, along with the bad memory of Macedonian citizens that theprice had to be paid to ensure macroeconomic stabilization in the period 1993-2003, with an obscure “light” public spending by government fot unproductive investments.

6. The current government has defined priorities and plans to hold a series of projects, with continuous reduction of capital transactions for the current year and subsequent years. This situation leads to a continuous increase in the budget deficit and increasing public debt, so that the long-term is unsustainable because it would exceed the fiscal capacity of the Macedonian economy with ever increasing public revenues and expenditures.

7. Due to poor road infrastructure in the Republic of Macedonia and insufficient amount of revenues for repayment of loans, the new public company for state roads (PESR) is expected to increase the public debt in the long run.

LITERATURE 1. Attinasi, M. G., Checherita, C. and Nickel, C., “What explains the surge in

euro area sovereign spreads during the financial crisis of 2007-2009?”. ECB Working Paper Series, No. 1131, 2009.

2. Badurina N.A and Svaljek.S., Public debt management before, during and after the crisis, Finacial Theory and Practice, No. 36 (1) 73-100, Zagreb, 2012.

3. Eurostat, Newsreleaae euroindicators, Euro area DGP up by 0,3%, EU28 up by 0,4%, 34/2014 – 5 March 2014, http://epp.eurostat.ec.europa.eu.


2012

4. Eurostat, Newsreleaae euroindicators, Euro area and EU28 government debt up to 93,4%, and 89,6% of GDP, 152/2013 – 23 October 2013, http://epp.eurostat.ec.europa.eu.

5. Eurostat, Euroindicators, 34/2014- 5 March 2014. 6. Former Yugoslav Republic of Macedonia: Letter of Intent, and Technical

Memorandum of Understanding, April 10, 2007. 7. Former Yugoslav Republic of Macedonia: Letter of Intent, and Technical

Memorandum of Understanding, Fevruary 6, 2008. 8. IMF, Staff Report for the 2013 Article IV Consultation and First Post-

Program Monitoring Discussions-Republic of Macedonia , May 30, 2013. 9. IMF, Executive Board Concludes 2010 Article IV Consultation with FYR

Macedonia, Public Information Notice (PIN), No. 11/18, February 4, 2011. 10. IMF, Executive Board Concludes 2011 Article IV Consultation with FYR

Macedonia, Public Information Notice (PIN), No. 12/58, June 8, 2012. 11. IMF, Executive Board Concludes 2011 Article IV Consultation with FYR

Macedonia and First Post- Program Monitoring, Public Information Notice (PIN), No. 13/70, June 26, 2013.

12. International Budget Partership, Open Budget Survey 2012, 2013. 13. Macedonian Bureau of Statistics, New Realease, Gross Domestic Product,

fourth quarter of 2013, No: 3.1.14.01, 14.03.2014, http://www.dzs.org.mk. 14. Macedonian National Bank, Quarter Report, January 2014,

http://www.nbrm.mk. 15. Ministry of Finance of RM, Annual Report 2009 on the implementation

of the Strategy for Public Debt Management Database, Skopje, 2010. 16. Ministry of Finance of RM, Fiscal strategy of the Republic of Macedonia

2014-2016, Sepemer 2013, Skopje. 17. Ministry of Finance of RM, Basic macroeconomics indicators,

http://www.finance.gov.mk. 18. Ministry of Finance of RM, Gross Central Government Debt as of

31.12.2013, http://www.finance.gov.mk. 19. Sopek Petra, Testing the sustainability of the Croatian public debt with

dynamic models, Finacial Theory and Practice, No. 35 (4) 413-442, Zagreb, 2011.

20. The World Bank and IMF, Guidelines for Public Debt Management. Washington D.C.: The World Bank and International Monetary Fund, 2001.

21. Wolswijk, G. and de Haan, J., “Government debt management in the Euro area - Recent theoretical developments and changes in practices”. ECB Occasional Paper Series, No. 25, 2005.


2113

SUMMARY

MACEDONIAN PUBLIC DEBT BEFORE, DURING AND AFTER GLOBAL AND DEBT FINANCIAL CRISIS

Continued fiscal consolidation will be important to stabilize the debt-to-GDP ratio at

prudent levels. In this context, measures to improve public debt management and deepen the domestic debt markets should reduce dependence on external financing. It must be emphasized the need for stronger public financial management that would improve budget planning, fiscal transparency, fiscal responsibility and prevent arrears in Macedonian case.

As the crisis subsides, fiscal policy needs to regain its medium-term perspective in order to maximize the potential for growth with fiscal according fiscal capacity of the Macedonian economy and citizens. However, as debt levels have shifted up from low to moderate, the Macedonian authorities must to revise up their near term deficit targets while at the same time shifting some unproductive capital expenditure off-budget.

In order to preserve debt sustainability, there is a critical need to anchor fiscal policy in a medium-term fiscal strategy which would reconcile competing priorities as ad-hoc pension increases in excess of the standing indexation formula, and agricultural subsidies of the one side and scaling up public productive investment projects, namely in energy sector, road and railway infrastructure of the other side.

Macedonian country-specific factors such as a low and volatile revenue ratio, low average growth, rigidity of expenditure, huge trade deficit and the constraints imposed by the exchange rate regime suggest that safe debt levels for Macedonia would be one which is generally on the long-run conventionality according fiscal capacity.

The fiscal capacity of the Republic of Macedonia under authors approximate estimates is very small and for that reason is impossible to accept the Maastricht criteria for budget deficit and public debt. However, Macedonian fiscal capacity must be aligned with the level of economic development so as to not be threatened saving and investment and to create condition for growth GDP of 4% to 5%. It must be emphasized that, the medium-term Macedonian fiscal capacity level is as follows: the maximum level of government expenditure does not exceed 35% of GDP; the maximum level of gross central government debt must not exceed 40% of GDP; and the maximum level of public sector debt should not exceed the level of 45% of GDP. Only with respect to these criteria as moderate fiscal targets Macedonia can provide sustainable public debt management in the medium term. Exactly for these reasons, Macedonia's government should reconsider its fiscal strategy for public debt management for the projected period (2014-2016) and accept that fiscal targets proposed by the authors in order to slow down economic growth off GDP.

A return to medium-term fiscal strategy documents would help revitalize fiscal transparency and responsibility, through published annual report on implementation of the Strategy for Public Debt Management. Resuming the preparation and publication of such strategy documents would foster a better-informed public debate, strengthen government accountability and credibility, as well as improve risk awareness. As such, these documents would prove to be valuable tools to the public, investors, and policymakers. In other words, to ensure debt sustainability, the central government primary deficit should be gradually reduced to first stabilize debt and then rebuild fiscal buffers.


22


2314

Professor, Marijan Stevanovski PhD1 MIT University Skopje

CURRENCY CRISIS IMPACT ON THE MACROECONOMIC

PERFORMANCE OF NATIONAL ECONOMY

Abstract: Globalization in the 90s has enabled an intensive process of commercial and financial integration. Convertibility and mobility of capital have enabled the liberalization process of financial systems. However, soon comes to changing the direction of capital by means of which the reserves that serve as currency protection are being exhausted. Depreciation leads to a limited multiple of increased debts. The economic recession, which emerges in current conditions, from 2007 onwards poses the question for its overcoming. Measures taken in the macroeconomic field are directed towards the motivation of the aggregate demand. The global economic crisis since 2007 inevitably has an impact not only on the financial but also on the real sector. The economic crisis has a tendency to overflow rapidly from one region to other using already known symptoms such as: reduction of production that has a direct impact on employment, budget imbalance, and abroad indebtedness. Currency crisis are basically categorized as; first generation crisis (inconsistent policies with fixed exchange rate system0, second generation crisis (macroeconomic vulnerability), third generation crisis (balance discrepancy). What’s very important is their transmission which is distinctive for every generation. The aim of this work is to analyze the factors that had led to world crisis with its first symptoms in 2007, to explain the consequences that the world crisis has on the macroeconomic performance, as well as the impact that the crisis has on the currency situation and the means of transmission. Key words: crisis, recession, currency, macroeconomics, performance, aggregate demand, capital.

CURRENCY CRISIS IMPACT ON THE MACROECONOMIC PERFORMANCE OF NATIONAL ECONOMY

INTRODUCTION

The economic crisis which primarily appears in its real form in the most developed countries in the world, but it also has its repercussion in the less developed ones, openly imposes the issue of its overcoming. The economic policy acts with means and in a manner which stimulates the process of increasing the aggregate demand. Very often, this world crisis is compared to the world crisis of the 1930ies. Although the generators are different, nevertheless there are still components which lead to some similarities.

1 [email protected]

CURRENCY SRISIS IMPACT ON THE MACROECONOMISMarijan Stevanovski PERFORMANCE OF NATIONAL ECONOMY

2415

The 1930ies crisis leads to a series of significant changes which can be summed as following: changes in the economic theory, discontinuation of the use of classical economy and the appearance of macroeconomy based on the Keynesian theory, introduction of active policy based on monetary and fiscal expansion which represents the foundation for creating the world monetary and financial system. It can be anticipated with certainty that the present crisis will cause changes in the creation of macroeconomic paradigm, but it will also create a new financial system based on transparency and financial regulation. Having in mind the large state participation in the elimination of states of crisis, one can peer into the end of the macroeconomic policy liberalization.

1. OCCURRENCE OF STATE OF CRISIS

There are many factors which lead to states of crisis. If the 2008

crisis is taken into account, it can be seen that it appeared due to the deregulation of the financial system which is the basis of the business culture of irresponsible, tendentious financial speculations. This crisis possesses the features of the largest world crises (after the great world crisis of 1929-1933), but it is characteristic that it does not have the attributes of a cyclical crisis. Alan Greenspan, in his testimony before the American Congress Committee, reveals that the self-regulation of the free market is the biggest mistake in his belief about the free market. He also underlines that the unregulated market of financial derivatives is far from control, whereby the crisis directly deepens. His accusation is directed towards the securities market, at which the financers tends to increase the financial placements towards the mortgage loans in order to increase the securities value, thus increasing the derivatives which are in high demand. (Charles H. Ferguson, Inside Job, narrated by Matt Damon)

The intensity if the 2007 economic crisis, besides affecting the financial sector, is also transferred onto the real sector. The microeconomic spillover is evident in terms of regions, national economies or companies. The decrease in production, the decrease in employment, the budget imbalances, the international debts are only several factors which act upon the negative economic growth. (Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Beograd, 2012:9) The first signs of crisis in USA appeared in 2007 in the real estate sector. The basis of the state of crisis is the overrating. Crisis spillover from the financial into the real sector creates the global economic crisis.

The following question is posed as logical: what is the necessary level of state activity in eliminating states of crisis? The national economy is a stochastic system. The inability to foresee the future activities imposes as one of the fundamental factors eliminating the process of planning. The bankruptcy of the large financial institutions increases the system risk. State aid in financing these institutions furthermore destructs this process. With the state aid


2516

their size increases, which also increases the leverage for expressing the level of indebtedness in relation to the assets. (M.Stevanovski, K.Stevanovska,2011:65)

1.1. Factors of Economic Crisis Although the effects of the financial crisis at the beginning of 2007 are

not visible, still with the passing of time they become evident. The change is manifested through: low prices of housing premises, low share prices, increased risk premiums and crediting, decrease in share prices, decrease in demand and corporative trust.

In general, there are two factors characteristic for the state of crisis: [O. Blanchard,2011:56]

Sale of assets through which the investors’ liquidity is satisfied, Sale of assets in order to establish capital coefficient.

Apart from the general two factors, four more factors exist, such as: [O. Blanchard,2011:58]

Underestimating the risk contained in the newly issued assets, Unpredictability of newly issued securities upon the financial

institution balances, Interconnection between the financial institutions and between the

states and High level of leverage of the financial system as a unit.

All activities undertaken since 2007 have different opinions and contain measures aimed at eliminating the states of crisis.

2. THE GENESIS OF CRISES

2.1. First Generation Crises The first generation crises theory starts from the inconsistent policy of

the fixed exchange rate regime. [5] If the fixed exchange rate is selected, the monetary policy is aimed at its maintenance. In case the supply of domestic monetary units is increased for the purpose of decreasing the budget deficit, the first germs of crisis appear. This causes decrease of interest rates and outflow of capital.

The central bank implements policy of expanding the domestic component D of the money supply M. In order to maintain the exchange rate at a constant level, it intervenes in the foreign exchange market, thereby facing a constant demand. The foreign exchange reserves R decrease to a point of total exhaustion. In point B extension occurs, since the reserves are at a level of absorbing the domestic money sales, BCM . The expectations are directed towards the aspects after the finishing of the crisis which are considered to contribute to the foreign exchange rate becoming fluctuating with a continued depreciation leading to increase in the domestic increase rate and decrease of the money supply. (Michael Burda and Charles Wyplosz, 2009:506)


2617

Figure 1

Figure 1: First generation crises

2.2. The Next Generation of Crises Following the First Generation

This generation of crises is characteristic for its self-accomplishing

character. The central bank holds the domestic credit (D) constant. The fixed foreign exchange rate is invariable, whereupon the interest rate is constant. On the basis of everything established, the foreign exchange reserves are constant just as the money demand. The situation is perfect up to the moment when there is trust in the domestic currency. Should losing of trust appear, then the domestic currency is sold and the central bank spends the foreign exchange reserves in order to maintain the fixed foreign exchange rate. (Michael Burda and Charles Wyplosz, 2009:508)

Figure 2

Figure2: The Next Generation of Crises Following the First Generation


2718

The central bank tries to compensate through the reserves losses created in the foreign exchange market intervention. This is performed in order to maintain the money supply and to keep the interest rate at the same level.

Figure 3

Figure 3: Reserves do not exhaust and there is no occurrence of state of crisis

In figure 3 there is a new scenario. The central bank does not increase

the domestic credit. The money supply decreases in the foreign exchange market. The interest rate increases, thereby causing a process of increase of capital assets from abroad in order to complete the reserves. In this manner, the reserves do not exhaust and there is no occurrence of state of crisis.

2.3. Second Generation Crises

The second generation crises refer to the macroeconomic vulnerability. The state of crisis is manifested through a high rate of unemployment. The restrictions existing in the monetary policy cause calculation in the markets which consider that there is flexibility in the foreign exchange rates. The repercussions are reflected on the securities markets as well. The increase of the interest rates causes the decrease in the share prices which releases the entropic component – uncontrollability.

2.4. Third Generation Crises The third generation crises are caused by over-indebtedness. The debt in

indexed with the interest rate. The increase of the interest rate causes a budget deficit which increases the value of the debt. This leads to a state of monetary crisis.


2819

3. CRISES SPILLOVER

The first generation crises are spilled over through competitiveness. It causes the decrease in prices expressed in the domestic currency and decrease of profits, i.e. depreciation of the foreign exchange rate. In such a case competition constitutes a natural channel for spill over of crisis.

The second and third generation crises are spilled over through the decreased determination of the central bank in coping with the crises. Ignoring the three basic characteristic indicating the states of crisis can be classified as follows:

Investors are acquainted with the situation but nobody undertakes anything,

Upon first indications of crisis they withdraw their assets, Crisis occurs and the vulnerability is no longer harmless.

3.1. Measures for Exiting the Crisis

The measures undertaken in order to exit the economic crisis represent

macroeconomic measures through which the monetary and fiscal policy create realistic economic conditions. The basic measures move in the following direction: increasing the financial regulation in order to return trust, reforming the international institutions so as to eliminate the factors of crisis, developing the global investment trade, working with an inclusive and sustainable system of renewal. (J. Bellamy, F. Magdoff,2009:75)

In order to organize the exit from the state of crisis, international cooperation is necessary between states, financial institutions and organisation. At the same time, the implementation of a strong financial regulation is foreseen. The control is particularly evident in the area of public expenditures which can be restricted. The Keynesian theory for salvation by the state receives an even greater significance having in mind the inability to exit the state of crisis without state intervention.

CONCLUSION

The latest economic crises results from the irregularities appearing in the

process of using the financial assets with quick implementation in all segments of monetary functioning and grows into a global economic crisis. It causes particular implication upon underdeveloped states. The financial and economic measures are a priori factor in overcoming the state of crisis. The idealization of the market as the basis of neo-liberalism does not present the true image of reality. The basic elements of neo-liberalism: minimal state intervention and


2920

regulation, are not characteristic in the contemporary conditions of the state of crisis. The cost of the crisis are high, and they reflect in the lost growth of GDP, increase of public debts and monetary expansion without publicly defined consequences. The changes in monetary practice acknowledge great tolerance on the inflation. The Keynesian methods of state intervention increase their significance even further.

REFERENCES

1. Charles H. Ferguson, Inside Job, narrated by Matt Damon 2. Uticaj finansiske krize na poslovne performance preduzekja po

privrednim granama. Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Beograd, 2012 (Утицај финансиске кризе на пословне перформансе предузеќа по привредним гранама, Национална агенција за регионални развој, Београд, 2012)

3. Marijan Stevanovski, Kristina Stevanovska. Finansiski menadzment. MIT Univerzitet, Skopje, 2011 (Маријан Стевановски, Кристина Стевановска, Финансиски менаџмент, МИТ Универзитет Скопје, 2011)

4. O. Blanchard, The Perfect Sorm, Finance&Development, vol. 49, No 2, IMF, 2009

5. Michael Burda and Sharles Wyplosz, Macroeconomics, Fourth Edition, Oxford University Press, 2009

6. J. Bellamy, F. Magdoff, The Great Financial Crisis, Montley Review Press, New York, 2009


30


3121

Prof. dr. Slađan Ajvaz, Sveučilište Vitez, Travnik i Univerzitet poslovnih studija, Banja Luka Prof. dr. Mile Račić, Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

GLOBALIZACIJA, KRIZA I POLITIČKI POREDAK

Apstrakt: Autori su u radu obradali pitanje procesa globalizacije iz aspekta ekonomije. Pritom su imali u vidu da je globalizacija i kulturni i politički proces. Obrađujući ekonomski aspekt globalizacije, autori stoje na stanovištu da je ona od koristi za sve učesnike, odnosno sve zemlje, jer ekonomska saradnja nije igra sa nultom sumom, već donosi nove poslovne sigurnosti i najsiromašnijim zemljama. Autori su u radu posebna pažnja posvetili pitanju pojma krize i njenom teorijskom definisanju. Krizu su posmatrali u kontekstu globalnih ekonomskih institucija (MMF, Svjetkska banka i STO) da bi zaključili da je aktuelna kriza dovela do gubitka identiteta kako ekonomskog tako i socijalnog sistema. Posebno su obradili pitanje aktera, odnosno nosioca krize, i to onih koji intenziviraju krizu i stoga ugrožavaju sistem i koji (unutar sistema) njom upravljaju. Nakon toga, autori su obradili pitanje političkih poredaka uslovljenih ekonomijom. Ključne riječi: globalizacija, kriza, recesija, liberalna ekonomija, politički poredak

UVOD Opredjelivši se da učestvujemo našim prilogom na Naučnom skupu

„Velika recesija i kriza neoliberalne ekonomije“ mi smo ovo pitanje obradili iz ugla: iz aspekta globalizacije, ekonomske krize i političkih poredaka. Smatrajući da bez razmatranja ova tri osnovna pitanja ne možemo da objasnimo i shvatimo samo krizu neoliberalne ekonomije i veliku recesiju koja nas je ponovno zahvatila.

Globalizacija (globalisation, lat. globus, engl. globe- sfera) nije nešto sasvim novo. Ovi procesi koji se pod ovim pojmom dešavaju, mogu se razmatrati iz političkog, ekonoskog i kulturnog povezivanja društva i država. To je proces širenja moći i uticaja u globalnom svijetu. U znaku opšte globalizacije, svjetska država pomiče se iz carstva utopije prelazi u blizinu ostvarenja te predodžbe. Mnoštvo država svjetske zajenice sve se više čini atavističkim. Istovremeno krize postaju sastavni dio razvoja društava a posebno ekonomske krize, što sve utiče na političke poretke i oblikuju ih. Kraj dvadesetog vijeka se otvara mogućnost oblikovanja političkih poredaka koji obuhvataju cijelu planetu. Ovaj proces savremen globalizacije ne možemo shvatiti bez suštine pojma carstva. U svijetu, u ovom trenutku, uporedo „s objedinjavanjem stvaraju novi antagonizmi inove podjele“.

Slađan Ajvaz, Mile Račić GLOBALIZACIJA, KRIZA I POLITIČKI POREDAK

3222

GLOBALIZACIJA Globalizacija je pojam koji simbolizuje duh našeg vremena. To je pojam

koji je postao nezaobilazan u savremenom vremenu. Globalizacija je pojam kojeg nalazimo u sferama tehnologije-informatike, globalne ekonomije, globalne kulture i transnacionalnih političkih režima. To je pojam koji je nezaobilazan, srećemo ga pod raznim nazivima: „globalsation“, „mondialisation“, „globalisation“, „Globalisierung“.

Globalizacija poput svakog velikog socijalnog procesa dugo traje i obnavlja se. Istovremeno, globalizacija stvara svoje strukture, koje se ispoljavaju kroz različite forme. Jednom, kao, „svjetski sistem“, „globalni poredak“, „svjetsko društvo“. U suštini, to je proces koji od više država nastoji da načini jednu cjelinu- sistem. „Svjetsko društvo“ se stvara, odnosno postoji, kada među državama postoji zajednički interes, bilo u sferi ekonomije, politike ili kulture. „Savremeni svijet“ predstavlja veoma razvijen `svjetski sistem` ili `globalni poredak` u rađanju, ali u najboljem slučaju, manifestuje se tek embrion `svjetskog društva`.1

Globalizacija kao enigma i teorijska kontroverza otvara pitanje da li je ona istorijski nužna ili je samo jedan veliki svjetski mit. Da li je ona objektivan i spontan politički proces ili je to projekat kojim se obezbjeđuje dominacija jednih nad drugima. Dok jedni smatraju nužnim konvergenciju i integraciju svijeta, i u tome vide posebnu ulogu globalne ekonomije, drugi u globalizaciji vide pragmentaciju svijeta, pa i sve dublju podjelu svijeta.

U odnosu na globalizaciju vrlo su indikatvni stavovi „hiperglobalista“, „skeptika“ i „transformacionista“. Dok hiperglobalisti globalizaciju predstavljaju kao strogo programirani put koji je uslovljen objektivnim zakonima i nužnostima i kao „1. Nezadržive ekonomske sile: transnacionalni finansijski kapital, korporacije i svjetski ekonomski arbitar (MMF), pretvaraju nacionalne ekonomije u svoje lokalne jedinice. 2. Globalizacija označava smrt nacionalne države, ona je potpuno „ispraznila“ njihovu autonomiju i suverenitet. Nacionalne države prestavljaju „žive mrtvace“, vlade više ne osjećaju odgovornost prema građanima, već isključivo prema nadnacionalnim oranizacijama. 3. Informatičko-medijaka revolucija i njeni kulturni proizvodi: TV serije, vesti i filmovi najavljuju kraj nacionalne kulture i identiteta. 4. U krugu „hiperglobalista“ mi ćemo uključiti i čuvenu Fukojaminu sliku sveta, njenu najavu „kraja istorije“.“2

Skeptici za razliku od hiperglobalista imaju apsolutno drugačiji pristup i stav. Za njih je globalizacija mit „svet je danas manje integrisan nego što je bio

1 Huntington, S. (1996.), The Slash of Civilizations and the Remaking of World Order, New

York, Simon aand Schuster, str. 38 2 Friedman, T. (1999.), The Lexus and the Olive Tree, Understanding globalization, New York,

Farar Straus Giroux, str. 47


3323

uoči Pvog svetskog rata i ere zlatnog standarda, a države ne samo što nisu pasivne žrtve, već su kreatori globalizacije; one uspostavljaju pravila koja oblikuju svetsku ekonomiju. Upravljanje ekonomskom globalizacijom i nadnacionalnim institucijama, pokazuje se kao prevashodno zapadni projekat, njegov cilj je održavanje supremacije zapada. Moć nacionalne države ne samo što ostaje njihovo trajno svojstvo, već je i povećana. Početak 21. veka ne samo što najavljuje njihovu smrt, već predstavljaju eru novih nezavisnih država. Odlučujuće obeležje međunarodnog poretka, kao i ranije, ne predstavlja međuzavinsost, već zavisnost“. Istovremeno, na svjetskom planu „umesto integracije svjeta, na delu je fragmentacija- sve dublja nejednakost, moćan je podsticaj fundamentalizma i agresivnom nacionalizmu, koji svet dele u različite i sukobljene civilizacijske blokove i etničke enklave.“ (F. Friedman, 1999.)

Tranformacionisti preuzimaju srednju varijantu sredine između hiperglobalista i skeptika. Za njih je globalizacija „istorijski neizbježan tok i centralna politička sila koja preoblikuje svet“.3

Posmatrajući globalizaciju prevashodno kao ekonomski proces (zanemarujući pritom kulturni i politički aspekt) i globalne političke poretke, ne ulazeći u druge aspekte ovog fenomena, na samom početku ćemo postaviti retorsko pitanje: šta je ustvari fenomen globalizacije? Da li je globalizacija samo čvšća integracija zemalja i naroda svijeta ili je faktor u stvaranju barijera u svijetu?!

Globalizacija kao proces integracije savremenog svijeta ima dugu predistoriju i antropološko-civilizacijski kod koji je prisutan u svim fazama razvoja ljudske civilizacije. Globalizacija, kao proces stvaranja modernog svjetskog društva ima svoje faze razvoja. U njenoj burnoj i dramatičnoj istoriji prisutni su različiti procesi ekspanzije i kontrakcije, uzleta i brutalnih prekida. Veliki svjetski ratovi, a posebno Hladni rat, su na globalizaciju izuzetno uticali. Najnoviji svjetski procesi itekako utiču na proces globalizacije. Globalizacija označava objektivan planetarni proces koji kroz mrežu raznih institucija stvara integraciju svijeta. Jedan čitav niz ljudskih djelatnosti postaje transnacionalan. Baza ovih procesa ne mogu biti države, ti procesi prelaze državne granice. Tehnološki procesi- inforamtičke revolucije, smanjenje distance i vrijeme neophodno za komunikaciju se smanjuju; stvaranje globalnih tržišta; sve većeg uticaja zbivanja sa distance; formiranje svijesti o povećanoj međuzavisnosti;, samo su elementi koji govore o značaju globalizacije. Neoliberalna forma globalizacije koja se manifestuje kroz ekonomsku i političku sferu je krajnje protivrječna. U sferi ekonomije nalazimo spoj nespojivih elemenata „potpuna privatizacija i deregulacija daju krila transnacionalnom kapitalu, koji, oslobođen gvozdenih stega državne kontrole,

3 Friedman, T. (1999.), The Lexus and the Olive Tree, Understanding globalization, New York,

Farar Straus Giroux, str. 50


3424

slama sve lokalne protekcionističke barijere, stvara jedinstven ekonomski prostor sveta, uniformna pravila ponašanja.“4 Istovremeno, suštinsko obilježje globalizacije naročito neoliberalne forme, predstavljaju dvostrukost, uporedo znače: progres i regres. To je obilježje i oznaka modernog društva.

KRIZA Ako je savremeno društvo povezano raznim kopulama u globalno

društvo, globalizirajuća ekonomija predstavlja poseban noseći stub tog društva. Stvara se čitava mreža ekonomske povezanosti i međuzavisnosti svih društava savremenog društva. Nadmoć transnacionalnih i nadnacionalnih ekonomskih organizacija nad nacionalnim ekonomijama i državama, predstavlja nezadrživ proces ekonomske globalizacije, koji dobija vid gvozdene nužnosti.

Ustvari, kako to kaže Džozef Stiglic, globalizacija je fenomen koji je „u osnovi čvšća integracija zemalja i naroda svijeta do koje dolazi ogromnim smanjivanjem troškova transporta i komunikacija, kao i rušenja veštačkih barijera za protok roba, usluga, kapitala, znanja i (u manjoj meri) ljudi preko granice“.5 Na tom tragu isti autor naglašava da globalizacija traži i stvaranje novih institucija koje su predpostavke za ostvarivanje pomenutih ciljeva. Te nove institucije on vidi u tijelima Ujedinjenih nacija (UN), Međunarodne organizacije rada (ILO), Svjetske zdravstvene organizacije (WHO), kao i Međunarodnog monetarnog fonda (MMF), Svjetske banke i Svjetske trgovinske organizacije, kao i veliki broj drugih institucija koje imaju značaja u međunarodnom ekonomskom sistemu, kao što su regionalne banke i veliki broj organizacija u sklopu sistema Ujedinjenih nacija, pa u tom kontekstu vidi i projekte koje Ujedinjene nacije ostvaruju preko Programa za razvoj ili Konferencije Ujedinjenih nacija za trgovinu i razvoj (UNCTAD). Ako su Ujedinjenje nacije na političkom planu ostvarile (kakvu takvu) integraciju svijeta, onda su tri glavne institucije koje upravljaju procesom globalizacije na ekonomskom planu (MMF, Svjetska banka i Svjetska trgovinska organizacija) učinile integraciju na tom planu. Proces ekonomske globalizacije je posebno ojačan sa formiranjem ove tri institucije koje su posljednjih šest decenija bile u centru velikih ekonomskih pitanja, uključujući i finansijske krize i „tranziciju ranijih komunističkih zemalja ka tržišnoj ekonomiji“.

Međunarodni monetarni fond i Svjetska banaka su neposredno poslije Drugog svjetskog rata, nakon Breton Vudsa (1944. godine), udarili temelje međunarodnih monetarnih i finansjiskih tokova. Pored ova tri velika igrača (MMF, SB i STO), kao trijumvirata, značajan faktor na međunarodnom planu čini transnacionalni finansijski kapital i korporacije, kao gospodari ekonomije, 4 Pečulić, M., Globalizacija, Beograd, 2002., str. 20 5 Stiglic, Dž. , Protivrječnosti globalizacije, Beograd, 2002. , str. 23


3525

veliki ekonomski dinosaorusi, kao i regionalni „ekonomski divovi“, patološki blizanci globalizacije- u formi Pax mafiosa.

Zadatak ovih novih institucija koje su formirane neposredno poslije Drugog svjetskog rata, bio je da osiguraju globalnu ekonomsku stabilnost. Razmjere njihove moći i projekt globalizacije koji se oblikovao pod njihovim dejstvom bio je ogoroman u periodu 70-ih i početkom 80-ih godina prošlog vijeka. Obezbjeđen je uslovno rečeno meteorski uspon, ali došlo je do novog preokreta. Ekonomska stabilnost nije obezbjeđena. Meteorski uspon Reganizma-Tačerizma doveo je do novog oblika neoliberalizma, koji je nakon jednog destljeća svjetsku ekonomiju doveo u stanje nove depresije.

Komandne pozicije prelaze u nadnacionalne institucije i stvaraju se „nove ekonomske biblije“. Vašingtonski sporazum, koji je bio izraz koncenzusa, dopunjen je institucijama koje su dovele do tzv. „Deset zapovjesti“: fiskalna disciplina; izmjena prioriteta javne potrošnje; poreska reforma; libelarzacija kamata; politika deviznog kursa; libelarizacija trgovine; strane direktne investicije; privatizacija; deregulacija i svojinska prava;, to su bili novi instrumenti liberalne ekonomije. „Vašingtonski koncenzus“ i „Program strukturalnog prilagođavanja“ su postali zahtjev svjetke ekonomije. Sve nacionalne ekonomije su podvrgnute širokoj skali zahtjeva „1) masovne privatizacije i deregulacije; 2) ukidanje uvoznih tarifa tog zaštitnog bedema domaće industrije; 3) ukidanje kontrole nad stranim investicijama, što popločava put ka dominaciji strane nad domaćom industrijom; 4) snižavanje poreza na dohodak korporacija; 5) eliminisanje kontrole cijena i uvođenje kontrole nadnica; 6) drastična redukcija izdataka za socijalnu i zdravstvenu zaštoti;6

Nažalost, sve preduzete mjere nisu dale adekvatne rezultate na planu ekonomije. Savremeni svijet se nalazi, reklo bi se, u istoj situaciji kao prije nekih 70 godina, tj. u vrijeme Velike depresije, tj. u vremenu kada su prestavnici slobodnog tržišta govorili „ne treba se brinuti, tržišta su samo regulativna i ako im se da vremena, ekonomski prosperitet će se obnoviti“. Zanemarimo li pragmatiku svakodnevnog života i razorena očekivanja ljudi, možemo da vidimo da se sistem kapitalizma nalazi na raskrsnici, baš kao i u vremenu Velike depresije. Ako je Kejnzovo objašnjenje da „tržište nije samo regulator, ili bar ne u relevantnom vremenskom okviru“, onda ćemo doći do zaključka da milioni ljudi širom svijeta čekaju da vide da li globalizacija može biti reformisana, tako da korsiti od nje mogu biti šire raspodjeljene.

Teorijska osnova neoklasične ekonomije koja polazi od tržišta i konkurencije „te potpuno prilagođavanje privrednih subjekata cenama i zahtevima svetskog tržišta“ je terorijska osnova globalizacije u ovom trenutku. Taj koncept, odnosno teorijsko ubjeđenje, se zasniva na prevlasti američkog

6 Pečulić, M., Globalizacija, Beograd, 2002., str. 11


3626

modela čiste tržišne privrede nad evropskim modelom socijalne tržišne privrede.7

Pođemo li od premise da se glavni uzrok akutne krize vidi u kapitalizmu finansijskog tržišta, teoretičari neoliberalne ekonomije koji tvrde da je tržište osnovni i jedini regulator ekonomskih odnosa, u ovoj ekonomskoj krizi je pokazalo da nisu upravu. Prepuštanje tržištu (laissez-faire) bez upotrebe drugih sredstava je pokazalo da nije efikasno. Tržište samo po sebi nije napravilo ekonomski progres, šta više dovelo je do kriza. Ova posljednja kriza koja je otpočela 2008. godine, je dovela do nove ekonomske krize koja po mnogim elementima podsjeća na krizu između dva svjetska rata, odnosno na Veliku depresiju.

Nakon 2008. godine, protesti su prisutni u mnogim velikim metropolama širom svijeta, što samo po sebi govori da se kriza produbljuje i da se ne povlači. Indikatori te krize su „masovna nezaposlenost, kako neobrazovanih tako i visokoobrazovanih, visoka zaduženost država, pad privrednih aktivnosti.“8 Istovremeno, ova nova kriza je veoma duboka i ona nije ograničena samo na određeni broj država, nego obuhvata čitav niz zemalja, odnosno regiona. Ona dovodi do opšte nestabilnosti, a posebno na planu socijalnog nezadovojstva, koje se prelijeva i na sferu političkih odnosa. Ni regionalne a ni globalne institucije, još uvijek ne mogu da pronađu rješenje za ekonomske i socijalne probleme. Kriza objektivno označava i legitimnost društvenih sistema i poredaka u kojima se ona dešava. Dovodi u pitanje strukture sistema i ugoržava njihov identitet. Zaoštrenost i protivrječnost odnosa u sferi proizvodnje, dovodi proizvodnju u cjelini u pitanje. Kriza se manifestuje kao objektivna sila, koja mnogim subjektima oduzima dio suvereniteta i integriteta.

Ova aktuelna kriza koja stvara tegobe i teškoće na ekonomskom planu se prelijeva na druge oblasti života. Faktori koji bi trebali da modifikuju ovu krizu, nemaju dovoljno invencija da „aktuelnu“ krizu pretvore u krizu rješenja. Faktori koji su po svojoj ulozi kreatori rješenja nisu u situaciji da uz postojeće međunarodne ekonomske institucije nađu adekvatna rješenja. Oni nisu u poziciji da njome upravljaju. Instrumentarij koji je upotrebljen prilikom konstituisanja Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke u Breton-Vudsu, je polazio od stavova britansknog ekonomiste Džona Majnarda Kejnza, koji je rekao da „u slučajevima kada se monetarna politika pokaže kao neefektivna, vlade se oslanjaju na fiskalnu politiku, bilo putem povećanja svoga trošenja ili putem smanjivanja taksi“.9

7 Stiglic, Dž., Protivrječnosti globalizacije, Mencinger, J. Pogovor, 2002., str. 285 8 Štrbac, L., Politika, Beograd, 2014. 9 Kejnz, Dž. M., Traktat o monetarnoj reformi, London, 1924.


3727

Ovo rješenje koje je bilo na tragu Kejzovog koncepta, je kroz decenije korišteno od Međunarodnog monetarnog fonda. Na taj način spriječavana je jedna globalna depresija. Vremenom Međunarodni monetarni fond je odstupio od Kenzijanske orjentacije (koji je naglašavao neuspjeh tržišta i ulogu vlade u stvaranju zaposlenosti) zamjenjen mantrom („Svjetska formula“) slobodnog tržišta, koji je predstavljao radikalan zaokret pristupu ekonomskog razvoja i stabilizacije. Istovremeno, osnovni problem MMF-a i drugih međunarosnih ekonomskih institucija, kako to vidi Dž. Štiglis, „leži u upravljanju: ko odlučuje šta oni treba da rade“ i „ko govori u ime neke zemlje“. Obzirom da je proces globalizacije analogan ranijim procesima kojima su stvorene nacionalne ekonomije „na nesreću u ovom procesu nemamo svjetsku vladu odgovornu narodu svake zemlje da nadgleda proces globalizacije po metodu uporevdivom sa načinom na koji su nacionalne vlade vodile proces nacionalizacije. Umjesto toga, postoji sistem koji bi mogao biti nazvan globalno upravljanje bez globalne vlade, tj. sistem u kojem malo institucija- Svjetska banka, MMF i STO- malo igrača- Ministartsvo finansija, komercijalnih poslova i trgovine- tesno povezane sa izvesnim finansijskim i komercijalnim interesima- dominira scenom, ali u kojoj su mnogi koji su pogođeni njihovim odlukama, ostavlja skroz bez prava glasa. Vreme je da se promene neka pravila, koja vladaju u međunarodnom ekonomskom poretku i da se promisli još jednom kako se odluke donose na međunarodnom nivou- i u čijem interesu- stavljajući pritom manji naglasak na ideologiju, gledajući više ono što funkcioniše.“10 Najnovija kriza koja posljednjih deset godina je prisutna na svjetskoj sceni, indirektno govori da su globalne ekonomske institucije koje su trebale da preduprede krizu, su u krizi i da su generator krize, i da u punom kapacitetu nisu sposobne da njom upravljaju. Ova nova kriza prijeti dezintegracijom svih društvenih institucija. Ona prijeti gubitkom identiteta socijalnih sistema i pretvara se u nerješive probleme upravljanja.

POLITIČKI POREDAK Pitanje političkih poredaka i političkhi režima je direktno vezano sa

fenomenom globalizacije. Globalizacija u ovom trenutku preoblikuje čitav sistem društvenih odnosa pa na taj način i političkih poredaka i režima. Globalizacija je u ovom trenutku sila koja posredno, a nekad i direktno, oblikuje političke poretke. I u okviru politčkih poredaka i političkih režima, globalizacija ima i pozitivnu i negativnu stranu. O uticaju globalizacije na političke poretke i političke režime su uticali ekonomski procesi u velikim zemljama (SAD, Velika Britanija, Francuska, Njemačka, Rusija, Kina).

10 Stiglic, Dž., Protivrječnosti globalizacije, Beograd, 2002., str. 34-35.


3828

Istovremeno, na političke poretke su uticale i velike globalne društvene organizacije kako na svjetskom tako i na regionalnom nivou. Mnogi autori koji su se bavili ovim pitanjima, političke poretke su posmatrali u relaciji demokratije (formalne, stvarne, ekonomske, itd) i autokratije. U osnovi politički poredak je društveni poredak koji u datom istorijskom trenutku se naziva pravnopolitički poredak, koji nije ništa drugo do jedan vid društvenog poretka, odnosno jedan njegov sastavni dio. Ključ za razumijevanje i definisanje političkog režima uzima se odnos između državnog aparata i većine naroda. Dakle, politički režim koji prati politički poredak je određen prema odnosu između državnog aparata i većine naroda, odnosno stanovništva. Da bi smo razumjeli zašto su neke zemlje demokratske i grade demokratske političke poretke, a druge to nisu nego su nedemokratske odnosno autokratske, mi moramo da obratimo pažnju na faktore i činioce, koji su dominantni prilikom nastajanja pojedinih poredaka u pojedinim zemljama. Ti faktori mogu da budu multiplikovani od nacionalnih, rasnih, vjerskih, geografskih, kulturnih, pa prevashodno ekonomskih, u oblikovanju pojedinih predaka u tim državama. Državnih oblika, odnosno poredaka ima veoma mnogo i nisu nesporedno zavisni od klasnog sastava određene države. „Jedan isti oblik može biti primjenjen u svim tipovima država, a jedan isti klasni tip može biti u raznim oblicima. Tako sva četiri klasna tipa džave mogu biti po obliku vladavine i republike; dok jedan isti klasni tip može biti bilo republika bilo monarhija, demokratija kao i autokratija, federacija, kao i unitarna država. “11

Ne ulazeći u dalju normativnopravnu analizu vrste državnih oblika i političkih poredaka, vratimo se političkoj globalizaciji i njenim osobenostima koje markantno utiču na političke poretke. Pritom, posebnu pažnju stavimo na ulogu ekonomskog faktora i njegovom uticaju na političke poretke.

Moderna država je postala politička zajednica koja je povezana sa svjetskom zajednicom suverenih država. Sve se više i više širi krug odnosa ekonomskih i ekoloških, vojnih i kulturnih, koji se ne mogu ostvarivati samo unutar pojedine države. Sve se više širi mreža „horizontalne povezanosti“, a istovremeno se povećava „vertikalna međuzavisnost“. Mehanizam nadna-cionalnih političkih instiitucija oblikuje se u forme svetske političke vladavine (globalni politički režim) „međuzavisnost sama po sebi ne određuje njen karakter koji može da dobije demokratske ili autoritarne forme... Suštinsko obeležje savremene političke globalizacije, otuda, predstavlja rasprostiranje istovetih formi političkog života- demokratije i ljudskih prava- na sve šire prostore sveta.“12

11 Lukić, R., Uvod u pravo, Beograd, 1966., str. 117. 12 Pečulić, M., Globalizacija, Beograd, 2002., str. 84.


3929

Ovo dovodi do guste mreže međuzavisnosti država, formiranjem modernih međunarodnopravnih poredaka zasnovanih na nadnacionalnim silama, kao što su Grupe G-8, MMF-a, Svjetske banke, Saveta bezbednosti, kao i regionalnih organizacija koje su dvojnik globalizacije. Politička moć je snaga koja pomaže globalnu ekonomiju. Država preuzima istorijsku ulogu u rađanju globalne ekonomije. Moć države je ona snaga koja „razara stare institucije i pravila, te prepreke slobodnom prometu zemlje, robe, kapitala i radne snage u okviru nacionalne države i dovodi u pitanje političke poretke“.13

Politička globalizacija vrši ogroman uticaj na političke poretke na taj način što ruši diktatorske režime a favorizuje ljudska prava i demokratiju. Rasprostiranje demokratije pogoduje ekonomiji jer opresivni sistemi, iako privremeno mogu pozitivno uticati na ekonomiju, na dužu stazu ekonomiju uništavaju.

Dilema da li politička moć upravlja globalizacijom ili je obratna situacija, pristuna je u teorijskim krugovima. Politička moć gospodari velikim tokovima globalizacije i njoj služi. Jedan broj teoretičara smatra da globalizacija samo služi „planetarnim ekonomskim silama, transnacionalnom finansijskom kapitalu i korporacijama“.14 Različiti su odgovori na ovu dilemu, koja je prisutna u teorijskim raspravama. Jedni smatraju da „1. Ekonomija gospodari politikom, ekonomski interesi postaju toliko snažni da tržište zamjenjuju politiku, marginalizuje značaj država; njena poruka vladama korisno je jasna: povinujte se ili platite; 2. Džinovska nejednakost između država ne samo što se ne uvećava moć ekonomskih na račun političkih sila, već povećava političku ulogu zemlje- politika, kao i obično, prevladava nad ekonomijom.“15 Dok drugi smatraju da „se sile globalne politike i ekonomije nalaze u odnosu izrazite simbioze, isprepletenosti u jedno klupko u kome je gotovo nemoguće rasplesti koji je faktor izrazito nadmoćan. Relativna autonomija u jednoj i međuuticaj političke i ekonomske moći u drugoj ravni, partnerski i rivalski ednos političke i ekonomske frakcije transnacionalne elite moći- ta formula nam izgleda kao najistinitiji opis nove stvarnosti.“16

UMJESTO ZAKLJUČKA

Institucije koje su formirane da bi spriječile pojavu nove velike krize su se pokazale nedovoljno efikasnim i odgovarajućim za probleme koje nosi savremeno vrijeme u sferi politike, ekonomije i kulture. Potrebno je da razvijeni svijet pristupi reformisanju institucija koje upravljaju globalizacijom. Ako je

13 op. cit. str. 86 14 op. cit. str. 86 15 Walz, K., Globalisation and Governance, Political Science ald Politics, 1999, str. 99. 16 Pečulić, M., Globalizacija, Beograd, 2002., str. 87


4030

svijet mogao te institucije da uspostavi on treba i da ih kontroliše i reformiše. Legitimno pravo je izraziti nezadovoljstvo funkcionisanjem tih globalnih institucija. Zadatak globalnih institucija je da funkcionišu u intersu čitavog čovječanstva. Globalizacija treba da bude u interesu svih, a ne razvijenih. Globalizacija kao svjetski proces treba da poprimi ljudski lik.

LITERATURA

1. Friedman, T., The Lexus and the Olive Tree, Understanding globalization, New York, Farar Straus Giroux, 1999.

2. Huntington, S. (1996.), The Slash of Civilizations and the Remaking of World Order, New York, Simon aand Schuster, 1996.

3. Kejnz, Dž. M., Traktat o monetarnoj reformi, London, 1924. 4. Lukić, R., Uvod u pravo, Beograd, 1966., 5. Pečulić, M., Globalizacija, Beograd, 2002. 6. Stiglic, Dž. , Protivrječnosti globalizacije, Beograd, 2002. 7. Stiglic, Dž., Protivrječnosti globalizacije, Mencinger, J. Pogovor, 2002. 8. Štrbac, L., Politika, Beograd, 2014. 9. Walz, K., Globalisation and Governance, Political Science ald Politics,

1999.

SUMMARY

GLOBALISATION, CRISIS AND POLITICAL SYSTEM The authors of this paper address the issue of the process of globalization from the perspective of economics. Here they had in mind that globalization is the cultural and political process. By examining the economic aspects of globalization, the authors consider that it is beneficial for all participants, and all countries, since economic cooperation is not a zero-sum game, but brings new business security even to the poorest countries. The authors of this paper brings special attention to the notion of the crisis and its theoretical definition. Crisis was observed in the context of global economic institutions (IMF, World Bank and WTO) to conclude that the current crisis has led to a loss of identity in the economic as well as in the social system. In particular, they address the issue of actors, the holder of the crisis, and to those who intensify the crisis and therefore threaten the system and who (inside the system) it is governed. Subsequently, the authors focused on the question of political regimes conditioned by economy. Keywords: globalization, crisis, recession, liberal economy, political system


41

31

Prof. dr Žarko Ristić Univerzitet za poslovne studije, Banja Luka

GLOBALIZAM I NEOLIBERALIZAM

Apstrakt: Na svetskoj ekonomskoj sceni, dakle, vlada kolekcija cinika koji kreiraju i nameću ekonomske teorije na "plaćenim" projektima tranzicije, privatizacije i liberalizacije u formi globalizacije " neznanja" i mondijalizacije "izdate profesije".Stoga, ljudi ne respektuju MMF, jer „on ne radi svoj poso kako treba“ : zahteva uvođenje mera fiskalne štednje, povećanje poreza, kresanje javne potrošnje i reduciranje budžetskog deficita, s jedne strane, i zahteva strukturne reforme, s druge strane, kao preduslov za odobravanje zajmova privredama u krizi. „Radi više da bi zaradio manje“ jeste novo geslo za obespravljenje i ponižene radnike u tranziciji i globalizmu od Njujorka do Tokij. Novac je taj koji primorava ljude da se prodaju. Radnik je tako postao jeftina roba odnosno sirovina koja je sve jeftinija ukoliko duže radi i više stvara. Liberalni fundamentalizam MMF- a danas je u svakoj državi tranzicije stvorio dve države: država bogatih i država siromašnih. Tranzicioni globalizam i jeste akumulacija bogatstva čija je posledica akumulacija bede. Tako je iznova, i to po trći put, pala ekonomska nauka. Došao je kraj ere liberalnog tržišnog modela, jer iza riziko kazina varijante kapitalizma više ne stoji ni ortodoksni čuvar liberalnih pogleda MMF-a. Jedino se Srbija slepo drži „pokvarenog“ menadžmenta tranzicione recesije iz doba prvobitne akumulacije sa nominalnim sidrom inflacije, nezaposlenosti, budžetskog deficita, javnog zaduživanja kreditnog ropstva, po konceptu retardirane ekonomije, zloglasnog korpo-rativnog upravljanja i globalnog imperijalizma transnacionalnih korporacija.

Ekonomske i socijalne strukture i kulturno-civilizacijske strukture, sve više povezuju sa globalizacijom evroazijskih integracija. U tom kontekstu vrši se naglasak da je koncept Evropske unije već istrošen: “samo se kostur sporo raspada“. Za srpske zemlje u tranziciji jedino alternativno rešenje razvoja je novi projekat kofederativnog saveza država sa jedinstvenim ekonomskim i socijalnim prostorom (od 1.1.2015. godin), kome svet naginje ka novom geopolitičkom putu, koji promoviše međunarodni poredak zasnovan na primatu suvereniteta nezavisnih država. U osnovi radi se o prvom savezu sa prostorom od više 20 miliona kvadratnih kilometara, sa prvoklasnim privrednim bogatstvom i neisrpnim privrednim resursima. Savez je sedmi po broju stanovnika u svetu, šesti po nivou društvenog proizvoda od gotovo 3 triliona dolara, sa novim glavnim gradovima: Alma Ata, Sanktpeterburg, Kijev i Beograd. Evroazijska ekonomska unija i jeste nova ekonomska budućnost Srbije. BRICS banka potvrđje moć osnivača razvojne banke kao buduće alternative MMF-u i Svetskoj banci.

Žarko Ristić GLOBALIZAM I NEOLIBERALIZAM

42

32

1. KRIZA GLOBALIZMA

Na svetskoj ekonomskoj sceni vlada kolekcija cinika koji kreiraju i

nameću ekonomske teorije na "plaćenim" projektima tranzicije, privatizacije i liberalizacije u formi globalizacije " neznanja" i mondijalizacije "izdate profesije"1

U tom kontekstu, globalni jastrebovi tragaju za uspostavljanjem sveobuhvatne kontrole nad građanima, prirodnim bogatstvima i kapitalom u formi demokratske regulacije planetarnih tokova i transnacionalnih poslova (interesa). Takav mondijalistički trend prati opasan jaz između isforsiranog "kraja nacionalne države" i grandomanskih težnji ka "proliferaciji slabih država" uz odsustvo efektivnih globalnih demokratskih institucija. Da li je to "globalizacija sa ljudskim likom" i šta ostaje od teorije "održivog razvoja", koja propagira ekološki podnošljivu socijalnu pravednu i efikasnu privredu.2

Globalistički (nominalistički) pogled na svet logičan je nastavak liberalizacije, koja je povezana sa privatizacijom državnih (javnih) preduzeća, povećanjem uloge privatnog sektora i preduzetničke inicijative smanjenjem uplitanja države u privredne tokove (deregulacija), povećanje slobode protoka finansija i stranih ulaganja. Globalizacija je, samim tim, novo ishodište ponašanja transnacionalnih korporacija, promene u tehnologiji proizvodnje i distribucije, ekonomije obima, ponašanja potrošača, liberalisanje spoljne trgovine i protoka kapitala, proširenja geranica za lociranje preduzeća i ignorisanja važnosti blizine sirovina, proizvodnje i tržišta, i naročito, ekonomske uloge nacionalnih granica. Sibmol globalizacije jesu transnacionalne korporacije kojima se i domaće vlade udvaraju zbog stranih ulaganja u "globalnom trendu" širenja pseudo-vrednosti (globalni standardi za hrami), poput teletine (u čijoj se proizvodnji koriste hormoni) i genetički izmenjene hrane (hrana za stoku i semenska roba)." Globalizacija, kao takva, ruši katedrale nacionalnih vrednosti i nacionalne pripadnosti, i uništava lokalne zajednice da bi popločala stazu ka globalnom kapitalizmu (poput političke levice koja je permanentno hranila internacionalistički pogled na svet). Globalizacija. doduše, može da poveže nacionalne privrede, proširi tržište, omogući pristup novim tehnologijama u proizvodnji i distribuciji, osigura priliv stranog kapitala. Ali, globalizacija donosi i nesreće: povećava ranjivost ekonomski slabijih, ubrzava zahteve za prilagođavanjem i modernizacijom privrede, unosi nepredvidiva kretanja u tokovima kapitala, pridonosi špekulativnim napadima na domaću valutu, izaziva finansijske krize, brza

1 Ekonomska politika, br. 2642-2643, od 9. Decembra 2002., st. 42. 2 H. Holmen, Limits to globalization, European Review, 1997. st. 75-87


43

33

prebacivanja proizvodnje i zaposlenosti iz zemlje u zemlju, i povećava ekonomsku i socijalnu ranjivost malih, zemlja u razvoju.3

Globalitarizam nudi nadu za jedan bolji život i tehničku sreću čoveka. Ali, globalizacija nudi perfidno osvajanje vlasti i kontrolu nad kapitalom. Zato je invazija bogatih na ekonomskoj unificiranosti u trendu sa stihijom nago-milavanja kapitala. Nagon za bogaćenjem vodi u totalitarizam, pošto bogatstvo postaje nova agresija. A radi se o tome da se ekonomija ipak mora spiritu-alizaovati, jer siromašne valja staviti pod zaštitu. Etičko je pitanje ravnopravnija i ravnomernija raspodela bogatstva, a ne samo ekonomsko ili socijalno (iako je novac već postao religija). Globalitarizam ne sme da bude doktrinama razbarušen samo u ekonomskom smeru, jer bi na scenu mogla da nastupi politika "upotreba čoveka". Tada bi, doista, Etiku i Prirodu zamenili Politika i Profit, što bi gurnulo ljude u ropstvo plastične misii. Po prvi put. mondijalistički intelektualci već ne mogu da prepoznaju vlasnike vlasti kapitala. a njihova reč gubi bitku u odnosu na ekonomsku moć. Na scenu stupa, pored otvorene globalizacije, i prikrivena multinacionalizacija banka i korporacija, i spajanje državne i korporativne moćisa neoliberalnim imperijalizmom megakapitala.

Seansa "petnaestorice" odabrala je novih deset i doprinela je da globalizacija najdalje ode u EU, doduše, u formi tzv. regionalne evropske globalizacije (koju sledi Azijska globalizacija,4 Africka globalizacija,5

Sevemoamerička globalizacija6 i Latino-američku globalizaciju7. Jasno je da Evropska Unija želi da postane velesila (pored SAD) na ekonomskom, političkom i vojnom polju jer poseduje jedinstveno tržište, zakonodavstvo, parlament, vladu (Ekonomska komisija), monetu (evro), vojsku (mimo NATO). Jedino se nezna kakva će biti država: federalna, konfederalna, savez država ili evropska država od koje "svi" očekuju korist (subvencije u poljoprivredi, sredstva budžeta za prestrakturiranje privrede, resursi fondova za razvoj nerazvijenih područija, zaštita od konkurencije, stabilna valuta, priliv nove radne snage, odbrambena zaštita, unapređenje ljudskih prava, istinsku demokratiju, uravnotežen budžet, harmonizirane poreze, kontrolisan javni dug,

3 Dr M. Jovanović, Globalizacija i Evropske vrednosti, Svet finansija 191/2002 st. 22-25. 4 Azijska globalizacija inkorporira Udruženje zemalja jugoistočne Azije (ASEAN) Organizaciju

za saradnju zemlja Golfskog zaliva (GSS) Azijsko-pacifičku ekonomsku saradnju (APEC) i Udruženje za regionalnu saradnju priobalja indijskog okeana (IOR-ARC).

5 Afrička globalizacija anglobira organizaciju Afričkog Jedinstva (OAU), Afiričko maltešku zajednicu (OCAM), Istočno-afričku zajednicu, Ekonomsko-afričku zajednicu, Arapsko-magrebsku zajednicu i Zajedničko tržište Južne i Istočne Afrike (COMECA).

6 Severnoamerička globalizacija verifikuje se kroz Severno-američki ugovor o slobodnoj trgovini (NAFTA)

7 Latino-američka globalizacija inkorporira Latino-američko udruženje slobodne trgovine (ALALC), Centralno-američko zajedničko tržište (MCCA-CACM). Andski pakt, Centralno američki integracioni sistem (SICA), Karibsku zajednicu i zejedničko tržište (CARCOM) i Zajedničko tržište juga (MERCOSUR).


44

34

veći životni standard i stabilan nivo cena i zaposlenost, nove tehnologije, priliv stranog kapitala, infrastruktura).

Krah bipolarnog sveta i komunističke ideologije, kao dva moćna stabilizatora geopolitičke karte Evrope, jeste pravi uzrok secesionizma8. Tu je, svakako, i globalizacija koja je uspostavila neposrednu vezu sa secesionizmom. "Balkanizacija" spoljne politike "pojedinih" evropskih zemalja "iznajmila" je čak i ugledne naučnike koji su faktički izmišljali visokoumne teorije secesionizma, što je imalo evidentan centrifugalni efekat na strukturu nacionalnih država. Globalizacija je doprinela i pojavi posebnih oblika secesionizma, koji uzimaju sve više maha u Evropi. Bogatima je, naime, dozlogrdilo da "plaćaju" za siromašne sunarodnike i, kao jaki, uspeh su da pretvore jedan ekonomski problem u politički problem. I upravo taj prelaz iz ekonomske u političku sferu predstavlja secesionizam, iako bogati regioni mogu samo da sanjare o oslobađanju od obaveza solidarnosti prema zemljacima koji nisu bili dovoljno umešani ili nisu imali sreće.

Secesionizam često prolazi kroz fazu autonomizma ili federalizma. Ovi termini nisu, doduše, sasvim određeni, ali to ne smeta onima koji se za njih zalažu. Njihove pristalice zapravo nastoje da oni, kao takvi, iako nedovoljno određeni, i dalje ostanu kako ne bi bili suviše sputani u svojim namerama. Zbog toga je veoma teško kontrolisati prelaz od autonomasko-federalističkog pokreta ka separatističkom pokretu. To, naravno, koriste separatisti koji vešto izazivaju krizu nacionalne države.

Globalizacija prestavlja kvalitativno produbljavanje procesa internacionalizacije, kojim se osnažuje funkcionalna, a slabost teritorijalna dimenzija. Rast svetskog tržišta sve više penetrira, a nacionalne ekonomije sve više gube nacionalni karakter. Reč je, pre svega, o procesu kompresije sveta, a ne o stvaranju planetarne svesti u kulturnom pogledu9.

Ekonomska globalizacija i politička regionalizacija odvijaju se simultano i erodiraju funkcije država - nacija u procesu strukturnih transformacija. Regioni su sada nastajući fenomen, koji je sastavni deo procesa globalizacije. Novi regionalizam već podrazumeva proces koji uključuje promenu određenog regiona od relativne heterogenosti do povećane homogenosti u ekonomiji, kulturi, bezbednosti i demokratiji. Na mondijalističkom planu, evropski regionalizam je povukao globalnu regionalizaciju. Zbog toga, danas regioni predstavlju "arene" i za konkurentske i za konvergentne nacionalne interese, na koje inače utiču etnonacionalne mobilizacije i osnaživanje mikroregiona.

Regionalna politika je svojevrsna agregacija i koncentracija nacionalnih interesa, zbog čega se pojedine zemlje nalaze u ulozi "policy makers" i ulozi

8 OECD, Fiscal Federalism Economics in_Transition, Paris 1991. 9 Ž. Ristić I dr S. Komazec, Globalni finansijski menadžment, Etnostil, Beograd, 2011. str 176.


45

35

"policy takers". No. sa stanovišta vrednosne ocene novog talasa regionalizacije gotovo je nemoguće dati decidirani odgovor na pitanje da li se radi o doprinosu univerzalnim vrednostima razvoja. U simultanom kretanju procesa regiona-lizacije i globalizacije može se jedino očekivati neki novi oblik ravnoteže čiji se mehanizmi još ne vide.

Svi su izgledi da će Evropska unija prerasti iz labave asocijacije država u Sjedinjene Evropske Države u kojoj Monetarna unija već kuca kao "srce" političkog projekta. Sada je teško zamisliti opstanak mikrodržava u uslovima moderne informatike, ekonomske globalizacije i planetarnih povezivanja. Danas su ustale regije protiv država nacija. Evropski federalisti teže da EU funkcioniše poput naddržave. Regionalisti, pak. teže da Evropa uđe u novo doba kao svojevrsna politička slagalica minijaturnih država - regija. Regionalisti su čak izvukli iz muzeja zaboravljene zastave svojih pokrajina koje bi bile zastupljene u EU bez posredovanja države -nacije. Zbog toga se regionaiizam kvalifikuje kao postmoderna politička tvorevina čija se pozadina nalazi u globalizaciji ekonomije, koja ukida carinske rampe i koja od planete stvara”globalno selo” bez posrednika. No, i evrozoni podrhtavaju i noge i telo; preti opasnost da se globalizam upravo slomije nad EU, zbog nje je evropska ekonomska poltika pala na ispitu.

Finansijski apostoli tranzicione ekonomije kroz režirani stečaj bivših socijalističkih giganata, nasilnu spoljnotrgovinsku liberalizaciju, tajkunsku privatizaciju, narkomansko zaduživanje, lažni fiksni devizni kurs, bećarsku javnu potrošnju i kreditni doping, gurnuli su privredu u depresivni ponor, nezaposlenost i inflaciju, koja prosto ubija, da bi se poslovno-politička elita potkupila velikim sumama novca poreskih obveznika i po cenu guranja države u budžetske deficite i javne dugove. Bukvalno shvaćena transparentnost privatizacije, liberalizacije i deregulacije ide čak dotle da će se verovatno izbor predsednika države obaviti na „Farmi“ u komšiluku „Velikog brata“ po tabloidiziranom scenariju demonizovanog svlačenja i ekstradizovanog glasanja noktima.

Globalna finansijska kriza, međutim, promovisla je razmimoilaženja između MMF i EU. Naime, MMF smatra da je došao kraj dosadašnjem modelu privrednog rasta . Do sada je MMF zagovarao potpunu finansijsku liberalizaciju i otvranje domaćeg tržišta stranim kreditorima, investitorima i bankama. Sada, pak, MMF preporučuje ograničavanje priliva stranih kredita, fiskalne stimulanse za ekonomski oporavak, povećanu zaštitu domaćeg tržišta od inokonkurencije da bi se povećala domaća proizvodnja razmenjivih dobara, prvenstveno za domaću potrošnju i za izvoz10. Evropska unija, međutim, prkosi navalnetnom MMF, oslanjajući se prvenstveno na privredni rast kroz evrointegracije, liberalizaciju trgovine, deregulaciju finansijskih tokova, 10 Dr D. Ž. Marković, dr B. Ilić i dr Ž. Ristić, Globalna ekonomija i geofinansije, Etnostil,

Beograd, 2011. str. 322.


46

36

zamenu domaćeg novca u evro, podsticanje kreditiranja domaće privrede i domaćinstava, i jačanje finansijske podrške iz multirateralnih i javnih izvora. Za nas je izuzetno važno što je konačno Monetarni fond shvatio da postojeći model privrednog rasta zasnovan na potrošnji, finansijskim uslugama i stranim ulaganjima, nije više održiv u postrecesionoj tranziciji. Novi model našeg ekonomskog rasta, stoga, mora da počiva na stimulansima štednje, investicija i izvoza, na tržišnom prestrukturiranju javnog sektora, reindustrijalizaciji i argoruralnom održivom razvoju. To je projekat za „bombardovanje jezgra srpskih gluposti“, gde su aforizmi naelektrisane čestice razvojnog duha krimogene ekonomske politike i koruptivnih finansijskih usluga. No, opasan je prelaz u taoca kandidature, budući da je mit o „obećanoj integraciji“ urušila egzistencijalna kriza EU, koja je ugrozila njen kredibilitet, a i njeno sopstveno proširenje gurnulo u drugi plan11.

U finansijskom vrtlogu, globalni kapitalzam bez država i granica uneo je anarhiju korporacijskih diktatura sa ubrzanom ekonomskom propašću čitavog sveta. Perverzna veza demokratije i dužničkog ropstva jeste direktna posledica tzv. „ološ ekonomije“ (Napolitani), koja u celom svetu gospodari i životom i smrću. Nobelovsko skretanje naučne pažnje da ekonomija treba da ide u pravcu usluga i da je vlasnička struktura fundamentalna determinanta profitabilnosti proizvela je lošu praksu da neinvestiranje u državu sklizne u kriminal, što je i ciljna funkcija tzv. korporacijskih direktnih investicija u pilule strukturnog prilagođavanja, konkurentnosti, liberalizacije, privatizacije i deregulacije, ali i u rušilačku eksploataciju jeftinih sirovina i beskrupulozno povećanje neza-poslenosti. Kapitalizam, dakle, proizvodi nezaposlene,a globalizam proizvodi gladne po formuli globalističkog imperijalizma.

2. EKONOMSKI NEOLIBERALIZAM I UPRAVLJANJE

MAKROEKONOMIJOM

Neoliberalizam se, na prvi pogled, reprezentuje, kao teorija, koja tvrdi da čovekova dobrobit može biti najbolje unapređena dopuštanjem sloboda preduzetničkih aktivnosti pojedinaca i veština u sklopu institucionalnog okvira, koji karakterišu jaka prava privatne svojine, slobodno tržište i liberalna trgovina. Uloga države je da stvori institucionalni okvir, da garantuje kvalitet novca, i da obavlja poslove tamo gde nema tržišta (npr. socijalna zaštita)12. Državna intervencija se mora držati na minimumu. Ova transformacija ispitala je puteve nove ekonomske konfiguracije, koja je istrgnuta iz torbe prošlosti kada se država fokusirala na punu zaposlenost, ekonomski rast i socijalno blagostanje. Poslovni ciklus bio je uspešno kontrolisan primenom kejnzijanskih mera monetarne i fiskalne politike uz pomoć socijalne redistributivne politike. 11 Ž. Ristić, Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sktora, Etnostil, Beograd, 2011. str. 371. 12 D. Harvi, Kratka istorija neoliberalizma, Mediteran, N. Sad, 2012. str. 14-15.


47

37

Neoliberalna teorija, pod maskom monetarizma počela je da vrši uticaj u formi nove ekonomske ortodoksije, koja reguliše javnu poltiku, prihvativši ideju da kejnzijanizam mora biti odbačen kako bi se ekonomika ponuda koristila za izlečenje privrede od stagflacije. Centralne banke zajedno sa MMF postepeno napuštaju fiskalna ograničenja i stroga budžetska pravila da bi se nova politika okrenula obuzdavanju inflacije, ne obazirući se na posledice nezaposlenosti. Time je otpočela nova era deregulacije svega i svačega u korist neograničenih tržišnih sloboda premoćnih korporativnih interesa. Povećane su poreske olakšice za nove investicije radi preusmeravanja kapitala ka višim stopama prinosa. Otvorena je institucionalna praksa deindustrijalizacije i belosvetskog inostranog razmeštaja proizvodnih kapaciteta bez sagledavanja posledica nove rastuće nezaposlenosti. Konkurencija i inovacije postale su sredstvo u konsolidaciju monopolske moći sa najvećim kresanjem direktnih poreza u istoriji čovečanstva.

Neoliberalna retorika imala je za cilj da razdvoji libertarijanizam, poltiku identiteta , multikulturalizam, narcisiozni konzumerizam, ličnu slobodu i društvenu pravdu, suprostavljajući se regulatornoj poltici države. Tako je otpočela nova faza kapitalističkog restrukturiranja kao odgovor na krizu akumulaciju kapitala instrumentima nove strategije deflacije udružene sa regresivnom redistribucijom prihoda i bogatstva.

Socijalna politika je praktično bila ostavljena brizi vlasnika hartija od vrednosti Vol Strita, dok je novinstalirana politika kresanja ogromnih budžetskih deficita stavljena u funkciju postizanja niskih kamatnih stopa. Forsiran je Volkerov povratak monetarizmu i postavljanju agencijskog osoblja okrenutog protiv regulatorne dražve kako bi javna imovina slobodno prelazila u privatne ruke i kako bi proizvodnja obezbedila prisvajanje visokih i subvencioniranih profita.

Fleksibilni aranžmani tržišta rada omogućili su da svi benefiti, koji potiču iz rastuće fleksibilnosti u alokaciji rada, odlaze na kapital. Nezaposlenost je rasla u skladu sa neoliberalnom retorikom o dobrovoljnoj nezaposlenosti, koja raste zato što je „rezervna cena“ radne snage previsoka.

Neoliberalni zaokret ekonomskih ideja svodio se na kompleknu fuziju monetarizma (M. Fridmana), racionalnih očekivanja ( R. Lucasa) , javnih izbora ( Dž. Buchanan) i ekonomije ponude ( A. Laffera) kako bi se pokazalo i dokazalo da je državna intervencija problem, a ne rešenje, i da je stabilna monetarna politika i radikalna poreska skraćenja zasigurno proizvode zdravu privredu13. Ove nove ideje podržavali su svi prestižni univerziteti, koji su velikodušno finansirani sredstvima korporativnih fondacija . Fakulteti , poslovne škole i instituti postali su centri neoliberalne ortodoksije, koji su obučavali ekonomsite čitavog sveta, a naročito ekonomiste zemalja u tranziciji 13 Ž. Ristić, S. Komazec i K. Ristić, Globalni finansijski menadžment, Etnostil, Beograd, 2013.

str. 367.


48

38

i ekonomiste za MMF i Svetsku banku, kao institucijama međunarodnih finansija. A to su bili ideali korporativnog liberalizma. Novoedukovani kadrovi prodajom javne imovine povećali su budžet i reducirali gubitački balas javnog sektra. Osmišena privatizacija sa smanjenjem troškova, kroz otpuštanje radnika, stvoreni su podsticaji privatnom kapitalu; kreirana je poslovna klima u kojoj su privatizacija i špekulativni prihodi išli ruku pod ruku kako bi se proširila lična i korporativna odgovornost, i povećala individualna i korporativna inicijativa sa inovacijama (radi konkurentske prednosti).

Privatizacija, deregulacija, liberalizacija, konkurencija i inovacije jesu svi deregulatori institucionalnih barijera ekonomskom rayvoju i ljudskom blagostanju sa razvijanjem „tragedije zajedničke imovine „ i „problematičnog državnog intervencioni“. Državni suverenitet se svesno predaje globalnom tržištu, koje poboljšava efikasnost i produktivnost, snižava cene i kontroliše inflatorne tendencije. Neoliberalizam je sumljičav prema demokratiji i zakonu većine ( koji udara na prava pojedinaca) i favorizuje upravljanje preko eksperata i korporativna elita ( da bi izolovati suvišne institucije , kao što je centralna banka). Neolibralna država , po pravilu, favorizuje integritet finansijskog sistema i solventnost finansijskih institucija. Neoliberalizam snižava zarade, povećavaju eksploataciju radnika , povećava nesigurnost na poslu i eliminiše zaštitu na radu. Socijalna sigurnost srozana je do minimuma u korist sistema lične odgovornosti i jačanju partnerstva javnog i privatnog sektora. Država preuzima veći deo rizika, a privatni sistem veći deo profita. Dražavna prisila povećava zaštitu interesa korporativnog kapitala. Neolibe-ralizam ne gleda blagonaklone na naciju, a liberalna država, kao faktor konkurentnosti na globalnom tržištu, mobiliše nacionalizam u promociji poslovne klime preduzetničkog duha sa naglašenim individualnim slobodama14.

Konkurentni generatori globalne ekonomije pritisnuli su centralne banke da slede monetaristički pravac i mastrihtski sporazum da postavi široki neoliberalni okvir interne organizacije EU. Načinjen je značajan zaokret prema otvorenoj formi finansijalizacije sa rapidnim rastom stranih direktnih investicija i portfelja investiranja. Finansijska tržišta su prihvatila snažnan talas deregulacije i inovacija, i, na taj način, postala su važniji instrument koordinacije i koncentracije bogatsva. Interesna sprega banka i korporacija srušio je vezu između berzi i kompanija. MMF i Svetska banka, prihvatajući oberučke neoliberalnu ortodoksiju, pripremili su novi pritisak na sve zemlje globalnog sveta da prihvate neoliberalne forme sa pečatom osmišljenih strukturnih reformi. MMF, generalno odan neoliberalnom programu, strogo insistira na kontrolisanje i nflacije i na čvrstinu javnih finansija, kao primarne ciljeve bez sagledavanja nezaposlenosti i socijalne pravde. Programski, i STO je preuzeo neoliberalne standarde neometanog toka kapitala. 14 Ž. Ristić,Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sektora , Etnostil, Beograd, 2013., str.

246.


49

39

Lideri EU, konačno, moraju da nađu rešenje iz recesije evrozone, da se precizno dogovore koliko nacionalnih suvereniteta treba preneti na EU, koliko daleko ići u proširenju EU, da jasno definišu razliku između EU i evrozone, da iznađu stabilnu, održivu i efikasnu institucionalnu strukturu sa fiksiranim ograničenjima, da organizovano stanu na put preteranoj standardizaciji i detaljnoj regulativi, i da formalizuju, konačno, bankarsku i fiskalnu uniju (bez fiskalnog raja).

Današnji uzroci evro propasti ipak, leže u prekomernom privatnom zaduživanju, a ne samo u državnom rasipništvu. Hipotekarni dugovi, kororativni dugovi i dugovi domaćinstava i preduzeća u zemljama EU gotovo prevazilaze 200% društvenog proizvoda. Zato je za privredni rast veći problem privatni dug, nego državni dug. Politika fiskalne štednje, nametnuta periferiji EU, produbila je recesiju i onemogućila razduživanje. Banke nisu obezbedile nenaplative kredite, a evrozakoni o bankrotstvu nisu naklonjeni dužnicima. Novo usporavanje rasta cena, već se pretvara u negativnu spiralu, koja sprečava oporavak evrozone, što je novo polje za špekulacije o daljem smanjivanju kamatne stope na rekordno nisko nivou od 0,5 procenta od strane ECD da bi se upumpala dodatna likvidnost u finansijski sistem. Tako već rade i Federalne rezerve SAD, pošto su produžile podršku ekonomiji sa kupovinom obveznica za 85 milijardi dolara mesečno zbog ocene da je fiskalna politika ograničila privredni rast, da je oporavak tržišta nekretnina izgubio na snazi i da se tržište rada sporo oporavlja.

Neregulisana finansijalizacija sa deviznim špekulantima primorala je gotovo sve vlade evropskih zemalja da olabave evropski mehanizam deviznog kursa i da ne obrate pažnju na maglovitu i neistraženu ulogu hedž- fondova. Po Krugmanu hedž-fondovi po pravilu špekulišu pozajmljenim sredstvima i privlače (navlače) investitore. Kako je inače moguće da 25 menadžera hedž fondova zaradi oko 14. milijardi dolara što je tri puta više nego što zaradi 80,000 njujorških nastavnika zajedno15.

Deregulacija bankarstva, koja je proizvela špekulantske mehure u alokaciji kredita na tržištu nekretnina i fiskalna poltika skraćenja ličnih i korporativnih poreza (radi podsticaja investicija) promenila su i misiju centralne banke , koja je do tada brinula o očuvanju pune zaposlenosti, a od sada prešla na borbu protiv inflacije, odnosno na makroekonomsku stabilnost.

Kolaps finansijskih mehura, izražen kroz poremećene cene aktive, kroz bekstvo radne snage, kroz bekstvo kapitala i kroz interna bankrotstva doveo je do ozbiljne depresije, koja je oborila privredni rast, snizila potrošnju i dvostruko povećala nezaposlenost. Ekonomske ideje su putem međunarodne konvergencije utemeljile neoliberalni program zasnovan na reduciranju fiskalnog deficita, na uravnoteženju budžeta i na kontroli inflacije, zaobilazeći punu zaposlenost i pravičnu raspodelu dohotka. Tako je neoliberalni program 15 P. Krugman, Okončajte ovu depresiju odmah, Heliks, 2012. str.75.


50

40

EU postao kamen temeljac makroekonomske politike, koji se oslanjao na rastuću autonomiju, kaheziju malih i srednjih preduzeća, promenu uslova pozajmljivanja kapitala, lobiranje, mito, korupciju i involviranje u izbore. Neoliberalzam ipak nije mogao funkcionisati bez univerzalne tendecije uvećavanja društvene nejednakosti i rastiće marginalizacije, a da ne sakrije surovu realnost narastanja klasne moći u glavnim finansijskim centrima globalnog kapitalizma.

Vladajuća neoliberalizacija obnovila je klasnu moć vladajućih elita, koje u svojim kulama stvaraju nesrazmernu količinu fiktivnih vrednosti. Tržišta imovine postala su osnovni motori akumulacije kapitala turbokapitalizma. Tržišno vođena finansijalizacija predstavljala je osnovno obeležje neoliberalizma sa privilegovanom informacionom tehnologijom16.

U talasu strukturnog prilagođavanja i neoliberalnih reformi, građani su prinuđeni da žive kao privesci tržišta. Štiglic i Krugman, zalažući se za reformu globalnog upravljanja sa boljim regularnim strukturama i čvršćeg nadzora finansijalizacije, oštro su nagazili na problem nejednakosti u visini dohotka i imovine, koje generišu strukturnu krizu i degenerišu strukturne reforme. I globalni privredni oporavak bez zaposlenja i sa stagnatnim zaradama svodi se ipak na neprekidni rast dugovno finansiranog konzumerizma, budući da se američka ekonomija ( Amerika d.o.o.) bazira i dalje na ogromnom količinom kredita za održavanje njenog rasipničkog funkcionisanja. Dakle, ono što je „tranziciono“ na putu ka savršenom neoliberalnom svetu već se prepoznalo kao pogrešna utopisitčka retorika neoliberalizma. Ideali neoliberalne ekonomije već artikulišu želju za alternativnim društvenim odnosima. Akademski građani već traže ekonomiju bez nametanja fundamentalizma globalnog tržišta i bez ideologije ekonomizma, koji sve ljudske aktivnosti ne podvodi pod domen tržišta.

Svetska ekonomska kriza zajedno sa implementacijom neoliberalnog projekta obelodanila je pomeranja glavnog težišta globalne ekonomije iz sektora proizvodnje u sektor finansija, kao da privredna aktivnost više nije važna. Time je formalizovana primitivna privatna sloboda da se profitira na siromaštvu u formi tajno osmišljene privatne prednosti poput konkurencije, kao ključni podsticaj razvoja i generator monopola. Neoliberalno ograničavanje demokratskog načina upravljanja gurnulo je javno obrazovanje, zdravstvenu zaštitu i socijalne usluge u tržišni zagrljaj najurene države i siromašni sprud nekadašnjeg javnog sektora. Štiglicov „čudan“ svet je ipak moguć, pošto siromašne zemlje subvencionišu bogate zemlje jednako isto kao i što siromašni pojedinci subvencionišu ultrabogataše. Ironija je što su SAD kao liberalno-neokonzervativna država i Kina kao konfučijansko- neokejnzijanska država ostavile utisak globalno degradiranog uređenja iz prostog razloga što su SAD svoj konzumerizam masovno finansirale iz budžetskog deficita i globalnog 16 Dr K. Ristić, Ekonomija Evropske unije, Etnostil, Beograd, 2013, str.246.


51

41

javnog duga, i što je Kina svoje masovne investicije u fiksni kapital i infrastrukturu finansirala na osnovu neizmirivanja dugova korišćenja nenaplativih plasmana17.

LITERATURA

1. D. Harvi, Kratka istorija neoliberalizma, Mediteran, N. Sad, 2012. 2. Dr D. Ž. Marković, dr B. Ilić i dr Ž. Ristić, Globalna ekonomija i

geofinansije, Etnostil, Beograd, 2011. 3. Dr K. Ristić, Ekonomija Evropske unije, Etnostil, Beograd, 2013. 4. Dr M. Jovanović, Globalizacija i Evropske vrednosti, Svet finansija

191/2002. 5. Ekonomska politika, br. 2642-2643, od 9. Decembra 2002. 6. H. Holmen, Limits to globalization, European Review, 1997. 7. K. Ristić i Ž. Ristić, Međunarodne javne finansije i budžetska politika

EU, Etnostil, Beograd, 2012. 8. OECD, Fiscal Federalism Economics in_Transition, Paris 1991. 9. P. Krugman, Okončajte ovu depresiju odmah, Heliks, 2012. 10. Ž. Ristić I dr S. Komazec, Globalni finansijski menadžment, Etnostil,

Beograd, 2011. 11. Ž. Ristić, Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sktora, Etnostil,

Beograd, 2011. 12. Ž. Ristić, S. Komazec i K. Ristić, Globalni finansijski menadžment,

Etnostil, Beograd, 2013. 13. Ž. Ristić, Fiskalni menadžment i ekonomija javnog sektora , Etnostil,

Beograd, 2013.

17 K. Ristić i Ž. Ristić, Međunarodne javne finansije i budžetska politika EU, Etnostil, Beograd,

2012.


52


5342

Prof. dr Jovan B. Dušanić1

EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE NAUKE

Opštenje sa naukom, kada se ona ne rukovodi

niti ograničava nekim višim principom vaspitanja, nego se sve više oslobađa prema osnovnom principu

ŠTO VIŠE – TO BOLjE, nesumnjivo je za naučnika isto toliko štetno koliko i ekonomski princip laissez faire za moral čitavog naroda.

Ko još zna da je vaspitanje naučnika da ne žrtvuje svoju čovečnost i da je ne sasuši upravo najteži problem.

Fridrih Niče

Ekonomija je suštinski moralna, a ne prirodna nauka. Dž. M. Kejns

Globalna ekonomska kriza2 jasno je pokazala potrebu za ozbiljnim

preispitivanjem stanja u ekonomskoj nauci, i ukoliko do toga dođe to bi mogao da bude jedan od njenih retkih pozitivnih efekata. Nažalost, godine prolaze a na javnoj sceni se ne prihvata konstruktivna debata o teorijskim osnovama modernog kapitalizma i suštini ekonomske krize. Štaviše, negira se i samo postojanje ekonomske krize uz tvrdnju da se radi o uobičajenim cikličnim kolebanjima koja putem tržišta automatski vode uravnoteženju privrede posle koga kapitalizam uvek izlazi ojačan. Ubeđuju nas da su nepotrebne rasprave o osnovama sistema nego se može samo raspravljati o nekim njegovim tehničkim korekcijama.

Na poslednja dva preloma vekova (XIX u XX, te XX u XXI) svetskom ekonomijom, u teorijskom smislu, vladala je ideologija liberalizma, odnosno neoliberalizma,3 a ekonomske politike koje su dovela do kriza iz 30-ih godina prošlog veka, kao i aktuelne krize, bile su utemeljena na verovanju u apsolutnu efikasnost „nevidljive“ ruke tržišta, odnosno samoregulišućeg laissez-faire tržišta.

Kao što je poznato liberalizam insistira na individualnim slobodama, vladavini prava i privatnoj svojini i zalaže se za radikalno ograničavanje uloge

1 [email protected] 2 O aktuelnoj svetskoj ekonomskoj krizi detaljno sam pisao odmah po njenom izbijanju (videti u

knjizi: Jovan B. Dušanić, Dolarska alhemija i kazino ekonomija – svetska ekonomska kriza, Beograd, 2009).

3 O (neo)liberalizmu videti detaljnije u knjizi: Jovan B. Dušanić, Kritika neoliberalizma i tranzicije, Zagreb, 2013.

Jovan B. Dušanić EKONOMSKA KRIZA I KRIZA EKONOMSKE NAUKE

5443

države u privredi i njenu ulogu svodi na obezbeđenje zakona i poretka uključujući zaštitu privatne svojine. Imajući u vidu da je liberalizam ideologija koja se realizuje u interesu moćnih i bogatih, odnosno da je u funkciji povećanja materijalnog bogatstva uskog sloja na račun ogromne mase stanovništva, logično je da se država našla na meti oštrih napada liberala, jer se kao glavna prepreka, u ostvarenju njihovih interesa, pojavljuje država koja treba da vodi računa o opštim i nacionalnim interesima koji se realizuju u korist većine građana.4

Posle fijaska ideologije liberalizma nakon svetske ekonomske krize 30-ih godina HH veka činilo se da će definitivno doći do napuštanja iluzije liberalnog kapitalizma, ali je poslednja laissez-faire inkarnacija – neoliberalizam doveo do aktuelne svetske krize.5 Pogotovo se to činilo jer je po završetku Drugog svetskog rata (kada se u ekonomskoj teoriji, ali i praksi, naglašava potreba za aktivnom ulogom države u privredi) nastupio relativno dug period dinamičnog rasta svetske privrede.

Međutim, 1970-ih godina najmoćnija svetska ekonomija – SAD pokazuje znake slabosti. Tome doprinosi nekoliko faktora: inflatorna monetarna i fiskalna politika koja se provodi u vreme kulminacije rata u Vijetnamu (prva polovina 1970-ih godina); destabilizacija svetske privrede zbog jednostranog

4 Svetski poznati poljski ekonomista G. Kolotko (u knjizi: Grzegorz W. Kołodko, Wędrujący

Świat, 2008) piše: Neoliberalizam je ideologija i ekonomski program koji ima svoj konkretni plan dejstva. U suštini, pod plaštom prekrasnih lozinki – od slobode preko demokratiju do preduzetništva – on se pretvorio u instrument koji služi preraspodeli dohodaka u korist elite, a na štetu većine.

5 Poznati američki ekonomista Džon Kenet Galbrajt napisao je 1955. godine knjigu The Great Crash 1929 (koja se od tada neprekidno objavljuje u velikim tiražima i smatra klasičnim ekonomskim bestselerom) u kojoj je upozorio da u SAD može da se ponovi kriza slična onoj iz 30-ih godina prošlog veka.

Na početku knjige DŽ. K. Galbrajt citira deo iz poslednjeg obraćanja naciji 30-og predsednika SAD (1923-1929) Kalvina Kulidža pred Kongresom u decembru 1928. godine, u kome između ostalog kaže: Ni jedan Kongres u istoriji SAD, analizirajući stanje nacije, nije se suočio sa tako izvanrednim perspektivama, kao što je to slučaj sada. Mi se nalazimo u periodu najdužeg procvata zemlje. Predsednik je uveravao zakonodavce da oni kao i cela nacija mogu sa zadovoljstvom oceniti sadašnjost i sa optimizmom gledati u budućnost. Nasuprot jednoj od najdrevnijih američkih tradicija, on je rešio da sve zasluge ne pripiše samo svojoj administraciji, ističući da glavni izvor takvog ogromnog blagostanja jeste radinost i karakter američkog naroda.

U nastavku DŽ. K. Galbrajt piše: Jednu činjenicu u dvadesetim godinama morao je da primeti čak i Kulidž. Ona je u direktnoj vezi sa američkim narodom, o karakteru koga govori sa hvalospevima. Uporedo sa pozitivnim karakteristikama američkom narodu je takođe svojstvena neumerena težnja ka brzom bogaćenju uz ulaganje minimalnih napora. Prvo snažno svedočanstvo te crte karaktera demonstrirano je u Floridi sredinom 1920-ih godina kada je došlo do pravog buma nekretnina. Floridska groznica imala je sve elemente klasičnog spekulativnog balona.

DŽ. K. Galbrajt je predvideo da do krize slične onoj iz 1929-33 godine može da dođe pišući da šanse na ponavljanje spekulativnih orgija su prilično velike. Niko ne sumnja da je američki narod kao i ranije podložan spekulativnim aktivnostima. U knjizi DŽ. K. Galbrajt, između ostalog, konstatuje: Društvo, koje je preokupirano isključivo pitanjima bogaćenja, ima prilično mračne perspektive.


5544

odustajanja SAD (15.08.1971) od konvertibilnosti dolara u zlato; višestruki skok cena nafte (1973-1974) itd. Privreda SAD beleži ekonomsku stagnaciju u uslovima relativno visoke inflacije i vreme 1970-ih godina odmah je proglašeno periodom velike stagflacije.

Novi ideolozi slobodnog tržišta – neoliberali (predvođeni Miltonom Fridmanom)6 su to iskoristili kao dokaz nesposobnosti države da upravlja privredom. Ovaj intelektualni prevrat stvorio je plodno tlo da na vlast u SAD, odmah početkom 1980-ih godina dođe Ronald Regan koji je ideje slobodnog tržišta realizovao u praksi.7 U svome prvom inauguralnom govoru (januar 1981) R. Regan je izjavio da u sadašnjoj krizi država ne rešava naše probleme i da je ona postala problem, te da namerava da ograniči njen obim i uticaj. U tom cilju preduzete su sledeće četiri mere: smanjenje poreza na visoke prihode, ograničavanje federalnih rashoda, veću deregulaciju i predaju ključnih državnih funkcija privatnom sektoru.

Međutim, kako priznaje i Džefri Saks (u knjizi: The Price of Civilization, 2011), 8 osnovne posledice neoliberalne „revolucije Regana“ nisu bile konkretne mere već nova opšta antipatija prema ulozi države, novi odnos

6 U interviju za Global Economic Vienpoint jedan od najvećih ekonomista XX veka, nobelovac

Pol Samjuelson, je rekao (videti prevod: NIN, 12.03.2009): Sada vidimo koliko je Milton Fridman grešio tvrdeći da tržište može da se reguliše samo. Danas shvatamo koliko je Regan pogrešio kada je izjavio da vlada nije rešenje već problem. Danas se ideologija koja je bila dominantna poslednjih decenija pokazuje kao pogrešna. Danas svi shvataju da, suprotno prethodnom uverenju, problem ne može da bude rešen bez učešća vlade. Danas ponovo prihvatamo Kejnsovu ideju po kojoj poreska politika i deficitna potrošnja igraju glavnu ulogu u vođenju tržišne ekonomije. Voleo bih da je Fridman poživeo da vidi kako je njegov ekstremizam doprineo uništenju njegovih ideja. Srećom, naši srpski neoliberali, doživeli su ovo vreme, ali nažalost ne mogu (ili ne žele) da vide katastrofalne rezultate ideologije koju još uvek vatreno propagiraju.

7 Upravo sa dolaskom na vlast R. Regana u SAD i M. Tečer u V. Britaniji i praksi nastupa period neoliberalizma.

8 U knjizi Džefri Saks kaže da je tužan što mora sve ovo da piše ali je veoma zabrinut stanjem u svojoj zemlji. Na samo nekoliko prvih strana, ove veoma obimne knjige, možemo da pročitamo i sledeće: U osnovi ekonomske krize, koju sada preživljava Amerika, leži moralna kriza. SAD se ne suočavaju sa kratkoročnim cikličnim kolebanjima ekonomske aktivnosti nego sa dugoročnim socijalnim, političkim i ekonomskim trendovima. SAD su izgradile najkonkurentnije tržišno društvo u svetu, ali su na tom putu izgubile dobročinstvo. Nema sumnje da je u američkoj ekonomiji, politici i društvu u celini došlo do velikih deformacija. Američko društvo je postalo surovo i agresivno, a elita i vodeći političari pokazuju maksimalnu neodgovornost i egoizam. Amerikanci su razdraženi, pesimistički raspoloženi i cinični. Ukoliko bogati i moćni nisu sposobni da se ponašaju dostojno, moralno i da pokazuju iskreno saosećanje prema ostalom delu društva i svetu, pokazaće se da tržište, zakoni i izbori nisu dovoljni. Bez obnove duha socijalne odgovornosti nije moguće osmisliti i obnoviti stabilnu ekonomiju. Velika nacionalna iluzija Amerike je ubeđenje da se zdravo društvo može organizovati na usredsređenosti ka trci za bogatstvom. Okrutna trka za bogatstvom zahvatila je celo društvo i iznurila Amerikance, lišilo ih koristi koju pruža poverenje, čestitost i saosećanje.


5645

pun prezrenja prema siromašnima koji zavise od podrške koju im pruža država, i novi poziv bogatima da se odreknu moralnih obaveza prema ostalom delu društva. Regan je propovedao da je za društvo korisno, ne da se insistira na saosećanju prema siromašnim, nego na smanjenju poreza bogatima kako bi se stimulisalo njihovo preduzetništvo... To je oslobodilo ogromnu skrivenu pohlepu i uništilo sistem što prati Ameriku do današnjih dana.

Recepti neoliberala koji su trebali da prelome negativan trend u privredi SAD, ne samo da to nisu uspeli, situaciju su samo pogoršali, a što odlično ilustruje sledeća tabela, u kojoj su prikazani zvanični statistički ekonomski pokazatelji efikasnosti privrede SAD za tri perioda u poslednjih 60-ak godina: vreme ekonomskog prosperiteta (1955-1970), vreme stagflacije (1971-1980) i vreme neoliberalizma (1981-2010).

Efikasnost privrede SAD (1955-2010) 9

1955-

1970 1971-1980

1981- 2010

- Porez na prihod fizičkih lica (%) 82,3 70,0 39,3

- Prihodi federalnog budžeta (% BDP) 17,7 17,9 18,0

- Rast BDP (%) 3,6 3,2 2,8

- Rast BDP po stanovniku (%) 2,2 2,1 1,7

- Rast zaposlenosti (%) 1,7 2,7 1,1

- Prosečni nivo nezaposlenosti (%) 4,9 6,4 6,1

- Promene u raspodeli dohotka: učešće 1% građana sa najvećim dohotkom (%)

-2,0 0,6 10,9

- Promena nivoa siromaštva (%) -9,8 0,5 0,3

- Rast plate muškarca sa punim radnim vremenom (%) 2,7 0,4 0,1

- Deficit budžeta (%) -0,7 -2,4 -3,1

- Inflacija (%) 2,3 7,7 3,2

Raskorak između neoliberalne teorije kojom se obećava blagostanje za

sve i rezultata koji se u praksi ostvaruju je očigledan i na nivou svetske privrede. Umesto da je došlo do dinamiziranja svetske privrede posle 80-ih godina HH veka (kada je nastupila era neoliberalizma), kako su obećavali njeni teoretičari, u praksi se desilo potpuno suprotno. Godišnja stopa rasta svetske privrede u 1970-im godinama iznosila je 2,4%, u 80-im 1,4%, u 90-im 1,1%, a u prvoj deceniji ovog veka nastupila je globalna ekonomska kriza koja je dovela do velikog pada privredne aktivnosti, a i nezaposlenost je dostigla zabrinjavajuće razmere. Tako se neoliberalizam, pored toga što je socijalno neodgovoran i moralno neosetlјiv, pokazao i kao ekonomski neefikasan.

9 Tabela je preuzeta iz knjige: Jeffrey Sachs, The Price of Civilization, 2011.


5746

Koreni aktuelne krize kao i one iz 30-ih godina prošlog stoleća nalaze se u trijumfu (neo)liberalnog kapitalizma, to jest ekonomskog darvinizma kao prava jačeg, moćnijeg, egoističnijeg i pohlepnijeg na bazi privatne svojine. 10 Do obe krize dolazi u trenutku kada preraspodela dohodaka i bogatstva u društvu dostiže zabrinjavajuće razmere, odnosno kada se bezobzirno žrtvuje dobrobit velikog broja lјudi zarad prosperiteta jedne male grupe najbogatijih.

Poslednjih decenija prisustvujemo sve većoj preraspodela dohodaka i bogatstva kako među državama tako i među građanima jedne države nezavisno od stepena njene razvijenosti. Tako i u najmoćnijoj privredi sveta – u SAD, društvo se ubrzano raslojava na sve manji broj izuzetno bogatih i ogroman broj siromašnih, uz brzo tanjenje srednje klase. Dok je krajem 70-ih godina jedan procenat najbogatijih prisvajao manje od devet odsto ukupnog dohotka, 2007. godine taj procenat iznosio je 23,5 odsto. Nije slučajno da je skoro identična situacija bila i pre svetske ekonomske krize iz 30-ih godina prošlog veka.

Učešće u ukupnom dohotku SAD 1% najbogatijih Amerikanaca 11

Međutim, čak i u okviru 1% najbogatijih postoji takođe manja grupa koja za sebe prisvaja najveći deo kolača. Neposredno pred izbijanje aktuelne svetske ekonomske krize, u 2007. godini, 0,1% najbogatijih američkih domaćinstava raspolagalo je dohotkom 220 puta većim od prosečnog dohotka donjih 90% domaćinstava.12 10 Robert Frenk (u knjizi: Robert H. Frank, The Darwin Economy, 2011) tvrdi da će ekonomisti

kroz sto godina u odgovoru na pitanje ko je bio intelektualnim ocem njihove discipline tvrditi da je to Č. Darvin.

11 Videti: Robert Rajh, Aftershok, 2010. 12 Videti: Laurence Mishel and Josh Bivens, Occupy Wall Streeters Are Right about Skewed

Economic Rewards in the United States, EPI Briefing Paper 331, 26.11.2011.


5847

Zbog višedecenijske neravnopravnosti u raspodeli sada su se primanja menadžera skoro izjednačila sa ukupnim primanjima ostalih zaposlenih i njihova učešća u BDP iznose oko 20%, dok su početkom 1970-ih godina primanja menadžera učestvovala sa 10%, a plate ostalih zaposlenih sa 30% u BDP.13 Tako naprimer, sredinom 1970-ih godina prosečna primanja 100 najbolјe plaćenih generalnih direktora u SAD su bila 10 puta veća od prosečne plate zaposlenog, da bi već početkom ovog veka ona iznosila 1.000 prosečnih plata.14 Pored toga, stvarna primanja generalnih direktora su znatno veća jer u njih nije uračunata masa pogodnosti kojima se podržava njihov raskošan život, a koje idu na teret kompanije (korišćenje transportnih sredstava kompanije – aviona i automobila – za lična putovanja, odobravanje povolјnih kredita od strane kompanije koji se kasnije često otpisuju, ogromne isplate pri raskidu ugovora i isplata povećanih penzija pri penzionisanju, plaćanje sportskih loža, raskošnih apartmana, članarina u mnogim klubovima i udruženjima, pravo na ogromne reprezentacije i uplate za razne dobrotvorne akcije itd).15

* * * Kao što sam ranije već rekao, noliberalizam je ideologija koja se realizuje u

interesu bogatih i moćnih, a oni imaju ogromnu finansijsku (i ne samo finansijsku) moć uz pomoć koje oblikuju politički, medijski i (kvazi) naučni prostor kako bi se vodila ekonomska politika i javno promovisale vrednosti koje njima odgovaraju.16 Zbog toga poslednjih godina uglavnom slušamo da je problem nastao jer lјudi ne žive u skladu sa realnim mogućnostima i da se mora ići na dalјe stezanje kaiša i racionalizaciju radnih mesta (prevedeno sa orvelovskog novogovora: dalјa otpuštanja zaposlenih). Mnogo manje se govori o problemu nejednakosti, odnosno

13 Videti: http://monthlyreview.org/2013/03/01/ class-war-and-labors-declining-share 14 Videti: Jeffrey Sachs, The Price of Civilization, 2011. 15 Videti u knjizi: John C. Bogle, The Battle for the Soul of Capitalism, 2005 16 Govoreći o svojoj knjizi (The Strange Non-Death of Neoliberalism) britanski sociolog Kolin

Krauč, na pitanje novinara da li se može reći da je ipak neoliberalizam uspešan, odgovara: To je ono perfidno: niti je bio niti će ikada biti uspešan. Ali neoliberalizam je moćan, to je istina. Dve stvari su mu pomogle da postane popularan. Prvo: on kao i marksizam predstavlja vrstu upustva za upotrebu, koje nije samo lako za čitanje već se čini i da se može lako primeniti. Postoji samo nekoliko osnovnih pretpostavki i ako ih se neko pridržava može oblikovati stvarnost onako kako njemu odgovara. Neoliberalizam je jednostran i ni u kom slučaju moderan. Ali daleko važnija je jedna druga stvar, da neoliberalna politika odslikava interese bogatih tj. moćnih. Neoliberalizam jednostavno govori ono što oni žele da čuju. A oni žele da čuju da će njihovi porezi biti niži, da radnicima nije potrebna zaštita niti pravednije plate. Oni žele da čuju da razgradnja socijalne države generiše rast. Da neoliberalizam ne govori ono što moćni žele da čuju, siguran sam da niko ne bi davao ni pet para za mišljenja takvih ekonomista. U pitanju su moć i interesi, a ne uspeh. http://www.freitag.de/autoren/der-freitag/ 201evielleicht- hat-occupy-schon-heute-mehr-erreicht-als-die-68er201c


5948

neravnomerne i nepravedne raspodele bogatstva i da rešenje treba tražiti na tom području.17

Piramida globalnog bogatstva18

Piramida globalnog bogatstva (koju je uradio Credit Suisse) pokazuje da

32 miliona lјudi, odnosno 0,7 odsto svetske odrasle populacije, kontroliše oko 41% svetskog bogatstva. Na dnu piramide vidimo da 3,2 milijarde lјudi, odnosno 68,7 odsto svetske odrasle populacije, kontroliše samo 3% svetskog bogatstva.

Godinama su top menadžeri velikih finansijskih firmi primali astronomske bonuse i plate, a kada je došlo do globalne finansijske krize ove firme (koje su krizi, u velikoj meri, i kumovale) našle su se na ivici bankrotstva i vlasti SAD su za njihovo spasavanje potrošile hilјade milijardi dolara, da bi posle toga oni nastavili da rade po starom sistemu – ulazeći i dalјe u sve rizičnije mahinacije i isplaćujući sebi ogromne plate i bonuse.

Bogati i moćni su izgradili sistem u kome je rizik učinjen zajedničkim, a profit samo njihovim, gde se ostvaruju ogromni privatni dobici po osnovu javnog gubitka, odnosno dobit se privatizuje, od strane uskog kruga moćnih i bogatih, a gubici se socijalizuju – prebacuju na mase slabih i siromašnih. Tako

17 Nobelovac DŽ. Stiglic piše kako on zajedno sa drugim poznatim ekonomistima tvrdi da je

rastuća nejednakost jedan od uzroka ekonomske krize, a takođe jednim delom je i posledica dubokih strukturnih promena do kojih dolazi u globalnoj ekonomiji. Ekonomski i politički sistem kojim nije zadovoljna većina građana ne može da opstane na duže staze. Pored toga, vera u demokratiju i tržišnu privredu će nestajati, a legitimitet postojećih institucija i mehanizama će biti doveden u pitanje.http://www.project-syndicate.org/commentary/ global-warming--inequality--and-structural-change-by-joseph-e--stiglitz

18 http://www.time.rs/c/337bb84739/evo-kako-je-podeljeno-bogatstvo. html


6049

smo došli u paradoksalnu situaciju da lјudi u XXI veku u gotovo svim zemlјama sveta, i pored do sada neviđenog tehnološkog progresa i rasta produktivnosti, rade sve više vremena za sve manje novca, te da se gotovo u svim državama, pa čak i u onim ekonomski najrazvijenijim, već godinama realno smanjuju plate i penzije.

U poslednje tri decenije plate se realno ne povećavaju i sve više i više zaostaju za rastom produktivnosti. Umesto da rast produktivnosti vodi skraćenju radnog vremena i porastu plata (što je bio slučaj u prvim decenijama posle Drugog svetskog rata) poslednjih decenija se radno vreme produžava, a plate stagniraju, a zbog neravnomerne raspodele plate su, sem uskog sloja najbogatijih, kod većine zaposlenih realno znatno smanjene.19

Rast produktivnosti i prosečne plate po času rada u SAD (1947=100) 20

19 Poslednjih decenija sve je očiglednije ogromno raslojavanje, ne samo između razvijenih i nerazvijenih

zemalja i regiona, nego i među pojedinim slojevima stanovništva i kod najrazvijenijih zemalja sveta. Pro-sečne plate u SAD su godinama stagnirale, a primanja top menadžera brzo su rasli iz godine u godinu i dostigli su astronomske iznose. Ista pravila transnacionalne kompanije primenjuju na svoje zaposlene i u ostalom delu sveta na koji se šire. Štaviše, u mnogim zemljama se na taj način „instalira“ kompradorska kasta i održavaju marionetski režimi koji su u službi svetske oligarhije i transnacionalnog kapitala. Dovoljno je dobro platiti samo nekoliko hiljada kompradora (koju čini domaća politička, poslovna, medijska, pa i intelektualna kvazi elita mondijalističke provijencije koja po svom mentalnom sklopu ima lukrativni pogled na svet i u skladu sa njim formiran sistem vrednosti) da bi se iz nerazvijenih zemalja izvlačili ogromni profiti, a ostala milionska većina domaćeg stanovništvo držala u bedi i siromaštvu. Čak nije potrebno da bogati i moćni direktno vrbuju i unapred plaćaju kompradorsku kastu, dovoljno je samo da se ta moć demonstrira i odmah se javljaju kompradori koji će samoinicijativno raditi onako kako to bogati i moćni žele (oni to dobro znaju i nije potrebno da bogati i moćni to zahtevaju) i tako sopstveni narod gurati u savremeno ropstvo.

20 Grafikoni preuzet iz knjige Roberta Rajha: Aftershok, 2010.


6150

Sve do 1980-ih godina radno vreme je skraćivano i došlo se do 40-to časovne petodnevne radne nedelјe. U to vreme futurolozi su pisali da će rast produktivnosti omogućiti dalјe skraćivanje radnog i povećanje slobodnog vremena u kome će lјudi moći da uživaju i koje će koristiti za kultivisanje ličnosti, uspostavlјanje ličnih veza i povratku istinskim vrednostima.

Dž. M. Kejns je 1930 godine (u eseju Economic Possibilities for Our Grandchildren) prognozirao da će primanja stanovništva stalno rasti, a da će kroz sto godina (2030 – što je takoreći sutra) radna nedelјa trajati samo 15 časova, odnosno imaćemo tročasovni radni dan i slobodne vikende. Prvih pedeset godina od kada je to napisano u stvarnosti je Kejnsova prognoza izgledala realna i ostvariva.21 Nažalost, od 1980-ih godina nastupa era neoliberalizam i mi se od tada više približavamo 1930. nego 2030. godini – umesto da kraće radimo i bolјe živimo mi sve duže radimo i lošije živimo.

* * * Naziv ekonomija je u naučnu upotrebu uveo Ksenofont (430-354 godine

pre nove ere), a koji u prevodu s grčkog (oikos – kuća, nomos – zakon) znači upravlјanje domaćinstvom. Aristotel (384-322 godine pre nove ere) je napravio jasnu podelu između ekonomije i hrematistike (chrema – imanje, stvar, novac, nomos – zakon) koja u prevodu s grčkog znači upravlјanje novcem, odnosno veština sticanja bogatstva. Ekonomija predstavlјa delatnost koja je povezana sa stvaranjem – proizvodnjom bogatstva (robe i usluga), orijentisana na opštedruštveno korisna rešenja u interesu većine građana. S druge strane, hrematistika je povezana s preraspodelom bogatstva s cilјem korporativno-ličnog bogaćenja uže grupe građane i ona se u drevnim vremenima nazivala lihvarstvo, to jest zelenaštvo.

Aristotel je u svom poznatom delu Politika pisao da se hrematistika često prihvata kao ekonomija ali ona to nije jer je hrematistika usmerena na eksploataciju i za nju radi lihvarstvo koje je, iz poznatih razloga, odvratno. Za ekonomiju je veoma važan moral koji vlada u društvu, jer kakav je moral takva će biti i kultura, pa i pravna kultura iz koje proizlaze zakoni koji regulišu i ekonomsku sferu. Nema dugoročno održivog stabilnog razvoja društva u kome preovlađuju zakoni koji nisu zasnovani na moralu. To se odnosi i na ekonomske zakone koji, na primer, omogućavaju enormno bogaćenje uskog kruga

21 Ne treba zaboraviti da je Kejns bio istovremeno ekonomistom ali i filozofom i istraživačem

morala. On je stalno postavljao pitanje o konačnom cilju ekonomske aktivnosti. Kejns je smatrao da težnja ka bogatstvu (ljubav prema novcu – kako je on pisao) ima opravdanje ukoliko ona omogućava da se živi bolje. Pod živeti bolje on je podrazumevao, ne živeti bogato nego živeti pravedno. Kejns je smatrao da jedino opravdanje ekonomske aktivnosti je traganje za moralnim savršenstvom sveta. U tom smislu on je smatrao da će rast produktivnosti voditi skraćivanju radnog dana i tako stvarati uslovi u kojima će život ljudi biti razuman, prijatan i dostojanstven.


6251

najbogatijih i, u isto vreme, bedu ogromne mase lјudi koji žive u uslovima nedostojnih čoveka.

Još od Stare Grčke, naziv ekonomija sve se više i više upotreblјavao za hrematistiku mada ona ima malo što zajedničkog sa ekonomijom u njenom izvornom vidu. U sadašnje vreme vladavine neoliberalne ideologije, pod ekonomijom se podrazumeva samo hrematistika, a zastupnici izvorne ekonomije (istina retki – kako u svetu tako i u Srbiji) na sve moguće načine se marginalizuju i ućutkuju. Danas na javnoj sceni imamo skoro isklјučivo prisustvo hrematista koji sebe nazivaju ekonomistima, pa tako u suštini postoje dve vrste ekonomista koji zastupaju dva potpuno različita i suprotstavlјena sistema znanja, te zbog toga, u svakom konkretnom problemu, izvlače različite zaklјučke i predlažu drugačija rešenja. Jedni su orijentisani na opštedruštveno korisna rešenja, na zadovolјavanje prirodnih potreba većine građana, a drugi na razradu metoda korporativno-ličnog bogaćenja, koji se svode na veštinu manjine da izvlači novac iz džepova većine,22 a koja treba da ima teorijski utemelјenu ekonomsku opravdanost, te zakonski normirano pokriće.

* * * Liberalna ideologija nastala je u XVII veku kao rezultat nastojanja da se

potkopa i redukuje uticaj crkve, odnosno relativizuje i potisne religiozni pogled na svet. Ona je privržena principima slobodnog tržišta koje su formulisali ekonomisti neoklasici u drugoj polovini XIX veka, pre svih, A. Maršal i L. Valras. Teorijski se zasnivala na radovima ekonomista iz XVIII i XIX veka – A. Smita (1723-1790), D. Rikarda (1772-1823), Dž. S. Mila (1806-1873).

Kao što smo ranije naglasili klasični liberalizam insistira na individualnim slobodama, vladavini prava i privatnoj svojini i zalaže se za radikalno ograničavanje uloge države u privredi i njenu ulogu svodi na obezbeđenje zakona i poretka uklјučujući zaštitu privatne svojine. Savremeni neoliberalizam23 se zasniva na vrednostima klasičnog liberalnog kapitalizma i ignoriše bilo kakvu nacionalnu osobenost, socijalnu odgovornost, te moral i

22 Jedan aforizam za savremenu ekonomiju kaže da je to veština izvlačenja novca iz tuđih

džepova, a da se pri tome ne pribegava nasilju i da se ne krše važeći zakoni. 23 Pored mnogo zajedničkog, razlika između klasičnog liberalizma i neoliberalizam ogleda se u

tome što je liberalizam bio ideologija nacionalne buržoazije koja je insistirala na principima individualnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države, bila donekle ukorenjena u sopstvenom narodu, te nije mogla da bude potpuno indiferentna na socijalnu zaštitu sopstvenog naroda. S druge strane, nosioc neoliberalne ideje jeste transnacionalna buržoazija, koja nije ukorenjena u socijalnim strukturama nacionalnih društava i formira posebno nadnacionalno društvo – svetsku oligarhiju, koja insistira samo na ekonomskoj efikasnosti i indiferentna je na pravednost, dostojanstvo, socijalnu odgovornost, zaštitu prirode i slično. Istovremeno se ekonomska nauka transformiše od nauke koja odražava nacionalne ekonomske interese u nauku koja odražava interese novih dominantnih subjekata globalizacije – transnacionalnih korporacija.


6352

etičke principe.24 On polazi od pretpostavke da postoji slobodna konkurencija, da su svi ekonomski subjekti isklјučivo usredsređeni na maksimiziranje profita, da svi raspolažu punim informacijama i da uvek donose apsolutno racionalne odluke.

Neoliberali su konstruisali jednu apstraktnu (istina, elegantnu) matematiziranu teoriju tržišne ravnoteže koja ima malo čega zajedničkog sa realnom ekonomijom i procesima koji se u njoj odvijaju, uvažavajući ideju Adama Smita da je nevidlјiva ruka tržišta najbolјi način da se kontrolišu, čak i osnovni lјudski instinkti – proždrlјivost, pohlepa, želјa za moći i bogatstvom – i kanališu za opšte dobro. Veruje se u apsolutnu efikasnost nevidlјive ruke tržišta, odnosno samoregulišućeg laissez-faire tržišta, pošto tobože nevidlјiva ruka sve postavlјa na svoje mesto i dovodi do toga da svaki pojedinac, vodeći računa o svojim interesima, u isto vreme doprinosi blagostanju svih. Često se navodi tvrdnja A. Smita kako hleb dobijamo, ne blagodareći dobroti pekara, nego zahvalјujući njegovoj želјi za zaradom, a naša sitost samo je uzgredan proizvod pekarove pohlepe. Tako se porok pohlepe prevodi u rang vrline koji vodi ekonomskom prosperitetu. Ubeđuju nas kako se alhemijom slobodne trgovine đubre ličnog egoizma pretvara u zlato socijalne sigurnosti (nobelovac Džems Tobin).

Poslednjih decenijama smo slušali kako smo došli do kraja istorije i da živimo u najbolјem od svih mogućih svetova pošto je s liberalnom demokratijom definitivno pronađena optimalna ekonomska organizacija društva, a tržište postaje svemoćno i preuzima ulogu velikih sila (F. Fukujama). Ubeđivali su nas da u ekonomskoj nauci nema šta novo da se traži i da neoliberalnu mejnstrim ekonomsku nauku i neoliberalne ekonomiste treba samo reprodukovati.

Upravo u trijumfu tržišne individualističke ideologije – jednog agresivnog i netolerantnog tržišnog fundamentalizma – leži osnovni uzrok problema ekonomske nauke, ali i kulminacije globalne ekonomske krize. O ovome sam do sada dosta pisao,25 te nema potrebe da ovde o tome detalјnije raspravlјam.

24 Interesantno da se epoha neoliberalizma pokazala adekvatnom sredinom za procvat

postmodernizma, koji je proglasio kraj (smrt) takozvanim metanaracijama (velike priče) koje objašnjavaju poreklo univerzuma, života i smisla. Postmodernisti smatraju da sve velike priče modernog doba, koje pretpostavljaju mogućnost opšteg tumačenja realnosti, predstavljaju terorisanje pojedinaca u službi opštosti i ugrožavanje osnovnih ideja savremene civilizacije koja počiva na individualnim slobodama.

Postmoderna odbacuje tradiciju i institucije, a moral tretira kao socijalnu uslovljenost i kao takav on je relativan – ne postoji apsolutna istina, nego samo različite intepretacije istine, a kakva će istina biti zavisi isključivo od perspektive iz koje se sama stvar posmatra. Pri tome neoliberali favorizuju istinu iz perspektive najmoćnijih i najbogatijih.

25 Videti detaljnije u knjizi: Jovan B. Dušanić, Monetarni i tržišni fundamentalizam – kao alibi za nekompetentnost, Geopolitika, Beograd, 2004.


6453

* * * Pored trijumfa tržišnog fundamentalizma, problem savremene

ekonomske nauke leži u upornim nastojanjima da ona od društvene postane čista nauka, to jest da bude postavlјena na istim principima kao i prirodne nauke. Od ekonomije se želi stvoriti univerzalna nauka bez bilo kakvih geografskih i istorijskih specifičnosti, kao što je to slučaj sa matematikom i fizikom, na primer. Tvrdi se da kako su matematičke ili fizičke zakonitosti jednako primenlјive u svakoj zemlјi, na bilo kome delu Zemlјine kugle i u svim vremenima (nezavisno od institucionalnog i istorijskog konteksta), te bi isto to trebalo da važi i za ekonomiju. Zbog toga se tako različitim zemlјama sveta natura jedan univerzalan model koji one treba da slede u vođenju ekonomske politike. 26

Otuda dolazi i do preterane upotrebe matematike, to jest težnje ka matematičkoj formalizaciji ekonomske nauke. Primena matematike i u ekonomiji je do određene mere poželјna, ali je matematizacija savremene ekonomske nauke prešla sve razumne granice. Danas kada otvorimo najpopularnije ekonomske naučne časopise, kao na primer American Economic Review, imamo osećaj da je to časopis iz matematičkih, a ne ekonomskih nauka. Članci su prepuni grčkih slova, matematičkih formula i teorema, jer su autori više zaokuplјeni matematičkom egzaktnošću nego ekonomskom suštinom. Kako tvrdi prof. Branko Horvat, ekonomija je postala najmatematiziranija nauka posle fizike. Umesto da se matematika prilagođava za rešavanje ekonomskih problema, mnogo je jednostavnije ekonomske pretpostavke veštački formulisati tako da omogućavaju matematičko rešenje. 27

Polazeći od pretpostavke postojanja slobodne konkurencije, da su svi ekonomski subjekti isklјučivo usredsređeni na maksimiziranje profita, da svi raspolažu punim informacijama i da uvek donose apsolutno racionalne odluke, umnogome se pojednostavlјuje matematičko modeliranje i omogućava lakše “dokazivanje” unapred postavlјene hipoteze. S druge strane, tako dobijeni “naučni” dokazi se koriste za definisanje želјene ekonomske politike.28

Tako je ekonomska nauka, u velikoj meri, pretvorena u tehničku nauku koja se bavi nadgradnjom i optimizacijom odgovarajućih tehničkih parametara, gde se u obzir uzimaju samo stvari koje se mogu izmeriti, a one koje se ne mogu kvantifikovati (iako su možda još i važnije) odbacuju se. Umesto realne, 26 Videti detaljnije u knjizi: Jovan B. Dušanić, Washington consensus – kodifikovani program

ekonomskog neokolonijalizma, Nova Evropa, Beograd, 2007. 27 Tri najpopularnije takve pretpostavke su: homo oeconomicus, racionalno ponašanje i

potpuna informisanost. Na tim i takvim pretpostavkama izgrađena je velika superstruktura koja se znatno razlikuje od ekonomske stvarnosti. (Branko Horvat: Kakvu državu imamo i kakvu državu trebamo, Prometej, Zagreb, 2002).

28 Mada su se u savremenoj interpretaciji ove pretpostavke nešto izmenile, uključujući razna dodatna objašnjenja i relativizacije, one su u svojoj osnovi zadržane i na bazi njih daje se iskrivljena slika o stvarnosti i ekonomskim procesima koji se u njoj odvijaju.


6554

imamo virtuelnu ekonomiju u kojoj cirkuliše virtuelna roba (koje nema) i u kojoj postoji izmišlјeni racionalni čovek, sa apstraktnim principima i šematizovanim ponašanjima, a ona su suviše složena da bi se mogla uklopiti u bilo kakve apstraktne matematičke modele. Čoveka pokušavaju da redukuju na homo oeconomicus, odnosno racionalnog subjekta kod koga se apstrahuju bilo kakvi moralni motivi ili suptilnija emocionalna preživlјavanja.29

* * * U vreme dominacije neoliberalizma došlo je do velike promene u samoj

prirodi univerzitetskog ekonomskog obrazovanja, ali i položaja univerzitetskih nastavnika. Ekonomiks zamenjuje političku ekonomiju kako se ona vekovima zvala – od momenta kada ju je tako nazvao Adam Smit i on postaje paradigma, odnosno obrazac ili model ekonomskih istraživanja i ekonomskog obrazovanja. I na našim prostorima, od 90-ih godina na visokoškolskim institucijama generacije studenata ekonomije obrazuju se skoro isklјučivo na neoliberalnom konceptu ekonomiks-a (taj fundamentalni ekonomski predmet studentima se najčešće predaje pod nazivom Osnovi ekonomije ili Uvod u ekonomiju). O ostalim pravcima ekonomske misli, sem neoliberalne, studenti retko mogu detalјnije da se upoznaju,30 a često im se, kao demonstracija bogatstva i pluralizma ekonomske misli, objašnjavaju razne varijante vladajuće neoliberalne škole.31 29 Sakralizacija bogatstva po svojoj ideološkoj suštini nije ništa drugo nego kult zlatnog teleta

gde se čovek svodi na homo esonomicus. Polazi se od toga da je njegovo ponašanje motivisano isključivo maksimizacijom profita jer je novac pretpostavka za ostvarivanje životnih uspeha. Međutim, ljudi ne rade samo da bi stekli što više novca i postali bogatiji, a niti samo od bogatstva zavisi ostvarivanje životnih ciljeva, odnosno novac i materijalno bogatstvo nisu univerzalan ključ ljudske sreće. Istina ima i ljudi koji su motivisani da rade jedino zbog toga kako bi stekli mnogo novca ali postoji ne mali broj onih kojima to nije isključivi (čak ni presudan) motiv. Jedni hoće da stvore vredna dela u oblasti nauke i umetnosti koja će ih učiniti besmrtnim, drugi čine dobra dela kako bi postali slavni, treći čine ista dela anonimno, četvrti žele da promene svet, peti su ispunjeni kada vide konkretne rezultate svoga rada (lekari koji su izlečili bolesne, pedagozi koji su vaspitali mlade…) itd.

30 Ne samo da im to profesori ne predaju na studijama, nego to teško mogu pročitati i u knjigama koje se nalaze u bibliotekama. Teorije koje su pomogle uspešnim zemljama da se obogate nestale su iz udžbenika i praktične ekonomske politike, a istovremeno sa tim, tekstovi koji su u prošlosti iznedrili uspešne ekonomske strategije iščezli su iz biblioteka. Biblioteke velikih univerziteta u SAD pridržavaju se pravila da je obavezno sačuvati jedan primerak svake knjige, ali ni ta strategija nije lišena rizika; poznat je slučaj kada Biblioteka Kongresa „gubi” svoj primerak.“ (Videti: Eric S. Reinert, How Rich Countries Got Rich and Why Poor Countries Stay Poor, Constable, London, 2007)

31 Glavni tokovi ekonomske misli u novijoj ekonomskoj istoriji (od 16. do početka 21. veka) jesu: merkantilizam, fiziokratizam; klasična liberalna škola; utopijski socijalizam; marksistička ekonomska škola; neoklasična (neoliberalna) škola; nemačka istorijska škola; kejnzijanska škola; srafijanska (neorikardijanska) ekonomija; institucionalizam. Ova klasifikacija se razlikuje od sličnih klasifikacija uglavnom po tome što neke struje ekonomske misli – koje su poznate pod nazivima monetarizam, ekonomija ponude,


6655

Ali kod obrazovanja generacija i generacija novih ekonomista nije problem samo sa izučavanjem istorije ekonomske misli (ili Ekonomskih doktrina, kako se taj predmet često naziva), nego problem nastaje i kod izučavanja stvarne ekonomske istorije jer i tu dolazi do falsifikovanja istorijskih činjenica.32 A upravo bi se iz istorije mogle izvući važne ekonomske pouke i za rešavanje savremenih ekonomskih problema,33 pod uslovom da se ne iskrivlјuju istorijski fakti.

O univerzalnim blagodetima slobodne trgovine (otvorenog tržišta) se govori kao neospornoj činjenici mada istorijske činjenice govore da su uspešne i bogate zemlјe prvo prošle etapu razvoja bez slobodne trgovine (uz politiku državnog intervencionizma, protekcionizma i planskog strateškog investiranja), a tek kada su se razvile, propovedale su koncept otvorenog tržišta jer im je to tek tada pogodovalo. To se najbolјe može videti na primeru dve anglosaksonske države – V. Britanije i SAD – koje su u novije doba najveći pobornici slobodne trgovine. O tome detalјno i argumentovano piše profesor sa Univerziteta u Kembridžu – Ha Džun Čang (u knjizi: Loši Samarićani),34 jedan od najbolјih stručnjaka u svetu iz oblasti ekonomije razvoja.

Profesor Ha Džun Čang podseća nas da je znameniti engleski pisac (autor čuvenog romana Robinzon Kruso) Danijel Defo (1659-1730) napisao i jedno značajno delo iz ekonomije – Plan engleske trgovine. U ovom delu on je

ekonomija racionalnih očekivanja, neoklasična sinteza i konstitucionalna politička ekonomija – ne tretira kao posebne škole, već kao delove, odnosno grane obnove i razvoja najšireg i trenutno dominantnog toka teorijske ekonomije, poznatog pod nazivom neoklasična (neoliberalna) škola. (Videti: prof. dr Đuro Medić, Uvod u studij ekonomije i pregled škola ekonomskog mišljenja, u knjizi: Politička ekonomija posttranzicijskih zemalja, Ekonomski fakultet, Zagreb, 2010)

32 Do toga dolazi ne samo u ekonomskoj istoriji, nego u istoriji uopšte, i na osnovu falsifikovanih činjenica stasale su indoktrinirane generacije i generacije. Zabavnu epizodu u vezi s tim nedavno smo mogli pročitati i kod našeg proslavljenog filmskog reditelja Emira Kusturice (u knjizi: Smrt je neprovjerena glasina). Kada je Džonatan (filmski agent koji je 90-ih harao Holivudom), za vreme ’Kustendorf film festivala’, uključio televizor i gledao ruski program na engleskom jeziku, zbunio se dobrano taj čovek. Video je, na toj televiziji, dokumentarni film koji je pušten povodom godišnjice borbe protiv nacizma. Prilično uzbuđen, došao je u moju kuću i rekao: Ja sam mislio da smo mi Amerikanci oslobodili Evropu od nacizma, a po ovome što prikazuje ruska televizija, to oslobađanje nije moglo da se desi bez njih?

33 Tako se danas za krizu iz 30-ih godina prošlog veka više ne smatra odgovoran liberalni kapitalizam sa sumanutim finansijskim spekulacijama privatnog sektora, nego se kriza objašnjava pogrešnom politikom centralne banke koja nije štampala dovoljno novca i obezbedila potrebnu likvidnost privrede. (Videti: Milton Fridman – Ana Švarc, Monetarna istorija SAD, 1867-1960) Neoliberali sada tvrde da je velika kriza iz 30-ih godina prošlog veka započela kao obična recesija, ali su velike greške u politici monetarnih vlasti dovele do smanjenja zaliha novca čime je, u velikoj meri, pogoršano stanje u privredi te je jedna obična recesija odvela u duboku depresiju.

34 Ha-Joon Chang: Bad Samaritans: Rich Nations, Poor Policies, and the Threat to the Developing World, 2007


6756

opisao kako su vladari iz engleske porodice Tjudor (vladali od 1485. do 1603. godine), naročito Henri VII i Elizabeta I, koristili protekcionizam, subvencije, monopole, industrijsku špijunažu i druge vidove vladine intervencije da bi razvili englesku industriju vune – evropsku high-tech industriju svog doba, a bez čega bi bilo veoma teško, ako ne i nemoguće, da se Britanija od izvoznika sirovina pretvori u evropski centar te visoko tehnološke industrije. Kako navodi Ha Džun Čang, takva politika je nastavlјena i posle Tjudora, odnosno ova zemlјa je sve do sredine XIX veka ostala visoko protekcionistička zemlјa – prosečne carinske stope u Britaniji bile su 45-55 odsto, naspram 6-8 u Holandiji, 8-12 u Nemačkoj i Švajcarskoj i oko 20 odsto u Francuskoj. Takođe, Britanija je zabranila svojim kolonijama da izvoze robu koja bi mogla da bude konkurentna robi proizvedenoj u matici.

Kada je britanska industrija (uz pomoć jake državne zaštite) postala međunarodno konkurentna, tek tada je napuštena politika protekcionizma, i propovedana politika slobodne trgovine.

U isto vreme Americi, sve dok je bila britanska kolonija, nije bila dozvolјena zaštita domaće industrije, ali odmah posle sticanja nezavisnosti, prvi ministar finansija SAD Aleksandar Hamilton Kongresu podnosi (1791) Izveštaj o proizvodnji u kome, pored ostalog, piše da je osnovna ideja da zaostala zemlјa kao što su SAD treba da zaštiti svoje ’industrije u ranom detinjstvu’ od strane konkurencije i gaji ih dok ne postanu sposobne da stoje na sopstvenim nogama. Ta zaštita je vršena, pre svega, preko visokih (40-50 odsto) uvoznih carina (čak i zabranama uvoza nekih proizvoda), te subvencija domaćoj industriji. Ha Džun Čang ističe da uprkos tome što su bile najveća protekcionistička država na svetu u tom periodu, SAD su istovremeno bile i najbrže rastuća ekonomija, te da su tek posle Drugog svetskog rata – sada s industrijskom premoći bez premca – liberalizovale svoju trgovinu i počele da zastupaju politiku slobodne trgovine.

Ne samo iskustvo V. Britanije i SAD, nego i drugih bogatih zemalјa, kako pokazuje opsežno istraživanje profesora Ha Džun Čanga, govori da su te zemlјe koristile nacionalističke metode (carine, subvencije, restrikcije u trgovini s inostranstvom) da bi pospešile domaću industriju u ranom detinjstvu, a tek kada su se razvile, počele su da zagovaraju otvoreno tržište, odnosno slobodnu trgovinu, te da to naturaju svim drugim državama.

* * * Ne samo da neoliberali falsifikuju istoriju od pre nekoliko decenija i

vekova, nego to čine i sa događajima koje se odvijaju pred našim očima. Posle bankrotstva banke Lehman Brothers (jesen 2008) nastupila je

panika, jer su se i ostale velike finansijske banke našle pred bankrotstvom. Međutim, tada bogati i moćni i njihovi neoliberalni propagatoti tvrde da su ove privatne finansijske firme suviše velike da bi država mogla do dopusti njihov bankrot, jer bi to dovelo do sloma ekonomije SAD koja je lokomotiva svetske privrede, te im je vlada SAD dala infuziju od više hilјada milijardi dolara. Ali


6857

ne samo da su velike privatne firme preživele krizu nego su dobijenu infuziju iskoristili da znatno povećaju profite, plate i bonuse svojim menadžerima. Tako su SAD izdvojile više sredstava kako bi spasile posrnule banke (da bi one nastavile da isplaćuju ogromne menadžerske bonuse), nego za pomoć onima koji su ostali bez posla i imovine (zbog krize kojoj su kumovale iste te privatne banke).

Kriza je izazvala ogromnu štetu: uništila kapital i cele grane industrije, dovela do velikog rasta nezaposlenosti i povećanja budžetskih deficita (smanjenje javnih prihoda zbog pada privredne aktivnosti i povećanja javnih rashoda zbog stimulativnih izdataka kojima se pomagalo posrnuloj privredi i osiromašenim građanima), te znatno povećala javne dugove mnogih zemalјa. Sledeći primer SAD i većina drugih zemalјa je, u cilјu sprečavanja finansijskog i privrednog kolapsa, pritekla u pomoć posrnulim privatnim firmama pružajući im ogromne finansijske infuzije, a kako bi se izbegle veće posledice po privredu u celini (opasnost da recesija ne preraste u depresiju) podsticana je ukupna tražnja preko povećanja stimulativnih rashoda i smanjenja poreza, a pomagano je i velikom broju lјudi koji su ostali bez posla. Zbog toga su se države zaduživale i povećavale svoj javni dug.35

Tako se gubici privatnog sektora prebacuju na pleća države i problem se premešta iz jednog dela ekonomije u drugi. Kada je privatni finansijski sektor od strane države saniran, neoliberali se sada i ne sećaju da je postojao problem bankarskih (privatnih) dugova, nego insistiraju samo na javnim (državnim) dugovima. Mada sve činjenice govore da je za aktuelnu globalnu krizu krivo bezgranično verovanje u privatni sektor i efikasnost nevidlјive ruke tržišta, neoliberali sada svu krivicu prebacuju na državu, veliku budžetsku potrošnju i rast javnog duga.

Sada kada je problem premešten sa privatnih na državne dugove, neoliberali su ponovo postali glasni i nadalјe agresivno propovedaju svoje poznate dogme: problem je uvek i jedino u državi i javnoj potrošnji, a nikada u privatnom sektoru (banke, preduzeća i domaćinstva) i privatnoj potrošnji. Zbog toga, neoliberali smatraju da potrošnju privatnog sektora ne treba kontrolisati i ograničavati, jer se privatni sektor uvek racionalno ponaša – razumno se zadužuje, investira i troši. Pošto, po njihovom mišlјenju, privatna potrošnja nikada nije izvor krize, ograničavanje i kontrola javne potrošnje (potrošnje države), odnosno javnog duga (dug države prema kreditorima u zemlјi i inostranstvu) pretpostavka je uspešne ekonomske politike koja nikada ne dovodi do krize. To je i panaceja koju MMF primenjuje u svim državama koje

35 Prosečan javni dug najrazvijenih zemalja u 2007. godini (neposredno pred izbijanje krize)

iznosio je 73,3% BDP, da bi več 2010. godine narastao na 100,3%. U isto vreme, budžetski deficit ovih zemalja je u proseku iznosio 2007. godine 1,1% BDP, da bi za dve godine porastao na 8,9% BDP. (Navedeno prema: Ljubo Jurčić, Zdrav razum i ekonomska znanost – kad si u rupi nemoj dalje kopati! – Videti: http://www.ljubojurcic.com )


6958

se nađu pod njegovim staratelјstvom, a koju neoliberali propovedaju kao nepogrešivu istinu, mada činjenice govore da je upravo velika privatna potrošnja izazvala krizu koja je kasnije dovela do velikog rasta javnog duga.

Ako bi ova neoliberalna dogma bila tačna u krizi bi se pre našla Nemačka, nego Island koji je bio među prvim evropskim državama koju je kriza pogodila. U 2007. godini, odnosno godini pred izbijanje krize, prema podacima MMF-a, visina javnog duga u odnosu na BDP u Islandu je iznosila 29,1, a u Nemačkoj 65 odsto. Isto tako, kako to da je kriza potom zahvatila i druge evropske zemlјe Irsku (visina javnog duga u odnosu na BDP u 2007. godini – 24,9%), Grčku (105,4%), Portugal (68,3%), Španiju (36,1%), i Italiju (103,6%), a nije Japan čija visina javnog duga u odnosu na BDP iznosi 220 odsto. Ove činjenice jasno demantuju tezu da krizu prouzrokuje veliki javni dug. Time ne želimo da kažemo da veliki javni dug nije ozbilјna opasnost za ekonomiju svake zemlјe, nego hoćemo da naglasimo da javna potrošnja nije jedini (pa ni prevashodni) uzročnik krize. Očito je da razloge zbog čega neke zemlјe bivaju zahvaćene krizom, a druge ne, treba tražiti na drugoj strani.

Ozbilјnija analiza pokazuje da u krizu upadaju zemlјe koje kontinuirano u dužem vremenskom periodu imaju znatno veću ukupnu (privatnu i javnu) potrošnju od stvorenog BDP, što pokazuje stanje tekućeg bilansa zemlјe. Podsetimo se da je tekući bilans deo platnog bilansa koji u sebe uklјučuje bilans robe i usluga (uvoz-izvoz) i bilans transfera (doznake, donacije, dividende…). Jednostavno rečeno, deficit tekućeg bilansa pokazuje koliko ekonomija jedne zemlјe više troši (privatni i javni sektor) nego što stvara (BDP) i obratno suficit tekućeg bilansa govori o tome da ekonomija zemlјe ima veći BDP nego što privatni i javni sektor zajedno troše. Zemlјe koje imaju deficit tekućeg bilansa prisilјene su da privlače inostrani kapital i one sve više postaju zavisne od njega. Veći priliv inostranog kapitala, sa svoje strane, dovodi do povećanja kursa domaće valute (zbog veće ponude deviza), što vodi dalјem pogoršanju tekućeg bilansa zemlјe.

Sve navedene evropske zemlјe koje su obuhvaćene krizom imale su deficite tekućeg bilansa i on je, prema podacima MMF-a, u pet godina (2002-2006) koje su prethodile krizi iznosio prosečno u Islandu (11%), Portugal (9,2%), Grčku (9,1%), Španiju (7%), Irskoj (2,6%) i Italiju (1,8%), dok su u isto vreme Nemačka i Japan imale značajne suficite tekućeg bilansa. Kontinuirani deficit tekućeg bilansa dovodi do rasta spolјnog duga, koga čine ukupan (javni i privatni) dug jedne zemlјe prema stranim kreditorima. Rast spolјnog duga je mnogo bolјi indikator krize nego javni dug, na čemu insistiraju neoliberali. Sve do sada navođene evropske zemlјu koje je zahvatila kriza imale su u 2007. godini, odnosno godini pred izbijanje krize, veći spolјni dug od BDP.


7059

* * * Pored svega gore navedenog, još veći problem kod obrazovanja

ekonomista u poslednjim decenijama jeste činjenica da se na visokoškolskim institucijama sve više napušta široko temelјno teorijsko obrazovanje, koje je kod studenata podsticalo kritičko mišlјenje i traganje za istinom, a dominantno postaje usko i shematizovano praktično specijalističko (zanatsko) obrazovanje. Umesto istinskih intelektualaca kojima je svojstveno kritičko mišlјenje i stalno traganje za istinom, sve više imamo zanatske intelektualce koji nisu u stanju ili nemaju hrabrosti da misle sopstvenom glavom. Ranije smo s visokoškolskih institucija dobijali autentične subjekte kod kojih je naročitu vrednost imalo kritično mišlјenje, a danas se traže ukaluplјeni objekti, koji ne talasaju, ali efikasno obavlјaju rutinske poslove.36

Nažalost, danas i kod ekonomista koji su se opredelili za akademsku karijeru, po pravilu, dolazi veoma rano do uske specijalizacije i svako u svojoj uskoj oblasti traži rešenje, a celinu niko ne sagledava i suština malo koga interesuje. Mnogi se opravdavaju motom to nije moja oblast i ostaju ukopani u svoje rovove. Na savetovanjima Naučnog društva ekonomista nekoliko puta sam predlagao da se jedan skup posveti načelnom pitanju izbora adekvatnog koncepta reformisanja srpske privrede, jer ukoliko smo se opredelili za pogrešan generalni koncept reformi, sve rasprave o parcijalnim rešenjima imaju mali smisao.

Tada sam govorio kako me većina referata i rasprava o tranziciji, na mnogobrojnim savetovanjima Naučnog društva ekonomista, podseća na „stručne” rasprave o tome šta raditi s kućom koja, zbog konstrukcione greške projektanata, ima urađen neadekvatan temelј i jednim delom tone u zemlјu. Svi uviđaju problem: krov prokišnjava, plafoni su popucali, stolarija se iskrivila, a rasprava među specijalistima vodi se o tome da li problem treba rešavati zamenom crepa – tegolom, klasičnog – spuštenim plafonom, drvene – aluminijskom stolarijom. Svaki specijalista predlaže rešenje koje je iz domena njegove oblasti i nikoga od njih ne interesuje što je problem u konstrukcionoj grešci projektanata, te ne shvataju da njihova „specijalistička” rešenja ne mogu otkloniti problem i da će se na kraju kuća urušiti.

I tako poslednjih decenija u akademskim krugovima, nažalost, sve više i više zamiru ozbilјne naučne debate. Svi pišu i govore jedno te isto, tačnije 36 Američka ekonomska asocijacija je 1988. godine ustanovila Komisiju koja je procenila stanje

visokog obrazovanja u oblasti ekonomije u SAD. U svom izveštaju, komisija je izrazila bojazan da bi nastavni programi na ekonomskim fakultetima mogli da izbace generacije ekonomista sa mnogo „idiotskih učenjaka“, koji vladaju analitičkim tehnikama a ništa ne znaju o realnim ekonomskim problemima. (A.O. Krueger, Report on the Commission on Graduate Education in Economics, Journal of Economic Literature, 3/91. Navedeno prema: Nataša Golubović, Ekonomska teorija u ogledalu globalne finansijske i ekonomske krize; zbornik Ekonomska nauka i privredna kriza, AEN i Ekonomski fakultet, Beograd, 2010).


7160

slušamo samo jedne te iste neoliberalne dogme koje se ničim ne moraju dokazivati. Čak ni činjenica da ih stvarnost na svakom koraku opovrgava (uspešnost azijskih tigrova ili skandinavskih socijaldemokratskih zemalјa, te globalna ekonomska kriza) još uvek nije dovolјan razlog da dođe do ozbilјnog preispitivanja neoliberalnih dogmi na kojima je obrazovano nekoliko pokolenja ekonomista, koji su sada na vrhuncu profesionalne karijere.

Nekada je akademska karijera (na institutima, a naročito na univerzitetima) bila ne samo prestižna nego je obezbeđivala dosta dobru egzistencijalnu sigurnost.37 To je akademskim radnicima omogućavalo da se u celosti posvete ozbilјnim naučnim istraživanjima i podsticalo ih je na kritička istraživanja.

Kritičko mišlјenje ranije je imalo naročitu vrednost i naučni časopisi su podsticali i rado objavlјivali različite naučne poglede. U vreme dominacije neoliberalizma situacija se bitno promenila. Mlade kolege, koji su na početku svoje akademske karijere, moraju da vode računa o napredovanju, a za to je neophodno objaviti određeni broj radova u referentnim naučnim časopisima. Oni dobro znaju da će njihovi radovi biti objavlјeni jedino pod uslovom da budu napisani u skladu s vladajućom neoliberalnom ideologijom, i to oni moraju da imaju u vidu i da o tome vode računa kako bi se njihovi radovi uklopili u zadate okvire. Međutim, i već afirmisani naučni radnici imaju probleme da objave svoje tekstove, u prestižnijim svetskim časopisima, ukoliko oni nisu prožeti vladajućom neoliberalnom ideologijom ili, što je još opasnije, ukoliko dovode u sumnju vladajuće neoliberalne dogme.38

37 Najtalentovaniji svršeni studenti najprestižnijih univerziteta ne opredeljuju se za naučnu

karijeru nego odlaze u biznis, prvenstveno u finansijsku sferu i to u oblasti spekulativnih delatnosti, gde su primanja zaposlenih neuporedivo veća. Tako se došlo u apsurdnu situaciju da su najsvetliji umovi najmanje produktivni jer rade poslove koji su ekonomski i socijalno beskorisni, pa čak i štetni. Prema jednom istraživanju iz 2006. godine 24% svršenih studenata sa Jela, 25% sa Harvarda i čak 46% sa Univerziteta u Prinstonu počelo je svoju karijeru u sferi finansijskih usluga.

(Videti: http://www.project-syndicate.org/commentary/the-rent-seeking-problem-in-contemporary-finance-by-robert-j--shiller)

38 Tako profesor Jože Mencinger piše: Ne treba zaboraviti dogmu o direktnim stranim investicijama (DSI) koje su kreirale međunarodne finansijske institucije u to vreme i koje su još uvek preovlađujuće. Borim se protiv ovih dogmi već godinama (videti moj članak objavljen u Kyklosu, 2003. godine), ali ne mnogo uspešno. Prilažem Vam još jedan rad o dugoročnim posledicama DSI koji bezuspešno pokušavam da objavim u nekom uglednom časopisu već više od godinu dana. (Videti knjigu: Arsenije J. Dušanić, Vlasnička struktura banaka, Beogradska bankarska akademija, Beograd, 2011)


7261

* * * Pored toga, u vreme vladavine neoliberalizma, stvoren je sistem koji je

akademskim ekonomistima oduzeo egzistencijalnu sigurnost. Nekada su njihova primanja na univerzitetima i institutima bila na zavidnom nivou, što im je pružalo osećaj slobode i nezavisnosti, te su se mogli u celosti posvetiti naučnom radu. Danas su plate na univerzitetima i naučnim institutima više nego skromne i akademski radnici prisilјeni su da na slobodnom tržištu obezbeđuju dodatna sredstva za egzistenciju. Na tržištu znamo ko je naručilac posla i koja vrsta istraživanja će biti plaćena, pa onda teško da može biti reči o objektivnom istraživanju. Mnogi akademski ekonomisti zarađuju ogromna bogatstva pomažući krupnom kapitalu u formiranju javnog mnjenja i politike vlade. Tako se želјa da se što bolјe realizuje naučni talent brzo menja u stremlјenje da se što bolјe živi.39 Sve češće se, s pravom, govori o intelektualnoj korupciji (prostituciji), kojoj su podložne i najveće zvezde neoliberalne ekonomske misli.

Tako naprimer, profesor sa Kolumbije Frederik Miškin, koji je do kraja avgusta 2008. godine bio i u bordu direktora centralne banke SAD, (i čiji su udžbenici prevedeni na srpski jezik te iz njih uče i studenti na našim visokoškolskim institucijama), dobio je veliki honorar od Islandske trgovačke komore da uradi studiju o islandskom finansijskom sistemu. U studiji pod naslovom Finansijska stabilnost Islanda,40 pored ostalog, piše: Island je napredna zemlјa sa odličnim institucijama, malom stopom korupcije i vladavinom prava. Ekonomija se već prilagodila finansijskoj liberalizaciji, a oprezna regulacija i nadgledanje generalno je dosta jako.

Studija je rađena u momentu kada je Island (320.000 stanovnika i BDP od oko 13 milijardi dolara), u sklopu široke finansijske deregulacije, izvršio privatizaciju i triju najvećih domaćih banaka. Pre toga, islandske banke su obavlјale klasične bankarske poslove, a posle su sve više ulazile u spekulativno investiciono bankarstvo – visokim kamatnim stopama privlačili su sredstva štediša i iz drugih zemalјa, a sredstva plasirale u hartije od vrednosti koje su u 39 Savremenu mejnstrim ekonomska nauku sve manje interesuje naučna istina ona sve više

postaje veoma unosnim biznisom. Na takozvanim naučnim skupovima uglavnom se ponavljaju unapred poznate neoliberalne mantre i strogo se vodi računa o političkoj korektnosti (koja je zamenila komunističku moralno-političku podobnost) kako bi se odradili dobijeni grantovi i drugi naručeni poslovi ili (u slučaju nedovoljno proverenih) kako bi se javno manifestovala i dokazala neoliberalna pravovernost, te stekao status etablirane povlašćene kaste. Nažalost, mi danas živimo u vremenu nauke bez istine (ne samo u slučaju ekonomske, već većine društvenih nauka), umetnosti bez lepog (gde se forsira takozvana estetika ružnog) i politike bez morala (kome je do morala neka ide u crkvu – čuvene su reči prvog premijera posle srpske oktobarske revolucije – ikone liberalne Srbije.

40 O intelektualnom poštenju autora govori i činjenica da je u zvaničnom CV profesora F. Miškina naslov ove studije promenjen iz Finansijska stabilnost Islanda u Finansijska nestabilnost Islanda, odnosno umesto Financial Stability in Iceland sada u CV piše Financial Instability in Iceland.


7362

velikoj meri (kako se kasnije pokazalo) bile toksične. Ubrzo posle toga, sredinom 2008. godine, zbog velikih gubitaka dolazi do kolapsa islandskog bankarskog sistema i stečaja nekih banaka; gubici islandskih banaka bili su nekoliko puta veći od godišnjeg BDP zemlјe.41

Sve ovde navedeno u vezi s profesorom F. Miškinom preuzeto je iz njegovog intervjua koji je dao za dokumentarni film Interna plјačka.42 U tom dokumentarcu ima mnogo sličnih podataka i o drugim profesorima s najprestižnijih univerziteta kao što su Harvard,43 Berkli,44 Kolumbija i drugi.45

* * * Situacija nije mnogo bolјa ni u slučaju ekonomista koji su dobitnici

najprestižnije nagrade – Nobelove premije za ekonomiju, koja se dodelјuje od 1969. godine.46 U početku su nosioci ove premije bili naučnici u pravom smislu reči koji su prekopavali osnove ekonomske nauke i njihova istraživanja su dovodila i do značajnih pomaka u ekonomskoj nauci, dok su radovi nosilaca nobelove premije u poslednjih 30-ak godina retko prouzrokovali bitnije prodore u ekonomskoj misli.

Pored toga, u tom periodu premije iz ekonomije dodelјuju se za radove koji imaju malo zajedničkog s realnom ekonomijom i temelјnim ekonomskim istraživanjima, to jest primetno je udalјavanje ekonomske nauke od realne pra-kse i aktivno ulaženje (najčešće neopravdano) drugih oblasti, pre svega, mate-

41 Islandska banka Icesave, koja je otišla u stečaj, samo štedišama iz Velike Britanije i

Holandije – bilo ih je više nego što celi Island ima stanovnika – ostala je dužna oko četiri milijarde evra – skoro trećinu godišnjeg BDP Islanda.

42 Videti: www.insidejobfilm.com 43 Martin Feldštajn, profesor na Harvardu, bio je glavni ekonomski savetnik predsednika

Regana i najvažniji arhitekta deregulacije. Od 1988. do 2009. bio je u bordu direktora AIG-a, što mu je donosilo milione dolara. Na pitanje: Žalite li zbog nekih odluka AIG-a? u navedenom dokumentarnom filmu odgovara: Ne mogu ništa više da kažem o AIG-u. Podsetimo se da je 2008. godine za spasavanje AIG-a od bankrotstva bilo izdvojeno na desetine milijardi dolara. I pored toga, B. Obama je profesora M. Feldštajna uključio u svoj savetodavni Odbor za ekonomski oporavak.

44 Barak Obama je u svoj savetodavni Odbor za ekonomski oporavak uključio i Lauru Tajson, profesora s Berklija, koja je bila predsednik odbora ekonomskih savetnika, potom direktor nacionalnog ekonomskog veća u Klintonovoj administraciji. Odmah nakon napuštanja vlade ušla je u bord Morgan Stanley, gde dobija naknadu od 350.000 dolara godišnje.

45 Tako je, nažalost, i među akademskim radnicima ostalo veoma malo istinskih intelektualaca. Ti malobrojni intelektualci, kako to piše francuski mislilac Žilijen Benda, ne mogu spre-čiti zlo, ali ga mogu delegitimizovati, mogu na njega ukazivati, mogu ga nazvati zlom. Snaga intelektualca je u nepristajanju i nemirenju, u razobličavanju nehumanog. A taj nejaki čin pobune sve je ređi, novac i ovde, za sada, odnosi pobedu. (Navedeno prema: http://nkatic.wordpress.com/ 2011/03/30/izdaja-intelektualaca/)

46 To nije izvorna Nobelova nagrada, već je to nagrada koju dodeljuje Centralna banka Švedske u spomen na Alfreda Nobela.


7463

matike i fizike u ekonomiju.47 Tako 1983. godine premiju dobija Džerard Debre za matematičke radove posvećene razradi teorije opšte ravnoteže u uslovima neke apstraktne ekonomije. Kombinujući ekonomiju i fiziku, Moris Ale 1988. godine dobija ovu prestižnu nagradu za teoriju tržišta i efikasnog iskorišćavanja resursa. Slična je situacija i sa mnogim kasnijim dobitnicima, kao što su: Trigve Havelјmo (1989 – za razjašnjenje teorije verovatnoće kao osnove ekonometrije i za analizu simultanih ekonomskih struktura), Džon Neš, Rajnhard Zelten, Džon Haršani (sva trojica 1994 – za pionirsku analizu ravnoteže u teoriji nekooperativnih igara), Robert Lukas48 (1995 – za razvoj i primenu hipoteze o racionalnim očekivanjima) itd, da bi 1997. godine nagradu za ekonomiju dobili Robert Merton i Majron Šouls za radove o formiranju cena derivata.

Nobelova nagrada za ekonomiju koja je dodelјena 1997. godine R. Merton i M. Šoulsu često se navodi kao klasičan primer praktične neživotvornosti savremenih naučnih radova iz ekonomije, te kako su i najveće zvezde neoliberalne ekonomije bespomoćne da rešavaju konkretne ekonomske probleme. Naime, već sledeće, 1998. godine fond Long-Term Capital Management LP (u čijem su bordu direktora bili R. Merton i M. Šouls i čija se strategija rada zasnivala upravo na radovima za koje su oni nagrađeni ovom prestižnom premijom iz ekonomije) je za samo četiri meseca na berzi izgubio 4,6 milijardi dolara, te ubrzo posle toga i bankrotirao. Pored toga, R. Merton je osnovao Grupu Trinsum, a M. Šouls Grupu Platinum koje su u svome radu koristile njihov model utvrđivanja cena derivata, ali su i one ubrzo bankrotirale.

Upravo sve ovo je dovelo do toga da je pre nekoliko godina porodica Nobel čak zapretila da će zabraniti da se za tu nagradu uopšte koristi ime njihovog pretka, jer se nagrada, po pravilu, dodelјivana zagovornicima slobodnog tržišta čije učenje Alfred Nobel teško da bi odobrio.

* * * Na kraju želeo bih da podsetim kako su na početku tranzicije u Srbiji

akademski ekonomisti bili skoro u celini veliki zagovornici neoliberalizma i glasni propagatori neoliberalne ekonomske politike koja je uništila srpsku privredu. Postojalo je zaglušujuće „horsko pevanje“ većine naših akademskih ekonomista o tome kako je jedino moguć upravo odabrani neoliberalni model reformisanja privrede. Manji deo akademskih ekonomista se u tom opšem „nadpevavanju“ povukao i nije javno istupao, a na prste jedne ruke mogli su se nabrojati oni koji su imali kritički stav i to pokušali javno da iskažu. 47 Voren Bafet je 2008. godine izgovorio čuvenu frazu, koja je postala krilatica i često se

ponavlja: Beware of geeks carrying formulae – Čuvajte se pametljakovića sa formulama. 48 Kako navodi P. Krugman (The New York Times, 02.09.2009), nobelovac R. Lukas je 1980.

godine pisao da je Kejnosova ekonomija toliko smešna da na istraživačkim seminarima niko ne uzima Kejnsovu teoriju ozbiljno. Štaviše, ukoliko bi neko to i hteo ostali učesnici bi zviždali i namigivali jedni drugima, smatrajući da je takav stav, u najmanju ruku, ponižavajuća komedija.


7564

Međutim, kritični stav nije bilo lako izneti jer je šira medijska javna scena za malobrojne akademske ekonomiste bila nedostupna. Pored toga, ugledni teorijski ekonomski časopisi su sve teže i sve ređe izlazili, a savetovanja ekonomista pretvorila su se u kvazidebate između istomišlјenika – neoliberala (Naučno društvo ekonomista Srbije) ili lobista interesa svetske oligarhije i domaćih tajkuna (Savez ekonomista Srbije), dok su kritički nastrojeni ekonomisti bili, na manje ili više suptilne načine, onemogućivani da dođu do reči (videti post scriptum).

Poslednjih godina je istorijska praksa (kolaps postsocijalističkih privreda koje su se u vođenju ekonomske politike pridržavale neoliberalnih mantri, a potom i svetska ekonomska kriza u korenu koje je neoliberalizam) ozbilјno uzdrmala dotadašnju uverenost mnogih ekonomista neoliberala u učenja koja su propovedali i propagirali, te se sada sve više mogu čuti i drugačija mišlјenja. I u ovom slučaju se potvrdilo da je vreme najbolјi sudija, a praksa najbolјi verifikator ispravnosti različitih teorijskih stavova,

P.S. Krajem 2003. godine (videti: Ekonomski anali, 12/03) predsednik Naučnog

društva ekonomista (NDE), dr Ljubomir Madžar, pokušaće da objasni i opravda odsustvo kritike naše akademske ekonomske javnosti na sledeći način: U poslednjih par godina, od oktobarskog prevrata 2000. naovamo, kritika je nekako zamrla. To je dobrim delom i razumlјivo. Čitavih deset godina smo priželјkivali radikalne političke i društvene promene i zazivali demokratske snage u kojima je i šira javnost videla činioce civilizacijske emancipacije. Najzad se dogodio i taj dugo i želјno čekani politički preokret; poslednja stvar koja se u takvom spletu okolnosti mogla javiti kao ideja i poriv jeste nekakva kritika onih u koje smo godinama polagali sve nade.

Istine radi, dok je kolega Ljubomir Madžar bio na čelu NDE redovno sam pozivan na savetovanja NDE i na njima sam mogao da iznesem svoje stavove, a moji tekstovi su potom i objavlјivani (po pravilu, uz manja ili veće skraćivanja – cenzurisanja od strane uredništva) u zbornicima sa tih savetovanja (časopis: Ekonomski anali), ali izborom novog predsednika NDE (Ljubomira Madžara zamenio je Božidar Cerović) i novog predsednika Programskog saveta i Redakcijskog odbora (Milene Jovičić) moj tekst je odmah završio u „košu“ za otpatke.

Naime, iz NDE su me pozvali (krajem 2006. godine) da prijavim referat, što sam i učinio – blagovremeno ga dostavio, poštujući i dužinu teksta koju su zahtevali. Dva dana pred početak savetovanja iz Programskog saveta me obaveštavaju da zbog velikog broja prispelih radova moj referat nije prihvaćen za oficijelni program. Posle toga usledila je moja prepiska sa predsednikom Programskog saveta, a ovde prenosim moje prvo pismo koje je glasilo:49

49 Moj referat kao i kompletnu prepisku sa predsednikom Programskog saveta NDE je odmah

(decembar 2006) objavljen na sajtu Nove srpske političke misli.


7665

Vaša odluka da prvo od mene tražite da napišem referat za tradicionalni decembarski skup koji organizujete, a dva dana pred njegov početak me obavestite da referat (Liberalizacija, stabilizacija, privatizacija – program modernizacije Srbije ili program ekonomskog neokolonijalizma) koji sam Vam dostavio u roku koji ste zahtevali – zbog velikog broja prispeli radova – niste prihvatili za oficijelni program, razlog je zbog čega Vam se obraćam.

Većinu mojih tekstova sa ovih naših skupova do sada ste skoro redovno cenzurisali (videti u Ekonomskim analima, decembar 2003, moj apel da to ne činite), a sada ste napravili novi iskorak i moj rad u celini zabranili za javnu prezentaciju. Smatrao sam, i smatram, da na ovim našim skupovima, (pogotovo što ih organizuju institucije tako zvučnih imena – Naučno društvo ekonomista, Akademija ekonomskih nauka, Ekonomski fakultet) treba da se čuju različita, pa i suprostavlјena, mišlјenja, a ne samo mišlјenja ekonomista istomišlјenika – neoliberala.

Međutim, odluka koju ste doneli je i najbolјa potvrda ispravnosti nekih od mojih stavova koje sam izložio i u referatu koji ste zabranili. U njemu sam, između ostalog, napisao i sledeće: Postavlјa se pitanje kako to da je neoliberalni program radikalnih ekonomskih reformi (i pored negativnih iskustava koje su mnoge zemlјe imale sprovodeći ga) toliko popularan i skoro jednodušno prihvaćen od naše političke i ekonomske elite.

Pre svega, treba imati u vidu da svetska oligarhija i krupni kapital imaju svoje interese, a uz to poseduju ogroman novac i preko njega i sve uticajnije medije. Od svetske oligarhije i krupnog kapitala zavisi koji projekti će biti finansirani i ko će na njima raditi (i dobro zaraditi), ko će dobiti razne stipendije, grantove i puto-vati na međunarodne skupove, ko će biti uvodničari ili medijatori stručnih skupova, učesnici »stručnih« emisija na njihovim »reformskim i nezavisnim« sredstava javnog informisanja preko kojih će medijski da budu promovisani u vodeće »eksperte« i budu kandidovani i za klјučna ekonomska mesta u državi. Najrevnosniji među njima imaju šansu da postanu dobro plaćeni činovnici međunarodnih institucija ili savetnici svetske oligarhije u nekoj od nerazvijenih zemalјa.

Istine radi treba reći da vaš postupak nije nešto što se sreće samo na našim prostorima. Rigidne komunističke ideološke komisije zamenjene su ekonomsko-političkim ideološkim aparatom koji danas funkcioniše na jedan mnogo suptilniji način. Tako u uglednom Le Monde diplomatique (srpsko izdanje, jun 2003) piše:

Po stepenu uticaja koji imaju na državni aparat u najrazvijenijim zemlјama sveta, pre svih SAD i V. Britaniji, neoliberali su u poziciji da utiču na političke tokove i na odluke multilateralnih institucija, posebno na „sveto trojstvo“ koje čine MMF, Svetska banka i Svetska trgovinska organizacija. Vedreći i oblačeći u medijima koji su dominirali nad svetskim javnim mnjenjem, neoliberali su mogli da bojadišu ili pak potpuno da ukinu informacije koje im nisu po volјi, a posebno one koje se odnose na brojke vezane za stopu razvoja. S obzirom da stoje na poziciji sile u odelјenjima za ekonomiju najuglednijih svetskih univerziteta, budno motre da ni jedan jedini ekonomista-disident ne bude primlјen za profesora kako ne bi uživao u prestižu koje bi mu pružalo profesorsko zvanje.


7766

U zemlјama koje su u procesu razvoja, snažne mengele neoliberalizma su još jače stisnute. Mnoge vlade su prinuđene tek da preživlјavaju zbog politike MMF-a, Svetske banke i najbogatijih zemalјa, čija finansijska podrška im je neophodna iako takva politika dovodi do beskonačnog valјanja u blatu ekonomske krize u procesu razvoja... Predlozi za alternativna rešenja su sve malobrojniji jer intelektualci nemaju dovolјno poverenja u nove ideje koje bi izazvale i nadjačale ustalјenu, krutu praksu neoliberalizma. Neki od njih su čak i prebegli u suprotan tabor neoliberala u čemu nema ničeg čudnog s obzirom da jedna konsultacija za račun MMF-a ili Svetske banke donosi onoliko novca koliko se u normalnim okolnostima zaradi višegodišnjim predanim radom na univerzitetu brojnih nerazvijenih zemalјa.

Kontrolišući tako globalni politički i intelektualni domen, neoliberali raspolažu svim sredstvima s kojima mogu da pretvore u beznačajni, usamlјeni glas svakog ko se usudi da ih kritikuje. Naravno, ukoliko ih kroz neviđenu medijsku mašineriju ne proglase nesposobnim da shvate „šta se to, zaboga, zapravo zaista dešava oko njih“. Tako, svaka ozbilјna debata biva sasečena u korenu, a disidenti se drže u strogo čuvanom rezervatu, sistematski ignorisani od medija, što sve zajedno doprinosi jačanju i dominaciji liberalne doktrine... Uprkos neospornom neuspehu, neoliberalna dogma o prednostima slobodnog tržišta i dalјe se nameće zahvalјujući ekonomsko-političkom ideološkom aparatu koji, po svojoj veličini i uticaju, nema pandama...50

Napomena: Na raspravama o neoliberalizmu na Ekonomskom fakultetu u Beogradu,

koju je organizovala Akademija ekonomskih nauka, moji oponenti neoliberali su išli i na moju ideološku diskvalifikaciju. Za razliku od komunista koji su me optužili da

50 Na kraju ovog prvog pisma napisao sam i sledeći postscriptum: Kada sam napisao ovaj datum (12. decembar), setih se da sam upravo na današnji dan pre nešto

više od 20 godina bio uhapšen (zbog sumnje da sam počinio krivična dela iz člana 133/1 i 157 Krivičnog zakona SFRJ – verbalni delikt ili delikt mišljenja) i „smešten “ među dugogodišnje robijaše i policijske provokatore u ćeliji zatvora „Tunjice“ nedaleko od Banjaluke, a potom i izbačen sa Ekonomskog fakulteta u Banjaluci, gde sam – do tada – radio kao docent na predmetu Monetarna ekonomija). U zvaničnom saopštenju koje je prenela skoro sva tadašnja jugoslovenska štampa okrivljen sam da sam kroz privatno druženje ispoljavao negatorski stav i nipodaštavao osnovne vrednosti našeg socijalističkog samoupravnog društva, tekovine NOB-a i socijalističke revolucije, bratstvo, jedinstvo i socijalističko zajedništvo, te omalovažavao ličnost i delo druga Tita, dovodeći u sumnju temeljna ustavna određenja... Komentarišući Ustav iz 1974. godine govorio je da je on donet pod pritiskom hrvatskih nacionalista, da je njime Srbija oslabljena, rasparčana i dezintegrisana – u raspadu, da uža Srbija nema nikakvog uticaja u odlučivanju na nivou Federacije i da zato sve više zaostaje u razvoju... U njegovim istupanjima glorifikovana je i zapadna demokratija i višepartijski sistem, te negirana demokratija u našem sistemu, isticana ugroženost slobode govora i misli u socijalizmu, koji je po njegovom mišljenju sinonim za sirotinju, u kojem su ljudske slobode ugrožene. Napadana je naša nesvrstana spoljna politika, kojoj su dani „odbrojani“ i sl. Grubo je klevetao, napadao i vređao ličnost i delo druga Tita navodeći preterani raskoš, trošenje ogromnih sredstava, zaduživanje zemlje, kult ličnosti. Za Predsedništvo SFRJ govorio je da je „veće staraca“ koje će zbog nesposobnosti zemlju dovesti do propasti i rata...


7867

sam desničar, te da sam protiv socijalizma i samoupravlјanja, tri decenije posle neoliberali sada tvrde da sam levičar i da sam protiv kapitalizma i finansijske globalizacije.

Tada sam im odgovorio da i ovaj detalј potvrđuje moju tezu koju sam i ranije iznosio da je neoliberalizam, pre svega, jedna netolerantna ideologija, kao što je to bio i komunizam, te da su mnogi sadašnji najvatreniji neoliberali bivši komunisti (ili njihovi biološki potomci) koji su se brzo prestrojili i jednostavno samo jezik isklјučivosti i jednoumlјa prekodirali sa komunističkih na neoliberalne dogme.


7968

Prof. dr Bojan Dimitrijević1 Univerzitet Educons, Fakultet za uslužni biznis, Sremska Kamenica

VELIKA RECESIJA I NEUSPEH EKONOMSKOG LIBERALIZMA. PREDLOZI ZA NOVU EKONOMIJU

“Sloboda za vukove znači smrt za ovce” Isaija Berlin

Apstrakt: Velika recesija nastala je kao posledica ekonomskog liberalizma čija su teorijska načela i rešenja ekonomske politike uspostavila neregulisana tržišta, dovela do preraspodele bogatstva u korist najmoćnijih i pohlepe na štetu najsiromašnijih, kao i do rasta nezaposlenosti i javnih dugova, pretežno u evropskim zemljama. Period od 2008. godine do danas, pokazao je da u krizi nisu samo privrede razvijenih zemalja Zapada, već i ekonomska nauka, pa i društveni odnosi u celini. Stoga je potrebna korenita reforma društva i nova ekonomija (kao teorija i praksa). Predmet našeg rada je kritika neoliberalne ekonomske teorije i politike, a cilj rada je da pokaže neophodnost stvaranja nove ekonomije u kojoj će postojati ravnoteža između efikasnosti, konkurentnosti i profita s jedne strane i drugih ciljeva kao što su: ekonomja po meri čoveka, pravednost u raspodeli, solidarnost i saradnja, socijalna briga i ekološka odogovornost. U prvom delu, rad se bavi poukama svetske ekonomske krize i kritikom liberalizma, a u drugom delu daje skicu i predloge za novi pristup rešavanju ekonomskih problema. Ključne reči: Velika recesija, ekonomski liberalizam, društvena kriza, ekonomska teorija, nova ekonomija.

UVODNA RAZMATRANJA Tokom 2008. godine, svet je pogodila finansijska kriza koja je već u

međuvremenu nazvana Velikom recesijom. Po dubini, intenzitetu i trajanju, to je najveća kriza posle Velike depresije iz 1929.-1933. godine. Ono što je razlikuje, je činjenica, da je pad bruto domaćeg proizvoda (BDP) i rast nezaposlenosti bio manji nego 1929. godine. Kriza je najviše pogodila SAD i zemlje Evropske unije, a delimično i zemlje Trećeg sveta, a kod mediteranskih zemalja EU još uvek traje. Intenzitet krize je manji, pre svega zbog činjenice da je država intervenisala (imajući u vidu ranija iskustva i gotova rešenja ekonomske politike u duhu kejnzijanskih preporuka), i ogromnim fiskalnim paketima ublažila mnoge posledice još dubljeg pada proizvodnje i zaposlenosti, te sprečila masovniji bankrot banaka, finansijskih organizacija i velikih preduzeća. (Zbornik Globalna kriza…, Praščević, A., 2012: 139).

Nije nam namera da u ovom radu analiziramo samu krizu, već da postavimo neka pitanja koja su se tim povodom otvorila i koja su od temeljnog značaja za sudbinu ekonomske struke, njene teorije i ekonomske politike, ali su i od značaja za smer kojim svet može krenuti u budućnosti. Osnovno pitanje je šta su ključni uzroci krize, zašto je ona nastala, da li se mogla predvideti i 1 [email protected]

VELIKA RECESIJA I NEUSPEH EKONOMSKOG LIBERALIZMABojan Dimitrijević PREDLOZI ZA NOVU EKONOMIJU

8069

preduprediti? Zašto je kriza u većoj meri pogodila bogatije zemlje Zapada i zašto nije imala jači uticaj na rastuće svetske ekonomije? Postoje li uzroci krize u domenu ekonomske teorije i ekonomske politike koja iz nje proističe? Kojim pravcem svetska ekonomija treba da krene dalje? Šta su osnovne pouke i lekcije krize i da li je svet, nauka, struka, izvukla prave pouke iz krize?

O Velikoj recesiji već je napisana obimna literatura. Najrazorniju kritiku krize, njenih uzroka i posledica, dao je, bez sumnje, profesor Stiglic u svojoj knjizi “Slobodan pad”, (Stiglic, 2013.), a njegovoj analizi težinu daje i činjenica da je dobitnik Nobelove nagrade, da je bio glavni ekonomista MMF, da je kao kejnzijanac oduvek imao rezerve prema neoliberalnoj dogmi i tržišnom fundamentalizu i da je bio jedan od retkih koji je upozoravao na mogućnost nastanka krize. Svakako treba pomenuti i knjige-kolumne drugog nobelovca Pola Krugmana, takođe kejnzijanca, čija kritika nije zahvatila same temelje moderne teorijske ekonomije i društva, već se više ograničila na pogrešnu ekonomsku politiku (Krugman, 2010., 2012.). U domaćoj literaturi treba naglasiti da je Ekonomski fakultet u Beogradu, u saradnji sa Naučnim društvom ekonomista, objavio nekoliko zbornika posvećenih ekonomskoj krizi, a među autorima kritičarima i dobrim analitičarima krize vredi pomenuti prof. Jovana Dušanića (Dušanić, 2010., 2013.), i Nebojšu Katića. Takođe, nedavno se na ovu temu pojavila nova knjiga domaćih autora: Globalna monetarna kriza i novi geopolitički i finansijski odnosi u svetu, ( Komazec i dr. 2014: 18), koja pored ostalog, vrlo pregledno analizira i upoređuje krizu iz 30-tih godina prošlog veka, sa Velikom recesijom koja je počela u drugoj polovini 2008. godine.

Ključni uzroci krize mogu se jezgrovito izraziti u tri stava – liberalizacija, deregulacija i povlačenje države, a detaljnija analiza istakla bi sledeće uzroke: slepo i nekritičko prihvatanje filozofije i prakse tržišnog fundamentalizma i lesefer politike koja je smanjila ulogu države na najmanju moguću meru; dominacija neoklasične ekonomske teorije za koju se u mnogim aspektima može pokazati da predstavlja kvazi nauku i ideološku dogmu, a ne čvrstu i celovitu naučnu paradigmu; sprovođenje politike Vašingtonskog konsenzusa (privatizacija, liberalizacija, deregulacija), koji je kao ekonomska politika bio dominantan i u zemljama tranzicije, a koji je nametan zemljama Trećeg sveta kao obrazac strukturnog prilagođavanja od strane međunarodnih finansijskih institucija (IMF, WB, WTO); doktrina slobodnog tržišta i jeftinog novca kojima je finansijsko tržište potpuno deregulisano i predimenzionirano; odsustvo ravnoteže tržišta i državne regulacije; napuštanje koncepta “države blagostanja” i kejnzijanskog konsenzusa (koji je bio na snazi do polovine 70-tih godina prošlog veka u razvijenim zemljama Zapada); pohlepa vladajuće klase, koja je služeći se liberalnom ideologijom, teorijom i politikom, počev od vremena M. Tačer i R. Regana, imala za posledicu veliku preraspodelu društvenog bogatstva u korist uskog sloja najbogatijih, i to kako između


8170

zemalja u svetskoj privredi kao celini, tako i u odnosima klasa unutar samih zemalja (o ovome naročito videti sjajnu knjigu B. Milanovića, 2006.).

Treba naglasiti da je kriza više pogodila razvijene zemlje Zapada (SAD, VB, zemlje EU, a naročito zemlje poput Grčke, Španije, Irske, Islanda, Mađarske, Italije). Kriza je počela kao finansijska i pokazala je sve loše posledice predimenzioniranih finansijskih tržišta, virtuelne ekonomije i tzv. “kazino” poslovanja zasnovanog na proizvodnji rizičnih hartija od vrednosti, finansijskih inovacija i derivata. Neka istraživanja sprovedena u zemljama EU, pokazala su da ekonomije sa većim udelom finansijske aktive u odnosu na BDP (bruto domaći proizvod), imaju manju stabilnost, da su ranjivije i da “izduvavanje” špekulativnih mehurova, dovodi do bankrotstva banaka, osiguravajućih društava, gubitka depozita i stvara nesigurnost, paniku i trajni gubitak poverenja. Kriza je razotkrila svu iluziju finansijske moći velikih banaka i parabanaka koje su se namnožile u SAD tokom duge vladavine Alena Grinspena, guvernera FED i jednog od gurua neoliberalne doktrine, koji nije preduzeo ništa da uvede red i reguliše tržište. Karakteristike američkog finansijskog sistema bile su: loše i neodgovarajuće zakonodavstvo, odustvo zakona i jasnih pravila koja precizno i pouzdano regulišu finansijski sistem, masovno falsifikovanje finansijskih i računovodstvenih izveštaja, lažne ocene rejting agencija o bonitetu banaka i vrednosnih papira, prekomerna sklonost riziku, pohlepa banaka i velikih korporacija, čiji su direktori delili i još uvek dele visoke bonuse, (uprkos krizi, bedi i rastu nezaposlenosti), trka običnih građana za visokim prinosima i kamatama koje su nosile sva obeležja “moralnog hazarda”, uvođenje pravila da se spašavaju mnoge velike banke i osiguravajuća društva po logici “suviše veliki da bi propali”, odsustvo menadžerske i šire društvene odgovornosti, gubitak poveranja u državu, banke i finansijske ustanove, odsustvo transparentnosti poslovanja (Stiglic, 2013: 39-48). Dok su velike banke uspešno poslovale, profiti su se delili unutar vlasničke i menadžerske kaste, a kada su nastupile nevolje, došlo je do socijalizacije dugova i njihovog prevaljivanja na teret običnih građana. Tako je Stiglic u svojoj knjizi Slobodan pad primetio cinično: “Država, u kojoj se socijalizmom često pretilo kao anatemom, socijalizovala je rizik i intervenisala na tržištu na način koji je bio bez presedana.” (Stiglic, 2013: 46).

Nastojanje da se spreči propast velikih banaka bio je osnovni uzrok krize javnih dugova i rasta nezaposlenosti kod zemalja kakve su Španija, Grčka i Irska, a jedan od ključnih uzroka krize u Mađarskoj je preterano oslanjanje na strane direktne investicije, što je kao model razvoja u srednjem roku pokazalo svoju neefikasnost. U Evropskoj uniji kriza je nametnula i pitanje zajedničke valute, troškova prilagođavanja usled nemogućnosti devalvacije evra, ali i pitanje potrebe nametanja jedinstvene fiskalne politike ukoliko se želi opstanak ove zajednice država.

Nasuprot ovim zemljama su one zemlje koje su se oslanjale pretežno na realnu ekonomiju, rast proizvodnje, energetske resurse i novi razvoj u čijoj


8271

osnovi je domaća industrija, domaće investicije i oslonac na sopstvene snage. Tu su na prvom mestu zemlje BRIKSA, nove, snažne narastajuće grupacije velikih zemalja (Kina, Rusija, Brazil, Indija, Južna Afrika), neke zemlje Trećeg sveta (Latinska Amerika, Azija), koje su imale sopstvene razvojne politike, ali i bogatije zemlje Evropske unije sa snažnom privredom (Nemačka, Holandija, Danska, Švedska), pa čak i Poljska koja je svih godina tokom tranzicije razvijala realni sektor i domaću, izvozno orijentisanu privredu.

Osnovne pouke krize mogu se sažeti u nekoliko najznačajnijih: najvažniji uzroci krize su prenaglašena liberalizacija tržišta,

deregulacija i slepa vera u moć automatskog uspostavljanja privredne ravnoteže;

ključni indikator krize je spoljni dug i deficit u bilansu tekućih transakcija, jer odražava višak apsorpcije i trošenja u odnosu na mogućnosti proizvodnje; javni dug nije bitan indikator krize, a u uslovima podsticanja potrošnje da bi se izašlo iz krize, čak je i neminovan; (Katić, N. blog: www.nebojša katić. Iz drugog ugla, tema: Svetska ekonomska kriza – stvarnost, mitovi i pouke, 18.03. 2013.)

kriza teže pogađa siromašnije nego razvijene zemlje, jer smanjuje priliv kapitala i otežava prilagođavaje zbog malih mogućnosti državne intevencije; izlazak iz krize je spor, dugotrajan i pretežno putem politike štednje, “stezanja kaiša”, deflacije i rasta nezaposlenosti;

najbrži način prilagođavanja je devalvacija domaće valute, ali izostaje kao mogućnost za zemlje EU (Španija, Grčka, Irska), usled obaveza koje imaju u okviru monetarne unije; Krugman, 2012: 170-191).

uloga države raste, zato što postaje jasno da se tržište mora regulisati, naročito u oblasti tzv. vantržišnih rešenja, socijalne zaštite i osiguranja;

neophodna je korenita reforma finansijskog sistema, bankarstva i monetarne politike koja treba da poveća regulaciju, smanji rizik i promeni instrumente i ciljeve monetarne politike koji će se fokusirati na rast i stabilnost;

zemlje koje imaju jak realni sektor, jasno određenu razvojnu politiku i snažniju državnu intervenciju, nisu imale značajnije probleme i brzo su izašle iz kratkotrajne recesije;

kraj “američkog trijumfalizma” i “tržišnog fundamentalizma” (Stiglic, 2013: 327), nameće potrebu za reformom međunarodnog ekonomskog poretka i svih ključnih institucija, zato što je taj poredak duboko nepravedan i podstiče rast nejednakosti i siromaštva na nivou država i svetskog stanovništva u celini;


8372

globalne inicijative treba da idu u pravcu veće humanosti, saradnje i solidarnosti, podsticaja za rast, pa možda čak i za formiranje nove svetske rezervne valute. U meri u kojoj Kina i druge zemlje povećavaju svoj udeo u svetskoj ekonomiji, nametaće se i to pitanje kao jedno od presudnih u formiranju novog međunarodnog ekonomskog uređenja;

potrebno je napuštanje neoklasične teorije kao dominantnog istraživačkog programa i razvoj onih teorijskih pristupa koji se zasnivaju na kejnzijanizmu, institucionalizmu, istorijskoj školi i ekonofizici.

Budući da smo naveli kako je napuštanje liberalističkog ekonomskog koncepta najvažnija pouka krize, u nastavku rada ćemo dati kratak kritički prikaz neoklasične - dominantne struje ekonomskog liberalizma, kao i nekih važnih pitanja metodologije ekonomske nauke, a takođe pokazati razorne posledice i neodrživost moderne neoliberalne ekonomske politike.

U završnom delu rada skiciraćemo neke osnovne ideje i predloge koji se odnose, kako na ekonomsku teoriju, tako i na ekonomsku politiku, a proističu iz osnovnih pouka ekonomske krize. Nameće se zaključak da nije dovoljno samo stvaranje nove naučne paradigme, novog obrasca ekonomske nauke, politike i metodologije, već i reforma društva u pravcu veće pravednosti i uspostavljanja osnovne ravnoteže u odnosu između tržišta i države. Ukoliko do toga ne dođe, cenimo da su neminovni veliki socijalni i politički potresi koji će čovečanstvu doneti samo nove patnje, stradanja i bedu. Budimo umereni optimisti.

“Politike Vašingtonskog konsenzusa i prateća ideologija tržišnog fundamentalizma su mrtve.” Nobelovac Džozef Stiglic

1. KRITIKA NEOKLASIČNE ŠKOLE EKONOMSKE MISLI

1.1. Filozofija i politika ekonomskog liberalizma

Filozofija ekonomskog liberalizma nastaje u 18. veku znamenitim delom

Adama Smita, “Bogatstvo naroda”. Ekonomskom liberalizmu prethode ideje političkog liberalizma čije su preteče i utemeljivači engleski liberalni mislioci, Lok, Hobs, Hjum, predstavnici škole “prirodnog prava”, francuski prosvetitelji i enciklopedisti Ruso, Volter, Monteskje, filozofi poput Kanta. Osnovna ideja političkog liberalizma je da zaštita slobode čoveka mora biti osnovna uloga države. Država treba da obezbedi tri osnovna prava: 1) pravo na život, 2) pravo na slobodu i 3) pravo na vlasništvo. Iz ovog skupa prirodnih prava, razvila su se i druga temeljna prava koja se danas smatraju neotuđivim ljudskim – građanskim pravima, među kojima ističemo: slobodu savesti, slobodu intelektualne savesti, slobodu štampe, slobodu govora, slobodu političkog i


8473

radnog organizovanja i udruživanja, zaštitu od verske, nacionalne, polne i rasne diskriminacije.

Francuska revolucija iz 1789. godine, naročito je naglasila tri osnovna načela: 1) sloboda (do granice ugrožavanja tuđe slobode), 2) jednakost (u smislu jednakih šansi i socijalne pravde), i 3) bratstvo (u smislu humanosti i društvene solidarnosti). U političkom smislu, tokom 19. veka, na značaju dobija demokratija i parlamentarizam, uz postepeno širenje prava glasa i ustanove slobodnih izbora, političke konkurencije među strankama , načelo smenjivosti vlasti i podele na sudsku, izvršnu i zakonodavnu. Međutim, filozofi poput Mila, prave razliku između demokratije kao vladavine većine, i čitavog skupa neotuđivih ljudskih prava koja nijedna većina ne sme da dovede u pitanje, inače bi se pretvorila u teror većine nad manjinom. Za razliku od demokratije koja se formalno prevodi kao vladavina naroda, (posredno, putem skupštine kao predstavnika volje većine naroda), mnogi pravni teoretičari posebno ističu instituciju republike koja se razlikuje od demokratije po ideji vladavine prava i Ustava. U slučaju postojanja ustavne republike, nijedna većina, ma kako demokratski izabrana, ne može da dovede u pitanje institucije i republikanska načela vlasti, niti može da ugrozi temeljne ljudske slobode i prava, kao i prava države zasnovana na suverenitetu i zakonima (Eperson, 2000: 25).

Adam Smit smatra se najznačajnijim utemeljivačem filozofije ekonomskog liberalizma, iz koje su proistekla i osnovna načela klasične političke ekonomije (Smit, Peti, Rikardo, Mil), a kasnije i načela neoklasične ekonomske misli kao vladajuće paradigme, naučno-istraživačkog programa, (u smislu Kunove knjige – Struktura naučnih revolucija i Lakatoša), (Guala, 2010: 143-154) moderne ekonomske nauke. Ta osnovna načela su:

slobodno tržište je najbolji i najefikasniji regulator i oblik ekonomske organizacije društva;

slobodno tržište znači postojanje potpune, savršene konkurencije; uloga države svodi se na načelo lesefera: minimalno mešanje u

ekonomski život, zaštita svojine, ugovora i potpune konkurencije, spoljna i unutrašnja bezbednost;

pojedinac je sebičan, racionalan, potpuno informisan o tržištu i rukovodi se načelom maksimiranja svoje korisnosti (tzv. Homo oeconomicus).

Ovim principima pridodati su i principi slobodne međunarodne trgovine koji u modernoj verziji znače: slobodna međunarodna tržišta, konkurentnost kao ključno načelo međunarodne trgovine, slobodan protok rada, kapitala i radne snage u međunarodnim odnosima, odsustvo carinske, protekcionističke i zaštitne politike, prihvatanje politike koju danas zastupa Svetska trgovinska organizacija (WTO), ravnopravne uslove za strane direktne investitore u zemljama domaćinima uz mogućnost izvoza profita, jedinstven devizni kurs i prihvatanje dolara kao međunarodne rezervne valute.


8574

Moderna verzija ekonomskog liberalizma, naročito u ekonomskoj politici, poznata je kao neoliberalizam. Tokom 20. veka vezuje se za neka značajna imena koja su prvobitno bila okupljena oko društva Mont Pelerin, formiranog 1947. godine u Švajcarskoj, a čiji su lideri bili Hajek i Fridman, profesori Čikaške škole kao najuticajnijeg ekonomskog fakulteta u svetu, (sa najvećim brojem nobelovaca), među kojima ističemo: Najta, Bekera, Bjukenena. U okviru neoliberalizma su i vodeći predstavnici modernih verzija neoklasične škole: u ekonomiji ponude (Feldstajn), u teoriji racionalnih očekivanja (Lukas, Sardžent, Baro), u monetarizmu (Lajdler, Bruner, Melcer) i drugi. Neoklasična i neoliberalna ekonomska misao počev od kraja 70-tih godina 20. veka dominira u ekonomskoj politici Zapadnih zemalja, paralelno sa raspadom koncepta “države blagostanja”. Ona je dominantna i na sedam američkih vodećih univerziteta koji predaju ekonomiju: Čikago, Harvard, Jejl, MIT, Kolumbija, Kalifornija i Stanford, kao i na LSE (London), koja je rasadnik neoliberalnih umova (Smith i dr. 2012: 163). U međunarodnim ekonomskim odnosima ovaj tip politike poznat je kao tzv. Vašingtonski konsenzus (formulisan u SAD početkom 80-tih godina 20. veka), a sprovode ga na osnovu dogovora: IMF, WB, Ministarstvo finansija i Trezor SAD, FED, Bank of England, Evropska centralna banka i gotovo sve evropske monetarne i ekonomske ustanove. To su recepti i uputstva koja se obavezno primenjuju u stabilizacionim programima zemalja Trećeg sveta, kao i kod svih zemalja koje su sprovele tranziciju u tržišnu privrede počev od 1990. godine, do danas, bez izuzetka.2

Osnovni elementi Vašigtonskog konsenzusa su: 1) privatizacija državnih preduzeća u tržišnim privredama kako bi se

izložila jačem dejstvu konkurencije i ostvarila veću efikasnost; kod zemalja u tranziciji sprovedena je potpuna privatizacija i to pretežno metodom nalaženja strateškog partnera;

2) liberalizacija tržišta, naročito ekonomskih odnosa sa svetom, ukidanje državne kontrole cena, smanjenje carina i zaštitnih mera, slobodan protok kapitala i slobodno oscilovanje deviznog kursa;

3) deregulacija, naročito u oblasti stranih direktnih investicija, tržišta kapitala i finansija, ali i u drugim oblastima; deregulacija je često išla na

2 U ovom poglavlju koje se odnosi na ideje ekonomskog liberalizma, skrećemo pažnju na

knjigu prof Madžara Politički uzroci siromaštva. Ona sadrži, verovatno, najbolji pregled i analizu literature posvećene ekonomskom, političkom liberalizmu, filozofiji i teoriji ekonomskog liberalizma i neoliberalizma. Prof. Madžar je, bez sumnje, najobrazovaniji srpski ekonomista, erudita i čovek izuzetnog filozofsko-naučnog stila. Nevolja sa prof. Madžarom je u tome, što je ubeđeni liberal, apologeta neoliberalizma, čovek koji, reklo bi se, živi u „kuli od slonovače“ i iskreno veruje u pozitivnu i dobronamernu prirodu zavodljivih ideja o ljudskoj ekonomskoj i političkoj slobodi. Ovom autoru izuzetnog talenta i inteligencije, nedostaje kritički duh i realni uvid u tragične posledice neoliberalne doktrine u praksi.


8675

račun sigurnosti i nastojalo se da se uloga države smanji na najmanju moguću meru;

4) veća budžetska disciplina, smanjenje subvencija, smanjenje socijalne pomoći i bitnih institucija stvorenih tokom perioda “države blagostanja”, ili tokom socijalističkih vremena;

5) fleksibilno tržište rada, lakše otpuštanje radnika, smanjenje davanja u slučaju otpuštanja, postepeno smanjivane nadnica i porast nezaposlenosti kao “rezervne armije rada”, koja treba postojano da vrši pritisak na radnike da ne traže povećanje nadnica;

6) država se značajno povlači iz ekonomske i socijalne sfere; naglasak je na stabilnosti, a ne na rastu i monetarna politika daje prednost kamatnoj stopi kao instrumentu za kontrolu ponude novca i inflacije;

7) ukoliko bilo koja zemlja uđe u platnobilansne teškoće, IMF traži sveobuhvatne programe restrukturiranja, koji znače privatizaciju državnih preduzeća, smanjenje javne potrošnje i socijalnih izdataka, veću budžetsku disciplinu i fleksibilnije tržište rada.

Kod zemalja u tranziciji naglasak je bio na brzim promenama tzv. “šok terapiji” koju je sjajna novinarka Naomi Klajn nazvala “doktrinom šoka” (Klein, 2008.). Umesto gradualizma, malih, postepenih promena, za koje se opredelila recimo Kina, išlo se na brze promene, naglu liberalizaciju, stabilizaciju i privatizaciju, koje su proizvele ogromne socijalne i ekonomske troškove. Među zemljama Trećeg sveta upečatljivi primeri ovakve strategije su Čile, Kostarika, Argentina, Brazil, a među zemljama u tranziciji Rusija ( u kojoj je došlo do ogromne preraspodele bogatstva i velike neravnomernosti u raspodeli dohotka), Ukrajina, Bugarska, mada su se u kasnijim fazama neuspešnim pokazale i mnoge druge zemlje poput Mađarske.

“…zato što je glavna svrha te struke (ekonomije, primedba B.D.) služiti obrani statusa quo bogatstva i moći.” Smit i Maks Nif

1.2. Ekonomija kao nauka i ključne postavke neoklasične škole –

kritički pristup

Korisno je napomenuti da je još Aristotel podelio privrednu delatnost na dve velike discipline, dva različita pristupa privrednoj aktivnosti čoveka (Smith i dr. 2012: 24-25):

1) Ekonomika, kao veština vođenja domaćinstva u kojoj je naglasak na zadovoljenju ljudskih potreba i razmeni pretežno upotrebnih vrednosti.


8776

2) Hrematistika, čiji je motiv zarada, razmena radi sticanja bogatstva (profita, rečeno savremenim jezikom), u kojoj je naglasak na tržištu, novcu, zaradi i razmeni prometnih vrednosti.

Delom i na osnovu ove podele, kasnije su se razvile dve definicije ekonomije kao nauke. Prva je naglašavala da je ekonomija nauka koja se bavi najopštijim zakonitostima proizvodnje, raspodele, razmene i potrošnje. Druga, koja pripada profesoru Robinsu, ističe da je ekonomija nauka koja proučava ljudsko ponašanje kao odnos između ciljeva i oskudnih sredstava koja imaju alternativne upotrebe (Hausman, 1994: 83-110).3 Analiziraćemo ove definicije, jer su od značaja za našu raspravu. Pre svega, kod prve definicije se zapaža da je osnovni zadatak ekonomije zadovoljenje ljudskih potreba. To znači da je ekonomiju nemoguće odvojiti od ljudi, njihove psihologije, potreba i ciljeva, što u prvi plan, ističe ekonomiju kao društvenu nauku, koja ima stohastički karakter, jer ljudska priroda onemogućava determinizam i egzaktna merenja, usled obilja faktora koje je nemoguće predvideti. Takođe, ekonomska pitanja je teško odvojiti od moralnih, normativnih stavova, jer podrazumevaju pitanja vrednosnih sudova, pravde i jednakosti, ukusa i preferencija, koji se nameću u sferi raspodele, potrošnje i zadovoljenja ljudskih potreba.4 Ako je prvi cilj ekonomije zadovoljenje ljudskih potreba, tada ekonomija postoji pre svega zbog ljudi, a ne zbog efikasnosti i profita. U tom slučaju, hrematistika bi bila sporedna disciplina, namenjena za one pojedince koji su sposobni da zarađuju, a ne za sve i ne kao dominantni model motivacije u ekonomskim odnosima.

Međutim, definicija, profesora Robinsa stavlja ekonomiju na teren pozitivne nauke, prirodne nauke, u kojoj vladaju egzaktni - deterministički zakoni, jer u prvi plan stavlja tehnička pitanja retkosti resursa, njihove alternativne, najefikasnije – optimalne upotrebe, što otvara prostor matematičkoj optimizaciji, primeni formalnih modela i nastojanjima da se ekonomija pretvori u tehničko-matematičku disciplinu u kojoj nema mesta za moralne sudove, već za aksiome, teoreme i strogi determinizam svojstven prirodnim zakonima.5 Tako se neoklasična škola opredeljuje za pozitivizam, hrematistiku i efikasnost, naspram ekonomici (u Aristotelovom smislu

3 U zborniku D. Hausmana uzet je deo poznatog rada profesora Robinsa sa LSE koji je

objavljen 1932., a zatim 1935. pod nazivom: An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, Macmillan & Co., London

4 Kao što ćemo u nastavku rada videti, ovo je bio i stav najvećeg ekonomiste 20. veka, Kejnsa, koji je to posebno istakao u svom pismu Roju Harodu, povodom sve šire primene matematičko-ekonometrijskih metoda i modela.

5 Pomenuta definicija L. Robinsa sadrži u sebi elemente tzv. ekonomskog imperijalizma, pokušaja da se svako ljudsko ponašanje prikaže u svetlu ekonomskih motiva i interesa, a što su naročito nastojali da upotrebe i zloupotrebe predstavnici Čikaškog ekonomskog fakulteta. U nastavku rada o tome će biti izvesnih, kratkih napomena, u delu o metodologiji ekonomije.


8877

reči), normativizmu i ciljevima pravednosti. Ideja opšte privredne ravnoteže koju razvija Valras, teži da prikaže ekonomiju kao prirodnu nauku u kojoj se takođe odvija savršena ravnoteža kao u kretanju nebeskih tela. To je u osnovi i ideja koju zastupa Smit, sa uverenjem da sebični motivi pojedinca vođeni “nevidljivom rukom” prirodne ravnoteže, omogućavaju ekonomsku efikasnost i najbolju upotrebu resursa bez uticaja i mešanja države. Ovu ideju će kasnije razviti Rikardo i Sej, tvrdnjom da su krize u tržišnoj privredi nemoguće, jer svaka ponuda nalazi svoju tražnju i nema privredne neravnoteže (poznati Sejov zakon tržišta). Uvođenjem graničnih veličina, (granična korisnost – marginalistička revolucija, Dževons, Menger, Vizer, Bem-Baverk), širom su otvorena vrata primeni diferencijalnog računa, analizi funkcija i drugim modernim alatima više matematike.

Nemoguće je u ovako kratkom tekstu navesti sve najznačajnije postulate neolasične teorije, ali ćemo pomenuti u kritičkom kontekstu samo neke bitne, uključujući i kratak osvrt na ekonomske metode koje koristi neoklasična škola.

1. Zašto neoklasika insistira na pozitivizmu, efikasnosti i determinizmu? Pođemo li od teze koju ekplicitno ističu Smit i Maks Nif, (Smith i dr. 2012: 21-24), osnovni zadatak glavnog toka ekonomske struke je održanje status qvo - privilegovanog položaja vladajuće klase, (vlasnici, menadžeri) koja eksploatiše većinu društva i bogati se. Ako je ekonomija egzaktna nauka, nalik prirodnim, onda je efikasnost u prvom planu, a osnovni metod mora biti matematičko-ekonometrijski. U takvim okolnostima, pitanja zadovoljenja ljudskih potreba, moralnosti, pravednosti i ravnopravnosti, naspram efikasnosti, uloge institucija i istorijskih okolnosti, nemaju svoje mesto. Ovim se svakako želelo izbeći postavljanje neugodnih pitanja koja se odnose na eksploataciju, profit kao potpuno dominantni motiv, razvoj špekulativne-kazino ekonomije koja sada dominira u SAD i VB i rast svetske nejednakosti u poslednjih 30-40 godina koja je i dovela do svetske krize. Ako je ekonomija tobož prirodna nauka, koja se bavi isključivo tehničkim pitanjima retkosti, efikasne alokacije i optimizacije, nema mesta za ljudske potrebe (iz perspektive samih ljudi), moralne sudove i pitanja raspodele, ili, ona kao nenaučna, moraju biti u drugom planu istraživanja, teorijskih radova, modela i načela ekonomske politike.

2. Ako je čovek prvenstveno racionalno ekonomsko biće kojim upravlja sebični interes i načelo optimizacije korisnosti, onda je najbolji način organizacije društva slobodno, konkurentsko tržište i profit kao isključiva ciljna funkcija. Međutim, mnoga savremena istraživanja ubedljivo potvrđuju: čovek nije samo sebično, već i altruistično biće, kod koga važnu ulogu u motivaciji imaju vrednosti kakve su solidarnost, saradnja, humanost, kreativnost, društveno priznanje. Brus Lipton je u svojoj knjizi o biologiji koja ne pripada mejnstrimu te nauke, ubedljivo


8978

pokazao da biološki darvinizam i konkurencija nisu dominantni modeli opstanka u prirodi, već su to zajedništvo i ljubav, koji kao vezivna sila drže kolonije ćelija i tkiva na okupu kao jedinstveni organizam.6 Isticanje profita i korisnosti kao isključivog ekonomskog motiva - ciljne funkcije, uglavnom odgovara interesima vladajuće klase. Nasuprot tome, postoji čitav niz motiva i vrednosti koje, kako ističu Smit i Maks Nif, (Smith i dr. 2012: 10-13), vredi afirmisati i povezati sa ljudskim ponašanjem u ekonomiji: ljubav, vera, milosrđe, duhovnost, intuicija, osećajnost, svesnost, solidarnost, celovitost. Osim toga, čovek nije uvek racionalno biće, a najčešće ne raspolaže potpunim informacijama o tržišnim procesima. Postoji nova i veoma razvijena grana ekonomske nauke, tzv. Ekonofizika, koja modelira berzansko ponašanje ljudi na osnovu nepotpunih, asimetričnih informacija i često paničnog, iracionalnog, nepredvidivog ponašanja, kao stanje u kome se povremeno donose ekonomske odluke (Dimitrijević i dr. 2013: 335-361). Konkurencija i tržište jeste najefkasniji oblik ekonomske organizacije društva, ali ne smeju biti potpuno slobodni, deregulisani i lišeni državne kontrole, jer tada vode u enormno bogaćenje najjačih i najrazvijenih, a u bedu i neravnopravan položaj dovode najslabije. Hajekov socijalni darvinizam fundamentalnog tržišta mora biti zamenjen modelom državne regulacije i intervencije.

3. Slobodno tržište, mada na prvi pogled favorizuje ideju slobode, vodi do povećanja razlika u bogatstvu i do u osnovi , nepravedne raspodele dohotka. Istraživanja ekonofizičara pokazuju da kriva verovatnoće raspodele bogatstva i dohotka ima oblik Pareto rasporeda, a ne normalnog rasporeda (nekoliko procenata populacije kontroliše najveći deo bogatstva i dohotka, zavisno od veličine tzv. repova u Pareto krivi). Takođe, sva empirijska istraživanja pokazuju da je od početka 80-tih godina prošlog veka, rastao jaz između produktivnosti i plata (koje se uglavnom nisu menjale), što znači da je rasla profitna razlika u korist najbogatijih i najmoćnijih. U isto vreme, Gini koeficijent je rastao kako između bogatih i siromašnijih zemalja, tako i kod zemalja u tranziciji, ali i unutar bogatih zemalja, gde je takođe raslo raslojavanje između srednje klase i male, izuzetno bogate i moćne manjine. Ovo veoma ubedljivo ilustruje briljantna studija najboljeg srpskog ekonomiste Branka Milanovića (Milanović, 2006: 51).7 Slobodno tržište u

6 Lipton, B.H. Biologija vjerovanja. Znanstveni dokazi o nadmoći uma nad materijom, ovu

sjajnu knjigu ne navodimo u standardnoj literaturi, jer nam je dostupna samo u elektronskom obliku na sajtu: www/ivantić.net

7 Milanovićeva knjiga pruža obilje podataka iz kojih se mogu izvlačiti razni zaključci i kvalitativne paralele. Evo nekih činjenica: stopa rasta BDP za svet kao celinu iznosila je 3,4% u periodu 1950.-1960.; 3% za period 1961.-1978. i 0.9% za period 1979.2000. godina (str. 39). Na str. 41 Milanovićeve knjige, prikazan je grafikon koji ilustruje rast Gini-koeficijenta za svet kao celinu (sa i bez Afrike), koji dramatično raste počev od 1978. godine. U tabeli 5.1. na str. 51, prikazan je rast Gini-koeficijenata po regionima u periodu


9079

međunarodnim razmerama u daleko povoljniji položaj stavlja bogatije i razvijenije ekonomije, što je već klasična rasprava iz 19. veka između predstavnika engleske liberalne ekonomske misli i nemačke istorijske škole. Uostalom, VB i SAD su prekinule domaću protekcionističku politiku, tek onda kad su ostvarile dominantan ekonomski položaj u međunarodnoj podeli rada. Ilustracije radi, zamislimo samo ovakvu metaforičnu situciju koju donosi načelo slobodne trgovine: to je potpuno nalik utakmici u kojoj se sastaju minhenski Bajern i recimo sadašnji Partizan. Ako bi FIFA zabranila odgovarajuću odbrambenu taktiku Partizana i sprečila ga da se brani sa više igrača, nego ga obavezala da igra otvoreno i napadački, verovatno bi rezultat bio i 10 golova u korist Bavaraca. Odgovarajuća odbrambena taktika, doneće verovatno mnogo razumniji rezultat za slabiju ekipu. Radi ilustracije šta znači pogubno otvaranje prema svetu, navodimo sledeće primere: preterana liberalizacija tržišta kapitala bila je osnovni uzročnik “tekila krize” u Meksiku 1994. koja je zemlju ostavila sa ogromnim dugovima i zastojem u razvoju, a liberalizacija tržišta kapitala, u kombinaciji sa špekulativnim investicionim fondovima koji su napali domaće valute, zbrisala je poput cunamija ekonomije uspešnih zemalja Dalekog Istoka kakve su Filipini, Tajland, Indonezija i Južna Koreja, u poznatoj finansijskoj krizi iz 1997. godine, tako da se ni do danas nisu sasvim oporavile. Saveti IMF koji su zemlje u krizi, po pravilu, usvajale, samo su produbili krize i produžili njihovo trajanje. O tome su detaljno pisali Stiglic (2013., Krugman 2010., 2012., N. Klajn 2008: 261). O ulozi IMF u krizi koja je nastala 2008. godine, sam profesor Stiglic dao je jednu od najoštrijih kritika. Evo citata (Stiglitz, 2013: 247): “MMF ne samo da je učinio vrlo malo kako bi sprečio krizu nego je i pogurao politike deregulacije, uključujući liberalizaciju tržišta kapitala i finansijskih tržišta, koje su doprinele nastanku krize i njenom brzom širenju po svetu.”

4. Ideja slobodne međunarodne trgovine i dominacija politike Vašingtonskog konsenzusa u međunarodnim ekonomskim institucijama, samo su ključni elementi jednog od najuticajnijih fenomena današnjice - globalizma. Postoje dobre i loše strane globalizma: dobre se odnose na razvoj tehnologije i

1960.-2002., koji ukazuje na značajan rast svetske nejednakosti. Tako je Gini za Afriku porastao sa 37,8 na 50,6, za Aziju sa 36,2 na 53,3, za Istočnu Evropu sa 15,0 na čak 32,2 itd. Milanović zaključuje da su tri faktora bili prekretnica posle 1978. 1) rast cena nafte (dva „naftna šoka“), 2) rast realnih kamatnih stopa na svetskom tržištu, 3) promena politike u vodećim kapitalističkim zemljama u pravcu neoliberalne ekonomije (str. 82-85). U tabeli 9.4 na str 114, autor izračunava globalni Gini indeks (za ceo svet) i pokazuje da on raste u periodu od 10 godina (1988.-1998.) , a ta se tendencija nastavlja i posle 2000-te godine. Rast globalne nejednakosti je nesumnjiv i značajan i njegova ključna posledica je po autoru, nestanak srednje klase u mnogim zemljama Trećeg sveta koje su privremeno bile stupile na pozornicu ubrzanog ekonomskog razvoja. Od kraja 70-tih godina, ekonomski uspeh rezervisan je isključivo za ekskluzivni klub bogatih zemalja u OECD-grupaciji.


9180

modernizaciju, umrežavanje i povezivanje sveta, olakšane međunarodne komunikacije, saradnju i solidarnost među državama i narodima na prijateljskoj i ravnopravnoj osnovi. Međutim, globalizam je danas kod zemalja Trećeg sveta, drugo ime za neokolonijalizam, dominaciju bogatijih i moćnijih nad siromašnijima, određivanje i nametanje “pravila igre” koja nisu u interesu manje razvijenih zemalja, eksploataciju prirodnih resursa i izrabljivanje domaće radne snage na osnovu stranih direktnih investicija, za skupe i politički uslovljene kredite, tehnološku superiornost Zapada i niske izvozne cene za proizvode sa periferije svetskog tržišta. U svojoj knjizi Raskrinkana ekonomija, Smit i Maks Nif, razobličavaju nekoliko tipičnih mitova i predrasuda vezanih za globalizam koji su uobičajeni u ekonomskoj literaturi koja se zasniva na neoliberalizmu i neoklasici, a u osnovi su netačni (Smith i dr. 2012: 127): 1) da je globalizacija jedini efikasan put razvoja, 2) da čvrsta integracija u svetsku privredu pomaže siromašnima u svetu, 3) da širenje globalizacije znači povećanje radnih mesta, 4) da je globalizacija neizbežna; 5) da WTO ima odgovornu i korisnu misiju za čitav svet. Knjiga Branka Milanovića i uvid u svetske statistike poslednjih 30 godina ubedljivo demanutuje ovakve teze koje liče na lažni orvelovski novogovor, a postoje brojni primeri zemalja i regiona koji ostvaruju uspešan razvoj uprkos globalizaciji i ekonomsko-političkim receptima koje ona nudi (Smith i dr. 2012: 179).

5. Ono što je često opasno u zavodljivim liberalističkim idejama je manipulacija ljudskom slobodom kao najvećom vrednošću za mnoge ljude. Naime, ekonomske slobode bez regulacije, dovode do povećanja razlika izmuđu bogatih i siromašnih i samo su lukavo opravdanje za pljačku od strane vladajućih slojeva i za povećanje društvenih nejednakosti. Političke slobode koje svoj izraz imaju u demokratiji, najčešće dovode do nametanja volje većine u odnosu na manjinu, do povremenog napuštanja vladavine zakona i republikanskih ustanova i do suštinske vladavine stvarnog sloja moćnih i bogatih koji deluju iz “senke”, dok se politički pioni, pajaci i marionete, tobož nadmeću u besomučnoj konkurentskoj borbi političkih stranaka, a ne dovode u pitanje ekonomski poredak, (domaći i međunarodni), i održavaju status quo modernog ropskog društva. Takođe, paradoks je da jedina državna intervencija koju liberali opravdavaju jeste ona koja nameće slobodno, deregulisano, skoro divlje tržište, u kome veliki neminovno “gutaju” male. Da li u SAD i EU postoji konkurentsko tržište? Odgovor je izričito odričan! Ne, ne i ne! Pogledajte samo knjigu Džefrija Grupa o korportivizmu u Americi. Taj oblik vladavine dominira i on je praktično stavio van snage ideju i praksu konkurencije. Sedamsto najvećih korporacija u svetu kontroliše oko 60% svetskog bogatstva, a 400 američkih porodica ima pod kontrolom više od 80% bogatstva SAD. Konkurencija je često prividna i nepostojeća. Načela neoklasične škole utemeljena su na postulatu o


9281

potpunoj konkurenciji i na temelju te pretpostavke se izvodi ponašanje firme o optimizaciji proizvodnje i maksimizaciji profita, a konkurencija u stvarnosti ne postoji. Dominantne privredne strukture su pretežno oligopolskog karaktera, a gotovo apsolutni monopol postoji u naftnoj industriji (koju kontroliše “sedam sestara”, moćni naftni kartel iz SAD i VB), kontroli trgovine zlatom i dijamantima i kod drugih strateških sirovina.8

6. Jedan od temeljnih teorijskih stavova neoklasične škole u teoriji firme je da optimalnu proizvodnju u potpunoj konkurenciji (tamo gde je profit maksimalan), preduzeće postiže u tački gde se seku kriva graničnog troška u rastućoj fazi i kriva prosečnog troška (tržišna cena), (Begg i dr. 2000: 103). Ovaj stav je višestruka podvala, uprkos brojnim elegantnim matematičkim dokazima koji primenjuju pravila optimizacije funkcije ukupnog prihoda. Prvo, u stvarnosti nema potpune konkurencije. Drugo, kao što je pokazalo jedno detaljno empirijsko istraživanje s kraja 30-tih godina prošlog veka, (Screpanti i dr. 1995: 371-373), vodeći menadžeri velikih preduzeća čak ni ne poznaju ovo načelo, a u praksi ne podešavaju količine, već cene, služeći se mark-up modelom – cena koštanja plus određena profitna margina, vodeći računa o potezima konkurencije. 9Ovo je pokrenulo brojnu polemiku, prepisku i teorijsku raspravu (tzv. Neoklasična kontroverza), ali je ostala činjenica da jedan od ključnih stavova neoklasike na kome se temelji zgrada profitne motivacije, nema nikakvo praktično uporište i empirijsko utemeljenje. Kasniji autori su, služeći se argumentima institucionalizma i neoinstitucionalizma, kao i stavovima postkejnzijanaca, pokazali da je firma

8 Grupp, J. Korporatizam. Tajna vladavina Novog svjetskog poretka, TELEdisk, Zagreb, 2011.

str. 172-199. U ovoj fascinantnoj knjizi, koju piše univerzitetski profesor iz SAD, naročito su analizirana pitanja: manipulacije ponudom i tražnjom (naročito u vezi sa berzama i cenom nafte na svetskom tržištu), mehanizmi veštačkog stvaranja kriza, vladavina i stvaranje načina života od strane velikih korporacija, pa čak i činjenica da u stvarnosti američkog korporativnog društva zapravo ne postoji privatna svojina, već dominira oblik korporativno-državne svojine. Knjigu ne navodimo u standardnoj literaturi, jer nam je dostupna samo u elektronskom obliku na sajtu: www/ivantić.net

9 Ovu raspravu pokrenuli su engleski istraživači R. Hall i Ch. Hitch u čuvenoj studiji Price Theory and Business Behaviour, koja je 1939. objavljena u Oxford Economic Papers. Autori su na uzorku od 58 firmi, poznatih kao Oxford Economic Group, istraživali na koji način top-menadžeri i ključni poslovni ljudi donose odluke o cenama, optimalnoj proizvodnji i načinu poslovanja u svojim firmama. Zaključci su bili poražavajući za neoklasičnu teoriju firme. Autori su pokrenuli tzv. Neoklasičnu kontroverzu, mada su se ovoj temi, pre, ili kasnije, priključivali i drugi autori kao: Srafa, Svizi, Kan, Kalecki, Baumol, Simon i mnoga druga poznata ekonomska imena, pretežno sa kritičkim stavom prema neoklasičnoj teoriji firme. Javilo se i nekoliko alternativnih teorija, poznatih kao teorije menadžerskog odlučivanja i teorije ponašanja. Usledili su odgovori predstavnika neoklasične škole, počev od 1946. (Mahlup, Erli, Alkian, Nelson i Vinter), ali bez ozbiljnih empirijskih istraživanja nisu imali dovoljnu teorijsku ubedljivost.Detaljnije o ovome može se pročitati u: Screpanti-Zamagni, An Outline of the History of Economic Thought, 1993, 371-382.


9382

složen entitet, sa brojnim različitim motivima, interesima i komplikovanom vlasničkom i organizacionom strukturom, a da je profit tek jedan od motiva u njenom ponašanju. Novije rasprave (naročito u radovima nobelovca Bjukenena sa Čikaškog univerziteta), naglasile su i modelirale još jedan problem koji se javlja u kontekstu moderne teorije firme, ali i u modelima upravljanja državom. To je problem agenta i principala, koji se na nivou firme javlja kao mogući i stvarni sukob između vlasnika i menadžera koji faktički gospodare firmama i nameću svoje specifične interese u upravljanju i raspodeli bogatstva i moći. Enormno visoke plate, bonusi i “padobrani” za slučaj ostanka bez posla, samo su neki od pojavnih oblika problema koje nameće vladajući neoliberalni i korporativni oblik kapitalizma.

7. Temeljna postavka u teoriji potrošačevog izbora je Bentamov stav o tome da pojedinac maksimizira svoju korisnost. Videli smo ranije da to nije potpuno tačno i da je veoma pojednostavljeno svesti celokupno ponašanje pojedinca na tu pretpostavku. Drugi važni postulati su Pareto optimum i Pareto efikasnost, ali je očito da su ova načela netačna i empirijski neutemeljena (Smith i dr. 2012: 70-71). Takođe, sam pojam granične korisnosti, premda vrlo zahvalan za primenu diferencijalnog računa, nikad nije temeljno objašnjen, niti izmeren, pa se od koncepta tzv. kardinalne korisnosti (pokušaja da se izmeri u robi, ili novcu), prešlo na koncept ordinarne korisnosti u kome se mogu samo uspostaviti poreci preferencije, bez preciznog izračunavanja granične korisnosti kao brojčane vrednosti.

8. Erou i Debre, koji su tokom 50-tih i 60-tih godina, modernizovali Valrasovu teoriju opšte privredne ravnoteže (neovalrasijanci), postavili su vrlo restriktivne uslove za važenje ove teorije (Screpanti i dr. 1995: 340-355, Stiglitz, 2013: 273.276): da tržišta moraju biti savršena, što znači konkurentna, sa mogućnošću neograničenih pozajmica kredita i kapitala; da nema eksternih efekata i javnih dobara (kojih itekako ima); da svi raspolažu savršenim informacijama, (model asimetričnih informacija Akerlofa je to ubedljivo opovrgao, a sam Akerlof je za taj rad nagrađen Nobelovom nagradom), (Guala, 2010: 49);10 da je isključeno postojanje inovacija. Čitaocima ostavljam da sami procene realističnost takvog modela u stvarnom privrednom životu. Takođe, postojanje aukcionara u Valrasovom modelu potpuno je isključeno kao realnost u tržišnim privredama. Stoga, ovakvi modeli daju privid nauke, ali nemaju značaj za objašnjenje stvarnog

10 Akerlof je svoj članak: The Market for „Lemons“: Quality Uncertainty and the Market

Mechanism, objavio 1970. u časopisu Quarterly Journal of Economics, br. 84,str. 488-500. U članku se analizira tržište polovnih automobila kao primer asimetričnih informacija u korist prodavca. Mnogi zaključci Akerlofa ne idu u prilog pretpostavkama slobodnog tržišta i racionalnog pojedinca neoklasike, a uvođenje brendova, osiguranja, franšiza, nameće se kao sredstvo za smanjenje nepoverenja kupaca i povećanje razmene, mada narušava pretpostavke savršene konkurencije.


9483

ekonomskog ponašanja i za predviđanje i delovanje, što su ključni zadaci nauke.

9. Apsurdni stavovi neoklasične škole postoje i u tzv. labour economics – ekonomiji rada. Postavka da su nadnice fleksibilne i da je nezaposlenost (ma koliko visoka bila), posledica visokih nadnica, nemaju uporište u empirijskim istraživanjima, ali su dobra ideološka podloga za opravdanje surove eksploatacije, naročito od strane velikih korporacija u zemljama Trećeg sveta. U tom smislu veoma je šokantno, i ostavlja bez daha, čitanje knjiga Naomi Klajn o praktičnim i stvarnim posledicama primene neoliberalne doktrine (Klein, 2008.). Primera radi, razlike u primanjima radnika na Tajlandu koji rade za korporaciju Najk i top menadžera kompanije, iznose i do 30 hiljada puta! (Antonić, 2012: 40-46). To se ne može objasniti neoklasičnim modelima visokih menadžerskih nadnica, jer je očito da je ta teorijska logika daleko od surove stvarnosti i da predstavlja vrstu “šarene laže” koja treba da fascinira svojom prividnom učenošću i matematičkom elegancijom. Stoga zahtevi za fleksibilnim tržištem rada, kako s pravom ističe Jovan Dušanić (Dušanić, 2013.), (u orvelovskom novogovoru ciničnog prikrivanja stvarnih motiva), nemaju nikakvo uporište u nauci i teoriji, već su ugrađeni apologetski stavovi najbogatijih koji stvaraju višak nezaposlenih i omogućavaju sistematski pritisak u pravcu snižavanja nadnica.

10. Krize su pravilo tržišnih privreda sa slabom državnom intervencijom i odsustvom regulacije. Tržište nije savršen model kao što je priroda, jer prirodom upravljaju deterministički zakoni (Tvorac), a tržištem upravljaju ljudi skloni pohlepi, sebičnom interesu, koristoljubivosti i manipulaciji. Kako navodi Stiglic, samo u periodu 1970.-2007., izbrojano je više od 120 kriza u različitim zemljama, a u ekonomskoj istoriji modernog sveta, (od industrijske revolucije u Engleskoj s kraja 18. veka, do danas), krize su periodično izbijale u proseku svakih 4-5 godina. Najmanje ih je bilo u zemaljama Zapada posle Drugog svetskog rata, do polovine 70-tih godina, dok je vladao kejnzijanski konsenzus. Krize su zakonita pojava tržišne privrede i zato je neophodna regulatorna uloga države, koja treba da spreči, ili ublaži ta haotična kretanja. U tom kontekstu, Sejov zakon tržišta zvuči zbilja kao naprizemnija apologija tržišne privrede i najbogatijih. Danas čak i teoretičari neoliberalizma priznaju da država daje bolje rezultate u takvim područjima kao što su: regulisanje monopola i oligopola, regulisanje prirodnih monopola, javna dobra, eksterni efekti, socijalna zaštita, zaštita poljoprivredne proizvodnje, kulturna dobra, zaštita potrošača, zaštita prava zaposlenih, zaštita od diskriminacije, područje inovacione politike, osiguranje kredita i depozita i druga brojna pitanja (Stiglic, 2004: 76), (Harris, 2009: 29, 39).

11. Modeli ponude i tražnje ubrajaju se u osnove neoklasične teorije, a zasnivaju se na stavu da su u uslovima slobodnog tržišta, cene određene


9584

igrom ponude i tražnje. I dok na strani ponude postoje objektivna merila koja se odnose na troškove proizvodnje, tehničke uslove i nivo tehnologije, (o čemu govori proizvodna funkcija), na strani tražnje, u osnovi, ne postoje nikakva objektivna merila. Tražnja je formalno određena kupovnom moći, ali, količina novca i kupovna moć, može se subjektivno menjati odlukom države, centralne banke i poslovnih banaka. Tako na tražnju utiču pre svega pihološki faktori, neracionalne odluke i panika, veštački izazvane oskudice, reklama i propaganda, koja stvara ukuse, stavove i preferencije, a na koju se danas troši više od 40% budžeta velikih kompanija. Cene nekretnina pre i posle krize, razlikuju se u pojedinim zemljama čak i po desetak puta, što ostavlja prostor za špekulativne mehurove i ostvarivanje enormnih zarada, mimo objektivnih merila i realne vrednosti roba. Vilijem Engdal u svojoj knjizi Stoleće rata, pišući o ekonomskoj kontroli nafte, navodi podatak da su cene nafte posle Drugog svetskog rata porasle oko 150 puta! Za isto vreme, druge cene su rasle tri puta manom brzinom (oko 50 puta na nivou svetske privrede), a ponuda i tražnja su porasle tek nekoliko puta!11 Ako iza određene pojave ne stoje objektivni, prirodni zakoni, već zakoni i pravila u domenu iracionalnog ponašanja i psihologije, ne može se govoriti o ekonomiji kao objektivnoj, egzaktnoj nauci.

12. U monetarnoj ekonomiji vlada načelo nezavisnosti centralne banke. U stvarnosti, centralne banke su nezavisne od sopstvenih država, ali su pod kontrolom međunarodnih banaka kao što su: IMF, ECB, BIS banka u Bazelu, FED i Bank of England. Ove banke diktiraju ciljeve i prioritetne isntrumente monetarne kontrole, propisuju međunarodna pravila (Bazel I i Bazel II), određuju politiku deviznih kurseva i nameću dolar kao svetsku rezervnu valutu. Ovakvi stavovi nemaju teorijsku prednost i naučnu superiornost nad drugim stavovima, ali se nameću kao poslednja reč nauke. Odluke koje centralne banke donose, vrlo često su na štetu samih zemalja čije bi interese trebalo da zastupaju. To je jedno od krupnih naličija globalizma kao dominantnog oblika neokolonijalizma i savremenog međunarodnog dužničkog ropstva. Ilustracije radi, Indija i Brazil su zemlje u kojima centralne banke nisu nezavisne od sopstvenih vlada i država, ali ne postoje nikakvi ozbiljni problemi sa inflacijom i monetarnom stabilnošću. Emisija novca zasniva se na načelu frikcionog bankarstva, što stvara monetarnu nestabilnost i periodično proizvodi krize. Količina emitovanog novca ne prati porast fondova roba i usluga, već se zasniva na kockarskoj

11 Engdahl, F.W., Stoljeće rata. Anglo-američka naftna politika i stoljeće rata. Vilijem Engdal

je Teksašanin, univerzitetski profesor, ali već duže vremena živi i radi u Nemačkoj. Ova njegova knjiga pokazuje moć naftnih kompanija, odsustvo bilo kakve antimonopolske kontrole, upravljanje svetskim ekonomskim i ratnim krizama od strane naftnih kartela, ali ilustruje i činjenicu da je teza o postojanju potpune konkurencije u današnjem svetu apsurdna. Knjigu ne navodimo u standardnoj literaturi, jer nam je dostupna samo u elektronskom obliku na sajtu: www/ivantić.net.


9685

ekonomiji i preteranoj ekspanziji hartija od vrednosti. Obim novca u SAD, čak je desetak puta veći od vrednosti BDP (Antonić, 2012: 42-46). Višak je plasiran u virtuelnu ekonomiju, predimenzionirana finansijska tržišta, rizične vrednosne papire, a u obliku deviznih rezervi i petro dolara dospeva na finansijska tržišta i nagomilava se u portfeljima država koje stvaraju višak poput Kine. Na taj način, SAD prelivaju inflaciju na ostatak sveta i putem emisionog prihoda dolara prisvajaju realna bogatstva drugih zemalja.12

13. Ako izuzmemo Nurijela Rubinija, i donekle, Stiglica i Krugmana, koji su upozoravali na “naduvani balon” tržišta nekretnina i preteranu deregulaciju, niko od ekonomista, uključujući i nobelovce, nije predvideo ekonomsku krizu iz 2008. godine. A prvi zadatak ekonomije, čak i po stavovima samog Fridmana, jeste sposobnost predviđanja. Razornu kritiku neoliberalizma dao je teorijski pravac u nastajanju – ekonofizika (Dimitrijević i dr. 2013: 335-361), (Sinha i dr. 2012: 44-65). Evo ključnih kritičkih argumenata:

a. Ekonomska nauka postala je deduktivno-aksiomatska i pretpostavke njenih modela ne odnose se na realni svet, već na zamišljeni, idealizovani i ideologizovani svet, koji postoji samo u stručnim člancima, udžbenicima i profesorskim kabinetima;

b. Reprezentativni ekonomski subjekt nije racionalan, niti potpuno informisan, i vrlo često daje odgovore koji stvaraju haos, paniku i neravnotežu; stoga uslovima krize mnogo više odgovaraju neravnotežni, pa čak i katastrofični modeli, nego modeli idealne tržišne ravnoteže;

c. Tržište nije efikasno i, po pravilu, je u neravnoteži; izostaje uobičajeni process „čišćenja“ tržišta, ljudi su usmereni samo na kratak rok, a dogma o slobodnom tržištu vodi do „divljeg“ stanja u kome nema automatskog mehanizma uravnoteženja i samodiscipline; drugim rečima, mehanizam „nevidljive ruke tržišta“, kako je tvrdio Adam Smit, često ne dovodi do povoljnih ishoda po privredu i društvo u celini;

12 Uprkos činjenici da SAD dominiraju svetskom ekonomijom, ekonomska i socijalna situacija

u samoj Americi dramatično se pogoršava. O tome pišu Smit-Maks Nif (2012: 161), Dušanić (2013.), N. Klajn, (a prenosi Antonić, 2012: 42). SAD postaje zemlja u protivrazvoju, gde 35% svih prihoda kontroliše samo 1‰ najbogatijih, 50 miliona ljudi se prehranjuje bonovima za hranu, više od 50 miliona ljudi nema nikakvu zdravstvenu zaštitu, 5 milona ljudi ostalo je bez domova, a procenjuje se da će domove izgubiti još oko 13 miliona ljudi, stvarna stopa nezaposlenosti (povremeni rad plus oni koji se više ne prijavljuju na evidenciju tržišta rada) procenjuje se na 16% do 18%, a u zatvorima je oko 2,3 miliona ljudi, što je, svakako, svetski rekord. Ovome treba dodati ubrzanu deindustrijalizaciju, zatvaranje više od 42000 fabrika u poslednjih 10 godina, smanjenje radnika za 5,5 miliona, mesečno nestajanje oko 50000 radnih mesta i njihovo seljenje u visokoprofitne zone Trećeg sveta, nestajanje čitavih industrijskih zona (Čikago, Detroit, Nju Džersi, Mičigen). Prosečni mesečni deficit u trgovini sa svetom je 46 milijardi dolara (višak potrošnje u odnosu na proizvodnju), a za poslednjih 30-tak godina, vrednost transakcija derivatima i visokorizičnim hartijama od vrednosti porasla je čak 1400 puta!


9786

d. Većina ekonomista-nobelovaca u poslednjih dvadesetak godina, nagrađena je za radove koji nikada nisu empirijski testirani i procesom naučnog verifikovanja (provera prognostičke moći), nisu potvrđeni u praksi kao istiniti; tako se ekonomija od empirijske nauke koja tumači stvarnosti i predviđa je, pretvorila u neku vrste antikomunističke ideologije i crkvene dogme, krećući se “ruku pod ruku“ sa filozofijom i teologijom, od kojih se bila razišla još krajem 18. veka u doba pojave Smitovog „Bogatstva naroda“.

“Ekonomija je suštinski moralna nauka a ne prirodna nauka.” Dž. M.

Kejns

1.3. Kritika metodologije koju primenjuje neoklasična škola

Ekonomska nauka ima tri zadatka: 1) da objasni ekonomske pojave, što znači da utvrdi uzročno-posledičnu vezu između njih; 2) da predvidi ishod pojava na osnovu kvalitativnog i kvantitativnog poznavanja odnosa između uzroka i posledica; 3) da deluje na određenu pojavu u smislu ekonomske politike, ili korekcije ishoda te pojave.Takođe, korisno je napomenuti da se ekonomija i filozofija preklapaju i dodiruju upravo na tri važna područja: pitanje racionalnosti, etika i metodi istraživanja. O tome je pisao Frančesko Guala u odličnoj knjizi “Filozofija ekonomije”, (Guala, 2010.), tako da će nam neki stavovi autora poslužiti kao osnova za argumentaciju u ovom delu rada.

Važna pitanja i problemi koji iskrsavaju u vezi sa metodologijom u ekonomiji mogu se grupisati u nekoliko ključnih:

Problem racionalnog naučnog saznanja; Problem eksperimenata u ekonomiji; Stohastička - slučajna priroda ekonomskih pojava; Odnos između instrumentalizma i realizma u konstrukciji modela i

naučnom predviđanju.

Nemamo prostora da se u radu detaljnije bavimo svakim od ovih pitanja, ali ćemo ih ukratko analizirati u kontekstu neoklasične škole i metoda koje primenjuje. DŽ. S. Mil je prvi istakao problem između tzv. praktične i logičke indukcije koji se može svesti na dva osnovna stava (Guala, 2010: 35-46): prvo, ako je zadatak nauke utvrditi uzroke pojava, postavlja se pitanje da li smo u stanju da to uradimo u praktičnim istraživanjima; drugo, verujemo da su zakoni postojani u vremenu i da će važiti i u budućnosti; u tom slučaju, nameće se zaključak da verujemo iz navike i uverenja, jer nema načina da se racionalno dokaže metod indukcije. Ovo je ozbiljan argument protiv mogućnosti racionalnog zaključivanja u ekonomskoj nauci, a videli smo da je to jedna od najvažnijih pretpostavki neoklasične škole. Takođe, u kontekstu Poperove


9887

teorije falsifikacionizma u kojoj se naučna (ekonomska) teorija zasniva na pretpostavkama – metod dedukcije, a zatim opovrgava ukoliko ne prođe naučnu verifikaciju, postaje jasno da u slučaju procesa koji uključuju verovatnoću, (a takvi su procesi u ekonomiji), naše zaključivanje o prihvatanju, ili opovrgavanju određene teorije, počiva na nesigurnim kvantitativnim kriterijumima (nivo značajnosti), pa presudnu ulogu igraju intuitivni, neracionalni i izvanlogički argumenti!

Milu pripada i zasluga što je istakao dve važne činjenice za ekonomiju: a) da ekonomija nije eksperimentalna nauka, jer ne može da sprovodi kontrolisane eksperimente, b) da ekonomski zakoni deluju više kao tendencije-zakonitosti, što znači da imaju probabilističku-stohastičku prirodu. Nemogućnost kontrolisanog eksperimenta, učinila je ekonomske modele veoma privlačnim, jer su oni postali zamena za oglede, oni su postali teorijska slika, metafora, maketa privrede u malom, a planiranje i predviđanje na osnovu podataka u modelu smanjuje troškove skupih, globalnih društvenih eksperimenata. To je nametnulo ogromnu ulogu modela u ekonomiji, pored činjenice da su modeli zahvalni za kvantitativna predviđanja i da omogućavaju široku primenu matematičko-statističke i ekonometrijske tehnike. U vezi sa tim pojavile se se dve škole mišljenja o prirodi i konstrukciji modela:

1. Instrumentalistička škola čiji je najznačajniji predstavnik Fridman, koji je taj stav izložio u čuvenom eseju The Methodology of positive economics iz 1953. (Hausman, 1994: 180-213). Naime, Fridman tvrdi da je nemoguće postići apsolutnu realističnost modela, da realističnost pretpostavki nije pokazatelj valjanosti teorije i da je stoga jedino važna sposobnost predviđanja.

2. Škola realizma tvrdi da je realističnost pretpostavki ključna za model i da je njegov zadatak da objasni uzročno-posledičnu vezu između pojava, uključujući i preciznost predviđanja.

Rasprava između predstavnika dveju škola mišljenja izrodila je brojne rasprave i argumente, ali je vredan pomena kritički stav Trigvo Halevmea koji je tvrdio da je za preciznost predviđanja ključna postojanost modela tokom vremena. Primer Filipsove krive u kojoj nestaje međuzavisnost inflacije i nezaposlenosti u određeneim istorijskim periodima, bez sumnje, podržava ovakav stav o vrednosti modela u smislu njegove postojanosti u vremenu. (Guala, 2010: 83-87).

Brojne primedbe upućuju se redukcionizmu koji u ekonomskoj teoriji ima tri dimenzije:

Prvo – redukcionizam se javlja kao metod apstrakcije, pri kome tokom analize ne uzimamo u obzir one faktore za koje smatramo da nemaju uzročnu snagu u tumačenje određene pojave. Cilj je fokusirati se na ključne uzroke, jer sporedni mogu samo da komplikuju analizu bez dodatne objašnjavajuće snage.


9988

Ipak, mnogi autori kritikuju ovakav metod, jer previše uprošćava i pojednostavljuje stvarnost, a otvara i problem realistične konstrukcije modela. Mnogi ekonomski modeli stoga nemaju nikakvu realističnost, a iz pogrešnih pretpostavki slede i pogrešni zaključci o uzročnim vezama i predviđanju.

Drugo – redukcionizam neoklasične škole prihvata slobodno tržište, konkurenciju i racionalnog pojedinca kao aksiome koji imaju snagu dogme i kompletno ljudsko, a naročito ekonomsko ponašanje, pokušava da svede na dominaciju ovih elemenata i institucija. Drugi slični primeri redukcionizma u nauci su marksizam, Frojdova psihoanaliza, Darvinova teorija evolucije.

Treće – iz redukcionizma u ekonomiji sledi i nametanje tzv. ekonomskog imperijalizma koji je vidljiv iz Robinsove definicije ekonomije. To je pokušaj da se čak i oni elementi ljudskog ponašanja koji nisu vezani za ekonomiju, tumače iz ugla ekonomskih motiva, maksimizacije korisnosti, efikasne alokacije ograničenih resursa i izbora između oskudnih resursa i njihove optimalne upotrebe. Tako se dolazi do apsurdnih modela ekonomista Čikaške škole kakvi su: Bekerov model porodice, koji mu je doneo svetsku slavu i čak Nobelovu nagradu, (ponuda i tražnja za ženama, proizvodnja dece visokog i nižeg kvaliteta), model Filipsa i Posnera (tvrdnja da će porast testiranja na HIV dovesti do epidemije side), različito vrednovanje ljudskog života u zavisnosti od starosti, ili visine plate (Guala, 2010: 101-116). Istovremeno, čine se pokušaji da se ljubav, prijateljstvo, biološko ponašanje ljudi i mnoge druge odlike svedu na ekonomsko vrednovanje i predstave isključivo u svetlu redukovanih interesa sebičnog i racionalnog pojedinca. Čini se da ovakvi pokušaji nisu smišljeni samo da dehumanizuju ljudske odnose, već su i duboko pogrešni sa naučnog stanovišta, jer stvaraju nerealistične modele koji pogrešno tumače stvarnost, ali dogmatski i ideološki opravdavaju temelje neoklasične škole i održavaju status kvo u korist malobrojne vladajuće klase.

Posebno područje ekonomskih metoda predstavljaju ekonometrija i kvantitativna statistika. Danas su veoma popularne, jer nude rešenja za stohastičku prirodu ekonomskih procesa i koriste empiriju za proveru, prognozu i planiranje na osnovu modela. Osnovni metod, dugo popularan do početka 80-tih godina, bio je standardni linearni regresioni model (SLRM) i korišćenje Gausovog metoda običnih najmanjih kvadrata. Prvi problem u primeni metoda je što su pretpostavke SLRM veoma restriktivne i pravilnost zaključivanja važi samo ukoliko su ove pretpostavke striktno ispunjene. U praksi, kod samih istraživanja retko se proverava tačnost, realnost i celovitost samog modela, već se podaci “štimuju” sve dotle dok ne daju smislene rezultate koji treba da potvrde korelaciju, ili uzročnost. Međutim, vrlo često se pojavljuje problem lažne korelacije, kao i problem prividne uzročnosti. Zato su razvijeni moderniji pristupi koji treba da prevladaju te probleme kao što su: VAR modeli (Vector Auto Regression), pristup “od opšteg ka posebnom”,D. Hendrija i LSE škole, metod “kalibracije” - ocenjivanja polaznog teorijskog modela, koji predlažu Kidland i Preskot (Mladenović i dr. 2008: 81-90). Sam Kejns je u pismu svom


10089

prijatelju ekonomisti Roju Harodu, (Hausman, 1994: 286), kritikovao Tinbergenov ekonometrijski metod koji se tada pojavljivao i sticao popularnost, ističući da nema garancija za postojanost modela i parametara tokom vremena, kao i činjenicu da je ekonomija nauka koja mora uzeti u obzir moralne i vrednosne sudove, a oni se ne mogu lako ekonometrijski modelirati.

Navešćemo samo još nekoliko kritičkih argumenata koji se upućuju neoklasičnoj paradigmi iz ugla metodologije:

Smit i Maks Nif naročito kritikuju tzv. pretpostavku ceteris paribus (“pod ostalim nepromenjenim okolnostima”), (Smith i dr. 2012: 68), koja se široko primenjuje u modelima ponude i tražnje i nekim makromodelima, kod analize funkcija i primene diferencijalnog računa. To je osnova tzv. komparativne statike. Ovakav metod suviše pojednostavljuje ekonomsku stvarnost, čini modele nerealnim i udaljava ih od stvarnog sveta koji funkcioniše na drugačiji, složeniji način.

Ako je osnovni cilj nauke predviđanje (instrumentalizam), onda se kao u ekonometriji, modeli mogu podešavati do granice relativno dobrih predviđanja, (a ishodi stvarnih procesa su nam poznati), usled čega postaju veoma komplikovani i udaljeni od realnog života; u stvarnosti, ovakvi modeli prividno i veštački dobro predviđaju, ali imaju malu objašnjavajuću moć, jer ne utvrđuju pravu prirodu uzroka i posledica. Time se mogu objasniti veoma komplikovane ekonometrijske tehnike i visok nivo matematike u postavljanju modela. Posle teorijske fizike, savremena teorijska ekonomija ima najviši nivo matematike u stručnim časopisima, što je čini visokoparnom ekskluzivnom naukom, ali joj uprkos tome ne povećava moć predviđanja.

Naročito je razorna kritika koju kvantitativnoj ekonomiji upućuje ekonofizika koja se već nameće kao nova paradigma – naučna revolucija u Kunovom smislu reči. Evo ključnih argumenata (Dimitrijević i dr. 2013: 335-361), (Roehner, 2010: 5 ): ekonomija je postala aksiomatska, a ne empirijska nauka i izostaje empirijska verifikacija teorije. Postoji sukob teorije i činjenica, aksioma i empirije. Rezultati testiranja i prognoza nisu precizni i zato je ekonomija sve manje nauka, a sve više dogma i ideologija. To je i glavni razlog zašto nije bila u stanju da predvidi nastanak Velike recesije iz 2008. godine. Stoga ekonomija treba u većoj meri da se fokusira na podatke i da postane neka vrsta prirodne nauke, a ne da bude ekonomska filozofija.

Da bi se održala dogma o svemoći tržišta i tržišnoj ravnoteži, ekonomska stvarnost se opisuje pomoću linearnih jednačina i Gausovog


10190

statističkog okvira, tako da je moguće primeniti normalni raspored. Po tvrdnjama ekonofizičara, linearne jednačine su retkost, a stvarnost se preciznije opisuje eksponencijalnim zavisnostima i drugačijim raspodelama verovatnoće.

Ekonomska teorija je tokom 50-tih godina krenula putem aksioma, teorema i dedukcije, a ne putem potvrde teorija u stvarnosti. Osnovni kriterijum nije bila istina, već usklađivanje sa početnim pretpostavkama, koje su sve više bile neodržive u sudaru sa stvarnošću. Nastupio je rascep teorije i stvarnosti, što je po Kunu bio dovoljan razlog za početak naučne revolucije , radikalno odbacivanje prethodne metodologije i nastanak nove naučne paradigme.

Ekonofizičari tvrde da raspored verovatnoće na finansijskim tržištima nije gausijanski, jer takvi modeli umanjuju značaj kriza (primera radi, teško je u ovom okviru objasniti pad cena od 23% u jednom danu tokom oktobra 1987. godine). Nema „automatske ravnoteže i „vraćanja sata unazad“ bez otvorene državne intervencije i aktivne uloge države. Naprotiv, istraživanja pokazuju da mreže slučajnih veza u ekonomiji teže da budu sve više haotične i sve manje stabilne, a periodični ciklusi i haos se ponavljaju. Potvrdu ovih teza možemo naći u ponašanju građana širom zemalja članica EU kao što su: Grčka, Španija, Kipar, Italija, Irska, mada se mogu navesti i druge zemlje.

Empirijsko osporavanje racionalnog ponašanja pojedinca, dovelo je i do odbacivanja ključnih postavki teorije igara u kojima postoji strateška međuzavisnost vlade i javnosti i gde igrači daju međusobno optimalne odgovore. Prigovori koje je ranije mikroekonomija upućivala makroekonomiji da nema jasnog i teorijski konzistentnog agregiranja individualnih izbora na makro nivou, u ponašanju čitave populacije, tj. da makroekonomiji nedostaje mikroekonomska osnova, samo su pojačani kritikom ekonofizičara i neskladom između teorijskih očekivanja i prognostičkih ishoda modela.

Tokom 70-tih godina, izuzetno veliku popularnost u akademskim krugovima dobija tzv. Nova klasična makroekonomija, ili Teorija racionalnih očekivanja (čiji su korifeji bili Sardžent i Lukas, kasnije dobitnik Nobelove nagrade za ekonomiju). Ključna tvrdnja ove škole je da se očekivanja u ekonomiji formiraju racionalno, na bazi matematičkih, modelski formiranih očekivanja i da pojedinci u proseku tačno predviđaju ishod budućih događaja. Ovo je potpuno kvazinaučna


10291

teorija: nikada nije potvrđena empirijski, u praksi; ako su ishodi događaja u neskladu sa prognozama, tvorci ove teorije tvrde da je to posledica egzogenih šokova, (a ne grešaka u predviđanju), modeli ne uzimaju u obzir neracionalno ekonomsko ponašanje, odsustvo potpunih informacija i asimetrične informacije. Teza da pojedinci znaju modelsku strukturu privrede i da matematički optimizuju svoje, ponašanje vlade i drugih aktera, potpuno je nerealna. Mnogo bližim realnosti i prihvatljivijim za modeliranje, čine se prepostavke zasnovane na statičkim, ili, pre svega, adaptivnim očekivanjima (o čemu u vezi sa Filipsovom krivom postoji detaljna literatura i argumentacija kojom se na ovom mestu nećemo detaljnije baviti).

Na završetku ovog poglavlja navešćemo i veoma upečatljivu, radikalnu kritiku modernih-pozitivističkih metoda ekonomije koju daje istoričar Donald Mek Kloski (D.N. McCloskey) u svom izuzetnom eseju: The rhetoric of economics iz 1983. godine (Hausman, 1994: 395). Mek Kloski upućuje sledeće kritičke argumente metodima koje koristi savremena neoklasična ekonomija:

a) Da postoji raskorak – razlika između svakodnevne, praktične retorike ekonomista i one zvanične-naučne retorike koju koriste u istraživanjima i naučnim radovima; ovaj raskorak upućuje na podvojenost ekonomske prakse i ekonomske teorije koju bi praksa trebalo da sledi;

b) Da je ekonomija podeljena na teoriju bez činjenica (empirije) i činjenice bez teorije;

c) Da mnoge teorijske postavke ekonomije liče više na objavljenju, nego na racionalnu religiju;

d) Da je metod logičkog pozitivizma i hipotetičko-deduktivnih modela koji ekonomija koristi mrtav;

e) Da se, primera radi, u teoriji koristi model opšte ravnoteže, a da u stvarnosti postoji neravnoteža i oligopolsko-monopolska struktura privrede;

f) Da su predviđanja u ekonomiji praktično nemoguća i da primena modernih metoda ne može doneti korist ekonomskoj nauci;

g) Da ogroman uspeh Kejnzijanske revolucije nije postignut upotrebom modernih ekonomskih metoda;

h) Da ekonomija uglavnom nastoji da imitira matematiku i fiziku kao “kraljice” nauke u nameri da poveća kredibilitet i ugled;

i) Da su mnogi ekonomski iskazi lišeni objektivnosti i više liče na metafore, a da su čak i matematički izrazi u ekonomiji po svojoj prirodi


10392

metaforični kao na primer: kriva ponude i tražnje, agregatni kapital, proizvodna funkcija, teorija igara, ekonomski modeli, ljudski kapital itd.

Stoga Mek Kloski zaključuje da je moderna nauka subjektivna, podložna društvenim predrasudama, dogmama i ideologiji svog (istorijskog vremena), i da osnovni metod nauke mora biti onaj koji kritički i istorijski teži da razobliči ideološke temelje tzv. “objektivnog znanja” (Guala, 2010: 202). Takav kritički stav ponudili su upravo Smit i Maks Nif, autori koje smo inače često citirali u našem radu.

3. PREDLOZI ZA ALTERNATIVNU EKONOMSKU TEORIJU,

POLITIKU I METODOLOGIJU

U makroekonomskoj teoriji i ekonomskoj politici, potrebno je vraćanje na kejnzijansku ekonomiju koja podrazumeva ravnotežu države i tržišta, odnosno napuštanje neoliberalnog tržišnog fundamentalizma i uvođenje jake državne intervencije, regulacije tržišta i socijalne pravde. Neke od najbitnijih mera obuhvataju: porast socijalne zaštite i osiguranja, smanjenje eksploatacije i povećanje jednakosti u raspodeli dohotka; rast plata u skladu sa rastom produktivnosti i napuštanje zahteva za većom fleksibilnošću tržišta rada; uvođenje socijalnog konsenzusa i dogovora između predstavnika države, kapitala i sindikata. Da bi se izašlo iz krize, treba napustiti logiku spašavanja velikih banaka i osiguravajaćih društva (po sistemu “suviše veliki da bi propao”), detaljno regulisati i reformisati finansijsko tržište u smislu kontrole rizika, promeniti prioritete centralnih banaka (čiji osnovni cilj treba da bude privredni rast, a ne stabilnost), klasičnim kejnzijanskim merama podsticati potrošnju, naročito u sektorima gde se gube radna mesta i sa malim primanjima, uključujući javne radove i investicije u domaću infrastrukturu (Stiglic, 2013: 307-328). Ključno je da rastu investicije, plate radnika, izvoz i ukupna tražnja.

Istovremeno, potrebna je sveobuhvatana i globalna rekonstrukcija finansijskog sistema, postepeno napuštanje modela tzv. frikcionog bankarstva i koncepta lažne nezavisnosti centralnih banaka, ukidanje, ili radikalna promena načina rada rejting agencija, (koje najčešće služe manipulaciji i fabrikovanju naručenih podataka), promena propisa o računovodstvu i finansijama, kako bi se izbeglo lažno i netačno izveštavanje, smanjivanje, ili ukidanje rizičnih finansijskih inovacija i derivata, grabljivo kreditiranje sa visokim kamatnim stopama (naročito u zemljama Trećeg sveta), ukidanje menadžerskih bonusa, reforma korporativnog upravljanja u cilju veće javne odgovornosti korporacija i menadžerske klase, povećanje poverenja i transparentnosti. Ovim merama treba dodati porast oporezivanja bogatih, pojačano oporezivanje banaka, podsticaj inovacijama koji sada izostaje zbog jakih profitnih motiva.


10493

Svetu se nameće hitna reforma međunarodnog ekonomskog poretka i međunarodnih ekonomskih institucija. IMF i WB treba da napuste koncept “civilizovanih uterivača dugova”, nametanja strukturnih reformi i finansiranja nepotrebnih infrastukturnih projekata. Treba napustiti politiku i praksu nametanja slobodne međunarodne trgovine i vratiti se načelima tzv. developmentista, teoretičara razvoja iz zemalja Trećeg sveta, koji je uvažavao specifičnosti svake pojedine zemlje i naglasak stavljao na rast nacionalnih ekonomija i zaštitu nacionalnih resursa. Svetu je potreban novi sistem globalnih podsticaja, napuštanje globalizma kao simbola nejednakosti, nasilnog nametanja gotovih recepata i neokolonijalizma, stvaranje nove rezervne valute i ekonomska politika usmerena ka razvoju i većoj pravednosti, što već nagoveštavaju zaključci Samita najrazvijenijih zemalja u Seulu.

U području ekonomske teorije treba umanjiti značaj koji neoklasična paradigma (kao skup teorija metoda) ima u akademskoj nauci, udžbeničkoj literaturi i metodologiji. Primeri koje navode Smit i Maks Nif (Smith i dr. 2012: 170-180), pokazuju da su se studenti mnogih elitnih univerziteta u SAD, VB i Francuskoj pobunili i da traže ravnomerniji pristup u izučavanju drugih teorijskih škola i pravaca u knjigama, univerzitetskim programima i na predavanjima. U pogledu metoda, daleko veći značaj treba da dobiju učenja developmentista, istorijske škole, institucionalizma, a samim tim i istorijski, institucionalistički i drugi metodi. Treba umanjiti značaj i nivo matematike i biti svestan ograničene moći ekonometrijskih testiranja. Nauka treba da potraži uzročno-posledične odnose i da se vrati empirijskim korenima, a ne akciomatici i ideološkim pretpostavakama koje se pretvaraju u dogmu. Modeli treba da uvaže asimetrične informacije, odsustvo potpune konkurencije, raznovrsnost ljudskih motiva, da modeluju ljudsko ponašanje koje nekad odgovora uslovima panike, neravnoteže, a povremeno i donošenju neracionalnih odluka. Ekonofizika danas za to pruža već sasvim solidan statističko-metodološki okvir koji bolje tumači ponašanje aktera na berzama i finansijskim tržištima. Treba napustiti savremene mikroekonomske osnove makroekonomskog ponašanja i modelovanja, jer su se pokazali kao neodgovarajući teorijski okvir.

“Imamo zapravo dva usporedna svijeta. U jednome prevladavaju politika,

nadmetanje, pohlepa i moć, i taj svijet naizgled ima sve u svojim rukama. Drugi postoji u znaku jednakosti, blagostanja, poštovanja života i solidarnosti. Taj svijet nema sve u svojim rukama, ali raste i širi se kao nezaustavljiv podzemni pokret civilnog društva.” Smit i Maks Nif


10594

ZAKLJUČAK Svetska ekonomija mora da se kreće u pravcu povećanja pravednosti i

smanjivanja globalne nejednakosti, a ekonomska teorija ne sme da bude kvazinaučna osnova za eksploataciju ljudi i porast socijalnih razlika. Sebični interes, apsolutizacija profitnog motiva, pogoršanje položaja nezaposlenih, nekontrolisano izrabljivanje prirodnih resursa, socijalni darvinizam, veličanje uspeha kao jedinog merila društvene promocije, moraju ustupiti mesto u korist poverenja, zajedništva, solidarnosti, porasta slobodnog vremena i kreativnosti, uvećanja prava i socijalne sigurnosti zaposlenih i građana, ne samo u bogatijim zemljama, već i u siromašnijim zemljama Trećeg sveta. Treba prekinuti dominaciju i surovu eksploataciju od strane krupnih međunarodnih korporacija i izboriti se za pravedniji međunarodni ekonomski poredak, uz pomoć novih narastajućih svetskih ekonomija, kakve su Kina, Rusija, Brazil i Indija.

Izazovi modernog sveta postaju: sve veća nejednakost koja preti socijalnim revolucijama komunističkog tipa koje mogu doneti samo novi krug nasilja i patnji; porast nestabilnosti i sve češće izbijanje ekonomskih kriza; opasnost od rasta kamatnih stopa i od produžavanja recesije i nezaposlenosti; potreba za održivim rastom koji neće ugroziti životnu sredinu. Pitanja ekologije i zaštite životne sredine sve više dobijaju na značaju i aktuelnosti, o čemu ubedljivo upozoravaju Smit i Maks Nif. Problemi nestašice vode, oskudice u hrani i enormni rast cena hrane, nametanje genetski modifikovanih proizvoda i porast hroničnih bolesti, moraju biti u fokusu novih, pravednijih međunarodnih ekonomskih odnosa.

Da li postoji takav tip društva u svetu i da li se radi o utopijskim predlozima? Idealno društvo ne postoji, ali nam se čini da su Skandinavske zemlje najbliže ovakvom modelu razvoja (Švedska, Norveška, Danska). To su države u kojima postoji tržište i privatna svojina, ali i jak, efikasan javni sektor i naglašena regulatorna uloga države. Država je naročito odgovorna u oblasti socijalnog osiguranja i prava zaposlenih. Postoji osećaj društvene pravde i solidarnosti, kao kombinacija ekonomske efikasnosti i pravednosti. Institucije su jake, a nivo korupcije nizak, uprkos relativno blagim sankcijama. Ove države sve više razvijaju jake ekološke zajednice (mada one kao decentralizovani entiteti niču širom Latinske Amerike i u drugim delovima sveta), gde su proizvodnja zdrave hrane i održivi razvoj u centru ekonomske aktivnosti. U tom kontekstu, način na koji je Island rešio problem ekonomske krize (odbijajući da pokrije dugove privatnih banaka), impresivan je, hrabar i poučan za sve zemlje sveta. Stoga treba ohrabriti političare i društvene pokrete manjih, siromašnijih zemalja, da prihvate ove ohrabrujuće primere i prakse i krenu u mirne, ali odlučne i dugoročne promene društvenih odnosa. Ekonomska nauka, metodo-logija i ekonomska politika treba u tome da ih slede i da rade u korist interesa većine čovečanstva, a ne da budu ideološke kvazinaučne tvrđave koje opravdavaju status kvo modernog ropstva, bede i nejednakosti.


10695

LITERATURA

1. Antonić, S., Đavo, istorija i feminizam: sociološke pustolovine, Centar slobodarskih delatnosti, Kragujevac, 2012.

2. Begg, D. – Fischer. S. – Dornbusch, R. Economics, sixth edition, The McGraw-Hill Companies, Berkshire, 2000.

3. Dimitrijević, B., Model reindustrijalizacije Srbije – odgovor na svetsku ekonomsku krizu, referat na Savetovanju sa međunarodnim učešćem: Drugi talas ekonomske krize – uticaj na privredu Srbije, objavljen u Zborniku Univerziteta Educons, knjiga 3, Sremska Kamenica, maj 2012. godina.

4. Dimitrijević, B. – Lovre, I., Essay on Monetary Policy and Economic Growth , Journal of Central Banking Theory and Practice, Podgorica, Centralna banka Crne Gore, No.3, February 2013.,

5. Dimitrijević, B. – Đošević, M., Veza ekonomije i fizike – ekonofizika kao nova naučna disciplina i odgovor na svetsku ekonomsku krizu, referat na Četvrtom naučnom skupu sa međunarodnim učešćem na temu: Globalna ekonomska kriza i poslovna ekonomija – izazovi teorije i prakse, objavljen u Zborniku Univerziteta Educons, knjiga 4, Sremska Kamenica, maj 2013. godina.

6. Dušanić, B. J., Destrukcija ekonomije, Nova srpska politička misao, Beograd, 2010.

7. Dušanić, J.B., U zagrljaju neoliberalne hobotnice, Institut za ekonomsko-pravne ekspertize, Beograd, 2013.

8. Eperson, R., Nevidljiva ruka. Uvod u istoriju zavere, IP Plavi krug, Beograd, 2000.

9. Friedman M. – Schwartz A., A Monetary History of the United States 1867-1960, Princeton University Press, Princeton N. I. 1963.

10. Guala, F., Filozofija ekonomije, Politička kultura, Nakladno-izdavački zavod, Zagreb, 2010.

11. Harris, M.J., Ekonomija životne sredine i prirodnih resursa. Savremeni pristup, Datastatus, Beograd, 2009.

12. Hausman, D.M., The Philosophy of Economics. An Anthology, second edition, Cambridge University Press, Cambridge, 1994.


10796

13. Jovanovic, F. – Schinckus, C., The History of Econophysics’ Emergence: a New Approach in Modern Financial Theory, Working Paper, 2010.

14. Kalam, A. – Rajan, Y.S. India 2020.A vision for the New Millenium, Penguin Books, New Delhi, 1998.

15. Klein, N., Doktrina šoka. Uspon kapitalizma katastrofe, V.B.Z. Studio, Zagreb, 2008.

16. Komazec. S. – Petrović, D., Globalna monetarna kriza i novi geopolitički i finansijski odnosi u svetu, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2014

17. Krugman, P. Povratak ekonomije depresije i svetska kriza 2008., Heliks, Beograd, 2010.

18. Krugman, P. Okončajte ovu depresiju. Odmah, Heliks i Interkomerc, Beograd, 2012.

19. Leontief W., Can economics be reconstructed as an empirical science, American Journal of Agricultural Economics, October 2–5., 1993.

20. Milanović, B., Odvojeni svetovi. Merenje međunarodne i globalne nejednakosti, Fond Ujedinjenih nacija za razvoj, Beograd, 2006.

21. Mladenović, Z. – Nojković, A. Analiza vremenskih serija: primeri iz srpske privrede, Ekonomski fakultet Beograd, prvo izdanje, 2008.

22. Roehner, B.M., Fifteen years of econophysics: worries, hopes and prospects, Institute for Theoretical and High Physics, University of Paris, 11. April 2010., dostupno u elektronskom obliku.

23. Screpanti, E. – Zamagni, S., An Outline of the History of Econimic Thought, Clarendon Press, Oxford, 1995.

24. Sinha, S.– Chakrabarti, B.K., Econophysics An Emerging Discipline, Economic and Political Weekly, Vol. XLVII No 32, August, 2012.

25. Smith, B.P., - Max-Neef, M., Raskrinkana ekonomija. Od moći i pohlepe do suosjećanja i zajedničkog dobra, IZVORI, Zagreb, 2012.

26. .Stiglitz, J.E., Ekonomija javnog sektora, prvo izdanje, Ekonomski fakultet Beograd, 2004.

27. Stiglitc, J.E., Slobodan pad. Amerika, slobodna tržišta i slom svetske privrede, Akademska knjiga, Novi Sad, 2013.

28. Zbornik: Privreda Srbije u drugom talasu krize. Izgledi za 2012., Naučna konferencija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2012.

29. Zbornik: Globalna kriza i ekonomska nauka. Neoliberalizam i alternative, Ekonomski fakultet, Beograd, 2012.


10897

SUMMARY

THE GREAT RECESSION AND THE FAILURE OF ECONOMIC LIBERALISM. PROPOSALS FOR A NEW ECONOMY

The Great Recession was created as a result of economic liberalism whose theoretical principles and solutions of economic policy have established unregulated markets, and have led to a redistribution of wealth in favor of the most powerful and greed at the expense of the poorest, as well as to the growth of unemployment and public debt, mostly in European countries. The period since 2008. till today has shown that the crisis are not only the economy of the developed countries of the West, but also of economic science, and even social relations in general. Therefore the radical reform of society and the new economy is necessary (as a theory and practice). Subject of our work is a critique of neo-liberal economic theory and policy, and the aim of this paper is to demonstrate the necessity of creating a new economy in which there will be a balance between efficiency, competitiveness and profits on the one hand and the other goals such as economy on a human scale righteousness in the distribution of solidarity and cooperation, social care and environmental responsibility. In the first part the work deals with the lessons of the global financial crisis and a critique of liberalism, in the second part it gives sketches and proposals for a new approach to solving the economic problem. Keywords: Great Recession, economic liberalism, social crisis, economic theory, the new economy.


10998

Miljan Draganić1, MSc doktorant Univerziteta u Novom Sadu Prof. dr Zoran Njegovan2 Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

KONCEPT NEOLIBERALIZMA IZNEVERENA NADA ILI JEDINA NADA

Apstrakt: Od 2008. godine pa do danas, ekonomija proživljava različite epohe krize. U prvi mah smatrano je da je ekonomska kriza direktno izazvana potresima na finansijskim tržištima i da su ona glavni krivac za novonastalu situaciju. Usled pogrešnog tumačenja privrednog sistema i poslovnih ciklusa, ekonomska teorija nema koherentan i konzistentan plan reagovanja na ovu situaciju. Nadalje, zbog produbljivanja krize, preispituju se postavke ekonomskog rasta i razvoja. Iz tog razloga, stručni radovi sve češće govore o socijalnoj pravdi, intervencionizmu, merkantilizmu, protekcionizmu, uticaju međunarodnih finansijskih organizacija i sve to u funkciji pokazivanja slabosti neoliberalnog koncepta. Nakon šest godina ekonomske krize, ne postoji jasan plan oporavka svetske ekonomije. Međutim, ono što više brine intelektualne krugove, jeste - da li se svetska ekonomija i dalje može zasnivati na bazičnim idejama neoliberalizma. Centralna tema rada jeste traženje odgovora na ovo pitanje. Cilj rada jeste posmatranje koncepta neoliberalizma kroz prizmu održivosti, kao i mogućeg fundamentalnog zaokreta u kreiranju ekonomske politike. Autori istovremeno iznose sopstvene refleksije o neoliberalnoj mondijalizaciji i globalizaciji. Ključne reči: koncept neoliberalizma, neoliberalizam, globalna recesija, tržišna nesavršenost, kriza ekonomske misli, nova ekonomska paradigma.

UVOD Globalna ekonomska kriza dovodi do preispitivanja kapitalizma (neoliberalizma) i nameće dileme da li je put kojim se ekonomija kreće ispravan. Dovodi se u sumnju celokupan ekonomski poredak. Takođe, sumnja ne zaobilazi ni ekonomiste koji taj program sprovode. Sumnja i nepoverenje u neoliberalni koncept nije svojstven dobu ekonomske krize, on je prisutan i u periodu prosperiteta mada u daleko manjoj meri. To govori da se i u prethodnom periodu preispitivao koncept neoliberalizma. Joseph Stiglitz naglašava da iza rasprave o budućoj politici stoji rasprava o istoriji ideje – rasprava o uzrocima naše sadašnje situacije. Bitka za prošlost odlučiće bitku za sadašnjost (Stiglitz, 2009: 54). Bipolarni ekonomski svet koji je postojao u XX veku više ne egzistira. Komunizam je doživeo krah3 i kapitalizam

1 [email protected] 2 [email protected] 3 Opšte oduševljenje istorijskim globalnim slomom komunizma početkom 1990-tih je podstaklo

američkog teoretičara Francisa Fukuyam-u da proglasi kraj istorije čovečanstva, istorije koja je dovršena konačnim porazom komunističke diktature, odnosno nastupanjem zemaljskog raja liberalne demokratije i opšteljudskog napretka i slobode (Fukuyama, F., 1992).

KONCEPT NEOLIBERALIZMAMiljan Draganić, Zoran Njegovan IZNEVERENA NADA ILI JEDINA NADA

11099

(neoliberalnizam) je preuzeo primat. Međutim, sadašnja ekonomska kriza4 je uticala na sumnju u stav da je kapitalizam nepresušni izvor ideja u rešavanju ekonomskih problema. Da li je to tako pokušali su da razjasne u raspravi oko budućnosti kapitalizma Joseph Schumpeter i Paul Sweezy. Naime, u Harvard Littauer Auditorium-u je održana 1947. godine rasprava između Schumpeter-a kao “enfant terriblea” austrijske škole i Sweezy-ja kao jednog od najistaknutijih mladih harvardskih ekonomista, poznatih po marksističkim pogledima. Schumpeter je u svojoj interpretaciji polazio od teze da su osnovni faktori razvoja inovativni preduzetnik i tržišna konkurencija (Schumpeter, 1942), dok Sweezy središnji pokretač razvoja vidi u kapitalističkoj akumulaciji (Sweezy, 1942). Obojica dokazuju inherentnu nestabilnost kapitalizma, Schumpeter kroz opadanje konkurencije, Sweezy kroz ograničenje akumulacije i profita. Schumpeter je tada prvi put javno pokrenuo pitanje – hoće li kapitalizam preživeti. I Schumpeter i Sweezy odgovaraju negativno, mada ostavljaju prostor da kapitalizam preživi, ali da će se morati transformisati iz korena. Schumpeter mogućnosti kapitalističke transformacije vidi u „konstruktivnoj destrukciji”, Sweezy više govori o sveobuhvatnoj krizi sistema. Moderator rasprave, Wassily Leontieff, tada je ironično zaključio da je kapitalizam pacijent, ali je dijagnoza bolesti različita. Na jednoj strani Sweezy želi pokazati da kapitalizam boluje od neizlečive bolesti, dok Schumpeter da kapitalizam umire zbog neurotičnih simptoma tj. ljudi naprosto gube poverenje u njegove izvorne sposobnosti. Tema ovog rada jeste da li će kapitalizam (neoliberalizam) moći preživeti globalnu ekonomsku krizu kao i sopstvenu strukturnu sistemsku krizu. Neoliberalizam kao ideja se zasniva na idejama slobode, ljudskih prava, idejni i politički pluralizam i sl. Danas, značenje ovih ideja se promenilo, pogotovo u viđenju javnosti. Naime, socijalne, političke, kulturne i privredne ideje liberalizma, odnosno liberalne demokratije su bile viđene kao vodilja za slobodu od totalitarizma, ne samo u postkomunističkim zemljama nego na svim kontinentima, pogotovo tamo gde su rušeni totalitarni režimi aparthejda, levih i desnih diktatura. Dijametralno suprotno Fukuyami-noj liberalnoj utopiji srećnog kraja istorije, započela je nova istorijska epoha globalizacije u kojoj se njena liberalna, odnosno neoliberalna idejna podloga okrivljuje za sve što globalizacija sa sobom nosi: slabiju socijalnu i zdravstvenu sigurnost, gubitak radnih mesta, ugroženost životne sredine, suverenitet država i kulturnog

4 Ekonomska je kriza je uvek povezana sa političkom krizom, što je Jürgen Habermas nazvao

krizom legitimacije. Velike su krize zato uvek i krize socijalne integracije, duboke destabilizacije mehanizama vladavine sistema, krize ideologija i gubitka identiteta. Zato je u marksističkoj tradiciji kritička politička ekonomija uvek želela u krizi prepoznati potencijal „revolucionarne situacije” sistemskih promena i posebno odgovornost političkog subjekta kroz uvid o klasnoj borbi na putu od „pasivne evolucije” do „aktivne revolucije”.

111100

identiteta nacije. Dakle, prethodno navedene pozitivne ideje liberalizma u aktualnim globalizacijskim uslovima sve se više gube iz vida, a u prvi plan se, pod imenom neoliberalnog globalizma, ističu negativne posledice globalizacije, za što se optužuje neoliberalna politika glavnih svetskih transnacionalnih centara moći. Osnovni problem neoliberalnog koncepta u ovom kriznom periodu jeste u tome što sadašnja kriza nema samo ciklično značenje, nego ima sistemski karakter, destruktivno delovanje na neoliberalizam i da se dugoročnost krize ne može predstaviti, objasniti i rešiti putem uobičajenih teorijskih pristupa, pa se i zbog toga kriza ne može rešiti običnim i tradicionalnim merama anticiklične ekonomske politike. U momentu kad se ona pokazuje kao strukturna, kao dugotrajna faza dubokog prestrukturiranja kapitalističkog (neoliberalinog) sistema, domet sadašnjih ekonomskih, pa i političkih teorija postaje premali. U vidno polje zato dolaze teorijske rasprave koje žele ponuditi ili novu paradigmu teorijskog pristupa ili pak reafirmaciju nekih starijih teorijskih pristupa. Nije slučajno da na kognitivno područje sadašnjih kriznih cikličkih kretanja ponovo stupa teorija dugih talasa kapitalističkog razvoja (Arrighi, 2009), da opet postaje aktualna analiza ekonomskih sistema (Thatcher, 2007), da postaje prodorniji heterodoksni pristupi kao što su neoinstitucionalna i evolucionistička teorija (O’Hara, 2008), teorija kompleksnosti ekonomskih sistema (Amable, 2003), pa reafirmacija neoaustrijske ekonomske škole (Boettke, Luther, 2009), a posebnu pažnju privlači postmarksistička „metastrukturna” teorija moderne (Bidet, 2008). Zajednički temelj tih pristupa jeste da dugoročne cikluse ili sistemske promene razumeju kao dugoročno sistemsko odstupanje od normalne reprodukcije kapitalističkog sistema. Velika kriza uvek znači dugotrajnu fazu dubokog prestrukturiranja sistema, neko novo i neobično odstupanje od osnovne ideje ili pak traganje za novom idejom (Kovač, 2012:106). Velika je kriza, prema tome, put stvaranja novih sistemskih institucionalnih promena i ekonomskih politika. Iz tog razloga, neoliberalizam je na prekretnici između odlaska u prošlost ili sa sistemskim promenama da ostane suvereni vladalac ekonomske paradigme. 1. RAZVOJ NEOLIBERALIZMA U XX VEKU

Posmatrano kroz prizmu ekonomskih dešavanja u XX veku, neoliberalni koncept je imao osnova da postane vladajući privredni sistem. Naime, neoliberalana ideja-monetarizam, nije nastala početkom 70tih godina XX veka kao izraz poverenja u tržišni sistem kao dominantna politika u Velikoj Britaniji (UK) i Sjedinjenim Američkim Državama (USA). Iscrpljenost ideja, rat u Vijetnamu, naftni šokovi, kolaps industrijskih odnosa u Velikoj Britaniji kao i sindikalni protesti su neki od događaja koji su nagovestili promene u ekonomskim odnosima.

112101

U ovom periodu ne samo da se odbacuje pretpostavka da je moguće napraviti kompomis između inflacije i zapošljavanja već se to pokazuje kao opasna iluzija u političkom smislu (Harvey, 2007: 43). U UK i USA dolazi do stagflacije koje su se odrazile i na političke promene, ali i na radikalne zaokrete u domenu ekonomije. U tom periodu bio je potreban celokupni plan koji je bio spreman da zameni tzv. „New deal“, socijaldemokratiju i kenzijansku ekonomsku politiku. Novi pristup makroekonomskog upravljanja pokreće promene i u političkom establišmentu. Skupina ekonomista/mislilaca (Friedrich Hayek, Ludwig von Mises, Milton Friedman, George Stigler, James Buchanan i dr.) su nagovestili propast Bretonvudskog sporazuma i na osnovu njega stvarali podlogu za zaokret u ekonomskoj politici. Ovi mislioci su bili predstavnici onoga što je postalo poznato kao neoliberalizam. U literaturi se susreće sa mnogo varijanti tog istog neoliberalizma, a ustalio se naziv transatlantski neoliberalizam. Transatlantski neoliberalizam se zasniva na slobodnom tržištu i ideologiji zasnovanoj na individualnim slobodama i ograničenjima u domenu mogućnosti reagovanja (Treanor, 2005:27). O neoliberalizmu se pisalo 50tih godina XX5 veka kao ekonomskom uređenju koji mora zameniti tadašnje uređenje. Osnivaju se novi politički pokreti , kao što su „Novi liberalizam“ čiji su istaknuti prestavnici Herbert Henry Asquith i David Lloyd George, koji smatraju da država nije prepreka slobodi već da određeni državni organi (birokatija) koči razvoj slobode u ekonomiji (Yergin, D., Stanislaw, J., 2000:22). U USA počinju sa delovanjem pokreti koji najviše strepe od širenja komunizma i to vide kao najveću opasnost za svoje neoliberalne ideje. Kroz prizmu ovih stvari, mnogi liberali vide pretnje postojećim slobodama. Nabujali komunizam i mogućnost revolucije u svim delovima sveta imaće za posledicu porast debata među ekonomistima oko održivosti ekonomskog planiranja. Na Kembridžu tokom druge decenije XX veka, John Maynard Keynes pokušava da reši problem ekonomskih padova i dolazi do izrade predloga za kontracikličnu javnu potrošnju. U Beču, jedan od vodeći ekonomista tog doba, Ludwig von Mises, obrazlaže socijalističku teoriju proračuna. Naime, on postavlja pitanje da li u planskoj ekonomiji može doći do efikasne raspodele ekonomskih resursa. Ovo će pitanje kasnije reafirmisati Mises-ov student a Keynes-ov prijatelj i protivnik Friedrich Hayek. Friedrich Hayek tvrdi da cenovni mehanizam funkcioniše kao informacioni proces koji šalje jedinstvene i razumljive signale proizvođačima i potrošačima i da planska ekonomija nikada ne može predvideti te procese. Nakon kraha Njujorške berze 1929. godine, kapitalizam i cela privreda koja se naslanjala na ovaj sistem doživljava apokaliptičnu krizu. Friedrich Hayek raspravlja sa John Maynard Keynes-om i

5 U međuratnim godinama, o neoliberalizam se sve češće govori na debata istaknutih liberalno

orijentisanih mislilaca kao odgovor na uspon sindikalnih organizacija, ratnih uprava nastalih posle Prvog svetskog rata i trendovima prema rastu birokratije.

113102

predlaže mere koje bi dovele do oporavka svetske ekonomije. On u svojim stavovima ističe značaj fiskalne politike i neophodnost proučavanja fluktuacija na polju poslovnih ciklusa. Nakon ovih debata javlja se kapitalno delo John Maynard Keynes „Opšta teorija zaposlenosti, kamata i novca“ (1936) koja udara temelje novom pogledu na ekonomsku politiku a u funkciji je pronalaženja rešenja za svetsku ekonomsku krizu tog doba. Mnoge probleme koji su se javili u „Velikoj depresiji“ rešeni su po predlozima pripadnika „Austrijske skole“, „Frajburške škole“ i „Londonske ekonomske škole“6. U Nemačkoj, izraziti uticaj imaju članovi „Frajburške škole“, koji su poznati pod imenom ordoliberali7 koji vrše pritisak na političke garniture da svoju ekonomsku politiku kreiraju na osnovu njihovih stavova. Ovo je jedan od ključnih momenata u razvoju neoliberalizma jer se odstupa od doktrine XIX veka (laissez-faire) i aktivnosti Lloyd George i Franklin Delano Roosevelt. Cilj ovih udaljavanja jeste stvaranje neoliberalizma koji se bazira na vernosti klasičnoj liberalnoj posvećenosti individualnim slobodama. Nakon Drugog svetskog rata, Friedrich Hayek i Milton Friedman stvaraju neoliberalnu ekonomsku politiku i program političkih strategija koji bi trebao da primeni ovu ekonomsku politiku. U Švajcarskoj 1947. godine Friedrich Hayek sa nekolicinom istomišljenika8, organizuje debate a centralna tema jeste kako i na koji način liberalizam tj. individualizam odbraniti pred naletom kolektivizacije i sovjetskog totalitarizma. Doneseni su određeni zaključci a poruka je bila jasna- angažovati sve slojeve društva u prihvatanje neoliberalnog koncepta razvoja (Harvey, D., 2007: 66) . U narednim decenijama, neoliberalni centar se iz Evrope premešta u USA, posebno na Univerzitet u Čikagu. Friedrich Hayek je bio neprikosnoveni nosilac ideje neoliberalizma, ali status neumornog javnog intelektualca i borca za slobodno tržište je pripao Milton Friedman-u. Pored ove dvojice, prisutni su i George Stigler, Aaron Director, Ronald Coase i Gary Becker, koji otvaraju nove prostore za analizu koncepta slobodnog tržišta. Friedrich Hayek je osnivač uglednog „Odbora za socijalnu misao“ koji je imao ključnu ulogu prilikom prihvatanja neoliberalizma među širim masama9. U ovom periodu, u USA se formira baza protagonista neoliberalizma među kojim egzistiraju intelektualni krugovi, istraživački centri, poslovni ljudi, novinari, političari i dr. koji šire ideju superiornosti neoliberalnog koncepta.

6 Jedna od najvećih ideja u rešavanju problema „Velike depresije“ koje su proistekle iz ove tri

škole (Friedrich Hayek, Karl Popper i Henry Simons) jeste da država prihvati potrebu za intervenisanje i pružanje socijalne pomoći kao primarne uloge države.

7 Ime dobili po izuzetno uticajnom naučnom časopisu „Ordo“ koji svoj primat dobija u 50tim godinama XX veka

8 Grupa intelektualaca koji se ujedinjuju u društvo „The Mont Pelerin Society“ 9 U ovom periodu, javlja se teorija racionalnog izbora Villiam Riker-a

114103

Milton Friedman je zahtevao da njegov teorijski i empirijski rad bude odvojen od njegovih političkih stavova, filozofije i aktivizma. Njegovo istraživanje je trebalo da bude otvoreno za rigorozna empirijska testiranja i da je teorijski otvoren za promene, ali njegovo zagovaranje koncepta neoliberalizma u direktnoj je vezi sa njegovim političkim uverenjima. Hayek-ov, Friedman-ov, Stigler-ov, Buchanan-ov i Tullock-ov pogled na koncept razvoja prema načelima neoliberalizma je dao uverljivost kod političkih struktura, javnih funkcionera i kod širih narodnih masa (Campbell, Pedersen, 2013:132). Neoliberalizam je smatran kao ideja koja će izvršiti rešenje nagomilanih problema i ovaj ideja je bila u jednakosti sa idejom John Maynard Keynes prilikom rešavanja „Velike depresije“. Sredinom 70tih godina XX veka, neoliberalizam kao koncept makro-ekonomskog upravljanja i regulacije tržišta prvo uvodi američki predsednik iz reda demokrata Jimmy Carter i laburistički premijer Harold Wilson i James Callaghan. Jedan od prvih neoliberalnih uticaja na Jimmy Carter-a je bio definisanje bankarskog sektora i postavljanje Paul Volcker-a za predsednika Federalnih rezervi. Posle 1975. godine dva spomenuta premijera UK se odlučuju da za ministra finansija postave Denis Healey-a koji pravi sistemske reforme u domenu javne potrošnje i po prvi put od okončanja Drugog svetskog rata stavlja kontorlisanu inflaciju kao cilj ekonomske politike. Ovo su bili snažni uplivi neoliberalnog koncepta u funkcionisanje najvećih i najačih ekonomija sveta.

Istorijski posmatrano, neoliberalizam ima najmanje tri svoje različite faze (Short, 2000: 29). Prva je trajala u vremenskom interval od 1920. do 1950. godine. U ovom razdoblju koncept neoliberalizma dobija svoje obrise koji najvećim delom definišu ekonomisti „Austijske škole“ kao i nemački „Ordoliberali“. Osnovni zadatak ove grupacije ekonomista je bio da definišu konture tržišnog društva za koje su verovali da je najbolji način organizovanja ekonomije i garant postojanja individualnih sloboda. Naziv „neoliberalizam“ je prihvaćen na skupu koji je 1938. godine organizovan u Parizu, a predlagač je bio filozof Louis Rougier. Neoliberalizam je odgovor nekolicine ekonomista i mislilaca na tadašnju ekonomsku krizu. Poklonici i najveći zagovornici ove teorije, između ostalih, su bili Fridrih Hayek, Ludwig von Mises, Alexander Rüstow, Wilhelm Röpke, Jacques Rueff i Michael Polanyi. Ovi ekonomisti i filozofi će kasnije osnovati spomenuto društvo „The Mont Pelerin Society“ koje će imati ogroman uticaj na Milton Friedman-a i na ključni esej “Neoliberalism and Its Prospects” objavljen 1951. godine. Ovaj članak je prestavljao revoluciju ekonomske misli i zaslužan je za ubrzan rast pobornika neoliberalnog koncepta na američkom tlu. Osnivaju se jaka uporišta pobornika neoliberalnog koncepta a dominantni su centri u Čikagu i Virdžiniji.

Druga faza započinje nakon završetka Drugog svetskog rata pa do dolaska na vlast Margaret Thatcher i Ronald Reagan-a. U ovom periodu „New deal“ dostiže svoj zenit, neokenzijanski koncept je prisutan u svim

115104

ekonomijama sveta koje su kapitalistički orijentisane10, dolazi do ekonomske ekspanzije i u ovom periodu neoliberalizam nije prepoznat kao koncept koji bi mogao da parira neokenzijanskom. Međutim, protokom vremena i sa nastan-kom problema pre svega smanjenog ekonomskog rasta, pada proizvodnje i inflacije (stagflacija) uviđa se da koncept neokenzijanske politike ne može da dá rešenje na novonastale probleme. Vrši se snažan uticaj na politički establi-šment da se neokenzijanski koncept zameni sa neoliberalnim koji će dati konkretna rešenja za probleme. U ovom periodu, neoliberalni koncept sazreva i dobija obrise pravog privrednog sistema, ali takođe, dolazi do različitih načina rešavanja problema unutar samih neoliberalnih krugova. Razlike se pojavljuju na gledište ekonomista i mislilaca na temu monopola i sindikata. Američki zagovornici neoliberalizma pristupali su Friedman-ovom stavu „metodologija pozitivne ekonomije“ koja je u stvari oživljavanje monetarizma. Friedman smatra da veći problem od nastanka monopola mogu da zadaju sindikalne orga-nizacije dok evropski ekonomisti (pre svih Frank Knight, Jacob Viner, i Henry Simons) su stava da je potreban snažan antimonopolski zakon koji bi očuvao sam neoliberalizam. U ovom razdoblju izlazi čuveni Friedman-ov knjiga „Capitalism and freedom“ koja će značajno uticati na prihvatanje neoliberalizma. Treća faza neoliberalizma, posle 1980. godine, je započela većom liberalizacijom tržišta. Neoliberalizam se iz USA i Zapadne Evrope širio i na elitne univerzitete, globalne ekonomske institucije, nacionalne politike a pose-bno na bivše komuništičke zemlje i zemlje u razvoju. Principi neoliberalizma su usvojeni i od strane ekonomista i kreatora politika Međunarodnog monetarnog fonda (IMF), Svetske banke (WB), Svetske trgovinske organizacije (WTO), EU, kao i deo severnoameričkog sporazuma o slobodnoj trgovini (NAFTA). Posledna decenija XX veka je protekla pod strukturalnim prilagođavanjem ovim politikama. Njih je sažeo britanski ekonomista John Williamson 1989. godine pod nazivom „Washington consensus” koji uključuje reformu poreskog sistema, liberalizaciju trgovine, privatizaciju i jaku vladavinu prava. Ove politike su žestoko kritikovane od strane mnogih ekonomista a najveći protivnici su Joseph Stiglitz i Paul Krugman.

2. PRINCIPI NA KOJIMA POČIVA NEOLIBERALIZAM Svi privredni koncepti se zasnivaju na principima koji su svojstveni samo određenom privrednom sistemu. Današnji svet se bazira na principima stabilnih i jakih državnih institucija kao i na principu slobode i jednakosti između jedinki. U idejema kao sto su socijalizam, komunitarijanizam i slični, nisu mogli da ostvare individualnu slobodu i prostepitet kao što se to desilo u doba neoliberalizma. Osnovni razlog zbog čega ne dolazi do individualnih

10 Osim Zapadne Nemačke gde ovaj pokret ima snažan uticaj

116105

sloboda i prosperiteta pored uticaja političkog faktora jeste negovanje netržišnih institucija i nedemokratskih principa. Neoliberalizam se temelji na principima koji veliku pažnju daju tržištu i individualnim slobodama. U periodu prosperiteta, neoliberalizam je bila osnovna ideja brze ekonomske i finansijske globalizacije. Međutim, sa opadanjem privredne aktivnosti dolazi do slabljenja uticaja neoliberalnog koncepta i zagovornici drugih i drugačijih ideja ističu negativne strane neoliberalizma tj. principa na kojima je zasnovan (šire: Sharma, Koncul, 2013 i Nešković, 2000). Ekonomska kriza samo je ubrzala proces urušavanja poverenja u neoliberalizam i zbog toga danas niko ne veruje u tezu da su sve finansijske inovacije dobrodošle nezavisno od stepena transparentnosti i prisutnih rizika, da finansijski sistem može biti prepušten samoregulaciji i da država na neki volšeban način može da izbegne posledice grešaka (i pada) velikih banaka i drugih finansijskih organizacija. Osnovni problem koji još čeka konačan rasplet jeste redefinisanje principa na kojima je zasnovan neoliberalizam. Problem je veoma složen jer najjače ekonomije sveta neće hteti da se odreknu neoliberalizma (kao ni protekcionizma) i takođe, ključne međunarodne ekonomske institucije11 se pozivaju na neoliberalizam. Iz tog razloga, teško je očekivati tektonske promena na principima neoliberalizma, ali ekonomska kriza pokazuje da neoliberalizam nije sposoban da reši ekonomsku (čitaj: sopstvenu) krizu. Neoliberalizaram, njegovu suštinu, posledice i veze sa drugim procesima, doktrinama obrađuje ogroman broj radova. U okviru tih radova vidljivo je nepodudaranje u shvatanjima njegove prirode. U velikom broju slučajeva nejasno je da li je neoliberalizam set ekonomskih politika, pogled na drustvo, politička filozofija, utopija, mešavina toga ili sve to odjednom. Navedeno uzrokuje različitost pogleda na principe neoliberalizma. Takođe, privrženost (ili ne) ovoj doktrini umnogome utiče na razmatranje njenih principa. S toga se, u smislu obuhvatnosti i neutralnosti, nameće pregled različitih pozicija i njihovih pogleda na osnove neoliberalizma. Elizabeth Martinez i Amoldo Garcia12 sa kritičkim tonom razmatraju osnovne aspekte neoliberalizma. Prema njihovom tumačenju, osnovni aspekti neoliberalizma su (Martinez, Garcia 1997:10):

11 Bitan sloj ili lik neoliberalne ideologije je globalizacija ili mondijalizacija sveta. Za

Bourdieu-a, to je samo "jedan opravdavajući mit". No, u tom mitu ima nečega stvarnog a to je svetsko finansijsko tržište i moćne nadnacionalne institucije (WB, IMF). Svet se tako gledano stvarno "ujedinjuje" pod pritiskom najmoćnije ekonomije koja određuje principe i pravila igre. To ujedinjenje ima za posledicu smanjenje autonomije nacionalnog finansijskog tržišta i smanjenje uloge nacionalnih država. Zato Bourdieu može da kaže da je u ovom domenu francuska država potpuno abdicirala.

12 Vidi šire: Martinez E., Garcia, A., What is neoliberalism, National Network for Immigrant and Refugee Rights, 1997.

117106

1. Vladavina tržišta- privredni subjekti su oslobođena obaveza prema državi, bez obzira na posledice; cene su regulisane na tržištu; slabi se radnički sindikat, smanjujući tako i sigurnost zaposlenih; međunarodna trgovina se oslobađa obaveza stvaranjem free-trade unija (npr. NAFTA);

2. Smanjenje državnih izdataka i to selektivno- prema autorima, u ime smanjenja uloge države smanjuje se pomoć nezaposlenima, opada nivo zdravstvene zaštite, školstva itd. Međutim, pomoć razvoju biznisa (posebno malih i srednih preduzeća) ne trpi smanjenje;

3. Deregulacija; 4. Privatizacija- koja za cilj postavlja veću efikasnost, ali donosi i

koncentraciju bogatstva u rukama bogatih pojedinaca i povećava troškove koje društvo plaća za zadovoljenje svojih osnovnih potreba (školovanje, lečenje, čak i korišćenje javnih dobara, vode za piće, struja i sl.) i

5. Eliminacija koncepta „javnog dobra“ ili „drustva“ i uvodenje individualne odgovomosti- prebacujući problem siromaštva na one koji su siromašni označavajući ih, kako autori navode „lenjima“.

Pierre Bourdieu, razmatra principe neoliberalizma13 (Bourdieu, 1988: 78) na osnovu njegovog uticaja na društvo. Prema ovom autoru, principe razvrstava u tri kategorije:

1. Prvi princip je ustanovljenje ekonomije kao celine izdvojene od društva, Takva celina je, po neoliberalnom viđenju, vođena "prirodnim zakonima" bez suprotstavljanja od strane države. Princip je "nasleđen" od liberalne doktrine;

2. Drugi princip je tržište kao "optimalan način organizovanja proizvodnje i razmene na efikasan i pravedan način" i

3. Treci princip predstavlja redukciju države, u uslovima globalizacije, i to naročito u pogledu socijalnih prava pojedinca u smislu zapošljavanja i socijalne pomoći.

Pomenuti radovi i autori odnose se kritički prema neoliberalnoj doktrini. Za razliku od njih, Bradford DeLong, u svojim radovima zauzima apologetski stav. Prema DeLong-u principi na kojima treba da se zasniva neoliberalna ideja su:

1. Ograničiti mešanje države u ekonomiju koliko god je moguće – DeLong zaključuje na osnovu iskustava zemalja u razvoju. Naime, zemlje koje su na čelu imale levo orijentisane režime koji su primenjivali kejnzijansku politiku rasta, snažnu socijalnu pomoć i nacionalizovali prirodne monopole su se krajem 70tih, prema autoru, susrele sa rezultatima svojih politika koji su bili poražavajući. Socijalno demokratski režimi su se pretvorili u diktaturu sa populističkim vođama na čelu, nacionalizovanje preduzeća

13 Bourdieu, P., The essence ofneoliberalism, Le Monde diplomatique , 1998 str. 78

118107

smanjilo je efikasnost i osnažilo korupciju, a kejnzijanska politika agregatne tražnje proizvela je inflaciju;

2. Postoje velike mogućnosti za razvoj zemalja van jezgra svetske ekonomije; autor navodi nekoliko razloga za ovakav stav: a) sa obzirom na veliki productivity gap između "centara" i "periferije", koristeći naprednu tehnologiju zemlje u razvoju su u mogućnosti da skrate proces razvoja koje su prošle razvijene zemlje i tako značajno ubrzaju svoj razvoj; b) vlade zemalja u razvoju poseduju bogat izvor dobrih/losih primera različitih mera politike koje treba da prate/izbegavaju i c) investitori u razvijenim zemljama poseduju sredstva ali i zelju da potpomognu razvoj "periferije" i

3. Globalna, čvrsto povezana, ekonomija odlikuje se brzim i uspešnim razvojem; visok nivo tokova kapitala moze i jeste doprineo razvoju periferije(npr. Indonezija). Osnova povezivanja, prema DeLongu, treba da bude stabilizaciona politika postavljena od strane ekonomskih centara (G7).

3. EKONOMSKA KRIZA KAO DOKAZ NESAVRŠENOSTI NEOLIBERALIZMA

Istorijski posmatrano, postoje događaji koji suštinski mogu da promene tok istorije. Francuska revolucija, Velika depresija, pojava komunizma i socijalističkog načina upravljanja ekonomijom, pad Berlinskog zida i drugi dogođaji su samo neki od ključnih događaja koji su uticali na „ekonomsku kartu“ sveta kakva je danas. Pojava ekonomske krize je došla u momentu totalne poraženosti socijalističkog sistema razmišljanja, kao jedino priznato privredno uređenje koje suvereno vlada u svetskim okvirima. Ekonomska kriza je uzdrmala osnovne principe neoliberalizma. Nameće se pitanje da li svetska ekonomska kriza koja je pogodila svetsku ekonomiju krajem prve decenije XXI veka može imati dugoročne posledice na ekonomiju? Da li će i dalje neoliberalni koncept imati primat u ekonomskoj teoriji i praksi? Da li će najjače ekonomije sveta hteti da menjaju postojeći sistem? Da li je neoliberalizam sam po sebi održiv? Na sva ova pitanja se može dati odgovor koji mogu biti diametralno suprotni jedan drugome sa činjenicama i dokazima na obema stranama. Neoliberalizam kao ekonomkska paradigma, ima za posledicu različit nivo ekonomskog razvoja u pojedinim državama sveta. Ekonomski rast i razvoj razlikuje se od države do države te je zbog te činjenice, evidentno da su od izbijanja krize različite regioni i države različito izloženi krizom. Države koje su pratikovale neoliberalnu ekonomsku politiku i otvorenost privrede imali su za posledicu efekat globalizacije (tabela 1.). iako je kriza uticala na ceo svet, posledice su bile različite od države do države.

119108

Tabela 1.: Stope realnog GDP-a određenih zemalja pre ekonomskoj krizi

PROSEČNO 1991-2000 2004 2005 2006 2007 SVET 3.1 4.9 4.5 5.1 5.2 NAPREDNA EKONOMIJA 2.8 3.2 2.6 3.0 2.7 USA 3.3 3.6 2.9 2.8 2.0 ZEMLJE EVROZONE - 2.2 1.7 2.9 2.7 JAPAN 1.3 2.7 1.9 2.0 2.4 OSTALE NAPREDNE EKONOMIJE14 3.5 4.0 3.3 3.9 4.0 ZEMLJE U RAZVOJU 3.6 7.5 7.1 8.0 8.3 REGIJE AFRIKA 2.4 6.7 5.8 6.1 6.2 CENTRALNA I ISTOČNA EVROPA 2.0 7.3 6.0 6.6 5.4 ZEMLJE KONVELTA - 8.2 6.7 8.4 8.6 RAZVIJENI DEO AZIJE 7.4 8.6 9.0 9.8 10.6 SREDNJI ISTOK 4.0 6.0 5.8 5.7 6.3 ZAPADNA HEMISFERA 3.3 6.0 4.7 5.7 5.7

Izvor: WB i IMF, obračun Razvijene ekonomije koje su relativno manje izložene izvorima finansiranja iz inostranstva i sa višim nivoom učešća štednje nad potrošnjom manje su osetili posledice krize. Za raliku od tih zemalja, zemlje koje zavise od stranog finansiranja su osetile snažan udar krize, a kod zemalja koje su bile izvozno orijentisane dolazi do korekcije stope rasta (tabela 2.). Kod svih država usledio je porast stope nezaposlenosti kao i sve veći pritisak na socijalne transfere. Tabela 2.: stope realnog GDP-a određenih zemalja u ekonomskoj krizi i projekcije za 2014. godinu

2008 2009 2010 2012 2007 SVET 3.2 -1.3 1.9 1.4 4.8 NAPREDNA EKONOMIJA 0.9 -3.8 0.0 0.3 2.6 USA 1.1 -2.8 0.0 1.1 2.4 ZEMLJE EVROZONE 0.9 -4.2 -0.4 0.1 2.3 JAPAN -0.6 -6.2 0.5 0.9 2.5 OSTALE NAPREDNE EKONOMIJE15 1.2 -3.9 0.4 0.1 3.5 ZEMLJE U RAZVOJU 6.1 1.6 4.0 -1.3 6.8 REGIJE AFRIKA 5.2 2.0 3.9 2.3 5.4 CENTRALNA I ISTOČNA EVROPA 2.9 -3.7 0.8 3.1 4.0 ZEMLJE KONVELTA 5.5 -5.1 1.2 3.6 5.3 RAZVIJENI DEO AZIJE 7.7 4.8 6.1 9.8 8.8 SREDNJI ISTOK 5.9 2.5 3.5 4.0 4.5 ZAPADNA HEMISFERA 4.2 -1.5 1.6 2.2 4.3

Izvor: WB i IMF, obračun

14 Isključujući USA, zemlje evrozone i Japan 15 Isključujući USA, zemlje evrozone i Japan

120109

Od 1970. godine pa do 2008. godine svet je prolazio kroz 124 bankarske krize, 208 valutnih kriza, 63 dužničke krize, ali od 2008. godine događa se da je ekonomska kriza zaustavila celu privrednu aktivnost. Prema Charles Kindleberger-u, finansijske krize se dešavaju na svakih osam i po godina (gledano od 1725. godine) u zapadnim kapitalističkim ekonomijama. Krize su postale sastavni deo ekonomije. Međutim, sve krize do sada svodile su se na region ili određenu skupinu država. Izuzimajući krizu 1929-1933 nijedna od ovih kriza nije prerasla u globalnu krizu. Ono što je relevantno za poslednju deceniju XX veka i početak XXI veka jeste nesklad ekonomskog rasta sa razvojem (zdravstvo, obrazovanje, raspodela prihoda, smanjenje smrtnosti, pristup resursima itd.). Kriza je nastala iz sistema koji je proizvodio trajan i neodrživ raskol tj. nejednakost u raspodeli u društvu, koji je na taj način ometao duži rok održivosti tog sistema i stabilan rast ekonomije. Visoke stope globalnog rasta koje su zabeležene do 2008. godine su donele ekonomsku dobit, ali ona je neravnomerno distribuirana širom sveta. Tridico-o daje dokaz da ubrzani rast zemalja u tranziciji u periodu 1995-2006. godine nije doneo društveni razvoj, čak se i pogoršao. U cilju povećanja životnog standarda poseže se za bankarskim kreditima koji dodatno urušavaju i društveni i ekonomski standrard svih zemalja bilo da se govori o nerazvijenim, državama u razvoju ili pak razvijenim državama. Osnovni problem neoliberalizma, što se dokazalo u globalnoj ekonomskoj krizi, jeste neravnomerna distribucija bogastva16 koja izaziva nejednakost u društvu i može se smatrati kao glavni izvor ekonomomske krize u industrijskim društvima. Pored toga, evidentno je da ekonomski ciklusi mogu lako da se dodaju izvorima krize. Ovo ukazuje na to da globalizacija i neoliberalizam nekome može biti od velike pomoći a nekome ogroman teret te se iz toga može izroditi i politička nestabilnost. Pošto određene ekonomske mere nisu davale planirane rezultate a produbljivala se neravnomerna distribucija bogastva, države potežu za intervencijama i grubo krše principe neoliberalne doktrine. Vidi se da tržište samo po sebi ne može da ispravi nesavršenost neoliberalizma u vidu neravnomerne distribucije bogastva i zbog toga države odlučuju da intervenišu i spase kolaps u privredi. Međutim, dešava se paradoksalna situacija da banke i velike korporacije ostvaruju i dalje ogromne profite, čak izuzimajući banke, profit velikih korporacije se godišnje povećava u proseku za 8.71% u odnosu na period pre krize. Ekonomska opravdanost i sociološka dimenzija pokazuju da su neophodne promene u samom neoliberalizmu (ili sama njegova zamena) iziskuje i promenu celokupne ekonomije. U ovom slučaju ključni segment jeste spremnost tih velikih korporacija, banaka, finansijskih institucija kao i politička spremnost na potpuni ili delimični zaokret u domenu ekonomskih politika.

16 U ranim šezdesetim godinama prošlog veka, prosečan GDP per capita 20 najrazvijenijih

privreda iznosio je 11.417$, dok je kod 20 najnerazvijenijih to iznosilo 212$. Četrdeset godina kasnije isti odnos je bio 32.339$:267$

121110

ZAKLJUČAK Kapitalizam (neoliberalizam) je prolazio kroz razne faze, nadograđujući

i ističiću principe na kojima zasniva svoju hegemoniju. U današnjim okolnostima, postavlja se pitanje održivosti primata neoliberalizma na globalnom nivou. Ekonomija i ekonomisti nisu na adekvatan način uspeli da odreaguju na novonastalu situaciju, što je još jedan od dokaza da sadašnja ekonomska kriza nije izraz cikličnosti i/ili poniranja finansijskog, hipotekarnog, bankarskog ili bilo kog drugog tržišta već je ovo sistemska kriza jednog ekonomskog koncepta koji je najteži oblik krize jednog privrednog uređenja. U XX veku kapitalizam (neoliberalizam) prolazi kroz tri raličite faze. Svaka od ovih faza u sebi sadrži nešto novo na koje treba da se reaguje poznatim ekonomskim merama. Prva je trajala u vremenskom interval od 1920. do 1950. godine. Druga faza započinje nakon završetka Drugog svetskog rata pa do dolaska na vlast Margaret Thatcher i Ronald Reagan-a. Treća faza neolibera-lizma, posle 1980. godine, je započela većom liberalizacijom tržišta. Ono što čini ovu krizu posebnom (a sa protokom vremena još zagonetnijom) jeste nespremnost i nepoznanica u delu reagovanja na novonastalu situaciju.

Ono što je relevantno za poslednju deceniju XX veka i početak XXI veka jeste nesklad ekonomskog rasta sa razvojem (zdravstvo, obrazovanje, raspodela prihoda, smanjenje smrtnosti, pristup resursima itd.). Kriza je nastala iz sistema koji je proizvodio trajan i neodrživ raskol tj. nejednakost u raspodeli u društvu, koji je na taj način ometao duži rok održivosti tog sistema i stabilan rast ekonomije. Osnovni problem neoliberalizma što se dokazalo u globalnoj ekonomskoj krizi jeste neravnomerna distribucija bogastva koja izaziva nejednakost u društvu i može se smatrati kao glavni izvor ekonomske krize u industrijskim društvima.

Ranjivost kapitalizma (neoliberalnog koncepta) se ogleda u tome da neoliberalni ekonomisti ne mogu da nađu model zaštite osnovnih principa na kojima počiva sistem. Osnovna stvar koja je razotkivena ovom krizom jeste da je tržište samo sebi dovoljno i da ono samo reguliše dešavanja. Druga stvar, koja nije samo od značaja u ekonomskom smislu, jeste atak na individualizam kao uspešan i jedini mogući model. Ove dve stvari od fundamentalne su važnosti u periodu prosperiteta kada je neoliberalizam osnovna ideja brze ekonomske i finansijske globalizacije. Međutim, sa opadanjem privredne aktivnosti se javlja sumnja u sam sistem.

Sumnja ide do tih granica da neki uticajni ekonomisti zagovaraju diametralno suprotno stanovište koje bi moglo da dá rešenje za sadašnju situaciju. Sa druge strane, važeća ekonomska misao smatra da je neophodno (samo) izvršiti modifikaciju postojećeg koncepta i da pri tome, principi kapitalizma (neoliberalizma) ne smeju biti narušeni.

Sve dok su ekonomska teorija i ekonomski tokovi tj. ekonomija u celini, u vrtlogu krize, biće aktuelno pitanje da li je neoliberalizam jedina ili poslednja

122111

nada a kapitalizam jedino i pravo ekonomsko uređenje. Stiče se utisak da jeste, mada za (dugoročno i konačno) prevazilaženje sadašnje globalne krize biće potrebna modifikacija postojećeg sistema, ne poznatim merama, već sa novim idejama.

LITERATURA 1. Amable, B., The Diversity of Modern Capitalism, Oxford United Press,

Oxford. 2003.; 2. Arrighi, G., Dolgo dvajseto stoletje, Kapitalizem, denar in moč, Založba

Sophia, Ljubljana, 2009.; 3. Boettke, P. J., Luther, W. J., The Ordinary Economics of an Extraordinary

Crisis, Oxford United Press , Oxford 2009.; 4. Bourdieu, P., Signalna svetla, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

Beograd, 1999.; 5. Bourdieu, P., The essence ofneoliberalism, Le Monde diplomatique, Paris,

1998.; 6. Campbell, J., L., Pedersen, O.K., The Rise of Neoliberalism and

Institutional Analysis, Princeton University Press, 2013.; 7. Friedman, M., Kapitalizam i sloboda, Global book, Novi Sad, 1997.; 8. Fukuyama, F., The End of History and the Last Man. Free Press, New York,

1992.; 9. Harvey, D., A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press,

Oxford, 2007.; 10. Jacques, B., Opća teorija moderne. Teorija prava, ekonomije i politike,

Disput, Zagreb, 2008.; 11. Kindleberger, C., Economic Laws and Economic History, Cambridge

University Press, 1997.; 12. Kovač, B., Političko-ekonomska kriza kapitalizma i kriza njegove

ekonomske teorije Politička misao, Beograd, god. 49, br. 1, str. 105-125, 2012.;

13. Labus, M, Double-dip recession and policy options, Ekonomika preduzeća, Beograd, vol. 60, br. 1-2, str. 33-40, 2012.;

14. Martinez E., Garcia, A., What is neoliberalism, National Network for Immigrant and Refugee Rights, 1997.;

15. Nešković, R., Kritika neoliberalizma kao ideologije bezalternativnog poretka (ili: o mogućnostima angažovanja intelektuala danas), Politička misao, Beograd, 2000.;

16. Nikolić, A., Teorija neoliberalizma-kvazinauka ili uspešan heuristički model, Srpska politička misao, Beograd, vol. 38, br. 4, str. 145-170, 2012.;

17. O’Hara, P. A., Principles of Institutional Evolutionary Political Economy: Major Concepts and Applications to the Contemporary World, Routledge, New York. 2008.;

123112

18. Schumpeter, P., Capitalism, Socialism and Democracy, Harper and Row, New York. 1942.;

19. Sharma, S., Koncul N., Did economics and economists fail us?, Ekonomski pregled, vol. 64, br. 5, str. 433-446, 2013.;

20. Stiglitz,J.,Capitalist fools, http://www.vanityfair.com/magazine/2009/01/stiglitz200901 (dostupno na dan 13. 02. 2014.);

21. Stojanov, D.,Keynes and economic crisis: some reconsiderations, Zornik radova Ekonomskog fakulteta u Rijeci, Rijeka, vol. 2, br. 2, str. 293-310, 2009.;

22. Sweezy, P., The Theory of Capitalist Development, Monthly Review Press, New York, 1942.;

23. Thatcher, M., Internationalization and Economic Institutions – Comparing Economic Experiences, Oxford UP, Oxford. 2007.;

24. Treanor, P., Neoliberalism: Origins, Theory, Definition, http://web.inter.nl.net/users/Paul.Treanor/neoliberalism.html (dostupno na dan 09. 01. 2014);

25. www.imf.org; 26. www.worldbank.org i 27. Yergin, D., Stanislaw, J., Commanding Heights: The Battle between

Government and the Marketplace that is Remaking the Modern World (New York: Simon & Schuster, 1998).

SUMMARY CONCEPT OF NEOLIBERALISM-FAILED HOPE OR THE ONLY

HOPE. From 2008. till today, the economy is experiencing the different epochs of crisis. At first it was thought that the economic crisis is directly caused by the financial markets turbulences and that the only one to blame for the new circumstances are they. The economic theory has no coherent and consistent plan to react to this situation due to misinterpretation of the economic system and business cycles. Furthermore, with crisis deepening, principles of economic growth and development are being reviewed. For this reason, professional papers more often talk about social justice, interventionism, mercantilism, protectionism, about the influence of international financial organizations and all for the purpose of showing the weaknesses of neo-liberal concept. After six years of economic crisis there is no clear plan for the recovery of the world economy. However, what makes the intellectual circles more concerned about is- will the global economy continue to be based on the neoliberalism basic ideas. Searching for the answer to this question presents the main topic of this paper. The aim is observation of the neo-liberalism concept through the sustainability prism, as well as possible fundamental shift in creating economic policy. The author also presents his own reflections about the neoliberal mondialization and globalization. Keywords: concept of neoliberalism, neoliberalism, the global recession, market imperfections, the crisis of economic thought, a new economic paradigm.

124


125113

Prof. dr Sanja Filipović1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

PREISPITIVANJE NEOLIBERALNOG KONCEPTA U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA

Apstrakt: Najoštriji i najdosledniji kritičari u razvoju ekonomske misli oduvek su bili ekonomisti koji su imali razvijen osećaj za istorijska i komparativna ekonomska istraživanja. Imajući to u vidu neophodno je vratiti se u istoriju i analizirati korene razvoja neoliberalne ideologije. Liberalna ideologija doživela je svoju transfomaciju u neoliberalni koncept koji je formalizovan tzv. Washingtonskim konsenzusom i koji je inspirisao talas reformi u zemljama Latinske Amerike, podsaharske Afrike i Istočne Evrope. Globalna ekonomska kriza je dovela u pitanje osnovne principe neoliberalne ideje i ukazala je na neophodnost preispitivanja delovanja međunarodnih finansijskih institucija. Cilj ovog rada je da kritički analizira rezultate primene osnovnih posultata neoliberalne ideologije, sa posebnim osvrtom na zemlje Zapadnog Balkana. Polazeći od koncepta koji se u osnovi oslanja na tri bazična posultata (makroekonomska stabilnost, liberalizacija i privatizacija), u radu se analizira implementacija neoliberalne ideologije u vremenskom periodu od dve decenije. Naročita pažnja je posvećena prelazu sa tržišnog ka institucionalnom fundamentalizmu i u tom kontekstu analiziran je proces sprovođenja tržišnih reformi. Efekti njihove primene su ocenjeni u zavisnosti od postignutog nivoa makroekonomske stabilnosti i opšteg kvaliteta života u izabranim zemljama. Ključne reči: (neo)liberalizam, tranzicija, privatizacija, liberalizacija, makroekonomska stabilnost

UVOD Neoliberalizam se u poslednje tri decenije nametnuo kao dominantna

ekonomsko-politička doktrina društvenog razvoja. Bazirajući se na liberalnom konceptu, neoliberalizam je kreiran prvenstveno iz ugla interesa i slobode delovanja privatno-vlasničkog kapitala. Kao takav zagovara privatizaciju i deregulaciju ekonomskih aktivnosti, liberalizaciju međunarodnih ekonomskih tokova i sistematsko smanjivanje državnih funkcija u oblasti ekonomije.

Ideološki savez liberalizma i ekonomske nauke, razvijen je krajem XVIII i početkom XIX veka na osnovu učenja Adama Smitha i u velikoj meri je određen specifičnostima toga vremena. U teoriji razvoja ekonomske misli, liberalni koncept je dosta osporavan – počev od kritike njegove unutrašnje logike, pa samim tim i načina na koji daje odgovore na izazove vremena, a posebno kako objašnjava krupne ekonomske poremećaje i socijalne sukobe. Na temelju kritike liberalne ideologije, razvili su se mnogi alternativni pravci koji su u potrazi za adekvatnim pristupom i odgovorima nudili drugačija rešenja.

Već neko vreme, a naročito nakon eskalacije globalne ekonomske krize, diskutuje se da li je liberalna revolucija zaista ostvarena i u kojoj meri su osvojene sloboda, jednakost i opšte društveno blagostanje. U novonastalim uslovima često je tražena paralela sa uzrocima prethodnih ekonomskih kriza, a 1 [email protected]

PREISPITIVANJE NEOLIBERALNOG KONCEPTASanja Filipović U ZEMLJAMA ZAPADNOG BALKANA

126114

paketi predloženih mera za izlazak iz krize stavljeni su pod kritičku lupu šire javnosti.

Cilj ovog rada je da, na osnovu sagledavanja osnovnih posultata neoliberalnog koncepta i efekata njihove primene, pruži odgovor da li je neoliberalni koncept imao pozitivne efekte na ekonomski razvoj zemalja Zapadnog Balkana. U radu je predstavljen hronološki razvoj neoliberalne ideologije uz uvažavanje bitnih društveno-ekonomskih okolnosti koji su na diretan način uticali na njegovo jačanje i sagledani su efekti imlementacije, sa posebnim naglaskom na zemlje regiona.

1. RAZVOJ NEOLIBERALNOG KONCEPTA Liberalna ideologija nastala je u XVII veku kao rezultat nastojanja da se

potkopa i redukuje uticaj crkve, odnosno relativizuje i potisne tadašnji religiozni pogled na svet. Politička tradicija liberalizma vezuje se za religioznu toleranciju, lične i ekonomske slobode, a izvor ideja potekao je iz Velike Britanije. U autorskom smislu, liberalizam kao politička filozofija podrazumeva doprinos J. Locke-a, J.S. Mill-a, K. Poper-a, F. Hayek-a, I. Berlina, J. Rawlsa. Mada je liberalizam u svom izvornom obliku politička teorija, ne mogu se zaobići pitanja moralnog prava i liberalne koncepcije vrednosti. Ekonomski liberalizam se tradicionalno povezuje sa tržišnim kapitalizmom i principima slobodnog tržišta, dok su ove ideje autorizovane pre svega u radovima A. Smitha (1723-1790), D. Ricarda (1772-1823) i J.S. Milla (1806-1873).

Liberalna teorija esencijalno počiva na vrednostima individualne slobode, koja se primenjuje u uslovima laissez faire tržišne ekonomije. Liberali su konstruisali teoriju tržišne ravnoteže uvažavajući ideju Adama Smitha da je "nevidljiva ruka" tržišta najbolji način da se kontrolišu čak i osnovni ljudski instinkti (pohlepa, želja za moći i bogatstvom) i da se oni kanališu za opšte dobro. Pristalice veruju u apsolutnu efikasnost samoregulišućeg laissez faire tržišta, pošto „nevidljiva ruka” sve postavlja na svoje mesto i dovodi do toga da svaki pojedinac, vodeći računa o svojim interesima, u isto vreme doprinosi opštem blagostanju društva. Prisustvo i uticaj države na život pojedinca je minimalan ili se u ekstremnim slučajevima u potpunosti negira. Insistirajući na individualnim slobodama, vladavini prava i privatnoj svojini, liberalizam se zalaže za radikalno ograničavanje uloge države u privredi i njenu ulogu svodi na obezbeđenje slobodne trgovine, zaštitu privatne svojine i sprovođenje ugovora.

Mada je početkom XIX veka liberalna reforma bila tek u začetku, smrt glavnih protagonista koncepta smanjila je snagu liberalne propagande, što je otvorilo prostor za nastanak novih pravaca političke ekonomije (Baletić, 2005). Međutim, ekonomski liberalizam nije nestao sa scene. Velika Britanija je i dalje ostala glavni izvor liberalnih ideja i prakse, a od kraja XIX veka dolazi sve veći broj pristalica iz Sjedinjenih Američkih Država. Njihova ekonomska moć i


127115

interesi i dalje su bili vezani za slobodu trgovine i mobilnost kapitala, pa su stara liberalna učenja bila dominantna ne samo među političarima nego i u akademskim krugovima.

Podsticaj oživljavanju liberalnih shvatanja nakon 1870. godine dali su predstavnici neoklasične škole (A. Marshall, V. Pareto, I. Fisher i dr.). Zahvaljujći formalizaciji iskaza klasičnih ideja u vidu matematičkih modela, postavljene su nove osnove za kvantitativno dokazivanje koje će tokom XX veka otvoriti potpuno novo poglavlje za razvoj kvantitativne analize. Međutim, sporne postavke klasičnog sistema su i dalje ostale. Ekonomija je prikazana kao zatvoreni sistem međusobno povezanih tržišta sa delovanjem „nevidljive ruke“ tržišta, ali bez realnog sadržaja prethodne raspodele resursa, odvijanja procesa i socijalne integracije, svega onoga što je nedostajalo i prethodnom klasičnom sistemu. Sistem je redizajniran uz manje kompromise u skladu sa duhom vremena (ograničena preraspodela dohotka, teorija blagostanja). Međutim, istorijska dešavanja toga vremena praćena ratovima i sukobima bila su daleko od duha slobodne trgovine i slobodnog delovanja pojedinca. U skladu sa velikim preokretima koji su usledili uoči najveće svetske ekonomske krize i državno-intervenističke revolucije, kraj tadašnjeg laissez fairea je proglasio J. M. Keynes sa svojim radom iz 1926. godine („The End of Laissez faire“).

Činilo se da je kriza iz 1930-ih godina razbila iluziju liberalnog kapitalizma o funkcionisanju „nevidljive ruke“ tržišta. I ko je mogao očekivati, da će nakon Keynesa i velikog broja ekonomista da će se liberalizam ponovno vratiti i to u još oštrijoj formi i �širim razmerama.

Razvoj neoliberalne ideologije razvija se početkom 1980-tih godina. Neoliberalna hegemonija, promovisana od strane tržišnih fundamentalista (pre svih M. Fridmana) i pristalica tada aktuelne politike V. Britanije i SAD-a tzv. tačerizma i reganizma, zapravo je uspostavljena zahvaljujuci kriznim situacijama koje su nastale kao rezultat dotadašnja politike države i načina funkcionisanja pojedinih međunarodnih institucija. Osnovni uzroci koji su doveli do stvaranja neoliberalne ideologije bili su sve izraženija fiskalna kriza države, urušavanje socijalnog partnerstva, porast novog protekcionizma i slom dolarskog standarda (Josifidis, 2005).

Fiskalna kriza države nastala je kao posledica rastućih socijalnih davanja i javnih rashoda, koji su rasli brže od poreskih prihoda. Rešenje je pronađeno u snižavanju poreskih stopa i širenju poreske osnovice i poreskih primanja, istorijskom obrtu iz kejnzijanske demand- u supply-side ekonomsku politiku, u kojoj su se tražili novi izvori ekonomskog rasta. Socijalno partnerstvo između menadžmenta, sindikata i države dovelo je do pada investicionih aktivnosti i stagnacije privrede, naročito u V. Britaniji i SAD-u. Na globalnom nivou, usled značajnog rasta novog protekcionizma uvođenjem necarinskih barijera došlo je do pada trgovine, što je dalje prouzrokovalo stagflaciju (stagnacija ekonomskog rasta uz porast cena). Ukidanje dolarskog standarda 1971. godine i slom sistema upravljanja deviznim kursevima


128116

(adustable peg) praćen je četvorostrukim rastom cena nafte na svetskom tržistu, rastom kamatnih stopa i dugova zemalja u razvoju. Navedene pojave uzrokovale su, i istovremeno obezbedile alibi, za eliminisanje ekonomske politike intervencionističko-regulatornog upravljanja državom i ekonomijom. Serije recesija i kriza tokom 1970-tih godina rezultovale su talas nezadovoljstava i pomeranje pripadnika srednje klase ka programima novog ekonomsko-liberalnog konzervatizma, koji se kasnije odomaćio pod imenom neoliberalizam.

Neoliberalizam zagovara privatizaciju i deregulaciju ekonomskih aktivnosti, liberalizaciju međunarodnih ekonomskih tokova i sistematsko smanjivanje državnih funkcija u oblasti ekonomije. Posultati neoliberalizma formalizovani su 1990. godine Washingtonskim konsenzusom, odnosno paketom preporuka čiji je autor bio J. Williamson (Williamson, 1990). Washingtonski konsenzus je predstavljen kao program ekonomske stabilizacije kroz institucionalno prilagođavanje normama slobodnog tržišta sa ciljem kontrole inflacije, racionalizacije strukture proizvodnje i potrošnje, kao i podizanja nivoa efikasnosti i fleksibilnosti poslovanja.

Program ekonomske stabilizacije je podrazumevao paket od deset osnovnih preporuka:

- uspostavljanje fiskalne discipline, - nove prioritete u javnim rashodima (infrastruktura, obrazovanje,

zdravstvo), - poresku reformu (širenje poreske baze uz umerene poreske stope), - liberalizaciju kamatnih stopa, - konkurentan devizni kurs, - spoljnotrgovinsku liberalizaciju, - privlačenje stranih direktnih investicija, - privatizaciju javnih preduzeća, - tržišnu deregulaciju i - zaštitu svojinskih prava.

Deset preporuka je sažeto u tri - makroekonomska stabilizacija, liberalizacija cena i masovna privatizacija. Osnovni slogan Washingtonskog konsenzusa bio je: “Liberalizujte što više možete, privatizujte što brže i budite čvrsti u fiskalnoj i monetarnoj politici.” Preporuke su prihvaćene od strane Svetske banke, Međunarodnog monetarnog fonda, Sistema federalnih rezervi i Ministarstva finansija SAD-a. Usvojen je i preporučen jedinstven koncept „tržišnog fundamentalizama” za sve zemlje u razvoju i zemlje u tranziciji.

Nakon prve faze implementacije Washingtonskog konsenzusa uočeno je da se razvoj mora zasnivati na tržišnoj privredi, ali da postoje veliki tržišni promašaji koji se ne mogu ignorisati. Otuda je Washingtonski konsenzus proširen i na korporativno upravljanje, što je podrazumevalo pored prethodnih još i uvođenje novih preporuka:

- borba protiv korupcije,


129117

- fleksibilnost tržišta rada, - pristupanje Svetskoj trgovinskoj organizaciji, - finansijski standardi, - pažljiva liberalizacija kapitalnih tokova, - fiksni ili fleksibilni devizni kurs, - nezavisna Centralna banka i ciljana inflacija, - sistem socijalne zaštite i - ciljane mere za smanjenje siromaštva.

Prošireni Washingtonski konsenzus napravio je pomak od tržišnog ka

institucionalnom fundamentalizmu. Mada se nije odustalo od inicijalne ideje da država ne bi trebalo da se neposredno uključuje u proces proizvodnje, navedeno je da postoji širok prostor za delovanje države (javnog sektora) u sledećim oblastima:

- ostvarivanje makroekonomske stabilnosti, - infrastruktura (ne isključujući privatno javno partnerstvo), - zdravstvo, - obrazovanje i obuka, - transfer tehnologije i početak sopstvenog R&D, - ekološki održiv razvoj, - pomoć privatnom sektoru da prevaziđe manjkavosti koordinacije, - obezbeđenje izvoznih podsticaja, - smanjenje siromaštva i nejednakosti u raspodeli dohotka, - stroga supervizija i regulacija finansijskog sektora i - obezbeđenja osnovnih javnih dobara, uključujući institucije za zaštitu

svojinskih prava i ravnopravne šanse za svakog učesnika.

Sličnosti i razlike “starog”i “novog-proširenog” Washingtonskog konzensusa se svode na davanju veće uloge dražvi u korigovanju tržišnih promašaja, stvaranju institucionalnih pretpostavki za funkcionalnu tržišnu privredu i na većem uvažavanju finalnih razvojnih ciljeva (Williamson, 2004). Vremenom je fokus pomeren sa privrednog rasta jer se pokazalo da institucionalne reforme nisu uslovno dovele do privrednog rasta o čemu svedeče i empirijski nalazi.

2. REZULTATI PRIMENE NEOLIBERALNOG KONCEPTA U SVETU

Set mera Washingtonskog konzensusa je inspirisao talas reformi u Latinskoj Americi, podsaharskoj Africi i zemljama Istočne Evrope. Tako je u Latinskoj Americi i Istočnoj Evropi tokom 1990-tih godina bilo više privatizacije, deregulacije i liberalizacije nego bilo gde drugde u bilo kom periodu ekonomske istorije. U podsaharskoj Africi, vlade su prišle reformama


130118

sporije i sa manje ubeđenja, ali i tamo je značajan deo nove ekonomske agende bio usvojen tako da je trgovina liberalizovana i završen je značajan deo procesa privatizacije (Rodrik, 2008). Naročito je finansijska liberalizacija i otvaranje prema međunarodnim tokovima kapitala odmaklo mnogo dalje nego što je J. Williamson to predvideo. U cilju sagledavanja uzročno-posledičnih veza, vratimo se događajima koji su prethodili i koji su omogućili globalnu plimu novog elitističkog talasa.

Obustava isplate dugova Meksika prema stranim kreditorima dovela je do prve međunarodne dužničke krize u eri neoliberalizma. To je značilo pad životnog standarda ne samo u Meksiku nego i za milione ljudi u Latinskoj Americi. Slom Meksika 1982. godine i radikalan odgovor SAD-a i Međunarodnog monetarnog fonda bili su samo posledica globalnog uspona W. Streeta. Uvod u dužničku krizu zemalja u razvoju bile su velike pozajmice W. Streeta. Naftna kriza 1970-tih godina ostavila je ogroman višak sredstava u zemljama izvoznicama nafte (petro dolari) koje su ta sredstva reinvestirale kroz američke banke. Poplava likvidnosti na svetskim berzama oborila je kamatnu stopu pa su zemlje u razvoju poput Meksika počele neobuzdano da uzimaju kredite, što je bankama više nego odgovaralo.

Dok su američke banke pozajmljivale milijarde dolara, najviše vladama zemalja Latinske Amerike, Vlada SAD-a je imala ulogu pasivnog posmatrača. Međutim, kada su se SAD susrele sa sopstvenom ekonomskom krizom, delom izazvanom rastom cene nafte, a još više dugogodišnjim trgovinskim deficitom i padom industrije, predsednik Federalnih rezervi odlučio je da drastično podigne kamatnu stopu kako bi zaustavio stagflaciju. Ovaj potez je zemljama u razvoju doneo ogromne probleme. Kako je najveći deo zajmova bio u dolarima, skok kamatne stope u SAD odmah je doveo do podizanja iznosa rate kredita. Meksiko je bio samo prva zemlja koja nije bila u mogućnosti da vrati dug, a u toj situaciji su se ubrzo našle i druge zemlje.

Da bi izbegla gubitak, Vlada SAD-a je preko Međunarodnog monetarnog fonda i Svetske banke nove dužničko-poverilačke standarde. Već sa prvim zajmom Meksiku od 4 milijarde dolara, bilo je jasno da nametanje pooštrenih uslova za pozajmice zemljama u razvoju imaju primarni cilj da pomognu velikim bankama, a ne da pruže pomoć siromašnim zemljama koje su upale u krizu duga. Ne samo što su Meksiko, a kasnije Brazil, Argentina, Poljska, Egipat i mnoge druge zemlje morale da uvedu drakonske mere štednje, već se od njih očekivalo da prihvate sve mere neoliberalne ideologije slobodnog tržišta. Posledice su bile katastrofalne za Meksiko. U tom periodu ekonomija je propala, mnoge fabrike su zatvorene uz otpuštanje preko 800.000 radnika. Poređenja radi 1989. godine meksička ekonomija je bila 11% slabija nego 1981, dok je spoljni dug bio udvostručen.


131119

Slika 1. Fiskalni deficit i javni dug Meksika u periodu 1971-82. godine, mlrd. USD

Izvor: http://www.imf.org/external/pubs/ft/history/2001/ch07.pdf

Međunarodnoj zajednici je trebalo sedam godina da shvati neophodnost

restruktuiranja duga. Najzad je 1989. godine donet plan da se dug zemalja u razvoju finansira tzv. „Brejdijevim obveznicama“ (nazvane po po sekretaru američke centralne banke) kako bi se sa zemalja u razvoju skinuo teret duga. To je bilo samo sredstvo kojim bi banke sa W. Streeta uredile svoje knjige dok ubiraju profit iz situacije koja je trebala da ih dovede do bankrota. Iako je ovaj potez vratio samopouzdanje finansijskim tržištima, Meksiku je vrlo malo pomogao - obveznice su smanjile dug Meksika za zanemarljivih 2,7% BDP-a.

Isti model je primenjen i u drugim zemljama Latinske Amerike. Uz to je neoliberalizam uveden preko vojnih pučeva uz ogromne žrtve i torture, a ekonomske i socijalne posledice su bile katastrofalne. Tako su 1990. godine ekonomije Latinske Amerike bile u proseku za 8% slabije nego 1980. godine, a broj siromašnih je porastao sa 144 na 211 miliona. Strategije za izvlačenje iz krize bile su odličan način da se reši kriza američkog bankarstva, ali ne i način da se reši dužnička kriza zemalja LatinskeAmerike. Tek kada je dogma neoliberalizma napuštena većina tih zemalja, a posebno Čile, Brazil i Argentina postigli su solidne privredne performanse.

Ono što se desilo u Latinskoj Americi, Africi i Istočnoj Evropi tokom 1980-tih kasnije će se ponoviti skoro na identičan način u Jugoistočnoj Aziji 1997/98. godine. Iako u dug nisu zapale azijske vlade, već firme, Sistem federalnih rezervi i Međunarodni monetarsni fond su odgovorile na sličan, agresivan način. Međutim, Južna Koreja i Tajvan su usvojili samo deo preporuka Washingtonskog konzensusa koji se odnosio na: uvođenje fiskalne discipline, preusmeravanje javnih rashoda u zdravstvo, obrazovanje i infrastrukturu, sprovođenje poreske reforme širenjem poreske baze, uvođenje konkurentnog deviznog kursa i zaštita svojinskih prava. S druge strane, primena


132120

ostalih prepruka koja se odnosila na zahteve za sprovođenjem deregulacije, tržišne i finansijske liberalizacije, privatizacije bila je ograničena. Zemlje Jugoistočne Azije su se ipak opredelile da državnom politikom podstiču važne razvojne ciljeve.

Nalazi studije Svetske banke “Ekonomski rast 1990-tih: Lekcije na osnovu decenije reformi” iz 2001. godine pokazali su da tržišni poremećaji i poremećaji u javnom sektoru koji utiču na akumulaciju i dinamiku produktivnosti su važniji nego poremećaji koji utiču na statičku alokaciju resursa. Opšti ciljevi reformi ne podrazumevaju automatski i jedinstven paket ekonomskih mera koji daje rezultate u svim zemljama. Kopiranje uspešnih reformi često završava neuspehom jer različiti konteksti zahtevaju drugačija rešenja – npr. unapređenje podsticaja za privatne investicije može zahtevati učvršćivanje privatne svojine u jednoj zemlji, a razvoj finansijskog sektora u drugoj. Forsiranje pravila u odnosu na diskrecione mere nije uvek ispravno. U Argentini je izmeštanje monetarne politke iz ruku vlade bilo dobro rešenje ukoliko se mera posmatra iz ugla kredibiliteta, ali je opasnost usledila od precenjene valute.

Implementacija neoliberalnog koncepta je pokazala mnoge manjkavosti. Pokazalo se da reforme moraju biti selektivne i fokusirane na najvažnije prepreke rastu umesto tipiziranog pristupa. Koncept je pretpostavljao automatsko dejstvo tržišta na privredni rast koji bii opet automatski trebao da dovede do rasta zaposlenosti, smanjenja siromaštva i pravičnije raspodele dohotka. S druge strane, Kina i Indija nisu primenjivale Washingtonski konzensus ali ostvaruju odlične rezultate iako imaju dirigovanu industrijsku politiku, slabiju fiskalnu disciplinu i relativno su finansijski zatvorene privrede. Kina je kombinovala podsticaje privatnom preduzetništvu uz aktivnu industrijsku i razvojnu politiku koja nema veze sa većinom pravila Washingtonskog konzensusa. M. Spens i R. Solou su kao članovi Komisije UN pokazali da ni jedna od 13 zemalja koje su u periodu 1950-2005. imale najvišu stopu rasta BDP – nije praktikovala neliberalnu filozofiju, štaviše u svakoj od njih uloga države bila je vrlo velika.

Empirija nije pokazala snažnu uzročnu vezu između bilo koje posebne karakteristike institucionalnog dizajna i ekonomskog rasta. Tako primer Rusije i Kine pokazuje da je Kina uspela da privuče ogroman iznos privatnih investicija u okviru sistema javne svojine (preduzeća u vlasništvu lokalnih uprava), dok Rusija to nije uspela ni u uslovima zapadno-orijntisanog sistema privatne svojine. Ilustrativna je i komparacija Kine i Indije, gde je Kina započela reforme krajem 1970-tih godina nakom relativno sitnih promena u sistemu podsticaja (bez reformi svojinskih odnosa ili promena režima trgovine), a ipak je ostvarila višedecenijske stope intenzivnog ekonomskog rasta. S druge strane, periodu ubrzanog ekonomskog rasta Indije od ranih 1980-tih godina nisu prethodile nikakve vidljive institucionalne reforme. Ova i druga iskustva sugerišu da je bolje merama ciljati goruće prepreke rastu (čijom eliminacijom se


133121

postiže najizraženiji efekat) nego trošiti ograničeni politički i administrativni kapital na ambiciozne institucionalne reforme.

Početkom 2000-tih započele su javne rasprave kako treba tražiti nova rešenja kako bi se s jedne strane, javne i razvojne politike i s druge strane, privatna ekonomska aktivnost kroz tržišni mehanizam, međusobno podržavale i dopunjavale. J. Stiglitz (2004) je jedan od prvih izneo jasne kritike do tada glorifikovanog neoliberalnog koncepta: “Ako postoji neki konzensus o tome koje strategije mogu unaprediti razvoj nerazvijenih zemalja onda je to konzensus da o tome nema konsensusa sem da Washingtonski konzensus nije ponudio odgovor.” Kritika se pre svega odnosila na brzinu i redosled u procesu deregulacije i liberalizacije, kao i uzimanje tržišta kao jedinog koordinacionog mehanizma. Tražio se nov pristup koji povezuje privredni rast i privredni razvoj i naglašava povezanost “države” i “tržišta”. Postepeno se širila lista preporuka u vezi dobrog upravljanja ekonomskim funkcijama države, smanjenja korupcije i većih ljudskih prava.

Debata se vodila ne da li je Washingtonski konzensus živ ili mrtav već šta će ga zameniti (World Bank, 2005). Slaganje da nema jedinstvenih formula, najbolje prakse i istovetnih reformi za se slučajeve već traganje za rešenjima u skladu sa konkretnim situacijama. Međunarodni monetarni fond se oglasio i dao je objašnjenje da je ekonomski rast bio razočaravajući, ali da problem nije bio u pristupu reformama, već u tome što nije bio dovoljno dubok i dalekosežan. Čini se da je ostao dosledan istim merama, ali da se one implementiraju snažnim institucijama.

Alternativna verzija bio je predlog oličen u vidu Milenijumskog projekta Ujedinjenih nacija koji je proklamovan od strane J. Sachs. Milenijumski Projekat smatra da je sadašnji nivo strane pomoći značajno ograničenje za redukciju globalnog siromaštva – zemlje Afrike su na niskom nivou razvoja u „zamci siromaštva“. Projekat se bazirao na ideji za sveobuhvatno i simultano povećanje javnih investicija, mera za jačanje kapaciteta, domaće mobilizacije resursa i zvanične razvojne pomoći, a sve to na osnovu okvira koji jača kvalitet upravljanja, promoviše ljudska prava, uključuje civilno društvo i vrši dalju promociju privatnog sektora. Ova vizija nije bila ništa manje sveobuhvatna od institucionalnog fundamentalizma, ali su elementi paketa i važnost koja se im se pridaje drugačiji.

3. NEOLIBERALIZAM U ZEMLJAMA U TRANZICIJI Sve zemlje Istočne Evrope, sem Slovenije, prihvatile su, ili im je preko

Međunarodnog monetarnog fonda, Svetske banke i SAD, nametnut koncept neoliberalizma oličen u tzv. ekonomskoj šok terapiji. Primena “šok terapije” je podrazumevala sprovođenje agresivne privatizacije u uslovima institucionalnog vakuma tako da je učešće privatnog sektora u bruto domaćem proizvodu (BDP) poraslo sa 10% u 1990. godine na 80% u 1999. godini. Cilj je bio da novi


134122

privatni sektor stvara preko 50% BDP-a i zapošljava 2/3 radne snage. Insistiralo se na liberalizaciji cena, spoljne trgovine i tržišta kapitala, što se vrlo brzo pokazalo kao ishitren potez. Prateća pojava je bila ekstremna precenjenost nacionalnih valuta.

Rezultati prve faze tranzicije su bili poražavajući - sve zemlje su prošle kroz fazu tranzicione recesije, što je uz to podrazumevalo porast nezaposlenosti, visoke stope inflacije, velike razlike u dohotku i bogatstvu, kao i veliki porast siromaštva (Carlos-Alberto Arrebola Rodriguez, 2011). U prvoj fazi političko-ekonomske tranzicije jasno su se izdvojili dobitnici tranzicije - insajderi, oligarsi i tajkuni.

Poljska je prva od zemalja u tranziciji shvatila da neoliberalni koncept ima ozbiljnu konstrukcionu grešku i 1993/94. godine je kreirala svoj model reformi i tek nakon toga je ostvarila znatno više privredne performanse. Uspešnije su bile zemlje u tranziciji koje su postepeno izgradile institucionalni okvir i vodile razvojnu politiku u pravcu stvaranja novog privatnog sektora što je zahtevalo: maksimalno uprošćenu proceduru otvaranja novih preduzeća, poreske podsticaje, podršku finansijskog sektora, poboljšanje ukupnog investicionog i poslovnog ambijenta. S druge strane, reforme su podrazumevale pružanje državne pomoći prilikom restrukturiranja i/ili gašenja preduzeća, povećanje finansijske discipline, izmeštanje socijalne funkcije van preduzeća, podsticanje konkurencije. Dobitnici druge faze tranzicije bila je nova preduzetnička klasa, a gubitnici – zaposleni u starim sektorima privrede i (delimično) javnom sektoru.

Mnoge zemlje u tranziciji su krajem 1990-tih i nakon 2000. godine prihvatile elemente post Washingtonskog konsenzusa, odnosno ušle su u drugu fazu reformi zasnovanu na gradualističkom pristupu (Prašćević, 2012). Na greškama prve faze se uočilo da država ima proaktivnu ulogu u razvoju, te da je neophodno uspostaviti ravnotežu između uloge države i tržišta, pre svega u oblasti regulacije finansijskih tržišta, obrazovanja, infrastrukture, raspodele, strategije smanjenja siromaštva i nezaposlenosti. U fazi institucionalnog fundamentalizma krenulo se u izgradnju institucija jer se pretpostavljalo da su institucije ključne pretpostavke razvoja, a da razvoj demokratije doprinosi transparentnosti i kredibilnosti tržišne privrede.

Nakon 2000. godina ekonomska reforma stagnira u većini zemalja u tranziciji, sa izuzetkom Zapadnog Balkana gde je reforma podržana od strane procesa pristupanja Evropskoj uniji. U manje razvijenim privredama u tranziciji, poboljšanja u ekonomskim institucijama su paraleno tekla dok je u više naprednim ekonomijama (naročito nove članice EU), kriza i štednja su dovele do oštre kritike i pada podrške za sprovođenje tržišno orijentisane reforme.


135123

Slika 2. Napredak u tržišnim reformamam meren indeksom tranzicije u periodu 1990-2013. godine

Napomena: Maksimalna vrednost tranzicionog indikatora je 4,3 i on ukazuje da je dostignut standard tržišne privrede. Izvor: Transition Report 2013, EBRD.

Pre dve decenije dohodak po glavi stanovnika u nizu zemalja u tranziciji (izuzimajuc�i najmanje razvijene zemlje Centralne Azije i Zapadnog Balkana) bio je između 15% i 45% od proseka u EU15 mereno u kupovnoj snazi. Relativni prihodi u vec�ini ovih zemalja su porasli za oko 20% tako da sada iznose između 35% i 65% proseka EU15. Češka i Slovenija su iznad ovog nivoa, sa BDP po glavi stanovnika iznad 70% EU15 proseka, dok je Ukrajina ispod nivoa.

U periodu 2000-2008. došlo je do ponovnog privrednog rasta u većini zemalja u tranziciji uz istovremeno zaustavljanje učešća privatnog sektora u stvaranju BDP-a ili čak njegovog smanjenja. Tokom 2000-tih sve do neposrednog izbijanja globalne ekonomske krize, zemlje Zapadnog Balkana su ostvarile ekonomski preporod zahvaljujući prilivu kapitala, pre svega, iz zemalja Evropske unije. Zahvaljujući likvidnosti na finansijskom tržištu u periodu 2005-2007. godine, došlo je znatnog priliva duga u zemlje regiona po veoma povoljnim kamatnim stopama, koje su opet ostavile dovoljno stimulativnu marginu za zaradu investitora. Sa svetskom finansijskom krizom, likvidnost se smanjila, a averzija prema riziku povećala. Dostupnost kapitala je drastično smanjena, a cena ovakvog zaduživanja je porasla. Time je u velikoj meri izazvano zaustavljanje privrednog rasta i pojava recesije, ali su se širom regiona manifestovali i neki drugi rizici modela rasta iz perioda pre krize koji se bazirao na finansijskoj integraciji.


136124

Na početku izbijanja globalne ekonomske krize, Međunarodni monetarni fond je savetovao primenu izrazito ekspanzivne monetarne i izrazito ekspanzivne fiskalne politike. Ovakav paket mera je primenjen u SAD-u, Velikoj Britaniji, Nemačkoj, Francuskoj, Italiji i drugim zemljama evro zone. U ekonomskoj teoriji borbu protiv ekonomske depresije simultanom primenom ekspanzivne monetarne i ekspanzivne fiskalne politike zasnovane na emisiji javnog duga teorijski je promovisao J. M. Keynes u Opštoj teoriji zaposlenosti kamate i novca. Međutim, finansiranje javnih radova (izgradnje infrastrukture) emisijom javnog duga nije originalna Keynsova ideja već je to koncept preuzet od Švedske škole ekonomista.

Zemalje regiona, suočene sa posledicama prelivanja globalne ekonomske krize i nakon toga krize u evrozoni, tražile su rešenje u paketu mera koji bi trebao da obezbedi makroekonomsku stabilnost i viši nivo efikasnosti njihovih privreda (Filipović, 2012). Prioritet je bio pokretanje rasta putem poboljšanja konkurentnosti i unapređenja poslovnog okruženja.

U skladu s tim, sve vlade zemalja regiona su u proteklom periodu usvojile pakete mera koje su podrazumevale restriktivne mere i u izvesnim slučajevima odobravanje stimulansa. Stimulativne mere su uključivale: podršku razvoju sektoru malih i srednjih preduzeća i izvozno orijentisanih kompanija, stimulisanje stranih investicija i davanje garancija finansijskom sektoru. Kako bi stabilizovale bankarski sektor, mnoge zemlje regiona su podigle nivo osiguranja depozita i uvele garanciju Vlade na određene iznose. Isto tako, bilo je slučajeva pružanja likvidonosnih injekcija i dokapitalizacije banaka.

Što se tiče fiskalne politike, zemlje regiona su imale manje izbora u odnosu na zemlje evro zone jer im je otežan pristup na međunarodnim finansijskim tržištima. Sa izuzetkom Albanije, Rumunije i Bosne i Hercegovine većina zemalja je imala prostora da apsorbuje početne udare krize sa deficitom koji je bio ispod 3% BDP, dok je Bugarska bila čak u suficitu. Ta početna prednost potiče od napora iz prethodne decenije da se kontroliše javna potrošnja u skladu sa savetima Međunarodnog monetarnog fonda i programom pred pristupanje Evropskoj uniji. Međutim, u 2009. godini budžetski bilansi su se pogoršali jer su opali fiskalni prihodi, a uvedeni su stimulativni fiskalni paketi tako da je budžetski deficit premašio 3% BDP u svim zemljama (sem u Makedoniji), a u Albaniji je prešao 7% BDP-a. U 2010. godini budžetski deficit je smanjen delimično zahvaljujući sprovedenim restriktivnim merama i povećanju poreskog prihoda. Međutim, iznos budžetsko deficita je još uvek visok.

Očekuje se da će prosečan fiskalni deficit u zemljama Zapadnog Balkana ostati na povišenom nivou od 4,2% BDP-a u 2013. godini, u poređenju sa 4,1% BDP-a u 2012. godini. Takvom ishodu su doprinele rigidne strukture javnih rashoda, slaba poreska baza i oslabljeni fiskalni prihodi. Uprkos izvesnim pokušajima fiskalne konsolidacije, vlade zemalja Zapadnog Balkana nisu se pozabavile ključnim rigidnostima kao što je visoka masa zarada u


137125

javnom sektoru (u proseku preko 9% BDP-a) i loše usmereni socijalni transferi (u proseku 12,5% BDP-a). Kao rezultat toga, u nekim zemljama je tempo fiskalnog prilagođavanja ostao nedovoljan da neutrališe negativnu dinamiku duga.

Slika 3. Fiskalni dug u zemljama Zapadnog Balkana

Izvor: South East Europe Regular Economic Report No.5, Slow Road to Recovery, World Bank, Dec. 2013.

U nedostatku prostora u fiskalnim rezervama, zemlje regiona su bile primorane da počnu sa sprovođenjem restriktivnijih mera koje bi ograničavale javnu potrošnju koja je prvobitno bila izvor privrednog rasta. Sve to je učinilo da region postane još više zavisan od pomoći međunarodnih finansijskih institucija. Prema podacima Međunarodnog monetarnog fonda, u periodu 2008-2011. godine javni dugovi svih zemalja regiona su porasli. Albanija je zemlja sa najvećim javnim dugom u regionu, koji je porastao sa 55,1% (2008) na 59,4% BDP (2011). Javni dug Bosne i Hercegovine u istom periodu je porastao sa 30,8% na 43% BDP-a, Crne Gore sa 31,9% na 44% BDP, Makedonije sa 20,6% na 27,4% BDP i Srbije sa 34,2% na 44,1% BDP.

U 2013. godini, u većini zemalja Zapadnog Balkana nivo javnog duga je nastavio da raste. Prosečan javni dug (izuzev garancija) povećao se sa 36,2% BDP-a u 2011. na 42% u 2012. godini i 44,8% BDP-a u 2013. godini. Nivoi javnog duga su ostali naročito zabrinjavajući u Albaniji, Crnoj Gori i Srbiji. U Albaniji je čak projektovano da će javni dug premašiti 66% BDP-a, bez uključivanja najavljene isplate zakasnelih obaveza (koje iznose dodatnih 4,1% BDP-a). Ni državne garancije nisu zanemarljive i mogu da uvećaju pritiske na javni dug. One su u 2012. godini dostigle oko 7,5% BDP-a, ali je projektovano da opadnu u 2013. godini zbog aktiviranja velike garancije u Crnoj Gori.


138126

Slika 4. Javni dug u zemljama Zapadnog Balkana


Krajem 2013. godine, spoljni dug je ostao visok, mada opada, uglavnom zbog razduživanja privatnog sektora. Ukupni spoljni dug u zemljama Zapadnog Balkana opao je u prvoj polovini 2013. godine za 2,4% na 67,1% BDP-a, uglavnom zbog velikog smanjenja spoljnog duga Srbije od 5,2%.

Slika 5. Ukupni javni i privatni spoljni dug u zemljama Zapadnog Balkana, kao % BDP


Sa oslabljenom tražnjom, neizvesnim izgledima u pogledu izvoza i znatnim eksternim rizicima, kratkoročna perspektiva rasta u zemljama


139127

Zapadnog Balkana je i dalje neizvesna. Posle oporavka regionalne ekonomije u prvoj polovini 2013. godine, a uzimajući u obzir najnovije podatke visoke frekvencije, očekuje se da ekonomski rast za ovu godinu bude oko 1,8% do kraja godine.

U zemljama regiona poseban problem predstavljaju visoke stope nezaposlenosti i siromaštvo. Prosečna stopa nezaposlenosti polovinom 2013. godine iznosila je 23,6% što je znatno iznad proseka za EU-11, i nije pokazala veliko poboljšanje u odnosu na maksimalne nivoe u vreme krize. Apsolutno siromaštvo, koje podrazumeva da mogu da se zadovolje samo minimalne potrebe za hranom i drugim neophodnim troškovima, još uvek je relativno visoko u gotovo svim zemljama Zapadnog Balkana i ne pokazuje značajniju tendenciju smanjenja. Velika gustina stanovništva i domaćinstava neposredno iznad linije siromaštva dodatno oslikava teške izazove sa kojima se čitavo područje suočava, prolazeći istovremeno kroz proces tranzicije. U pojedinim zemljama još uvek je prisutno i ekstremno siromaštvo, koje podrazumeva da ne mogu da budu zadovoljene ni bazične potrebe za hranom. S druge strane, relativno siromaštvo, definisano kao udeo domaćinstava koja ne mogu da ostvare minimalno prihvatljiv nivo životnog standarda u zemlji u kojoj žive, nije posebno visoko. Zahvaljujući visokom životnom standardu u prošlosti i velikim očekivanjima u pogledu njegovog brzog oporavka, osećaj subjektivnog siromaštva široko je rasprostranjen u celom regionu.

Slika 6. Stope nezaposlenosti u procentima radne snage


Rizici po ocenjenu perspektivu regiona u kratkoročnom periodu su na negativnoj strani. Glavni eksterni rizici se odnose na tempo povećanja kamatnih stopa i troškove zaduživanja države koji se javljaju zbog mogućeg redukovanja


140128

kupovine obveznica u SAD, usporenog oporavka evrozone i smanjenje kreditne aktivnosti, kao i potencijalanog izlaska matičnih banaka iz zemalja Zapadnog Balkana. Interni rizici se odnose na „zamor od reformi“ koji može da odloži implementaciju politika i teške fiskalne i dužničke izazove u više zemalja. Takođe, akumulacija neizmirenih obaveza u nekim zemljama i oslabljen rast kreditnih aktivnosti mogli bi da dodatno pogoršaju perspektivu u pogledu rasta. Pored potrebe da se poboljšaju njihovi fiskalni položaji, smanje javni dugovi i ojačaju bankarski sistemi, zemlje regiona se suočavaju sa značajnim strukturnim izazovima oko poboljšanja produktivnosti i konkurentnosti, uključujući i oblasti investicione klime, tržišta rada i javnog sektora.

ZAKLJUČAK Na osnovu analize primene neoliberalnog koncepta u svetu i naročito u

periodu nakon izbijanja globalne ekonomske krize, može se zaključiti da je intervencija države ipak neophodna i neminovna u cilju obezbeđenja i garantovanja ekonomskog i društvenog razvoja u širem kontekstu, počev od zapošljavanja, rasta i strukturalnih promena, pa do zdravstvene, obrazovne i politike socijalnih davanja.

Uspešna razvojna strategija se ne može jednostavno definisati u Washingtonu već se mora prilagoditi specifičnostima svake zemlje. Ne mogu se primenjivati iste preporuke, strategije i politike za sve zemlje jer nema jedinstvene formule i najbolje prakse, te se stoga mora tražiti rešenje u skladu sa konkretnim situacijama. Uspesi jednih ne mogu se jednostavno prekopirati u druge zemlje.

Empirijska istraživanja su pokazala da ne postoji pozitivna korelacija između brzine ekonomskog rasta zemlje i sprovedenih liberalnih reformi ekonomskog sistema i politike. Prevladavanje ekonomske krize iz 1930-tih godina i ekonomska obnova nakon II svetskog rata sprovedene su u znaku snažnog državnog intervencionizma. Ekonomski liberalizam nije se pokazao kao rešenje dubljih ekonomskih poremećaja i kriza. Ali ni za mirnodopske prilike ekonomski liberalizam nije pokazao one prednosti, koje mu se pripisuju. U razdoblju ekonomskog intervencionizma 1960-1980. godine razvijene zemlje imale su 3,2% rasta dohotka po stanovniku, a u neoliberalnom razdoblju 1980-1999. godine su zabeležile stopu rasta od 2.2 %, dok su zemlje u razvoju svoju stopu rasta po stanovniku prepolovile s 3.0% na 1.5 %, pri čemu je veliki deo tog porasta otpadao na Kinu i Indiju, koje nisu sledile neoliberalne preporuke. Ovi brojevi nedovoljno izražavaju dubinu ekonomske krize upravo onih zemalja u razvoju koje su sledile liberalnu politiku. Godišnja stopa rasta dohotka po stanovniku je tako u Latinskoj Americi u istom periodu pala sa 3.1% na 0.6 %, dok su zemlje Afrike i Bliskog Istoka u poslednje dve decenije imale pad dohotka.


141129

Bivše socijalističke zemlje u Srednjoj i Istočnoj Evropi, nakon njihovog

prelaska u kapitalizam imale su verovatno najveći pad dohotka i životnog standarda u modernoj istoriji. Kad se tome dodaju negativni efekti rasta socijalne nejednakosti, odliv kapitala i slom društvenih institucija, ocena neoliberalne šok-terapije je još lošija. Evidentni izostanak rezultata u ekonomskom rastu zemalja koje su izričito vodile neoliberalnu politiku se prikriva, mereći ekonomski napredak upravo sprovođenjem liberalnog programa institucionalne reforme (ekonomska sloboda, liberalizacija trgovine, razvijenost tržišnih institucija, stabilnost cena i sl.). Na ovaj način se indirektno pokazuje da ekonomski rast nije ni prioritet liberalne politike. To se eventualno ublažava izražavanjem očekivanja, da će izgubljeni rast biti, zbog novog potsticajnog institucionalnog okvira, nadoknađen u nekom neodređenom budućem horizontu.

Današnji primeri „spašavanja“ privrede u uslovima globalne krize slični su modelu Meksika od pre tri decenije - osim što su banke danas još moćnije. Slučaj Meksika je pokazao razliku između liberalizma i neoliberalizma. U prvom, zajmodavci preuzimaju gubitke koji nastaju usled loših investicionih odluka, dok u drugom država i međunarodne institucije prisiljavaju dužnika da preuzme otplatu dugova bez obzira na posledice koje će ta otplata imati na živote i dobrostanje lokalnog stanovništva.

LITERATURA

1. Baletić, Z. (2005), „Ekonomski liberalizam i ekonomska znanost“, Razred za društvene znanosti 43, 1-45.

2. Carlos-Alberto Arrebola Rodriguez (2011), “ From Washington Consensus to Post - Washington Consensus: Consequences in Transition Economies”, European Perspectives,Vol. 3. No. 1.

3. Filipović, S, Andrejević, A. (2012), “Druga epizoda ekonomske krize u zemljama regiona,” Drugi talas ekonomske krize – posledice na privredu regiona i moguća rešenja, Univerzitet Edukons, Sremska Kamenica, str. 125-145.

4. Josifidis, K. (2005), Neoliberalizam - sudbina ili izbor nacina života u tranziciji, Privredna izgradnja XLVII: 1-2, str. 5-16.

5. Prašćević, A. (2012), ”Ekonomske krize i modeli ekonomske politike”, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 75-105.

6. Rodrik, D. (2008), “Zbogom Wašingtonskom konsenzusu, zdravo Wašingtonskoj pometnji”. Panoeconomicus, 2008, Vol. 55. No. 2.

7. Stiglitz, J. E. (2004), ”The Post-Washington Consensus”, The Initiative for Policy Dialogue.


142130

8. Svetska banka (2001), ”Tranzicija prvih deset godina – Analiza i pouka za Istočnu Evropu i bivši Sovjetski Savez”.

9. Williamson, J. (1990), „What Washington means by policy reform», u Latin American Adjustment. How much has happened?, Washington, Institute for International Economics, 1990.

10. Williamson, J. (2004), ”A Short History of the Washington Consensus”, CIDOB, Barcelona, 2004.

11. World Bank (2005), “Economic Growth in the 1990s: Learning from a Decade of Reforms”.

12. World Bank (2013), South East Europe Regular Economic Report No.5, Slow Road to Recovery.

13. http://www.imf.org/external/pubs/ft/history/2001/ch07.pdf

SUMMARY

REVIEW OF NEOLIBERAL CONCEPT IN THE WESTERN BALKANS COUNTRIES

The sharpest and the most consistent critics of the economic thoughts are always economists who have developed a sense for historical and comparative economic research. Have this in mind it is necessary to go back into the history and to analyse the roots of neoliberal concept development. Liberal ideology experienced his transformation into neo-liberal concept formalised into Washington Consensus, which had inspired a wave of reforms in Latin America, sub-Saharan Africa and Eastern Europe. The global economic crisis has brought into question the basic principles of neoliberal ideas and indicated the need to review activities of international financial institutions. The aim of this paper is to critically analyse the results of the implementation of basic principles of the neoliberal ideology, with special emphasis on the countries of the Western Balkan region. Starting from the concept that relies on the three basic principles (macroeconomic stability, liberalization and privatization), the paper analyse the implementation of neo-liberal ideology in the period of two decades. Special attention was paid to the transition from market to institutional fundamentalism and in this context was analysed the process of market reforms. The results of the neoliberal concept were evaluated through the achieved level of macroeconomic stability and overall quality of life in selected countries. Keywords: (neo)liberalism, transition, privatisation, liberalisation, macroeconomic stability.


143131

Prof. dr Munitlak Ivanović Olja1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

NEOLIBERALNA DOKTRINA – RAZLOG EKONOMSKE KRIZE I FAZE RECESIJE U PRIVREDNOM CIKLUSU2

Apstrakt:Cilj rada je ukazati na vezu između neoliberalizma, koji je bio glavna ekonomska doktrina poslednjih 15 godina, sa početkom krize kao dela privrednih ciklusa. Savremena analiza privrednih ciklusa prati njihovo kretanje prema fazama: recesija, dno, oporavak i vrh.Privredni ciklusi se periodično ponavljaju i ne manifestuju se uvek u istom obliku ni trajanju.Privreda je u fazi recesije kada realni bruto nacionalni proizvod (BDP) ima trend pada u poslednja dva godišnja kvartala. U recesiji obim proizvodnje (output) i zaposlenost imaju tendenciju pada a cene su nefleksibilne i imaju silazni trend.Uglavnom, ekonomisti smatraju da konkurentne snage vode ka višem stepenu efikasnosti a konkurencija pruža značajan podsticaj tehnološkim i drugim inovacijama. Adam Smit je smatrao da „nevidljiva ruka” reguliše sve odnose na tržištu i sve postavlja na svoje mesto, što dovodi do toga da svaki pojedinac, vodeći računa o svojim interesima, u isto vreme doprinosi blagostanju svih. Uloga države se minimalizuje. Na tom osnovu-liberalizma, razvila se nova doktrina – neoliberalizam. Liberalizam je ideologija nacionalne buržoazije koja je stavljala akcenat na principe individualnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države. Kao takva ona do određene mere štiti i zainteresovana je za socijalnu zaštitu svog naroda. Međutim, nosilac neoliberalne ideje jeste transnacionalna buržoazija koja nije zasnovana na socijalnim strukturama nacionalnih društava. Globalno posmatrano, ovo bogatstvo sve manjeg broja moćnih i bogatih pojedinaca, povećava se na račun siromaštva sve većeg broja ljudi u svetu. Ključne reči: privredni ciklusi, kriza, neoliberalizam, liberalizam, slobodno tržište, država

UVOD Reč “Kriza“ je verovatno najčešće upotrebljavana reč poslednjih godina,

jer je obuhvatila sve oblasti društva: ekonomska kriza, politička kriza, kriza morala i slično. Kriza je u suštini deo privrednog ciklusa a u vezi sa tim potrebno je istaći da se privredni ciklusi periodično ponavljaju. Proučavanje privrednih ciklusa ima dug istorijat, i usled nepostojećih kvantitativnih merila o kretanju i posledicama u privredi, opisivanje njihovog delovanja se izražavalo kao: panika, kriza, slom.... Samuelson i Nordhaussu naveli takve primere iz davne istorije kao: South Sea Bubble iz 1972. godine, Jay Cooke panika iz 1973. godine, Grover Glevland panika iz 1973. godine i čuveni bezranski krah nazvan Black Tuesday iz 1929. Godine (Samuelson i dr 1993: 156).Velika ili mala recesija, ona je deo privrednog ciklusa, odnosno jedna od njenih etapa, tako da se prvi deo rada bavi problematikom privrednih ciklusa. 1 [email protected] 2Ovaj rad je deo istraživačkih projekata pod šiframa 47009 (Evropske integracije i društveno-

ekonomske promene privrede Srbije na putu ka EU) i 179015 (Izazovi i perspektive strukturnih promena u Srbiji: Strateški pravci ekonomskog razvoja i usklađivanje sa zahtevima EU), finansiranih od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

NEOLIBERALNA DOKTRINA – RAZLOG EKONOMSKE KRIZEMunitlak Ivanović Olja I FAZE RECESIJE U PRIVREDNOM CIKLUSU

144132

Savremena analiza privrednih ciklusa prati njihovo pojavljivanje prema etapama odnosno fazama. U suštini, postoje četiri faze ciklusa: recesija (recession), dno - depresija (trough), ekspanzija – oporavak (recovery) i vrh (peak), nakon čega opet sledi recesija pa redom.

Posebno pitanje koje muči naše stanovništvo da li je naša privreda još u recesiji pa nas tek očekuje dno ili smo dno već dotakli, nakon čega nas čeka oporavak odnosno ekspanzija. Recesija i oporak čine osnovne i glavne faze a vrh i dno označavaju tačke zaokreta u privrednom ciklusu. Ono što je sigurno je da se privredni ciklusi periodično ponavljaju i da se ne manifestuju uvek u istom obliku ni trajanju. Mada postoje navedene tradicionalne faze ciklusa, one su veoma različite sa stanovišta vremenskog trajanja ali i sa stanovišta intenziteta, zbog čega se ponekad nazivaju poslovne fluktuacije a ne ciklusi. Ne postoje standardni ni univerzalni oblici ciklusa.

1. KRIZE I PRIVREDNI CIKLUSI Slika 1 pokazuje kretanje privrednih ciklusa u vremenu u odnosu na

nivo privrednih aktivnosti. Slika predstavlja uobičajeni tok privrednog ciklusa na kome se jasno vidi smenjivanje njegovih uzastopnih faza. Može se uočiti da sve faze nisu identičnog vremenskog trajanja. Ako ih pažljivije pogledamo uočava se da podsećaju na planinske masive sa visinama i dolinama, ali da generalno imaju rastući trend. Važno je napomenuti da u praksi recesija ne mora uvek da znači veoma ozbiljnu i dugovremenu nezaposlenost a sa druge strane, vrh ciklusa ne mora da znači da se privreda nalazi na nivou pune zaposlenosti (nivo potencijalnog proizvoda).

Slika1: Privredni ciklusi

Izvor: (Josifidis, i dr., 1996: 163)

Teorijski, smatra se da je privreda u fazi recesije kada realni bruto nacionalni proizvod (BDP) opada u poslednja dva godišnja kvartala. U recesiji obim proizvodnje (output) i zaposlenost imaju tendenciju pada a cene su


145133

nefleksibilne i imaju silazni trend. Nivo cena će nastaviti da pada u slučaju da recesija dugo traje i postane depresija. U fazi dna odnosno depresije, i zaposlenost i obim proizvodnje imaju najniži nivo, a u fazi oporavka postepeno dolazi do oživljavanja obima proizvodnje i porasta zaposlenosti. Ceo ciklus se završava na vrhu, kada je nacionalni proizvod blizu potencijalnog proizvoda, zaposlenost je na visokom nivou a cene uglavnom imaju tendenciju rasta.

Recesiju karakterišu tipične odlike: Krajnja potrošnja (potrošačka kupovina) signifikantno opada a sa druge

strane stvaraju se zalihe trajnih potrošnih dobara. U takvom slučaju, koji karakteriše i privredu Srbije, privreda je prinuđena da smanji obim proizvodnje, što za rezultat ima pad realnog BDP-a, što kao posledicu smanjuje nivo investicionih aktivnosti.

Prateći pad obima proizvodnje, smanjuju se i ponuda i tražnja sirovina i svih inputa, ali i cene drugih proizvoda.

Kao posledica ovih tendencija, tražnja za radom se smanjuje, radnici ostaju bez zaposlenja odnosno povećava se nezaposlenost.

Sve ovo ima za rezultat značajno smanjenje profita, cene običnih akcija imaju trend pada. Sa smanjenjem tražnje za kreditima opadaju i kamatne stope. Teorijski bi to trebalo da bude tako, ali u našem bankarskom sistemu to nije slučaj. Kamatne stope na kredite u Srbiji su najviše u regionu. Poseban paradoks je da je prošle godine u Srbiji, pozitivan finansijski rezultat imao jedino bankarski sektor, dok realni sektor propada usled visokih kamatnih stopa, a povećava se iznos kredita koje realni sektor ne može da vrati.

Tipično za faze ekspanzije ili recesije je ponašanje vezano za investicione kupovine i kupovine drugih trajnih potrošnih dobara. Naime, tokom ekspanzije ove kupovine imaju intenzivan trend rasta, dok u fazama koje karakterišu našu privredu, u fazi recesije je obrnuto. Kupovine ovakvih dobara se odlažu čime se produžava upotreba postojećih dobara. Ovim pitanjima se bave teorije privrednih ciklusa: monetarna teorija (Hawtrey i Friedman), inovaciona teorija (Hansen i Schumpeter), psihološka teorija (Pigou i Bagehot), teorija nedovoljne potrošnje (Sweezy i Hobson) politička teorija (Tufte, Kaleckii Nordhaus), teorija ravnotežnog privrednog ciklusa (Barro i Lucas) i druge (Josifidis, i dr., 1996: 164)

2. „NEVIDLJIVA RUKA TRŽIŠTA“ I (NEO)LIBERALIZAM U privredama većine savremenih industrijski razvijenih zemalja,

proizvodnja i raspodela proizvoda se prvenstveno zasnivaju na privatnom a ne na javnom vlasništvu (sektoru). Prema jednom od najstarijih ekonomskih pravila, ovaj oblik privrede omogućava efikasnu alokaciju resursa. Međutim, postavlja se pitanje, ako su privatna tržišta efikasna, zašto i država ima svoju


146134

ulogu u privredi? U svom kapitalnom delu “Bogatstvo naroda” iz 1776. godine, Adam Smit je tvrdio da će konkurencija navesti pojedinca da ostvarujući sopstveni interes (profit) ostvaruje, kao nevidljivom rukom i javni interes (Smith, 1937: 14)3. Pre ovog Smitovog dela, postojalo je široko rasprostranjeno uverenje da je za ostvarivanje najboljih interesa naroda, neophodna uloga države (Stiglitz, 2004:56). Neke zemlje ili pojedinci su imali velike koristi od aktivne uloge svojih država, mada istovremeno do napretka je dolazilo i u onim zemljama gde je uloga države bila mnogo manja i pasivnija. Bilo je situacija da i uprkos aktivnoj i snažnoj ulozi države napredak izostane, jer su resursi bili utrošeni na neuspešne državne projekte ili ratove. Uzimajući u obzir ova različita iskustva, Smit je došao do zaključka da nije neophodno oslanjati se na državu da bi poslovni poduhvat uspeo. On je smatrao da javnom interesu ide u korist ako svaki pojedinac radi u svom ličnom interesu. Država nema potrebe da proverava efikasnost rada jer će konkurencija sama eliminisati nekonkurentne proizvođače. Ovo je bio dobar uvod za kasniji razvoj liberalizma i neoliberalizma.

Ekonomisti uglavnom smatraju da konkurentne snage vode ka višem stepenu efikasnosti a konkurencija pruža značajan podsticaj tehnološkim i drugim inovacijama. Smit je smatrao da „nevidljiva ruka” sve odnose na tržištu postavlja na svoje mesto te dovodi do toga da svaki pojedinac, vodeći računa o svojim interesima, u isto vreme doprinosi blagostanju svih.

Međutim, praksa je tokom poslednjih dvesta godina, pokazala da u nekim značajnim instancama tržište ne deluje onako savršeno kao što to smatraju pristalice slobodnog tržišta i mehanizma njegove “nevidljive ruke”. Ekonomije su prolazile kroz periode masovne nezaposlenosti i neiskorišćenosti kapaciteta i resursa, velika kriza iz tridesetih godina je ostavila bez posla mnoge koji su želeli da rade (nevoljna nezaposlenost), zagađenost je postala problem mnogih velikih gradova a sa druge strane došlo je do propadanja manjih ruralnih sredina (Stiglitz, 2004:56). U suštini ovo su karakteristike i ove poslednje krize.

U ekonomiji, klasična – liberalna ideologija je obeležila kraj XIX i prvu prvu polovinu XX veka. Za liberalni kapitalizam – liberalizam je karakteristično insistiranje na privatnoj svojini, radikalnom ograničavanju uloge države u privredi gde se njena uloga svodi na obezbeđenje uslova za slobodnu trgovinu, insistiranju na individualnim slobodama, vladavini prava, zaštiti privatne svojine i sprovođenju ugovora.Iz ovoga je jasno da se liberalizam zalaže za interese bogatih i moćnih, a sve to u funkciji povećanja materijalnog bogatstva malog sloja, na račun ogromne mase stanovništva. Samim tim, država

3„...on ima na umu samo sopstvenu dobit i njega u tome, kao i u mnogim drugim stvarima,

jedna nevidljiva ruka vodi k ostvarenju cilja koji nije imao na umu. Društvo ne mora uvek da bude na gubitku zato što u tome nije učestvovalo. Ostvarujući sopstveni interes, on društveni interes često unapređuje bolje nego onda kada zaista namerava da ga unapredi“


147135

se našla u nezgodnoj poziciji i na meti napada liberala, jer se pojavila kao glavna prepreka u ostvarenju privatnih interesa, jer je suštinska uloga države da vodi računa o opštim i nacionalnim interesima koji se realizuju u korist velike većine građana.

Globalnom ekonomijom u XX ipočetkom XXI veka, bar u teorijskom smislu, vladala je ideologija liberalizma, odnosno neoliberalizma. Kao što je već navedeno, ona je zasnovana na principima slobodnog tržišta koje su još davno definisali i formulisali ekonomisti neoklasici u drugoj polovini XIX veka (Maršal i Valras), a koja se teorijski zasnivala na radovima ekonomista iz XVIII i XIX veka: Smita, Rikarda i Mila. (Neo)liberali su kreiraliapstraktnu teoriju tržišne ravnoteže koja ima malo toga zajedničkog sa realnom ekonomijom i procesima koji se u njoj odvijaju. Ona se bazirala na ovde izloženoj teoriji Adama Smita da je "nevidljiva ruka" tržišta najbolji način da se kontrolišu čak i osnovni ljudski instinkti i dase usmeravaju za opšte dobro. Veruje se u apsolutnu efikasnost „nevidljive ruke“ tržišta, odnosno samoregulišućeg laissez-faire tržišta. (Dušanić, 2013: 5).

3. GLOBALNE POSLEDICE NEOLIBERALIZMA U ekonomiji od kraja XX i početkom XXI veka dominira ideologija

neoliberalizma. Postoji razlika između klasičnog liberalizma i savremenog neoliberalizma, mada ima mnogo sličnosti.Razlika se ogleda se u tome što je liberalizam ideologija nacionalne buržoazije koja stavlja akcenat na principe individualnih sloboda i vladavini prava na nivou nacionalne države. Kao takva, ona doneke mere štiti svoje stanovništvo i ni može da ostane potpuno nezainteresovana na socijalnu zaštitu svog naroda. Međutim, nosilac neoliberalne ideje jeste transnacionalna buržoazija. Ova nova vrsta buržoazije nije zasnovanana socijalnim strukturama nacionalnih društava i kreira posebno nadnacionalno društvo – svetsku oligarhiju. Kao takva, ona insistira samo na ekonomskoj efikasnosti i nije zainteresovanaza pravičnost i socijalnu odgovornost. Globalno posmatrano,veliko bogatstvo sve manjeg broja moćnih i bogatih pojedinaca i/ili grupa, povećava se na račun siromaštva sve većeg broja ljudi u svetu (Polanyi, 2001:150).

Pored toga, moćni i bogati pojedinci su mogućnosti da kreiraju i usmeravaju intelektualnu i medijsku sliku prema svojim potrebama. Na taj način oni imaju mogućnost dautiču na sadašnjost i kreiraju budućnost, ali i da “preoblikuju” prošlostkako bi se ona intepretirala u skladu sa ideologijom moćnih i bogatih.Danas se mogu čuti tumačenja ekonomista da za krizu iz 30-ih godina prošlog veka nije odgovoran liberalni kapitalizam ifinansijske špekulacije privatnog sektora, nego se kriza objašnjava pogrešnom politikom centralne banke. Prema tom shvatanju centralna banka nije štampala dovoljno novca i nije obezbedila potrebnu likvidnost privrede (Friedman i dr. 1963:120-130).


148136

Razlika između neoliberalne teorije kojom se obećava blagostanje za sve i rezultata u praksi je evidentan. Posle 80-ih godina ХХ veka,kada je nastupio period neoliberalizma nije došlo do rasta svetske privrede kako su predviđali teoretičari neoliberalizma. Praksa je demantovala teoriju. Godišnja stopa rasta svetske privrede u 70-im godinama bila je na nivou od 2,4%, u 80-im 1,4%- što je upola manje, u 90-im 1,1% (Dušanić, 2011:56). Prvu deceniju ovog veka karakterišeglobalna ekonomska kriza, uz istovremeni rast nezaposlenostikoji je poprimio zabrinjavajuće razmere.

Kopirajući sistem koji su primenile Sjedinjene države, i većina drugih zemalja je, u cilju sprečavanja finansijskog i privrednog kolapsa, pokušala finansijski da pomogne privatnim firmama dajući im značajne finansijske „infuzije“. Sa ciljem da se izbegnu veće posledice po privredu u celini, da recesija ne preraste u depresiju, podsticana je ukupna tražnja preko povećanja stimulativnih rashoda i smanjenja poreza. Države koje sumogle, pomagale su velikom broju ljudi koji su ostali bez posla. Iz tog razloga države su se zaduživale i povećavale svoj javni dug. Na taj način su gubici načinjeni u privatnom sektoru prebačeni na teret države.

4. POSLEDICE NEOLIBERALIZMA U SRBIJI Posle političkih promena 2000. godine, Srbija je prihvatila neoliberalni

program ekonomskih promena. U pitanju je takozvani Vašingtonski dogovor čije su osnovnekarakteristike: široka liberalizacija, finansijska stabilizacija i sveobuhvatna privatizacija.Nepostojanje dugoročne strategije ekonomskog razvoja, ulogu strategije u Srbiji imaju memorandumi o budžetu i ekonomskoj i fiskalnoj politici, koji se kreiraju u saradnji MMF-om. Usvajanje ovih dokumenata je nametnuo kao uslov za dodelu MMF-ovih kredita Srbiji i njenom pristupu međunarodnomtržištu kapitala.

Do početka svetske ekonomske krize, većina potencijalno profitabilne državne i društvene imovine je već bila prodata čime su najatraktivnija preduzećapromenila vlasnike (uglavnom stranikapital) pri čemu je spoljni dug višestruko povećan. Spoljni dug je krajem 2000. godine iznosio 10,8 milijardi dolara, međutim u 2008. godini dostigao je visinu od 30,7 milijardi dolara. Situacija je još ozbiljnija ako se uzme u obzir činjenica da je tome je prethodio otpis duga od 4,7 milijardi dolara – od strane Pariskog i Londonskog kluba.Spoljni dug Srbije je 1990. godine iznosio oko 6,1 milijardu dolara, što znači da je u međuvremenu znatno narastao, iako nisu uzimani novi krediti, jer su uvedene međunarodne sankcije. To znači da se na dug zaračunavala osnovna i zatezna kamata.

Posledice krize u Srbiji su postojeće probleme uvećale i izazvale ogromnu štetu. Slobodno možemo reći da je kriza uništila kapital i kompletne industrijske grane, dovela do značajnog porasta nezaposlenosti i povećanja budžetskogdeficita. Rast budžetskog deficita je nastao kao posledica smanjenja


149137

javnih prihoda (zbog pada privredne aktivnosti), uz istovremeno povećanje javnih rashoda (usled stimulativnih izdataka kojima se pokušavalo pomoći privredi i osiromašenim građanima).Tako je naša zemlja kao i mnoge druge znatno povećala visinu ukupnog javnog duga.

Veoma loše stanje u kome se nalazi privreda Srbije je posledica, pogrešne ekonomske politike koja se godinama sprovodi, a svetska ekonomska kriza samo je ubrzala i otežala realno stanje. “Bećarska ekonomija“ nikada ne traje dugo ali je sigurno da uvek ima neizbežan tužan kraj (Dušanić, 2008: 1-153).Ovu vrstu ekonomije karakteriše privatizacija i zaduživanje u inostranstvu, a dobijena finansijska sredstva uglavnom nisu investirana, nego su usmerena na tekuću budžetsku potrošnju. Naša privreda je u teškoj situaciji, i moglo bi se reći da se nalazi pred kolapsom,iako je iskoristila sve teorijske preporuke neoliberalnog koncepta. Najveći deo privrede je privatizovan. Strani investitori su kupili ono za šta su bili zainteresovani po relativno niskim cenama, uz novčane stimulacije za svako otvoreno radno mesto imaksimalno je liberalizovan uvoz. Domaće banke su uglavnom zatvorene a finansijski prostor je prepušten stranim bankama. Možda je ipak najgore što su se zadužili svi: država, privreda i građani.Iako su značajna finansijska sredstva ušla u Srbiju, to nije dalo značajnije i vidljive pozitivne rezultate (Katić, 2014: https://nkatic.wordpress.com/author/nkatic/). Depresiju u privredi prati emotivno depresivno raspoloženje stanovništva Srbije.

ZAKLJUČAK Iz svega navedenog, nameće se pitanje da li je uopšte moguće izaći iz

začaranog kruga (neo)liberalizma, bez obzira na njegove katastrofalne posledice za većinu stanovništva? Delovalo je da je kriza iz 30-ih godina prošlog veka uništila iluziju liberalnog kapitalizma o funkcionisanju „nevidljive ruke“ tržišta, ali je novi laissez-faire – neoliberalizam doveo do aktuelne svetske krize. Međutim, pitanje je da li bi okončanje neoliberalizma bilo istovremeni kraj ideje o samoregulišućem tržištu ili bi se (neo)liberalizam javio u nekom novom obliku. U stvarnosti je savremeni neoliberalizam doživeo evidentan neuspeh, kao što je to bilo i sa liberalizmom 30-ih godina prošlog veka. To nikako ne mora da znači da se društvo u budućnosti neće ponovo suočiti sa nekim novimoblikom liberalizma, jer je ovo ideologija moćnih i bogatih.

Možemo da se nadamo da će izlazak iz poslednje krize biti uspešniji i manje bolan, nego izlazak iz krize iz 1929. godine. Posle tri godine velikog pada, svetska privreda je ušla u dugotrajnu depresiju, a nakon toga u Drugi svetski rat. Do realnog oživljavanja globalne privrede je došlo tek četvrt veka posle izbijanja krize. Neki teoretičari i naučnici smatraju da aktuelna globalna kriza označava kraj tzv. perioda „velikog spokojstva“, kada su se svetske krize događale samo nekoliko puta u jednom veku.Oni smatraju da je ovo početak epohe „velike nestabilnosti“, kada krize mogu postati stalni pratilac, odnosno


150138

svakodnevnica svetske ekonomije, a središte krize se samo geografski premešta i menja regione koji su pogođeni.

Ekonomska filozofija – neoliberalizam, koja počela 80-tih godina ХХ veka a dominira poslednjih 15 godina, se smatra razlogom mnogih grešaka učinjenih u državnom i privatnom sektoru. Ova doktrina je imala uticaj na donošenje pogrešnih rešenja kako u državnom tako i u privatnom sektoru, čime je doprinela pojavi i intenziviranju krize. Utemeljen jekrut stav da tržište ima sposobnost samoregulisanja, odnosno da ne postoji potreba državnog uplitanja u privredne aktivnosti i regulisanja odnosa na tržištu. Ova doktrina je takođe uticala na vođenje pogrešne politike centralnih banaka.

Poslednja kriza je najozbiljnija globalna kriza u prethodnih 80 godina, ali to nije pojava koje se nije mogla predvideti ili izbeći. Ova kriza je delo globalnog ekonomskog stavai pogrešnih odluka, tj. rezultat grešaka privatnog sektora i nepravilne politike države. Za definitivan i konačan izlaz iz krize neophodno je uspostaviti prave razloge, odnosno odrediti dijagnozu zbog kojih je ona nastala. U nastanku krize svoju ulogu su imale politička praksa, ali i ekonomska teorija, vođena neoliberalnom filozofijom.

LITERATURA 1. Dušanić, J., Neoliberalizam i kriza, Ekonomska politika, 19.03.2013. 2. Dušanić, J., Destrukcija ekonomije-knjiga treća, Krug Commerce,

Beograd, 2011. 3. Dušanić, J., Bećarska ekonomija – Tranzicija u Srbiji, Beogradska

poslovna visoka škola strukovnih studija, Beograd, 2008. 4. Josifidis, K., Đukić, Đ., Makroekonomija, Futura publikacije, Novi Sad,

1996. 5. Katić, N., Varljiva statistika zaposlenosti,

https://nkatic.wordpress.com/author/nkatic/, 12.03.2014. 6. Polanyi, K., The Great transformation: The Political and Economic

Origins of Our Time, Bacon Press, Business & Economics, 2001. 7. Samuelson, P.A., Nordhaus, W.D., Economics, Thirteenth Edition,

McGraw-Hill Book Company, New Yord etc, 1993. 8. Stiglitz, J., Ekonomija javnog sektora, Ekonomski fakultet Beograd,

Beograd, 2004. 9. Smith, A., The Wealth of Nations, New York, Modern Library, 1937. Prvi

put objavljeno 1776. 10. Friedman, M., Schwartz, A., Monetary History of the United States, 1867-

1960, Princeton University Press, 1963.


151139

11. Radovanović B., Kočović, M., Industrial policy for economic development: the perspectives for Serbia, Economic Sciences on the Crossroad, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2013.

12. Bjelić, P., International trade, Ekonomski fakultet, Beograd, 2011. 13. Reinert, E., How rich countries got rich and why poor countries stay poor,

Constable&Robinson Ltd., London, 2007. 14. Savić, Lj., Bošković, G., Uticaj svetske ekonomske krize na razvoj srpske

industrije, Industrija, 4/2011, Ekonomski institut, Beograd, 2011. 15. FREN, Serbian Post-Crisis Economic Growth and Development Model

2011-2020, FREN, Belgrade, 2011.

SUMMARY NEOLIBERAL DOCTRINE –THE REASON OF ECONOMIC CRISIS

AND RECESSION IN PHASE OF ECONOMIC CYCLES

The aim of this paper is to point out the connection between neoliberalism, which was the main economic doctrine of the past 15 years, with the onset of the crisis as part of the economic cycle. Modern analysis of business cycles monitored their movements according to the phases: recession, the bottom and top of the recovery.Business cycles are repeated periodically and not always manifest in the same form of term. The economy is in a phase of recession, when real gross domestic product (GDP) has a downward trend in the last two quarters of year. In the recession, the volume of production (output) and employment tend to fall and prices are inflexible and a downward trend. Generally, economists believe that competitive forces lead to a higher level of efficiency and competition provides a significant boost to technological and other innovations. Adam Smith believed that the "invisible hand" regulates everything related to the market and everything is put in its place with the result that each individual, taking into account their interests, at the same time contributing to the well-being of all.The role of government is minimized On that basis-liberalism, has developed a new doctrine – neoliberalism.Liberalism is the ideology of the national bourgeoisie that placed emphasis on the principles of individual liberty and the rule of law at the level of the nation-state. As such, it is to some extent protected and is interested in the social welfare of its people. However, the holder of neoliberal ideas is a transnational bourgeoisie, which is based on the social structures of national societies. Globally, this wealth of ever-smaller number of powerful and wealthy individuals, increased on account of the poverty of the growing number of people in the world. Keywords: business cycles, crises, neoliberalism, liberalism, free markets, state


152


153140

Doc. dr Radenko Marić1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Doc. dr Jelena Jotić2 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Doc. dr Jelena Vemić-Đurković3 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

RAZVOJ SPOLJNE TRGOVINE

KAO ŠANSA OPORAVKA SRPSKE PRIVREDE Apstrakt: U savremenom korporativnom poslovanju sektor trgovine, a posebno spoljna trgovina figurira kao jedan od osnovnih činilaca u izgradnji integralne tržišne privrede i uključivanju zemalja zapadnog Balkana u evropske tokove. Koliki realni značaj trgovina ima u privredi Republike Srbije ilustruju podaci da je u periodu 2010-2012. god., učešće trgovine u ukupnom prihodu iznosilo 37,3% uz konstantnu stopu rasta od 14% do 16% godišnje i sa učešćem od preko 20% u ukupnom broju zaposlenih u privredi. S obzirom na nepostojanje i nerazvijenost industrijske proizvodnje, jedino sektor trgovine može da preuzme vodeću ulogu u privrednom oporavku Republike Srbije i njenom što bržem integrisanju u EU. Cilj ovog rada jeste da ukaže na trenutno stanje sektora spoljne trgovine u privredi Republike Srbije i da predloži neke od osnovnih mera koje bi spoljnu trgovinu učinile još dominantnijim privrednim činiocem, kao što su: carinska reforma, subvencije, kompenzatorne mere, izvozne premije, kontrolne mere prometa trgovinskog sektora, obezbeđivanje fer trgovine, jačanje regionalnih i globalnih sporazuma o trgovinskoj saradnji, itd. Ključne reči: trgovina, trgovinske kompanije, privredni razvoj, trgovinski sporazumi.

UVOD Ako su dobro ukomponovani u politiku domaćeg razvoja, izvoz i uvoz

doprinose porastu produktivnosti, zaposlenosti, dohotka i životnog standarda. Izvoz je neophodan uslov devizne uvozne sposobnosti, a time funkcionisanja i širenja proizvodnje i razvoja, posebno, u visoko zavisnim privredama, koje nemaju konvertibilnu nacionalnu valutu. Međutim, cilj izvoza ne može biti samo da se dobiju konvertibilne devize, već se mora imati u vidu povećanje tržišta radi porasta proizvodnje i ukupnog materijalnog rasta. Značaj spoljne trgovine je različit u svakoj pojedinačnoj zemlji. On zavisi od stepena razvoja privrede, njene privredne strukture, veličine nacionalnog tržišta, privrednih kretanja u svetskoj privredi i na svetskom tržištu, kao i od ekonomske politike određene zemlje. Povoljna privredna struktura i opšta razvijenost privrede smanjuju zavisnost zemlje od uvoza, a povećavaju zavisnost zemlje od izvoza.

1 [email protected] 2 [email protected] 3 [email protected]

RAZVOJ SPOLJNE TRGOVINERadenko Marić, Jelena Jotić, Jelena Vemić-Đurković KAO ŠANSA OPORAVKA SRPSKE PRIVREDE

154141

Shodno tome, spoljna trgovina određuje međunarodni položaj svake zemlje, njenu mogućnost uticaja na svetska zbivanja, njenu važnost i ugled u svetskoj privredi. Više faktora je uticalo na pozitivan razvoj međunarodne trgovine: 1) Prvi je svakako liberalizacija međunarodne trgovine i direktnih investicija; 2) Drugi je pojava regionalnih integracija, koje uključuju određene grupe zemalja između kojih se otklanjaju barijere u trgovini i investicijama. Najbolji primer i najdalje se otišlo sa Evropskom unijom. Drugi primer su Sporazum o slobodnoj trgovini zemalja Severne Amerike (NAFTA), Evropska asocijacija slobodne trgovine (EFTA), Asocijacija zemalja jugoistočne Azije (ASEAN), itd., 3) Treći faktor koji je uticao na pozitivan razvoj međunarodne trgovine i stranih direktnih investicija je svakako rast trgovine između glavnih trgovinskih blokova. Naime, glavni podsticaj za investiranje bila je mogućnost smanjenja trgovinskih ograničenja između vodećih blokova, posebno kad su u pitanju zemlje kao Japan i SAD, ili Japan i SAD s jedne strane i zemlje Evropske unije s druge strane (Đorđević, 2009). Svi navedeni pokazatelji govore u prilog činjenici da Republika Srbija, zbog velikog značaja spoljne trgovine za privredni razvoj zemlje, zbog prirode spoljnotrgovinskog poslovanja, rizičnosti i političke osetljivosti svakog spoljnotrgovinskog posla, mora precizno da definiše pravila u ovom sektoru, kako bi naše kompanije podstakla i podsticala da više učestvuju u spoljnotrgovinskoj razmeni i na taj način jačaju konkuretnost srpske privrede i ekonomije u svetskim tokovima.

1. TRGOVINA KAO PRIMARNI CILJ RAZVOJA SRPSKE PRIVREDE Trgovina ima značajnu ulogu u izgradnji integralne tržišne privrede i privrednog oporavka Republike Srbije. Poslednjih godina sektor trgovine doživljava krupne promene kao što su globalizacija, povećana konkurencija na domaćem tržištu, koncentracija i preuzimanje, uvođenje novih tehnologija, novi maloprodajni formati, elektronska trgovina, itd., i kao takva, u velikoj meri utiče na odnose između regionalnih zemalja. Koliki značaj trgovina ima na privredni sitem Republike Srbije ilustruju podaci da je prema poslednjem izveštaju (2012 god.) republičkog Zavoda za statistiku učešće trgovine u ukupnom BDP 11,7%; u ukupnom broju zaposlenih 19,8%; u ukupnom prihodu 37,24% i u ukupnom broju pravnih lica 26,3%. Sa druge strane, kada pogledamo strukturu uvoza i izvoza po zemljama (Tabela br 1 i br. 2) vidimo da Republika Srbija ostvaruje najveće učešće u izvozu sa zemljama EU i CEFTA, od oko 90%, dok je kod uzvoza taj procenat nešto manji i iznosi oko 70%, dok je na drugom mestu Ruska federacija sa ukupnim uvozom od 11%. Ukupna vrednost izvoza republike Srbije je 8,5 milijardi evra, dok je ukupna vrednost uvoza čak 14,4 milijardi evra. Upravo u ovim pokazateljima stoji razlog zbog čeka privreda Republike Srbije mora da stvori ambijent koji će naše kompanije da okrene ka izvozu svojih proizvoda i


155142

usluga i takozvanoj izvoznoj orjentaciji. Suština je da se paritet pomenutog odnosa mora promeniti u korist izvoza jer u suprotnom ovakav trend rasta uvoza vodi ka slabljenju nacionalne privrede, padu standrada i slabljenju konkurentske pozicije srpskih kompanija na inostranom tržištu. Otuda ćemo se u nastavku rada pozabaviti osnovnim instrumentima spoljno trgovinske politike koje Vlada i privreda Republike Srbije moraju precizno definisati i prilagoditi poslovnim mogućnostima naših kompanija.

Tabela br. 1: Struktura izvoza Republike Srbije u periodu 2010-2012

Odredište

2010 2011 2012

Ukupan iznos u evrima ( € ) % Ukupan iznos u

evrima ( € ) % Ukupan iznos u evrima ( € ) %

EU 4,235,200,000 57.28 4,868,500,000 57.67 5,132,300,000 60.15

CEFTA 2,468,149,000 33.38 2,599,472,000 30.79 2,555,708,000 29.96

RUSIJA 403,400,000 5.46 567,700,000 6.72 675,800,000 7.92

SAD 53,000,000 0.72 57,100,000 0.68 76,700,000 0.90

KINA 5,400,000 0.07 10,900,000 0.13 15,800,000 0.19

OSTATAK SVETA 228,251,000 3.09 337,728,000 4.01 75,200,000 0.88

UKUPAN IZVOZ REPUBLIKE SRBIJE 7,393,400,000 100 8,441,400,000 100 8,531,508,000 1

Izvor: Republićki zavod za statistiku

Tabela br. 2: Struktura uvoza Republike Srbije u periodu 2010-2012 Odredište

2010 2011 2012

Ukupan iznos u evrima ( € ) % Ukupan iznos u

evrima ( € ) % Ukupan iznos u evrima ( € ) %

EU 7,068,700,000 56.00 7,907,000,000 55.49 8,600,300,000 59.5

CEFTA 1,096,740,000 8.69 1,229,226,000 8.63 1,211,384,000 8.38

RUSIJA 1,630,500,000 12.92 1,906,000,000 13.37 1,608,000,000 11.13

SAD 193,300,000 1.53 207,100,000 1.45 246,500,000 1.71

KINA 904,300,000 7.16 1,068,800,000 7.50 1,078,900,000 7.47

OSTATAK SVETA 1,728,460,000 13.70 1,931,874,000 13.56 1,706,000,000 11.81

UKUPAN IZVOZ REPUBLIKE SRBIJE 12,622,000,000 100 14,250,000,000 100 14,451,084,000 100

Izvor: Republićki zavod za statistiku


156143

2. KARAKTERISTIKE SPOLJNOTRGOVINSKE POLITIKE Pojam spoljnotrgovinske politike podrazumeva osmišljenu strategiju Vlade jedne zemlje u cilju regulisanje međunarodne trgovinske aktivnosti (Grandov, 2004). Prema tome, spoljnotrgovinska politika jedne nacionalne privrede predstavlja strategiju koju ona primenjuje u regulisanju međunarodne trgovinske aktivnosti, odnosno spoljne trgovine te zemlje, kako u samostalnom regulisanju, donošenjem unilateralnih mera, tako i u međunarodnim trgovinskim odnosima, donošenjem međunarodne regulative u saradnji sa drugim nacionalnim prevredama, sa ciljem ostvarenja nacionalnih interesa u spoljnoj trgovini (Lovreta, 2012). Prilikom kreiranja spoljnotrgovinske politike svaka država može izabrati određeni model spoljnotrgovinske politike, a dva osnovan modela su liberalizam i protekcionizam. Izbor odgovarajućeg modela spoljnotrgovinske politike može zavisiti kako u pogledu države sa kojom trguje, tako i u pogledu sektora privrede, vremena u kome određeni režim važi i slično. Ova dva osnovna modela predstavljaju krajnje ekstreme spoljnotrgovinske politike i u praksi su retko zastupljeni. Spoljnotrgovinska politika većine država je između ova ekstrema, pa se govori o manje ili više protekcionističkoj spoljno-trgovinskoj polititci, odnosno manje ili više o liberalnoj spoljnotrgovinskoj politici (Bjelić, 2009). Ono što čini da se ova dva osnovna modela spoljnotrgovinske politike, liberalizam i protekcionizam, razlikuju su trgovinske mere koje države uspostavljaju u trgovini sa drugim državama. Granica između liberalizma i protekcionizma je negde na sredini. Ta sredina je relativan pojam koji zavisi od primenjenih barijera ali i spoljnotrgovinskih politika drugih država u svetu. Trgovinske barijere se uspostavljaju radi zaštite domaće privrede, nadzora nad domaćim tržištem, ostvarivanja budžetskih prihoda i iz drugih razloga. Kada se kreira spoljnotrgovinska politika jedne zemlje onda se prelazi na fazu njene implementacije kako bi se ostvarili ciljevi proklamovani u toj politici. Ta primena podrazumeva korišćenje brojnih instrumenata koji toj spoljnotrgovinskoj politici stoje na raspolaganju i koje svaka država treba da prilagodi mogućnostima podsticanja izvoza i razvoja i zaštite nacionalne privrede. 3. INSTRUMENTI SPOLJNE TRGOVINE

S obzirom da se spoljnotrgovinski režim većine zemalja u svetu nalazi između dva ekstremna modela spoljnotrgovinske politike, liberalizma i protekcionizma, onda postoji prostor da se taj ražim učini liberalnijim ali i da se ide i dalje u protekcionizam. Shodno tome, spoljnotrgovinski instrumenti mogu uticati dvojako na međunarodnu trgovinu jer mere koje nacionalne privrede


157144

uvode mogu pospešiti spoljnu trgovinu te zemlje sa drugim državama u svetu, ali pojedine mere mogu imati za cilj ograničavanje te spoljne trgovine. Osnovna klasifikacija spoljnotrgovinskih instrumenata može se izvršiti prema načinu njihovog dejstva na spoljnu trgovinu, i prema tome javljaju se: carinske mere, necarinske mere, kontrolne mere, subvencije i kompenzatorne mere, izvozne premije i političke mere. Fokusiraćemo se na objašnjenje svake od navedenih mera i predložiti najbolja rešenja za oporavak Srpske privrede. 3.1. Carinske mere Carine su najstariji instrument soljnotrgovinske politike i tradicionalno su se koristile i kao izvor budžetskih prihoda. Carina se plaća na carinsku vrednost uvezene robe. Carinska vrednost uvezene robe je, u stvari, njena transakcijska vrednost, koju čini stvarno plaćena cena ili cena koju treba platiti za robu koja se prodaje radi izvoza u datu zemlju, uvećana, ako je neophodno, u skladu sa carinskim zakonom date zemlje. Svaka država carine koje primenjuje izlaže u carinskoj tarifi. Osnovu za carinsku tarifu čini nomenklatura proizvoda kojima se trguje, i u ovoj nomenklaturi svakoj oznaci za određeni proizvod pridodate su odgovarajuće carinske stope. U ekonomskoj teoriji i privrednoj praksi susreću se različiti oblici klasifikacije carina u zavisnosti od toga koje i kakve ekonomske i druge ciljeve treba postići njihovim uvođenjem, uključujući i način njihovog obračuna i naplate. Za potrebe ovog rada ukazaćemo na tri osnovne vrste carina:

Fiskalne carine - uvode se u cilju obezbeđivanja potrebnih prihoda državnog budžeta. Plaćaju se u odgovarajućoj srazmeri na vrednost ili količinu uvezene ili izvezene robe. Fiskalne carine se uvode i iz zaštitnih razloga. Na primer, ukoliko Republika Srbija uvede carine na južno voće, kafu, itd., to predstavlja isključivo fiskalnu carinu, jer ona štiti u tom slučaju domaću proizvodnju. U ovom slučaju uvedena carina ne štiti osnovne proizvode nego štiti supstitute, koji se kod nas proizvode. Znači, ako se uvodi carina na narandže, ananas, itd., onda se ne štiti južno voće, jer se kod nas ono ne proizvodi, već se štiti npr. kruška, jabuka, itd.

Uvozne carine - naplaćuju se na uvezenu robu stranog porekla. Najčešće se koriste u cilju ostvarivanja odgovarajuće zaštite domaće proizvodnje od inostrane konkurencije, pa se zato i nazivaju i zaštitne ili ekonomske carine. Za iznos carinske zaštite uvećava se cena uvozne robe, postaje skuplja na domaćem tržištu, smanjuje se potražnja za njom, i tako se štite proizvođači iste robe. Privreda Republike Srbije treba da se usmeri na sistematsko, postupno progresivno smanjivanje carinskih stopa, koje će istovremeno štititi, ali i osposobljavati domaću proizvodnju da se suočava sa konkurencijom na svetskom tržištu.


158145

Preferencijalne carine - predstavljaju specijalno favorizovanje roba proizviđača jedne zemlje ili područja u odnosu na robe proizvođača druge zemlje ili područja. Npr., Sporazumi između Srbije i Rusije, Srbije i Republike Srpske, Srbije i EU, itd.

U pogledu carinskih mera Vlada Republike Srbije treba jasno da definiše strategiju carinske politike koja će smanjiti uvoz, a podstaknuti izvoz naših kompanija. Te mere nikako ne smeju da budu restriktivne, već u okviru postojećih mogućnosti da budu najmanje štetne po našu ekonomiju i privredu. Na primer, uvesti više uvozne carine na robu sumnjivog i lošeg kvaliteta, polovne automobile, stare proizvode, itd., pooštriti fiskalne carine na sve proizvode za koje postoji alternativna proizvodnja u zemlji, potpisati i primenjivati preferencijalne carine sa zemljama iz kojih dolaze proizvodi i usluge visokog kvačliteta, npr., SAD, EU, Rusija, Japan, itd. 3.2. Necarinske mere Necarinske mere (barijere) se definišu kao sve mere i postupci jedne ili više država koje narušavaju slobodnu svetsku trgovinu, bilo da je ograničavaju ili „neprirodno" stimulišu. Mogu se podeliti u dve velike grupe:

Zakonske barijere spoljnoj trgovini - potiču iz primene različitih zakonskih i administrativnih propisa u državama, jer svaka suverena država ima pravo da zakonima uređuje odnose između svojih državljana, građana i kompanija, i da tako kreira jedinstven pravni okvir. Ovo pravno izgleda pravično i logično, ali u sveri ekonomske sradnje različiti zakoni u pojedinim državama sputavaju međunarodnu trgovinu i, u najmanju ruku, izazivaju pravnu nesigurnost kod potencijalnih izvoznika i investitora.

Proceduralne barijere spoljnoj trgovini - obuhvataju sve aktivnosti, prakse i formalnosti vezane za prikupljanje, prezentaciju, komunikaciju i obradu podataka neophodnih za promet robe u međunarodnoj trgovini.

Kao najznačajnije pojedinačne tipove necarinskih barijera spoljne trgovine mogu se izdvojiti: samo carinsko vrednovanje, pravila o poreklu robe, inspekcija robe pre isporuke, sanitarne, fitosanitarne i zdravstvene mere, procedura izdavanja uvoznih dozvola i specijalne carinske formalnosti (Marković, 2009). Ukoliko želi da poboljša spoljnotrgovinski bilans Republika Srbija mora u potpunosti da izvrši reviziju svih navedenih mera, da ih liberalizuje, pojednostavi procedure i prilagodi se važećim propisima u EU. 3.3. Kontrolne mere Siva ekonomija jedan je od najvećih izazova sa kojima se suočava privreda Srbije, a njene posledice vidljive su u oblastima trgovine, utaje poreza, nelojalne konkurencije i neefikasne raspodele resursa (Krstić i dr, 2013). U mnogim zemljama u tranziciji, pa tako i u Srbiji, siva ekonomija je značajna


159146

prepreka za razvoj snažnog trgovinskog sektora i za izgradnju funkcionalne tržišne privrede. Iako je siva ekonomija i dalje važna „sigurnosna mreža" za mnoge pojedince i institucije, njene negativne posledice po zaposlene, kompanije i društvo u celini daleko prevazilaze njene prednosti. Sledeći tabelarni prikaz (Tabela br. 3) ilustruje udeo sive ekonomije u ukupnom BDP Srbije.

Tabela br. 3: Siva ekonomija u BDP Srbije Godina % BDP

Siva ekonomija prema metodu MIMIC 2010 30,1

Siva ekonomija – HTC metod 2011 23,6

Siva ekonomija – Anketa 2012 21,0 Izvor: Krstić i dr., 2013, str. 4. Kako bi se smanjila siva zona ekonomije u sektoru ekonomije i spoljne trgovine Vlada Republike Srbije treba da donese čitav set kontrolnih mera u oblasti fiskalne politike (smanjenje fiskalnog opterećenja rada, smanjenje broja poreskih stopa, smanjenje troškova primene poreza, smanjenje isplativosti utaje poreza, itd.), politike rada (značajno smanjivanje troškova rada za nisko plaćeni rad, podrška razvoju preduzetništva, minimalne osnovice za plaćanje doprinosa, itd.), finansijskog sektora (smanjenje gotovinskih plaćanja i podsticaji bezgoto-vinskog plaćanja, smanjenje neformalnih izvora finansiranja, itd.), i uslova poslovanja (sprečavanje uvođenja novih nepotrebnih administrativnih obaveza, rešavanje problema tzv. "off-shore" kompanija i nelojalne konkurencije, reša-vanje problema legalizacije objekata i dobijanje građevinskih dozvola, itd.) 3.4. Subvencije i kompenzatorne mere Posredstvom subvencija i kompenzatornih mera privreda Srbije treba da veštački poboljša konkurentnost izvoznih proizvoda. Finansijska sredstva koja domaći proizvođači prime smanjuju cenu tih proizvoda, oni se kao konkuren-tniji izvoze na strana tržista, a isti proizvodi iz drugih zemalja beleže pad izvo-za. Postoje dve vrste subvencija, zavisno od toga kome ide finansijska pomoć, pa se govori o subvencijama proizvodnje i izvoznim subvencijama (Krugman; Obstfeld, 2009, str. 195), dok se kao poseban vid subvencija javljaju subvencije za kreditiranje izvoza. Taj instrument je sličan izvoznim subvencijama, s tim što se odobrava u vidu subvencionisanih pozajmica kupcima. Sa druge strane, kompenzatorne mere se u vidu uvoznih poreza uvode kao kontra mere protiv uvoza proizvoda koji su u domaćoj zemlji subvencionisani. Glavni instrument primene ovih mera treba da budu kompenzatorne carine jer se njihova primena obavlja uvođenjem specifičnih carinskih stopa. Na taj način zemlja uvoza nastoji da poništi negativne efekte subvenicja na svoju privredu i otkloni opasnost od veštački poboljšane konkurentnosti inostranih kompanija po domaće kompanije u istom sektoru.


160147

3.5. Izvozne premije Republika Srbija treba posebno da se okrene ka definisanju politike Izvoznih premija koje predstavljaju odgovarajuću novčanu razliku između domaće cene proizvoda namenjenog izvozu i cene tog proizvoda na stranom tržištu u slučajevima kada je domaća cena viša od svetske cene (Dašić, 2004, str. 106). Razlikujemo direktne premije koje se isplaćuju izvozniku prilikom obračuna izvoza. One se obično daju u vidu određenog procenta kojim se povećava fakturna vrednost izvozne robe. Premija pokriva razliku u ceni koja nastaje zbog manjeg stepena produktivnosti rada kao posledice uhodavanja neke nove proizvodnje, ili suprotno tome, zbog zastarelosti opreme i tehnologije, itd. i indirektne premije koje se daju posebnim putem u vidu poreskih olakšica (oslobođenje od plaćanja poreza), proizvodnih subvencija, nižih prevoznih tarifa na izvoznu robu, zatim u vidu povraćaja carina za robu koja je otišla u izvoz, itd. 3.6. Političke mere I dok se carine i necarinske mere uvode iz nekog ekonomskog razloga, kao što je zaštita domaće privrede od stranih konkurenata, veštačko jačane domaće konkurentnosti i slično, mere zabrane trgovine sa inostranstvom kao spoljnotrgovinski instrumenti nemaju svoje ekonomsko opravdanje. One predstavljaju instrument spoljne politike koji koristi ekonomska sredstva u postizanju političkih ciljeva u inostranstvu, pa se zato nazivaju i političkim merama u spoljnoj trgovini. Tipične mere u ovoj grupi su bojkot, embargo i ekonomska blokada. Bojkot podrazumeva i zabranu izvoza i zabranu uvoza i odnosi se najčešće na privrede koje se smatraju neprijateljskim zemljama. Nekada se političke mere ne moraju sprovoditi merama zabrane već naglom eskalacijom carine, dozvoljena je trgovina sa određenom privredom ali su carine enormno visoke, što se naziva i carinskim ratom. Svakako da ovakve restriktivne mere privreda Srbije treba da izbegava, ovo je posebno naglašeno zbog opasnosti od posledica trenutnog aktuelnog trgovinsko-carinskog rata između EU, SAD i Rusije. Veliku potencijalnu opasnost po srpsku privredu predstavljaće spoljni pritisci da se jasno zauzme stav po ovom pitanju, jer nijedna od zavađenih strana teško da će pristati na politiku "neutralnosti".

ZAKLJUČAK Istraživanja i dosadašnja privredna praksa su pokazala da postoji visoka korelacija između uspeha u ukupnim tranzicionim reformama i reformama u spoljnotrgovinskom sektoru. Poslovne performanse spoljne trgovine Republike Srbije su još uvek slabe, iako su se u poslednje vreme neznatno poboljšale u odnosu na period sa početka 2000. god. I pored izvesnih poboljšanja, naša spoljnotrgovinska politika još uvek zaostaje za vodećim zemljama okruženja i neophodno je što preciznije i hitnije jasno definisati buduću strategiju


161148

trgovinskog razvoja koja bi se pozitivno odrazila na kompletan privredni ambijent. Treba spomenuti da dobru osnovu za to predstavlja Strategija i politika razvoja trgovine Republike Srbije (Lovreta, 2008) koja je doneta 2008. god., sa precizno definisanim trenutnim stanjem sektora trgovine u Republici Srbiji, budućom strategijom razvoja trgovinske politike i pravne regulative. Vladajuće strukture bi trebale postići konsenzus oko najvažnijih pitanja privrednog oporavka naše zemlje, pri čemu razvoj sektora trgovine nedvosmisleno figurira kao jedna od najvažnijih pokretačkih snaga. U tom kotekstu, pozivajući se na pomenutu Strategiju razvoja trgovine neophodno je precizno definisati i odabrati primenu odgovarajućih instrumenata spoljnotrgovinske politike, koji će sa jedne strane zaštititi srpske kompanije od velikog broja uvoznih prozvoda diskutabilnog kvaliteta, učiniti im pristupačniji i lakče dostupan izvoz i dati odgovarajuće subvencije, izvozne premije i benificije za sve naše kompanije koje nastoje svoje proizvode ili usluge da plasiraju na inostrana (globalna) tržišta. Samo tako, ukoloko nastoje da razmišljaju globalno, uz podršku države, naše kompanije će biti konkurentne u sve oštrijoj borbi za tržišta, u suprotnom ostaće marginalizovane i neće opstati.

LITERATURA

1. Bjelić, P. (2009) Međunarodna trgovina, Ekonomski fakultet, Beograd. 2. Dašić, Đ.D. (2004) Principi internacionalne ekonomije, Univerzitet

Braća Karić, Beograd. 3. Đorđević, D.M. (2009) Međunarodno poslovanje preduzeća u

globalnom okruženju, Ekonomski fakultet, Kragujevac. 4. Grandov, Z. (2004) Spoljnotrgovinskoposlovanje u globalnom

okruženju, BTO, Beograd. 5. Krugman, P.R., Obstfeld, M. (2009) Međunarodna ekonomija, Data

status, Beograd. 6. Lovreta, S., Končar, J., Petković, G. (2011) Strategije izgradnje

strukture kanala marketinga u funkciji jačanja konkurentnosti srpske privrede, Naučno društvo ekonomista Srbije, Beograd.

7. Lovreta, S. (2008) Strategija i politika razvoja trgovine Republike srbije, Ekonomski fakultet, Beograd.

8. Marković, M. (2009) Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beogradska poslovna škola, Beograd.

9. Salvatore, D. (20009) Međunarodna ekonomija, Ekonomski fakultet, Beograd.

10. Unković, M. (2010) Međunarodna ekonomija, Univerzitet Singidunum, Beograd.


162149

SUMMARY

FOREIGN TRADE DEVELOPMENT AS AN OPPORTUNITY

OF RECOVERY OF THE SERBIAN ECONOMY In the modern corporate business sector of trade, especially foreign trade figures as one of the main factors in the creation of an integrated market economy and the inclusion of the Western Balkans into the European mainstream. The real significance of trade in the economy of the Republic of Serbia illustrate data, that in the period 2010-2012. year, share of trade in total revenue was 37.3% with a constant growth rate of 14% to 16% per year and with the participation of over 20% of total employment in the economy. Considering the abscence and underdevelopment of industrial production, only the trade sector can play a leading role in the economic recovery of the Republic of Serbia and its rapid integration into the EU. The objective of this paper is to show the current state of the sector of foreign trade in the economy of the Republic of Serbia and to suggest some of the basic measures, that would make foreign trade more dominant economic factors, such as customs reform, subsidies, countervailing measures, export premiums, control measures traffic trade sector, ensuring fair trade, strengthening regional and global agreements on trade cooperation, and so on. Keywords: Trade, Trade Companies, Economic Development, Trade Agreements.


163150

Doc. dr Vladimir Đ. Đaković1, Univerzitet u Novom Sadu, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad Prof. dr Goran B. Anđelić2, Univerzitet EDUCONS, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

NEOLIBERALNI KONCEPT U TRANZICIONIM EKONOMIJAMA - DILEME I ZASEDE

Apstrakt: Predmet istraživanja u radu jeste analiziranje aktuelnih trendova i pravaca u tranzicionim ekonomijama, sa posebnim fokusom na adekvatnost primene modela neoliberalnog koncepta na ovim tržištima. Posebna pažnja će se u radu posvetiti sličnostima i razlikama u implementaciji metoda i instrumenata neoliberalnog koncepta u slučajevima razvijenih i tranzicionih tržišta. Osnovna hipoteza rada jeste da je koncept neoliberalne ekonomije u praksi tranzicionih ekonomija teško primenljiv i da ne odgovara uspešno na izazove savremenog okruženja. Cilj koji se istraživanjem želi postići jeste dolaženje do praktičnih saznanja o mogućnostima i/ili nemogućnostima primene neoliberalnog koncepta ekonomije na tranzicionim tržištima, sa posebnim akcentom na uvažavanje činjenice izbijanja globalne ekonomske krize i recesije koja je prisutna zadnjih nekoliko godina. U fokusu istraživanja će pre svega biti domicilno tržište Republike Srbije, ali će se pažnja takođe posvetiti i tranzicionim tržištima Republike Hrvatske i Crne Gore. Rezultati istraživanja biće korisni kako akademskoj zajednici, tako i kreatorima ekonomskih politika jer će ukazati na adekvatnost, odnosno neadekvatnost primene koncepta neoliberalne ekonomije na tranzicionim tržištima, a što će predstavljati realnu osnovu za dalji rad u ovoj oblasti. Ključne reči: neoliberalni koncept, tranzicione ekonomije, tranziciona tržišta, globalna ekonomska kriza, Republika Srbija.

UVOD

Prateći promene, trendove, stanja, prilike i okolnosti u društveno-ekonomskom ambijentu može se nedvosmisleno doći do zaključka da je istorija ljudske civilizacije usko povezana sa promenama društveno-ekonomskog ambijenta u okviru koga se ova civilizacija i menja, odnosno razvija i/ili stagnira. Takozvani konjunkturni ciklusi društveno-ekonomskog ambijenta se mogu značajno korelirati sa važnim trenucima u istoriji ljudskog roda, a što samo potvrđuje tezu o visokoj povezanosti između društveno-ekonomskih zbivanja i dinamike i stanja razvoja ljudske civilizacije. U tom smislu, istorija potvrđuje pretpostavku da je dovoljno i potrebno pratiti stanje i prilike u društveno-ekonomskom ambijentu, pa da se na osnovu toga mogu izvući značajni zaključci o očekivanjima promena u tokovima ljudskih odnosa i civilizacije uopšte.

1 [email protected] 2 [email protected]

NEOLIBERALNI KONCEPT U TRANZICIONIMVladimir Đ. Đaković, Goran B. Anđelić EKONOMIJAMA – DILEME I ZASEDE

164151

Na primeru XX veka se ova zakonitost jasno uočava. Nakon perioda prve i druge industrijske revolucije i zavidnog prosperiteta, izbija Prvi svetski rat. Nakon njega, započinje period tzv. „zlatnih dvadesetih”, u kome se ljudska civilizacija prepušta blagodetima novih industrijskih saznanja i tekovina, željna odmora i opuštanja nakon velikih žrtava Prvog svetskog rata. Ni to nije dugo potrajalo, jer već krajem dvadesetih godina prošloga veka izbija velika ekonomska kriza, koja zapravo predstavlja uvod u Drugi svetski rat. Nakon završetka Drugog svetskog rata započinje period velike obnove, praćen dinamičnim i propulzivnim rastom svetske ekonomije, koji je na momente prekidan periodima destabilizacije – „prvi i drugi naftni šok” i slično. Prateći promene u društvenim zbivanjima može se jasno uočiti da su se one istovremeno odigravale i sa promenama društveno-ekonomskog sistema i uređenja. Najvažnija karakteristika koja definiše određeni pristup društveno-ekonomskog uređenja jeste stav o mestu i ulozi koju država treba da ima u tržišnim tokovima i zbivanjima. Ovaj stav je varirao od krajnje liberalnog „pa otuda i termin liberalni, odnosno neoliberalni koncept”, do krajnje etatističkog koji stoji na stanovištu da je proaktivna uloga države u regulisanju tržišnih odnosa nužna i da shodno tome država mora aktivno da se uključi u tržišna zbivanja.

U tom smislu, period XX veka karakteriše sukob stavova i mišljenja između pristalica monetarističkog-liberalnog koncepta i kejnzijanskog koncepta uređenja društveno-ekonomskih odnosa. Kao posledica značajnog rasta svetske ekonomije u decenijama nakon Drugog svetskog rata primat u shvatanju i uređivanju tržišnih odnosa preuzima monetaristički-liberalni koncept sa osnovnom premisom da je mesto i uloga države da stvori povoljnu poslovno-investicionu klimu, a da će sami tržišni akteri najoptimalnije regulisati stanja i prilike na tržištu. Ovaj koncept je imao svoje dominantno mesto u regulisanju tržišnih odnosa svetskih ekonomija sve do izbijanja globalne ekonomske krize 2008. godine. Tada se najednom događa nešto što niko nije mogao očekivati, a to je da se tržišni akteri obraćaju državi kao „poslednjem utočištu”, sa molbom za pomoć u prevazilaženju njihovih finansijskih poteškoća. Tada, poput lavine, izbijaju na videlo problemi nagomilani u prethodnom periodu, gde su se uočili krupni strukturni disbalansi u ekonomijama, hronična nestabilnost, značajni budžetski deficiti, visok nivo korupcije i nedostatak etike i morala. Postaje sasvim evidentno da monetaristički, tzv. neoliberalni, koncept ekonomije nije dorastao zadatku i da nije mogao ni na koji način da spreči izbijanje krize i posledice koje ona nosi sa sobom. Jedna od najvažnijih posledica koje je globalna ekonomska kriza proizvela jeste kreiranje svesti tržišne javnosti da definitivno neoliberalni koncept nije dovoljan niti adekvatan u složenim tržišnim okolnostima kakve su danas, kao i da je potrebno kreirati i potom primeniti sasvim novi pristup društveno-ekonomskog uređenja tržišta i tržišnih odnosa uopšte. Do danas se još uvek nije pronašlo adekvatno rešenje i model, nego se nizom akutnih reagovanja pokušaju ublažiti efekti krize.


165152

U fokusu istraživanja ovoga rada jeste analiziranje aktuelnih trendova i pravaca u tranzicionim ekonomijama, sa posebnim fokusom na adekvatnost primene modela neoliberalnog koncepta na ovim tržištima. Naime, tranzicione ekonomije su vrlo interesantne za ovu vrstu analize, s obzirom da se radi o relativno „mladim”, tržišno uređenim sistemima, još uvek u značajnoj meri podregulisanim i slabo uređenim. Radi se o tržištima koja su do pre deceniju ili dve bila u značajnoj meri planski-centralistički uređena i koja su potom prešla na tržišni sistem uređenja ekonomije. Kao mentori njihovog uređenja tržišta su upravo bile tzv. razvijene tržišne ekonomije zapadnih zemalja, koje su pokušale da u što većoj meri prenesu svoje viđenje i pristupe uređenja tržišta i tržišnih odnosa u ove novo tržišno orijentisane sisteme. Posledica toga jeste da danas u najvećem broju tranzicionih ekonomija imamo društveno-ekonomske sisteme koji nisu u potpunosti tržišno orijentisani, a isto tako nisu ni jasno planski-centralizovano uređeni. Ono što je za najveći broj tranzicionih ekonomija zajedničko jeste deklarativna želja, ambicija i stav da budu tržišno uređene ekonomije. Globalna ekonomska kriza se u ovim zemljama javila sa malim kašnjenjem u odnosu na razvijene ekonomije, ali bez obzira na to dočekana je krajnje nespremno i može se reći nespretno. U tom smislu, osnovna hipoteza rada jeste da je koncept neoliberalne ekonomije u praksi tranzicionih ekonomija teško primenljiv i da ne odgovara uspešno na izazove savremenog okruženja. U radu će se pokušati potvrditi ova teza na bazi analiziranja stanja i prilika u tranzicionim ekonomijama, ali i takođe na bazi sagledavanja reakcija ovih tržišta na efekte koje je globalna ekonomska kriza na njima proizvela. U fokusu istraživanja će biti domicilno tržište Republike Srbije, ali će se analizirati i tržišta Crne Gore i Hrvatske, kako bi se na bazi šireg fokusa mogli izvući relevantniji i konkretniji zaključci.

Rad je struktuiran na sledeći način. U uvodnim razmatranjima se pruža pregled predmeta istraživanja i osnovni polazni stavovi. U teorijskoj podlozi se daje pregled relevantne literature u oblasti. U trećem delu rada se realizuje konkretna analiza stanja i prilika na posmatranim tranzicionim tržištima kroz prizmu aspekata neoliberalnog koncepta. U četvrtom delu rada se prezentuju zaključci do kojih se istraživanjem došlo. U petom delu rada je prikazana korišćena literatura.

1. Teorijska podloga Pitanje neoliberalizma je naročito postalo aktuelno sa pojavom globalne

ekonomske krize. Naime, postalo je evidentno da je dotadašnji model neoliberalnog koncepta potrebno modifikovati sa ciljem stabilizacije društveno-ekonomskog ambijenta i otklanjanja negativnih efekata indukovanih frekventnom pojavom kriznih stanja. Naime, globalna ekonomska kriza je iz osnova uzdrmala do tada dominantan liberalni – neoliberalni koncept uređenja društveno-ekonomskih odnosa (Anđelić i dr., 2013).


166153

Jessop (2002) analizira mogućnosti i ograničenja globalnog neoliberalnog projekta sa ciljem identifikovanja ključnih faktora uspešnosti implementacije istog. Autor ističe značaj promovisanja i konsolidovanja neoliberalnog projekta sa aspekta kontrolisanja socijalnih troškova i troškova okruženja, kao i uticaja na političko stanje i prilike u društveno-ekonomskom sistemu. U tom smislu, neophodno je prilagoditi internacionalnu institucionalnu arhitekturu u funkciji stabilizacije neoliberalizma sa posebnim akcentom na ekonomski, politički i socijalni uticaj na svakodnevni život.

Golubović i dr. (2013) ističu značaj efekata globalne finansijske krize u kontekstu legitimiteta neoliberalizma, odnosno koncepta slobodnog tržišta. Takođe, autori ukazuju na neophodnost testiranja korelativne veze između neoliberalne teorije i dinamičnih promena u tržišnim privredama sa posebnim akcentom na političke i ekonomske promene u dužem vremenskom periodu. Značaj istraživanja se posebno ogleda u utvrđivanju konteksta, odnosno diskrepance u pogledu rezultata i procesa neoliberalne teorije, sa jedne strane, i političko-ekonomske prakse, sa druge strane. Konsekventno, zaključuje se da je neophodno neoliberalizam posmatrati ne samo kao političko-ekonomsku doktrinu, nego i kao ekonomsko-političku praksu i ekonomsku transformaciju, a pri tom posebno sagledavajući korelativnu vezu između njih.

Supić i dr. (2008) analiziraju mesto, ulogu i značaj neoliberalizma u savremenim uslovima okruženja. Posebno se akcentuje namera minimiziranja uloge države, te ista prepoznaje kao glavni uzrok nezaposlenosti, siromaštva i socijalne isključenosti. Autori navode da su, shodno neoliberalizmu, deregulacija, privatizacija i rušenje socijalne države glavni pravci kreatora politika u predmetnoj oblasti, te da je povlačenje države apsolutni uslov za uspeh moderne ekonomije. Takođe, ukazuje se na postojanje dileme između Smith-ove sklonosti za trgovinu ili kejnzijanske preferencije potrošnje. Da bi se na adekvatan način analizirao neoliberalizam, neophodno je sagledati kako ekonomske, tako i neekonomske aspekte primene istog. Zaključuje se da je neoliberalizam možda u padu, ali da se još uvek ne mogu definitivno odrediti tendencije daljeg razvoja u predmetnoj oblasti.

Peck i dr. (2002) istražuju pitanje političkog i teoretskog statusa neoliberalizma sa posebnim akcentom na dosadašnja iskustva u Severnoj Americi i Zapadnoj Evropi. Naime, autori ukazuju na postojeće neuvažavanje mogućnosti neoliberalizma kao osnova povećanja kapaciteta transformacije i adaptivnosti društveno-ekonomskog ambijenta. Autori ukazuju kako na kreativne, tako i destruktivne momente neoliberalizma, kao i na njegove menjajuće oblike, a sa ciljem menjanja okruženja u kojem se odvija političko-ekonomsko i socijalno-institucionalno restrukturiranje. Ovo istraživanje je značajno jer ukazuje na potrebu za kontinuiranim regulatornim prilagođavanjem i adekvatnim odgovorom na globalne i lokalne izazove indukovanih permanentnom pojavom kriznih stanja.


167154

Novaković (2012) analizira stanje i prilike na tranzitornom tržištu Republike Srbije. Naime, testira se hipoteza o neoliberalnom karakteru srpske tranzicije sa aspekta nivoa ideološke orijentacije reformatora i ostvarenih i empirijski proverljivih „neoliberalnih mera“. Na osnovu rezultata istraživanja, i to naročito sagledavajući performanse implementacije četiri ključna parametra neoliberalne strategije (redukcija socijalne države, demontaža glomazne administracije, povlačenje države iz ekonomije uz deregulaciju tržišta i brzog i oročenog procesa privatizacije), autor ukazuje na odbacivanje hipoteze istraživanja. Ovo istraživanje je naročito interesantno jer ističe neophodnost daljeg sagledavanja stanja i prilika na tranzicionom tržištu Republike Srbije, a u pravcu utvrđivanja stepena neoliberalnog karaktera srpske tranzicije.

Golubović i dr. (2012) interpretiraju koncept neoliberalizma u širem kontekstu odnosa države i tržišta. Autori navode da se neoliberalizam može analizirati na sistemski način jedino ukoliko se sagledaju njegovi elementi, i to: verovanja, prakse i institucije. Takođe, u fokusu autora je i utvrđivanje veze između normativnih preporuka neoliberalne teorije i političko-ekonomskih promena u tržišnim privredama. Istraživanje autora je značajno jer se testira analitički potencijal „ukorenjenosti“ u analizi diskrepanci između prakse i teorije neoliberalizma.

Imajući u vidu prethodno navedeno, nesumnjiv je značaj daljeg analiziranja mesta, uloge i značaja teorije i prakse neoliberalizma sa posebnim osvrtom na društveno-ekonomski ambijent tranzicionih ekonomija, i to posebno ukoliko se ima u vidu relativno mali broj istraživanja u predmetnoj oblasti. Poseban izazov istraživanja predstavlja identifikacija specifičnosti tranzicionih tržišta i njihovog uticaja na adekvatnost primene modela neoliberalnog koncepta, te ukazivanje na mogućnosti/ograničenja adaptabilnosti opšteprihvaćenog modela.

2. Izazov budućnosti – korak napred i/ili... „Put u pakao je popločan dobrim namerama!” Ova teza u najboljoj meri

odslikava aktuelna stanja i prilike u svetskim, pa i u tranzicionim ekonomijama. Niko nema više dilemu oko toga da li je neko želeo ili pomišljao na to da bi bilo dobro da započne globalna ekonomska kriza, ali se to ipak desilo. Tu se ne mi-sli na savest pojedinaca o potrebi za stabilnošću društveno-ekonomskih sistema, nego na staru, iskonsku želju ljudi za novcem i moći. Situacija je u jednom trenutku zaista izgledala vrlo lepo. Visoke marže, povoljne kamate, visoki profiti, slaba regulacija, tržište koje je samo sebi, odnosno „tržišnim igračima” dovoljno, sve su to okolnosti koje idu na ruku krupnim igračima. Zašto bi bilo ko to želeo da promeni? A najmanje neko ko od te situacije značajno profitira u svakom smislu – ekonomskom i društvenom. Ali najednom, poput kristalne čaše pune najfinijeg šampanjca koja pada na pod i razbija se u deliće, a piće se prosipa, slično se događa sa tržištem. Sada treba spojiti naizgled nespojivo, pokupiti ono što se po zakonima fizike ne može pokupiti. Šta dalje?


168155

U tranzicionim ekonomijama situacija je još radikalnija. U slučaju ovih tržišta ne može se govoriti o kristalnoj čaši sa najfinijim šampanjcem, nego se u najvećem broju slučajeva može govoriti o običnoj krigli punoj jeftinog piva. Kako postupiti, šta činiti, a da se ionako ranjiva i nestabilna situacija na tržištu značajno ne pogorša? Sa padom Berlinskog zida, takozvanim „otvaranjem” istoka ka zapadu, ili možda zapada ka istoku?, preovladala je euforija tržišta, odnosno samodovoljnosti tržišta, mada se već na primeru bivše Istočne Nema-čke videlo da je koncept liberalne, odnosno neoliberalne ekonomije vrlo teško primeniti u slučaju bivših socijalističkih ekonomija. Naime, Zapadna Nemačka je u roku od nekoliko godina nakon pada Berlinskog zida investirala u ekono-miju bivše Istočne Nemačke preko 200 milijardi tadašnjih nemačkih maraka, pa ni to nije bilo dovoljno da spreči značajne poremećaje na tržištu Nemačke. Mnogo ljudi je u tim godinama ostalo bez posla i mnogo kompanija je otišlo u stečaj. Situaciju je izvukla pragmatična organizovanost i uređenost Nemačke, otvaranje istočnih tržišta i spremnost Nemačke da zauzme aktivno mesto na novootvorenim tržištima. U slučaju tranzicionih ekonomija koje nisu imale „starijeg brata”, kao što je to slučaj sa Nemačkom, situacija nije bila nimalo sjajna. Tako je ostalo sve do izbijanja globalne ekonomske krize. Na primeru Republike Srbije se to najbolje može sagledati, naročito zbog činjenice da ekonomija Republike Srbije nikada nije bila u potpunosti planski, centralistički uređena, nego je uvek imala izvesne karakteristike tržišnih sistema. Ne treba iz vida ispustiti vrlo značajnu činjenicu da je ekonomija Republike Srbije već od kraja 80-tih godina prošlog veka bila jasno opredeljena za tržišni sistem uređenja i odnosa, bar deklarativno. Okolnosti tokom devedesetih godina XX veka nisu išle na ruku razvoju tržišta i tržišnih odnosa u Republici Srbiji („ratovi i sankcije”), ali je postojala određena zakonska regulativa koja je uvažavala tržišne postulate (zakoni kojima se reguliše finansijsko tržište, privatna svojina i slično). Realno, tek nakon promene političkog režima 2000-te godine otpočelo se sa dinamičnim promenama u pravcu napuštanja koncepta društvene svojine, razvoja finansijskog sistema i ostalo. Sve promene su realizovane u skladu sa osnovnim principima i postulatima neoliberalnog koncepta u smislu da mešanje države u tržišne tokove treba svesti na najmanju moguću meru, da je zakonima i podzakonskim aktima potrebno stvoriti institucionalne uslove za razvoj tržišta i privlačenje investitora, a da će sami tržišni participanti regulisati među sobom tržišne odnose. Na žalost, u praksi ovaj koncept je doživeo značajan debakl. Uz par svetlih izuzetaka (stabilizacija bankarskog sektora, bolja funkcija nadzora finansijskog sistema), na drugim poljima su ostvareni slabi ili gotovo nikakvi rezultati. Posledica toga jeste da je Republika Srbija nespremno dočekala izbijanje globalne ekonomske krize, i to kako u normativnom, tako i u praktičnom smislu. U normativnom smislu, Republika Srbija nije imala zakone kojima bi se sprečio značajan odliv kapitala u inostranstvo, niti zaštitili manjinski akcionari, a u praktičnom smislu institucije koje su trebale da vrše nadzor nad tržištem i radom tržišnih


169156

participanata ili nisu postojale, ili nisu adekvatno obavljale svoj posao. Čak je na martovskom savetovanju ekonomista na Kopaoniku 2009. godine nekoliko tada visoko pozicioniranih državnih činovnika iznelo stav da će Srbiju globalna ekonomska kriza zaobići. Toliko o spremnosti države da na vreme i adekvatno reaguje na izazove koje je kriza donela i donosi sa sobom.

Ipak, ne treba biti suviše kritičan prema državnoj administraciji koja je samo u potpunosti sledila neoliberalni koncept tržišta, jer su istu ili sličnu grešku načinile i administracije drugih tranzicionih ekonomija. Po svojoj prirodi neoli-beralni koncept je optimalan dok je tržište stabilno i u rastu, međutim kada počnu tržišne disturbancije i destabilizacije, neoliberalni koncept ne uspeva da adekvatno i na vreme reaguje. Možda zato što je akcenat stavljen na monetarnu politiku i pitanje ponude novca, a ne na celokupnu ekonomsku politiku? To svakako jeste tema za razmišljanje. Iskustvo je potvrdilo maločas iznetu tvrdnju i danas više nema sukoba mišljenja oko ovog pitanja. Posebno pitanje jeste pitanje etičnosti i morala tržišnih participanata i njihovog ponašanja na tržištu. Neoliberalni koncept kao pretpostavku ima stav o postojanju visokog nivoa etičnosti i morala na tržištu, naravno uz želju i ambiciju tržišnih participanata da maksimiziraju profit. Praksa je takođe potvrdila da je nemoguće, odnosno vrlo teško, pomiriti ove dve činjenice. Želja za profitom se nametnula kao primarni motiv i potisnula svest o potrebi visokog nivoa etičnosti i morala, a posledica toga jesu krupni problemi i izazovi na tržištu. Upravo to jeste ono što odslikava stanje i prilike na tržištu Srbije danas. Dakle, ono što se događa na tržištu Srbije danas nije karakteristično samo za Srbiju, nego krasi sve tranzicione ekonomije, pa i razvijene.

Nakon svega, kao logično nameće se pitanje šta činiti dalje? Niko još uvek nema adekvatan odgovor na ovo pitanje. Ono oko čega se svi slažu jeste da je neophodno u narednom periodu raditi na podizanju kapaciteta države, preko jačanja njenih institucija i mehanizama regulisanja i nadzora, pri tom vodeći računa da se ne ode u drugu krajnost, jer nas iskustvo uči da ni druga krajnost nije dobra. Sprovesti u delo ove aktivnosti nimalo neće biti i nije lako, niti jednostavno. Naročito zbog činjenice da ne postoji saglasnost oko pravaca daljeg razvoja i uređenja društveno-ekonomskih odnosa. Takođe, ekonomije razvijenih zemalja tapkaju u mraku između etatističkog koncepta sa primesama liberalnog. Metaforički predstavljeno, države koketiraju sa neoliberalnim konceptom, a što u praksi ne daje zadovoljavajuće rezultate. Posmatrajući nivo potrošenih resursa i efekte koji su postignuti može se uočiti da postoji veliki disbalans. Na žalost, to je i situacija koja postoji u Republici Srbiji. Mnogo finansijskih i drugih resursa se troši kako bi se ostvarili nesrazmerno mali efekti u odnosu na angažovana sredstva. Ova okolnost predstavlja značajan problem i za makroekonomsku stabilnost Republike Srbije, jer veliki javni rashodi po pravilu ne obezbeđuju uslove za značajno povećanje javnih prihoda.

Posmatrajući tržišta Crne Gore i Hrvatske uočavaju se slični trendovi i okolnosti. To je i očekivano s obzirom da se radi o tržištima koja imaju istu


170157

razvojnu bazu, kao i zajedničku višedecenijsku istoriju. Iako se radi o tržištima koja su naizgled u različitim fazama razvoja (Hrvatska je član Evropske unije, Srbija počinje pregovore o pristupanju, Crna Gora je relativno mala ekonomija, vrlo specifična), okolnosti koje vladaju na ovim tržištima i reagovanje država je vrlo slično. Crna Gora je, kao što je prethodno navedeno, imala istu razvojnu bazu kao i ostala posmatrana tržišta. Međutim, posebnu okolnost za analizu tržišta Crne Gore predstavlja činjenica da je ono dobrim delom bilo u određenoj komplementarnosti i „simbiozi“ sa tržištem Srbije, kako u SR Jugoslaviji, tako i u Državnoj zajednici Srbije i Crne Gore, odnosno, sve do maja 2006. godine. Upravo ova činjenica u velikoj meri determiniše aktuelno stanje i prilike na tržištu Crne Gore, koje karakterišu strukturne neusklađenosti i hroničan disbalans trgovačkog bilansa, pogotovo sa zemljama u regionu. Međutim, sposobnost privlačenja stranih investicija, te sledstveno jačanje turizma kao značajnog oslonca domicilne ekonomije, donekle su ublažile početne negativne efekte globalne ekonomske krize. Takođe, da bi se na adekvatan način analizirao potonji strmoglav pad svih značajnih ekonomskih pokazatelja, potrebno je dalje razmotriti (ne)uspešnost neoliberalnog koncepta u Crnoj Gori. Naime, suprotno očekivanjima, prihodi ostvareni od turizma nisu bili dovoljni da ublaže značajan nedostatak investicija usled globalne ekonomske krize. Potom, negativni efekti procesa privatizacije u Crnoj Gori su rezultirali velikom stopom nezaposlenosti i kontinuiranim dodatnim troškovima (budžetskim subvencijama nekadašnjim privrednim gigantima), a što je dovelo do negativnih društveno-ekonomskih odnosa. Na primeru Crne Gore, evidentno je da neoliberalni koncept nije održiv, kako sa ekonomskog, tako i sa društvenog aspekta, te se nameće potreba iznalaženja novog uređenja, koje bi podstrek trebalo da ima u otvaranju i zatvaranju poglavlja u procesu pristupanja Evropskoj uniji, a pogotovo imajući u vidu činjenicu da je Crna Gora korak ispred Srbije u datom procesu. Takođe, potrebno je rešavati problem trgovinske saradnje, odnosno spoljnotrgovinske razmene sa okolnim zemljama, a pogotovo sa tržištima zemalja bivše SFRJ. Tržište Hrvatske je, slično tržištima Srbije i Crne Gore, značajno pogođeno globalnom ekonomskom krizom, što je za rezultat imalo pokušaj fiskalne konsolidacije i poboljšanja investicione klime sa posebnim akcentom na državni sektor. Akcenat je na javno-privatnom partnerstvu i korišćenju finansijskog lizinga. Na tržištu Hrvatske preovlađuje sektor usluga, a proces deindustrijalizacije je uzrokovao značajan rast nezaposlenosti, koja je regionalno nesrazmerna (posebno je izražena u istočnim oblastima zemlje). Takođe, nereformisano pravosuđe, neefikasan javni sektor, nelikvidnost i nesolventnost velikog broja kompanija i visok nivo korupcije predstavljaju otežavajuće faktore za neophodni dalji rast i razvoj. Shodno prethodnom, nesumnjivo je da neoliberalni koncept ne daje odgovarajuće rezultate na polju sprovođenja neophodnih reformi sa ciljem stvaranja efikasne tržišne privrede, već pogoduje daljem produbljivanju jaza između tržišta Hrvatske i tržišta razvijenih zemalja Evropske unije.


171158

Izazovi budućnosti za tranzitorne ekonomije posmatranih zemalja se ogledaju u neophodnosti kontinuiranog usklađivanja stepena razvoja političkih struktura i liberalizovanog finansijskog sektora u funkciji stvaranja podsticajnog tržišnog okruženja i osnove za održivi rast i razvoj navedenih tržišta, a u kontekstu povećanja konkurentnosti istih u celini.

Zaključna razmatranja Neoliberalni koncept, kao dominantan aspekt društveno-ekonomskog

uređenja svetskih ekonomija proteklih nekoliko decenija, izbijanjem globalne ekonomske krize, je u praksi doživeo svoj potpuni fijasko. Nije uspeo da pravovremeno, a ni na pravi način, odgovori na izazove savremenih tržišnih okolnosti, čime se stvorio veliki prostor za dalje produbljivanje tržišnih disturbancija i nestabilnosti. U tranzicionim ekonomijama, koje su na izbijanje krize reagovale znatno senzitivnije nego razvijene ekonomije (a što je bilo i za očekivati, imajući na umu specifičnosti ovih tržišta), promene su bile nagle, intenzivne i duboke. Posledice toga jesu velike tržišne neravnoteže, visok nivo nestabilnosti i značajno gubljenje poverenja investitiora.

U istraživanju realizovanom u radu, analizirani su aktuelni trendovi i pravci u tranzicionim ekonomijama, uz sagledavanje mesta, uloge i značaja koje odgovarajući aspekt društveno-ekonomskog uređenja ima na stanja i prilike na ovim tržištima. Naučni doprinos istraživanja proizilazi iz važnosti naučno-veri-fikovanih saznanja dobijenih istraživanjem o mogućnostima i efektima primene neoliberalnog koncepta u tranzicionim ekonomijama u uslovima velike recesije. Analizirajući domicilno tržište Republike Srbije, tržišta Republike Hrvatske i Crne Gore, došlo se do u praksi proverenih saznanja o nemogućnosti i nefleksi-bilnosti neoliberalnog koncepta u svetlu optimalnog reagovanja na recesione okolnosti. U ovoj konstataciji se ogleda i praktični doprinos ovog istraživanja.

Izbijanje krize pre nekoliko godina i recesije koja je potom usledila je imalo i svoje afirmativne efekte na uređenje, razvoj i harmonizaciju tržišnih odnosa. Konačno je u praksi potvrđena teza o potrebi promene koncepta društveno-eko-nomskog uređenja i napuštanja „tvrdolinijskog“ neoliberalnog koncepta. Krea-tori politika u tranzicionim ekonomijama, koji su dugi niz godina bili „očarani“ tzv. prednostima koje nudi neoliberalni koncept, konačno su morali da prihvate realnost i uvaže činjenicu da se bez aktivnijeg učešća države na tržištu i tržišnim tokovima, ne mogu stvoriti realne pretpostavke za izlazak iz recesije. Dilema i zaseda u svetlu opredeljenja za koncept društveno-ekonomskog uređenja u budućnosti ima dosta, naročito u slučaju tranzicionih ekonomija kao nisko likvidnih, visoko volatilnih i plitkih tržišta. Istraživanjem sprovedenim u radu se na bazi celovitog sagledavanja mogućnosti i/ili nemogućnosti primene koncepta neoliberalne ekonomije na tranzicionim tržištima stvara realna osnova za dalje analize u konkretnoj oblasti i kreiranje seta instrumenata i mera usmerenih ka optimizaciji društveno-ekonomskih odnosa na ovim tržištima.


172159

Ključni izazov sa kojim su se autori susretali prilikom realizacije ovog istraživanja se ogleda u nemogućnosti dolaženja do aktuelnih i pouzdanih informacija o bitnim aspektima funkcionisanja tržišta tranzicionih ekonomija i komparaciji dobijenih saznanja. Celovitim pristupom istraživanju i metodološki usaglašenim konceptima, ovaj izazov je uspešno prevaziđen.

Pravci daljih istraživanja će biti fokusirani na kontinuiranu analizu stanja i prilika na tržištima tranzicionih ekonomija, uz valorizovanje efekata primene mera koje se u praksi implementiraju na ovim tržištima, a u cilju dolaženja do konkretnih, testiranih saznanja, o novim pravcima i trendovima u oblasti društveno-ekonomskog uređenja tranzicionih ekonomija. Napomena: Rad je finansijski podržan od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, u okviru projekta br. III47028.

LITERATURA 1. Anđelić, G.B., Đaković, V.Đ., Neoetatizam u uslovima globalne ekonomske

krize: studija slučaja Republika Srbija, Zbornik Univerziteta Edukons za društvene nauke, Knjiga 4, Četvrti naučni skup sa međunarodnim učešćem Univerziteta Edukons u Sremskoj Kamenici, Globalna ekonomska kriza i poslovna ekonomija – izazovi teorije i prakse, Sremska Kamenica, Novi Sad, 29-30. maj 2013, str. 401-413.

2. Golubović, N., Golubović, S., 'Ukorenjeni' neoliberalizam, Facta universitatis - series: Economics and Organization, vol. 9, no. 1, 2012, str. 1-13.

3. Golubović, N., Milošević, G., Milašinović, S., Otvorena pitanja teorije i prakse neoliberalizma, Teme, vol. 37, no. 1, 2013, str. 33-47.

4. Jessop, B., Liberalism, neoliberalism, and urban governance: A state–theoretical perspective, Antipode, vol. 34, no. 3, 2002, str. 452-472.

5. Novaković, A., 'Neoliberalizam' i tranzicija - kritički osvrt na tezu o 'neoliberalnom' karakteru srpske tranzicije, Nacionalni interes - časopis za nacionalna i državna pitanja, vol. 8, no. 3, 2012, str. 389-412.

6. Peck, J., Tickell, A., Neoliberalizing space, Antipode, vol. 34, no. 3, 2002, str. 380-404.

7. Supić, N., Kosta Josifidis, Alpar Lošonc: Neoliberalizam - sudbina ili izbor, Panoeconomicus, vol. 55, no. 4, 2008, str. 527-530.


173160

SUMMARY

NEOLIBERAL CONCEPT OF TRANSITION ECONOMIES - DILEMMAS AND AMBUSHES

The subject of the research is to analyze the current trends and directions in the transition economies, with a particular focus on the adequacy of the implementation of the neoliberal model concept to transitional markets. Special attention in the research is addressed to the similarities and differences in the implementation of the methods and instruments of the neoliberal concept in cases of developed and transitional markets. The main hypothesis of the research is that the concept of neoliberal economies is difficult to implement in practice of the transition economies and that it is not responding successfully to the challenges of the modern environment. The objective of this research is acquiring the practical knowledge about the capabilities and/or the impossibility of implementing the concept of neoliberal economies to transitional markets, with special emphasis on recognizing the outbreak of the global economic crisis and recession that has been present in the past few years. In the focus of the research is the domestic market of the Republic of Serbia, but attention is also given to the transitional markets of Croatia and Montenegro. The results of the research are useful both to the academic community and economic policy makers because they indicate to the adequacy or inadequacy of the application of the concept of neoliberal economies to transitional markets, which constitute a sound basis for further research in this area. Keywords: Neoliberal concept, Transition economies, Transitional markets, Global economic crisis, Republic of Serbia Acknowledgement: The authors acknowledge the financial support of the Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia, within the Project No. III47028.


174


175161

Prof. dr Miroslav Milutinović1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica mr Nenad Živković Visoka škola za menadžment u saobraćaju

ULAZAK SRBIJE U EVROPSKU UNIJU JEDAN OD NAJVAŽNIJIH PRIORITETA PRIVREDNOG RAZVOJA

Apstrakt: Inteziviranje procesa globalizacije i liberalizacije krajem XX veka dovelo je do sve veće međusobne povezanosti svetskih privreda, pa samim tim i do brojnih integracionih procesa na skoro svim kontinentima. S obzirom na to da je Evropska unija najznačajnija ekonomska integracija u Evropi ulazak Srbije u Evropsku uniju nameće se kao neminovnost i izbor koji nema alternativnog rešenja. Naime, male zemlje kao što je naša imaju perspektivu da opstanu jedino ukoliko su okrenute integrisanju sa razvijenim zemljama. Približavanje Evropskoj uniji za srpsku privredu predstavlja veliki potencijal, najpre u vidu širenja tržišta, a zatim i u povećanju priliva stranih investicija. Zbog toga je približavanje Evropskoj uniji jedan od najvažnijih prioriteta budućeg privrednog razvoja Srbije i put koji nema alternativu. Ključne reči: prioritet, razvoj, Evropska unija, integracije

UVOD Polazeći od predpostavke da budućnost bez spoznaje prošlosti nema

nikakvu perspektivu, odnosno da je svaki veliki civilizacijski iskorak uvek bio istorijski predodređen i da je tu svoju predestinaciju temeljio na stečenim iskustvima iz prošlosti i jasno definisanim ciljevima u budućnosti, savremeno društvo u težnji ka evroatlantskim integracijama krenulo je u pravcu prevladavanja sopstvenog nasleđa - koje je objektivno bilo ispunjeno brojnim konfliktima i protivrečnostima. Suštinski bitnu stvar za svaku zemlju, bilo da ona spada u grupu razvijenih zemalja ili ne, predstavlja njen privredni razvoj. Prioriteti razvoja se uglavnom odnose na podizanje nivoa BDP-a smanjenje stope nezaposlenosti i stope siromaštva, ali pored svih ostalih prioritete jedan se nameće kao bezuslovan, kao prioritet i put Srbije koji nema alternativu, a to je put ka Evropi, odnosno put ka Evropskoj uniji. Za uspeh integracije Srbije u Evropsku uniju je od velike važnosti da gradjani Srbije shvate koliko je to značajno za Srbiju i šta sve sa sobom donosi buduća uloga naše zemlje u Evropskoj uniji. U ovom radu najpre će biti reč o prioritetima u privrednom razvoju Srbije a zatim o nastanku, razvoju i glavnim karakteristikama Evropske unije, o tome kakav je njen pristup prema Srbiji, u kom pravcu su se razvijali njihovi odnosi nakon demokratskih promena u našoj zemlji, kao i o tome koje su posledice toliko željenog i često pominjanog ulaska Srbije u Evropsku uniju.

1 [email protected]

ULAZAK SRBIJE U EVROPSKU UNIJU JEDAN ODMiroslav Milutinović, Nenad Živković NAJVAŽNIJIH PRIORITETA PRIVREDNOG RAZVOJA

176162

1. PRIVREDNI RAZVOJ SRBIJE

Uvažavanje novih uslova u svetu (globalizacija, integracioni procesi, liberalizacija itd) u velikoj meri uslovljava strateške pravce privrednog razvoja Srbije. Perspektive razvoja srpske privrede definisne su kroz ciljeve i pravce u Nacionalnoj strategiji privrednog razvoja Srbije. Uslovi u kojima je nastala strategija su veoma specifični. Naime, Srbija je zemlja zakasnele tranzicije pa se kao takva nalazi na veoma slaboj startnoj poziciji: mala je stopa BDP-a po glavi stanovnika, veoma visok procenat siromašnih, nepovoljna međunarodna konkurentnost zemlje, veoma visoka stopa nezaposlenosti sa tendencijom rasta, visoka inflacija i izrazite regionalne neravnomernosti. Državna administracija je neefikasna, visok je nivo korupcije a postoji i izrazita politička nestabilnost i nepoverenje građana u javne institucijsve to utiče na otežano započinjanje biznisa u Srbiji. Što se tiče nezaposlenosti ona u Srbiji nije klasična nezaposlenost već predstavlja kombinaciju nedovoljne tražnje i neusklađenosti ponude sa potrebama za radnom snagom u pogledu kvalifikacija, kulturnog nivoa i obrazovanja. Osnovni strateški ciljevi definisani su u okviru nacionalne strategije privrednog razvoja Srbije nameću i prioritete u privrednom razvoju zemlje. S’ obzirom da je osnovni cilj povećanje standarda stanovništva nameće se tendencija podizanja nivoa BDP-a, smanjenje stope nezaposlenosti i stope siromaštva, a sve to je veoma teško bez pomoći iz inostranstva, pa se kao jedan od bitnih prioriteta privrednog razvoja ističe stvaranje povoljnih uslova za strane investitore i privlačenje većeg obima stranih direktnih investicija, što će doprineti ubrzanju razvoja.2 Pored ovog, ostali prioriteti privrednog razvoja Srbije se odnose na: završetak procesa tranzicije, okončanje privatizacije, podizanje međunarodne konkurentnosti, ublažavanje razlika u regionalnom razvoju i približavanje Evropskoj uniji, kao možda i najvažniji jer na neki način uslovljava sve prioritete. 2. PRISTUP EVROPSKE UNIJE PREMA SRBIJI KAO ZEMLJI

JUGOISTOČNE EVROPE

U širem smislu, regionalni pristup podrazumeva „formulisanje i sprovođenje politike Evropske unije prema određenom susednom regionu Sadržina ove politike uslovljena je značajem tog regiona za samu Evropsku uniju, a samo sprovođenje ove politike zahteva usaglašavanje i primenu

2 Dimitrijević, Bojan – Munitlak Ivanović Olja. Ekonomika evropskih integracija, Novi Sad:

Fakultet za uslužni biznis, 2008.


177163

konkretnih instrumenata. Ciljevi regionalnog pristupa se najćešće odnose na jačanje stabilnosti, mira u regionu, razvoju demokratije, vladavine prava, poštovanje ljudskih i manjinskih prava. Instrumenti koji se najčešće koriste u realizaciji ovih ciljeva su: (1) određeni tipovi sporazuma (2) razvoj ekonomskih odnosa i saradnje (3) programi tehničko-finansijska pomoći (4) politički dijalozi i (5) brojni oblici regionalne saradnje. U užem smislu regionalni pristup se odnosi na politiku Evropske unije prema određenom regionu. Takav je slučaj sa regionalnim pristupom Evropske unije prema Jugoistočnoj Evropi. U okviru ovog pristupa Evropska unija je u aprilu 1997. godine formulisla opšte i specifične uslove koje ove države moraju da ispune kako bi unapredile svoje međusobne odnose sa Evropskom unijom. Opšti uslovi su izvedeni iz kriterijuma iz Kopenhagena koje je Evropski savet formulisao 1993. godine. To su lsedeći kriterijumi:

1. Politički kriterijumi - odnose se na postojanje stabilnih institucija kojima se garantuje demokratija i vladavina prava, poštovanje ljudskih i manjinskih prava;

2. Ekonimski kritrijumi – odnose se na postojanje funkcionalne tržišne privrede, koja je sposobna da izdrži konkurenciju na tržištu Evropske unije;

3. Pravni kriterijumi – ogledaju se u sposobnosti države da u potpunosti preuzme i poštuje obaveze koje proističu iz članstva u Evropskoj uniji 3

Kada su u pitanju zemlje ovog regiona unapređenje odnosa sa Evropskom unijom je uslovljeno i „unapređenjem regionalne saradnje i dobrosusedskih odnosa, kao i poštovanje međunarodnih obaveza koje su proizašle iz mirovnih sporazuma“ (Dejtonsko/Pariskog i Erdutskog sporazuma).4 Kao poseban i veoma važan uslov ističe se obaveza zemalja regiona o punoj saradnji sa Međunarodnim krivičnim tribunalom u Hagu (obaveza se odnosi na Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku i tadašnju SRJ)

3. POSLEDICE ULASKA SRBIJE U EVROPSKU UNIJU

Inteziviranje procesa globalizacije i liberalizacije krajem XX veka dovelo je do sve veće međusobne povezanosti svetskih privreda, pa samim tim i do brojnih integracionih procesa na skoro svim kontinentima. Dakle, ulazak Srbije u Evropsku uniju nameće sa kao neminovnost i izbor koji nema alternativnog rešenja. Naime, male zemlje kao što je naša imaju perspektivu da opstanu jedino ukoliko su okrenute integrisanju sa razvijenim zemljama ili pak regionalnim integracijama.

3 Radosavljević, Duško. Evropska Unija, razvoj – institucije – proširenje, Novi Sad: USEE,

2007.


178164

Interes Srbije za ulazak u najznačajniju ekonomsku integraciju u Evropi ne predstavlja jedino strateški interes Srbije već je i u interesu same Evropske unije da ima u svom sastavu takvu zemlju koja ima dosta komparativnih prednosti: geo-strateški položaj,veliki tržišni potencijal, proizvodni potencijal, kvalitetnu radnu snagu. Sa druge strane, Srbija teži ulasku u Evropsku uniju jer je ona najdublja ekonomska integracija na svetu u kojoj funkcioniše jedinstveno interno tržište sa potpuno slobodnim protokom roba, usluga, rada i kapitala. Evropska unija je zajednica sa vrlo značajnik proizvodnim, investicionim i tržišnim potencijalom. Široko tržište Evropske unije moglo bi dovesti do povećanja proizvodnje u zemlji, a samim tim i do povećanja izvoza na ove prostore, što bi se pozitivno ocrtalo na saldo platnog bilansa i ukupni razvoj zemlje.[1, str. 311] Za Srbiju je veoma bitan slobodan protok kapitala, jer on olakšava investiranje u novu članicu. Članica Evropske unije ima „dobar imidž“ jer postoji uređen sistem i pravna zaštita unutar te zemlje, pa ta činjenica u velikoj meri ohrabruje strane investitore da ulažu svoj kapital baš u tu zemlju. Pored lakšeg ulaska stranih direktnih investicija za novu članicu je važno da ima i mogućnost korišćenja raznih pristupnih fondova Evropske unije, čija se sredstva mogu iskorisitit za unapređenje privrede. Slobodan protok rada ima velika značaj za novopridruženu članicu, jer on omogućava da radnici iz jedne zemlje članice nesmetano mogu da traže i da obavljaju posao u drugoj zemlji članici. Rad u nekoj od razvijenih zemalja Evropske unije ima dvostruku korist za zemlju čiji su takvi radnicirezidenti, jer je prisutna mogućnost da se deo zarade ostvarene u durgoj zemlji potroši u domaćoj zemlji, ali i da se znanje i iswkustvo stečeno u drugoj, razvijenoj zemlji prenese u domaću zemlju. Pristupanje Evropskoj uniji je značajno i sa aspekta školovanja visokoobrazovanih kadrova jer omogućava lakši pristup obrazovnim institucijama na njenom području. Olakšano putovanje u određene zemlje Evropske unije, potpisnice Šengenskog sporazuma, omogućeno je građanima Srbije procesom liberalizacije viznog režima, čija primena je počela 19. decembra 2009. godine. Građani Srbije koji imaju biometrijski pasoš sada mogu slobodno da putuju u 25 zemalja članica Evropske unije (bez Velike Britanije i irske) i 3 evropske zemlje koje su deo Šengenskog prostora (Švajcarska, Island i Norveška). Građani Srbije se mogu zadržati najduže 90 dana, svakih šest meseci. Međutim, nova pravila važe samo za putovanja - ne dozvoljavaju građanima Srbije da žive, niti da se zaposle u nekoj od ovih zemalja.[4, str. 21] Pomak je očigledan, međutim ulazak Srbije u Evropsku uniju bi doneo još više pozitivnih efekata, jer državljanin Evropske unije nije običan turista već su mu zagarantovana određena prava. Oni imaju mogućnost boravka u bilo kojoj zemlji članici EU i imaju pravo da se zaposle u toj zemlji i samim tim budu naseljeni za stalno.


179165

Pored mnogobrojnih pozitivnih posledica pristupanje Evropskoj uniji ima i svoje negativne strane po Srbiju. Zapravo, koristi od ulaska su nemerljivo veće, međutim valja napomenuti i neke loše strane ove integracije po novoprimljenu članicu. Pre svega, liberalizacija spoljnotrgovinskih odnosa između nove članice i zemalja Evropske unije se ne odvija po reciprocitetu u velikom broju slučajeva. Najčešće je spoljnotrgovinska razmena intenzivnija na strani uvoza nego na strani izvoza male zemlje, nove članice. Naime, Evropska unija svaku novu zemlju članicu vidi kao širenje tržišta za sopstvene proizvode. Ti proizvodi su po običaju jeftiniji od proizvoda zemlje domaćina, pa ovakav vid liberalizacije može biti i te kako poguban po privredu zemlje domaćina, novopridružene članice Evropske unije. Sa druge strane, iako je izvoz nove članice liberalizovan on često trpi razne necarinske barijere u pogledu neispunjavanja određenih sanitarnih zahteva, u pogledu načina pakovanja, transporta. Često se dešava da necarinske barijere imaju štetniji uticaj od carinskih sistema u međunarodnoj trgovini. Činjenica da ulazak u Evropsku uniju omogućava slobodno kretanje ljudi i da radna snaga nove članice dobija mogućnost da radi van granica svoje zemlje ima negativan uticaj za tu zemlju. Naime, često se dešava da se za odlazak odluči visokoobrazovani kadar, pa se lako može desiti da zemlja ostane bez stručnih kadrova. Takođe je to nepovoljno sa aspekta obrazovnih institucija koje su te kadrove školovale, ulagale u njih, a postoji velika verovatnoća da oni nikada neće raditi u svojoj zemlji. Dakle, problem „odliva mozgova“ će biti produbljen integracijom Srbije u Evropsku uniju, jer je i do sada bio jedan od „gorućih“ problema. Sa druge strane, kada zemlja postane članica Evropske unije i njeno tržište rada se otvara prema drugim članicama dolazi do povećanja konkurencije, što znači da za domaća radna mesta mogu konkurisati i radnici iz inostranstva. To može dovesti do još većeg povećanja procenta nezaposlenosti domaćeg stanovništva. Takođe, neće sve strane direktne investicije biti usmerene ka unapređivanju domaće privrede. Često se sredstva ulažu u manje razvijene zemlje EU radi sticanja profita, kao i zbog činjenice da su ove zemlje pogodne za privlačenje stranih investicija. Neretko se dešava i da se ulaže u nove članice kako bi se izmestila tzv. „prljava tehnologija“. I sa kulturološkog aspekta može doći do nekih negativnih posledica. Naime, unifikacija u kulturi, stilu življenja, ponašanju modi može biti razlog za osećaj gubljenja nacionalnog identiteta nakon ulaska u Evropsku uniju.

ZAKLJUČAK Sa detronizacijom komunizma, vizija povratka zemalja Istočne Evrope u

jednu slobodnu, miroljubivu, prosperitetnu i jedinstvenu Evropu postala je sve izvesnija. Njeno priključenje podrazumevalo je proširivanje postojećeg, odnosno formiranje novog „unutrašnjeg“ tržišta, sa kojim su se zemlje


180166

Evropske zajednice ubrzo suočile. Promene na Istoku i nemačko ujedinjenje, potpuno su multiplikovali dotadašnje odnose i situaciju u Evropi učinili složenom. [Majer, 2006: 171-176] Delor je shvatio da bez prihvatanja država bivšeg Istočnog bloka u zajedničke institucije postoji realna opasnost da će se Evropa kao celina razići ili u blažoj varijanti pretvoriti poput Ujedinjenih Nacija – u klub vlada.

Polaznu tačku u rešavanja novonastalih odnosa predstavljala je konferencija u Mastrihtu na kojoj je završena najdalekosežnija reforma Rimskog ugovora. Naime, na konferenciji je rođena ideja o stvaranju Evropske unije (EU), koja je i realizovana 7. februara 1992. godine potpisivanjem ugovora u ovom holandskom gradu. Ugovorom je predviđeno da se Evropska zajednica, kao institucija integrisana pretežno na ekonomskim osnovama i političkoj saradnji, transformiše u Uniju koja bi obuhvatala osim navedenih i zajedničku spoljnu i bezbednosnu politiku („drugi stub“) i saradnju u oblasti unutrašnje politike i pravosuđa („treći stub“).5 Za Srbiju je značaj privrednog razvoja izuzetno veliki, imajući u vidu da se privredni razvoj naše zemlje odvijao u potpuno novom okruženju, koje karakterišu novi susedi, novi međunarodni odnosi i novi globalni procesi, koji se naravno, ne mogu i ne smeju zanemariti. U novim okolnostima Srbija ima i nove prioritete u razvoju, kao što su završetak procesa tranzicije, aktivnosti ka evropskoj budućnosti, normalizacija odnosa prema susedima. Kao jedan od najznačajnijih razvojnih prioritete Srbije ističe se njen put ka evrointegraciji. Imajući to u vidu može se zaključiti da je uticaj Evropske unije od presudnog značaja za Srbiju. Naša zemlja je prešla veliki deo puta ka punopravnom članstvu, međutim za uspeh integracije Srbije u Evropsku uniju odlučujuće je da građani Srbije shvate šta uopšte znači i šta sve sa sobom donosi buduća uloga naše zemlje u Evropskoj uniji. Pozitivne posledice ulaska Srbije u Evropsku uniju su brojne, mada uvek postoje i negativne strane. U svakom slučaju, zaključak je da put ka Evropskoj uniji nema alternativu.

5 Sporazumom iz Mastrihta udareni su temelji (tzv. „prvi stub“) evropskih integracija, koji su

postali još čvršći potpisivanjem ugovora iz Amsterdama (1997) i Nice (2001). Kroz ova tri ugovora „zaokružena je arhitektura“ Evropske unije. Prvi stub čine sve dotadašnje institucije koje su pripadale Evropskoj zajednici (ECSC; Euratom, EEC), dok druga dva „bočna“ stuba predstavljaju oblasti u kojima članice pokazuju spremnost da prenesu na zajednicu veći deo svog nacionalnog suvereniteta.


181167

LITERATURA

1) Dejvis, Norman. Evropa – jedna istorija, Novi Sad: Vega media, 2005. 2) Dimitrijević, Bojan – Munitlak Ivanović Olja. Ekonomika evropskih

integracija, Novi Sad: Fakultet za uslužni biznis, 2008. 3) Fridman, Milton. Kapitalizam i sloboda, Novi Sad: Global book, 1997. 4) Gedis, L. Džon. Hladni rat, Beograd: Clio, 2003. 5) Mintas Hodak, Ljerka. Uvod u Evropsku uniju, Zagreb: Mate, 2004. 6) Radosavljević, Duško. Evropska Unija, razvoj – institucije – proširenje, Novi Sad: USEE, 2007.

7) Aranđelović Ž,Gligorijević,Nacionalna ekonomija,Petrograf,Niš. 8) www.kep.ni.rs 9) www.seio.gov.rs 10) www.mojaevropa.rs

SUMMARY

ENTRY IN SERBIAN EUROPEAN UNION AS ONE OF THE MOST IMPORTANT PRIORITIES OF ECONOMIC DEVELOPMENT

Intesification of globalization and liberalization of the late twentieth century led to the increasing interconnectedness of world economies, and therefore the number of integration proces on almost all continents. Given that the EU is the most important economic integration in Europe, Serbia’s entry into theEuropian Union imposed as a necessity and a choice that no alternative solution. In fact, small coumtries like ours have the perspective to survive onlu if they are facing the integration of the developed countries. Approaching the Europian Union for theSerbian economy is a great potential, primarily in the form of expanding markets, and in increasing foreign direct investment. Therefore, it is approaching the Europian Union a top priority for future economic development of Serbia and the way that no other alternative. Keywords: priority, development, the Europion Union, Impact


182


183168

Biljana Stankov1, MSc Visoka poslovna škola strukovnih studija, Novi Sad Jasmina Markov2, MSc Ekonomski fakultet, Subotica Milijana Roganović3, MSc Visoka poslovna škola strukovnih studija, Novi Sad

INVESTICIONE DESTINACIJE SRBIJA I HRVATSKA U DOBA GLOBALNE KRIZE

Apstrakt: Iako je prošlo više godina od kada je ekonomska kriza eskalirala i poprimila globalne razmere, privredna stagnacija i konstantno siromašenje stanovništva su i dalje ključni problemi zemalja u razvoju. Kao jedan od načina za prevazilaženje posledica krize i izlaska iz recesije ističe se stvaranje povoljnog investicionog ambijenta i privlačenje inostranih investitora koji će uz obezbeđenje novih radnih mesta doprineti i ubrzanju ekonomskog oporavka. Prema tome, priliv svežeg kapitala je od neprocenjive važnosti za revitalizaciju privrede u Srbiji i Hrvatskoj. S obzirom na njihove aktuelne evropske statuse može se konstatovati da pored toga što će otvaranje ka evropskom tržištu doprineti povećanju izvoza takođe će uticati i na promociju ovih zemalja kao investicionih destinacija i privlačenje značajnih iznosa SDI. Cilj rada je da se uz analizu proteklih kretanja ulaznih tokova SDI istaknu ključne prednosti Srbije i Hrvatske koje ih čine atraktivnim investicionim destincacijama, naglase oblasti koje je potrebno menjati i unaprediti uz objašnjenje problematičnih područja koja navode inostrane investitore da donesu negativnu odluku o investiranju u privrede ovih zemalja. U radu će biti primenjena kvantitativna analiza raspoloživih podataka o kretanjima SDI u proteklih dvadeset godina uz navođenje rezultata statističkog predviđanja njihove vrednosti u 2013. godini, zatim kvalitativna analiza strukture SDI i sekundarna analiza postojećih rezultata istraživanja publikovanih od strane Svetskog ekonomskog foruma. Ključne reči: strane direktne investicije (SDI), kriza, investiciona destinacija, investicioni ambijent, Srbija, Hrvatska

UVOD Usled izuzetne ekonomske osetljivosti, nedostatka finansijskog potencijala

za pokretanje privreda i nemogućnosti da samostalno, bez dodatne podrške i pomoći prevaziđu nastale teškoće tranzitorne zemlje su posebno bile pogođene talasima globalne krize. U post-kriznom periodu, priliv svežeg kapitala koji je inače oskudan i deficitaran element u privredama ovih zemalja predstavlja inicijalni faktor daljeg privrednog razvoja i značajan uslov njihovog ekonomskog oporavka. Ulazne vrednosti SDI na globalnom nivou su sa 19% u 2000. godini porasle na 52% u 2010. godini, a čak polovina od dvadeset


INVESTICIONE DESTINACIJE SRBIJA I HRVATSKABiljana Stankov, Jasmina Markov, Milijana Roganović U DOBA GLOBALNE KRIZE

184169

vodećih primalaca ovih investicija u istoj godini bile su zemlje u razvoju odnosno tranzitorne ekonomije (World Bank Group, 2011).

Prema podacima UNCTAD-a SDI čine oko 11% globalnog bruto domaćeg proizvoda i pružaju više od 80 miliona radnih mesta širom sveta. Strani kapital nedvosmisleno donosi ogromne koristi zemljama domaćinima jer uslovljava postizanje političke i ekonomske stabilnosti, jačanje pravnog i institucionalnog okvira, uvođenje novih tehnoloških znanja, poboljšanje poslovnog okruženja kao i unapređenje menadžerskih i organizacionih sposobnosti radne snage (Grandov i dr., 2013). Pored pomenutog, u tranzitornim zemljama se direktnim prilivom inostranog kapitala poboljšava ekonomska situacija, ubrzava odvijanje privrednih aktivnosti, povećava produktivnost, raste izvoz i podstiče ekonomski oporavak. Kao preduslovi za privlačenje inostranih investitora, između ostalog, se ističu sprovođenje poštenih privatizacija, liberalizacija trgovinskih tokova kao i uspostavljanje makroekonomske i političke stabilnosti. Slobodno se može konstatovati da SDI veoma povoljno utiču na ukupan ambijent, stvarajući neophodne pretpostavke za dugoročno održivi privredni razvoj zemlje (Savić, 2007). Međutim, ne mogu se zanemariti činjenice koje govore da ove investicije često uslovljavaju nekontrolisano iskorišćavanje domaćih, pogotovo neobno-vljivih, resursa, utiču na porast nezaposlenosti i stvaranje tehnološke zavisnosti od inostrane kompanije, a ponekad formiraju i model potrošnje koji uglavnom ne odgovara nivou razvijenosti zemlje domaćina. Kada govorimo o ulasku inostranog kapitala u tranzitornu zemlju, pored uočenih brojnih prednosti ne možemo izostaviti ni negativne efekte po zemlju domaćina. Porast konkuren-cije, propadanje domaćih preduzetnika, nezakonite privatizacije, štrajkovi radnika, sticanje ogromnih profita na neregularnim osnovama i porast kriminala su samo neke od brojnih negativnosti koje prate ovaj proces (Lazić i dr., 2012).

Problem ovog istraživanja su SDI u Hrvatskoj i Srbiji u doba globalne recesije, dok se predmet istraživanja odnosi na njihova prethodna kretanja, prognozirane vrednosti u 2013. godini, aktuelnu strukturu po privrednim delatnostima, elemente koji analizirane zemlje čine atraktivnim investicionim destinacijama kao i one koji uslovljavaju nezainteresovanost i izbegavanje od strane inostranih investitora. Cilj istraživanja je isticanje Hrvatske i Srbije kao investicionih destinacija uz naglašavanje njihovih konkurentskih prednosti, ali i navođenje faktora koji obeshrabruju inostrane investitore i navode ih da donesu negativnu odluku o ulaganju. Pri tom, naglasak je na privlačenju inostranih investitora i prilivu svežeg kapitala kao jednom od načina za oživljavanje privrede i prevladavanje posledica recesije. U radu će se primeniti kvantitativna analiza raspoloživih podataka o kretanjima SDI u proteklih dvadeset godina uz navođenje rezultata statističkog predviđanja njihove vrednosti u 2013. godini, zatim kvalitativna analiza strukture SDI i sekundarna analiza postojećih rezultata istraživanja publikovanih od strane Svetskog ekonomskog foruma.


185170

1. KRETANJA I STRUKTURA SDI U HRVATSKOJ I SRBIJI Jedno od osnovnih obeležja tranzitornih zemalja jeste nizak nivo domaće

akumulacije kapitala koji uslovljava potrebu za intenziviranjem priliva SDI u cilju postizanja inicijalnog rasta. Nakon početnog skepticizma, evropske tranzitorne zemlje počele su sredinom devedesetih godina da se međusobno nadmeću kreiranjem poželjnijeg investicionog ambijenta kako bi privukle veće iznose SDI (Grandov i dr., 2011). Može se reći da se upravo Hrvatska i Srbija međusobno takmiče u privlačenju što većih iznosa inostranih investicija pre svega uspostavljanjem liberalnih zakona o SDI, smanjivanjem poreza na dobit korporacija kao i ukidanjem trgovinskih barijera i investicionih zabrana. Intenzivnije investiranje u ove zemlje je počelo nakon 2000. godine, mada je poslednjih godina ugroženo usled ekonomsko-finansijskih nestabilnosti u svetu. Nakon perioda intenzivnog rasta priliva SDI tokom 2008. godine sve zemlje regiona su iskusile smanjenje direktnih investicija prvenstveno usled uticaja globalne ekonomske krize (Penev i dr., 2011). Pomenuta kretanja se jasno mogu uočiti u Tabeli 1 koja prikazuje kretanja ulaznih vrednosti SDI u proteklih dvadeset godina.

Tabela 1. Prilivi SDI u Hrvatskoj i Srbiji u milionima US$ od 1993. do 2012. godine

Godina Hrvatska Srbija 1993 118 96 1994 110 63 1995 102 45 1996 479 0 1997 543 740 1998 953 113 1999 1452 112 2000 1051 52 2001 1313 177 2002 1071 563 2003 1989 1516 2004 1179 1024 2005 1825 2078 2006 3468 4878 2007 4997 4373 2008 6180 2955 2009 3355 1959 2010 394 1329 2011 1494 2709 2012 1251 650

Izvor: Ekstrapolacija podataka iz: United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report 2013/2012/2011/2010.


186171

Prema rezultatima prethodnog istraživanja4 u kom je primenjena statistička metoda linearnog trenda za prognoziranje ulaznih vrednosti SDI, zaključeno je da se u 2013. godini može očekivati vrednost ulaznih tokova SDI u iznosu od 3294,5908 miliona US$ u Hrvatskoj i 3313,3905 miliona US$ u Srbiji pod uslovom da se posmatrana pojava i u toj godini ponaša prema linearnom trendu. Uz nivo pouzdanosti od 95% konstatovano je da u 2013. godini vrednost ulaznih tokova SDI neće biti veća od 6167,6514 miliona US$ u Hrvatskoj, odnosno od 5960,4742 miliona US$ u Srbiji ukoliko se i u budućnosti bude ispoljavala približna pravolinijska tendencija u kretanju SDI.

Ulazne vrednosti SDI u Hrvatskoj su bile na veoma niskom nivou sve do 2006. godine kada je započeo njihov nagli rast da bi maksimalnu vrednost od 6180 miliona US$ dostigle u 2008. godini. Inostrani investitori se odlučuju da ulažu u hrvatsku privredu zbog mnogobrojnih pogodnosti kao što su povoljna geografska lokacija duž Jadranskog mora, kvalitetna infrastruktura, obrazovana i sposobna radna snaga kao i njen trenutni status punopravne članice EU. U 2012. godini najviše investicija, čak 45% ukupnih SDI, je plasirano u pravne, računovodstvene, knjigovodstvene i revizorske poslove, zatim u aktivnosti istraživanja tržišta i ispitivanja javnog mnjenja, preduzetničko, poresko, poslo-vno i tehničko savetovanje, tehničko ispitivanje i analizu, reklamno-propagan-dne aktivnosti, posredovanje u zapošljavanju i druge delatnosti koje su prema nacionalnoj klasifikaciji svrstane u kategoriju ostalih poslovnih delatnosti.

Ilustracija 1. SDI po delatnostima u Hrvatskoj u 2012. godini

4 Detaljnije pogledati: Grandov, Z., Stankov, B., Đokić, M., Primena statističke metode

linearnog trenda na izračunavanje vrednosti ulaznih tokova SDI u Srbiji i Hrvatskoj, EMC Review – Economy and Market Communication Review, Panevropski Univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, br. II/III, 2013, str. 164-177


187172

Izvor: Hrvatska narodna banka, Statistika inozemnih izravnih ulaganja, Inozemna izravna

ulaganja u Republiku Hrvatsku (po djelatnostima) Prema podacima Svetske trgovinske organizacije od 2004. pa do 2008.

godine najveći inostrani investitori u Hrvatskoj su bili iz Austrije sa 27,9% udela u ukupnim ulaznim vrednostima SDI, zatim Holandije (23%), Mađarske (13,4%), Nemačke (7,3%) i Slovenije (5,3%).

Usled ratnih dešavanja devedesetih godina prošlog veka, uvedenih sankcija i političke nestabilnosti Srbija je konstantno bila izbegavana od strane inostranih investitora pa su značajnija ulaganja u privredu započela tek nakon 2000. godine kad je u zemlji uspostavljen nov politički režim, započeta privatizacija državnog sektora i delimično stvoreni uslovi za ubrzan privredni oporavak. Tih godina se najviše ulagalo u bankarski sektor, telekomunikacije, industriju itd. Primetno je da se u 2006. godini ostvaruje rekordan priliv SDI u vrednosti od 4878 miliona US$ pre svega usled prodaje Mobtela, Hemofarma, Vojođanske banke i Panonske banke, kao i davanja licence trećem mobilnom operateru. Iako ovakav rezultat ohrabruje, to ipak nije bila realna slika (Savić, 2008). U periodu od 2005. do 2012. godine najviše SDI je pristiglo iz Austrije, zatim Norveške, Nemačke, Luksemburga, Grčke, Holandije, Italije, Ruske federacije, Slovenije i Mađarske. Kompanije koje su do sada investirale najviše sredstava u srpsku privredu su Telenor, Fiat Automobili Serbia, Stada-Hemofarm, Philip Morris DIN, Eurobank EFG, Salford Investment Fund, CEE/BIG shopping centers, National Bank of Greece, US Steel, Fondiaria SAI, Pepsi Co Marbo i British American Tobaco South East Europe. U 2012. godini se najviše ulagalo u proizvodnju, odnosno prerađivačku industriju, zatim trgovinu na veliko i malo, građevinarstvo, poslovanje nekretninama i ostale privredne oblasti, a čak 90% investitora su bile evropske kompanije.


188173

Ilustracija 2. SDI po delatnostima u Srbiji u 2012. godini

Izvor: Privredna komora Srbije, Potencijali i prednosti za strana ulaganja u Srbiji

Sudeći prema istraživanjima globalnog lidera u pružanju profesionalnih

usluga „Earnst & Young” sličan trend je zabeležen i u drugim evropskim zemljama u kojima je iste godine u oblasti proizvodnje realizovano 973 SDI projekata i obezbeđeno 101.535 novih radnih mesta što iznosi skoro 60% svih radnih mesta nastalih kao rezultat stranih direktnih ulaganja.


189174

2. ZAŠTO SU HRVATSKA I SRBIJA POŽELJNE INVESTICIONE DESTINACIJE?

Hrvatska, kao najmlađa članica Evropske unije, poslednjih godina je postala veoma atraktivna investiciona destinacija zahvaljujući svojim mnogobrojnim prednostima. Upravo članstvo u Uniji pruža mogućnost pristupa sredstvima iz EU fondova, zatim konkurentnije uslove poslovanja kao i niže cene izvoznih proizvoda. Niska stopa inflacije i stabilnost kursa nacionalne valute doprinose makroekonomskoj stabilnosti i predstavljaju ključne konkurentske prednosti Hrvatske interesantne mnogim inostranim investitorima. U Hrvatskoj je zakonom predviđeno da se inostranim investitorima prema principu reciprociteta garantuju jednaka prava i obaveze kao i domaćim investitorima pri osnivanju novog ili sticanju udela u nekom od postojećih privrednih subjekata. Investitorima se pruža mogućnost osnivanja novog privrednog društva, uspostavljanja ogranka postojeće kompanije ili otvoranja predstavništva. Uz saglasnost Ministarstva pravde Republike Hrvatske svaki strani državljanin može slobodno kupovati nekretnine ali pod uslovom da je isto pravo obezbeđeno hrvatskom državljaninu u matičnoj zemlji tog stranca.

Radi bezbednog, brzog i jeftinog transporta ljudi, robe i opreme inostrani investitori posebno insistiraju na kvalitetu drumske, vazdušne i železničke putne mreže, zatim rečnih i morskih plovnih puteva. Kroz Hrvatsku prolaze dva glavna pan-evropska koridora od kojih jedan povezuje zemlje zapadne Evrope sa zemljama jugoistočne Evrope i Bliskog istoka i drugi koji spaja zemlje severne i istočne Evope sa Jadranskim morem. Ona poseduje kvalitetnu drumsku putnu mrežu, kao i železničku mrežu koja je deo evropske železničke mreže i obuhvata pruge sa jednim i dva koloseka od čega je 36% elektrificirano. Hrvatska raspolaže sa oko 800 kilometara plovnih puteva od čega je više od 35% deo međunarodne mreže plovnih puteva. Dunav je svakako jedan od glavnih plovnih puteva evropskog teretnog transporta i deo pan-evropskog koridora VII kojim je Hrvatska povezana sa Severnim i Crnim morem. Međutim, ne treba zanemariti i značaj Save i Drave posebno kada je reč o teretnom transportu. Hrvatska poseduje oko 1400 kilometara jadranske obale na kojoj se nelazi šest međunarodnih luka teretnog i putničkog saobraćaja (Rijeka, Ploče, Split, Zadar, Šibenik i Dubrovnik). Kao mediteranska zemlja ona se nalazi na raskrsnici vazdušnih puteva ka južnoj, istočnoj i centralnoj Evropi i raspolaže sa nekoliko međunarodnih, savremeno opremljenih aerodroma (Zagreb, Split, Dubrovnik, Zadar, Rijeka, Pula i Osijek). Jadranska obala izuzetne lepote, čak 1246 ostrva od kojih je 47 naseljeno, kao i brojni nacionalni parkovi predstavljaju turističke potencijale Hrvatske i pružaju brojne mogućnosti za ulaganje upravo u ovu privrednu delatnost.

S obzirom da je od jula 2013. godine postala punopravna članica Evropske unije i pristupila jedinstvenom evropskom tržištu, Hrvatska je izmenila svoju dosadašnju poresku i trgovinsku politiku, prekinula sve bilateralne i


190175

multilateralne sporazume o slobodnoj trgovini sa drugim zemljama i u potpunosti prihvatila trgovinsku politiku Unije. Poslednjih godina, većina inostranih investitora u Hrvatskoj su upravo bile evropske kompanije. Međutim, sa pristupanjem Uniji prestala je i važnost sporazuma o slobodnoj trgovini među zemljama centralne Evrope - CEFTA koji je Hrvatskoj obezbeđivao povoljnije uslove za izvoz na tržišta pomenutih zemalja od uslova koji su predviđeni za zemlje članice EU.

Radi podsticanja inostranih investitora i kreiranja privlačnog investicionog ambijenta Hrvatska Vlada je 2012. godine usvojila Zakon o promociji investicija i unapređenju investicionog okruženja koji predviđa primenu većeg broja podsticaja prvenstveno u cilju snažne podrške proizvodnom sektoru, propagiranja upotrebe savremenih tehnologija, podsticanja istraživačko razvojnih aktivnosti i povećanja zaposlenosti. Neki od pomenutih podsticaja su poreski, carinski, podsticaji za zapošljavanje, podsticaji za obrazovanje i usavršavanje, podsticaji za kapitalne troškove investicionih projekata kao i za radno intenzivne investicione projekte. Da bi osnovali privredno društvo u Hrvatskoj inostrani investitori moraju odvojiti 8 dana i preduzeti oko 6 različitih procedura, dok im je u Srbiji potrebno 14 dana uz preduzimanje 8 procedura, što je u oba slučaja brže u odnosu na evropski prosek.

Među inostranim investitorima se često može čuti da Srbiju nazivaju vratima Balkana i mostom ka drugim tržištima. Neizostavno se mora naglasiti da kroz Srbiju prolaze koridor X odnosno autoput Salzburg – Solun kao i koridor VII odnosno kanal Rajna – Majna – Dunav koji povezuje Severno i Crno more, a koji predstavljaju izuzetno važne elemente međunarodne putne mreže. U Srbiji se nalazi osam luka na Dunavu i po jedna na Savi i Tisi koje pružaju mogućnost bezbednog i jeftinog rečnog transporta robe, sirovina i opreme. Međutim, drumska i železnička putna mreža se mogu okarakterisati kao konkurentske slabosti Srbije isključivo usled zastarelosti opreme, lošeg održavanja, izuzetno malih ulaganja u njihovo osavremenjavanje kao i brojnih afera koje su nastajale tokom finansiranja razvoja ovog vida transporta što izuzetno nepovoljno utiče na donošenje odluke o ulaganju od strane inostranih investitora. Doskorašnja nacionalna avio kompanija JAT je sporazumom o strateškom partnerstvu između Republike Srbije i kompanije Etihad iz Ujedi-njenih Arapskih Emirata prerasla u novu kompaniju “Air Serbia”. Realizacijom ove transakcije i ostvarivanjem 49% učešća u kapitalu nacionalnog avio prevo-znika od strane Etihada, očekuje se pre svega unapređenje kvaliteta avionskog transporta kupovinom savremene opreme i zapošljavanjem stručnog osoblja.

Inostrane investitore posebno ohrabruje to da je Srbija već duže vreme posvećena razvoju ekonomske saradnje sa EU i da je marta 2012. godine dobila status kandidata za članstvo u Uniji. Naime, aprila 2008. godine je potpisan Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju kojim je Srbija preuzela obavezu uspostavljanja zone slobodne trgovine i usklađivanja sopstvenog zakonodavstva


191176

sa pravom EU, a koji je stupio na snagu septembra 2013. godine. U isto vreme je potpisan i Prelazni trgovinski sporazum kojim je predviđeno da se u narednih šest godina postepeno uspostavi slobodna trgovina industrijskim i poljoprivrednim proizvodima pre svega smanjivanjem ili ukidanjem carina na pojedine vrste proizvoda. Za inostrane investitore je veoma bitan podataka da je Srbija jedina zemlja u Evropi koja od 2000. godine ima potpisan Sporazum o slobodnoj trgovini sa Rusijom kojim se predviđa oslobađanje od carinskih dažbina u tačno određenim okolnostima i prema propisanim uslovima. Ovaj sporazum je svakako jedan od najvažnijih aduta koji Srbija koristi u privlačenju inostranih investitora s obzirom da sem bivših sovjetskih republika ni jedna druga svetska zemlja ne može obavljati slobodnu trgovinu sa Rusijom. Radi unapređenja i produbljivanja trgovinske saradnje, sporazumi o slobodnoj trgovini su poslednjih godina potpisani i sa Belorusijom, Turskom i Kazahstanom pa je time obezbeđeno oslobađanje od carina ili korišćenje carinskih preferencijala pod strogo propisanim uslovima.

Međutim, potrebno je naglasiti da ni jedna država nije Srbiji dala takve trgovinske pogodnosti kakve joj je pružila EU. Ona je svakako najvažniji trgovinski partner Srbije koji učestvuje sa 60% u ukupnoj trgovini naše zemlje sa svetom, dok je na primer učešće Rusije 9%, a Kine 4,4% (Todorović, 2013). Pored toga što je glavni trgovinski partner, EU je i glavni investicioni partner Srbije pa je dalje intenziviranje ekonomske saradnje i jačanje uzajamnih odnosa od ključne važnosti.

Bitno je pomenuti da je Srbija ratifikovala i primenjuje sporazum CEFTA čime su stvorene mogućnosti širenja tržišta za sve proizvode kao i trgovine pod istim uslovima za sve proizvođače, proširenja i modernizacije domena slobodne trgovine, otvaranja većeg tržište za trgovinu i investicije i stvaranje institucija nadležnih da upravljaju u ovoj oblasti. SIEPA navodi da je ovim sporazumom predviđena liberalizacija javnih nabavki i privlačenje investicija u zemlje potpisnice, a povećava se i šansa za izlazak na evropska tržišta po preferenci-jalnom, povlašćenom tretmanu. Potpisivanjem Ugovora o slobodnoj trgovini sa zemljama članicama EFTA (Island, Lihtenštajn, Norveška i Švajcarska) načinjen je još jedan korak ka unapređenju međunarodne trgovinske pozicije Srbije. Inostranim investitorima posebno pogoduje činjenica da je ovim ugovorom proizvođačima i izvoznicima iz Srbije omogućen izvoz proizvoda bez carina na tržište koje ima blizu 13 miliona stanovnika. Ujedno su stvorene i prilike za privlačenje novih inostranih investicija s obzirom da su do sada upravo zemlje članice EFTA uložile blizu dve milijarde evra u srpsku privredu.

Jednom od najnižih stopa poreza na zarade među zemljama CEE od svega 10% motivišu se inostrani investitori da zapošljavaju dodatne radnike i da ih regrutuju iz redova domaćeg stanovništva. U Hrvatskoj ova stopa se nalazi na znatno višem nivou kao i stopa poreza na dobit preduzeća koja u Srbiji iznosi 15%, a u Hrvatskoj 20%. Sudeći prema stopi po kojoj se obračunava PDV


192177

Srbija se takođe nalazi u prednosti sa stopom od 20% u odnosu na Hrvatsku gde se primenjuje stopa od 25%. U Srbiji se primenjuje i dodatni poreski podsticaj koji obezbeđuje oslobađanje od obaveze plaćanja poreza na dodatu vrednost za investitore koji ulože više od 7 miliona evra ili zaposle barem 100 novih radnika (Privredna komora Beograd, 2012). Uzimajući u obzir poreske podsticaje kod ulaganja, kao i sve ostale poreske olakšice, Srbija u ovom trenutku sa aspekta poreskog tretmana stranih ulaganja predstavlja jednu od najatraktivnijih investicionih lokacija u regionu (Slović, 2012). Međutim, pokazalo se da u privlačenju inostranih investitora nije dovoljna samo primena poreskih podsticaja jer oni dolaze do izražaja tek kada se stvori odgovarajuća investiciona klima u zemlji i pošto se primene i drugi, neporeski podsticaji.

3. ZAŠTO INOSTRANI INVESTITORI IZBEGAVAJU HRVATSKU I SRBIJU?

U cilju određivanja vodećih faktora koji ometaju normalno funkcionisanje privrede, sprečavaju uobičajeno obavljanje poslovnih aktivnosti i obeshrabruju inostrane investitore da ulože sredstava u hrvatsku i srpsku privredu, Svetski ekonomski forum zajedno sa svojim partnerima iz pomenutih zemalja je sproveo anketu među vlasnicima i menadžerima inostranih kompanija koji posluju u Hrvatskoj i Srbiji i izdvojio najkritičnije oblasti prezentovane na narednim grafičkim prikazima.

Ilustracija 3. Najkritičniji faktori za inostrane investitore u 2012. godini u Hrvatskoj

Izvor: The Global Competitiveness Report 2012-2013, World Economic Forum


193178

Inostrane investitore zainteresovane za ulaganje u Hrvatsku posebno zabrinjava neefikasnost državnih organa, prisustvo korupcije, restriktivnost propisa o zapošljavanju i radu, neprikladne poreske stope, politička nestabilnost i prisustvo kriminala i krađe. Pored navedenog, slabosti hrvatske privrede su takođe i neravnoteža u državnom budžetu, visok spoljni dug, deficit trgovinskog bilansa kao i neadekvatno funkcionisanje pravnog i administrativnog sistema.

Ilustracija 4. Najkritičniji faktori za inostrane investitore u 2012. godini u Srbiji

Izvor: The Global Competitiveness Report 2012-2013, World Economic Forum

Slično kao i u Hrvatskoj, neefikasnost državne uprave, visok nivo korupcije, nedostatak potrebnih sredstava i otežan pristup izvorima finansiranja, veoma nepovoljni kreditni uslovi, kao i visoka stopa inflacije čine skoro polovinu problema u poslovanju privrednih subjekata u Srbiji i sasvim sigurno navode potencijalne investitore da prethodno dobro razmisle, ako ne i odmah odustanu od ideje otpočinjanja poslovanja. Neadekvatna infrastruktura, dugotrajni i komplikovani procesi dobijanja građevinskih dozvola i registrovanja preduzeća u Srbiji su i dalje faktori obeshrabrenja za inostrane ulagače. Strane investitore treba tretirati kao veoma zahtevne turiste, kao džet set koji zahteva besprekornu uslugu (sa pet zvezdica). Dovoljno je da jednom nepotrebno čekaju na red u ministarstvu za neku dozvolu ili pečat i već sutra ćete ih videti u Bugarskoj ili Rumuniji kako uspešno posluju, a o Srbiji pričaju sve najgore (Wells, 2007).


194179

Svakako da brza registracija privrednih subjekata, minimalne administrativne aktivnosti pri otvaranju i izgradnji objekata, kao i finansijska podrška u vidu dodeljivanja bespovratnih finansijskih sredstava u okviru različitih vladinih programa mogu ostaviti veoma pozitivan utisak na inostranog ulagača i ohrabriti ga da nastavi započete kao i da krene u nove investicione projekte.

ZAKLJUČAK Velika ekonomska recesija je sa sobom donela značajan pad u ulaznim

vrednostima SDI koje su za privrede tranzitornih zemalja do tada bile dragocene. Usled rastuće tendencije ka globalnoj ekonomiji i žestine pritisaka ekonomsko finansijske krize, privlačenje SDI se posmatra kao veoma važan instrument za podsticanje privrednog rasta i razvoja i ubrzanje procesa tranzicije. Imajući u vidu neophodnost snažnog rasta proizvodnje i izvoza, privredni razvoj Hrvatske i Srbije u nastupajućem periodu je praktično nemoguć bez priliva svežeg kapitala. U budućnosti je neophodno pristupiti razmatranju mogućnosti za poboljšanje njihovih ekonomskih pozicija i preduzimanju potrebnih aktivnosti u smeru neutralisanja negativnih posledica krize, oporavka privrede i zaustavljanja daljeg siromašenja stanovništva.

U Hrvatskoj je u 2012. godini najviše investicija, čak 45% ukupnih SDI, plasirano u pravne, računovodstvene, knjigovodstvene i revizorske poslove, zatim u aktivnsoti istraživanja tržišta i ispitivanja javnog mnjenja, preduzetničko, poresko, poslovno i tehničko savetovanje, tehničko ispitivanje i analizu, reklamno-propagandne aktivnosti, posredovanje u zapošljavanju i druge delatnosti koje su prema nacionalnoj klasifikaciji svrstane u kategoriju ostalih poslovnih delatnosti. Iste godine, u Srbiji se najviše ulagalo u proizvodnju, odnosno prerađivačku industriju, zatim trgovinu na veliko i malo, građevinarstvo, poslovanje nekretninama i ostale privredne oblasti, a čak 90% investitora su bile evropske kompanije. Zahvaljujući svojim mnogobrojnim prednostima kao što su povoljan geografsko strateški položaj, obilje prirodnih resursa, jeftina radna snaga, povoljna politika zapošljavanja i otpuštanja radnika, prijateljski nastrojeni zakoni o SDI, niski troškovi otpočinjanja poslovanja, pogodnosti koje proističu iz potpisanih multilateralnih i bilatelarnih sporazuma o slobodnoj trgovini kao i status punopravne članice EU za Hrvatsku odnosno kandidata za članstvo u EU za Srbiju, ove zemlje su poslednjih godina postale atraktivne investicione destinacije.

Neki od motive koji nagone inostrane investiture na donošenje odluke o ulaganju i izboru investicione destinacije su osvajanje novih tržišta, iskorišćavanje pogodnosti povoljne radne snage, eksploatacija retkih resursa ili sticanje posebnih sposobnosti. Najčešće prepreke na koje zainteresovani investitori u Hrvatskoj i Srbiji nailaze su neefikasnost državne uprave, visok nivo korupcije, nedostatak potrebnih sredstava i otežan pristup izvorima finansiranja, veoma nepovoljni kreditni uslovi kao i visoka stopa inflacije.


195180

Investitore takođe zabrinljava i konstantna politička nestabilnost, rigidni propisi o spoljno-trgovinskoj razmeni i skromna poslovna etika radne snage. Dugotrajne procedure za dobijanje građevinskih i ostalih potrebnih dozvola za rad, nedovoljno precizni zakoni kojima se regulišu različite oblasti poslovanja kao i pojava kriminala i krađi su dodatni elementi koji Hrvatsku i Srbiju čine veoma neprivlačnim investicionim destinacijama.

Kako bi privukle inostrane investitore vlade pomenutih zemalja moraju intenzivno raditi na sprovođenju poštenih privatizacija, liberalizaciji trgovinskih tokova kao i na uspostaljanju makorekonomske stabilnosti. Pored različitih poreskih podsticaja, veoma je bitno da se pruži i podrška u vidu dodeljivanja bespovratnih finansijskih sredstava u okviru različitih vladinih programa. Takođe i brza registracija privrednih subjekata i minimalne administrativne aktivnosti pri otvaranju i izgradnji objekata mogu ostaviti pozitivan utisak na inostranog ulagača i ohrabriti ga da nastavi započete kao i da krene u nove investicione projekte.

LITERATURA

1. Grandov, Z., Mitić, B., Vojvodić, A., Foreign direct investment as exports incentive, TTEM-Technics Technologies Education Management, DRUNPP, Sarajevo, No. 6(4), 2011, pp. 967-976

2. Grandov, Z., Stankov, B., Đokić, M., Primena statističke metode linearnog trenda na izračunavanje vrednosti ulaznih tokova SDI u Srbiji i Hrvatskoj, EMC Review – Economy and Market Communication Review, Panevropski Univerzitet „Apeiron“, Fakultet poslovne ekonomije, Banja Luka, br. II/III, 2013, str. 164-177

3. Hrvatska narodna banka, Statistika inozemnih izravnih ulaganja, Inozemna izravna ulaganja u Republiku Hrvatsku (po djelatnostima), <http://www.hnb.hr/statistika/hstatistika.htm>

4. Lazić, B., Markov, J., Vapa, B., Povećanje konkurentnosti zemalja Zapadnog Balkana – šansa za privlačenje inostranih investitora i prevazilaženje kriza, Drugi talas ekonomske kriza – posledice na privredu regiona i moguća rešenja, Univerzitet Educons, 2012.

5. Penev, S., Marušić, A., Progress in transition and reform implementation in Serbia, comparing to other Western Balkan countries, International Finance Corporation, Washington, 2011.

6. Privredna komora Beograd, Vodič za investitore, Privredna komora, Beograd, 2012.

7. Savić, Lj., Ekonomika industrije, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2007.


196181

8. Savić, Lj., Strane direktne investicije kao faktor dinamičnog razvoja Srbije, Inostrani kapital kao faktor razvoja zemalja u tranzicji, Ekonomski fakultet u Kragujevcu, Kragujevac, 2008.

9. Slović, N., Poreski tretman i podsticaji za ulaganje u hartije od vrednosti u Srbiji, Pravno-ekonomski pogledi, Naučno društvo za pravo i ekonomiju, Beograd, br. 1/2012, 2012.

10. United Nations Conference on Trade and Development, UNCTAD Training Manual on Statistics for FDI and the Operations of TNCs, Volume I, FDI flows and stocks, New York and Geneva: United Nations, <http://archive.unctad.org/en/docs/diaeia20091_en.pdf>, 2009.

11. United Nations Conference on Trade and Development, UNCTAD Training Manual on Statistics for FDI and the Operations of TNCs, Volume II, Statistics on the Operations of Transnational Corporations, New York and Geneva: United Nations, <http://archive.unctad.org/en/docs/diaeia20092_en.pdf> 2009.

12. United Nations Conference on Trade and Development, Assessing the impact of the current financial and economic crisis on global FDI flows, New York and Geneva: United Nations, <http://archive.unctad.org/en/docs/diaeia20093_en.pdf> 2009.

13. United Nations Conference on Trade and Development, UNCTAD Training Manual on Statistics for FDI and the Operations of TNCs, Volume III, Collecting and Reporting FDI/TNC Statistics: Institutional Issues, New York and Geneva: United Nations, <http://archive.unctad.org/en/docs/diaeia20094_en.pdf> 2009.

14. United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report 2013., New York and Geneva: United Nations, <http://www.unctad.org/en/PublicationsLibrary/wir2013_en.pdf > 2013.

15. United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report 2012, New York and Geneva: United Nations, <http://www.unctad-docs.org/UNCTAD-WIR2012-Full-en.pdf> 2012.

16. United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report 2011, New York and Geneva: United Nations, <http://www.unctad-docs.org/files/UNCTAD-WIR2011-Full-en.pdf> 2011.

17. United Nations Conference on Trade and Development, World Investment Report 2010, New York and Geneva: United Nations, <http://www.unctad.org/en/Docs/wir2010_en.pdf> 2010.

18. Wells T. L., Srbija kao proizvod na svetskom tržištu, Šta je konkurentna prednost Srbije – strane investicije, http://www.poslovnaznanja.com/objavljeni-autorski-tekstovi/e-magazin/33-sta-jekonkurentna-prednost-srbije-strane-investicije.htm


197182

19. World Bank Group, View POINT Public Policy for the Private Sector. Attracting FDI. http://siteresources.worldbank.org/FINANCIALSECTOR/Resources/327-Attracting- FDI.pdf, 2011.

SUMMARY

INVESTMENT DESTINATIONS CROATIA AND SERBIA IN TIME OF GLOBAL CRISIS

Although it has been several years since the economic crisis escalated and taken on a global scale, economic stagnation and continuous impoverishment of the population are still key problems of developing countries. As a way of overcoming the consequences of the crisis and out of recession emphasizes the creation of a favorable investment environment and attract foreign investors to the provision of new jobs and contribute to accelerating economic recovery. Thus , the influx of fresh capital is of the essence for the revitalization of the economy in Serbia and Croatia. According to their current EU status can be concluded that in addition to the opening of the European market to contribute to an increase in exports will also affect the promotion of these countries as investment destinations and attract significant amounts of FDI. The aim of this paper is to analyze the recent trends of FDI inflows and highlight the key benefits of Serbia and Croatia which make them an attractive investment destincacijama, highlight areas that need to change and improve with the explanation of the problem areas that allegations of foreign investors to make a negative decision on investing in the economies of these countries. The paper will be applied to the quantitative analysis of available data on FDI inflows over the past twenty years, indicating the results of the statistical prediction of their value in 2013 , followed by a qualitative analysis of the structure of FDI and secondary analysis of existing research results published by the World Economic Forum.

Keywords: Foreign direct investment (FDI), crisis, investment destination, investment environment, Serbia, Croatia


198


199183

Admir I. Beganović1, MSc Student doktorskih studija Univerzitet EDUCONS Sremska Kamenica

OTVORENA INOVACIJA I JAVNA POLITIKA -ODGOVOR NA RECESIJU UZROKOVANU NEOLIBERALNOM EKONOMIJOM U

SRBIJI I ZEMLJAMA U OKRUŽENJU SAŽETAK: Šta će biti osnova za konkurentnost Republike Srbije u budućnosti kad se budžedski deficiti ograničavaju radi konsolidacije javnih finansija, a radna snaga se kontinuirano odliva i smanjuje?. Kako postići privredni rast i stvoriti nova radna mesta, vratiti privredu republike Srbije na pravi put, put Evropskim integracijama?.Rastući društveni izazovi, klimatske promene,snabdevanje energijom, vodom, hranom, oskudnost resursa, lošeg zdravstvenog stanja / bezbednosti i uticaj demografskih promena, osnovni su izazovi za privredu i preduzetništvo u pronalaženju rešenja uzrokovanih ekonomskom krizom neoliberalnog koncepta. Strategija u tom pravcu Republike Srbije i zamalјa u okruženju je odgovor na inovacije, inovacije koje su u centru strategije i Evrope 2020. Održiv i nkluzivan rast, kojem se teži, cilј je unapređenje uslova i pristupa finansijskim sredstvima za istraživanje i inovacije kako bi se osigurala da inovativne ideje mogu postati proizvod i usluga koje obezbeđuju rast i stvaraju nova radna mesta u cilјu smanjenja uticaja neoliberalnom konceptu i njegovog uticaja na privredu i privredni razvoj Republike Srbije. Klјučna inicijativa je „Industrijska politika za doba globalizacije“, čiji je cilј, da omogući snažan, konkurentan i raznovrstan proizvodni lanac, sa posebnim naglaskom na mala i srednja preduzeća. Digitalna agenda, Agenda za nove veštine i nova radna mesta, inicijative su koje će pobolјšati uslove za inovacije, brži pristup internetu, obezbeđivanje snažne privredne osnove i podsticanjje obrazovnih sistema, modernih tržišta rada i odgovarajuće strukture veština buduće radne snage Republike Srbije i zemalјa u okruželјu. Klјučne reči: Neoliberalni koncept ekonomije, otvorena inovacija, javna politika, inovacioni odgovor, strategija RS, Unija inovacija, Evropska agenda 2020.

UVOD Neoliberalna ekonomska doktrina javlјja se u ekonomskoj teoriji u zadnjih tridesetak godina 20. veka, kao odgovor i jedno od mogućih rešenja tadašnje svetske ekonomske stagnacije koja je nastupila nakon više od dvadeset godina ekonomskog rasta u okviru kenzijanskog i neokenzijanskog državnog kapitalizma i teorije dominantne neoklasične sinteze. Neoliberalizam, osnovne postavke, koje formulišu ekonomisti Fridrich von Hayek i Ludwig von Mises, kritički se osvrću na kenzijansku intervencionističku ekonomiju u kojoj ima i previše neefikasne državne regulacije, a premalo one efikasne tržišne. Neoliberalizam u svom konceptu zagovara snažan praktičan zaokret u kapitalističkoj privredi koji će ponovo oživeti liberalnu doktrinu snažnom afirmacijom tržišta kao najefikasnijeg ekonomskog sredstva alokacije resursa i 1 [email protected]

OTVORENA INOVACIJA I JAVNA POLITIKA – ODGOVOR NA RECESIJU UZROKOVANUAdmir I. Beganović NEOLIBERALNOM EKONOMIJOM U SRBIJI I ZEMLJAMA U OKRUŽENJU

200184

regulatora ukupnih ekonomskih aktivnosti. Prema pobornicima neoliberalne ekonomske doktrine, svaka intervencija države u spontani ekonomski poredak koji je zasnovan na tržišnoj regulaciji i alokaciji, prečesto izaziva, osim želјenjih, neželјene i nepredvidive posledice. Koncept neoliberalne vizije kapitalizma kao ekonomskog sistema, na teoriskom planu, ubrzo postaje potisnut prisutnošću ekonomskog i društvenog života, koje posle razdoblјa ekonomskog rasta, obilјežava: recesija, inflacioni pritisci, velika nezaposlenost i pad BDP-a, široko usvojen od strane najvećeg broja ekonomski najmoćnijih i industrujski najrazvijenijih država i njihovih privrednih sistema, naročito od strane Sjedinjenih Američkih Država, zemlјe sa vodećom ekonomijom sveta. Stabilne vrednosti ekonomskog rasta i stvaranja radnih mesta kojima smo bili svedoci u prošlom veku, jednostavno su izbrisane, bruto domaći proizvod kontinuirano pada, industrijska proizvodnja pala je na nivo iz 1990.ih godina, preko 10% radno aktivnog stanovništva je nezaposleno, kriza je kao šok ukazala na temelјne slabosti naše ekonomije. Osigurati budući ekonomski rast, zbog uticaja krize, sada je mnogo teže, krhka pozicija u našem finansijskom sistemu usporava oporavak, preduzeća i preduzetnici teško dolaze do finansijskih sredstava za ulaganja i razvoj. Kriza žestoko deluje na javne finansije, s prosečnim deficitom od cca 7% BDP-a i visinom duga preko 80% BDP-a, samo dve godine krize izbrisale su 20 godina fiskalne konsolidacije. Potencijal rasta Republike Srbije se prepolovio tokom krize a rizik od gubitka mnogih investicionih planova, talenata i ideja, zbog nesigurnosti, trome potražnje i nedostatka sredstava. Izlaz iz krize, trenutačno je najveći izazov, ali realno, najveći je izazov izbeći refleksnu reakciju pokušaja vraćanja na stanje pre krize. Pre krize postojala su mnoga područja u kojima se nije dovolјno brzo napredovalo u poređenju s evropom i ostatkom sveta, prosečna stopa rasta bila je strukturno niža od prosečne stope rasta naših glavnih ekonomskih partnera. Dio toga je posledica razlika u poslovnim strukturama zajedno sa nižim nivoima ulaganja u područja istraživanja i razvoja inovacija, nedovolјne upotrebe informacionih i komunikacionih tehnologija, nezainteresovanost državnih institucija u prihvatanju inovacije, prepreka u pristupu tržištima i nedinamičnog poslovnog okruženja.

1. NEOLIBERALNE PROMENE SOCIJALISTIČKIH PRIVREDA Kapitalizam pod dominantnim uticajem neoliberalne ekonomske teorije kreće u obračun sa globalnim konkurentskim modelom, socijalizmom. Rezultati su poznati, društveno ekonomske promene u svetu devedesetih godina 20. veka dovela su do pada socijalističkih država i njihovih privrednih sistema i doktrina, ostavivši po prvi put, kapitalizam usamlјen na ekonomskoj globalnoj sceni. S obzirom na ideološki i praktičn nestanak socijalističkog konkurenta, otvarajući, tržišno, prazan prostor sa populacijom od gotovo dve (2) milijarde lјudi, nemetnuo se, po pravilima konkurentskog tržišnog nadmetanja, strategijski pravac delovanja:


201185

Popuniti tržište vlastitim proizvodom, Uspostaviti kapitalizam kao provereno ekonomsko rešenje, Nova, bivša socijalistička tržišta i Uspostava kapitalizma u njegovoj na zapadu aktuelnoj neoliberalnoj

paradigmi. Ostvarenje tog cilјa i posledice njegove primene nije moguće razumeti bez osvrta na socijalne fenomene i ekonomske procese tranzicije i globalizacije kao i njihovog komplementarnog, simboličkog odnosa s neoliberalnim ekonomskim pravilima, složenim odnosom koji je neoliberalnu viziju kapitalizma učinio uspešnim izvoznim proizvodom u odnosu na bivše socijalističke zemlјe. Navedene procese ekonomske i socijalne protivrečnosti istih u okviru savremenog kapitalizma definišu kompleksan pojam globalizacije kao procesa koji zahvata savremeni svet. Proces globalizacije zahvata globalno i ne ostavlјa nepromenjenim ni jedan aspekt privredne delatnosti, kulturne, političke, socijalne i ekonomske. Savremeni globalni proces, koji s razvitkom različitih tehnologija, posebno intenziviran krajem sedamdesetih godina 20. veka, ogleda se u svetlu pojačanog delovanja društvenih i ekonomskih odnosa izvan i preko državnih granica, što je doprinelo formiranju nove institucionalne okoline globalnog tržišta, pojmovno određuje kao širenje globalnih veza kroz organizaciju socijalnog, političkog i ekonomskog života na nadnacionalnom i globalnom nivou. Tranziciju u širem smislu te reči predstavlјaju procesi kroz koje države i narodi nastoje ostvariti ekonomski rast i razvoj te dostići, u sferi društvenog standarda, razvijene zemlјe sveta. Pojam tranzicije ne veže se samo za zemlјe u razvoju, bogate države takođe nastoje stalno postizati optimalne uslove za društveni razvoj i novi, veći ekonomski rast, kvalitetniji životni standard svojih građana, što je i osnovni cilј tranzicionog procesa, ili bi to trebao biti, i upravo kao takav predstavlјen i obećan zemlјama koje su unificiranim obrascem, krenule u proces tranzicije. Neke zemlјe su odbile tranziciju, prema strogo neoliberalnim pravilima, što dovodi do zanimlјivih rezultata i ujedno pružilo alternativu kao osnov za analizu i proučavanje neoliberalnog ekonomskog koncepta, što nas dovodi do užeg određenja pojma tranzicije kao ekonomskog i društvenog procesa prelaza bivših socijalističkih država i privreda u zadnjoj dekadi prošlog veka, na kapitalizam i njegovu tržišnu privredu prema neoliberalnoj paradigmi.

2. OTVORENA INOVACIJA NEOLIBERALNOG KONCEPTA Primenu neoliberalnog koncepta kapitalističkog ekonomskog sistema u praksi društvenog života prati aktuelni svetski poredak u kojem dolazi do jačanja i intenziviranja procesa globalizacije, koji posebno dolazi do izražaja na globalnom ekonomskom planu, razvojem raznih tehnologija: informacionih,


202186

tehničkim dostignućima u oblasti trgovine i prevoza, slablјenjem nacionalnih državnih regulativa, ukidanja administrativnih prepreka u prometu roba, usluga i kapitala izvan državnih granica u skladu sa konceptom neoliberalne ekonomije, stvaraju otvorenu privredu i ekonomsku politiku, što se ogleda u:

Otvorenom pristupu na tržištu, kao mogućnost izbora potrošača i proizvođača, za proizvode domaćeg ili stranog porekla,

Slobodan pristup finansijskim izvorima, mogućnosti pristupa finansijskim sredstvima potencijalnim investitorima,

Mogućnost pristupa domaćim ili stranim izvorima finansijskih sredstava,

Mogućnost pristupa tržištima proizvodnih preduzeća kao mogućnost preduzeća gde će locirati proiuzvodnju i

Omogućiti zaposlenima izbor mesta gde će biti zaposleni.2 Realizacijom otvorene privrede i ekonomske politike, globalizacija postaje proces prvorezrednog uticaja na formiranje međunarodne ekonomije na početku 21. veka, i to na novonastalom globalnom tržištu na kojem dominiraju: sloboda mobilnosti kapitala, sloboda kretanja roba i usluga, sloboda kretanja radne snage.U uslovima novog globalnog svetskog trenutka, najmoćnije države sveta ovaj fenomen pokušavaju iskoristiti prema postulatima neoliberalne ekonomije, čineći to u vlastitim geografskim institucionalnim okvirima, vođenjem odgovarajućim nacionalnim ekonomskim politikama: privatizacija i deregulacija u javnom sektoru, restrektivna fiskalna politika, borba protiv inflacije, manja socijalna izdvajanja, slablјenje položaja radnika i sindikata. Budući da kapital slobodno prelazi nacionalne granice, neoliberalni ekonomski model se nastoji implementirati i etablirati širom sveta, naročito u onim zemlјama koje pored globalnog, prolaze i kroz tranzicione privredno-socijalne procese. Primena neoliberalnog koncepta u domaćim nacionalnim okvirima, ravnotežu uticaja, kad je reč o alokaciji resursa na nivou ekonomskih aktivnosti, neophodno je onemogućiti uticaj države, a što više omogućiti uticaj tržišta, čime bi se ojačao privatni privredni sektor MSP-a, i dugih privrednih subjekata. Reč je o državi i njenim uticajima na nacionalnom tržištu, a doba otvorenih ekonomija dovela je do uspostave globalnog, nadnacionalnog svetskog tržišta, i na tom prostoru nema neposrednih direktivnih ovlaštenja nacionalnih država. Globalizacija je stvorila veliko tržište, savršen sa aspekta neoliberalnih postulata, naime bez nadzora, poreza i prepreka javnih državnih institucija, koja je sa aspekta neoliberalnog stajališta do nedavno je kapitalu nametala i štitila ideje kao što su: države blagostanja, snažno socijalno zakonodavstvo i visok procenat sindikalnog uticaja.3

2 Blanchard, Olivier, Makroekonomija, Mate, Zagreb, 2005., str. 373. 3Stiglitz, Joseph Eugene, Globalizacija i dvojbe koje izaziva, Algoritam, Zagreb, 2004.


203187

Zahvalјujući procesu globalizacije neoliberalizam i međunarodne institucije još od završetka drugog svetskog rata, odnosno međunarodne konferencije u Bretton Woodsu 1944.god., postaju na ekonomskom planu određene, u svetskim razmerama finansijski vrlo moćne međunarodne institucije. Te globalne institucije, globalno po niovou svojih mera i upravlјačkoj strukturi, između ostalih, Svetska banka (World Bank/International Bank for Reconstruction and Development), Svetska trgovinska organizacija (World Trade Organization) i Međunarodni Monetarni Fond (International Monetary Fund). Svetska trgovinska organizacija, čije članice ostvaruju preko 90% svetske trgovine roba i usluga čija struktura i cilјevi delovanja nameću tri očigledna zaklјučka:

Odnos institucija po načinu svog delovanja i snazi vlastitog kapitala i uticaja, deluju na globalnom nivou,

Institucije su imale značajan uticaj u procesima globalizacije i tranzicije, U procesima prelaza ekonomija, neposredno su kreirale savremenu

globalnu ekonomiju. Sve su osnovane sa jasnim, podobnim, makroekonomskim i šire društvenim cilјevima, koji se odnose na implementaciju supstrata, procesa tranzicije i globalizacije, ekonomskog rasta i razvoja na svetskom nivou.4 Globalizacija, neoliberalni koncept, kreiran od strane institucija za globalnu ekonomiju i njoj zasnovan svetski ekonomski poredak, sve više napadaju različite anarhističke grupacije, udruženja civilnih društava, sindikata i radničkih pokreta.

3. KONTRADIKTORNOST INSTITUCIONALNE NEOLIBERALNE EKONOMSKE POLITIKE

U vreme afirmacije kenzijanske ekonomije uverenja, potvrđenog u praksi, da tržišne ekonomije lišene određenog nivoa državne kontrole i regulacije, loše funkcioniše i izaziva moguće krize i izraženu nejednakost u raspodeli dohotka. Međunarodni Monetarni Fond posle pedeset godina od svog osnivanja, preobražava se u snažnog zagovornika nove političke ekonomije, globalizacije i tranzicije koja počiva na teoriskim izazovima ekonomskog neoliberalizma, odnosno što Stiglitz naziva „tržišnim fundamentalizmom na globalnom nivou“. Navedene istorijske društvene i ekonomske okolnosti: intenzivna globalizacija, otvaranje nacionalnih ekonomija prema svetskim tržištima, urušavanje socijalističkog političkog i ekonomskog modela do kojih dolazi u svetu krajem 20. veka, koje su dovele do tranzicije i afirmacije neoliberalnog modela i ekonomske politike zasnovane na vašingtonskom konsenzusu5. Nametanje vođenja specifične ekonomske politike od jedene države ili skupine država, 4M. Jovanović, i. Eškinјa, neki aspekti neoliberalizma u svjetskom gospodarstvu 946 Zb. Prav.

fak. Sveuč. Rijка. (1991) v. 29, br. 2, 941-958 (2008) 5Thurow, Lester Carl, Budućnost kapitalizma: kako današnje gospodarske snage oblikuju

sutrašnji svijet, Mate, Zagreb, 1997., str. 127.


204188

prema drugim državama, označio bi povratak na prevaziđene neoimperija-lističke težnje, što je politički i civilizacijski bilo neprihvatlјivo. Svetska kreditno-finansijska kriza iz 2008. jasno je pokazala kolkiko se MMF udalјio od svog osnivačkog cilјa, regulatora i faktora stabilnosti svetskog monetarnog sistema i koliko se promenio u svom globalnom podržavanju neoliberalne ekonomske politike. Na taj način se i neposredno uklјučio u zaštitu ekonomskih i poslovnih interesa privredno najajčih i finansijski najmoćnijih multinacionalnih kompanija, koje su zahvalјujući neoliberalnom konceptu i u skladu sa njim, upravlјale nacionalnim politikama država u tranziciji i time maksimizirale profit, na istorijski gledano, nikad većem globalnom tržištu6. Problemi koji su krajem 20. veka pogađale zemlјu u tranziciji nastale raspadom socijalističkih političkih i ekonomskih sistema, bila je potreba za krupnim i neophodnim strukturnim promenama u sferi ekonomskog i društvenog uređenja, a sve u cilјu da bi vlastite ekonomije što uspešnije i efikasnije prilagodile novoj globalnoj ekonomskoj paradigmi, bilo u izlasku iz ekonomske zatvorenosti, bilo u prelasku s planske na tržišnu ekonomiju. Iz navedenih razloga, te su zemlјe kao, Republika Srija i zemlјe u okruženju, za tako krupne strukturne promene vlastith privreda, pokrića nekontrolisanog budžetskog deficita, vraćanja stabilnosti nacionalnoj valuti i smirivanja socijalnih tenzija, trebala mnogo veće iznose kapitala, iznose koji su iz navedanih razloga, prevazilazili ostvareni obim i strukturu vlastite akumulacije. Kako su izvori vlastite društvene akumulacije kapitala bili nedovolјni da bi se izvršile potrebne reforme, da bi se vlastita privreda učinila konkurentnom i produktivnom, kao pretpostavke za ekonomski rast i razvoj, rešenja su ponuđena u sredstvima kreditnih linija globalnih ekonomskih institucija, posebno Međunarodnog Monetarnog Fonda. Uputstva i smernice u vođenju nacionalnih ekonomija prema postulatima neoliberalne ekonomije, vežu mnoge protivrečnosti, ekonomskih i socijalnih, koje otvaraju prostor kritičnoj proceni mogućnosti ostvarivanja zacrtanog cilјa rada institucija na kreiranju privrednih uslova koji će doprineti makroekonomskoj stabilnosti cilјne zemlјe, kao i stimulacije njenog ekonomskog rasta. Odnosno, reč je o pristupu koji se u praksi nije bitno razlikovao između različitih država zahvaćenih strukturnim privrednim i socijalnim promenama, reč je o pristupu kod provođenja tranzicije s cilјem kreiranja privrednih i socijalnih uslova za ekonomski rast i razvoj dražava, i koji ne uvažava specifičnosti zatečenog ekonomskog stanja i njene buduće razvojne potencijale7. Primarni cilј delovanja navedenih institucija, ekonomskog interesa razvijenog zapada u uslovima globalizacije i tranzicije, neupitno je afirmacija neoliberalnog ekonomskog modela, na globalnom nivou, koji će istima u narednom periodu doneti

6Rodrik, Dani, A Practical Approach To Formulating Growth Strategies, Harvard University,

Cambridge, Massachusetts, December 2004, page 6.


205189

značajnu ekonomsku korist, a u zemlјama u tranziciji, za sobom ostaviti mnoge ekonomske i društvene nesagledive štetne posledice8. To što je kapitalizam, kao jedini praktični globalni ekonomski sistem ponudio, bila je široka afirmacija njegove neoliberalne paradigme. Po pravilu, ono što funkcioniše u kapitalističkim i indusrijski najrazvijenijim zemlјama zapada, funkcionisat će i u slabije razvijenim zemlјama koje su prešle na tržišnu ekonomiju i izlaze iz privredne autarkičnosti. Takav jednoobrazni pristup problemima razvoja pojedinih zemalјa, koji se bazirao na striktnoj afirmaciji politike fiskalne stabilizacije, radikalnoj primeni antiiflacionih mera, politici privatizacije i liberalizacije robnog kao i tržišnog kapitala, nažalost ni teorijski nije bio ispravan, nije pokazao obećane i želјene rezultate u praksi ekonomskog i društvenog života zemalјa u razvoju. Široka liberalizacija tržišta, posebno industrijskih proizvoda i liberalizacija domaćeg tržišta kapitala, trebala je zemlјama u tranziciji, prema zamisli MMF-a, omogućiti brz prelazak na tržišnu ekonomiju, kao i uspešnu integraciju u međunarodne tokove razmene dobara.

Preporuka, odnosno uslov u zamenu za veliku kreditno finansijsku pomoć bio je:

Prevashodno oštra borba protiv inflacije, Uravnoteženje budžeta za restriktivnu fiskalnu politiku, Ukidanje i redukovanje uvoznih kvota za stranu robu, Smanjenje državnih subvencija u određenim privrednim granama, Široka i brza privatizacija u privrednom i javnom sektoru.9

Zahtev za potpunim otvaranjem tržišta proizvoda i usluga u zemlјama tranzicije, ukidanje administrativno ekonomskih prepreka slobodnom kretanju roba, ukidanjem kvota na izvoz, smanjenjem carinskih dadžbina i ostalih fiskalnih davanja, liberalizacija trgovinskih propisa i drugo, za zemlјe u razvoju s tehnološki zastarelom industrijom, značilo je otvoreno tržišno nadmetanje s neusporedivo konkurentnijim inostranim proizvodima najbogatijih zemalјa.10 Neoliberalna ekonomska politika redom je dovela mnoge zemlјe u tranziciji do ekonomskog devastiranja domaće industrije, polјoprivredne proizvodnje i lanca devastirajućih socijalnih i ekonomskih posledica: rast nezaposlenosti, ograničenja u dalјnjem rastu i razvoju, slablјenje privrednih grana u kojima se 7 Rodrik, Dani, A Practical Approach To Formulating Growth Strategies, Harvard University,

Cambridge, Massachusetts, December 2004, page 6. 8 Ilustrovani primer su nastojanja niza vlada i država, između ostalih Sjedinjenih Američkih

Država, Nemačke, Velike Britanije i Italije,tokom 2008. godine, da direktnom krupnom finansijskom pomoći bankarskom, odnosno finansijskom-kreditnom sektoru pokušaju isti ekonomski stabilizovati, spasiti ga od jačeg propadanja usled poremećaja izazvanih aktuelnom svetskom kreditnom i finansijskom krizom.

9. http://www.fao.org/newsroom/eu/news/2006/1000433/index.html.


206190

stvaraju proizvodi podobni za izvoz na svetska tržišta, smanjena izdvajanja za: zdravstvo, školstvo, socijalne i penzione fondove. Navedene ekonomske trendove sledila je dominantna opredelјenost uvozu i trgovini robama industrijski razvijenih zemalјa, kao i nova zaduživanja. Primarna borba protiv inflatornog fenomena, iako sa dalekosežnim posledicama za privredu, često je pratilo povećavanje kamatnih stopa, što je otežavalo pristup slobodnim novčanim sredstvima za nove investicije, kao temelј rasta nacinalnih privreda zemalјa u tranziciji. Liberizacija tržišta kapitala otvorila je slobodan ulazak stranog kapitala i preuzimanje domaćeg finansijskog sektora, zajedno sa štednjom građana, nakon čega sledi ubrzano kreditiranje domaće potražnje za uvoznim proizvodima. Dotok stranog kapitala i preuzimanje udela na domaćem tržištu, privrednom sektoru od strane inostranih banaka i multinacionalnih korporacija, značio je ujedno i pojačanu tražnju za domaćom valutom što je vodilo njezinoj aprecijaciji i slabilo domaće izvozne potencijale, a istovremeno čineći robu iz uvoza jeftinijom i ponovnim padom domaće proizvodnje. U mnogim zemlјama zahtevana je brza privatizacija, koja je u nestabilnim privrednim i političkim okolnostima, korumpirane političke elite i institucio-nalne nerazvijenosti, provedena katastrofalno loše, proizvodeći nove društvene troškove umesto koristi. Proces napuštanja privredne autarkičnosti i ekonomskog protekcionizma nije sam po sebi štetan, naprotiv, u globalnom svetu današnjice isti teško da ima ekoinomski argumentovane alternative. Bitne su dve stvari na kojima je neoliberalni ekonomski model uspostavlјen u većini zemalјa u tranziciji, gde isti nije pokazao očekivane rezultate, namera i načina, odnosno pristupa istom. Kod prve pretpostavke, cilј mora biti delovanje na uspostavi takvih ekonomskih makroekonomskih uslova koji će osigurati ekonomski rast i razvoj, što je pogrešno, široka liberalizacija ekonomskog života označena kao pretpostavka rasta sama po sebi, umesto prethodnog insistiranja na ekonomskom rastu, nakon kojeg će nužno i ekonomski logično, uslediti razvoj privrede u celini, ekonomskog rasta i razvoja kojeg nema bez domaće proizvodnje, bez stvaranja nove vrednosti i izvoza, a ne strategija trgovine i uvoza. Kod druge pretpostavke, ovakav način pristupa tranziciji koji se odvijao prema univerzalnom neoliberalnom receptu, praktično istim makroekonomskim zahtevima od zemlјe do zemlјe, sa smernicama upućenim nacionalnim ekonomskim politikama, koje se svode na liberalizaciju tržišta i privatizaciju privrednog i društvenog sektora, bio je pšogrešan. Neke od nekapitalističkih zemalјa, tokom ekonomske i društvene transformacije i tranzicije, nisu striktno sledile upustva u stvaranju neoliberalnog koncepta privređivanja i delovanja, a pri tom su ipak ostvarile integracije u svetske trgovinske tokove, kao prirodnu posledicu ekonomskog rasta, a ne kao posledicu primene liberalizacije ekonomskog života, primeri Kine i Indije. Može se zaklјučiti da, svojevrsni mešani model, odgovarajuće


207191

kombinacije javnog i privatnog, odnosno državnog i tržišnog, predstavlјa efikasnu i zadovolјavajuću ekonomsku paradigmu.

4. UNIJA INOVACIJA U cilјu prevazilaženja posledica globalne ekonomske krize uzrokovane konceptom neoliberalnog kaptalizma, EU u svojim inicijativama pokušava ublažiti i prevazići nastale probleme, kako u zemlјama članicama, tako i u zemlјama u tranziciji, gde je ekonomska kriza najviše izražena. Unija inovacija je inicijativa koja se razvija paralelno sa klјučnim inicijativama EU, „Industijska politika za doba globalizacije“ čiji je cilј da omogući snažan, konkurentan i raznovrstan proizvodni lanac, s posebnim naglaskom na mala i srednja preduzeća. Ova inicijativa se dopunjava sa drugim inicijativama kao što su: „Digitalna agenda“, „Mladi u pokretu“ i „Agenda za nove veštine i nova radna mesta“. Zajedno sa Unijom inovacija, ove inicijative će pobolјšati uslove za inovacije, što uklјučuje i brže omogućavanje pristupa i upotrebe široko pojasnog interneta, obezbeđivanje snažne industrijske osnove i podsticanje obrazovnih sistema, modernih tržišta rada i odgovarajuće strukture veština, buduće evropske radne snage. Druge značajne politike, kao što je obnavlјanje jedinstvenog tržišta kroz Akt o jedinstvenom tržištu, delotvorna politika zaštita konkurencije i bolјi pristup tržištima trećih zemalјa kroz nove strategije spolјne trgovine, doprinet će i osnažiti Uniju inovacija11. Jasno postavlјene klјučne evropske, nacionalne i regionalne inicijative koje su potrebne u stvaranju unije inovacija, polaze od početnih pozicija država članica. Veliki broj država članica su danas lideri u proizvodnji i kreativnosti, kao i neki od regiona Republike Srbije, su takođe, među najinovativnijim u svetu. Podršku srpskim privredama pružaju neki od najdinamičnijih javnih sektora, kao i tradiciomnalno u oblasti socijalnih inovacija. Rezultat lošeg stanja je nedovolјno ulaganje u vlastiutu privredu. U istraživanje i razvoj ulaže 0,8 % BDP-a, manje nega SAD i 1.5% BDP-a, manje od Japana, uz značajno zaostajanje u aktivnostima istraživanja i razvoja u preduzećima i ulaganjima u rizični kapital,12što je nedovolјno u odnosu na postotke ulaganja iz BDP-a u drugim razvijnim zemlјama. Privatni sektor sve više izmešta svoje aktivnosti u oblasti istraživanja i razvoja u privrede u razvoju, a hilјade srpskih uspešnih istraživača i inovatora se preselilo u drige zamlјe sa bolјim uslovima. Prema poslednjim procenama, postizanje cilјa da, ulaganja u istraživanje i razvoj do 2020. godine dostignu 3%

11Inicijative predložene u Uniji inovacija su potkrepljene analizama koje se nalaze u pratećim

radnim dokumentima službe Komisije, SEC /2011) 1160 12Gledajući učešće BDPa, u istraživanje i razvoj u preduzećima u EU je za 66% manje u odnosu

na SAD i 122% manje u odnosu na Japan. Ulaganja u rizični kapital su manja za 64% u odnosu na SAD. Precenat stanovništva koje ima najmanje više obrazovanje niži je za 69% u odnosu na SAD i 76% u odnosu na Japan.


208192

BDP-a na nivou EU, moglo bi se obezbediti oko tri miliona i sedamsto hilјada radnih mesta i poveća godišnji BDP do 2025. godine, za skoro osamsto milijardi evra. Malo se u Republici Srbiji inovativnih malih i srednjih preduzeća razvije u velioke firme, bez obzira na podelјeno tržište Evrope, koje je najveće na svetu, nedovolјno prilagođavanje inovacijama i činjenica da 70% naše privredne delatnosti čini uslužni sektor, usluge zasnovane na znanju u RS nisu dovolјno razvijene. U tom pravcu republika Srbija treba da: reši problem nepovolјnih okvirnih uslova za sektor MSP-a koji se nerado odlučuju za ulaganja u istraživanje i inovacije, zbog slabe dostupnosti finansijskim sredstvima, skupog patentiranja, podelјenog tržišta, zastarelih propisa i procedura, spore standardizacije i ne strateške upotrebe javnih sresdstava, izbegne fragmantaciju napora nacionalnih i regionalnih sistema za istraživanje i inovacije, usredsrediti se na inovacije koje se odnose na velike društvene izazove identifikovane u strategiji Evropa 2020, usvajanje šireg koncepta inovacija, koji će obuhvatiti i inovacije koje su proistekle iz istraživanja i inovacija poslovnih modela, dizajna, brendiranja, usluga koje stvaraju dodatnu vrednost za korisnike, uklјučivanje svih učesnika i svih regiona RS u ciklus inovacija, ne samo velikih preduzeća već i malih i srednjih preduzeća u svim sektorima, uklјučujići i javni sektor, socijalnu ekonomiju i same građane. Unija inovacija do 2020. god. u zemlјama u okruženju i Republici Srbiji treba prihvatiti kolektivnu odgovornost za stratešku, inkluzivnu i preduzetničku politiku u oblasti istraživanja i inovacija, čiji je cilј rešavanje velikih društvenih izazova, podizanje konkurenrtnosti i stvaranje novih radnih mesta. Promovisanje izuzetnosti u obrazovanju i unapređenju znanja i veština, mnoge zemlјe su napravile mnogo programa obrazovanja, obuke i promocije u oblasti istraživanja i inovacija. Srbija kao i zemlјe u okruženju, moraju da obezbede dovolјnu ponudu visokokvalifikovane radne snage, kojoj bi trebalo obezbediti i ponuditi privlačne poslove i nesmetano kretanje kroz sektore i države, jer u protivnom, ulaganja u inovacije kao i talenti, odlaze u druge zemlјe13. Za revolucionarna istraživanja i inovacije sve više je potrebna prvoklasna infrastruktura. Ona privlači svetske talente u inovativne klastere i predstavlјa neophodnu osnovu IKT i klјučne tehnologije koje omogućavaju značajne rezultate u privredi zemalјa u tranziciji, mikroelektronika, nanoelektronika, biotehnologija, novi materijali i napredne proizvodnje, s obzirom na njihovu rastuću složenost, obim i cenu, značajan su ostvarivanju rasta i razvija privreda i BDP-a. Osnovni cilј je obezbediti: kvalitet obrazovanja na doktorskim programima, privlačne radne uslove i rodnu ravnopravnost u istraživačkoj profesiji, mobilnost istraživača na nivou države i sektora, uklјučujući i otvorene postupke

13Politike i mere koje se odnose na promociju pristupa kvalitetnom obrazovanju i tržištu rada

koje dobro funkcioniše, kao i razvijanje znanja i veština, predmet su ključnih inicijativa Evropa 2020“ Mladi u pokret“ i „Nove veštine za nova radna mesta“.


209193

zapošlјavanja u javnim istraživačkim instistucijama, prekogranična aktivnost istraživačkih organizacija, agencija za finansiranje i fondacija, uklјučujući jednostavnost i međusobnu usaglašenost pravila i procedura pristupa agencijama za finansiranje i predstavlјanje, širenje, prenos i upotrebu rezultata istraživanja, uklјučujući i slobodan pristup publikacijama i podatcima iz istraživanja finansiranih iz javnih fondova, konzistentnost strategija sa EU i na nacionalnom nivou kao i međunarodne saradnje u oblasti nauke i tehnologije.

5. INOVACIONI STRATEŠKI PRAVCI REPUBLIKE SRBIJE Stvaranje jedinstvenog tržišta inovacija kao i sama veličina jedinstvenog tržišta, uz informisane potrošače, trebalo bi da privuče inovativna ulaganja i preduzeća, kao i da podstaknu konkurenciju za najbolјe inovacije, te omogući preduzetnicima da komercijalizuju uspešne inovacije i brzo razvijaju svoje poslovanje. U realnosti se inovacije često svode na podelјena nacinalna tržišta sa skupim procedurama. Za ulaganja u inovacije prepreka je cena i složenost patentiranja, kao i dobijanje patentne zaštite, koja je za oko 15 puta skuplјa u skoro svim zemlјama EU i Srbije, u odnosu na SAD14. Veliki kupci igraju klјučnu ulogu u stimulisanju i finansiranju visoko tehnoloških preduzeća. Primer SAD koje na godišnjem nivou potroše oko pedeset milijardi dolara za nabavku proizvoda koji se još uvek nisu pojavili na tržištu (javna nabavka proizvoda istraživanja i razvoja), što se jednim delom realizuje kroz programe za mala i inovativna preduzeća (SBIR) program. Evropa je usmerena na inovacije i u tom pravcu delovanje RS ima više razloga: podsticaji za rešenja sa manje rizika, nedostatak znanja i kapaciteta za uspešnu nabavku novih tehnologija i, inovacija i nepovezanost javnih nabavki sa cilјevima politike. Pružanje podrške inovacijama kroz državne nabavke proizvoda, koji se još nisu pojavili na tržištu, posebno su ohrabrujuća za sektor malih i srednjih preduzeća, što se na ovakav način, stvaraju velika tržišta kao podstrek inovacijama i inovativnim preduzećima 15. Korist od inovacija u celoj Uniji, Republici Srbiji i zemlјama u okruženju je od izuzetnog značaja. Finansijska kriza nesrazmerno utiče na slabije razvijene regione, inovacijska podela mora biti srazmerna između najačih i ostalih regiona. Bolјe iskorištavanje javnih nabavki koje se finansiraju delom iz strukturnih fondova za jačanje i traženje inovativnih proizvoda i usluga, u tom kontekstu trebalo bi bolјe iskoristiti sredstva Evropskog specijalnog fonda za obuku i dokvalifikaciju lјudi u skladu sa veštinama potrebnim za ostvarivanjem Unije inovacija. 14“Ekonomska analiza troškova i koristi komunitarnog patenta“ profesora Bruna van

Potelsberga (2009) 15Primer mogu biti britanski i holandski SBIR program koji nudi poslove za firme koje daju

rešenja za specifične izazove, uočene u oblasti javnih usluga. Ovi programi su napravljeni u skladu sa Obaveštenjem Komisije o javnim nabavkama proizvoda koji još nisu izašla na tržište. I dalje sa značajnim uspehom SAD ulaže deo svog saveznog budžeta za podršku inovacijama kroz svoj SBIR program.


210194

ZAKLJUČAK Kako ekonomija i njene zakonitosti uvek istovremeno vode dvostruki život, jedan u teoriji drugi u praksi, demantirao je neoliberalne prognoze o ekonomskom uspehu u posttranzicionim razdoblјu i upravo svaka ekonomska teorija, kao i neoliberalna, ne mora biti u praksi u potpunosti potvrđena. To je slučaj u ortodoksnom liberalnom klasičnom i neoklasičnom ekonomijom koju su prouzrokovale ekonomske krize krajem 19. i početkom 20. veka. To je slučaj i sa kenzijanskim intervencionizmom i privrednom stagnacijom iz sedamdesetih godina 20. veka. Od tada su na sceni mnogi pravci ekonomskog intelektualnog interesa, ali praktično, dominira neoliberalna ekonomska teorija. Ekonomske i socijale proivrečnosti kod neoliberalnog koncepta, kako urediti vlastite a zatim i globalne ekonomije, odnosno njezin neuspeh da nacionalno i globalno osigura pretpostavke za ravnomeran ekonomski rast i razvoj, raspodelu dohotka, rast životnog standarda, predstavlјa valјan i realan razlog za odgovarajuće prilagođavanje novim tokovima ekonomskog života, prvo nacionalne a potom i neintegrisane svetske ekonomije. Svetska ekonomija 21. veka preživlјava krizna stanja, ekonomska, socijalna, povezana sa nedostatkom hrane, nejednakosti u raspodeli dohotka i pristupu prirodnim resursima, upravo se, akutno, nameće potreba za podrškom istraživanjima, inovacijama i inovativnim preduzetnicima i preduzećima, malim i velikim, njihovom udruživanju i institucionalnoj javnoj podršci. Aktivnosti javnog sektora u svim relevantnim oblastima, uklјučuje i obrazovanje i veštine, funkcionisanje tržišta prizvoda i usluga, preduzetništvo i poslovno okruženje, industrijsku politiku, prostorno planiranje održivog razvoja, infrastrukturu IKT, poreze na svim nivoima s cilјem da podrži inovacije i učvrsti znanje i osnovna istraživanja. Aktivno podsticanje koncepta inovacija koje uklјučuju inovacije u uslugama, unapređenje procesa i organizacione promene, poslovne modele, marketing, brendiranje i dizajn. To uklјučuje i interdisciplinarni rad koji angažuje grupe korisnika ili potrošača kao važan stub otvorenih inovacija, politike usmerene i na stranu potražnje i na stranu ponude koje se usaglašeno razvijaju na osnovu apsorpcionog kapaciteta jedinstvenog tržipšta, ujedno ga povećavajući. Javna ulaganja u istraživanje i razvoj usredsređena posebno na stimulisanje privatnih ulaganja ima važnu ulogu u izgradnji visokokvalitetne infrastrukture znanja i podsticaja za održavanje izuzetnosti u obrazovanju i istraživanju, uklјučujući i pristup vrhunskoj istraživačkoj infrastrukturi u izgradnji regionalnog naučnog i tehnološkog kapaciteta, i u podršci inovacionim aktivnostima, posebno u periodima privredne recesije. Finansijska podrška treba da podržava potrebe preduzeća, posebno sektora MSP-a, sa naglašenim rezultatima, a ne ulaznim elementima i kontrolom, gde bi birokratija bila svedena na minimum, a mehanizmi finansijske podrške se redovno ocenjuju i unapređuju sa sličnim mehanizmima u drugim zemlјama u okruženju. Posebnu podršku treba pružiti


211195

mladim inovativnim firmama kako bi im se pomoglo da brzo komercijalizuju ideje, i da bi se podstakle da posluju na međunarodnom nivou.

LITERATURA

1. Ansof, Igor. Corporate Strategy Business Policy for Growth and

Expansion. McGraw-Hill Book Company,1965. 2. Athreye S., andY. Yang. 2011.“Disembodied Knowledge Flows in the

World Economy“ WIPO Economics Research Working Papers, No.4. Geneva: World Intellectual Property Organization.

3. Blanchard, Olivier, Makroekonomija, Mate, Zagreb, 2005. 4. Bowles, Samuel, Edwards, Richard, Razumijevanje kapitalizma:

konkurencija, komanda i mijena u privredi SAD, Školska knjiga, Zagreb, 1991.

5. Pavlović, N., (2009) Uticaj malih preduzeća na privredni rast, Naučni časopis“Razvoj i upravljanje“, br.3, Banja Luka, Društvo za energetsku efikasnost BiH.

6. “Poorest countries’ cereal bill continues to soar, governments try to limit impact’’, http://www.fao.org/newsroom/eu/news/2008/1000826/index/html,

7. Rodrik, Dani, A Practical Approach To Formulating Growth Strategies, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, December 2004.

8. “Significant increase in world cereal production forecast for 2008, but prices remain high”,http://www.fao.org/newsroom/eu/news/2008/1000783/index.html,

9. Samuelson Paul A., Nordhaus William D., Mate, Zagreb, 1992. 10. Stiglitz, Joseph Eugene, Globalizacija i dvojbe koje izaziva, Algoritam,

Zagreb, 2004. 11. Thurow, Lester Carl, Budućnost kapitalizma: kako današnje gospodarske

snage oblikuju sutrašnji svijet, Mate, Zagreb, 1997. 12. “Food import bills reach a record high”, http: //www. fao.org/ newsroom/

eu/news/ 2007/1000592/index.html, 13. http:/www.secep.rs/oprojektu.html. 14. http:/www.doingbusiness.org. 15. http:/www.wio.int/econ stat/en/economics/publications.html


212196

SUMMARY

OPEN INNOVATION AND PUBLIC POLICY RESPONSE TO THE RECESSION CAUSED BY THE NEOLIBERAL ECONOMY IN SRBIJA

AND THE NEIGHBORING COUNTRIS

The article analyses the basic economic postulates of neoliberalism as economic the ories and as a practical economic and social model of the modern capitalisam. The neoliberal economic theory and economic policy based on it tend to globally impose themselves as dominant in conditions of socialist states economic and social breakdown at the end of the twentieth century, their transitional transformation in to trade economic systems and strongly intensified process of globalisation. The described process, which is conducted in historically new economic and institutional conditions of open national economies, has been intensively determined by the influence of certain international institutions, especially by the International Monetary Fund. By obtaining the specific economic and social conditions such institutions get the possibility to make conditions for national economic policies management in states which operate with the capital loaned by the same institutions. This opens a door for a whole range of economic and social contradictions in regards to the above described neoliberal economic model “exported” in to transitional countries, as well as for issues concerning the effectiveness and fairness of the modern global economic regime which is marked by different critical conditions. What will be the basis for competitiveness of the Republic of Serbia in the future when the budget deficit limit for the consolidation of public finances, and our workforce and continuous outflow decreases. How to achieve economic growth and create jobs, restore the economy of the Republic of Serbia on the right path, the path of European integration. Growing social challenges, climate change, energy supply, water, food, scarcity of resources, poor health / safety and the impact of demographic change are the main challenges for the economy and entrepreneurship in finding solutions to the economic crisis caused by the neo-liberal concept. The strategy in this direction country Republic of Serbia and in the region's response to innovations, innovations that are at the heart of strategy and Europe 2020-th. Sustainable and inclusive growth pursued, the goal is to improve conditions and access to finance for research and innovation so as to ensure that innovative ideas can become products and services that provide growth and create jobs in order to reduce the impact of neo-liberal concept and its impact on the economy and economic development of the Republic of Serbia. A key initiative is the "Industrial policy for the globalization era", whose goal is to enable a strong, competitive and diversified product range, with particular emphasis on small and medium-sized enterprises. Digital Agenda, Agenda for new skills and jobs initiatives that will improve the conditions for innovation, faster access, ensuring a strong economic base and supports education systems, modern labor markets and the corresponding structure of skills of the future workforce of the Republic of Serbia and the environment. Keywords : neoliberal concept of economics, open innovation, public policy, innovative response strategies RS, Innovation Union, the European agenda 2020-th.


213197

Jelena D. Tošković, M.Sc.1

Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Jovana S. Adžić, M.Sc.2 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Jasna L. Marković, M.Sc.3

Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

POSLEDICE IMPLEMENTACIJE NEOLIBERALNE IDEOLOGIJE U ZEMLJAMA U TRANZICIJI I REPUBLICI SRBIJI

Apstrakt: Raspadom komunizma, kao najnoviji pravac ekonomskog liberalizma u poslednjih trideset godina javio se neoliberalizam, koji je liberalnom pokretu dao novu snagu. Ova ideologija počinje svoju dominaciju s kraja 1980-tih godina prošlog veka, a nova ortodoksija neoliberalizma koja se razvila kao Vašingtonski konsenzus (WK), kako ga je 1990. godine formulisao Džon Villiamson. Neoliberalizam je imao veliki uticaj na sve zemlje sveta, pa samim tim i na zemlje u tranziciji kao što su Poljska, Mađarska, Rusija, ali i Republika Srbija. Stoga, cilj ovog rada da istraži i prikaže osnovne ekonomske posledice neoliberalne ideologije u navedenim zemljama u tranziciji. Rad se sastoji iz tri dela. U prvom objašnjen je nastanak i razvoj neoliberalizma, kao i njegova primena u svetu u periodu od 2000. do 2014. godine. U fokusu analize drugog dela je implementacija neoliberalizma u zemljama u tranziciji sa makroekonomskim prikazom, dok treći deo objašnjava uvođenje i efekte neoliberalne ideologije na makroekonomsku stabilnost u Republici Srbiji od petooktobarskog prevrata 2000. godine do danas. Ključne reči: posledice, implementacija, neoliberalna ideologija, tranzicione zemlje, Republika Srbija

UVOD Globalizacija, kao sredstvo implementacije doktrine neoliberalizma,

predstavlja proces transformacije lokalnih ili regionalnih fenomena u globalne. Pojam globalizacije se koristi u doktrinarnom smislu da opiše neoliberalnu formu ekonomske globalizacije, dok procesi globalizacije takođe nisu ništa spontano, nego rezultat promocije geoekonomskih interesa najmoćnijih država. Globalnu dominaciju Zapada podupiru međunarodne ekonomske institucije koje svima nameću univerzalna pravila globalizacije u koja je upisana geostrateška struktura formirana u skladu sa interesima hegemonih država i integracija. MMF propisuje gotovo potpuno istu recepturu svim zemljama bez obzira na njihove specifičnosti i ogromne razvojne, socijalne i tradicionalne razlike. U nekim privredama bilo je izvesnih pozitivnih efekata, ali u većini država javili su se gotovo katastrofalni rezultati. Umesto da sanira i sprečava krize, MMF ih sistematski proizvodi, pa je njihov zahtev za brzo otvaranje

1 e-mail: [email protected] 2 e-mail: [email protected] 3 e-mail: [email protected]

POSLEDICE IMPLEMENTACIJE NEOLIBERALNE IDEOLOGIJEJelena D. Tošković, Jovana S. Adžić, Jasna S. Marković U ZEMLJAMA U TRANZICIJI I REPUBLICI SRBIJI

214198

privrede spoljnoj konkurenciji, prevremena liberalizacija, čak i tržišta kapitala, vodio je globalnoj nestabilnosti, recesiji, nezaposlenosti, eksploziji spoljne zaduženosti i uništavanju domaće proizvodnje. U uslovima ekonomskog i društvenog sloma socijalističkih država krajem XX veka, neoliberalna ideologija i na njoj temeljena ekonomska politika nastoji da tranzicionom transformacijom na tržišnu ekonomiju i intenzivnog globalizacijskog procesa, koji je nametnut kao dominantan. Time je izaziv čitav niz ekonomskih i socijalnih problema, kao posledica primene neoliberalnog ekonomskog modela u zemljama u tranziciji i Srbiji, kojeg karakterišu različita krizna stanja.

1. NASTANAK I RAZVOJ KONCEPTA NEOLIBERALIZMA I NJEGOVA PRIMENA U SVETU U PERIODU OD 2000. DO 2014. GODINE

Neoliberalizam predstavlja set ekonomskih politika koje su postale rasprostranjene u poslednjih 25 godina, a doktrina slobodnog tržišta kao mantra se nameće svim zemljama, posebno zemljama u razvoju i u tranziciji. Prvi jasni primer neoliberalizma se pojavio u Čileu na delu (zahvaljujući ekonomisti Miltonu Fridmanu), 1973. godine, nakon čega su sledile druge zemlje. U SAD, neoliberalizam je uništio socijalne programe, atakujući na prava radnika, uključivši i imigrantsku radnu snagu. Glavne tačke ovog fenomena uključuju: oslobađanje privatnih kompanija od bilo kakvih državnih ograničenja nametnutih od strane države, bez obzira na socijalnu štetu; veće slobode za međunarodnu trgovinu i investicije; redukcija plata i ukidanje radničkih prava stečenih posle mnogogodišnjih borbi; ukidanje kontrole cena; totalna sloboda za kretanje kapitala, dobara i usluga; redukcija javnih troškova za socijalne usluge kao što su obrazovanje i zdravstvene usluge; redukcija pomoći za siromašne slojeve populacije, pa čak i redukcija troškova za održavanje puteva, mostova i vodosnabdevanja, a sve u ime redukcije uloge države; smanjenje državne regulacije svih elemenata koji bi mogli da umanje profit, uključivši i zaštitu životne sredine; prodaja državnih preduzeća privatnim investitorima, uključujući banke, ključne industriske kapacitete, železnicu, autoputeve, proizvođače električne energije, škole, bolnice, pa čak i vodu za piće; eliminacija koncepta “javnih dobara“ i “zajedničkog interesa“, zamenjujući ih sintagmom “individualna odgovornost“. John Williamson je 1990. godine definisao set preporuka koji je inspirisao talas reformi u Južnoj Americi, podsaharskoj Africi i zemljama Istočne Evrope. U Južnoj Americi i Istočnoj Evropi je tokom 1990-tih bilo više privatizacije, deregulacije i liberalizacije nego bilo gde drugde u bilo kom periodu ekonomske istorije. U podsaharskoj Africi, vlade su prišle reformama sporije i sa manje ubeđenja, ali i tamo je značajan deo nove ekonomske agende bio usvojen:

vladini trišni odbori su demontirani, inflacija snižena,


215199

trgovina liberalizovana i završen značajan deo privatizacije.

Naročito je finansijska liberalizacija i otvaranje prema međunarodnim tokovima kapitala otišlo mnogo dalje nego što je Williamson predvideo. U nizu zemalja Latinske Amerike neoliberalizam je uveden preko vojnih pučeva uz ogromne žrtve i torture i za vreme njegove primene ekonomske i socijalne posledice su bile katastrofalne. Kada je dogma neoliberalizma velikim delom napuštena većina tih zemalja, a posebno Čile, Brazil i Argentina postigli su solidne privredne performanse. S druge strane, Kina i Indija nisu primenjivale WK ali ostvaruju odlične rezultate (relativno zatvorene privrede, malo privatizacije, dirigovana industrujska politika, slabija fiskalna disciplina, relativno finansijski zatvorene). One su potpuno ignorisale osnovne razvojne ciljeve WK (očekuje se automatsko dejstvo tržišta na privredni rast koji će opet automatski da dovede do smanjenja nezaposlenosti i siromaštva i pravičnije raspodele dohotka). “Tržišni slučajevi” (Južna Koreja, Tajvan) primenile su samo deo preporuka WK (fiskalna disciplina, preusmeravanje javnih rashoda u zdravstvo, obrazovanje i infrastrukturu, poreska reforma širenjem poreske baze, konkurentski devizni kurs, sigurnost svojinskih prava) dok je primena ostalih prepruka bila vrlo ograničena (deregulacija, potpuna tržišna liberalizacija, privatizacija, pristup SDI, finasijska liberalizacija). “Azijski tigrovi” su državnom politikom obezbedili važne razvojne ciljeve, dok je Kina kombinovala podsticaje privatnom preduzetništvu uz aktivnu industrijsku i razvojnu politiku koja nema veze sa većinom pravila WK. Ekonomska javnost koja je opozicija neoliberalima navela je da su ljudske žrtve u Čileu, Veliki problemi u Rusiji (1992-1998), agresija na Jugoslaviju, rat u Iraku i Libiji, demografske krize preko šezdeset zemalja, posledica neoliberalne ideologije. Poznati srpski ekonomista Mlađan Kovačević navodi da će dobitnici neoliberalne ideologije, kao što su najrazvijenije zemlje sveta, transnacionalne kompanije, kao i mali procenat bogatih učiniti sve da se ova ideologija nastavi, bez obzira na posledice, što bi moglo dovesti do ratnih sukoba i velikih razaranja. On takođe navodi da je neoliberalizam najveća zabluda ekonomske nauke 4.

2. IMPLEMENTACIJA KONCEPTA NEOLIBERALIZMA U ZEMLJAMA U TRANZICIJI

Niz zemalja u tranziciji, kao što su Mađarska, Bugarska, Rumunija, Baltičke zemlje su prihvatile ili im je preko međunarodnih finansijskih institucija nametnut neoliberalizam i nakon eskalacije svetske finansijske i ekonomske krize su se našle u vrlo ozbiljnoj ekonomskoj krizi kojoj se ne vidi kraj. Sve u svemu, svaka zemlja koja je prihvatila ili kojoj je nametnut koncept 4 Kovačević M. (2012), Katastrofalne posledicenajveće zablude ekonomske nauke-

neoliberalizma, Fond Slobodan Jovanović, Stožer nacionalne misli, Beograd.


216200

ekonomskog neoliberalizma, zapala je u tešku ekonomsku krizu. Naime, nakon nestanka sa scene realsocijalizma sve zemlje Istočne Evrope, sem Slovenije, prihvatile su, ili im je preko MMF, Svetske banke i SAD, nametnut koncept neoliberalizma oličen u. Vašingtonskom konsenzusu ili u tzv ekonomskoj šok terapiji. Većina njih, od Mađarske, Bugarske, Rumunije, Hrvatske, pa do Crne Gore i Makedonije nalaze se u teškoj ekonomskoj krizi koja je znato manjim delom posledica svetske ekonomske krize, a znatno većim delom rezultat koncepata privrednih reformi koji su imali ozbiljnu sistemsku grešku. Slovenija nije prihvatila šok terapiju Džefri Saksa (koju je on slovenačkom parlamentu izneo i preporučio) ni pravila Vašingtonskih dogovora i do pojave svetske ekonomske krize ostvarila je vrlo solidne privredne performanse.

Mnoge zemlje koje su napustile koncept neoliberalizma ili ga nikada nisu prihvatile postigle su i dalje postižu vrlo solidne, a neke i impresivne privredne performance. Zemljama Jugoistočne Azije je krajem prošlog veka nametnut je liberalizam kapitalnih transakcija i one su, nakon višedecenijskog impresivnog privrednog rasta i razvoja, 1997/98. zapale u dramatičnu finansijsku i ekonomsku krizu i kad su taj nametnuti koncept napustile, ponovo ostvaruju visoke stope rasta. Kina već tridesetak godina ostvaruje svoju originalnu tranziciju koja nema veze ni sa šok terapijama ni sa većinom pravila Vašingtonskih dogovora i ostvarila je fantastičnu dinamiku rasta bruto domaćeg proizvoda i rasta standarda ogromne većine populacije.

Poljska: Primena neoliberalizma dovela je u vrlo težak položaj kako zemlje u tranziciji tako i zemlje u razvoju, kao i do drastičnog povećanja razlika u primanjima stanovništva Poljska je prva shvatila da taj koncept ima ozbiljnu konstrukcionu grešku i 1993. godine je kreirala svoj model reformi, napustila dogmu neoliberalne politike i ostvarila je znatno više privredne performanse od zemalja koje su ga potpuno ili u osnovi primenjivale i u poslednjoj deceniji prošlog i u prvoj deceniji novog veka

Tabela 1: Evropska ekonomska prognoza za Poljsku

Evropska ekonomska prognoza zima 2014

Prognoze za Poljsku 2012 2013 2014 2015

Rast BDP-a (% međugodišnje) 1,9 1,6 2,9 3,1

Inflacija (% međugodišnje) 3,7 0,8 1,4 2

Nezaposlenost (%) 10,1 10,4 10,3 10,1

Javni buđžetski saldo (%BDP-a) -3,9 -4,4 5 -2,9

Bruto javni dug (% BDP-a) 55,6 57,8 50,3 51

Bilans tekućeg računa (% BDP-a) -3,3 -1,6 -1,4 -1,8

Izvor: http://ec.europa.eu/economy_finance/eu/countries/poland_en.htm


217201

Ocenjuje se da su "glavni krivac" za dobar rezultat ove zemlje strukturni fondovi EU koji su pomogli da javne investicije zabeleže značajan rast i tako privuku privatna ulaganja. Poljska je jedina članica EU koja nije imala negativni rast BDP-a uprkos krizi koja pogađa finansijska tržišta već četiri godine. Zahvaljujući novcu iz evropskih fondova u periodu od 2004. do kraja 2010. godine Poljska je povećala svoj bruto domaći proizvod (BDP) za 6%, proračunalo je poljsko ministarstvo za regionalni razvoj. Realni rast BDP-a se očekuje da ubrza na 2,9% u 2014. i do 3,1% u 2015. godini, malo iznad struje procene potencijalnog rasta autputa. Poljska je za sada najveći korisnik pomoći iz zajedničke evropske kase - za period od 2007. do 2013. godine namenjeno joj je 67,3 milijarde evra. Prognoze za period od 2013. do 2015. godine govore da će u tom periodu zahvaljujući projektima koje sufinansira EU zaposlenje naći još 450.000 poljaka. Tabela 2. Stopa nezaposlenosti zabeležena u razdoblju 2011-2013. godina (u %)

Godina / mesec I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

2011 13,1 13,4 13,3 12,8 12,4 11,8 11,8 11,8 11,8 11,8 12,1 12,5

2012 13,2 13,5 13,3 12,9 12,6 12,3 12,3 12,4 12,5 12,5 12,9 13,4

2013 14,2 14,4 14,3

Izvor: Glavni ured za statistiku Republike Poljske (GUS) Mađarska: Ova država se našla u teškoj ekonomskoj krizi koja je

posledica svetske ekonomske krize i nametnutog neoliberalizma. U skladu sa tim, mađarski premijer Viktor Orban preuzeo je nadzor nad mađarskom centralnom bankom, a sredinom 2013. godine odlučio je da preduzme drastične mere protiv neoliberalnih mera. Namera mu je da nacionalizuje preduzeća koja se bave pružanjem komunalnih usluga u energetskom sektoru kako bi snizio cene energenata za domaćinstva i revitalizovao mađarsku privredu. Sa druge strane, odluka vlade, zemlje koja je članica Evropske unije, da nacionalizuje strane privatne kompanije je neprihvaćena od strane pobornika neoliberalnog kapitalizma, koji smatraju da država ne sme biti najveći poslodavac, naručitelj i ulagač nego samo i isključivo javni servis građana. Ova država sa nešto više od 10 miliona stanovnika, odlučila je da se bori protiv svetske finansijske oligarhije i evropskih tehnokrata i nikako ne popusti pred svetskim moćnicima i finansijskom elitom i na dobrom je putu da u potpunosti povrati nacionalni i ekonomski suverenitet i tako se prva suprotstavila neoliberalnim merama koje uglavnom nameću prodaju javnih kompanija na štetu svih građana. Mađarska je godinu i četiri meseca pre ugovorenog roka MMF-u isplatila svoj dug, iako je rok za isplatu duga bio kraj 2014. godine. To je svakako do kaz da je ekonomska politika pre sve ga nacionalana odgovornost, čak iako ugovor u okviru Saveta EU, izjavljuje da to treba posmatrati “ kao pitanje zajedničkog interesa”.


218202

Tabela 3: Evropska ekonomska prognoza za Mađarsku

Izvor: http://ec.europa.eu/economy_finance/eu/countries/hungary_en.htm

Ekonomski rast u Mađarskoj je značajno delimično je poboljšan početkom 2013, na račun indirektnog fiskalnog stimulansa kao što je smanjenje regulisanih cena komunalnih usluga. Nakon pada od 1,7% u 2012. godini, realni rast BDP je projektovan da dostigne 0,7% u 2013. Na osnovu budžeta koji je usvojen 2014. godine, Mađarska ima deficit 3,0 % BDP-a. Postepeni ekonomski rast očekuje se u rasponu od 2% u 2014. i 2015. godine. Međutim, još je relativno visok privatni i javni dug, a potencijalni rast zemlje je i dalje slab, što je nedavno pogoršano nizom nepredvidivih i spornih mera politike (kao što je bilo fiskalno prilagođavanje). Međunarodna pokrivenost i rezerve kratkoročnog spoljnog duga je ostao adekvatno uprkos prevremenoj otplati MMF-u, uz podršku priliva EU fondova i globalne potrage za prinosima. Forinta trguje u prilično uskom opsegu u odnosu na evro od februara 2013. godine, sa privremenim odstupanjima u kursu koji je vođen kako domac�im tako i spoljnim faktorima.

Rusija: Sve države današnjeg zapadnog sveta smatraju se liberalnim, a u njima vlada rasprostranjeno mišljenje kako upravo liberalna demokratija predstavlja idealno društveno uređenje kojem sve zemlje trebaju težiti. Nauka u Rusiji prišla je opreznije oceni savremenog društva, tako da je građansko društvo u Rusiji moguće i treba ga izgraditi, ali ne kao neku dekorativnu formu, nego vodeći računa o osobimana društva. Istorija savremenog ruskog kapitala "ne poznaje nastanak kapitalista, koji su svoju kapitalističku delatnost ostvarili kroz prirodan proces proizvodnje, nego je njihova pojava izazvana čistom preraspodelom bogatstva čitavih pokolenja". Tranzicija je u Rusiji 1945. godine izvršena putem nacionalizacije i konfiskacije privatne imovine, u ime marksističke ideologije, dok je 1991. godine imala u svojoj osnovi privatizaciju državne i društvene imovine, na bazi kapitalističke logike i sticanja novca kao merila svih vrednosti. Tektonski poremećaj u svetskoj ravnoteži moći u osnovi je nastao zbog neuspeha privrednih i demokratskih reformi u zemljama ranijeg istočnog bloka, pre svega u Rusiji i drugim delovima bivšeg Sovjetskog Saveza.


219203

Jedan od ključnih činilaca tog neuspeha bila je potpuno pogrešna orijentacija reformske politike M. Gorbačova prema Nemačkoj i SAD, propuštanje da se strategija modernizacije i demokratizacije ove kao i drugih bivših komunističkih zemalja, blagovremeno i potpunije osloni na povezivanje sa onim razvijenim zemljama i dinamičnim delovima sveta, čiji ciljevi nisu bili vojna i politička dominacija, već ekonomski i tehnološki razvoj. Tako je neoliberalizam pratilo totalitarno programiranje svih dimenzija društvene svesti, pa i javnog mnjenja, hipostaza ideologije i politike kao “svevažećeg načela samog života”. Slom liberalne i demokratske etike na Zapadu i njihov pad u senku politike sile i svetske dominacije, stanje u kojem se vizija svoje (da li srećne?) budućnosti, vidi samo u propadanju, zavisnosti i porazima drugih, nije vizija i perspektiva koja obećava bolji život čovečanstva u vremenima koja predstoje. Nova politika sile se u formiranju svetskog javnog mnjenja obilato služi pseudodemokratskom retorikom i argumentima, pristrasnim tumačenjima različitih pojava i procesa i različitim merilima u procenjivanju istih ponašanja i pojava, zavisno od subjekata koji se preferiraju ili odbacuju. Odnosi prelivanja kapitala okarakterisani su nesrazmerom geopolitičke i ekonomske moći između država u kojima se dešavaju. Upravo se na korišćenju ovih razlika zasniva globalni odgovor na krize kapitalizma – kapital beži u zemlje u kojima je radna snaga jeftinija da bi se podigla stopa profita. U tom smislu, Brazil, Rusija, Indija i Kina su iskoristile neoliberalizacije i tako privukle kapital da stvara radna mesta, dok su se u Srbiji ona gasila. Ali takva rešenja nisu održiva u uslovima globalne krize u kojoj se svetska ekonomija i dalje nalazi.

Tabela 4: Ekonomska aktivnost stanovništva (izraženo u hiljadama)

Ekonomski aktivno stanovništvo 2012 2013

I kvartal II kvartal III kvartal

Ekonomski aktivno stanovništvo 75676 75255 75458 75981

- Zaposleni u privredi 71545 70899 71400 71992

- Nezaposleni 4131 4355 4058 3988

- Nezaposleni registrovani u državnoj službi 1146 1083 970 879

Procenat ekonomski aktivnog stanovništva

- Zaposleni u privredi 94.5 94.2 94.6 94.8

- Nezaposleni 5.5 5.8 5.4 5.2

- Nezaposleni registrovani u državnoj službi 1.5 1.4 1.3 1.2

Izvor: http:/Russian_Federal_State_Statistics_Service, - Federalni zavod za rad i zapošljavanje Rusije Rusija je danas jedan od vodećih svetskih proizvođača nafte i prirodnog

gasa, a takođe je izvoznik metala kao što su čelik i primarnog aluminijuma. Proizvodni sektor Rusije je uglavnom nekonkurentna na svetskom tržištu i


220204

usmerena ka domaćoj potrošnji. Privreda, koja je u proseku rasla oko 7 % od 1998. godine 2008. godine kada je cena nafte naglo porasla, bila je jedna od najteže pogođena globalnom ekonomskom krizom 2008-2009. godine. Blagi pada cene nafte tokom proteklih nekoliko godina i teškoće privlačenja stranih direktnih investicija doprineli su primetnom usporavanja stope rasta BDP-a.

Grafik 3: Prikaz izvoza i uvoza Ruske federacije sa izabranim zemljama

Izvoz Uvoz

Germany

Italy

Netherlands Poland United Kingdom Finland

France

China

USA

Belarus

Kazakhstan

Ukraine

Izvor: http:/Russian_Federal_State_Statistics_Service - Federalni zavod za rad i zapošljavanje Rusije

Krajem 2013. godine, Ministarstvo za ekonomski razvoj Rusije smanjilo je prognozu rasta do 2030. godine u proseku od samo 2,5 % . Rusija je odlično tržište za veliki broj nemačkih industrijskih kompanija, jer obnova i izgradnja velikih infrastrukturnih objekata u toj zemlji omogućuje zamašne poslove firmama iz vodeće evropske ekonomije. To potvrđuje i podatak da je nemački izvoz u Rusiju uvećan više nego dvostruko. Nemačke kompanije planiraju da naredne godine u razne ruske ekonomske projekte ulože više od milijardu evra, objavljeno je u Berlinu. Dosadašnje direktne nemačke investicije u Rusiji procenjuju se na oko 11 milijardi evra, a od velikih poslova izdvajaju se ugovori automobilskog giganta "Folksvagena" i energetskog koncerna EON. Nemačke kompanije očekuju da se u Rusiji tokom narednih godina pojača uticaj malog i srednjeg biznisa i smanji još uvek velika korupcija.


221205

3. EFEKTI NEOLIBERALNE IDEOLOGIJE NA EKONOMSKU STABILNOST U REPUBLICI SRBIJI

Iako su se vidljive naznake pojavile još 2007. godine, zvanično globalna kriza je eskalirala septembra 2008. godine. Snažno usporavanje rasta privredne aktivnosti je jedan od efekata koji se prelili i na Srbiju. Posledice koji je donela globalna ekonomska kriza, i poražavajuća statistika vrednosti ekonomskih indikatora koja svedoče o negativnim dostignućima tranzicije, daleko su od rezultata ostvarivanja ekonomskih reformi i poboljšanja ekonomske situacije u zemlji. Brojni zvaničnici i ekonomisti ističu da je ekonomska kriza u Srbiji samo posledica globalne krize, ali je kriza u Srbiji pre posledica društvene krize i pogrešnog koncepta privrednih reformi i mera ekonomske politike. U MMF-u i Svetskoj banci, a posebno u SAD i Velikoj Britaniji, koncept neoliberalnog kapitalizma se smatrao kao jedina prihvatljiva ekonomska logika i da njena dosledna primena obezbeđuje ekonomski prosperitet svakoj zemlji. Mnogi istaknuti ekonomisti (Štiglic, Mencinger, Prašnikar, Ribnikar, Jovan Dušanić) žestoko su kritikovali filozofiju neoliberalizma i isticali pogubne posledice njegove primene. Brojna upozorenja su bila upućena Srbiji kako ne prihvati model ekstremnog neoliberalizma koji je tada nametao MMF. Početkom 2001. godine, isticala je nužnost što bržeg normalizovanja odnosa sa MMF i Svetskom bankom sa ciljem dobijanja finansijske podrške od ovih institucija. Najkraće, suština je bila da će se programom preko tzv. makroekonomske stabilizacije, liberalizacije spoljnotrgovinskog sistema i sistema koji reguliše strane direktne investicije i brze i sveobuhvatne privatizacije, biti obezbeđen dinamičan rast privrede i životnog standarda, rast spoljnotrgovinske razmene, visok priliv stranog kapitala u formi stranih direktnih investicija i samim tim bitno smanjenje spoljnjeg duga za nekoliko narednih godina. Sa druge strane, situacija u Srbiji je još komplikovanija i teža. Srbija se i pre talasa globalne ekonomske krize nalazila u brojim lokalnim krizama, tj. globalna i lokalna kriza susrele su se u Srbiji, što je za posledicu imalo sinergijski efekat. Na raskrsnici između izgradnje adekvatne institucionalne infrastrukture za tržišnu privredu, uspostavljanja vladavine prava i stvaranja uslova za konkurenciju i dugoročno održiv privredni rast, srpski reformatori pod velom neoliberalne ekonomije krenuli su putem koji vodi ka stabilizaciji, liberalizaciji i privatizaciji.6 Efekti primene neoliberalne ideologije na makroekonomsku stabilnost u Republici Srbiji od petooktobarskog prevrata 2000. godine do danas imali su posledice o kojima svedoče sledeći podaci. Osnovni pokazatelji ekonomski loše situacije su dokaz da su se privredne preformanse Srbije dramatično su pogoršane. U Kovačević, M., Uzroci duboke ekonomske krize u Srbiji, Skola biznisa, Broj 3/2010 - UDC

338.124.4(497.11) 6Anufrijev,A. Tiranija savremene ekonomije, Socioeconomica – The Scientific Journal for

Theory and Practice of Socioeconomic Development Vol. 1, No.1, pp. 62 – 79. June, 2012


222206

sledećoj tabeli prikazani su osnovni makroekonomski indikatori Republike Srbije u periodu od 2006. do 2013. godine , čijom analizom nedvosmisleno možemo doci do zaključka da je situacija zabrinjavajuća.

Tabela 5: Osnovni makroekonomski indikatori Republike Srbije u periodu od 2006. do 2013. godine

2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. Realni rast BDP-a (u%) 3.6 5.4 3.8 -3.5 1.0 1.6 - 1.5 2.5* BDP (u mln EUR) 23,305 28,468 32,668 28,952 27,968 31,472 29,601 31,629** Potrošačke cene (u % u odnosu na isti mesec predhosne godine)

6.6 11.0 8.6 6.6 10.3 7.0 12.2 2.2

Devizne rezerve NBS (u mln EUR)

9,02 9,63 8,16 10,60 10,00 12,05 10,91 11,18

Izvoz robe i usluga (u mln EUR)

6,94 8,68 10,15 8,47 10,07 11,47 11,82 14,37

- stopa rasta u % uodnosu na predhodnu godinu

30.4 25 16.9 -16.5 18.8 13.9 3.1 21.5

Uvoz robe i usluga (u mln EUR)

-11,97 -16,01 -18,84 -13,40 -14,64 -16,62 -17,15 -18,02

- stopa rasta u % uodnosu na predhodnu godinu

24.5 33.8 17.6 -28.9 9.2 13.6 3.2 5.1

Tekući račun platnog bilansa (u mln EUR)

-2,35 -5,05 -7,05 -1,91 -1,88 -2,87 -3,17 -1,58

Tekući račun platnog bilansa (u % BDP-a)

-10.1 -17.7 -21.6 -6.6 -6.7 -9.1 -10.7 -5.0

Nezaposlenost po anketi (u %)

20.9 18.1 13.6 16.1 19.2 23 23.9 28.7***

Zarade (prosečne za period, u EUR)

260 347 400 337 330 372 364 388

Budžetski deficit /suficit (u % BDP-a)

-1.7 -1.1 -1.9 -3.3 -3.5 -4.1 -5.7 -4.8

Javni dug (spoljni+unitrašnji, u % BDP-a)

37.7 31.5 29.2 34.7 44.5 48.2 60 63.6

Kurs dinara prema USD (prosek u periodu)

67 58.3 55.7 67.4 77.9 73.3 88.1 85.1

Kurs dinara prema EUR (prosek u periodu)

84.1 79.9 81.4 93.9 103 101.9 113.1 113.1

* prema srednjoj vrednosti kvartalnih vrednosti za 2013. godinu ** procena NBS *** podatak za oktobar 2013. prema podacima NSZ Izvor: Narodna Banka Srbije


223207

Pojedine pokazatelje i njihove vrednosti potrebno je posebno izdvojiti. Prvi osnoni makroekonomski pokazatelj stanja je BDP Srbije. Za prvih osam godina tranzicije ostvarena je prosečna stopa rasta BDP (od 5,4%). Od 2009. godine, nakon pada, BDP Srbije je počeo da ostvaruje zanemarljiv rast. U 2012. godini zabeleženo je smanjene BDP za 1.5%, dok se u 2013. godini zabeležio rast, koji je više nego minimalan i značajniji ekonomsko boljitak takvim vrednostima ne može ostvariti. Zbog smanjenja spoljnotrgovinske razmene, posebno uvoza, veoma visokog pada industrijske proizvodnje i građevinarstva, osetnog smanjenja priliva stranog kapitala i pada životnog standarda stanovništva, i u ostalim sektorima usluga došlo je do znatnog smanjenja aktivnosti. I sektor bankarstva, koji je i pored teškog stanja u privredi gledano u celini, ostvarivao ogromne profite, zapao je u probleme. To je samo delom posledica povlačenja preko milijardu evra devizne štednje.7 Iako veoma značajan i označen kao nacionlni prioritet, sektor poljoprivrede je takođe zahvatila kriza. Zbog vrlo niskih cena niza poljoprivrednih proizvoda i smanjenja budžetskih subvencija, finansijski položaj poljoprivrede je vrlo težak, što dodatno destimuliše poljoprivredne proizvođače. Srbija odnosno Vojvodina ima neverovatnan potencijal koji joj je priroda dala a koji već 15 godina ne uspeva da materijalizuje. Uslovi su takvi da bi trebali da imamo mnogo kvalitetne i jeftine hrane, voća i povrća, koji bi bili glavni stavka našeg izvoza, Srbija velike količine hrane uvozi. Da ne naglašavamo koliko mogućnosti bi bilo u pogledu organske i ekološka poljoprivrede, koja je budućnost poljoprivrednog sektora. Kretanje javnih finansija u poslednjih 13 godina, odnosno odnos budžetskih primanja i izdataka je negativan i iz godine u godinu sve više trošimo, ali primanja ne rastu srazmerno tome. Budžetski deficit u poslednjih pet godina drastično povećao, i njegova visina 2013. godine iznosi 173,6 miliona RSD, što je oko 4 puta veći iznos u poređenju sa 2003. godinom. Nelikvidnost u privredi je dostigla enormne razmere, a problem budžetskog deficita postaje sve ozbiljniji. Odnos spoljnog duga Srbije i BDP-a u procen-tima je prema podacima NBS u martu 2013. godine je bio 87,3% što se smatra visokim nivoom zaduženosti (preko 80%).8 Sa druge strane, Srbija je imala i koristi od svetske ekonomske krize u pogledu zaduženosti. Smanjenje cena niza uvoznih proizvoda imalo je za posledicu smanjenje vrednosti uvoza, a to je rezultiralo i smanjenjem spoljnotrgovinskog deficita. U pogledu zaduženosti, svetska ekonomska kriza doprinela smanjenju olakog zaduživanja preduzeća u inostranstvu i da nije bilo krize, spoljni dug Srbije bi sada bio mnogo veći.

Posledica koja je među najvećim problemima Srbije je ogroman broj nezaposlenih lica. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku, broj nezaposlenih osoba u decembru 2013. godine iznosio je 770.000, odnosno

Kovačević,M., Uzroci duboke ekonomske krize u Srbiji, Skola biznisa, Broj 3/2010 - UDC

338.124.4(497.11) 8 Prema podacima Narodne Banke Srbije


224208

27.8% u oktobru 2013. godine prema podacima Nacionalne službe za zapošljavanje. Najveće učešće u registrovanoj nezaposlenosti posmatrano prema godinama starosti imaju osobe od 25-34 godina. Prema evidenciji NSZ gradovi u kojima je zabeležen najveći broj osoba na evidenciji su: Beograd, Niš, Novi Sad, Kragujevac, Leskovac i Novi Pazar. Ukoliko posmatramo broj zaposlenih, on ni približno nije dovoljan niti može da privređuje toliko da može da izdržava pomenuti broj nezaposlenih, ali i korisnike penzija. Činjenica je da je naš penzioni sistem neodrživ i očekivanja su da će se raspasti u narednih 10 godina. Drugačije se ni ne može očekivati, obzirom na činjenicu da se Srbija već 4 godine zaredom zadužuje, ali ne da bi se investiralo, nego da bi se isplaćivale penzije.

Tabela 6: Zaposlenost i zarade u Srbiji u periodu od 2005. do 2013. godine Godina

Zaposlenost (u hiljadama) Zarade (u dinarima) Broj zaposlenih ukupno

Broj nezaposlenih

Nezaposlenost (u %)

Prosečna bruto zarada

Prosečna neto zarada

2005. 2,069 992 20.8 25,514 17,443 2006. 2,021 1,005 20.9 31,745 21,707 2007. 1,991 850 18.1 38,744 27,759 2008. 1,990 793 13.6 45,674 32,476 2009. 1,857 730 16.1 44,147 31,733 2010. 1,775 730 19.2 47,450 34,142 2011. 1,739 745 23.0 52,767 37,976 2012. 1,723 761 23.9 57,430 41,377 2013.* 1,703 770 28.7 70,071 50,820

*Podaci za decembar 2013. godine Izvor: Narodna Banka Srbije

Podaci o rastu prosečnih zarada na prvi utisak može izgledati kao pozitivan pokazatelj, ali obzirom na inflaciju ovaj rast je višestruko umanjen. U prilog ovome je i rast cena hrane i pića na globalnon tržištu, koji je u Srbiji bio drastičan, tako da se realna kupovna moć građana smanjila. U februaru 2011. godine objavila je da je organizacija UN za hranu i poljoprivredu (FAO) izvršila istraživanje i utvrdila da je hrana u decembru 2010. godine u odnosu na isti period 2009. godine poskupela za 3,4%, što je najviše od kada je 1990. godine FAO počeo da prati cene hrane. Što se Srbije tiče, izveštaji regionalnih zavoda za statistiku pokazuju da su povećanja cena u Srbiji bila drastičnija nego u bilo kojoj državi u okruženju i da je u po tom pitanju Srbija regionalni rekorder. U periodu od maja 2012. do maja 2013. godine hrana je u Srbiji poskupela za 12,9 odsto, dok je u Hrvatskoj to bilo 6,50 procenata, a u Sloveniji svega 3,3 odsto. Realna kupovna moć potrošača smanjena je za 30 odsto u odnosu na period od pre tri-četiri godine. Osnovni problem je što u Srbiji i dalje nema fer konkurencije. Novi trgovinski lanac koji dođe na tržište, dva ili tri meseca nudi niže cene da bi se ubrzo uklopio u politiku cena koju diktira


225209

trgovinski kartel. Prema podacima Privredne komore Srbije, broj privrednih subjekata čiji su računi blokirani raste. Likvidnost je veliki problem sa kojim se susreću preeduzeća. Od ukupnog broja, svega se 2% završi restruktuiranjem, a nad ostalim stečajnim dužnicima proglašeno je bankrotstvo. Zbog svetske ekonomske krize, strane direktne investicije, kako u svetskim okvirima tako i u slučaju priliva u Srbiju, znatno su smanjeni. Međutim, drastičan pad priliva tzv. stranih direktnih investicija u Srbiju je većim delom posledica pogoršanja u sferi političke, pravne i makroekonomske oblasti.

Tabela 8: Strana direktna ulaganja, neto u periodu 2006.-2013. godine (u mln EUR)

Zemlja 2006. 2007. 2008. 2009. 2010. 2011. 2012. 2013. Austrija 409.8 848.6 330.6 234.1 145.8 154.7 55.2 40.6 Norveška 1,296.0 2.3 4.0 -0.5 1.5 0.9 3.4 3.5 Grčka 672.0 237.1 33.3 46.7 24.4 9.9 -296.0 29.0 Nemačka 645.4 50.5 59.6 40.1 32.9 76.5 43.4 48.3 Italija 49.1 111.5 333.6 167.3 42.2 128.0 81.7 43.9 Holandija -176.6 -24.2 336.7 172.2 200.1 240.8 1.3 131.0 Slovenija 154.5 64.0 70.6 34.2 80.8 -108.3 52.5 24.4 Rusija 12.7 1.7 7.9 419.7 6.9 74.1 18.5 45.2 Luksemburg 4.8 185.2 48.5 6.0 6.7 812.8 64.4 22.6 Švajcarska -4.2 70.4 82.3 62.8 50.6 47.7 78.3 49.0 Mađarska 179.2 22.9 21.8 17.7 15.4 67.5 0.5 45.6 Francuska 79.1 61.4 53.8 7.1 17.0 113.6 14.3 -1.0 Hrvatska 17.4 26.8 100.4 19.9 37.9 4.9 118.9 -5.5 Velika Britanija 77.9 -21.0 10.1 51.8 53.3 -6.1 39.5 32.8 SAD -20.6 23.5 35.6 12.5 54.7 25.6 28.0 16.7 Belgija 4.1 17.2 12.0 2.3 3.5 5.0 1.6 43.6 UKUPNO 3,322.6 1,820.8 1,824.4 1,372.5 860.1 1,826.9 241.869 768.5

Izvor: Narodna Banka Srbije Kao što je prikazano, pad stranih direktnih investicija je dramatičan u

proteklih par godina. Neverovatan je pad u odnosu 2011. i 2012. godina, da bi se tokom 2013. godine ostvario izvestan rast, koji opet nije dovoljan za oporavak naše privrede.

Makroekonomski pokazatelji Srbije su samo jedan aspekt situacije u kojoj se nalazimo. Prema Republičkom zavodu za statistiku, broj siromašnih lica, odnosno lica koja žive u bedi dostigao je oko 700 hiljada građana Srbije. Prema podacima Centara za socijalni rad, broj korisnika narodne kuhinje se godišnje povećava. Takođe, podaci Crvenog krsta Srbije su slični, sa razlikom da oni posebno naglašavaju činjenicu rast broja korisnika usluga narodne kuhinje koristilo osoba mlađih od 18 godina. Pojačava se dramatičan proces pražnjenja sela, kako u Vojvodini, tako i u Šumadiji, Zapadnoj, a posebno Istočnoj i Južnoj Srbiji. Broj potpuno pustih sela je i vrlo veliki, a u mnogima živi samo staračko stanovništvo. Sa sadašnjom politikom prema poljoprivredi i


226210

ruralnom razvoju taj ogroman problem će se pojačavati, pa će se to vrlo nepovoljno odražavati na poljoprivredu i ponudu poljoprivredno-prehrambenih proizvoda. Demografski podaci Srbije je možda i najznačajni problem sa kojim se suočavamo. Broj stranovništvnika prema poslednjem popisu je približno na nivou iz 1953 godine, a prirodni priraštaj nam je –35 hiljada stanovnika. Prema popisima 1948.–2011. godine, u strukturi stanovništva prema velikim starosnim grupama, značajno se umanjuje grupa najmlađih, a raste grupa seniora. Obrazovanje je još jedan od posledica celokupnog ambijenta i uslova života u Srbiji. U grupi stanovništva starijeg od 15 godina prema školskoj spremi, samo je oko 10% visokoobrazovanog stanovništva.9 Ovi trendovi prete da izazovu mnogo gore posledice koje neće biti moguće popraviti, a trenutno možda još ima mogućnosti ukoliko se pod hitno preduzmu potrebne akcije. Kada ceo svet radi da smanjenju, u Srbiji pospešuju i ekološke posledice. Zagađenje životne sredine još je jedan u nizu problema koji se produbljuju u Srbiji. Stručnjaci smatraju da od svih bolesti u Srbiji 27 odsto izazvano uticajnima iz životne sredine od kojih je najjači uticaj aerozagađenja. Prema nacionalnom programu za zaštitu životne sredine iz 2009. godine ključne izvore zagađenja u Srbiji predstavljaju netretirane industrijske i komunalne otpadne vode, drenažne vode iz poljoprivrde, ocedne i procedne vode iz deponija kao i zagađenje vezano za plovidbu rekama i rad termoelektrana. Iz hipotetičke perspektive razmotrićemo koju bi Srbija trenutno zauzimala mesto u Evropskoj uniji kao zamišljena 29 članica. Sravnivanje podataka statistike Evropske unije (Eurostat-a) i našeg Republičkog zavoda za statistiku otkriva porazne rezultate i zaostajanje Srbije, ne samo u domene ekonomije već i u bazičnim indikatorima zdravlja nacije i kvaliteta njenih ljudskih resursa. Podaci pokazuju sledeće:10

U domenu ekonomskih parametara proizvodnje i potrošnje, po vrednosti BDP-a i prosečne kupovne moći po glavi stanovnika, Srbija bi zauzimala 29. mesto. U pogledu tope nezaposlenosti, stajala bi na 3. mestu (npr. stopa nezaposlenosti u Rumuniji I Bugarskoj je 7% odnosno 12%, što se često uzima kao primeri neuspeha u EU). Prema bruto dohotku po satu, Srbija bi zauzimala 27. mesto;

Cena korišćenja električne energije je najniža u Evropi. Cena struje će svakako morati da raste kako bi se odgovaralo potrebama održavanja elekto-energetskog sistema zemlje. Sa druge strane, niska cena struje ima socijalnu funkciju u uslovima sveopšteg siromaštva;

Istorijski gledano, tokom 19. i najvećeg dela 20. veka, vitalne statistike o stupanju u brak, prosečnoj starosti i prirodnom priraštaju bile su uvek na strani Srbije. Danas, biološke osnove razvoja nisu više tako sjajne

9 Prema podacima Republičnog zavoda za statistiku 10 Miletić, A., Srbija vs. Evropa (u svetlu statistike), opširnije na

http://pescanik.net/2013/08/srbija-vs-evropa-u-svetlu-statistike/


227211

kao nekada. U Srbiji je alarmantan već dvadesetogodišnji trend stope negativnog prirodnog priraštaja. Prema Eurostat-podacima 19 zemalja članica EU stoje u ovom pogledu bolje od Srbije. Stope useljavanja i iseljavanja menjaju ove bazične podatke u opštem populacijskom obračunu, tako značajna stopa imigracije u npr. Nemačku ne samo da kompenzuje efekat negativnog priraštaja populacije, nego i doprinosi konačnom pozitivnom demografskom bilansu u ove dve zemlje. S druge strane, negativni priraštaj dodatno uvećan ekonomskim emigracijama, što je slučaj i sa Srbijom, kod koje bi još još u uslovima veće slobode kretanja ovaj trend bio još izraženiji;

Prema broju sklopljenih brakova Srbija bi zauzimala 15. mesto, znači tačno na sredini kolone zemalja članica. Prema broju razvoda, Srbija zauzima 26. mesto, što je u celini jedan od najpovoljnijih rezultata. Međutim, treba dodati činjenicu da se u Srbiji supružnici ređe odlučuju na razvod zbog sudskih troškova i zbog kulturoloških ograničenja, koja stigmatizuju u prvom redu ženu koja se odlučuje na razvod braka.

Srbija je neslavni rekorder u obračunu statistike smrtnosti od tumora i bolesti krvi i krvotoka na 100.000 stanovnika i ovi podaci stoje u najprisnijoj vezi sa već izloženom statistikom o očekivanoj starosti populacije.

Prema broju počinjenih samoubistava na 100.000 stanovnika. Srbija zauzima visoko sedmo mesto u odnosu na današnje zemlje članice EU. Ako je stopa samoubistava odraz, između ostalog, i mentalnog zdravlja nacije, visoko rangiranje Srbije po ovom osnovu treba takođe shvatiti veoma ozbiljno.

Porazna statistika o stopama smrtnosti svakako ima veze sa opštim nivoom zdravstvenih usluga koje se pružaju stanovništvu. Jedan od indikatora koji se po ovom kriterijumu uzima u obzir jeste broj lekara na 100.000 stanovnika u nekoj zemlji. U Srbiji je u 2010. bilo 271,7 lekara u pomenutom odnosu. Iste godine, svega četiri zemlje imale su odgovarajući manji broj lekara od Srbije. Drugi indikator koji oslikava kapacitet zdravstvenog sistema jeste i broj raspoloživih kreveta za bolničko lečenje na 100.000 stanovnika, prema kojem bi Srbija bi zauzimala 14. mesto među EU članicama.

Udeo stanovništva koje je završilo neku vrstu tzv. tercijarnog odnosno višeg i visokog obrazovanja uzima se kao kriterijum osposobljenosti za tehnološki i kulturni razvoj društva. Prema ovom merilu, Srbija bi bila rangirana na 26. mestu liste EU članica.

Jedna od tema koja kod nas ne stiže na dnevni red društvenih aktuelnosti, a koja je u zemljama članicama EU svakodnevna preokupacija, jeste povećanje udela tzv. obnovljivih izvora energije (OIE) u ukupnoj nacionalnoj potrošnji energije. Sa veoma niskim


228212

udelom OIE, prema ovom parametru da je 29. članica EU, Srbija bi se našla na poslednjem mestu.

ZAKLJUČAK Neadekvatne mere ekonomske politike i implementacija neoliberalne

ideologije, koja se primenjuje od početka 2000. godine u Srbiji, su izazvali ozbiljne društveno ekonomske posledice koje neće biti lako prevazići. Srbija se nalazi u dubokoj ekonomskoj krizi koja se ispoljava preko smanjenja bruto domaćeg proizvoda, rasta zaduženosti, rasta budžetskog deficita, drastičnog pada industrijske proizvodnje i građevinske aktivnosti, znatnog pada investicija, visokog smanjenja izvoza, uvoznog reprodukcionog materijala, ogromne nelikvidnosti u privredi, izraženom povećanju nezaposlenih lica i lica koja žive u bedi itd. Može se zaključiti da teška ekonomska kriza u Srbiji samo delimično može objašnjavati svetskom ekonomskom krizom. Ona je doprinela eskalaciji ekonomske krize u Srbiji , ali definitivno nije jedini uzrok. Ubeđenje da će oporavkom svetske privrede, problem ekonomske krize u Srbiji biti rešen, je pogrešno. Pitanje je kako zaustaviti drastično pogoršanje situacije u privredi i kako izaći iz stanja teške ekonomske krize u Srbiji i da li uopšte ima uslova za prevazilaženje. U cilju pronalaženja adekvatnog odgovora na aktuelnu ekonomsku situaciju, potrebno je sagledati transmisioni mehanizmi na osnovu kojih se ona utiče na realni sektor privređivanja, i što je još važnije analiza posledica po sektorima privređivanja primene koncepta neoliberalizma na privredu Srbije. Osim posledica na privredu Srbije, potrebno je detaljno sagledati i uticaj na ostale zemlje u okruženju. U godinama koje slede iskustveno znanje koji imamo može nam biti dragoceno na putu izgradnje stabilnog makroekonomskog ambijenta. Potrebno je da se okupi tim vrhunskih stručnjaka koji bi formulisali optimalnu strategiju ekonomskih reformi i povećanja konkurentnosti privrede, koja bi se dosledno sprovodila. To svakako nije moguće bez spremnosti političkih lidera koji su na rukovodećim pozicijama u novoj vladi. Njihova odgovornost i osnovni zadatak treba da bude reformisanje celokupnog sistema koji će doprineti opštem blagostanju i konačnom progresu Srbije. Tokom realizacije ovog istorijskog zadatka, od presudnog je značaja istrajnost i monotoring tih procesa, jer je upravo to je segment kod kojem smo često posustali. Ako do toga ne dođe, ekonomska i društvena kriza u Srbiji bi dobijala još dramatičnije razmere, što bi imalo katastrofalne ekonomske i socijalne posledice, a Srbija bi postala zemlja očajnog staračkog stanovništva.

Na samom kraju, citat Harvi Dejvida iz knjige Kratka istorija neoliberaliza, se nameće kao opšti zaključak teme: “Bez obzira da li se radilo o čileanskom eksperimentu nasilnog, pučističkog uvođenja jednog modela neoliberalizma početkom 70-tih godina prošlog veka ili njegovoj reformskoj i


229213

parcijalnoj implementaciji u okvirima kineskog dualističkog sistema Deng Sjaopinga (Deng Xiaoping) ili pak o radikalnom tačerijanskom zaokretu početkom 80-tih u Velikoj Britaniji, Reganovom (Ronald Reagan) zaokretu u SAD ili pak Volkerovoj (Paul Volcker) doktrini radikalnih zaokreta u američkoj monetarnoj politici kroz novo upravljanje federalnim rezervama, jedno je očigledno: neoliberalizam je krenuo od rastakanja tradicionalne države i njenih intervencionističkih uloga ka preoblikovanju društva, odnosno razaranju klasičnih oblika društvenosti, integracije i solidarnosti.”

LITERATURA 1. Anđelić G., Finansijsko tržište u uslovima ekonomske krize, Treći

naučni skup sa međunarodnim učešćem, UDK: 338.124.4:330(082), IBN: 978-86-87785-36-6, pp. 81-89, Educons Univerzitet, Sremska Kamenica, Maj 2012.

2. Anufrijev, A. Tiranija savremene ekonomije, Socioeconomica – The Scientific Journal for Theory and Practice of Socioeconomic Development Vol. 1, No.1, pp. 62 – 79. June, 2012

3. Baletić B., Ekonomski liberalizam i ekonomska znanost, Hrvatska akademija znanosti I umjetnosti, UDK 330.831.8, Zagreb, 2005.

4. Dimitrijević B., Fabris N., Makroekonomija, Univerzitet Educons, Novi Sad, 2009.

5. Dušanić J., Neoliberalizam i kriza, Ekonomska politika, Beograd, 2012. http://www.nspm.rs/ekonomska-politika/neoliberalizam-i-kriza.html?alphabet=l

6. Filipović S., Andrejević A., Druga epizoda ekonomske krize u zemljama regiona, Treći naučni skup sa međunarodnim učešćem, UDK: 338.124.4:330(082), IBN: 978-86-87785-36-6, pp. 125-143, Educons Univerzitet, Sremaska Kamenica, Maj 2012.

7. Harvi, Dejvid. Kratka istorija neoliberalizma. MEDITERRAN Publishing, Novi Sad, 2012.

8. Josifidis K., Neoliberalizam - sudbina ili izbor načina života (i) u tranziciji, http://www.ff.uns.ac.rs/stara/elpub/susretkultura/6.pdf

9. Jovanović, M. i. Eškinja, L. Neki aspekti neoliberalizma u svjetskom gospodarstvu, Zbornik Pravnog fakulteta, Sveučilište u Rijeci, vol. 29, br. 2, 941-958, 2008.

10. Kovačević, M., Katastrofalne posledice najveće zablude ekonomske nauke-neoliberalizma, Fond Slobodan Jovanović, Stožer nacionalne misli, Beograd, 2012.

11. Kovačević, M. Uzroci duboke ekonomske krize u Srbiji, Škola biznisa, Broj 3/2010, UDC 338.124.4(497.11)


230214

12. Miletić, A., Srbija vs. Evropa (u svetlu statistike), opširnije na http://pescanik.net/2013/08/srbija-vs-evropa-u-svetlu-statistike/

13. Stiglitz, J. , Globalizacija i dvojbe koje izaziva, Algoritam, Zagreb, 2004. 14. Stiglic, Dž.., Slobodan pad – Amerika, slobodna tržišta i slom svetske privrede,

Akademka knjiga, Novi Sad, 2013. 15. Uticaj finansijske krize na poslovne performanse preduzeća po

privrednim granama - komparativna analiza Srbije, Hrvatske i Slovenije; Izdavač: Nacionalna agencija za regionalni razvoj, Studiju izradio tim Agencije za edukaciju, konsalting i menadžment Logistic sevices solution support Niš Beograd, oktobar 2012.

Korišćenje internet adrese

http://ec.europa.eu/economy_finance/eu/countries/hungary_en.htm http://ec.europa.eu/economy_finance/eu/forecasts/2014_winter/pl_en.pdf https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ https://www.danskebank.com/en-uk/ci/Products-

Services/Markets/Pages/Markets.aspx http:/Russian_Federal_State_Statistics_Service, federalni zavod za rad i

zapošljavanje

SUMMARY

CONSEQUENCES OF NEOLIBERAL IDEOLOGY IMPLEMENTATION IN TRANSITION COUNTRIES AND THE

REPUBLIC OF SERBIA The collapse of communism, as well as the latest direction of economic liberalism of the last thirty years appeared to neoliberalism , which is liberal movement gave new strength . This ideology begins its dominance of the late 1980s of the last century, a new orthodoxy of neoliberalism that has evolved as the Washington Consensus, as it was in 1990. was formulated by John Williamson . Neoliberalism has had a major impact on all countries of the world, and thus the transition countries such as Poland, Hungary, Russia and the Republic of Serbia. Therefore, the aim of this paper is to investigate and present the basic economic consequences of neo-liberal ideology in the countries in transition. The paper consists of three parts. The first part explains the origin and development of neo-liberalism and its application in the world in the period since 2000., with special reference to the global economic crisis through the prism of neoliberal ideology. The focus of the analysis in the second part of the implementation of neoliberalism in the transition countries with macroeconomic view, and the third part explains the implementation and effects of neoliberal ideology on macroeconomic stability in the Republic from fifth October 2000th year to now. Keywords: effects, implementation, neoliberal ideology, transition countries, Republic of Serbia...


II II RAČUNOVODSTVO

I FINANSIJE

232

ZBORNIK UNIVERZITETA EDUKONS knj.5 RAČUNOVODSTVO I FINANSIJE

233217

Savo Ashtalkoski, PhD,1 associate professor FON-First Private University, Faculty of Economics, Skopje, Republic of Macedonia

THE CRISIS AND THE BANKING SECTOR IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA - WHAT'S CHANGED?

Abstract: Understanding, analyzing and upgrading issues in the area of money and banking

is essential for people, because exactly this issue touches an essential element of the identity of human being, and that is the standard of living and economic welfare.

The industry of world banking is made up of thousands of banks and affiliates around the world, literally, affect in the well-being of every other industry and in the economy as a whole. Great Depression threw out array of conclusions which gives a point to banks as one of the main culprits for development. But, the conclusions of this case, also are and when banks stop to credited and stop to accept this risk, the rest of the economy stops working nearly to stop falling prices of land and securities, growing unemployment and the business firms failed and can’t be realized.

Unstable economy and the recent credit problems doesn’t mean that banks should refrain from crediting, but rather they need to increase their attention on how to measure the risk of the bank and how to put it under control.

Keywords: Banks, crisis, risks, development...

1. BANKING SECTOR AND ITS TRANSFORMATION The banking system could freely define as the basis of economic stability

and the key link of the finance system. He has a dominant importance and a key contribution in creating economic environment and development of a country.

In recent decades the banking sector is found as an unstoppable process of major change of the function and the form. In fact, the changes that are happening today in the banking operation are so important, so these trends receive importance in banking revolution, which can make the next generation banks almost unrecognizable in relation to today's banks (Rose, 2010).

The transformational key changes which have affected banking operations, in recent decades, and its effects are multiplied in nowadays initiated appropriate responses from the bank's management in the banks, especially after the last global economic crisis.

Before we concentrate on the challenges of bank management after the crisis, we must emphasize that before her, management of the banks and the regulator were put to a big test. Thus, in banking, in decades are occurred serious movements, such as: the introduction of innovations in the supply of financial services, increased competition , deregulation , changes in the cost of

1 [email protected]

THE CRISIS AND THE BANKING SECTORSavo Ashtalkovski IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA – WHAT’S CHANGED?

234218

funds of banks as a result of competition and informated customers , increased sensitivity of the customers to changes in interest rates, changes in technology and their implementation in the sector, strengthening of banks in terms of globalization.

All these changes in the banking sector inevitably retreated occurrence and the increased risk of failure for both, bank managers and the regulator. And even more, all these trends are mutually connected and make an influence effect of the other transformative processes. Here, we should mention that the crisis has further exacerbated the problem and suggested that things in banking are not properly installed and quickly, need to think about appropriate changes on both sides, in the management of banks and the regulator.

2. RISKS IN BANKING AND THE NEED FOR APPROPRIATE BANK MANAGEMENT In banking operations, risk means the banker perceived uncertainty

associated with an event. Risk management represents a process through which the bank's management to identify, assess, monitoring and control the risks associated with the activities of a financial institution (Koch, 2003). The ability of management to manage risk is the source of comparative advantage the bank in achieving better financial results. In modern conditions of existence are numerous and complex financial products, management is faced with several challenges related to risk management.

Bankers are most interested in achieving high value of their stocks and high profitability, but they also pay attention to the risk they accept. The unstable economy and the recent problems caused by the crisis, has made, bankers to put attention on increasing their attention, on that how to measure the risk of the bank and how it can be curbed.

In the professional economic literature, today in banking practice have bringed together different divisions of banking risks, for reasons that are endless number of opinions on the origin and the factors that determine. Generally, bankers are faced with the following six basic types of risk: credit risk, liquidity risk, market risk, interest rate risk, income risk, solvency risk.

The credit risk is the risk of loss to the bank, because of the impossibility of the customer to settle their obligations to it, in the agreed amount and / or within the agreed deadlines.

Since banks have little equity in terms of the aggregate value of their assets, only a relatively small percentage of total loans have become bad loans and lead bank on the brink of collapse.

When it comes to managing credit risk, banks have available four indicators that can be used, and they are (Nelson, 1997):


235219

- Coefficient of non-performing assets to total loans and leases (lease); - Coefficient of net write-offs of loans to total loans and leases; - Coefficient of year provisioning for bad loans to total loans and leases,

or in terms of equity; - Coefficient of allowance for bad loans in the total loans and leases, or in

terms of equity. There is another simple and long-term measure of credit risk, and that is the

ratio of total loans to total deposits. With the increasing in the ratio of bank, supervisors may be concerned on representing the regulator because loans usually are among the most risking assets, so that deposits must be protected.

Increasing of bad loans or reduction the market value of good loans to amount of bank deposits, create a greater risk for depository.

The liquidity risk is the risk that occurs when the bank is unable to provide enough cash resources to settle its short-term obligations when they come due, or to provide the necessary funds to provide them with much higher costs;

Sometimes, the lack of liquidity comes over unexpectedly large withdrawals of deposits, which forces the bank to borrow funds at a higher interest rate, higher than the interest rates paid by other banks for similar borrowing.

In order to more properly managing to this risk can be used coefficient of assets acquired in terms of total assets.

Large amounts of use the procured funds from outside increases the opportunities to reduce liquidity in case of increased withdrawals of deposits or lowering credit quality.

Also, despite the said coefficient in the management of this risk can be used the following coefficients:

- Net loans to total assets; - Cash and accounts receivable from depository accounts held in banks in

terms of total assets; - Cash and government securities in terms of total assets. Of course, we should not forget the standard drugs to reduce the bank's

exposure to liquidity risk, and here mainly refers to the increasing in the percentage of cash and funds that can be sold on the market, such as government securities or use long-term commitments to fund the bank operations.

Market risk is the risk of loss arising from a price change of financial instruments held for trading.

Changes in market interest rates and the prices of currencies, changeability in demand for public banking services in relation of services provided by non-bank firms, the sudden change in the monetary policy of the central bank and changes of the observations of investors about the riskiness of banks, often


236220

cause increasing or decreasing in the value of assets, liabilities and equity of the bank, depending on the direction in which financial winds blow.

Managing the bank risk associated with the market requires appropriate use of the following indicators:

- Ratio of book value of bank assets to the estimated fair value of the assets.

- Ratio of book value of share capital relative to the market value of the share capital of the bank.

- Market value of bonds and other bank assets which bear fixed income in terms of their value booked in the books of the bank.

- Market value of common and preferred shares of the bank, which reflects investor perception of the risk exposure of the bank and its potential revenue.

The risk of changes in interest rates in the portfolio of bank is the risk of loss arising from unfavorable changes in interest rates, which affect the positions of the banking activities of the bank. If a bank has excess loans with flexible interest rate in relation of liabilities with flexible interest rate, reduction of interest rates will adversely affect the profit margin of the bank.

The proper treatment of this problem requires using the following coefficients (Rose, 2010):

- Coefficient of intrest sensitive assets compared to intrest sensitive liabilities: when intrest sensitive assets is greater exceed the intrest sensitive liabilities in a forward range, the bank is more sensitive of losses insteed lower interest rates. In contrast, when intrest sensitive liabilities is greater than intrest sensitive assets, can come to a loss if market interest rates increase.

- Coefficient of uninsured deposits to total deposits, where uninsured deposits are usually from government or corporate deposits, which are bigger than the amount covered by insurance and, usually, are so high sensitive to changes in interest rates, which will be withdrawn if yield that other competitors offer a little more.

When we talk about the proper treatment of this problem, in banks, we must noticed that in developed countries, the protection of bank revenue margins from changes in interest rates are used interest rate swaps and financial futures contracts. With these instruments, the risk can be transferred from bank to speculators who are partner of bank agreement.

An important risk which is faced by the bank and which must bear managing is the revenue risk. Revenues may unexpectedly decline because of more internal or external factors. This mainly refers to: changes in economic conditions, changes in laws and regulations and etc.. The recent increasing the


237221

competition in the banking sector has narrow the scope of income between bank assets and the cost of acquiring the new assets (Siems, 1997).

In relation to this risk, in the banking, we can mention the following useful measures:

- Standrad deviation or variation of net income taxation; - The standard deviation or variation of the return of equity (ROE) of the

bank and the return on assets (ROA). How larger is the standard deviation or variation of income of the bank,

such as the risky image of the bank revenue. If investors in the securities of the bank expected revenue risk to continue to be high, they will seek compensation for the additional risk in the form of higher return than bank or investing their money to elsewhere.

Solvency is also one of the basic problems which are directly depend of the bank survival. If the bank approves a number of bad loans, or if the market value of many of its portfolio securities is reduced, which their selling will make large capital of losses, then its capital account, which is designed to absorb these losses can be overloaded. When investors and depositors will become aware of this problem and will begin to withdraw their funds, regulators will no have choice, expect to declare the bank insolvent and close the bank.

Along with basic banks are facing a whole range of other risks in its operations, at such times as: the risk of inflation, currency exchange risks, risks associated with crime, political risk from changes in laws and regulations and etc.

3. THE IMPACT OF THE REGULATORY AUTHORITIES IN MACEDONIA IN DEALING WITH BANKING RISKS Regulatory authorities seek to help managers with limiting the risk that

banks that have take. In circumstances where the regulatory authority finds increased risk of the bank, then is required additional capital. Also, the regulatory authority shall limit the size of individual loans that are granted to users in order to reduce the concentration of banking resources. Furthermore, regularly are checked the quality of assets, disagreement the maturity of assets and liabilities and the bank's internal control.

Basel Accord sets international capital standards for banks to adapt to different types of risk. Basel Committee on Banking Supervision sets the minimum ratio of total capital and risk-weighted assets of banks as well as credit risk weights for certain groups of assets. Banks in Macedonia consistently implemented and adjusted their policies and practices with the Basel standards, maintaining a good and adequate capitalization stipulated that


238222

allows to place funds profitably and to stimulate economic growth or to expand their activities without regulatory restrictions.

In order to retain the stability of the banks in Republic of Macedonia are obligated to establish a system for the management of all material risks to which he exposed to and should be appropriate to the nature, size and complexity of the financial activities are carried out. Regulation requires banks to establish a system of risk management decision which according to credit risk implies (Сл.Весник на РМ бр.31/2008):

- Establishing rules for risk management; - Appropriate organizational structure with clearly defined powers and

responsibilities in taking and managing risks; - Effective information system; - A mechanism that provides an opportunity for regular review of

systems, policies and procedures for risk management; - Adequate system of internal control and adequate system of internal

audit. For the purposes of risk management, regulatory, banks in the Republic of

Macedonia shall have the proper procedure when introducing a new product or system, which is necessary previously to perform documented analysis that includes:

- A description of the risks arising from the introduction of a new product or system;

- Analysis of the impact of the new product or system on the capacity of banks to take risks;

- Analysis of the impact of new products or system on risk management by the bank.

Among other things, before introducing a new product or system in the bank it is necessary to make any necessary consultation with other relevant organizational parts of the Bank (as part of the organizational fields of law, accounting, monitoring the the alignment of the bank regulations).

The banks in the Republic of Macedonia shall be conducted at least annually and stress testing for evaluation of the potential impact of one or more internal or external risk factors on the value of the assets and liabilities of the Bank or the level of own capital and the adequacy of the equity. Stress testing should match the size, type and complexity of the bank and financial activities performed and refers to material risks the bank is exposed, including the possible mutual influence between individual risks. Typically, it comes to choosing the extreme scenarios that may be specific to the bank (internal factors) and those, that may result from market conditions in which the bank operates (external factors). When it assesses the possible effects of the implemented testing (eg. deteriorating of the entire loan portfolio, changes in


239223

interest rates, changes in currency rates, etc.) and the results banks must report to their governing bodies and the Central Bank of Republic of Macedonia.

The capital is a key factor when are evaluating the stability and performance of the bank and serves as a safety net in terms of risk, absorbing the likely losses. The banks seek to measure and assess the current and future risk of assets, and the need for its own funds in order to maintain the optimal level of capital adequacy. If you increase the riskiness of assets, the bank can raise its own funds or to take measures to reduce risk-weighted assets. Own funds often compounded by reinvesting the profits of the bank, but as a policy can be used periodically implement new issues of equity. Higher capitalization of the bank is an indicator of the bank's willingness to face the potential risks in the bank operation.

CONCLUSION The modern concept of banking in a market economy could not do without

adequate access and risk management, as well as strict adherence to statutory supervisory standards, which are essential prerequisites for the successful operation of any bank. Developments after the crisis, the need to address the risks in operations, processes and regulation of fear factors that shareholders asked from bank managers appropriate changes in bank operations.

In its operations the banks are exposed to various risks, while efforts to maintain adequate balance between acceptable risk level and business stability and profitability are permanent. Processing of the risks that bank in daily burden their work is intended to indicate that bankers should refrain from taking risks in their operations, by contrast, market participants as they will always work in such conditions. The purpose of this approach is to present the opportunities risks that can be quantified on the basis on this will be easier to manage. Especially in today's environment of post-crisis development, where prudence and knowledge of bank managers is again caused by reality.

REFERENCES: 1. Ashtalkoski Savo, „Banking Economy ", FON, Skopje 2008 2. Rose, Peter S. Money and Capital Markets, 2010 3. Rose, Peter S. Bank Mergers in Deregulated Environment. Rolling

Meadows, III.: Bank Administration Institute, 1987 4. W. Koch Timothy and S. Scott Madonald., Bank Management. Thomson

South -Weast, 2010 5. Nelson, William R. and Ann L. Owen. "Profits and Balance Sheet

Developments at U.S. Commercial Banks in 1996". Federal Reserve Bulletin, 1997

6. Siems, Thomas F., and Kelly Klemme. "Banking in a Changing World." Financial Industry Issues, Federal Bank of Dallas, 1997


240224

SAŽETAK

KRIZA I BANKARSKI SEKTOR U REPUBLICI MAKEDONIJI - ŠTA SE PROMENILO?

Analiziranje i unapređenje pitanja u oblasti novca i bankarstva je od suštinskog značaja za

ljude, jer upravo ovaj problem dotiče bitan element identiteta čoveka, a to je standard života i ekonomsko blagostanje. Svetska bankarska industrija koja se sastoji od više hiljada banaka i filijala širom sveta, bukvalno, utiču na dobrobit svakoj drugoj industriji i privrede u celini.

Velika ekonomska depresija ističe brojne zaključke koje potenciraju banke kao jedan od glavnih krivaca za ovakav razvoj događaja. Ali slučaj svetske krize isto tako ukazuje da kada banke prestanu da odobravaju kredite i prihvate rizik, ostatak privrede prestaje da radi, povečava se nezaposlenost, a poslovni planovi preduzeča ne mogu se realizovati.

Kriza, nestabilna privreda i nedavni problemi kod kredita ne znače da bi banke trebalo da se uzdržavaju od kreditovanje već da moraju da povećaju svoju pažnju na merenje rizika i negovo kontroliranje.

Ključne reči: Banke, kriza, rizici...


241225

Prof. dr Slobodan V. Vidaković1 Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Pavle P. Parnicki,2 M.Sc. Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Milan Ljubojević,3 M.Sc. Javno preduzeće „Poslovni prostor“ Novi Sad

GUBITAK POVERENJA U RAČUNOVODSTVENU PROFESIJU – POSLEDICA NEOLIBERALNOG EKONOMSKOG MODELA

Apstrakt: Procesi globalizacije na krilima Fridmanove neoliberalne ekonomske doktrine apsolutno su dominirali poslovnim okruženjem sve do 2008. godine. Za lažnu ekonomsku teoriju i pogrešnu ekonomsku politiku čovečanstvo danas plaća vrlo skupu cenu. U interesu svetske oligarhije, krupnog kapitala, kao i uskog kompradorskog kruga nastalog u zemlji, realizuje se neoliberalni ekonomski model najveći, dakle, krivac za ekonomsku krizu kojoj se ne nazire kraj, a još manje sagledavaju sve njene posledice. Za bogate i moćne neoliberalizam (čija je osnovna institucionalna osobina, ujedno i najveća beda gospodara čovečanstva, „sve za nas, ništa za druge“), jeste suštinski „mit“. Na veliku nepravdu i političku nemoralnost, na kojima je zasnovana transnacionalna buržoazija finansijskih špekulanata, indicira i činjenica da se svetsko bogatstvo koncentriše u rukama malog broja ljudi. Izveštaj jedne britanske humanitarne nevladine organizacije (Oxfam), pokazuje da 85 ljudi na svetu ima bogatstvo čija je vrednost jednaka sa bogatstvom 3,5 milijardi ostalih ljudi na svetu. Računovodstvena profesija upravo su ovom periodu je doživela, u svojoj viševekovnoj istoriji, najveći gubitak kredibiliteta. Pravo i obaveza računovodstvene struke jeste da računovodstvo, iz sadašnjeg stanja „računovodstveno-administrativne dućandžijske kulture“, transformiše u celovit i konzistentan sistem, sposoban da podnese izazove krize i doprinese ekonomskoj konsolidaciji privrede. Ključne reči: ekonomska kriza, alibi nesposobnim liderima, neoliberalizam, korporativni finansijski skandali, urušen kredibilitet profesije...

UVOD Relevantnost i pouzdanost finansijskog izveštavanja došla je u prvi plan

pojavom globalne finansijske a zatim i ekonomske krize, kao i usled ogromnih gubitaka koje su investitorima prouzrokovali finansijski skandali nastali krajem 20. i početkom 21. veka. Jedan od ključnih faktora u procesu donošenja odluka o ulaganjima investitora (domaćih i inostranih), predstavljaju finansijski izveštaji, zbog čega i moraju da budu sastavljeni na razumljiv način (kako bi ih razumeli svi potencijalni investitori), zatim moraju biti realni i objektivni. Bezbednost (finansijska situacija) i uspešnost poslovanja preduzeća moguće je meriti, dakle, tek na osnovu finansijskih izveštaja koji su realni i objektivni. Na stvaranje pretpostavki za njihovo kvalitetno merenje, odnosno na što 1 slobodan.vidaković@educons.edu.rs 2 [email protected] 3 [email protected]

Slobodan V. Vidaković, GUBITAK POVERENJA U RAČUNOVODSTVENU PROFESIJUPavle P. Parnicki, Milan Ljubojević – POSLEDICA NEOLIBERALNOG EKONOMSKOG MODELA

242226

kvalitetnije opisivanje finansijske situacije i uspešnosti poslovanja preduzeća bio je usmeren celokupan sadržaj Međunarodnih računovodstvenih standarda i Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja.

Kreatori međunarodnih standarda su ostavili slobodu u odabiru između više metoda obračuna i slobodu procene vrednosti pojedinih imovinskih delova, odnosno dopuštali su alternativne postupke i metode, čineći tako računovodstvene standarde fleksibilnim, ostavljajući na taj način otvorenom mogućnost odabira upravo one opcije koja na najadekvatniji način odgovara osobenostima privredne grane, kao i organizacionim osobenostima i strukturi imovine poslovnog subjekta.

Međutim, pomenuta fleksibilnost računovodstvenih standarda dovela je do pogubnih posledica, u vidu nastanka raznih prevara, zloupotreba i manipulacija u finansijskom izveštvanju. Naime, do potpune neuporedivosti bilansnih pozicija jednog poslovnog subjekta sa bilansnim pozicijama poslovnih subjekata koji koriste druge alternative, dovela je upravo pomenuta mogućnost primene različitih metoda i postupaka pri sastavljanju finansijskih izveštaja.

Bankrot nekoliko velikih korporacija na svetskom tržištu početkom 21. veka, značio je i snažan „udarac“ računovodstvenoj profesiji u vidu gubljenja kredibiliteta. Ujedno, bio je to i znak za definitivno preispitivanje standardizacije koja je postala nova diktatura našeg doba. Isto tako, javlja se, u sve većoj meri, državna regulacija računovodstvene profesije, donošenje većeg broja zakonskih i profesionalnih akata, kao i izražena reorganizacija mnogih institucija u ovoj oblasti.

Pružanje razumljivih, relevantnih, uporedivih i pouzdanih finansijskih informacija prezentacijom finansijskih izveštaja, treba proglasiti primarnim zadatkom i ulogom uprave, interne revizije, odbora za reviziju, eksternog revizora, forenzičkih računovođa, ali i regulatornih i nadzornih tela koje treba da stvore adekvatan normativni okvir i obezbede njegovu striktnu primenu.

1. GENEZA STANDARDIZACIJE U RAČUNOVODSTVU Sa kontinuitetom od više od 180 godina finansijsko izveštavanje predstavlja

aktuelan problem,4 istina uz oscilirajući intenzitet aktuelnosti.5 Sve do 17. veka knjigovodstvo je imalo isključivo privatni karakter. Uzroke koji su doveli do

4 Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, FABUS, Novi Sad,

2005. godine, strana 15. 5 Naime, u proteklom vremenskom periodu problem finansijskog izveštavanja je imao

tendenciju progresije, i to: u vreme: znatnijih monetarnih poremećaja (onakvim kakvi su bili nakon svetskih ratova); zatim priprema zakonskih tekstova (koji su se odnosili na pitanje obaveze vođenja poslovnih knjiga, sastavljanja godišnjih izveštaja i polaganje računa), potom neposredno nakon objavljivanja pomenutih zakonskih tekstova, kao i njihovog stupanja na snagu; i, napokon, u vreme značajnih poslovnih i finansijskih skandala (koji su do temelja uzdrmali finansijski sistem zemlje u kojoj su se afere dogodile).


243227

zakonskog regulisanja6 materije knjigovodstva (kao i kontrolne funkcije koju od tada ima knjigovodstvo prema zakonskim propisima), pominje prvi francuski trgovački zakon (Ordonnance de commerce), objavljen 1673. godine.

Naime, član 8. Ordonnance de commerce propisuje obavezu sastavljanja inventara svake dve godine, radi borbe sa zlonamernim bankrotstvom, a s ciljem sprečavanja naknadnih fiktivnih knjiženja bila je ustanovljena i obaveza vođenja hronoloških knjiga.7 Uvođenje obaveze vođenja dvojnog knjigovodstva8 bilo je motivisano načelom zaštite interesa trećih lica, primarno poverilaca, od zlonamernih bankrotstava. Naime, obezbeđivanjem uvida u imovinu trgovca zakonodavac je imao nameru da zaštiti sve one koji stupaju u poslovne odnose sa konkretnim trgovcem i na koje bi eventualni bankrot odnosnog trgovca imao teške ekonomske posledice.

S obzirom na činjenicu, da su prvi pravni propisi o knjigovodstvu obave-zivali na vođenje poslovnih knjiga i one trgovce koji za to nisu imali interesa (kako zbog malog obrta, tako i zbog neupućenosti u značaj knjigovodstva), oni su imali izuzetno pozitivan uticaj na daljni razvoj knjigovodstva.

Pravni propisi o knjigovodstvu ostalih zemalja u Evropi bili su izgrađeni pod uticajem francuskog i nemačkog sistema trgovačkog zakonodavstva. Fran-cuski trgovački zakonik je propisivao, prema članu 8, sledeće: „Svaki trgovac je obavezan da vodi dnevnik, u koji će svakodnevno beležiti svoja dugovanja i potraživanja, svoje trgovačke transakcije, njihovo ugovaranje, prijem i indosiranje menica i, uopšte, sve što je primao i plaćao, bilo po kom osnovu“.9

Iz navedenog proizilazi, dakle, osnovno načelo zastupljeno u pomenutom trgovačkom zakonodavstvu, prema kome trgovačke knjige moraju omogućiti jasan uvid u stanje imovine preduzeća i celokupno njegovo poslovanje.

Pod uticajem francuskog zakona bio je izgrađen i srpski trgovački zakon iz 1860. godine, koji je propisivao, prema članu 8, da je: „Svaki trgovac obavezan držati dnevnik, u koji će dan po dan, mesec po mesec, upisivati svoju kupovinu, svu svoju prodaju, sva naplaćivanja i sva isplaćivanja, na koja je vukao menicu, ovu primio, na drugoga preneo, uopšte, što god je ma po kakvom osnovu primio ili izdao.“10

6 Teofanović, R.: Istorija i teorije knjigovodstva, Savremena administracija, Beograd, 1958.

godine, strana 47. 7 Teofilović, R.: op. cit., str. 47. 8 Vođenje poslovnih knjiga jeste bilo postavljeno kao obaveza propisana zakonom, međutim,

trgovcu je ostavljena i potpuna sloboda u pogledu izbora sistema knjigovodstva. Naime, iz teksta zakona nije proizlazila obaveza trgovca da vodi dvojno knjigovodstvo, jer je i na osnovu prostog knjigovodstva mogla biti realizovana obaveza hronološkog evidentiranja poslovnih promena, kao i obaveza sastavljanja inventara.

9 Teofanović, R.: Istorija i teorije knjigovodstva, str. 48. 10 Ovaj stav iz francuskog trgovačkog zakonika prenet je i u trgovačke zakone Bugarske i

Rumunije, a ruski zakon iz 1918. godine, kao i italijanski, bili su takođe, pod njegovim uticajem, videti: Teofanović, R.: op. cit., str. 48.


244228

I u nemačkom sistemu trgovačkog zakonodavstva bila je definisana obaveza obezbeđenja jasnog uvida u stanje imovine i poslovanja preduzeća.11

Nacrt Trgovačkog zakona Kraljevine Jugoslavije12 iz 1937. godine, je, u članu 47, propisivao: „Trgovac mora, prema prirodi i obimu preduzeća, svoje knjigovodstvo udesiti tako, da se iz njega jasno i potpuno vidi njegovo imovinsko stanje, poslovi (koji su u vezi sa njegovim trgovačkim radom) i njihovo kretanje.“13

Pored navedenog, Nacrt pomenutog Trgovačkog zakona se zalagao, čak sa 57 članova, za uspostavljanje nezavisne računovodstvene revizije14 po ugledu na, u to vreme, razvijene zemlje zapadne hemisfere.15 I pored niza ograničenja i opstrukcija (od strane tvrdokornih državnih organa), bio je to napredak u promovisanju uloge i značaja revizije godišnjih zaključnih računa i imovinskog stanja preduzeća.

U Ordonnance de commerce istaknuta misao o zaštiti poverilaca ubrzo je postala dominantna. Zakonodavac je, naime, imao nameru da obaveže kapitalističkog preduzetnika na polaganje računa o radu, od koga zavise interesi čitavog niza lica izvan preduzeća, usled čega se i zahteva jasan uvid u stanje imovine i čitavo poslovanje iz poslovnih knjiga.

U zakonskim propisima o knjigovodstvu između dva svetska rata sve više na značaju dobija ne samo sastavljanje bilansa, već i računa dobitka i gubitka. Propisuju se bilansne sheme (Nemačka, Švajcarska, Austrija), detalji pri sastavljanju računa dobitka i gubitka, uz napomenu da zakonskim propisima, u navedenom smislu, mogu da odgovore samo preduzeća koja vode dvojno knjigovodstvo.16

Nakon završetka II svetskog rata, tadašnji ekonomski razvitak (koji se odvijao u pravcu preciznog obuhvatanja procesa proizvodnje), je još više istakao potrebu za jedinstvenim knjigovodstvom. Naime, sve šira državna intervencija na sektoru privrede dovela je do potrebe za jednoobraznim podacima iz knjigovodstva, koji bi pružili materijal za upoznavanje privrede i omogućili adekvatno upravljanje privredom.

Rešavanju ovoga pitanja odmah nakon rata pristupilo se i na našim prostorima. Jednoobrazno knjigovodstvo bilo je, najpre, propisano odlukom 11 Nemački trgovački zakon (Handelsgesetzbuch – HGB) iz 1897. godine je, prema članu 38,

propisivao. „Svaki trgovac je obavezan da vodi knjige i u njima da prikaže svoje trgovačke poslove i stanje svoje imovine, prema načelima urednog knjigovodstva”, videti. Teofanović, R.: op. cit., str. 48.

12 Sastavljen je po ugledu na trgovačke knjige nemačkog Trgovačkog zakona iz 1897. godine. 13 Teofanović, R.: op. cit., str. 48. 14 Polazeći od činjenice da je Kraljevina Jugoslavija bila jedina zemlja koja do tada pitanje

revizije i privrednog savetovanja nije bila regulisala, pomenuta inicijativa bila je vrlo značajna.

15 Vidaković, V. S.: Revizija – osnova kompetentnosti, kredibiliteta, poverenja, Novi Sad, 2009. godine, str. 30.

16 Teofanović, R.: Istorija i teorije knjigovodstva, str. 50.


245229

AVNOJ-a17 1945. godine, u okviru koga je propisan kontni plan obavezan za sva preduzeća u zemlji. Zakon o jednoobraznom računovodstvu sa izvesnim izmenama ranijih propisa bio je donet 1946. godine.

Nakon, dakle, završetka II svetskog rata razvitak privrede tadašnje FNRJ prošao je kroz više faza, koje su pred knjigovodstvo postavljale različite zadatke.18 Novi kontni planovi za pojedine privredne grane (izgrađeni na novim načelima), karakteristični za period administrativnog upravljanja privredom, stupili su na snagu početkom 1948. godine.19

Stupanjem na snagu novih privrednih propisa, krajem 1952. godine, uspostavljen je period upravljanja privredom od strane neposrednih proizvođača (tzv. samoupravljanje), sa, kako se kasnije ispostavilo, čitavim nizom pogubnih posledica po privredni sistem. Prenošenje prava upravljanja na neposredne proizvođače, kontrola i usmeravanje privrednog razvoja preko organa neposrednih proizvođača, kao i njihovo pravo da raspolažu viškom rada, bilo je, naravno, praćeno i odgovarajućim knjigovodstvenim zakonodavstvom.

Januara 1954. godine bila je doneta Uredba o knjigovodstvu privrednih organizacija,20 s ciljem usklađivanja kontnih planova sa novim instrumentima privrednog sistema koji su stupili na snagu prethodne, 1953. godine.

Ujedno sa uvođenjem samoupravljanja bila je definitivno „proterana“ revizija sa naših prostora, naime polazilo se od bazične teze da će primarnu ulogu u nadzoru nad poslovanjem privrednih organizacija imati radnici (neposredni proizvođači).21 Zanemarena je, dakle, bila činjenica da u svakom društveno-ekonomskom sistemu nezavisna revizija ima nezamenjiv značaj za nadzor nad poslovanjem preduzeća, kao i za objektivno informisanje.22

Obaveza vođenja poslovnih knjiga, njihovo zaključivanje i sastavljanje bilansa i inventara je, u posleratnom periodu, preneta na Zakon o knjigovodstvu i Zakon o utvrđivanju i raspoređivanju ukupnog prihoda i dohotka, koji su bili

17 To je značilo, ustvari, primenu nemačkog zvaničnog kontnog okvira iz 1937. godine. 18 Naime, državno-administrativno upravljanje privredom, državna svojine nad sredstvima za

proizvodnju i raspodela viška rada od strane državnog aparata, bile su zajedničke karakteristike pomenutih faza razvoja privrede. U prvoj fazi, od 1945. do 1947. godine, izvršeno je konfiskovanje i sekvestar jednog dela privatne imovine, agrarna reforma i nacionalizacija privatnih preduzeća, s osnovnim ciljem realizacije mera za otklanjanje posledica ratnog pustošenja, normalizovanja privrednog razvoja. U drugoj fazi, od 1947. do 1952. godine, imali smo period planske privrede sa zadatkom definitivnog izlaska iz privredne zaostalosti, učvršćivanja ekonomske snage zemlje i podizanja opšteg blagostanja naroda.

19 Osnovni raspored konta vršio je grupisanje računa prema ekonomskoj sadržini. 20 Uredba je sadržala jedinstveni osnovni kontni plan i skraćene kontne planove za male

privredne organizacije, trgovinu, ugostiteljstvo, proizvođačka preduzeća i zanatske radnje i poljoprivredu.

21 Vidaković, V. S.: Revizija – osnova kompetentnosti, kredibiliteta, poverenja, str. 31. 22 Vidaković, V. S., op. cit., str. 31.


246230

usaglašeni sa Zakonom o udruženom radu.23 Međutim, tek u Pravilniku o sadržini pojedinačnih konta u Kontnom planu za OUR i to samo za nekolicinu bilansnih pozicija bilo je, dakle, veoma malo reči o principima bilansiranja.

Zamenu pomenutih zakona Zakonom o preduzeću, usvojenim decembra 1988. godine i Zakonom o računovodstvu, usvojenim februara 1989. godine, uslovili su istaknuti nedostaci, kao i brojne nepodudarnosti sa evropskim trgovačkim zakonodavstvom.

Potrebu za harmonizacijom međunarodnih zakonskih rešenja za vođenje poslovnih knjiga i finansijsko izveštavanje uslovilo je osnivanje Evropske ekonomske zajednice, Rimskim ugovorom, zaključenim 25. marta 1957. godine.24

Sa ciljem obezbeđivanja zaštite interesa kako zemalja članica, tako i zaštite interesa Zajednice u celini, doneto je deset regulativa u periodu od 1968. do 1985. godine, kao rezultat rada Komisije Evropske zajednice na ujednačavanju zakonskih računovodstvenih propisa.25

Kao najznačajnija direktiva u oblasti računovodstva i bilansa izdvajala se IV direktiva, koja se odnosila na godišnje finansijske izveštaje pojedinačnih preduzeća koja posluju u formi akcionarskog društva, društva sa ograničenom odgovornošću i u formi komanditnog društva sa akcijama. S obzirom na činjenicu, da poslovanje preduzeća često prelazi granice nacionalnog privređivanja, kao i da se nacionalni propisi u domenu sadržine i forme godišnjeg zaključka, principa procenjivanja, sadržaja i forme dopunskih izveštaja, razlikuju između zemalja članica EU, bio je razlog zbog kojeg je naglasak stavljen na preduzeća koja se pojavljuju u jednoj od tri navedene pravne forme.

Zbog pomenutih nesuglasica evropskog i nacionalnog trgovačkog zakonodavstva, kao i zbog prilagođavanja zahtevima za stupanje u EU, ključna regulativa, dakle, bio je obrazac Četvrte direktive EEZ, za donošenje Zakona o računovodstvu.26 Sve pomenute odredbe su bile na snazi sve do 2002. godine, i pored brojnih promena i dopuna Zakona o računovodstvu.

Eliminisanje odredbe o pravilu procenjivanja pozicija bilansa stanja i bilansa uspeha, kao i prihvatanje MRS za procenjivanje pozicija finansijskih

23 Cilj je bio da se radnicima obezbede prava da odlučuju o celokupnom dohotku i drugim

pitanjima vezanim za rad i poslovanje OOUR. 24 Vukelić, G.: Profesionalne računovodstvene regulative i finansijsko izveštavanje, Zbornik

radova sa 41. Simpozijuma: Mogućnosti i ograničenja razvoja računovodstvene profesije u Srbiji, Zlatibor, 2010. godina, str. 54.

25 IV, VII i VIII direktivom posebno je bilo regulisano područje računovodstva i bilansa. 26 Iz Četvrte direktive na Zakon o računovodstvu su prenete sledeće najvažnije odluke, i to:

sastavni delovi seta finansijskih izveštaja; opšta načela procenjivanja, pravila procenjivanja pozicija bilansa stanja i uspeha, videti: Vukelić, G.: Profesionalne računovodstvene regulative i finansijsko izveštavnaje, str. 55.


247231

izveštaja, dovelo je do izmena Zakona o računovodstvu,27 usvojenog decembra 2002. godine.

Zakonom o računovodstvu i reviziji („Sl. gl. RS“, br. 46/06 i 111/09), kojim su uspostavljene institucije poput Komore ovlašćenih revizora i nacionalne komisije za računovodstvo (u cilju razvoja profesije i harmonizacije sa međunarodnom računovodstvenom regulativom i pravnim propisima EU), uređena je regulativa i organizacija računovodstvene profesije u Republici Srbiji.

Međunarodne računovodstvene standarde (MRS) i Međunarodne standarde finansijskog izveštavanja (MSFI), doneo je Odbor za međunarodne računovodstvene standarde (International Accounting Standards Board – IASB), koji je osnovala Fondacija Komiteta za međunarodne računovodstvene standarde (International Accounting Standards Committee Foundation – IASCF), s ciljem da u javnom interesu razvije skup visokokvalitetnih globalnih računovodstvenih standarda, koji zahtevaju transparentne i uporedive informacije o opšteprihvaćenim finansijskim izveštajima.

Međutim, Zakon o računovodstvu iz jula 2013. godine („Sl. gl. RS“, br. 62/2013), indicira na neusklađenost zakona sa međunarodnim standardima i važećim evropskim direktivama. U saradnji sa moćnim i uticajnim konsultantskim firmama28 predlagačima u Srbiji su, nakon desetogodišnje prakse primene globalnih standarda i ostale profesionalne regulative, vraćeni, naime, balkanski pravilnici.

Umesto standarda, na osnovu Zakona je donet i poseban Pravilnik o načinu priznavanja, vrednovanja, prezentacije i obelodanjivanja pozicija u pojedinačnim finansijskim izveštajima mikro i drugih pravnih lica („Sl. gl. RS“, broj 118/2013), za najveću izveštajnu grupu preko 95% obveznika, kao jednostavni akt koji će svako moći da primeni.29

Uz pomenuti Pravilnik objavljene su i bilansne sheme, koje višestruko odudaraju od zahteva međunarodnih standarda i Direktive 34/2013 EU. Iako je to bila zakonska obaveza, još uvek nisu objavljeni podzakonski propisi za druga pravna lica.

Kreiranje evidentno sve lošijih i lošijih propisa iz računovodstva (u poslednjih 15 godina doneto je čak sedam zakona i još 14 zakona o izmenama i dopunama zakona o računovodstvu i reviziji), negativno će se odraziti na poverenje u računovodstvenu profesiju, uz čitav niz negativnih reperkusija na sistem finansijskog izveštavanja. 27 Na njegovo potpunije usklađivanje sa Četvrtom direktivom (što i jeste bio cilj još od

objavljivanja njegovog prvobitnog sadržaja), uticale su brojne izmene Zakona o računovodstvu.

28 Aktuelni propisi o računovodstvu su, po svoj prilici, kreirani u funkciji komercijalnih interesa, što je nespojivo sa Etičkim kodeksom za profesionalne računovođe.

29 Pomenuta „jednostavnost“ podrazumeva pomoć konsultanata, njihovih časopisa, priručnika i seminara koji mnogo koštaju, a namenjeni su za više stotina hiljada entiteta.


248232

2. UGROŽENOST KVALITETA I POUZDANOSTI FINANSIJSKOG IZVEŠTAVANJA – KAO POSLEDICA STANDARDIZACIJE RAČUNOVODSTVA Kao imperativ međunarodnoj i domaćoj računovodstvenoj akademskoj

zajednici nameće se uvažavanje savremenog poslovnog okruženja, čije su temeljne osobenosti danas (nakon razornih efekata ekonomske krize): sve izraženiji procesi deglobalizacije, konstantno prisutne računovodstvene prevare, finansijsko izveštavanje u funkciji poslovno-političkih ciljeva rukovodstva kompanija, neophodnost preispitivanja uloge standardizacije u definitivno uzdrmano poverenje u računovodstvenu profesiju, urušen rejting evrozone, iskorišćen skoro sav arsenal protivkriznih mera, agonija zemalja u tranciziji i sl.30

Simptomi ekonomske krize svoj trag su ostavili i u računovodstvu, uz napomenu da je, vrlo često, neadekvatno vođeno računovodstvo i samo uzrok, po pravilu, prekasnog uočavanja krize. Upravo iz pomenutih razloga, cilj savremenog upravljanja i rukovođenja preduzećem bi trebao da se ogleda u tome da se proces krize ne uoči tek putem njenog registrovanja u računovodstvu, nego što je moguće pre njenog definitivnog „izlivanja“.31

Međutim, da bi se ovladalo procesima koji mogu suštinski da ugroze ili onemoguće dalji opstanak preduzeća, a ujedno i da bi se ponovo uspostavilo poverenje u računovodstvenu profesiju (conditio sine que non za izgradnju modernog i objektivnog finansijskog izveštavanja), neophodno je identifikovati realne i objektivne uzročnike krize.

Do 2008. godine, razvoj svetskih finansijskih tržišta je, na krilima Fridmanove neoliberalne ekonomske doktrine, razvijao procese globalizacije. Najvećeg krivca i uzročnika današnje ekonomske krize treba tražiti upravo u neoliberalnoj ekonomskoj ideologiji, koja se realizuje skoro isključivo u interesu svetske oligarhije i krupnog kapitala, tj. bogatih i moćnih koji ogromnom finansijskom moći oblikuju prostor (politički, ekonomski, medijski, kvazinaučni).

Da bi se vodila ekonomska politika i javno promovisale vrednosti koje njima odgovaraju (u vidu bezobzirnog zgrtanja materijalnog bogatstva), trebala im je podrška računovodstvene profesije, odnosno njeno potčinjavanje realizaciji glavnih pokretača sistema (pohlepe i straha).

Globalno poslovno okruženje je, naime, podrazumevalo podršku na polju međunarodno uporedivog računovodstva, što je, na kraju, rezultiralo internacionalizacijom računovodstva, na najadekvatniji način izraženom u

30 Vidaković, V. S.: Uloga računovodstva i revizije u upravljanju ciljevima, strategijama i

performansama preduzeća, Zbornik radova sa XVI međunarodnog simpozija: Uloga računovodstvene profesije u realizaciji poslovnih ciljeva, URRFBiH, Neum, 2013. godine, str. 105.

31 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 109.


249233

harmonizaciji i standardizaciji računovodstva, tj. međunarodnim računovo-dstvenim pravilima.

Protagonisti i promoteri standardizacije insistirali su, skoro isključivo, na pozitivnim efektima koji bi se, u slučaju masovne primene, njome ostvarili.32 Od „univerzalno prihvaćenih standarda“ mogle su se, po njihovim rečima, očekivati sledeće prednosti,33 i to: adekvatna uporedivost međunarodnih finansijskih informacija; ušteda vremena i novca, koji se pre standardizacije trošio na konsolidovanje divergentnih finansijskih informacija; konzistentnost međunarodnih računovodstvenih standarda sa lokalnim ekonomskim, pravim i društvenim prilikama, i sl.

Međutim, svi oni koji su argumentovano i objektivno indicirali na postojanje čitavog niza prepreka i negativnih efekata standardizacije (koji su, uostalom, i doveli do diskreditacije računovodstvene profesije), bili su marginalizovani i diskreditovani. Irwing Foutl, poznati računovodstveni ekspert, je još 1971. godine, dakle, mnogo pre osnivanja Komiteta za međunarodne računovodstvene standarde, argumentovano naglašavao da je računovodstvu, kao društvenoj nauci, osobena fleksibilnost koja mu omogućava prilagodljivost kao glavnu vrednost. Ujedno je odbacio donošenje međunarodnih standarda, kao suviše jednostavno rešenje za tako kompleksnu problematiku.

Irwing Foutle je među tri glavne prepreke koje stoje na putu međunarodnoj standardizaciji računovodstva, svrstao: razlike u nacionalnim specifičnostima i tradicijama; razlike u potrebama različitih ekonomskih okruženja; izazovi standardizacije nacionalnom suverenitetu.34

Stavovi ostalih kritičara standardizacije (koja se kasnije u toj meri otela kontroli, da je proglasila nestandardnim, a time i zabranjenim, i samo protivljenje standardizaciji), glasili su: MRS reguliše više formalnu, a u znatno manjoj meri suštinsku stranu tako kompleksne problematike; donošenje MRS predstavlja manevarsko sredstvo velikih međunarodnih profesionalnih računovodstvenih firmi da konstantno uvećavaju svoju zarađivačku moć; preduzeća su prisiljena da se adaptiraju vrlo izraženim nacionalnim, društvenim, političkim i ekonomskim pritiscima, a da se, uz to, polazeći od teške finansijske situacije u kojoj se nalaze, teško mogu prilagoditi vrlo složenim i nerealno skupim međunarodnim zahtevima.35

Na ovim našim „tranzicionim“ prostorima standardizacija računovodstva i revizije je, svakako, unapredila teoriju i praksu računovodstva i revizije. 32 Vidaković, V. S.. Računovodstvo – jezik poslovnog sporazumevanja, „Megatrend“,

Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2002. godine, str. 349. 33 Na 12. Međunarodnom kongresu računovođa, održanom oktobra 1982. godine, u Meksiko

Sitiju, Džon Tarner, eks-ministar finansija i pravde Kanade, naveo je čitav niz prednosti koje donosi standardizacija računovodstva, videti: Vidaković, V. S.: op. cit., str. 349.

34 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 351. 35 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 351.


250234

Međutim, početno oduševljenje Međunarodnim računovodstvenim standardima, Međunarodnim standardima revizije i Međunarodnim standardima finansijskog izveštavanja, brzo je splasnulo, odnosno relevantna empirijska istraživanja su indicirala da su primenom ovih rešenja stvoreni i određeni problemi, te otvoren čitav niz različitih pitanja.

Drugim rečima, oni koji su u praksi morali da primenjuju ove standarde nisu njima bili preterano oduševljeni, odnosno opravdano im se prigovarala nedovoljna preciznost, nepreglednost, teško razumljiv tekst neprimeren svakodnevnoj upotrebi, neprecizan i nekorektan prevod s engleskog jezika i sl.

Pored suštinskih pitanja koja se odnose na primenjivost svih Međunarodnih računovodstvenih standarda na srpska preduzeća i srpske uslove, postavlja se i čitav niz tehničkih pitanja koja u značajnoj meri komplikuju ovu materiju. Izuzimanje Saveza računovođa i revizora Srbije, kao jedine institucije u zemlji koja ima pravo stečeno od strane IFAC-a, da prevodi, obelodanjuje i usklađuje MRS/MSFI i MSR, iz člana 3, smatra se najvećom zamerkom postojećeg Zakona o računovodstvu, sa negativnim implikacijama na standardizaciju i kvalitet finansijskog izveštavanja u Srbiji.

Odlukom koja se odnosi na odustajanje od primene nacionalnih računovodstvenih standarda vezanih za obrazovanje računovođa i primenu računovodstvenih softvera, takođe su ugroženi kvalitet i pouzdanost finansijskog izveštavanja u Srbiji. Iako je zakonom naglašeno da pravna lica i preduzetnici nužno moraju da primenjuju standardni računovodstveni softver, nigde nije precizno određeno kojim standardom se to reguliše.36

Nužnost kontrole kvaliteta (prema zahtevima VIII direktive), na našim prostorima izostaje, što je uočljivo iz činjenice da je revizija postala vrlo unosan biznis, ali koji nije praćen nikakvim sistemom odgovornosti i sankcionisanja.

Na stagnaciju i slabljenje finansijskog izveštavanja u Srbiji, međutim, u mnogo većoj meri su uticala suštinska pitanja. Jedno od njih, vrlo pogubno za kvalitet finansijskog izveštavanja u Srbiji, svakako se odnosi na realno postojanje izbora između više alternativa u okviru MRS/MSFI.

Naime, kreatori međunarodnih standarda uredili su MRS/MSFI fleksibilnim za upotrebu, što se pokazalo velikim nedostatkom, posebno kada se u žiži nalazi teritorijalna uporedivost finansijskih izveštaja poslovnih subjekata u jednoj delatnosti, privrednoj grani ili privredi.37

Pored činjenice da su bili izvor različitosti, fleksibilni standardi stvorili su pogodan teren za nastanak računovodstvenih prevara širokog spektra. Zbog otvorene mogućnosti primene različitih metoda i postupaka pri sastavljanju

36 Videti: Vukelić, G.: Profesionalne računovodstvene regulative i finansijsko izveštavanje, str.

67. 37 Dmitrović, Š. Lj., Milutinović, S.: Mogućnosti unapređenja kvaliteta finansijskog

izveštavanja u Srbiji, Zbornik radova sa 41. Simpozijuma: Mogućnosti i ograničenja razvoja računovodstvene profesije u Srbiji, Zlatibor, 2010. godine, str. 87.


251235

finansijskih izveštaja iste bilansne pozicije su različito tretirane kod različitih poslovnih subjekata, što je dovelo do neuporedivosti bilansnih pozicija, a samim tim i finansijskih izveštaja jednog poslovnog subjekta sa bilansnim pozicijama, odnosno finansijskim izveštajima poslovnih subjekata koji se služe drugim alternativama.

Deo mogućih alternativa, koje MRS/MSFI dozvoljavaju, upućuju na neke od najčešćih razloga zbog kojih su finansijski izveštaji privrednih društava međusobno neuporedivi, i to:38

– proizvoljno definisanje pragova materijalnosti; – izbor između različitih metoda obračuna utroška zaliha materijala pri

upotrebi stvarne nabavne cene; – izbor između različitih metoda obračuna amortizacije; – proizvoljno određivanje (procena) veka upotrebe nekog oblika stalne

imovine i nivoa amortizacione stope; – dopuštene alternative u početnom merenju i naknadnom merenju nakon

početnog priznavanja imovine; – proizvoljno određivanje otpisa spornih potraživanja; – različite dopuštene metode utvrđivanja cena transakcija između povezanih

lica, i sl. Da bi se realizovala strategija minimiziranja posledica udaljavanja

finansijskih izveštaja od realnosti neophodno je na visok nivo podići preventivnu liniju odbrane od negativnih uticaja iz poslovnog okruženja (korporativno upravljanje, interna kontrola, interna revizija, due diligence proces), a, s druge strane, simultano raditi na uspostavi reaktivne linije pomenute odbrane (eksterna revizije i forenzička računovodstvena revizija).

Međutim, realizovanje pomenute strategije otežano je činjenicom da je čitav niz uzroka39 doveo do diskreditacije revizijske profesije, i to:

– narušen kredibilitet državne revizije u zemljama članicama EU; – neažurnost i nemarnost Evropskog revizorskog suda; – uporno izbegavanje SAD-a, da se uključuje u proces harmonizacije

finansijskog izveštavanja i revizije; – neodgovorno davanje pozitivnog revizorskog mišljenja kompanijama koje

su u tom momentu bile u ogromnim finansijskim problemima (većina ih je potom i bankrotirala);

– matične revizijske firme iz SAD-a (sa mrežom zavisnih revizijskih preduzeća širok sveta), su propisale, razvijale i nametale unificirane

38 Dmitrović, Š. Lj., Milutinović, S.: op. cit., str. 88, 89. 39 Vidaković, V. S.: Neophodnost redefinisanja pravaca razvoja revizije u BiH – u okolnostima

ozbiljno narušenog kredibiliteta, Zbornik radova sa 13. Međunarodnog simpozija, URRFBiH, Neum, 2010., str. 360.


252236

globalne postupke, procedure, direktive i tehnologije, korespodentnim firmama širom sveta, ne respektujući njihove specifičnosti;

– oštra i bespoštedna konkurencija između, velike četvorke, drugorazrednih firmi i ostalih revizijskih firmi, rezultirala je srozavanjem kvaliteta obavljenih revizijskih usluga;

– neadekvatno približavanje revizorske „elite“, poslovnoj eliti (u uslovima bespoštedne konkurencije među revizijskim firmama, kao i borbe među samim revizorima za što višim nivoom na hijerarhijskoj lestvici u samoj revizorskoj firmi uz što veću platu i bonuse), navela je pojedine revizore na nečasno obavljanje revizijskih usluga;

– skoro masovna pojava kriminalne povezanosti između revizora i korporativnog menadžmenta (motivisanog da prikazom „lažnog“ poslovnog uspeha, obmanu vlasnike, stejkholdere, i ostale korisnike revizorskog izveštaja);

– koncept „samoregulacije“ u oblasti revizije finansijskih izveštaja nije izdržao brojne izazove vremena;

– simultano vršenje revizije finansijskih izveštaja i pružanje ostalih usluga kod jednog klijenta, od strane iste revizijske firme, takođe, je rezultiralo nekvalitetnom revizijskom uslugom;

– pojava novih ekonomskih i pravnih kategorija (kao i zahtevi zaštite životne sredine i adekvatni propisi u vezi sa njima) izazvala je vrlo složene probleme vezane za priznavanje i vrednovanje u bilansima, u smislu računovodstvenog tretmana.

3. NEUTRALIZOVANJE GUBITKA POVERENJA U RAČUNOVODSTVENU PROFESIJU U preteranom verovanju u automatizam tržišnog samoregulisanja,

ubeđenosti u potrebu hitnog povlačenja države iz ekonomske sfere (usled čega je stvoren sistemski gep, u kome su stare strukture upravljanja brzo porušene, a nove u međuvremenu nisu stvorene ili su stvorene u relativno kratkom vremenskom periodu u kome ne mogu sistemski da profunkcionišu), temeljile su se osnovne slabosti koje su se pokazale kod većine zemalja u tranziciji. Upravo na navedeni način u većini njih je zabeležen katastrofalan ekonomski učinak.

Niti u EU, niti u SAD-u, promoteri vladajuće neoliberalne ekonomske doktrine (rukovodeći se politikom dvostrukih standarda), nisu želeli da „nevidljiva ruka tržišta“ uspostavi opštu ravnotežu i „očisti tržište“ od korporacija koje su se nalazile u stanju finansijske dubioze. Naime, pomenute korporacije su (nakon pokrića ogromnih minusa iz bezuslovnih dotacija svojih vlada), potpomognute logistički od MMF-a, WB i ECB, zahtevale od drugih zemalja pogođenih krizom bespogovorno disciplinovanje i nastavljanje


253237

primene, po njih pogubnog, neoliberalnog ekonomskog modela, kao primarne ideologije transnacionalne buržoazije.

Neupitno je, dakle, da se ovako, kao do sada, više ne može, odnosno promena načina upravljanja ekonomijom, za zemlje u razvoju nije nikakvo „ideološko“, niti „teorijsko“, već sasvim praktično pitanje, koje se tiče definitivnog napuštanja neoliberalnog scenarija uređenja njihovih ekonomija.

Bio bi to ujedno i ključni korak za povratak poverenja u računovodstvenu profesiju. Naime, upravo je standardizacija (kao nova diktatura našeg doba), računovodstvenu profesiju pretvorila u „računovodstveno - administrativno dućandžijsku kulturu“, sa kojom nije moguće pronaći rešenje za aktuelne probleme.

Problemi sa kojima se danas suočavaju tranzicione zemlje nastali su, uglavnom, kao rezultat vladajućih standarda, zato ih i nije moguće rešiti u okviru postojećih standarda. Da bi se kriza rešavala potrebno je inovativno razmišljanje, a ono po definiciji odstupa od standarda.

Za izgradnju usavršenog i savremenog sistema finansijskog izveštavanja40, razvijena i kompetentna računovodstvena profesija predstavlja jedan od temeljnih uslova. Da u zemljama u tranziciji računovodstveni sistem treba da postane problematika od prvorazrednog značaja indicira činjenica da su preduzeća sa neadekvatnim korportivnim upravljanjem i niskom korporativnom kulturom (inače osobenom za ekonomije zemalja u tranziciji), izložena korišćenju finansijskih izveštaja za vršenje brojnih kriminalnih radnji u računovodstvu.

Da bi se u tranzicionim zemljama, u kojima se do sada nije razvijala menadžment kultura i tržišno privređivanje, osećaj o riziku od strane međunarodne finansijske zajednice sveo na prihvatljiv nivo (u pogledu investiranja vlasničkog kapitala ili kreditiranja), neophodna je međunarodno priznata računovodstvena profesija.41

S obzirom na činjenicu, da su računovodstvo i revizija produkt ekonomskog i ukupnog društvenog sistema (ali simultano i determinanta razvoja sistema), očigledno je da krivca za vrlo nizak nivo kvaliteta finansijskog izveštavanja treba tražiti na više strana.

Pođe li se od zakonske regulative (kao i ukupne brige o funkcionisanju odnosa „profesionalna odgovornost – javni interes“), ključna je uloga države.42 Značajan kvalitativni iskorak, u odnosu na sva prethodna rešenja, značio bi stvaranje okruženja u kome bi se računovodstvenoj profesiji počeo vraćati izgubljeni kredibilitet.

40 Koji za rezultat treba da ima veći stepen upoređivanja i razumevanja finansijskih izveštaja

privrednih društava. 41 Vidaković, V. S.. Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, str. 47. 42 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 54.


254238

Sledeći kvalitativni pomak bi značio povlačenje države iz ove problematike, odnosno opravdano ustupanje mesta i prostora profesionalnim asocijacijama,43 čije sve raspložive snage se moraju angažovati na hitnom i temeljitom zatvaranju izveštajnog gep-a, odnosno jaza između novih računovodstveno-izveštajnih izazova i postojećeg stanja računovodstvenih znanja i veština u nas, kao i onoga što finansijski izveštaji objektivno pružaju.44 Sve ostalo računovodstvo će uraditi samo, jer mu je, kao društvenoj nauci, tipična fleksibilnost, koja mu omogućava prilagodljivost, kao glavnu vrednost.45 Međutim, jedan od najvećih pogrešnih poteza zakonodavca u Srbiji jeste oduzimanje ovlašćenja i nipodaštavanje doprinosa razvoju finansijskog izveštavanja Saveza računovođa i revizora Srbije, jedine profesionalne organizacije u Srbiji, koja je članica IFAC-a od 1996. godine, što se vrlo negativno odrazilo na kvalitet finansijskog izveštavanja.

Jedan od ključnih aktera koji, takođe, otežava kvalitetnije funkcionisanje dvostranog procesa na relaciji „profesionalna odgovornost – javni interes“ je i vrhovni menadžment preduzeća, koji ima, dakle, dvojaku ulogu, i to:46

– u prvom redu, on je kreator eksternih finansijsko-računovodstvenih informacija (pri čemu koristi samo ekspertske usluge računovođa i revizora),

– on je i korisnik finansijsko-računovodstvenih informacija o preduzeću koje vodi, o drugim preduzećima, i na tome zasnovanim informacijama društvenog računovodstva, tj. statistike nacionalnog dohotka kao dela tog računovodstva.

Međutim, tri su glavna razloga47 zbog kojih menadžment naših preduzeća ni jednu od pomenutih uloga ne realizuje na adekvatan način, i to: nedopustivo niska računovodstvena obrazovanost članova vrhovnog menadžmenta, zatim neadekvatan stepen poslovne etike u krugovima uprave i, na kraju, odsustvo sankcija za slučaj emitovanja nedovoljno relevantnih, pouzdanih i uporedivih finansijskih izveštaja.

43 Zakonskom regulativom mora se stvoriti dobar okvir za profesionalno delovanje računovođa i

revizora. Međutim, sama regulativa unutar profesije mora biti prepuštena profesiji, uz napomenu da se podrazumeva profesionalna kontrola kvaliteta rada računovođa i revizora. Samo u takvim uslovima moguće je očekivati da će se uvažavanjem MRS stvoriti pretpostavke za kvalitetno merenje sigurnosti i uspešnosti poslovanja, odnosno za kvalitetnu analizu finansijskih izveštaja, dok će MSR biti solidna osnova za provođenje revizije finansijskih izveštaja.

44 Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, str. 55. 45 Vidaković, V. S.: Računovodstvo – jezik poslovnog sporazumevanja, str. 351. 46 Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, str. 53. 47 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 53.


255239

Kao da se svesno zanemaruje činjenica da pouzdani, tačni, ažurni i istiniti finansijski izveštaji primarno zavise od uvođenja (a potom i dosledne primene), sistema odgovornosti menadžmenta, uprave akcionarskog društva i nadzornog odbora. Oni, naime, donose odluke, zaključuju ugovore, utvrđuju cene, odobravaju popuste kupcima, odobravaju kredite sa osiguranim ili neosiguranim garancijama, i sl.

Način za prevazilaženje navedenih problema nalazi se, svakako, u intenziviranju računovodstvenog obrazovanja menadžera, kao i insistiranje na zahtevu da sačine sopstveni kodeks poslovne etike, te da stalno rade na njegovoj afirmaciji. Navedeno je obavezno preduzeti, jer menadžmentu preduzeća i pripada najveći stepen odgovornosti za istinito i pošteno finansijsko izveštavanje.

I u drugim tranzicionim zemljama su, po logici stvari, prisutne slične dileme. Naime, sigurno je da kao konačno rešenje nije moguće ponuditi prihvatanje celokupne moguće međunarodne računovodstvene regulative i na taj način smatrati da su problemi rešeni. S druge strane, nemoguće je i zanemariti međunarodnu računovodstvenu regulativu, i pri tome se usmeriti u pravcu međunarodnih integracija.

Rešenje je, kao što to obično i jeste slučaj, negde između ova dva pomenuta ekstrema, tj. negde u sredini. To praktično znači, maksimalno uvažavanje međunarodne regulative uz simultano respektovanje nacionalnih osobenosti. Odnosno, rešenja koje će se primenjivati moraju biti zasnovana na MRS i MSR, što ne mora neophodno značiti i njihovu direktnu primenu i to za sva preduzeća.

Nepobitnu činjenicu da se na području evropskog računovodstva u poslednjih nekoliko decenija radi ozbiljno na smanjivanju reaktivnog, uz istovremeni porast proaktivnog rada evropskih faktora harmonizacije finansijskog izveštavanja (engl. Proactive Accounting Activities in Europe), izuzetno je važno da prihvate, s jedne strane zemlje kandidati za članstvo u EU, kao i one zemlje koje su započele pregovore o pristupanju EU. Naime, računovodstveni sistem (koji se u prošlosti pretežno bavio načinima, metodama i tehnikama evidentiranja, procenama i predviđanjima ekonomskih okolnosti, stanja i uspeha u preduzeću) se sve više usmerava u pravcu računovodstvene filozofije, koja se ogleda u tome da na misaon način sagleda svaku poslovnu aktivnost kroz prizmu njenog uticaja na ekonomsku moć i uspeh preduzeća.48

Svaka poslovna transakcija ima za posledicu promenu ekonomskih kategorija (prihod, rashod, trošak, sredstvo, dug, kapital, priliv i odliv novca, i sl.), koje predstavljaju predmet računovodstvenog prognoziranja, praćenja i procenjivanja. Neophodno je implementirati mišljenje da je savremeno preduzeće poslovni sistem sa kardinalnim i osnovnim poslovnim ciljevima i sve njihove prvobitne finansijske postavke, njihove utroške, troškove i rashode

48 Vidaković, V. S.: Uloga računovodstvene profesije u realizaciji poslovnih ciljeva u zemljama

u tranziciji, časopis „Poslovna ekonomije“, Edukons Univerzitet, 2013. g., broj 2, str. 27.


256240

treba podrediti obimu i vrednosti realizovanih i prodatih poslovnih učinaka. Prema striktnom respektovanju pretpostavki i osnovnih principa delovanja poslovnog sistema, preduzeće je veštački sistem koji funkcioniše nalik živom sistemu, uz napomenu da nema ugrađene samoregulacije, odnosno onima koji odlučuju je poveren osnovni zadatak, da ga konstantno usmeravaju i usklađuju.49 Od lica koja odlučuju, takav sistem zahteva solidno poznavanje anatomije i fiziologije njegovog delovanja, kao njegovih prednosti i nedostataka, a takođe i šansi i opasnosti.

U evropskim preduzećima računovođa danas, kao glavni privrednik, odnosno glavni kontrolor,50 ima konstantan uvid u ekonomsko-finansijsku sliku o celokupnoj finansijskoj situaciji – poslovnom i novčanom uspehu preduzeća i njegovih delova, kao i svih njegovih poslovnih učinaka, za koje interes pokazuju poslovni partneri.

U današnjim uslovima, dakle, računovođa sve više postaje neko ko ekonomski brine o preduzeću, čije je poslovanje sve više usmereno u pravcu budućnosti; bavi se pitanjima povezanim s prognozama i prognoziranjem privrednih okolnosti i uspeha preduzeća u budućnosti; postaje glavni ekonomski veštak za izbor vizije, poslanstva i poslovnih strategija; a sami načini, metode i tehnike računovodstva povereni su kreatorima računovodstvenih doktrina na međunarodnom i državnom nivou. Od svega mu ostaje samo izbor računovodstvenih usmerenja u skladu sa propisanom doktrinom računovodstva i finansijskog izveštavanja.51

Međutim, da bi se i u tranzicionim zemljama računovodstveni sistem usmerio u pravcu računovodstvene filozofije, neophodno je, u prvom redu, osloboditi se tzv. nove profesionalne računovodstvene prakse52 (aktuelnog „izuma“ zagovornika neoliberalne ekonomske doktrine), koja je otvorila širok prostor za kreativno računovodstvo. Glavni predmet kreativnog računovodstva predstavlja godišnji zaključni bilans, jer on služi simultano i interesima preduzeća i interesima eksternih korisnika finansijskih izveštaja. Kreativno

49 Koletnik, F., Koletnik, K. M.: Razvoj računovodstvenih rešenja u državama EU, Zbornik

radova sa 10. Međunarodnog simpozija: Finansijska i računovodstvena efikasnost u funkciji ostvarivanja dobrih poslovnih rezultata, URRFBiH, Neum, 2007., str. 66.

50 Koletnik, F., Koletnik, K. M.: op. cit., str. 66. 51 Koletnik, F., Koletnik, K. M.: op. cit., str. 66. 52 Zagovornici dominantne neoliberalne ekonomske doktrine primenjivali su politiku dvostrukih

aršina na računovodstveni koncept fer vrednosti, što je, po logici stvari, rezultiralo dodatnim pogoršanjem kvaliteta finansijskog izveštavanja, kao i dodatnim slabljenjem kredibiliteta računovodstvene i revizijske profesije. Naime, izmenom MRS 39 i MSFI 7 (s jeseni 2008. g.), pod izgovorom „zaustavljanja panike i daljeg širenja krize“, legalizovana je praksa bahatog, samovoljnog i retroaktivnog „ulepšavanja izloga“, tzv. nova profesionalna računovodstvena praksa. Retroaktivno nepoštovanje koncepta vrednosti dozvoljeno je bankama i ostalim finansijskim institucijama na taj način da nisu morale iskazivati na tržištu verifikovane trajne gubitke (po osnovu držanja u portfoliju tzv. „finansijskog smeća“, odnosno „trulih“ hartija od vrednosti).


257241

računovodstvo,53 naime, predstavlja korišćenje standardima finansijskog izveštavanja dozvoljenih metoda i postupaka, ali ne u duhu standarda, nego s ciljem postizanja povoljnije (ili manje povoljne) slike o privrednom društvu koje prezentira finansijske izveštaje, od realne finansijske situacije. Prevare učinjene na navedeni način se, de facto, postižu dozvoljenim sredstvima.

Polazeći od činjenice da u kriznim periodima nema elementarnih pretpostavki da se u tranzicionim zemljama na jedan misaon način sagleda svaka poslovna aktivnost kroz prizmu njenog uticaja na ekonomsku moć i uspeh preduzeća, izražena je potreba za državnim intervencionizmom,54 kao načinom za ublažavanje privrednih teškoća i pomoći za rešavanje pojedinih ekonomskih i socijalnih problema. Pođe li se od zakonske regulative (koja je u nadležnosti države), kao i ukupne brige o funkcionisanju odnosa „profesionalna odgovornost – javni interes“, od države Srbije se očekuje urgentna reforma računovodstvene i revizijske regulative.

Potreba za navedenim proizilazi iz činjenice da je vrlo mlako i labavo dosadašnje zakonodavstvo otvaralo širok manevarski prostor za brojne računovodstvene neregularnosti, u vidu:55 pogrešne procene nekretnina; pogrešne procene svih oblika zaliha; pogrešne procene kursnih razlika u deviznim transakcijama; pogrešne procene realnih potraživanja; pogrešne procene ukupnih obaveza prema poslovnim partnerima, zaposlenima i u izmirivanju javnih obaveza. Sve navedeno rezultiralo je brojnim finansijskim skandalima („Agrobanka“, „Razvojna banka Vojvodine“, „Galenika“, „Azotara“ Pančevo, „Jugoremedija“, „Univerzal banka“, „Srbijalek“, „Kolubara“), koji su se ispoljavali u: velikim poreskim utajama, računovodstvenim prevarama, prikraćivanju poverilaca, dugogodišnjim neisplaćivanjem zarada zaposlenima, i sl. Pomenute reforme treba usmeriti na:56

– postavljanje novih efikasnijih odbrambenih mehanizama zaštite javnih interesa i vlasnika kapitala, svih oblika vlasništva (s osnovnim ciljem

53 Videti: Orsag, S.: Računovodstvo kao sastavnica korporacijskog upravljanja, Zbornik radova

sa 13. Međunarodnog simpozija: Računovodstvena profesija u BiH (stanje, potrebe i perspektive), URRFBiH, Neum, 2010., str. 203.

54 U periodu velike ekonomske krize, od 1929. do 1933. godine, skoro u svim razvijenim kapitalističkim zemljama došlo je do intenzivne državne intervencije. Za vreme pripremanja i vođenja ratova, takođe, do izražaja dolazi državni intervencionizam. Nakon II svetskog rata, u većini kapitalističkih zemalja državna intervencija se kretala u pravcu kontrole privrede i upravljanja privredom. U svemu navedenom knjigovodstvo je imalo posebnu ulogu.

55 Vidaković, S. N., Ljubojević, M., Petrović, D.: Kvalitetno finansijsko izveštavanje – važna pretpostavka sigurnosti i poverenja u modernom društvu, časopis „Poslovna ekonomija“, Edukons Univerzitet, Sremska Kamenica, 2013. g., str. 132.

56 Videti: Vidaković, S. N., Ljubojević, N., Petrović, D.: Kvalitetno finansijsko izveštavanje – važna pretpostavka sigurnosti i poverenja u modernom društvu, str. 133.


258242

sprečavanja dalje eskalacije finansijskih prevara, pronevera i organizovanog finansijskog kriminala i korupcije);

– donošenje zakona o budžetskom računovodstvu za javni sektor (u kome se troši više od 50% BNP, a nema pouzdane zakonodavne regulative i javne zaštite, zbog čega se prekomerno dešavaju nekontrolisani budžetski deficiti), zatim otežano identifikovanje nezakonitog trošenja budžetskih sredstava, potom neizvršavanje stvorenih obaveza javnog sektora prema privredi, nakon toga pojave ozbiljne finansijske nelikvidnosti u zemlji, i sl.:

– obezbeđivanje ažurnih i tačnih prevoda međunarodnih računovodstvenih standarda za privredu i posebnih za javni sektor (neprihvatljiva je, naime, dosadašnja praksa da nadležni državni organ prevođenje MRS poverava privatnom posredniku bez javnog tendera).

Potrebe za pojačanim državnim intervencionizmom još je izraženija na

primeru računovodstvene prakse u Bosni i Hercegovini, koja ima, specifične probleme vezane za dosadašnje računovodstveno zakonodavstvo.57 Naime, računovodstvena praksa u Bosni i Hercegovini je regulisana: u prvom redu, Krovnim zakonom na nivou države Bosne i Hercegovine, zatim entitetskim zakonodavstvom Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske i, napokon, zakonodavstvom Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine. Navedena zakonodavna rašomonijada otvorila je, naravno, širok prostor za brojne računovodstvene manipulacija i prevare.

Isto tako, vlasti Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine uporno i svesno opstruiraju donošenje Zakona o računovodstvu i reviziji. S obzirom na to, da je privrednim subjektima u Brčko Distriktu Bosne i Hercegovine dopušteno proizvoljno opredeljivanje za propisane sheme Bilansa uspeha (ili prema zakonodavstvu FBiH ili zakonodavstvu Republike Srpske), sasvim je logično da je potpuno otvoren teren za bavljenje računovodstvenim manipulacijama i prevarama.

Pomenuta računovodstvena zakonodavna rašomonijada, sa pogubnim posledicama na finansijsko izveštavanje, bi se, u prvo vreme, trebala suzbiti primenom jednoobraznosti u knjigovodstvu,58 s ciljem respektovanja, već pomenutih, nacionalnih osobenosti.

57 Vidaković, S. N., Ljubojević, M., Petrović, D.: op. cit., str. 134. 58 Koja se sastoji u jedinstvenim principima kontiranja, jedinstvenoj klasifikaciji računa,

jedinstvenoj terminologiji i istovetnom obračunu rezultata u knjigovodstvu raznih privrednih društava, a do njene primene su dovele promene u ekonomici, počev od kraja 19. veka, uporedo sa prebacivanjem težišta knjigovodstva na obuhvatanje i kontrolu procesa proizvodnje.


259243

ZAKLJUČAK Sa svakog racionalnog stanovišta ortodoksna ekonomija i neoliberalni

model koji je podržava su u ozbiljnim problemima. Međutim, njihovo opstajanje i produžena dominacija i nakon pogubnih efekata ekonomske krize, nije stvar istine i verodostojnosti, nego moći. Svi oni koji zaista žele „pobeći“ od krize, moraju napustiti, stvarno i definitivno, ortodoksnu ekonomiju i neoliberalni model.

Međutim, većina ekonomista, protagonista ove struje (koji rade u interesu svetske oligarhije i krupnog kapitala), koji dominiraju i na Univerzitetima Zapadnih zemalja, nastavila je po starom, kao da se ništa nije dogodilo, odnosno nisu preispitali svoje pogrešne i promašene teorije, niti su razmotrili neke druge mogućnosti.

Kao da su zaboravili da: nisu predvideli najveći ekonomski slom (u poslednjih osam decenija); su tvrdili da su ovakve krize stvar prošlosti; su neki od tih vodećih ekonomista igrali ključnu ulogu u osmišljavanju katastrofalnih finansijskih derivata, koji su podstakli urušavanje privrede; su nas plaćeni promoteri banaka i hedž fondova svojim „stručnim“ savetima gurnuli sa svoje špekulativne litice.

Bilo koja druga profesija, nakon pomenutih spektakularnih grešaka i izazivanja pustoši, izgubile bi, definitivno ugled i podršku. Uprkos tome, protagonisti ortodoksne ekonomije i neoliberalnog modela i dalje dominiraju na univerzitetima i savetuju vlade.

Opstanak, koji šire posmatrano podrazumeva rast i razvoj (kao uslov održivog „preživljavanja“), osnovni je cilj svakog sistema, uključujući i poslovne sisteme. Simultano, opstanak konkurentnog poslovnog sistema (u skladu sa temeljnim postavkama savremene teorije sistema), nije moguć bez njegovog adaptiranja promenama u poslovnom okruženju, koje inciraju i promene u poslovnim korporacijama. U skladu sa brzinom, obimom i karakterom promena (kako u okruženju, tako i u savremenim korporacijama) mora da se menja savremeni računovodstveni sistem. U sklopu modernog računovodstva u celini, a u funkciji ekonomsko-finansijske stabilizacije (kao odgovor na ekonomsko-finansijsku krizu), neophodno je, s jedne strane, razvijati nove paradigme, dok je, s druge strane, neophodno ponovo uspostaviti poverenje u računovodstvenu profesiju, kao conditio sine qua non za izgradnju modernog finansijskog izveštavanja.

Višegodišnjom primenom nametnutih Međunarodnih računovodstvenih standarda stekla su se određena iskustva, uočile određene prednosti, ali i brojni problemi u primeni, tako da se sve više raspravlja o ograničenjima i modalitetima njihove „direktne“ primene, kao i problemima koji su sa tim povezani.


260244

I pored činjenice da Međunarodni računovodstveni standardi egzistiraju već punih 30 godina, postoje zemlje sa sopstvenim standardima, odnosno sa sopstvenom računovodstvenom regulativom.

Zemlje razvijenog zapadnog sveta (SAD i Velika Britanija), imaju nacionalne računovodstvene standarde koji su znatno detaljniji i koji se, u većoj ili manjoj meri, u pojedinim odredbama, razlikuju od samih Međunarodnih računovodstvenih standarda. Čak, šta više, evidento je da u poslednje vreme Međunarodni računovodstveni standardi, odnosno Međunarodni standardi finansijskog izveštavanja, i u formalnom i u materijalnom smislu, počinju da liče sve više na američke nacionalne računovodstvene standarde.

U zemljama EU računovodstveni sistem i finansijsko izveštavanje je već odavno regulisano Direktivama EU, pri čemu se na područje finansijskog izveštavanja, posebno odnose IV i VII direktiva.

Prema empirijskim istraživanjima u tranzicionim zemljama, pokazalo se da su oni koji ih u praksi moraju primenjivati njime razočarani, tj. prigovaraju im nedovoljnu preciznost, nepreglednost, teško razumljiv tekst neprimeren svakodnevnoj upotrebi, neprecizan i nekorektan prevod sa engleskog jezika, i sl.

Sagledavanjem situacije u oblasti finansijskog izveštavanja u Srbiji u poslednjih dvadeset godina, kao i uzimanjem u obzir preduzetih priprema za integracije u evropske tokove, potrebno je maksimalno respektovati međunarodnu računovodstvenu regulativu, uz naglašeno uvažavanje najvažnijih nacionalnih specifičnosti.

Neutralizovanje gubitka poverenja u računovodstvenu profesiju zahteva zalaganje i profesionalni odnos svih učesnika u postupku finansijskog izveštavanja, kako kreatora standarda, regulatornih tela, eksternih i internih revizora, tako isto i rukovodstva, upravnih odbora i ostalih učesnika u postupku finansijskog izveštavanja.

Prevazilažanje razlika u računovodstvenim i revizorskim standardima (s konačnim ciljem eliminisanja nerazumevanja, grešaka i kriminalnih radnji u računovodstvu), u interesu je celokupne svetske javnosti.

LITERATURA 1. Vidaković, S. N., Ljubojević, M, Perović, D.: Kvalitetno finansijsko

izveštavanje – važna pretpostavka sigurnosti i poverenja u modernom društvu, časopis „Poslovna ekonomija“, Univerzitet Edukons, Sremska Kamenica, 2013.

2. Vidaković, V. S.: Uloga računovodstvene profesije u realizaciji poslovnih ciljeva u zemljama u tranziciji, časopis „Poslovna ekonomija“, Edukons Univerzitet, Sremska Kamenica, 2013.

3. Vidaković, V. S.: Uloga računovodstva i revizije u upravljanju ciljevima, strategijama i performansama preduzeća, Zbornik radova sa 16.


261245

Međunarodnog simpozija: Uloga računovodstvene profesije u realizaciji poslovnih ciljeva, URRFBiH, Neum, 2013.

4. Vidaković, V. S.: Neophodnost redefinisanja pravaca razvoja revizije u BiH – u okolnostima ozbiljno narušenog kredibiliteta, Zbornik radova sa 13. Međunarodnog simpozija, URRFBiH, Neum, 2010.

5. Vidaković, V. S.: Revizija – osnovna kompetentnosti, kredibiliteta, poverenja, Novi Sad, 2009.

6. Vidaković, V. S.: Eksterna revizija finansijskih izveštaja, FABUS, Novi Sad, 2007.

7. Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, FABUS, Novi Sad, 2005.

8. Vidaković, V. S.: Računovodstvo – jezik poslovnog sporazumevanja, „Megatrend“ Univerzitet primenjenih nauka, Beograd, 2002.

9. Vukelić, G.: Profesionalna računovodstvena regulativa i finansijsko izveštavanje, Zbornik radova sa 41. Simpozijuma: Mogućnost i ograničenja razvoja računovodstvene profesije u Srbiji, Zlatibor, 2010.

10. Gulin, F.: Finansijsko restrukturiranje unutar grupe za konsolidaciju – računovodstveni tretman, Zbornik radova sa 15. Međunarodnog simpozija. Finansijski sistem i ekonomski razvoj, URRFBiH, Neum, 2013.

11. Dmitrović, Š. Lj., Milutinović, S.: Mogućnosti unapređenja kvaliteta finansijskog izveštavanja u Srbiji, Zbornik radova sa 41. Simpozijuma: Mogućnosti i ograničenja razvoja računovodstvene profesije u Srbiji, Zlatibor, 2010.

12. Dušanić, B. J.: Washington Consensus (kodifikovani program ekonomskog neokolonijalizma), Nova Evropa, Beograd, 2007.

13. Žager, L., Tušek, B., Đager, K.: Karakteristike revizije i analize finansijskih izvještaja zasnovane na Međunarodnim standardima, Zbornik radova sa VIII Međunarodnog simpozija: Novi računovodstveni i porezni propisi korak bliže BiH Evropi, Neum, 2005.

14. Koletnik, F., Koletnik, K. M.: Razvoj računovodstvenih rešenja u državama EU, Zbornik radova sa 10. Međunarodnog simpozija: Finansijska i računovodstvena efikasnost u funkciji ostvarivanja dobrih poslovnih rezultata, URRFBiH, Neum, 2007.

15. Orsag, S.: Računovodstvo kao sastavnica korporacijskog upravljanja, Zbornik radova sa 13. Međunarodnog simpozija: Računovodstvena profesija u BiH (stanje, potrebe i perspektive), URRFBiH, Neum, 2010.

16. Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog menadžmenta, Zbornik radova sa 32. Simpozijuma: Računovodstvo i finansijski menadžment preduzeća i banaka, Zlatibor, 2001.

17. Teofanović, R.: Istorija i teorije knjigovodstva, Savremena administracija, Beograd, 1958.


262246

SUMMARY

LOSS OF TRUST IN THE ACCOUNTING PROFESSION – CONSEQUENCE OF NEOLIBERAL ECONOMIC MODEL

Globalization processes on the wings of Friedman’s neoliberal economic doctrine had been absolutely dominating the business environment until 2008. Mankind is today paying a high price for the false economic theory and wrong economic policy. In the interest of global oligarchy, large capital, as well as a narrow comprador circle in the country, the neoliberal economic model is implemented, and it is the biggest culprit for the endless economic crisis, the consequences of which still cannot be understood. For the wealthy and powerful ones, the neoliberalism (the basic institutional property of which, and at the same time the greatest misery of masters of mankind, is „everything for us, nothing for others“), is basically a „myth“. The fact that the global wealth is concentrated in hands of a small number of people indicates a great injustice and political immorality, on which the transnational bourgeoisie of the financial speculators is based. A report of the British assistance non-governmental organization (Oxfam), shows that 85 people in the world have wealth equal to the wealth of other 3.5 billion people in the world. Accounting profession has lost most of its credibility exactly in this period of its long lasting history. Right and duty of the accounting profession is to transform accounting, from present state of the „accounting-administrative petty culture“ into a comprehensive and consistent system, capable of enduring the challenges of crisis and contribute to the economic consolidation of the commercial sector. Keywords: economic crisis, alibi to incompetent leaders, neoliberalism, corporate financial scandals, damaged credibility of profession...


263247

dr Danica Petrović1 ovlašćeni revizor PETROS d. O. O. za računovodstvo, reviziju i konsalting, Bijeljina mr Snežana Cico2 Saveza računovođa i revizora Srbije, Sombor dr Izet Banda Vijeće naroda Republike Srpske, Banja Luka

DUE DILIGENCE PROCES – U FUNKCIJI OTKLANJANJA NEGATIVNIH POSLEDICA NEOLIBERALIZMA

Apstrakt: EU je, od 2008. do 2010. godine, na spasavanje posrnulih banaka utrošila 4,1 bilion evra, odnosno, trećinu ukupnog BDP evrozone. Prema procenama MMF – a, u sledeće dve godine italijanske i španske banke će se suočiti sa oko 250 mld. evra nenaplativih kredita odobrenih tamošnjim kompanijama. Berze spekulišu da banke evrozone još kriju basnoslovne gubitke izazvane neadekvatnom kreditnom politikom, odnosno, svesnim izbegavanjem obavljanja due diligence aktivnosti (provera poslovnog i finansijskog stanja i perspektive razvoja kompanija zajmotražilaca). Ovakvo neoliberalno shvatanje bankarskog biznisa imalo je za posledicu da visina nenaplativih kredita, sa procenjivanih 960 mld. evra, u 2010. godini, eskalira, danas, na 1,2 biliona evra. U Srbiji, „klijenti prijatelji“ i rukovodstva banaka, udruženim snagama su potopili, za nepune dve godine, četiri banke, ostavivši poreskim obveznicima da plate račun spasavanja obraza osiguranih depozita od preko milijardu evra. Ključne reči: neoliberalna ortodoksija, nenaplativi krediti, „klijenti prijatelji“, pravila finansiranja, due diligence aktivnosti...

UVOD Neoliberalizam, radikalnija i nehumanija savremena inkarnacija

liberalnog kapitalizma, upravo je, u najvećoj meri, odgovoran za aktuelnu ekonomsku krizu kojoj se ne nazire kraj, a, još manje sagledavaju sve njene posledice.

Novi kapitalizam se, dakle, umesto na veru i savest, oslanja na zakone, interes i profit. Formalno poštovanje zakonskih propisa (koje vrlo često nije u skladu sa moralom) i ogoljena logika (sebičnih ličnih) interesa i profita pravladali su nad moralom, verom i savešću, koji pokušavaju da se proteraju u svojevrsni crkveni rezervat (kome je do morala, neka ide u crkvu).

Vlade zemalja u razvoju moraju, u prvom redu, biti spremne da priznaju da je sunovrat njihovih ekonomija izazvan bezrezervnim i neopreznim prihvatanjem neoliberalnog ekonomskog modela sa katastrofalnim posledicama u vidu: velike kriminalizacije društva u privrednoj sferi (najvećoj prepreci da se

1 [email protected] 2 [email protected]

DUE DILIGENCE PROCES – U FUNKCIJI OTKLANJANJADanica Petrović, Snežana Cico, Izet Banda NEGATIVNIH POSLEDICA NEOLIBERALIZMA

264248

preduzetništvom bave najsposobniji, časni i savesni ljudi); „divljeg“ tržišta koje koči kretanje privrede ka efikasnosti i rastu; stvaranju novih upravljačkih struktura, uporedo sa brzom liberalizacijom i privatizacijom, na jedan prilično nekoordiniran i haotičan način; pljačkaške privatizacije; prebrzog povlačenja države iz ekonomske sfere; „poplave“ domaćeg tržišta uvoznim proizvodima (od kojih je dobar deo bio veoma sumnjivog porekla); sunovrata domaće valute; drastičnog smanjivanja prihoda državnog budžeta; permanentno relativno visokog deficita budžeta; pokrića budžetskog deficita povećanjem zaduživanja; plaćanja visoke realne kamatne stope na državne obveznice; sistemske korupcije na svim nivoima; nekontrolisane javne potrošnje; olakog zaduživanja; nefunkcionisanja i ignorisanja državne revizije, itd.

Na odluku velikih globalnih kompanija (ili korporacija čije deonice kotiraju na velikim finansijskim tržištima), da se počnu sve češće vraćati svojoj kući, presudno su (uz već pomenutu globalnu finansijsku krizu), uticali i ostali katalizatori deglobalizacije koji se manifestuju u postojanju čitavog niza rizika. Razlog povratka kući, tj. u svoje zemlje (svakako nije „atraktivnost“ poslovnog okruženja u sopstvenoj zemlji), treba tražiti, prvenstveno u izbegavanju sve većih gubitaka na velikim finansijskim tržištima, kao i značajnim poremećajima cjena realnih dobara i finansijskih instrumenata.

Finansijsko stanje velikih globalnih kompanija, nakon povratka kući, karakteriše: otežana likvidnost; neadekvatna brzina transformisanja imovinskih pozicija u novac; insolventnost; povećani gubici i znatno umanjena zarađivačka sposobnost. U takvim uslovima, prvorazredna potreba kompanija, njihov najvažniji pokretački faktor, postaje novac, ali, njega danas ima malo i teško može da se zaradi.

Sa predubeđenjem da će steći ugled dobrog menadžera, a, svoje preduzeće učiniti atraktivnijim za potencijalne kreditore, investitore i kupce deonica, ne retko rukovodstvo kompanije ima motiv i želju da „frizira“ finansijske izveštaje. Čitav niz načina i metoda stoji rukovodstvu na raspolaganju da (ukoliko je visina zarade rukovodstva zavisna od iskazane dobiti preduzeća), jednostavnom primenom onih računovodstvenih politika kojima se povećava iskazana dobit, uveća sopstvene prihode, i slično.

Činjenica da se u poslovnom životu preduzeća realno ne može ništa dogoditi, a, da to nema veze sa sredstvima, izvorima sredstava, prihodima i rashodima sasvim jasno indicira da u obezbeđivanju informacione osnove za upravljanje savremenim korporacijama najbitniju ulogu ima računovodstvo, kao primarni deo poslovnog informacionog sistema.

Čitava serija korporativnih finansijskih skandala (krajem 20. i početkom 21. veka), na eklatantan način je demantovala shvatanja prema kojima je računovodstvena teorija i praksa (i u SAD – u i u EU), stvorila novo računovodstvo koje razvojem novih funkcija i zadataka na zadovoljavajući način odgovara komplikovanim izazovima finansijskog izveštavanja u prvim decenijama 21. veka.


265249

Šta više, upotrebna vrednost finansijskih izveštaja dovedena je u pitanje brojnim računovodstvenim prevarama i velikom finansijskom krizom, dovodeći do sada u najveću krizu kredibilitet u računovodstvenu i revizijsku profesiju.

Logično pitanje koje se, u datim okolnostima, nameće menadžmentu naših privrednih društava glasi, kako smanjiti rizik pogrešnih odluka. Odgovor na ovo pitanje dovodi nas do aktivnosti due diligence – a, vrhunske aktivnosti računovodstvene profesije, koja će se kao pojam i profesionalna aktivnost sve češće susretati i u našoj praksi, što je sasvim razumljivo zbog toga što tranzicija društveno – ekonomskog sistema, posebno u segmentu privatizacije državne imovine, podrazumeva primenu due diligence – a.

Kao pojam i profesionalna aktivnost, dakle, due diligence označava pro-veru poslovnog i finansijskog stanja i perspektive razvoja privrednog društva. Navedeno značenje due diligence – a govori o obuhvatnosti i preciznosti po-stupka dijagnoze stanja i procene poslovne i finansijske perspektive privrednog društva.

I pored činjenice da due diligence predstavlja, kao što smo već konstato-vali, kvalitetnu proveru poslovnog i finansijskog kredibiliteta privrednog društva, apsolutna zaštita investitora i poverilaca jednostavno nije moguća.

Naime, izvesnu garanciju verodostojnosti i pouzdanosti informacija (koje se nalaze u finansijskim izveštajima), investitorima i poveriocima bi trebalo da predstavlja realnost da se finansijski izveštaji moraju raditi u skladu sa strogim Međunarodnim standardima finansijskog izveštavanja i revizije, uključujući i Međunarodne računovodstvene standarde.

Ipak, s obzirom na negativna iskustva iz nedavne prošlosti (Enron, Worldcom i sl.), sa izvesnom dozom pažnje i opreznosti bi se moralo prosuđivati o pouzdanosti finansijskih izveštaja. S razlogom se kaže da su finansijski izveštaji kao egzotični parfemi, vrlo lepo mirišu, ali nisu za jelo. Drugim rečima, i pored strogih standarda koji se odnose na njihovo pripremanje, podložni su kozmetičkim adaptacijama.

Njihova verodostojnost se, u izvesnoj meri, relativizuje, što od stručnjaka koji obavljaju due diligence zahteva znatno veću pažnju i, po logici stvari, povećava njihovu odgovornost.

1. FINANSIJSKI DUE DILIGENCE U FUNKCIJI POLAGANJA RAČUNA I PLANIRANJA PERFORMANSI PREDUZEĆA

Savremeno akcionarsko preduzeće može se definisati, prema prof. dr N. Stevanoviću3, kao otvoreno društvo, tj. koalicija brojnih interesenata4, s 3 Stevanović, N.: “Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog

menadžmenta“, Zbornik radova sa 32. Međunarodnog Simpozijuma – Računovodstvo i finansijski menadžment preduzeća i banaka, Zlatibor, 2001, str.9.

4 Vlasnici običnih akcija, vlasnici preferencijalnih akcija, vlasnici obveznica, kreditori, poslovni partneri, zaposleni i sindikat, državni organi, društvene zajednice i menadžment.


266250

njihovim često oprečnim ciljevima, čije optimalno zadovoljenje predstavlja uvek ozbiljan izazov za preduzeće i njegov menadžment.

Sledeće nadležnosti i odgovornosti pripadaju vrhovnom menadžmentu preduzeća, i, to5:

- Polaganje računa o stanju, uspehu i promenama (tokovima) u finansijskom položaju preduzeća, pa, samim tim i vođenje poslovnih knjiga, čijim se zaključivanjem i dolazi do finansijsko – računovodstvenih izveštaja;

- Donošenje pojedinačnih finansijsko – poslovnih odluka; - Sistematsko upravljačke kontrole poslovno – finansijskog procesa u

preduzeću, ili, drugačije rečeno, planiranje i kontrola ostvarenja preduzeća u domenu stanja (imovinsko – finansijski položaj), uspeha (dobitnosti) i promenama (tokova) finansijskog položaja preduzeća (uobičajeno, tokova gotovine i gotovinskih ekvivalenata). Vrhovnim ciljem savremenog preduzeća, prema klasičnom shvatanju,

može se proglasiti dugoročno uvećanje bogatstva akcionara, odnosno, tržišne vrednosti običnih akcija (kao glavne manifestacije ispunjenja pomenutog cilja), uz simultano zadovoljenje odgovarajućih ograničenja (koja proizilaze iz interesa ostalih interesnih skupina u preduzeću). Ekonomske posledice treba da budu baza pomenutog pristupa.

Naime, pitanje zašto, na primer, vrhovni cilj ne bi bio primarno u: maksimiziranju zadovoljstva poverilaca, zatim, dohotku i ugodnom životu zaposlenih i menadžmenta, potom, momentalnim interesima pojedinih državnih organa ili određenih političkih grupacija, i sl., (umesto maksimiranja vrednosti vlasničkog kapitala), može se postaviti i u pravno, socijalno, politički, tržišno, ekonomski i drugačije razvijenim i mnogo stabilnijim društvima, nego što je naše.

Međutim, domonacija kratkoročnih i parcijalnih interesa pokazala bi se vrlo štetnom po privredni i društveni napredak. Odnosno, negativne posledice odrazile bi se najpre na proizvodno – uslužnu inovativnost (tj. na tehničko – tehnološki napredak kao njenu najopipljiviju objektivizaciju), ako ih štednjom i ulaganjem ne bi podržali akcionari koji preuzimaju glavni rizik; kreditni kapital ne bi prišao bez vlasničkog riziko – kapitala ispred sebe; bez toga bi izostale radne šanse i sigurnost; suzio bi se i prostor menadžmenta za ambicije; a, u konačnici, bez svog učešća i privredno razvojnih interesa ostala bi i država.6

5 Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, Fabus, Novi Sad,

2005., str. 53. 6 Videti: Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog

menadžmenta, str. 9.


267251

Prinos na akcionarske uloge (polazeći od maksime da dohoci svih aktera moraju odgovarati rizicima koje su preuzeli), treba da bude ne samo najveći, nego i vrhovni cilj preduzeća i menadžmenta, upravo zbog navedenog, kao i zbog činjenice da se akcionari poslednji namiruju iz ostvarenja preduzeća, jer je namirenje ostalih interesenata unapred određeno i propisano kroz troškove (prinosi poverilaca, zarade zaposlenih, zarade menadžmenta), ili izuzimanjem pre akcionara (država putem poreza na dobitak).

Prema tome, verovatno glavnom manifestacijom uvećanja bogatstva za akcionare i vrednosti preduzeća u celini može se proglasiti uvećanje tržišne vrednosti akcija, s jedne strane, kao, i, s druge strane; poslovni zahtev za maksimiranjem dobitka po akciji (bitan faktor tržišne vrednosti akcija emitovanih od strane preduzeća).

Prema modernom shvatanju, dakle, vrhovnim ciljem savremenog preduzeća može se proglasiti uvećanje vrednosti akcionarskog bogatstva u preduzeću, sa investitorskom verifikacijom u obliku rasta tržišne vrednosti običnih akcija, čemu pogoduje maksimalizacija dobitaka ili dodate ekonomske vrednosti po akciji, odgovarajući vremenski raspored priticanja prinosa za akcionare, prihvatljiv rizik u vezi s tim, smisleno korišćenje dugova u finansiranju i adekvatna politika dividendi i dobitaka u celini.7

Međutim, bez podrške moćnog računovodstvenog informacionog sistema8 (kao primarnog dela informacionog sistema), nema pouzdanijih projekcija iznosa očekivanih prinosa, zatim, njihovog vremenskog rasporeda, potom, vrste i stepena rizika u vezi s tim, nakon toga očekivanog odnosa dividendnih plaćanja i sl., kao i neophodnih ulaznih informacija u bilo koji model vrednovanja.

Drugim rečima, iza odluke vlasničkih investitora (bili oni institucionalni ili privatni), ne stoje samo lični pristupi i stavovi donosioca odluke, nego nalazimo finansijske analitičare koji prevashodno treba da se bave finansijskom analizom finansijskih izveštaja emitenata hartija od vrednosti.

Finansijski izveštaji prikazuju finansijsko stanje i uspešnost poslovanja preduzeća i čine jedan od krucijalnih faktora u procesu donošenja odluka o ulaganjima kako domaćih, tako i inostranih investitora, zbog čega i moraju biti sastavljeni na način koji će razumeti svi potencijalni investitori, bez obzira iz koje zemlje dolaze.

Prema rešenjima donesenim od strane Odbora za standarde finansijskog računovodstva (Financial Accounting Standards Board – FASB), još davne 1976. Godine, kao tri osnovna cilja finansijskog izveštavanja identifikovana su:

7 Videti: Stevanović, N.: op. cit., str. 12. 8 Računovodstvo se može identifikovati kao proces prikupljanja finansijskih podataka, njihovog

procesuiranja i sastavljanja različitih računovodstvenih informacija, uglavnom zapisanih u vidu finansijskih izveštaja, usmerenih ka donosiocima odluka.


268252

- Finansijsko izveštavanje mora obezbediti upotrebljive informacije različitim korisnicima (aktuelni i potencijalni kreditori i investitori, i sl.), za donošenje racionalnih odluka o investiranju, kreditiranju i sl.;

- Finansijsko izveštavanje mora obezbediti informacije koje će pomoći sadašnjim i potencijalnim ulagačima i kreditorima i ostalim korisnicima u procenjivanju iznosa, vremena i neizvesnosti budućih primitaka od dividendi, kamata, prodaje i sl. (drugim rečima, moraju obezbediti informacije o novčanim tokovima);

- Finansijsko izveštavanje mora obezbediti informacije o ekonomskim resursima preduzeća, funkciji tih resursa i načinu upotrebe, efektima transakcija i promeni resursa, o potrebama za dodatnim resursima, i sl.9

Navedeno upućuje na zaključak, da je neophodno obezbediti ubedljive finansijske izveštaje o stanju, uspehu i novčanim tokovima, i to ne samo u smislu istinitog i poštenog izveštavanja o prošlim performansama, već, pre svega, u smislu podloge za očekivanje dovoljno visokih prinosa po akciji, zatim, njihovog povoljnog vremenskog rasporeda, potom prihvatljivih stopa rizika, nakon toga, zadovoljavajućih odnosa plaćanja dividendi i sl., u funkciji postizanja ciljnog rasta tržišne vrednosti običnih akcija preduzeća.10

Osvetljavanje ekonomsko – finansijskog položaja preduzeća bazira na finansijskim izveštajima o stanju, uspehu, tokovima gotovine i kapitala, uz upotrebu različitih instrumenata, koje je razvila računovodstvena teorija i koje široko koristi poslovna praksa.

Međutim, u odnosu na zemlje prema kojima bismo da se otvorimo i sledimo ih11, kod nas je prisutan poguban anahronizam u vidu otuđenosti menadžmenta naših preduzeća od računovodstvenih informacionih resursa. Navedeno se ogleda u sledećem, i to12:

- nedovoljnoj zastupljenosti finansijskog menadžmenta u vođenju preduzeća;

- usled elementarnog nerazumevanja vlastitih informacionih potreba i mogućnosti računovodstva da te potrebe zadovolji, otuđenost menadžmenta od računovodstva;

- menadžment i računovođe prihvataju kao normalno stanje krajnju potisnutost računovodstva u preduzeću, tj. njegovog redukovanja na

9 E. G. Flamholz – M. A. Diamond – D. T. Flamholz: Financial Accounting, Macmillan

Publishing Company, New York, 1986., str. 154. 10 Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog

menadžmenta, str. 12. 11 Privredno – sistemski, trgovinski, finansijski, računovodstveni, itd. 12 Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog

menadžmenta, str. 18.


269253

ozvaničeno vođenje poslovnih knjiga i sastavljanje eksternih finansijskih izveštaja.13

Napretek ima primera, u istraživačkim publikacijama14, da je sa razvojem računovodstva, odnosno, računovodstvenim usmerenjem prema informacionim potrebama menadžmenta, skopčan priznati računovodstveni pedigre izvršnih direktora za finansije i glavnih izvršnih direktora.

Kod nas je sve mnogo drugačije, odnosno, naša zaostajanja za razvijenim svetom u domenu menadžmenta i računovodstva jednako su pogubna kao i, tehnološki jaz, nizak kvalitet proizvoda i usluga, izgubljena tržišta, izgubljeni kapital. Došlo je krajnje vreme za radikalan zaokret na ovom planu.

Centralna tačka ukupnog due diligence- a je, u izvesnom smislu, finansijski due diligence, a, s obzirom na to da se svaka činjenica iz tržišnog, pravnog ili bilo kog drugog aspekta due diligence – a reflektuje u finansijskom due diligence – u neophodna je tesna saradnja među timovima.15

Najveću specifičnu težinu ima finansijski due diligence, tj. njime se, u vidu zajedničkog imenitelja iskazuju svi faktori poslovanja privrednog društva. Zdravlje privrednog društva manifestuje se osnovnim finansijskim izveštajima koji služe kao osnovna podloga za istraživanje i analizu finansijske situacije, kao i postavljanje dijagnoze zdravlja kompanije.16

Međutim, polazeći od činjenice da nedostaci kompanija mogu biti prikriveni i da ih je teško identifikovati, izuzetno je važno znati čitati i analizirati finansijske izveštaje. Neke nedoslednosti, nelogičnosti, pa, čak i

13 Pa čak i to po ukusu neodgovornog i finansijski nepismenog menadžmenta u odnosu na javni

interes izveštavanja. 14 Istraživanje u 520 kompanija u Engleskoj je indiciralo da su u odboru direktora ubedljivo

najzastupljeniji finansijski direktori; čak u 211 od 520 anketiranih kompanija, dakle u 40,5 % slučajeva, dok je preostalih 59,5 % raspoređeno na direktore ostalih 10 funkcionalnih područja preduzeća, što se opet tumači kontrolom od strane finansijskog direktora informacionih resursa preduzeća, čija se eksploatacija najvećim delom i u krajnjoj liniji odvija kroz računovodstveni informacioni sistem, videti: Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog finansijskog menadžmenta, str. 20.

15 Drugim rečima, finansijski eksperti su dužni da se, u određenoj meri, upoznaju sa metodologijom istraživanja i sadržinom svih drugih aspekata due diligence – a, videti, prof. Dr Mirko Puljić, Due Diligence u računovodstvenoj i finansijskoj profesiji, Zbornik radova sa IX Međunarodnog simpozija, Neum, 2006. Godine, str. 51.

16 Osnovni finansijski izveštaji (bilans stanja, bilans uspeha, cash flow, račun kapitala, računovodstvene politike), indiciraju krvnu sliku privrednog društva koja može biti zadovoljavajuća ili ukazivati na neko žarište koje upućuje na potrebu dodatnih analiza poslovanja privrednog društva, videti, prof. Dr Slobodan V. Vidaković, Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2005., str. 123.


270254

nepravilnosti u pripremi i objavljivanju finansijskih izveštaja, u pojedinim slučajevima, previde (ili „previde“), čak i renomirani revizori.17

Američka Komisija za hartije od vrednosti (SEC), je provela, pre nekoliko godina, nakon prvih finansijskih skandala, postupak revizije revizorskih znanja, posebno tadašnjih Big Five svetskih revizorsko – konsultantskih kuća, od kojih je jedan AA („Arthur Anderson“) nešto kasnije, zajedno sa Enron – om bankrotirao.18

Na finansijskim izveštajima ciljne kompanije dominantno se zasniva finansijski due diligence. Poslovna i finansijska situacija se dijagnosticira putem osnovnih indikatora poslovanja kompanije (key ratios)19 koji se izvode iz njenih finansijskih izveštaja.20

Bilans stanja (balance sheet) pokazuje imovinsku snagu kompanije, tj. šta ona poseduje (imovina, sredstva), s jedne strane, kao i čime to i kako kompanija finansira (izvori sredstava), s druge strane. Ovaj finansijski izveštaj se iskazuje na određeni dan.

Bilans uspeha (profit and loss account) indicira kako je kompanija napravila i potrošila novac. Tri su ključne komponente bilansa uspeha, i, to: prihodi od prodaje i/ili pružanja usluga, zatim, troškovi (operativni troškovi i kamate), i, napokon, dobit (EBT – earning before taxes, dobit pre poreza; EAT – earning after taxes, dobit nakon poreza, neto dobit i zadržana dobit (nakon izdvajanja od dividende).

Sliku izvora finansijskih sredstava i njihovog korišćenja pruža gotovinski tok (cash flow), koji predstavlja, u stvari, pregled priliva i odliva gotovine kompanije.21 Tri su osnovna tipa gotovinskih tokova, i, to: operativni (poslovne aktivnosti kompanije); investicioni (ulaganja u realna dobra i hartije od vrednosti); finasnijski (finansijske transakcije kompanije).22

Brojni indikatori poslovanja kompanije (kao i njihove različite klasifikacije) postoje u računovodstvenoj i finansijskoj literaturi, a, smatraju se

17 Videti, prof. dr Slobodan V. Vidaković, Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja

biznisom, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2005., str. 124. 18 Za jednu od najvećih svetskih energetskih kompanija „Enron“ se smatra da predstavlja vrh

ledenog brega finansijskih nepodopština pokrivenih računovodstvenim manipulacijama. 19 Ključni koeficijenti se dobijaju, kao što je poznato, iz odnosa pojedinih veličina bilansa stanja

(likvidnost, zaduženost), bilansa uspeha (profitabilnost), kao i ukrštanja elemenata iz bilansa uspeha i bilansa stanja (efikasnost).

20 Videti, prof. Dr Slobodan V. Vidaković, Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, str. 99)

21 Videti, prof. Dr Slobodan V. Vidaković, Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, str. 102.

22 U odnosu na druge mogućnosti, investitori prednost daju prilivima ostvarenim poslovnim aktivnostima.


271255

osnovnim alatom analize finansijske situacije (racio analiza).23 Mogu se klasifikovati u tri grupe, i, to: finansijske indikatore koji se dobijaju kao rezultat odnosa veličina iz bilansa stanja; zatim, finansijske pokazatelje koji su rezultat odnosa veličina iz bilansa uspeha; i kombinovani ili hibridni finansijski indikatori koji se izračunavaju iz veličina bilansa stanja i bilansa uspeha.24

Iz međusobnog odnosa veličina iz bilansa stanja izračunavaju se indikatori likvidnosti (liquidity ratio) i indikatori zaduženosti (debit ratio). Odnos tekuće imovine i tekućih obaveza indicira na tekuću likvidnost kao pokazatelj sposobnosti kompanije da izmiri svoje dospele obaveze. Ubrzani ili tzv. kiseli (quick, acid ratio) indikator likvidnosti dobija se iz odnosa tekuće imovine umanjene za iznos zaliha i tekućih obaveza.25

Indikator zaduženosti, koji pokazuje kvalitet finansijske poluge (financial leverage), rezultat je odnosa ukupnih dugova (obaveza) i ukupne imovine firme. Stepen zaduženosti (dug prema akcijskom kapitalu), rezultat je odnosa dugova plus kamate i akcijskog kapitala. Neto obrtna sredstva dobijaju se kao razlika između tekuće imovine i tekućih obaveza.

O uspešnosti upravljanja imovinom, obavezama i kapitalom kompanije govore koeficijenti bilansa uspeha, koji u velikoj meri zavise od sposobnosti menadžmenta kompanije. Među posebno interesantne indikatore uspešnosti ubrajaju se sledeći: bruto profitna marža, zatim, neto profitna marža, pokriće kamata i sl.

Na pitanje, šta kompanija ima i kako time upravlja odgovor se dobija iz kombinacije veličina iz bilansa stanja i bilansa uspeha. Interesantni su sledeći indikatori: obrt imovine, zatim, pokazatelj efikasnosti upotrebe duga, potom, povrat na imovinu, nakon toga, povrat na kapital, itd.

Posebna pažnja u finansijskom due diligence – u (tj. analizi finansijske situacije), poklanja se tržišnim indikatorima, i, to sledećim: zarada po deonici (earning per share – EPS),26 tržišna kapitalizacija prema prihodima kompanije; koeficijent odnosa cena i dobiti (P/E ratio).27

23 Obrađuju se naročito u primenjenim finansijskim disciplinama, kao što su Finansijski

menadžment, Korporativne finansije, Fundamentalne i tehničke analize hartija od vrednosti, Finansijsko izveštavanje, Vrednovanje preduzeća, Analiza investicija i dr. Određeni aspekti finansijske analize su sastavni delovi nekih finansijskih disciplina, a, posebno predmet Analize bilansa koja se izučava na većini naših ekonomskih fakulteta.

24 Vidaković, V. S.: „Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog kredibiliteta privrednih društava“, časopis „Finrar“, SRRRS, Banja Luka, 2008., str. 15.

25 Videti, prof. Dr Slobodan V. Vidaković, Finansijski due diligence privrednih društava, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2007., str. 33.

26 Vidaković, V. S.: Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog kredibiliteta privrednih društava, str. 16.

27 Videti, prof. Dr Slobodan V. Vidaković, Finansijski due diligence privrednih društava, Fakultet za uslužni biznis, Novi Sad, 2007., str. 33


272256

Navedene indikatore potrebno je uporediti sa određenim standardnim veličinama, s ciljem dobijanja kvalitetne ocene o tome jesu li veličine pojedinih indikatora zadovoljavajuće ili ne. Najčešće korišćene standardne veličine tih indikatora jesu28: planirani indikator za analizirani period; kretanje veličine određenog indikatora tokom određenog vremenskog perioda u istom preduzeću; veličina tog indikatora u sličnom preduzeću koje pripada istoj privrednoj grupaciji; prosečna vrednost određenog indikatora ostalih preduzeća u okviru iste privredne grupacije.

U uslovima opšte nelikvidnosti privrede (kada je izuzetno važno voditi brigu o razlici prihoda i rashoda, s jedne strane, i, novčanih tokova, s druge strane29), na značaju dobijaju finansijski indikatori koji se zasnivaju na novčanom toku. Navedeno indicira na potrebu razmatranja osnovnih klasičnih indikatora (koji proizilaze iz Bilansa stanja i Bilansa uspeha) u kauzalnoj povezanosti sa izveštajem o novčanom toku i indikatorima koji proizilaze iz novčanog toka.

U sledeće četiri grupe30 svrstavaju se finansijski indikatori koji baziraju na novčanom:

1. Pokazatelji ocjene solventnosti i likvidnosti (assessing solvency and liquidity) koji govore o novčanom pokriću kamata, tekućih obveza, ukupnih obveza i dividendi.

2. Pokazatelji kvalitete dobiti (quality of income) koji govore o odnosu novčanih primitaka od poslovnih aktivnosti i prihoda od prodaje te o odnosu novčanih primitaka i dobiti.

3. Pokazatelji kapitalnih izdataka (capital expenditures) koji dovode u vezu razne vrste novčanih tokova razmatraju mogućnost nabave kapitalne imovine, finansiranja i investiranja.

4. Pokazatelji povrata novčanog toka (cash flow returns) koji utvrđuju novčani tok po deonici, povrat novca na ukupnu imovinu, obaveze i glavnicu (u suštini se radi o novčanom izrazu rentabilnosti).

Na merenje kvaliteta poslovanja usmereni su pomenuti indikatori, pri čemu se, po pravilu, ističe neophodnost merenja sigurnosti i uspešnosti poslovanja. Sigurnost poslovanja odraz je finansijske situacije i zapisana je u

28 Žager, K., Tušek, B., Žager, L.: Karakteristike revizije i analize finansijskih izveštaja

zasnovane na međunarodnim standardima, Zbornik radova sa VIII Međunarodnog simpozija: Novi računovodstveni i porezni propisi – korak bliže BiH Evropi, Neum, 2005., str. 427.

29 Poznata je stvar, naime, da dobit ostvarena u značajnom iznosu ne mora značiti da posmatrano preduzeće ima dovoljno novca za izmirenje različitih obaveza, kao što gubitak ne mora značiti da preduzeće nema novca.

30 Videti: Žager, K., Tušek, B., Žager, L.: Karakteristike revizije i analize finansijskih izveštaja zasnovane na međunarodnim standardima, str, 426.


273257

Bilansu stanja, dok je uspešnost poslovanja odraz povećanja glavnice (kapitala), koji proizilazi iz razlike prihoda i rashoda, tj. iz poslovanja.

Procena poslovne perspektive ciljne kompanije je delikatniji i profesionalno odgovorniji deo posla, jer budućnost ne mora odgovarati prošlosti. Odnosno, budućnost je rizična i za nju su vezane samo dve stvari: prva, sigurno će doći, druga, neće biti onakva kakvu očekujemo.

Finansijski analitičari koji rade na due diligence – u bi, upravo zbog toga, trebalo da proveravaju i nalaze istraživačke institucije koja se bavi analizom finansijskih izveštaja kompanija. Naime, na taj način, odnosne analize mogu biti u funkciji preventivnog alarmiranja31 na potencijalne nevolje koje bi kompaniju mogle da snađu.

2. TEŠKOĆE U OBAVLJANJU KVALITETNOG FINANSIJSKOG DUE DILIGENCE – A

Najveća pretnja kvalitetnom due diligence – u su upravo finansijske prevare i obmane koje se, u stručnoj literaturi, definišu kao namerno nerealno (iskrivljeno) prikazivanje osnovnih elemenata finansijskih izveštaja privrednih društava. Kreću se, obično, od bezazlenih, tj. umerenih promena računo-vodstvenih procena do vrlo opasnih preterivanja u iskazivanju lažne dobiti.32

U postupku finansijskog due diligence – a posebnu pažnju treba obratiti na sledeće dve osnovne strategije manipulisanja računovodstvom, i, to: strategija hipertrofirane dobiti u tekućem periodu (procenjivanjem prihoda i/ili potcenjivanjem troškova), s ciljem da se učini dopadljiva investitorima i kreditorima; strategija iskazivanja nižeg iznosa dobiti u tekućem periodu (potcenjivanjem prihoda i/ili precenjivanjem troškova), s ciljem da se tekuća dobit odlaže za naredni period i finansijski rezultati tekućeg perioda prezentiraju lošijim od realnih.33

Howard Schilit34 ističe sedam osnovnih oblika manipulisanja računo-vodstvom, koji se označavaju kao „sedam smrtnih grehova u računovodstvu“,

31 U smislu prirode posla vezanog za praćenje promena u kompaniji izraženih njenim

finansijskim izveštajima, naziv „finansijski analitičar“ može imati kolokvijalno značenje. Međutim, kada govorimo o poslovima finansijskog due diligence – a pod naslovom „finansijski analitičar“, podrazumevamo vrhunsko sertifikovano profesionalno zvanje u finansijsko – računovodstvenoj profesiji (Chartered Financial Analyst). Kod nas profesionalno zvanje finansijski analitičar, nažalost, još uvek nije ustanovljeno, dok su ostala zvanja ovlašteni računovođa (revizori) i investicioni savetnici (Investment Advisor) nedovoljno iskorišćeni.

32 Vidaković, V. S.: Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog kredibiliteta privrednih društava, str. 13.

33 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 13. 34 Howard Schilit u knjizi: „Financial Shenanigans“, McGraw – Hill, 2. Izdanje, 2002, str. 24 –

25.


274258

na koje u postupku finansijskog due diligence – a finansijski analitičari, revizori i računovođe moraju obratiti posebnu pažnju. Kao okvir za „maštovite“ manipulacije u računovodstvu zato su i lansirani termini „kreativno“ i „agresivno“ računovodstvo.

Strukturu prvog osnovnog oblika manipulisanja računovodstvom (ranije knjigovodstveno obuhvatanje prihoda sumnjivog kvaliteta) čine: prihod proknjižen, a, kupac nije potvrdio prijem robe; prihod proknjižen mada kupac nema obavezu plaćanja; prodaja i fakturisanje robe podružnici; kompenziranje neke vrednosti sa kupcem i knjiženje kompenzacije kao prihoda.35

Knjiženje lažnog prihoda „drugi je smrtni greh računovodstva“, a, čine ga: gotovina primljena iz kredita proknjižena kao prihod (kamate na kredit kao prihod); prinos na investiciju proknjižen kao prihod; rabat dobavljaču vezan za buduće kupovine proknjižen kao prihod.

Treći osnovni oblik manipulisanja računovodstvom (povećanje prinosa jednokratnim zaradama) sastoji se iz: povećanja profita prodajom potcenjene imovine; uključivanja prinosa ili zarade od investicija kao dela prihoda; prikazivanja prinosa ili zarade od investicija smanjenjem sopstvenih troškova; stvaranje prinosa rearanžiranjem (preuređenjem) pozicija u bilansu stanja.36

Prikazivanje tekućih troškova u narednim ili u prethodnom poslovnom periodu, četvrti je osnovni oblik računovodstvenih manipulacija, sa sledećom strukturom: razgraničenje normalnih operativnih troškova; promena računovodstvenih politika i iskazivanje tekućih troškova u prethodnom poslovnom periodu; veoma sporo amortizovanje troškova; izbegavanje da se smanji vrednost ili da se otpiše oštećena imovina ili imovina van upotrebe.

Izbegavanje da se proknjiže obaveze ili njihovo adekvatno smanjenje, ubraja se u peti osnovni oblik manipulisanja računovodstvom, a, čine ga: propuštanje da se proknjiže troškovi i obaveze koji se moraju pokriti odnosno izmiriti; smanjenje obaveza promenom računovodstvenih pretpostavki; prikazivanje sumnjivih rezervi kao prinosa (prihoda); kreiranje lažnih rabata; prihod proknjižen kada je primljena gotovina iako buduće obaveze ostaju.

U šesti osnovni oblik računovodstvenih manipulacija ubraja se prikazivanje tekućeg prihoda u narednom poslovnom periodu, sa sledećom strukturom, i, to: stvaranje rezervi i njihovo prikazivanje kao prinosa (prihoda) u narednom poslovnom periodu); nepravilno držanje prihoda pred zaključivanjem akvizicije (preuzimanja).

I, na kraju, prikazivanje budućih troškova u tekućem poslovnom periodu kao posebnih troškova sedmi je osnovni oblik manipulisanja računovodstvom, a, čine ga: naduvavanje iznosa posebnih troškova; neodgovarajuće prikazivanje 35 Vidaković, V. S.: Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog

kredibiliteta privrednih društava, str. 14. 36 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 14.


275259

troškova istraživanja u vezi sa strukturiranjem privrednog društva; neodgova-rajuće prikazivanje diskrecionih troškova u tekućem poslovnom periodu.37

Posebne teškoće i posledice po investitore i poverioce (od relativno bezopasnih do vrlo opasnih posledica) izazivaju posledice različitih kombinacija prilikom međusobnog povezivanja navedenih osnovnih oblika računovodstvenih manipulacija. Prednja konstatacija posebno se odnosi na relacije prve i pete (tretman primljenog avansa od kupca), forme računovodstvenih trikova, zatim, druge i šeste, i, na kraju, pete i sedme grupe obmana putem računovodstva.

U postupku due diligence – a, pored navedenih upozorenja, posebnu pažnju, prema A. Reed Layoux i Charles M. Elson38, treba obratiti na sledeće mogućnosti za manipulisanjem računovodstvom:

- Složeni poslovni aranžmani se čine nedovoljno razumljivim i imaju nedovoljnu praktičnu vrednost (namerno komplikovanje procedura i mera);

- Velike transakcije se obavljaju u poslednji čas sa značajnim uticajem na periodične i godišnje finansijsko izveštavanje o prihodima;

- Promena revizora zbog neslaganja sa menadžmentom i angažovanje revizora koji će imati pozitivno mišljenje o finansijskim izveštajima;

- Preoptimistične prognoze menadžmenta o perspektivi kompanije; - Finansijski rezultati koji se prikazuju tako dobro i mnogo bolji od

konkurencije, a, da su malo verovatni; - Veoma disperzivne poslovne jedinice sa decentralizovanim

upravljanjem i nedovoljnim sistemom internog izveštavanja; - Insistiranje generalnog ili finansijskog menadžera da prisustvuje svim

sastancima odbora za reviziju sa internom kontrolom ili eksternim revizorom;

- Dosledna podudarnost planiranih i ostvarenih finansijskih rezultata; - Ograničenje u direktnoj komunikaciji između interne kontrole i odbora

za reviziju; - Računovodstvene metode preferiraju formu u odnosu na sadržaj

poslovne transakcije; - Insajderska trgovina akcijama kompanije i sl.

Ključnu ulogu u praktikovanju finansijskih prevara u kompanijama imaju računovođe i revizori, a, mogu ih obavljati pod pritiskom menadžmenta

37 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 14. 38 Videti detaljnije, A. Reed Layoux i Charles M. Elson: „The Art of M&A Due Diligence“,

McGraw – Hill, 2000., str. 78.


276260

(što je najčešći slučaj), ili iz ličnih pobuda u vlastitom arnžmanu (pri čemu je njihova odgovornost veća, a, štetne reperkusije za profesiju znatno teže).39

Da bi se sprečile ili svele na minimum računovodstvene manipulacije, kompanije (posebno javne) moraju formirati odeljenje interne kontrole i odbore za reviziju.40

U svim kompanijama (posebno javnim) interna kontrola je veoma važna i zakonski regulisana, a, i, due diligence će se lakše i brže obaviti u onim kompanijama u kojima interne kontrole adekvatnije obavljaju svoju funkciju.

U navedenom smislu, interna kontrola prati politiku i procedure poslovnih aktivnosti kompanije i nastoji prepoznati osnovne rizike kojima je ona izložena, te obezbediti da se za akcionare i druge zainteresovane pripremaju fer i korektni finansijski izveštaji.

Specijalisti iz računovodstvene, finansijske i pravne profesije stalno su zaposleni u internoj kontroli kompanije, a, glavni deo aktivnosti na obavljanju due diligence – a nose, uz zaposlene u računovodstvu i finansijama, i, stručnjaci interne kontrole.41

Izgubljen kredibilitet računovodstvene profesije, kao direktna posledica neoliberalnog ekonomskog modela, danas, predstavlja ozbiljnu teškoću u provođenju finansijskog due diligence – a. Neprihvatljiva računovodstvena praksa je doprinosila ulepšavanju finansijskih izveštaja po osnovu kojih su onda profesionalni posrednici promovisali hartije od vrednosti, naročito one čijom trgovinom su dobijali obimnu posredničku proviziju. Neverodostojnim finansijskim izveštajima, upravo tada su cene akcija na berzama bile hipertrofirane.42

Značajni napori se konstantno čine (od početka najveće krize računovodstva u njegovoj višestoletnoj istoriji), ka: poboljšanju kvaliteta finansijskog izveštavanja, unapređenju sistema kontrola u procesu finansijskog izveštavanja (počev od sistema internih kontrola, preko interne revizije, do eksterne revizije), podizanju na znatno viši nivo kontinuirane edukacije i etike ovlašćenih javnih računovođa.

39 Vidaković, V. S.: Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog

kredibiliteta privrednih društava, str. 15. 40 Vidaković, V. S.: Ekstena revizija finansijskih izveštaja, Fabus, 2007., str. 370. 41 Vidaković, V. S.: op. cit., str. 372. 42 Dow Jones je u periodu od 1995. do 1999. rastao prosečno za 20%, a, NASDAQ je samo u

1999. dobio 94% prirasta. Nedugo zatim Dow Jones je pao za oko 30% (sa više od 11.000 poena na nešto ispod 8.000), a, NASDAQ za čak oko 60% (sa više od 5.000 na otprilike 2.000 poena), videti, prof. Dr Mirko Puljić, Due Diligence u računovodstvenoj i finansijskoj profesiji, Zbornik radova sa IX Međunarodnog simpozija, Neum, 2006., str. 55.


277261

Pravo i obaveza računovodstvene javnosti (i, pored određenih postignutih rezultata)43 jeste da stalno prati realizovane rezultate, kao i da predlaže razne potencijalne mere. Uvažavajući navedeno, za unapređenje finansijskog računovodstva mogu se predložiti sledeće mere (čiji je ključni cilj, popravljanje faktičkog stanja, kao i uobličavanje finansijskog računovodstva u celovit i konzistentan sistem, sposoban da podnese izazove krize i doprinese ekonomskoj konsolidaciji), i, to:

- Profesionalne računovodstvene asocijacije treba da preduzmu niz mera (smernice, edukacija, seminari, itd.) na globalnom (IFAC), regionalnom (napr. EU) i na nacionalnim nivoima (npr. Srbija) u cilju unapređenja kvaliteta specijalnih računovodstava i specijalnih bilansa za krizna vremena (bilans sanacije, stečajni bilans i likvidacioni bilans);

- Izvršiti temeljnu reformu načina finansiranja Odbora za međunarodne računovodstvene standarde. Naime, reforma iz 2001. Godine, kao, i, one koje su naknadno usledile, nisu dale zadovoljavajuće rezultate. Neophodno je postići međunarodni dogovor (npr. na samitima G – 20) da se, pored postojećih finansijera, reprezentativne međunarodne asocijacije investitora i članice IFAC – a i države iz kojih potiču, u značajnoj meri uključe u finansiranje IASB – a. Naime, standardi se donose prevashodno za potrebe investitora, a, primenjuju ih profesionalne asocijacije u javnom (dakle i državnom) interesu, pa je pošteno da upravo oni snose troškove izrade MSFI;

- Završiti proces izgradnje računovodstva fer vrednosti teorijski i ugraditi ga dosledno u MSFI i konačno završiti fazu tzv. „hibridnog“ finansijskog računovodstva i finansijskog izveštavanja. Na taj način će biti završena računovodstvena revolucija, a, pitanje računovodstva istorijskog troška skinuto sa dnevnog reda računovodstvenih foruma;

- Formirati novu računovodstvenu disciplinu pod nazivom „Analiza finansijskog rezultata“, pošto je u finansijskim izveštajima (sastavljenim prema fer vrednosti) veoma zahtevno i složeno shvatiti šta pokazuje kvantifikovani finansijski rezultat;

- Završiti proces konvergencije MSFI i USGAAP, kako bi se dobio jedinstveni globalni set standarda, prihvatljiv za anglosaksonske, evropske, azijske i ostale investitore;

43 U okviru tri navedena pravca delovanja (kvalitet, kontrola, profesija), postignuti su određeni

rezultati (napr. Projekat unapređenja MRS, projekat izrade novih MSFI, koji je u toku, projekat poboljšanja kodeksa profesionalne etike, usvajanje standarda finansijskog izveštavanja za mala i srednja preduzeća, projekat izrade novog konceptualnog okvira, projekat unapređenja modaliteta utvrđivanja fer vrednosti, i sl.), videti: Stojilković, M.: Reflektovanje ekonomsko – finansijske krize na računovodstveni sistem, Zbornik radova: Ekonomsko – finansijska kriza i računovodstveni sistem, SRRS, Zlatibor, 2012., str. 62.


278262

- Početi blagovremeno rešavanje problema razlike između pojedinih MSFI odobrenih od strane EU i MSFI odobrenih od strane IASB – a, pošto postojeća praksa može da eskalira u ozbiljan problem.44

Savremene promene u globalnom poslovnom okruženju, kao i trendovi u savremenom menadžmentu i poslovanju modernih korporacija, naložile su i preduzimanje adekvatnih mera45 za adaptacije i unapređenje menadžerskog računovodstva (koje je dalo bitan doprinos upravljanju modernim korporacijama u proteklim decenijama), i, to:

- Fokus upravljačkog računovodstva, teorijski i praktično, zadržati na setu informacija koje čine informacionu podršku menadžmentu preduzeća, ali, sada sa naglaskom na upravljanje misijom, ciljevima, strategijama i performansama preduzeća u uslovima globalne krize i ekonomsko – finansijske konsolidacije koja je u toku. Pri ostvarivanju ove bazične mere realizacijom niza parcijalnih mera značajno je osloniti se na istraživanja i predloge američkog IMA (The Institute of Management Accountants) i CIMA (The Chartered Institute of Management Accountants);

- Teorijski i praktično produbiti informacionu bazu upravljačkog računovodstva za upravljanje poslovnim procesima. Naime, upravljanje poslovnim procesima jedan je od značajnih novih koncepata upravljanja savremenim korporacijama i važan instrument za postizanje i zadržavanje konkurentske prednosti preduzeća;

- Nastaviti kontinuirano poboljšanje sistema merila performansi u funkciji upravljanja ključnim faktorima poslovnog uspeha, kako finansijskih, tako i nefinansijskih mera performansi;

- Završiti uobličavanje strateškog upravljačkog računovodstva u celovit teorijski sistem tj. u integrativni model zasnovan na sinergiji;

- Ugraditi u određena područja upravljačkog računovodstva kalkulacije i obračune zasnovane na novčanim tokovima i neto sadašnjoj vrednosti.

S ciljem definisanja budućih pravaca razvoja revizije, odnosno načina za vraćanje izgubljenog poverenja u revizijsku profesiju, od revizijske profesije se očekuju, kako neophodna poboljšanja, tako isto i potpuno novi zahtevi primereni aktuelnoj situaciji. Drugim rečima; neophodno je preduzimanje sledećih aktivnosti, i, to:

- Potenciranje uloge revizije u zadovoljavanju potreba najšire javnosti; - Otklanjanje stalno prisutnog konflikta ciljeva između bilansne teorije i

politike bilansa; - Rehabilitovanje uloge revizije inspirisane zahtevom zaštite poverilaca;

44 Stojilković, M.: op. cit., str. 62 – 63. 45 Stojilković, M.: op. cit., str. 63 – 64.


279263

- Pozicioniranje uloge revizije u Principima korporativnog upravljanja OECD – a;

- Demonopolizovanje vodećih revizorskih kuća, na području pružanja usluga revizije finansijskih izveštaja, na globalnom, regionalnom i nacionalnom nivou;

- Reorganizovanje strukture institucije IFAC - (koja je trenutno privatna fondacija pod dominantno američkim uticajem), finansirane prilozima brojnih sponzora (istovremeno i zainteresovanih stejkholdera u procesu finansijskog izveštavanja), čime bi se omogućio znatno veći uticaj zainteresovanih članica u procesu harmonizacije revizije i finansijskog izveštavanja na globalnom nivou;

- Bezrezervno podržati član „Sarbanes – Oxley“ akta, koji revizorskim firmama ne dozvoljava simultano pružanje drugih usluga iz oblasti računovodstva i revizije (što bi u bliskoj perspektivi rezultiralo formiranjem dve grupe preduzeća na istim nivoima, jedne grupe, koja bi se bavila samo revizijom finansijskih izveštaja i druge grupe revizorskih firmi koja bi se bavila ostalim brojnim uslugama iz oblasti računovodstva i revizije);

- Kompromitovani koncept „samoregulacije“ zameniti povećanim uplivom državnih regulatornih organa;

- U sadejstvu sa ostala tri stupa zdravog privređivanja (korporativno upravljanje, interna kontrola, finansijsko izveštavanje), rešavati budućnost razvoja revizije (što znači da je bilo kakvo izolovano sagledavanje perspektive razvoja revizije osuđeno na neuspeh, to su dokazali brojni finansijski skandali, kao, uostalom, i, aktuelna ekonomsko – finansijska kriza);

- U definisanju budućih pravaca razvoja revizije u tranzicionim i posttranzicionim zemljama uvažavati sve njihove posebnosti i specifičnosti, odnosno, izbegavati nametanje gotovih rešenja, koja potiču iz sasvim drugog političko – ekonomskog ambijenta (drugim rečima, omogućiti im ravnopravno učestvovanje u kreiranju i donošenju adekvatne regulative iz oblasti računovodstva i revizije).

Nova paradigma revizije, kao odgovor na aktuelnu ekonomsku krizu, uočava se, na najadekvatniji način iz savremenih pravaca razvoja interne revizije, prepoznatljivih u celosti iz definicije interne revizije za 21. Vek, u koju su inkorporirana najnovija očekivanja od interne revizije kojima je u perspektivi potrebno udovoljiti. Interna revizija se, dakle, prema R. Allen – u i D. Tommasi - ju46 definiše kao, nezavisna, nepristrasna, zaštitna i savetodavna aktivnost, dizajnirana da dodatno poboljša aktivnost organizacije. Ona pomaže organizaciji u postizanju njenih ciljeva uvođenjem sistematskog, 46 Vidaković, V. S.: Revizija – osnova kompetentnosti, kredibiliteta, poverenja, Novi Sad,

2009., str. 208.


280264

disciplinovanog pristupa proceni i unapređenju efektivnosti u upravljanju rizikom, kontrole i upravljačkih procesa.

ZAKLJUČAK „Due diligence“ je engleska reč koja se na našim prostorima koristi kao domaća reč i za koju ne postoji adekvatan prevod. Slično nekim drugim terminima kao što su broker, diler, berza, softver, koristi se u izvornom obliku. Prema merodavnim rečnicima engleskog jezika, za pojam „due diligence“ su date sledeće definicije: briga da razumna osoba izvrši određenu radnju u okolnostima da izbegne nanošenje štete drugim osobama ili njihovoj imovini; istraživanje ili analiza kompanije ili organizacije radi pripreme poslovne transakcije (kao, na primer, poslovno spajanje ili kupovina hartija od vrednosti); proces u kome, kupac ili investitor u određenu kompaniju ili određeni biznis istražuje evidencije predmeta kupovine radi saznavanja da li postoje „skriveni kosturi u ormaru“.

Na analizi finansijskih izveštaja ciljne kompanije, dakle, dominantno se zasniva finansijski due diligence, koji, pored navedenog, teži i ka pogledu u budućnost i naglašavanju onih aspekata poslovanja koji su kritični za preživljavanje, a, to su, pre svega, sigurnost i uspešnost poslovanja. Za potrebe menadžera finansijski due diligence mora da obuhvati analizu finansijskih rezultata, finansijskih uslova, finansijske strukture i promena u finansijskoj strukturi. U navedenom kontekstu analiza finansijskih izveštaja može se opisati kao proces primene različitih analitičkih sredstava i tehnika pomoću kojih se podaci iz finansijskih izveštaja pretvaraju u upotrebljive informacije relevantne za upravljanje privrednim društvom.

Nanošenjem znatne štete ciljevima koji su relevantni za razvoj, opstanak i preživljavanje preduzeća (npr., dobiti ili likvidnosti), krize ugrožavaju njegov dalji opstanak, a, u njihovim akutnim fazama osobene su po iznenađenju, pritisku vremena i pritisku na poslovanje (odlučivanje).

Brojni primeri iz poslovne prakse indiciraju da je danas nerealno očekivati da će rukovodstvo pravnog lica uvek postupati u najboljem interesu deoničara. Naime, rukovodstvo može inertnim odnosom (ili, čak opiranjem), prema preduzimanju normalnih poslovnih rizika, svoje preduzeće dovesti u situaciju da bude manje profitabilno nego što bi, realno trebalo da bude.

U navedenim uslovima, na značaju dobija finansijski due diligence u funkciji zaštite poverilaca, čija se osnovna intencija sastoji u utvrđivanju imovinskog bilansa koji otkriva realnu garantnu supstancu, koja će poveriocima da omogući nadzor sigurnosti i održanja kapitala, pri čemu, po tradicionalnom shvatanju sigurnosti kao garantna supstanca za poverioca služi sopstveni kapital zajmotražioca. Po dinamičkom shvatanju sigurnosti, međutim, kreditor najvažnije obezbeđenje svojih potraživanja nalazi u uspehu, tj. ostvarenom rezultatu kreditiranih preduzeća.


281265

Brojni su pozitivni efekti za korisnike kredita, od uvažavanja pravila finansiranja, konkretnije od respektovanja principa sigurnosti, i, to: izbegavanje prevelikog zaduživanja; fleksibilnost u planiranju; stabilnost u poslovanju; nezavisnost u razvoju, i s.

Može se, dakle, zaključiti da ispitivanje i ocena finansijske situacije preduzeća podrazumeva kompleksnu analizu i dinamički aspekt saznanja o stanju, kretanju i perspektivi razvoja u budućnosti. Ili, nešto drugačije rečeno, s ciljem sagledavanja zarađivačke sposobnosti i razvoja finansijske snage preduzeća neophodno se služiti temeljnim finansijskim izveštajima, tj. pored uvida u bilans stanja, za potpuniju sliku o finansijskoj situaciji potreban je uvid i u bilans uspeha, kao i podaci o novčanim tokovima.

Međutim, upravljački vrh mnogih naših preduzeća, iskustvo iz prakse na to indicira, finansijski due diligence, po standardima i zahtevima tržišne privrede, smatra nametnutom obavezom, a, ne jedinstvenom prilikom, što ona doista i jeste, za pribavljanje informacija, zaista, širokog spektra, neophodnih za primereno upravljanje i rukovođenje savremenim tržišnim preduzećem.

Prevazilaženje konstatovanog stanja zahteva da upravljački vrh privrednog društva spozna mogućnosti koje predloženi način finansijskog due diligence – a pruža, kao i da zna, na adekvatan način, koristiti informacije koje dobije putem finansijskog due diligence – a.

Ostvari li ovaj krucijalni preduslov, upravljački vrh može povesti privredno društvo ka jednom stabilnom i zdravom razvoju i rastu, prepoznatljivom po povećanju obima poslovanja i iznadprosečnom povećanju profitabilnosti.

LITERATURA 1. Vidaković, V. S.: Uloga računovodstva i revizije u upravljanju ciljevima,

strategijama i performansama preduzeća, Zbornik radova sa 16. Međunarodnog simpozija: Uloga računovodstvene profesije u realizaciji poslovnih ciljeva, Neum, 2013.

2. Vidaković, V. S.: „Due diligence neiskorišćenih internih resursa – polazna osnova za postepeno prevazilaženje ekonomske krize“, Zbornik radova sa 3. Naučnog skupa Univerziteta Educons: Drugi talas ekonomske krize – posledica na privredu regiona i moguća rešenja, Sremska Kamenica, 2012.

3. Vidaković, V. S.: Revizija – osnova kompetentnosti, kredibiliteta, poverenja, Novi Sad, 2009.

4. Vidaković, V. S.: „Finansijski due diligence – kvalitetna provera poslovnog i finansijskog kredibiliteta privrednih društava“, časopis „Finansije Računovodstvo Revizija – FINRAR“, Savez računovođa i revizora Republike Srpske, Banja Luka, 2008.

5. Vidaković, V. S.: Finansijski due diligene privrednih društava, Fabus, 2007.


282266

6. Vidaković, V. S.: Eksterna revizija finansijskih izveštaja, Fabus, Novi Sad, 2007.

7. Vidaković, V. S.: Finansijsko izveštavanje – osnova upravljanja biznisom, Fabus, Novi Sad, 2005.

8. Žager, L., Tušek, B., Žager, K.: „Karakteristike revizije i analize financijskih izvještaja zasnovane na Međunarodnim standardima“, Zbornik radova sa VIII Međunarodnog simpozija: Novi računovodstveni i porezni propisi – korak bliže BiH Evropi, Neum, 2005.

9. Puljić, M.: Due diligence u računovodstvenoj i finansijskoj profesiji, Zbornik radova sa IX Međunarodnog simpozija, Neum, 2006.

10. Schilit, H.: Financial Shenanigans, 2 - nd ed., McGraw Hill, 2002. 11. Stevanović, N.: Računovodstvo kao informacioni resurs savremenog

finansijskog menadžmenta, Zbornik radova sa 32. Simpozijuma: Računovodstvo i finansijski menadžment preduzeća i banaka, Zlatibor, 2001.

12. Stojilković, M.: Reflektovanje ekonomsko – finansijske krize na računovodstveni sistem, Zbornik radova: Ekonomsko – finansijska kriza i računovodstveni sistem, SRRS, Zlatibor, 2012.

13. A. Reed Layoux i Charles M. Elson, „The Art of M&A Due diligence“, McGraw – Hill, 2000.

14. Flamholz, E. G., Diamond, M. A., Flamholz, D. T.: Financial Accounting, Macmillan Publishing Company, New York, 1986.

SUMMARY

DUE DILIGENCE PROCESS – IN FUNCTION OF REMOVING THE NEGATIVE CONSEGUENCES OF NEOLIBERALISM

From 2008 to 2010, the EU spent EUR 4.1 billion for saving the banks in trouble, one third of the total GDP of the Eurozone. IMF estimates that Italian and Spanish banks shall face about EUR 250 billion of nonperforming loans approved to companies from those countries. Stock Exchanges are speculating that the Eurozone banks are still hiding enormous losses caused by inadequate loan policy, or conscious avoidance to perform the due diligence activities (checking the business and financial situation and development perspective of the companies applying for loans). This kind of neoliberal understanding of the banking business resulted in escalating of the amount of nonperforming loans from estimated EUR 960 billion in 2010 to EUR 1.2 trillion today. In Serbia, “clients – friends” and bank management together have sunk four banks in two years, leaving tax payers with paying the bill for saving face of the insured deposits of over a billion euro.

Keywords: neoliberal orthodoxy, nonperforming loans, “clients - friends“, financing rules, due diligence activities...


283267

Prof. dr Jova Miloradić1 Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Simonida Vukadinović2 Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

UTICAJ KRIZE NEOLIBERALNE EKONOMIJE NA

OSIGURAVAJUĆU DELATNOST U REPUBLICI SRBIJI Apstrakt: Iako je kao koncept svoj procvat doživeo devedesetih godina prošlog veka ili skoro četiri decenije od nastanka, neoliberalizam, u mnogim zemljama u svetu posledice svog delovanja efektuira kroz ekonomsku krizu i danas. Kao osnovna obeležja neoliberalizma svakako se navode vladavina tržišta, smanjenje državnih izdataka (nezaposlenima, školstvu, zdravstvu), privatizacija, deregulacija i napuštanje koncepta ,,javnog dobra” ekonomije. Kao deo finansijskog sistema, osiguravajuća delatnost svake zemlje direktno zavisi od stanja u privredi i ekonomskog okruženja. Cinj rada je predstavljanje upravo krize neoliberalne ekonomije kroz njegove efekte na osiguravajuću delatnost u Republici Srbiji. U radu će biti predstavljen uticaj krize na životna i neživotna osiguranja u našoj zemlji, te uticaj kontrole Narodne banke Srbije na poslovanje osiguravajućih društava, kao i udeo osiguravajuće delatnosti u BDP-u zemlje. Pad učešća dobrovoljnih osiguranja, imovinskih osiguranja i osiguranja poljoprivrede i rast učešća obaveznih osiguranja u ukupnoj premiji osiguranja, biće takođe predstavljeni u radu. Ključne reči: neoliberalizam, kriza, premija osiguranja, upravljanje...

UVOD Iako je neoliberalni koncept širom sveta zaživeo još nakon II svetskog

rata, u zemljama u razvoju, koje porces globalizacije i dalje brže ili sporije zahvata, i danas se osete efekti krize ovog koncepta. Da tržište može samostalno da vlada uz smanjenja državnih izdataka (nezaposlenima, školstvu, zdravstvu) u postsocijalističkim zemljama, pre svega Srbiji, u kojoj zaposleni i daklje velika sredstva bruto dohotka izdvajaju baš u ove svrhe, te sporni procesi privatizacija, uz deregulaciju i napuštanje koncepta ,,javnog dobra” ekonomije, pokazali su se teško održivim, posebno u uslovima krize.

Rad predstavlja krizu neloberalnog koncepta iz perspektive osigura-vajuće delatnosti Republike Srbije, koja iako ne zauzima veliki udeo u BDP-u, ipak predstavlja važan segment finansijskog tržišta sa velikim potencijalom.

U radu objavljenom prošle godine [2], istaknuto je da je prema podacima Narodne banke Srbije ukupna premija u trećem tromesečju 2008. godine iznosila je 40,1 mlrd. dinara (524 mil. evra ili 753 mil. USD), a prema najnovijim podacima, ukupna premija u trećem kvartalu 2013. godine iznosila je 48,8 mlrd dinara (426 miliona evra ili 575 miliona USD). U petogodišnjem periodu, od početka ekonomske krize do trećeg kvartala 2013. godine evidentan 1 [email protected] 2 [email protected]

UTICAJ KRIZE NEOLIBERALNE EKONOMIJEJova Miloradić, Simonida Vukadinović NA OSIGURAVAJUĆU DELATNOST U REPUBLICI SRBIJI

284268

je blagi porast učešća životnih osiguranja, jer je u trećem tromesečju 2008. godine, u strukturi premije učešće neživotnih osiguranja iznosilo 89,1%, dok je učešće životnih osiguranja iznosilo 10,9%, a u istim periodu 2013. godine ova učešća iznosila su 81,2% (udeo neživotnih osiguranja) i 18,8% (učešće životnih osiguranja).

1. NEOLIBERALNI KONCEPT I TRŽIŠTE OSIGURANJA Svetska finansijska kriza ujedinila je svet i potvrdila prednosti

institucionalnog pluralizma nad svim oblicima institucionalnih monizama odnosno apsolutizacijama, od državnog diktata nad ekonomijom do neoliberalnih preporuka.

U savremenoj globalnoj finansijskoj krizi glavnu ulogu igra državni intervencionizam prvestveno u Sjedinjenim Američkim Državama, koje su ujedno najviše zagovorale liberalni koncept ekonomije.

Spašavanje banaka je mehanizam kojim treba da se postigne osnovni cilj – spašavanje privrede od kolapsa. Pošto su se preporuke zagovarača neoliberalnog koncepta pokazale neadekvatnim, zamenjene su, kao i najčešće nakon kriza u proteklom periodu, starim dobro oprobanim državnim merama u oblasti kako monetarne, tako i fiskalne politike.

Regulatori na tržištu osiguranja samo u nekoliko zemalja na svetu jesu centralne/nacionalne/narodne banke, kakav je slučaj sa našom zemljom, što sa jedne strane pruža sigurnost osiguranicima, ali i veliki stepen rigidnosti i zavisnosti osiguravača od države sa druge strane. Pošto je tržište osiguranja u Republici Srbiji još uvek na relativno niskom nivou, svakako je za očekivati da se u narednom periodu, kao srednje razvojno tržište na njemu smanje komponente upliva države u smislu plaćanja premija osiguranja (za životna, dobrovoljno penzijko osiguranje, i sl.) putem podsticaja - oslobađanja plaćanja poreza.

Tržište životnog osiguranja, iako beleži permanentni trend rasta iz godine u godinu, svoju veću ekspanziju doživeće tek kada se ekonomski ojačana država ,,odrekne,, dela obaveznih doprinosa i formira tzv. srednji (II stub) dobrovoljnog penzijskog osiguranja [3], te svakako neminovno uvede i devizna klauzula, kao garant očuvanja sretsava osiguranika uloženih u dobrovoljno penzijsko osiguranje.

2. NADZOR OSIGURAVAJUĆE DELATNOSTI OD STRANE NARODNE BANKE SRBIJE

Od 2004. godine kopletan nadzor nad poslovanjem osiguravajuće delatnosti vrši Narodna banka Srbije čime je učinjen prvi korak ka uspostavljanju integrisane supervizije finansijskog sektora u celini. Nezavisnost i samostalnost centralne banke, infrastrukturna i kadrovska osposobljenost za


285269

poslove supervizije, kao i povezanost banaka i osiguravajućih društava, najvažnije su prednosti poveravanja ove nadležnosti Narodnoj banci Srbije.

U okviru svoje nove funkcije, Narodna banka nadziranju nad obavljanjem delatnosti osiguranja, izdaje dozvole za obavljanje poslova osiguranja, reosiguranja, posredovanja i zastupanja u osiguranju, a obavlja i poslove neposredno povezanih sa poslovima osiguranja, daje saglasnost na akte i radnje propisane zakonom, donosi akte propisane zakonom, obrađuje statističke i druge podatke i razmatra prigovore osiguranika i drugih korisnika osiguranja [5].

Osnovni principi, kojima se rukovodi NBS u vršenju nadzora u oblasti osiguranja, istaknuti su i na oficijalnoj veb stranici Narodna banka Srbije (NBS), a to su pre svega transparentnost u procesima donošenja odluka i izricanje mera i orijentisanost ka kontinuiranom sprovođenju reformi u finansijskom sektoru.

3. TRŽIŠTE OSIGURANJA U REPUBLICI SRBIJI Prema poslednjim dostupnim podacima Narodne banke Srbije, koja, kao

što je naglašeno, vrši permanentni nadzor nad tržištem osiguranja u našoj zemlji, u trećem kvartalu prošle godine, u Srbiji je poslovalo 28 društava za osiguranje, što je nepromenjen broj u odnosu na isti period prethodne godine. Isključivo poslovima osiguranja bavi se 24 društva, a poslovima reosiguranja 4 društva. Od društava koja se bave poslovima osiguranja, isključivo životnim osiguranjem bavi se njih 7, isključivo neživotnim osiguranjem 11, a i životnim i neživotnim osiguranjem 6 društava.

Od 28 društava za osiguranje 21 je u većinskom stranom vlasništvu, kada se posmatra vlasničkoj strukturi kapitala, dok je samo 7 u domaćem vlasništvu. Pored društava za osiguranje, na tržištu posluju i: 19 banaka koje su dobile saglasnost za obavljanje poslova zastupanja u osiguranju, 88 pravnih lica (društava za posredovanje, zastupanje i pružanje drugih usluga u osiguranju), 108 zastupnika u osiguranju (fizičkih lica – preduzetnika), dok je ovlašćenje za obavljanje poslova zastupanja u osiguranju, odnosno ovlašćenje za obavljanje poslova posredovanja u osiguranju dobilo 14.348 fizičkih lica [6].

Naredna tabela (broj 1) predstavlja učešće banaka, lizing kuća, osigranja i dobrovoljnih penzijskih fondova u Republici Srbiji u intervalu 2010-2012. godina. Evidentan je blagi rast udela osiguranja (sa 4,2% na kraju 2011. godine na 4,5% na kraju 2012. godine u finansijskom sektoru naše zemlje, ali i opadanje učešća lizinga, što svakako predstavlja posledicu krize u kojoj se ekonomija nalazi. Nakon stagnacije u 2011. godini, ipak postoji blagi rast učešća dobrovoljnih penzijskih fondova u finansijskom sektoru naše zemlje (sa 0,4% na 0,5%).


286270

Tabela br.1.

Izvor: [7] U radu objavljenom 2012. godine [1], istaknuto je da bi restruktuiranje

sektora osiguranja donelo jasniju sliku ponude potencijalnim osiguranicima, a veći plasmani sredstava koja se na osnovu premija dobijaju mogli bi se ulagati na svetsko finansijsko tržište, čime bi se i disperzija rizika i prinos na ulaganja povećali, što bi stimulisalo potencijalne osiguranike da više ulažu, posebno u oblast životnog osiguranja u Srbiji. Višetruk je značaj osiguravajiće delatnosti za finasijski sektor zemlje, a likvidna sredstva iz premija osiguranja omogućavaju ekspanziju ne samo ovog već i bankarskog sektora, pa i privrede u celini [4].

Struktura premije u trećem kvartalu 2013. godine slična je strukturi u istom periodu 2012. godine, uz beleženje najvećeg učešća osiguranja od odgovornosti zbog upotrebe motornih vozila u ukupnoj premiji od 30,3%, iza koga slede osiguranje imovine od požara i drugih opasnosti i ostalih osiguranja imovine – imovinska osiguranja sa 24,3%, životna osiguranja sa 18,8% i osiguranje motornih vozila – kasko sa 10,1%.

Premija neživotnih osiguranja u 2013. godini porasla je za 1,4% u odnosu na isti period 2012. godine. Premija imovinskih osiguranja ostvarila je rast od 2,2%, premija osiguranja od odgovornosti zbog upotrebe motornih vozila rast od 2,1%, dok je premija osiguranja motornih vozila – kasko ponovo zabeležila pad, ovog puta od 7,3%.


287271

ZAKLJUČAK Posledice ekonomske krize ogledaju se na globalnom i nivou

nacionalnih ekonomija, kao i u standardu i smanjenom stepenu kupovne moći stanovništva, što ima direktne reperkusije na razvoj privrede, koja bez adekvatne strategije i ulaganja u primarnu i sekundarnu prozvodnju, neće moći blagovremeno da iz zone stagnacije, pređe u zonu oporavka.

Kao koncept, neoliberalni sistem zasnovan na deregulaciji i fleksibilnosti uz razvoj informacionih tehnologija, nametnuo je model koji je u uslovima krize izazvane upravo ovim konceptom u svim, posebno u tranzicionim i postranzicionim zemljama, osuđen je na sporije ili brže napuštanje.

Stanje oligopola u kome se osiguravajuća delatnost u Srbiji nalazi, može biti motiv manjim učesnicima na tržištu, čime i potencijalnim osiguranicima, ukoliko se nastavi sa trendom rasta kvaliteta ponude osiguravača (novih paketa ponude osiguranja), jer samo od ove delatnosti pojedinac obezbeđuje direktnu sigurnost, kroz uplatu određene vrste premije osiguranja.

Peramanentni nadzor osiguravajuće delatnosti od strane Narodne banke Srbije, iako uliva sigurnost u poslovanje osiguravajućih kompanija u našoj zemlji, svakako bi vremenom trebalo da (po ugledu na razvijene zemlje Evropske unije) prepušta mesto ekonomskim zakonitostima, snazi osnivača i sposobnosti menadžmenta osiguravajuće industrije.

LITERATURA: [1] Miloradić J., Vučenov S., Miloradić V., Uticaj ekonomske krize na tržište

osiguranja Republike Srbije i tendencije oporavka, Zbornik Univerziteta Edukons, Sremska Kamenica, 2012.

[2] Miloradić J., Vučenov S., Tržište osiguranja u Republici Srbiji sa osvrtom na upravljanje rizica u osiguranju, Zbornik Univerziteta Edukons, Sremska Kamenica, 2013.

[3] Miloradić J., Tehnologija osiguranja, Partenon, Beograd 2010. [4] Miloradić J., Ekonomika osiguranja, Partenon, Beograd 2010. [5] Narodna banka Srbije, Sektor osiguranja u Srbiji, Izveštaj za 2012. godinu,

http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/60/60_6/izvestaji/izv_IV_2012.pdf

[6] Narodna banka Srbije, Sektor osiguranja u Srbiji, Izveštaj za III kvartak 2013. godine

http://www.nbs.rs/export/sites/default/internet/latinica/60/60_6/izvestaji/izv_III_2013.pdf

[7] http://www.nbs.rs/internet/cirilica/60/index.html


288272

SUMMARY

IMPACT OF THE CRISIS NEOLIBERAL ECONOMICS TO INSURANCE ACTIVITIES IN SERBIA

Although the concept of such a boom experienced nineties, or nearly four decades since inception, neoliberalism as a concept, the consequences of it’s actions, are seen through the economic crisis today, in many countries of the world. The basic features of neoliberalism certainly cite the rule of the market, reducing government expenditures (unemployment, education, and health), privatization, deregulation and the abandonment of the concept of "public value" economy.

As part of the financial system, the insurance activity of each country directly depends on the state of the economy and the economic environment.

The aim of the paper is to present the facts that influenced the crisis of neoliberal economy through its effects in the insurance business in the Republic of Serbia. The paper represented impact of the crisis on the life and non-life insurance in our country compared with GDP, the mechanism of the control of the National Bank of Serbia on the business of insurance companies, as well as the proportion of the insurance sector in the country's GDP. The downward trend of the share of voluntary insurance, property insurance and agriculture on one side and increase the share of compulsory insurance in total insurance premiums on the other side, were also presented in the paper.

Key words: Neoliberalism, crisis, insurance premiums, management...


289273

Bojana Kordanuli,1 MSc „Telekom Srbija“ a.d., Niš

EFEKTI SVETSKE EKONOMSKE KRIZE NA RAZVOJ PENZIJSKIH FONDOVA U REPUBLICI SRBIJI

Apstrakt: Uprkos finansijskoj krizi i turbulentnim vremenima koja su i dalje prisutna na tržištu kapitala, kroz rast broja članova i ostvarene prinose od ulaganja obezbedili su kontinuirani rast imovine dobrovoljnih penzijskih fondova (DPF) u Republici Srbiji. Oni kroz krizu prolaze znatno bolje od ostalih aktera na tržištu kapitala, pre svega otvorenih investicionih fondova. U ovakvoj ekonomskoj i finansijskoj klimi, diversifikacija i sigurnost ulaganja (predominantno u niskorizične dužničke hartije od vrednosti gde je emitent država, odnosno obveznice stare devizne štednje i trezorske zapise) omogućili su da se održi stabilnost ulaganja članova DPF-a. Proces omasovljenja i značajnijeg rasta DPF je usporen zbog povećanja nezaposlenosti, uvećanja izdataka za prijavljene zaposlene, nezavršenih penzijskih reformi, ali i nedovoljne informisanosti građana o prednostima investiranja u DPF. Samo 2.5% građana Republike Srbije je učlanjeno u neki od DPF, što je najniži procenat u Evropi. Ključne reči: dobrovoljni penzijski fondovi, investiciona jedinica, prinos, imovina, svetska ekonomska kriza...

UVOD Investicioni fondovi su institucije kolektivnog investiranja koje imaju za cilj da prikupljaju sredstva pojedinačnih investitora i ulažu ih u širok spektar finansijske imovine. Investicioni fondovi pružaju svojim članovima niz pogod-nosti i profesionalno upravljanje investicijama, dok za svoje usluge naplaćuju naknade. Osnovni koncept investicionih fondova jeste udruživanje sredstava više pojedinačnih investitora, kako bi oni ostvarili pogodnosti koje proističu od investiranja velikih razmera, kao i pogodnosti podele troškova investiranja. Svetska iskustva ukazuju da prvo finansijsko tržište jedne ekonomije treba da krene od niskorizičnih investicionih fondova (kao što su novčani i penzioni fondovi), pa gradacijski i kroz vreme da stvori uslove za formiranje visokorizičnih fondova, kao što su fondovi akcija. Na žalost u Srbiji se krenulo od osnivanja visokorizičnih fondova, koji su loše poslovali i u velikom broju slučajeva prestali da rade (likvidirani). U Republici Srbiji su dobrovoljni penzioni fondovi (DPF) počeli da posluju tokom 2006. godine. Oni više nisu totalna nepoznanica, već prepoznatljiv način štednje dostupan svima. DPF su pokazali čvrstinu i u periodu visokih tržišnih tenzija i nestabilnosti. Činjenica je da je za dalji razvoj potrebno završiti refor-mu penzijskog sistema započetu 2005. godine, jer dugoročno gledano jedino reformisan sistem može dati sigurnost budućim i sadašnjim penzionerima. Pro-buđena je svest o neophodnosti štednje za starost i potreba za dopunom državne penzije i zato može da se očekuje dalji rast tržišta privatnih penzionih fondova.

1 [email protected]

EFEKTI SVETSKE EKONOMSKE KRIZE NA RAZVOJBojana Kordanuli NA OSIGURAVAJUĆU DELATNOST U REPUBLICI SRBIJI

290274

Trebalo bi imati u vidu da je domaće finansijsko tržište bankocentrično, i da je i dalje najznačajniji vid investicija slobodnih novčanih sredstava građana u štednju kod poslovnih banka2. Pri tome, važno je uočiti da su DPF zabeležili znatno bolje rezultate u poređenju sa investicionim fondovima3 i u odnosu na njih nastavili su da beleže rast ukupne imovine. Cilj rada je da ukaže da su efekti svetska ekonomska kriza, recesija, pad BDP-a i drugi faktori iz okruženja nepovoljno uticali na razvoj DPF, što se može videti kroz nivo uplate doprinosa i usporen rast aktivnih članova. U skladu sa tim osnovna hipoteza rada je sa su DPF u Republici Srbiji dobro upravljali rizicima u vremenu krize. Autor će u svrhu dokazivanja hipoteze koristiti dostupne podatke na sajtovima Narodne banke Srbije, dobrovoljnih penzijskih fondova koji posluju u Srbiji, Republičkog fonda za penzijsko i invalidsko osiguranje, Beogradske berze i revizorskih kuća (studije slučaja). Dostupne informacije će prerađivati i izračunavati odgovarajuće pokazatelje. Vremenski period analize podataka razmatraće se za period od 2006. do kraja 2013. godine.

1. PENZIJSKI FONDOVI Obavezno penzijsko osiguranje funkcioniše tako što se penzijski doprinosi sadašnjih zaposlenih uplaćuju u Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje (PIO) iz kojeg se isplaćuju penzije sadašnjim penzionerima. Globalni demografski trend pada nataliteta i produženja životnog veka prisutan je i u našoj zemlji. To znači nepovoljan odnos broja zaposlenih kao izvora finansiranja penzija i penzionera koji ih uživaju. Kada se tome doda i spor opšti ekonomski rast i deficit u fondu PIO, kao rezultat se dobija neminovan pad državnih penzija. Problem finansiranja penzijskih sistema po principu „međugeneracijske solidarnosti“ postao je još izraženiji ulaskom Srbije u proces tranzicije. Materijalni status osiguranika je sve lošiji, jer rashodi PIO fonda premašuju prihode, pa se visoki deficit koji se javlja, u velikoj meri pokriva iz budžeta Republike Srbije. Kako je rekla Ana Švarc iz Svetske banke, “U zemljama kao što je Srbija, fiskalni deficit penzijskog fonda dostiže 7 procenata društvenog proizvoda. Tako veliki deficit jasno predstavlja kočnicu na celu ekonomiju”. 4

2 Barjaktarović Lidija, Ječmenica Dejan, Optimizam vs pesimizam konkurentnosti bankarskog

sektora Srbije, Industrija 2/2011, str. 142 3 Barjaktarović Lidija, Ječmenica Dejan, Paunović Maja, Racio analiza aktuelnih performansi

investicionih fondova u Srbiji, Zbornik celih radova Studentskog simpozijuma o strategijskom menadžmentu 2012., str. 339

4 A. Schwarz – Pension System Reforms, The World Bank, SP Discussion Paper, No, 608, September 2006, str. 15


291275

Kada se uzme u obzir činjenica da se značajan deo budžeta prethodnih godina obezbeđivao iz sredstava koja su dobijena od privatizacije, 5 postavlja se pitanje šta će biti nakon završetka privatizacije i kada nestane značajan izvor „punjenja" budžeta. Sistem obaveznog penzijskog osiguranja u Srbiji funkcioniše po „pay as you go“ principu. Primena ovakvog sistema dovodi u pitanje postojanje bilo kakvog fonda, jer on predstavlja neku vrstu prolaznog računa koji se prikupljanjem sredstava od doprinosa puni, a isplatom penzija prazni. Da bi sistem bio ekonomski održiv i fiskalno podnošljiv, obavezno penzijsko osiguranje ne bi trebalo da bude jedino sredstvo u procesu reforme. Potrebno je pristupiti uvođenju sistema privatnih penzija kako bi se građani adekvatno socijalno obezbedili. Za ostvarivanje prava na privatnu penziju nije značajno da li je pojedinac zaposlen i da li ima redovne prihode. Uplate penzijskih doprinosa u dobrovoljne penzijske fondove su dobrovoljne, mogu biti mesečne, periodične i jednokratne, a može da ih uplaćuje pojedinac za sebe, ili da to za njega uplaćuje: bračni drug, roditelj, poslodavac, udruženje, sindikat čiji je član 6 itd. Takođe, uplate ne moraju da budu redovne, što ne dovodi u pitanje prestanak članstva u fondu.

Poslednjih decenija na sistem penzijskog osiguranja značajno je uticalo stanje nacionalne ekonomije, nepovoljna demografska kretanja, liberalni uslovi penzionisanja, kao i nerazvijenost tržišta rada.

Grafik br 1. Odnos broja korisnika penzije i broja osiguranika (zaposlenih) u periodu od 2005. do 2012.godine

Izvor: Republički fond za penzijsko i invalidsko osiguranje (PIO)

5 Gordana Matković, Najčešće zablude o penzijskom sistemu u Srbiji, CLDS, Beograd, Fokus,

oktobar 2009., str.17 6 Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima i penzijskim planovima, Službeni glasnik

Republike Srbije, broj: 85/2005 i 31/2011


292276

Оdnos broja aktivnih osiguranika i korisnika penzijskih nadoknada od 90-tih godina prošlog veka ima tendenciju pada tako da je u 2009. godini iznosio 1,3:1, što znači da je 1,3 zaposlenih finansiralo isplatu jedne penzije, taj odnos u 2013. godini bio je 1,1:1. Niska stopa nataliteta u Srbiji ne ide u prilog već navedenom, jer je stanovništvo Srbije među deset najstarijih u svetu. 7

Tabela 1. Odnos prosečne penzijske nadoknade i prosečne zarade u Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine (u RSD)

Godina Prosečna zarada

Prosečna penzija*

Zaposleni Samostalne delatnosti Poljoprivreda

2008 45.690,00 19.386,01 18.961,16 7.249,00

2009 44,182,00 21.741,03 21.238,21 8.138,07

2010 46.887,00 21.753,58 21.307,67 8.164,92

2011 52.771,00 23.698,00 23.228,00 9.362,00

2012 57.442,00 24.967,00 24.402,00 9.926,00

2013 60.730,33 25.356,17 24.760,33 10.112,17

*korisnika penzije po kategorijama osiguranika Izvor: PIO, kalkulacija autora

Iz tabele 1. vidimo da je odnos prosečne penzijske nadoknade i prosečne zarade u 2011. godini iznosio je 61,2 %, što je u poređenju sa drugim zemljama sveta izuzetno visok procenat npr. u Nemačkoj je 45,2 %, u Velikoj Britaniji je 38 %, a u SAD-u je 34,7 % .8

Izdvajanje postotka od zarade zaposlenih, za socijalno osiguranje, se u 2013. godini promenilo u odnosu na ranije godine. Došlo je do povećanja stope doprinosa za PIO sa 22% na 24% za sve obveznike plaćanja ovog doprinosa, sa dotadašnjih 11 na 13% na teret zaposlenog (+ zdravstveno osiguranje 6.15% i osiguranje od nezaposlenosti 0.75%), dok je PIO na teret poslodavca ostao nepromenjen 11%. Tako da ukupni doprinosi iz osnovice zarade iznose 19%, dok stopa doprinosa na teret poslodavca ostaje ista 17,9%, što ukupno iznosi 37,8%.

Reformi penzijskog osiguranja u okviru I stuba pristupilo se krajem 2001. godine i do sada su preduzete sledeće mere: produžena je starosna granica

7 Statistički godišnji bilten za 2012. godinu, Republički fond za penzijsko i invalidsko

osiguranje 8 Gordana Matković, Najčešće zablude o penzijskom sistemu u Srbiji, CLDS, Beograd, Fokus,

oktobar 2009., str.21


293277

za penzionisanje postepeno, a od 2011. godine na 60 godina za žene i 65 godina za muškarce, promenjen je način indeksiranja penzija, proširena je osnovica za plaćanje doprinosa i sl. 9

Kod nas je moguće kombinovati I (državno penzijsko osiguranje ) i III (dobrovoljno penzijsko osiguranje) stub. Čak ni sve razvijene zemlje EU nemaju II stub što ne znači da ne sprovode reforme penzijskih sistema. 10

Uvođenje II stuba – obaveznog dopunskog penzijskog osiguranja, prouzrokovalo bi visok tranzicioni trošak, sa neizvesnim rezultatima na dugi rok. Implicitni (bruto) tranzicioni trošak za Srbiju iznosio bi između 0,6 % i 1,7% BDP-a godišnje i trajalo bi više od 40 godina. Ukupno opterećenje penzijskih rashodima u čitavom periodu bilo bi uvećano za 50% BDP-a. 11

Reforma ne podrazumeva nužno uvođenje II stuba. Od toga je odustala i Svetska banka koja se i danas zalaže za sistem višestrukih stubova12 ali prihvatajući i činjenicu da svaka zemlja ima svoje specifičnosti od kojih će u velikoj meri zavisiti moguće promene.

Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima (DPF) i penzijskim planovima, donešen 01.04.2006. godine uređuje organizovanje i upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondovima, osnivanje, delatnost i poslovanje društva za upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondovima, poslove i dužnosti kastodi banke i nadležnost Narodne banke Srbije u vršenju nadzora nad obavljanjem delatnosti društva za upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondom. 13

Regulacione mere koje se odnose na plasman sredstava penzijskih fondova definišu mesto i ulogu kastodi banke. Kastodi banka vodi račun penzijskog fonda, odnosno definiše metode kontrole poslovanja kao i mehanizme izveštavanja i obaveštavanja NBS. Lice odgovorno za investiranje imovine DPF, primenu investicione strategije i svakodnevno upravljanje portfoliom je portfolio menadžer. Dobro odrađeni posao portfolio menadžera se kvantitativno prikazuje kroz transparentnu vrednost investicione jedinice. Njegov osnovni zadatak je da sredstva koja građani ulože u DPF, investira u hartije od vrednosti, nastoječi da rizik bude minimalan, a dobit maksimalna. Koliko je portfolio menadžer bitan, najbolje govori činjenica da bez njega ni jedan DPF ne može da dobije licencu za rad, što znači da bez portfolio menadžera ni jedna banka, brokerska kuća ili osiguravajuće društvo, 9 Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima i penzijskim planovima, Službeni glasnik

Republike Srbije, broj: 85/2005 i 31/2011 10 Mrkšić Dragan, Miloradić Jova, Žarković Nebojša, Uvod u osiguranje i životna osiguranja,

IKP„Zaslon“, Novi Sad, 2006. 11 Gordana Matković, „Najčešće zablude o penzijskom sistemu u Srbiji“, CLDS, Beograd,

Fokus, oktobar 2009. godine, str.18. 12 Gordana Matković, „Najčešće zablude o penzijskom sistemu u Srbiji“, CLDS, Beograd,

Fokus, oktobar 2009. godine, str.18., 13 Službeni glasnik Republike Srbije 31/2011.


294278

ne može da osnuju društvo za upravljanje DPF. U svom radu on ima podršku od portfolio analitičara čiji je zadatak različite analize hartija od vrednosti, kao i njihovih eminenata.

DPF u Srbiji posluju nešto više od sedam godina. Da bi postigli povećanje tržišnog učešća fondova, bolju iskorišćenost resursa i snižavanje troškova poslovanja u 2013-oj godini došlo je do preuzimanja dva fonda Societe Generale štednja i Societe Generale ekvilibrio od strane DDOR Garant fonda. Danas (2014.godine) u Srbiji posluje šest DPF i to:

1. Delta Generali Basic, 2. Raiffeisen Future, 3. DDOR Garant Ekvilibrio, 4. Dunav, 5. Delta Generali Index i 6. DDOR Garant Štednja.

2. STRUKTURA IMOVINE DPF U REPUBLICI SRBIJI Imovina svih DPF u 2013. godini iznosila je 19.70 milijardi RDS, dok

se struktura imovine DPF nije znatno izmenila u odnosu na predhodnu godinu. Investiciona politika DPF je Zakonom definisana u skladu sa sledećim načelima: 14 načelo sigurnosti imovine koje podrazumeva da se u strukturi portfolija DPF nalaze hartije od vrednosti (HoV) izdavalaca sa visokim kreditnim rejtingom; načelo diversifikacije portfolija koje zahteva da se u strukturi portfolija ovih fondova nalaze HoV koje se razlikuju prema vrsti i izdavaocima, kao i prema drugim obeležjima i načelo održavanja odgovarajuće likvidnosti po kome se u strukturi portfolija DPF moraju nalaziti HoV koje se mogu brzo i efikasno kupiti i prodati po relativno stabilnoj ceni.

Da bi ova načela bila primenljiva, zakonom su precizirana i posebna pravila koja daju pregled i mogućih investicionih alternativa.15 Pored ulaganja u dužničke Hov koje izdaje Republika Srbija, jedinice teritorijalne autonomije i lokalne samouprave, kao i pravna lica uz garanciju Republike, a u skladu sa zakonom kojim se uređuje javni dug, dozvoljena su ulaganja i u dužničke HoV koje izdaju strane države ili strana pravna lica sa minimalnim kreditnim rejtingom «A» 16, kao i HoV koje izdaju pravna lica sa sedištem u Republici kojima se trguje na organizovanom tržištu u Republici Srbiji.

14 Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima i penzijskim planovima Republike Srbije, član

30. 15 Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima i penzijskim planovima Republike Srbije, član

31. 16 Koje utvrđuju agencije za procenu boniteta Standard and Poor s, Fitch-IBCA, Thompson

Bank Watch ili Moody s


295279

Prema izveštaju NBS o sektoru DPF u 2013. godini, najveći udeo u ukupnoj imovini fonda idalje imaju dužničke HoV od čak 83,9%, potom slede oročeni depoziti sa 2,4 %, akcije sa 2,8% i sredstva po viđenju sa 9,2% učešća. U nepokretnosti je uloženo 0,5% imovine fonda. U stranoj valuti – evrima nalazi se 2,67 mlrd. RSD, odnosno 13,5% ukupne imovine, dok se u domaćoj valuti nalazi 16,56 mlrd. RSD tj. 83,9% ukupne imovine. U 2013. godini se učešće sredstava u stranoj valuti smanjilo za 9,2%, dok se u 2012. godini ovo učešće kretalo između četvrtine i petine ukupnih sredstava.

Uprkos pomenutom načelu diversifikacije, najveći deo imovine DPF nosi kreditni rizik koji je visoko koncentrisan u investicijama u državne dužničke instrumente. Pored toga preko 90% portfolija je izloženo riziku promene visine kamatnih stopa što je posledica visokog učešća dužničkih instrumenata u portfoliju fondova. Poslednjih godina došlo je do značajnog smanjenja ulaganja u akcije, kako je smanjena izloženost imovine fonda riziku promene cena HoV. Rizik je najvećim delom prisutan kod obveznica stare devizne štednje, gde promena kamatne stope direktno utiče na promenu cene.

Tabela 2: Struktura ukupne imovine DPF u Srbiji u periodu od 2007.- 2013. godine (u %)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Dužnički HoV 38,65 33,70 71,76 64,8 74,9 69,9 83,9

Obveznice stare dev. štednje 37,85 33,70 25,21 18,1 34,6 48,3 80,2

Trezorski zapisi 0,80 - 46,55 46,7 40,3 21,3 3,7

Akcije 22,71 6,30 7,23 11,4 5,4 2,9 2,8

Oročeni depoziti 4,16 4,10 4,35 2,83 8,2 4,4 2,4

Neoročena sredstva 34,60 54,20 15,54 18,71 10 15,8 9,2

Nekretnine - 1,70 1,10 0,9 N 0,7 0,5 0,4

Potraživanja 0,16 - - - - 5,7 0

Izvor: NBS, Sektor DPF u Srbiji, 2013

Od samog početka poslovanja DPF su se suočavali sa nepovoljnim kretanjima na tržištu kapitala. Sve to je uticalo na formiranje strukture imovine fondova koja je prilagođena trenutnim okolnostima. Najveća promena u strukturi imovine fondova zabeležena je kod obveznica stare devizne štednje, čije se učešće od 2009. godine znatno uvećavalo i u 2013. godini iznosi 80,2%. Razlog su dugoročniji dinarski i devizni trezorski zapisi i dugoročne kuponske obveznice Republike Srbije dospeća 2026. godine.


296280

Grafikon 2. Struktura ukupne imovine DPF u Srbiji na kraju 2013. godine


Ovakva struktura ulaganja smanjila je izloženost rizicima na minimum, što je i osnovni cilj DPF u vreme nestabilnosti na finansijskom tržištu. Kada se govori o strukturi imovine fonda, treba imati u vidu da je prostor za diversifikaciju portfolija fondova nedovoljno širok, obzirom na nedostatak kvalitetnih HoV na našem tržištu.

Tabela 3: Transakcioni troškovi DPF u RS u periodu od 2007. do 2013. godine

Iznos transakcionih troškova (u mln. RSD) 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Brokerske naknade 4,5 2,2 3,8 4,5 2,9 2,1 0,1

Naknade kastodi banke 1,8 1,5 2,0 2,4 2,2 1,5 0,1

Berzanske naknade 1,6 0,8 0,4 1,1 0,8 0,3 0,02

Naknade centralnog registra 1,0 0,6 1,2 1,5 1,1 0,9 0,07

Ostali troškovi 1,1 0,2 0 0 0 0 0

Ukupno 10,0 5,3 7,4 9,7 7,0 4,7 0,3


Po izveštaju NBS za 2013. godinu, najveći udeo u transakcionim troškovima DPF na tržištu kapitala imaju brokerske naknade i naknade kastodi banke. Najveće troškove imaju transakcije akcijama na Beogradskoj berzi, dok


297281

su najmanji troškovi u trgovini trezorskim zapisima. Od ukupnih transakcionih troškova 73% su činili troškovi na teret društva za upravljanje, a 27% na teret fondova. Tokom 2012. godine dolazi do značajnijeg pada transakcionih troškova, ovakav trend se nastavlja i tokom 2013. godine.

3. VREDNOST INVESTICIONIH JEDINICA DPF U REPUBLICI SRBIJI

Vrednost investicionih jedinica svih DPF beleže rast, jer su se negativna kretanja na Beogradskoj berzi smanjila. Promenljiva cena akcija na berzi ne utiče značajno na kretanje vrednosti investicionih jedinica, jer je udeo akcija u strukturi imovine fonda mali. Rast kursa evra u odnosu na dinar tokom 2013. godine nije značajno uticao na povećanje prinosa fondova, s obzirom na to da je samo 13,5% sredstava fonda uloženo u finansijske instrumente denominovane u evrima. 17

Tabela 4: Vrednost investicionih jedinica DPF-a u Srbiji i FONDex-a u periodu od 2007. do 2013.godine (u poenima)

DPF 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Delta Generali Basic 1183.8 1063,6 1225,5 2468,8 3139,3 4048,7 4941,8

Raiffeisen Future 1192,7 1254,6 1407,4 1030,9 1402,8 1804,4 2288,5

DDOR Garant Ekvilibrio - - - 1988,6 2317,6 2842,2 3551,5

Dunav 1008,3 950,2 1100,7 4031,4 5174,7 6686,8 8383,0

Delta Generali Index - - - 200,1 161,1 229,6 278,8

DDOR Garant Štednja - 1022,1 1163,2 49,6 103,3 177,7 257,1

FONDex - 1097,15 1267,29 1389,63 1470,07 1654,37 1853,40

Izvor: NBS, Sektor DPF u Srbiji, 2013 Prosečna ponderisana vrednost investicionih jedinica svih fondova - FONDex18 od oktobra 2008. godine beleži stalni rast i ni jednom nije pao ispod početne vrednosti. Na kraju 2013. godine beleži rast i svoju vrednost od 1853,40 poena, dok je u novembru 2006. god, na dan kad je počeo sa radom prvi DPF bila 15 poena.

17 Izveštaj o poslovima nadzora društava za upravljanje DPF, Statistilki anex, decembar 2013.,

www.nbs.rs 18 Narodna banka Srbije je izradila FONDex - indeks koji reprezentuje kretanje vrednosti

investicionih jedinica svih DPF na tržištu 19FONDex je imao početnu vrednost od 1.000 poena 15. Novembra 2006. godine, na dan kada

je prvi DPF počeo sa radom.


298282

Grafik 3. Kretanje vrednosti FONDex-a19 u periodu od 2007. do 2013.godine (u poenima)


4. DOBROVLJNI PENZIJSKI PLANOVI Penzijski plan predstavlja ugovor u korist trećeg lica koji je sastavni deo DPF na osnovu koga se organizator obavezuje da uplaćuje penzijski doprinos u korist članova a društvo za upravljanje ulaže prikupljena sredstva. Planovi sa utvrđenim doprinosima (defined contribution plans) - gde je sponzor plana odgovoran da obezbedi samo odgovarajući iznos sredstava svake godine kao doprinos planu za penzionere. Trebalo bi imati u vidu da pomenuto nije povoljnost za učesnike koji često menjaju posao. Planovi sa utvrđenom isplatom20 (defined benefit plans) - po kojima se sponzor obavezuje da kvalifikovanim učesnicima (penzionerima) obezbedi određeni fiksni iznos sredstava u budućnosti. Hibridni penzijski planovi (hybrid pension plans) predstavljaju relativno nov fenomen. Oni su svojevrsna kombinacija prethodne dve vrste penzijskih planova. Prvi put su se pojavili 1985. godine i vrlo brzo ih je prihvatio veliki broj kompanija. Postoji više formi hibridnih planova. Jedna od njih je takozvana "floor-offset" forma penzijskog plana. Po njoj zaposleni, tj. učesnici svake godine ulažu određeni iznos u penzijski fond, kao kod planova doprinosa. Sa druge strane, poslodavci, odnosno sponzori plana se obavezuju da će učesnicima obezbediti minimalni fiksni iznos penzije u budućnosti. Pored pomenuta tri osnovna tipa penzijskih planova, u poslednje vreme se sve više nude mogućnosti da svaki zaposleni sam kreira svoj sopstveni plan uplata u korist penzijskog fonda. Ta mogućnost u SAD se naziva individualni penzijski račun (individual retirement account - IRA). 20 Dejan Erić, „Finansijska tržišta i instrumenti”, Čigoja Štampa, Beograd, 2003.


299283

IRA predstavlja svojevrsnu kombinaciju štednje i penzijskog plana gde svaki učesnik može lično da određuje koliko će i kako uplaćivati sredstava na svoj penzijski račun i šta će biti sa tim sredstvima. Uz to, zakonska regulativa u mnogim zemljama omogućila je značajne poreske olakšice prilikom ulaganja u penzijske planove, što je imalo vrlo pozitivan uticaj na rast značaja penzijskih fondova kao institucionalnih investitora. Uplate u DPF se pretežno vrše putem penzijskih planova, gde su i najveće uštede za firmu po osnovu oslobađanja plaćanja poreza i doprinosa do maksimalne zakonom propisane visine. Organizatori penzijskih planova su u mogućnosti da pregovaraju o visini naknade pri uplati za svoje članove, što je još jedan razlog većih uplata na ovakav način. Od ukupnih doprinosa u 2013. godini, oko 19% se odnosi na individualne uplate, 36% na uplate poslodavca i oko 45% na uplate prekopenziskih planova. Ovaj odnos se od 2008. godine nije znatno menjao.

Grafik 4. Obim i struktura ukupnih uplata DPF-a u Srbiji u periodu od 2007. do 2013. godine (u %)

Izvor:NBS, 2013

5. PRINOSI I RIZICI DPF U REPUBLICI SRBIJI Cilj ulaganja imovine DPF je uvećanje i očuvanje vrednosti uloženih sredstava članova uz relativno nisku rizičnost, shodno tome se sredstva na individualnim računima članova srazmerno povećavaju odnosno smanjuju. Fokusirajući se na prinos, često se zapostavlja rizik koji predstavlja neizvesnost u pogledu ostvarivanja prinosa na uložena sredstva. Odnos rizika i prinosa karakteriše se kao direktan, jer preuzimanje većeg rizika praćeno je višim očekivanim prinosom koji treba da kompenzuje preuzeti rizik.


300284

Između fondova postoje razlike u pogledu stepena rizičnosti ulaganja, ali one generalno gledano nisu značajne. Zbog same prirode rizika može se očekivati da rizičnija ulaganja ostvare niži prinos, pa čak i gubitak. U poslednjim godinama odnos pinosa i rizika pokazuje da su svi fondovi imali prilično uravnotežen odnos tj. da su fondovi čija su ulaganja imala veći rizik ostvarili i veći prinos. Tokom 2013. godine su veći prinos ostvarili fondovi koji su preuzimali manji rizik, što je i očekivano u uslovima negativnih kretanja na finansijskom tržištu. Negativnu stopu prinosa ostvaruju svi članovi koji su tek krenuli sa uplatama doprinosa zbog uticaja naknade prilikom uplate koja ulazi u obračun prinosa, čineći ga negativnim. Sa protokom vremena, uz pozitivno poslovanje fonda dolazi do pomeranja krive prinosa.

Grafikon 5. Kriva prinosa DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine (u %)

Izvor:NBS, Sektor DPF u Srbiji, 2013

6. UTICAJ SVETSKE EKONOMSKE KRIZE NA RAZVOJ PENZIJSKIH FONDOVA U REPUBLICI SRBIJI

Dobrovoljni penzijski fondovi su zabeležili znatno bolje rezultate u poređenju sa investicionim fondovima i u odnosu na njih nastavili su da beleže rast ukupne imovine. Svetska ekonomska kriza, recesija, pad BDP-a i drugi faktori iz okruženja su nepovoljno uticali na razvoj DPF, najpre na nivo uplate doprinosa i usporen rast aktivnih članova.

Zahvaljujući konzervativnoj politici ulaganja, svi fondovi su na minimum smanjili izloženost rizicima i maksimalno zaštitili svoju imovinu od gubitka vrednosti. To su učinili sa smanjenjem učešća u akcije i povećanjem učešća u nerazvijene državne HoV (obveznice stare devizne štednje i trezorskih zapisa).


301285

Grafikon 6. Kretanje imovine DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2006. do 2013. godine (mln RSD)


Neto imovina DPF i dalje beleži trend rasta i na kraju 2013. godine iznosi 19.700,72 mln RSD, ovaj rast je najvećim delom generisan neto uplatama članova.

Grafikon 7. Tržišno učešće DPF-a u Republici Srbiji u 2013. godini (mereno neto imovinom)

Izvor: NBS, Statistički aneks za 2013. godinu

Tržišna koncentracija u sektoru na kraju 2013. godine, merena HHI (Herfindahl-Hirschman Index) indeksom, iznosi 2903 poena, što je relativno


302286

visoka vrednost koja pokazuje da je tržište visoko koncentrisano. Visoka koncentracija ogleda se u tome što četiri fonda zauzimaju 97,28% tržišta, a najveći fond (Dunav) ima udeo u neto imovini sektora 42,55%.

Grafik 8. Vrednost indexa tržišne koncentracije u Sektoru DPF u Republici Srbiji u periodu od 2007. do 2013. godine

Izvor:NBS, Sektor DPF u Srbiji, 2013 Fondovi su se od samog početka poslovanja suočavali sa nepovoljnim kretanjima na tržištu kapitala. Sve to je uticalo na formiranje strukture imovine fondova koja je prilagođena trenutnim okolnostima.

Tabela 5. Valutna struktura imovine DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2007. do 2013. godine (u RSD i %)

2009 2010 2011 2012 2013

EUR 2.188 200 000 3.938 500 000 2.998 200 000 3.713,200 000 2.672 500 000

30% 39,70% 24% 22,70% 13,50%

RDS 5.000 000 000 5.973 700 000 9.495 100 000 12.652,800 000 16.565 000 000

70% 60,30% 76% 77,30% 83,90%

Ukupna imovina DPF

7.188 200 000 9. 862 740 000 12.452 340 000 16.011 330 000 19.700 720 000

Izvor:NBS, Sektor DPF u Srbiji, 2013 Na kraju 2013. godine, valutna struktura imovine DPF u evrima iznosi 2,67 mlrd RSD što je (13,5%), dolarima je 2,6%, dok se u domaćoj valuti nalazi 16,56 mlrd RSD t.j. (83,9%) ukupne imovine DPF. Nakon većeg smanjenja učešća sredstava u stranoj valuti, tokom 2013. godine ulaganje u zemlji je uvećano na 90,70%.


303287

Tabela 6. Broj i struktura korisnika DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Broj ugovora 201 600 215 700 220 451 234 405 240 400 244 462

Broj korisnika 156 000 165 200 166 800 174 900 179 823 183 508

Prosečna uplata doprinosa po korisniku(RSD) 3313 4039 4186 4321 4083 4339

Procenat aktivnih korisnika 41,1% 34,9% 33,6% 36% 31,2% 30,9%

Prosečna akumulirana sredstva po korisn.(RSD) 29.756,00 43.493,00 59.124,00 71.183,00 88.779,00 108.387,00


Broj ugovora o članstvu u svim DPF beleži konstatnan rast od momenta osnivanja (grafikon 9.). Ukupan broj korisnika21 u 2013. godini je iznosio 183.508 koji ukupno imaju 244.462 zaključenih ugovora o članstvu22 u DPF. U periodu od 2008-2013. godine, povećanje broja korisnika bilo je najizraženije tokom 2009. i 2011. godine, takav trend rasta je nastavljen i tokom 2013. godine. Ukoliko uzmemo u obzir da je procenat aktivnih korisnika od 30-35% , možemo pretpostaviti da većina tih korisnika svakog meseca uplaćuje doprinose u penzijske fondove.

Grafikon 9. Broj ugovora i korisnika DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine


21 Pod korisnikom se podrazumeva pojedinac, sa jedinstvenim matičnim brojem ili brojem

pasoša (za strana lica), koji može imati jedan ili više individualnih računa. 22 Broj ugovora o članstvu je zbir broja individualnih ugovora o članstvu i broja članova svih

penzijskih planova.


304288

Najveća prepreka daljem razvoju III stuba penzijskog sistema je nizak životni standard, kao i nedovoljna informisanost stanovništva koje su prednosti, koje članstvo u njima pruža. U sklopu reforme penzijskog sistema potrebno je informisati stanovništvo o funkcionisanju i značaju DPF. Poreska oslobađanja postoje i uvećavaju se svake godine sa rastom cena na malo i od 1. februara 2014. godine primenjuje se nov iznos poreske olakšice za uplate u DPF koji je sa dotadašnjih 5.214 uvećan na 5.329 dinara. Na činjenicu da razvoj DPF u Srbiji tek predstoji utiče podatak da je u 2013. godini samo 2,5% građana učlanjeno u neki od DPF. To znači da tržište Srbije nije zasićeno DPF i da ima veliki potencijal za razvoj. Jedan od razloga zašto Srbija zaostaje za razvijenim zemljama u oblasti penzijskog osiguranja je i to što građani nisu navikli da štede za starost, jer očekuju od države da im obezbedi penziju. Većina građana štednju plasira u kratkoročne depozite u bankama, koje mogu brzo da povuku. Građani EU u banke ulažu svega 35% u DPF 12%, a u životno osiguranje 21%.23 Prema podacima NBS za 2012. godinu, u bilansnoj sumi finansijskog sektora banke učestvuju sa 88,7%, osiguravajuće kompanije na drugom mestu sa 4,7%., dok najmanje učešće imaju DPF sa 0,2%. Upravo zbog ovakve strukture biće potrebno izvesno vreme kako bi se građani Srbije uverili da je ulaganje u DPF dugoročan, ali siguran vid štednje.

Tabela 07. Kretanje vrednosti ključnih pokazatelja DPF-a u Republici Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine

2008 2009 2010 2011 2012 2013

CPI24 8,6 6,6 10,3 7,0 12,2 2,2

Kurs evra (1 EUR = xy RSD) 88,60 95,89 105,50 104,64 113,72 114,64

Referentna kamatna stopa (%) 17,75% 9,5% 11,50% 9,75% 11,25% 9,50

BELEX 15 565,18 663,77 651,78 499,05 523,89 557,97

FONDex 1097,15 1267,29 1389,63 1470,07 1654,37 1853,40

Prinos PDF (%)25 -6,88% 15,04% 9,65% 5,8% 12,6% 14,40*

*na kraju III kvartala 2013. godine


23 Insurance Development Fund, www.eclac.org, datum pristupa 11.08.2012. 24 CPI – Consumer Price Index ( indeks potrošačkih cena) 24Year-to-date (YTD) - prinos koji je ostvaren od početka godine do kraja IV kvartala

kalendarske godine


305289

Indeks potrošačkih cena (CPI) i tokom 2013. godine beleži pad tako da je inflacija na kraju godine iznosila 2,2%. Kao posledica pada inflacije u 2013. godini smanjena je i referentna kamatna stopa, tako da je na kraju godine iznosila 9,50%, sa njenim padom dolazi do pada nivoa kamatnih stopa koje fondovi ostvaruju na sredstva u dinarima na kastodi računima kod svih fondova u istom iznosu. Pad kamatne stope utiče na rast cene dužničkih instrumenata i obrnuto, tako da su cene instrumenata duže ročnosti osetljivije na promenu kamatnih stopa.

Grafikon 10. Kretanje vrednosti referentne kamatne stope i prinosa DPF u Republici Srbiji u periodu od 2008. do 2013. godine


ZAKLJUČNA RAZMATRANJA Ono što karakteriše postojanje sistema DPF i njihovo poslovanje nešto više od sedam godina na našem tržištu je svetska ekonomska kriza. Odmah na početku rada DPF su bili suočeni sa krizom na tržištu hartija od vrednosti i padom životnog standarda stanovništva. Iako je do kraja 2013. godine uplaćeno preko 19,70 milijardi dinara u DPF, uplate se nisu uvećavale željenom dinamikom, bez obzira na poreska oslobođenja koja postoje i uvećavaju se svake godine sa rastom cena na malo. Uprkos finansijskoj krizi koja je i dalje prisutna na tržištu kapitala, kroz rast broja članova 183.508 korisnika dobrovoljnih penzijskih fondova u 2013. godini i ostvarene prinose od ulaganja 14.4% na vrednost investicione jedinice na kraju III kvartala 2013.godini, obezbedili su kontinuirani rast imovine DPF u Republici Srbiji. Oni kroz krizu prolaze znatno bolje od ostalih aktera na tržištu kapitala, pre svega otvorenih investicionih fondova.


306290

U ovakvoj ekonomskoj i finansijskoj klimi, diversifikacija i sigurnost ulaganja (predominantno u niskorizične dužničke hartije od vrednosti gde je emitent država, odnosno obveznice stare devizne štednje i trezorske zapise, 83.9% na kraju 2013.godine) omogućili su da se održi stabilnost ulaganja članova DPF-a.

Rezultati našeg istraživanja su potvrdili osnovnu hipotezu rada da su DPF u Republici Srbiji dobro upravljali rizicima u vremenu krize. Proces omasovljenja i značajnijeg rasta DPF je usporen zbog povećanja nezaposlenosti, uvećanja izdataka za prijavljene zaposlene, nezavršenih penzijskih reformi, ali i nedovoljne informisanosti građana o prednostima investiranja u DPF. Potencijal za razvoj DPF u Republike Srbiji je veoma veliki, obzirom da je učešće korisnika usluga DPF u ukupnom broju stanovnika samo 2,5% ,tek svaki deseti zaposleni je član nekog fonda, što je najniži procenat u Evropi. Sa oporavkom ekonomije zemlje i jačanjem životnog standarda povećavaće se i visina uplata u privatne penzijske fondove. Činjenica je da je svest o neophodnosti štednje za starost i potreba za dopunom državne penzije kod stanovništva probuđena i zato očekujemo stabilizaciju i dalji rast tržišta u budućnosti.

LITERATURA 1. Avdalović, V., Marović, B., Osiguranje i upravljanje rizikom, Birografika,

Beograd, 2005 2. Barjaktarović, L., Kordanuli, B., Uticaj svetske ekonomske krize na razvoj

osiguravajućih kompanija u Republici Srbiji, Singidunum revija, br. 8/2011, 2011,str. 12-18.

3. Barjaktarović, L., Ječmenica, D., Optimizam vs pesimizam konkurentnosti bankarskog sektora Srbije, Industrija, br. 2/2011, 2011, str. 137-150.

4. Barać, S., Stakić B., Hadžić, M., Ivaniš, M., Praktikum za bankarsko poslovanje, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2007.

5. Barjaktarović, L., Ječmenica, D., Paunović, M., Racio analiza aktuelnih performansi investicionih fondova u Srbiji, Zbornik celih radova Studentskog simpozijuma o strategijskom menadžmentu 2012., 2012, str.332-342.

6. Bock, Kenneth J. and Seitz, Manfred W.; Reinsurance Versus Other Risk – Transfer Instruments – The Reinsurer's Perspective, in: Lane, Morton (eds.); Alternative Risk Strategies, Risk Waters Group Ltd, London, UK, 2002.


307291

7. Vejnović, N., Analiza performansi otvorenih investiconih fondova u Srbiji, Fakultet za ekonomiju, finansije i administraciju, Beograd, 2011.

8. Godišnji izveštaj o poslovima nadzora društava za upravljanje DPF,// www.nbs.rs/, 2006,2007, 2008, 2009, 2010,2011,2012,2013.

9. Erić, D., Finansijska tržišta i instrumenti, Čigoja štampa, Beograd, 2003. 10. Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovima i penzijskim planovima,

Službeni glasnik Republike Srbije, br. 85/2005 i br.31/2011. 11. Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, Službeni glasnik Republike

Srbije, br. 34/2003. 12. Zakon o privrednim društvima, Službeni glasnik Republike Srbije, br.

125/2004. 13. Zakon o investicionim fondovima, Službeni glasnik Republike Srbije,

br.46/2006. 14. Zakon o doprinosima za obavezno socijalno osiguranje, Službeni glasnik

Republike Srbije, br.84/2004. 15. Jeremić, Lj., Ekonomika osiguranja, Univerzitet Singidunum, Beograd,

2012. 16. Jeremić, Z., Finansijska tržišta, Univerzitet Singidunum, Beograd 2009. 17. Jeremić, Z., Problem dugoročnog plasmana osiguravajućih kompanija i

penzijskih fondova u Srbiji, Drugi međunarodni simpozijum osiguranja na prekretnici, Vrnjačka banja,2004.

18. Miloradić, J.,Vučenov, S., Kordanuli B.,Aktuelna situacija na tržištu osiguranja Evropske unije, Poslovna ekonomija, Sremska Kamenica, br.1,2011,str.251-272.

19. Matković, G., Najčešće zablude o penzijskom sistemu u Srbiji, CLDS, Fokus, Beograd, 2009.

20. Rejda, George E., Risk Management and insurance, Pearson Education, Inc., 2005.

21. Statistički aneks, ,// www.nbs.rs/, 2006,2007, 2008, 2009, 2010,2011,2012,2013.

22. Schwarz, M, A.,Pension System Reforms, The World Bank, SP Discussion Paper, No, 608, 2006, str. 15.

23. Hadžić, M., Bankarstvo, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2009. 24. Rakonjac, Antić, T., Dobrovoljno penzijsko osiguranje – aktuarska i

finansijska analiza, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004. 25. Chiappe, R., Jeant,Noel, M., Elović, A., Mihajlović, A., Penzijska reforma

u Srbiji, projekat USAID, Beograd, 2004.


308292

SUMMARY

EFFECTS OF GLOBAL ECONOMIC CRISIS ON THE DEVELOPMENT OF PENSION FUNDS IN SERBIA

Despite of financial crisis and turbulence period on the capital market, voluntary pension funds (VPF) in the Republic of Serbia provided increased number of members and return on investment. They have better financial results comparing to other participants on financial market, i.e. open investment funds. In this economical and financial climate, diversification and surety in investment (mainly in low risk state securities, i.e. FX and treasury bonds) ensured stability of investment of members of VPF. The mass process of VPF increase is sr due to the increase of unemployment, increase of various taxes to the state for employees, unfinished reforms of pension system and the lack of information about opportunities of investment in VPF. Only 2.5% of citizens of Republic of Serbia is involved in some of VPF, being the lowest percent in Europe. Keywords: voluntary pension funds, investment unit, revenue, assets,


III III PREDUZETNIŠTVO,

MARKETING I MENADŽMENT

310

311295

Prof. dr Mirko Tripunoski1 FON University, Skopje, Macedonia

Prof. dr Aleksandar Nikoloski2 FON University, Skopje, Macedonia

Prof. dr Antoaneta Vasileva3 Faculty for economic studies, Sofia, Bulgaria

TRUE VALUE DELIVERY TO CONSUMERS, A BASIS FOR MARKETING TRUST

Abstract: The important and growing market for delivery of true values to consumers, imposes specific challenges and important possibilities for marketing trust as well as trust in marketing managers. This paper is based on the research of the core aspects and the delivery of values in the business services, together with the special role which that values play in the middle of the business markets. The modern marketing and advertising as well as the delivery of true values is being used for brand differentiating strictly to the competitive brands. Real values are set to be basis for segmentation and positioning, where the sellers and consumers are defined through their culture and marketing advertising as effective and efficient equivalent values. The author asks the question if the old marketing paradigm ‘marketing is people”, supposes that marketing paradigms can be successful when the marketing mix of products are in compliance with the consumer values. This paper describes the concept of values applied to marketing and advertising, based on the research of values and the lifestyle of the consumers, having in mind the fact that the new lifestyle is connected to the culture, emphasizing the new forms and the usage of the existing forms as a feeling for the past. The understanding of values and their history, brings a detailed development of several new models, which will evaluate the delivered value and its connection with the product which should be placed on international level This paper also elaborates the structural value maps, as available tools which enable companies to develop global product and at the same time to differentiate between the usage and the delivery of true values deriving from the national culture. Special accent is put on the central role of delivery of true values to customers, the quality of the delivered products, satisfaction and customers’ loyalty, as well as the important factors and determinants of success and failure though the value delivery to the consumers. Keywords: values, marketing, consumers, business, services, brands, loyalty, satisfaction...

INTRODUCTION In modern marketing and advertising , the values are used for brand

differentiation, together with competitor’s products. The values are set as bases for segmentation and positioning. In many studies can be noticed different value orientations of consumers of different countries. Consumer and sellers’ values are determined through their culture and its impact on marketing. 1 [email protected] 2 [email protected] 3 [email protected]

Mirko Tripunoski, TRUE VALUE DELIVERY TO CONSUMERS,Aleksandar Nikoloski, Antoaneta Vasileva A BASIS FOR MARKETING TRUST

312296

Advertising is effective only when the values match. The old marketing paradigm “marketing is people”, means that the marketing groups are successful when the marketing mix of products complies with the consumer’s values. This paper analyses the concept of values which applies to marketing and advertising.

1. VALUES OF MARKETING

The value is defined as a long-term belief, a way of implementation, or the final level of its existence. The system of values is an organization consist of principles and rules which help easing the alternatives choice, as well as the ways of solving conflicts and decision making processes. Preferred value marketing alternatives are cleanness, happiness and health. The preferences such as marketing values can bring changes like universal thinking, where the priority varies and emphasizes value changes. The values are being thought at a very early age. They describe the type of people who think of absolute freedom and absolute peace as main world priorities. People want to be sure when choosing the real values, especially when they compare them with other values of their value system. They usually prefer a certain value or final value which belongs to their value hierarchy. Thus, it includes the opposite values as well as different types of values in the value system, which can be graded according to its importance. The values are integrated in the organizational system in which they are arranged to their priorities, in accordance with the other values. The values can be used as standards leading our choices, beliefs and activities. Firstly, the total number of values possessed by a person is relatively small. Secondly, people from all around the world posses the same values arranged differently and finally the predecessors of the human values which can be found in the culture, the society and its institutions. These reasons help us distinguish between two types of values: terminal and instrumental values. Terminal values refer to the desirable final parts of the existence. The instrumental values refer to the desired ways of behavior.

The terminal values are equal to the moral values as central values. The moral values include social norms, or the ones related to the individuals, as a way of behavior in compliance with the highlighted social norms or what has to be done together with the way of behaving, needed for specific community behavior, more connected to the instrumental values compared to the terminal community values. The value is specific, the belief determines attitudes and decisions, where the attitude consists of few beliefs focused on specific subject or situation as a value of sustainable standard. The moral values do not analyze the attitude as a standard., but as an object or situation. Values are more stable compared to the attitudes and occupy higher central position in the man’s cognitive system.

ZBORNIK UNIVERZITETA EDUKONS knj.5 PREDUZETNIŠTVO, MARKETING I MENADŽMENT

313297

2. VALUES ARE SUSTAINABLE

Values are sustainable and important for their transfer to first clients, when they are learned , conscious but implicitly, about the supply and demand. Developmental researchers believe that by the 2010, many of the core values for place, environment, name and the need of a certain product delivery will be established and determined in that period of product- life. Marketing researchers regularly try to indicate their value –change by using the inductive analyze. They discover there are changes in people which express their values, related to changes in symbols and rituals of culture. The core values of the national culture, generally confirm they are very stable, and as sustainable, the values are analytically presented by Yankelovich, who found out that despite of the increased wealth and other changes, in numerous developed countries the traditional values are important. Despite the transformation in the way of life, the number of core values remain practically unchanged, such as : freedom ( evaluation of the political freedom and freedom of speech), equality before the law, chances equity ( placing high value for people who should get what they deserve, as a consequence of their individual work: achievement (a strong belief in the effectiveness of the individual work, the opinion that studying and hard working should pay off), patriotism, democracy ( a strong belief that majority’s judgment should form the basis of management. Excellence (belief which includes the specific moral statuses and missions), taking care not only for yourself, but for the others, like your family or some ethnic group, religion ( respect for some transcendental beliefs), happiness( good happiness can happen to everyone nowadays). The scientific studies show that this small cluster of values keeps the developed countries united; the union is pointed to a different lifestyle.

3. CHANGING VALUES

Although values are permanent, some of them can change over time. The value changes can be caused by economic change, modernization, generational effects, service effects and globalization impact. Wealth leads to individualism. On the other hand, poverty leads to collectivism. Many relative differences remain, some of which can become stronger. The development of the personal values indicates that people have a tendency to become individualistic, but individualism develops new models. Modernization includes individualism and urbanism, which turns the collectivistic societies into individualistic ones. Although the urbanization aims to reduce the number of extended families in favor of modern households, it doesn’t mean that the extended family values should be reduced too. The extended family remains with strong family ties, gathering at weekends, making mutual decisions about important issues. The Japanese stay involved with their traditional family and


314298

group hierarchy structure, despite of the fact that new skills and education models are being set in order to increase the individualism. The Japanese ego-ideal, noticed in the field of work and their total dedication to it, contributes to the group. The structural hierarchy system of great and strong distant subordination, influences the culture and its changeability, but the dependent values, including the quality hierarchy, give respect and reciprocal commitments to managers.

The effect of maturity means that human resources are changing as they become older. However, the stress level is the highest for the middle-aged people. The masculinity increases at the same time with ageing. Young people who are eager to succeed in life are more into male values. The youngest and the oldest categories are less individualistic The generational effect happens when values are permanent at a certain period of time and they remain the same throughout their lifetime. Drastic changes in life-conditions during early-life, can lead to possessing fixed values. Generation values have been changing since 1960 in Europe and The United States, countries which have the “generation effect”.

“Zietgist effect” occurs drastically through the system and conditional changes, which cause changing values regardless of age. In times of recession, the remote power level can increase because the equity is less functional and can lead to increased bureaucracy, as well as a change related to stronger level of uncertainty. The “elder-effect’ occurs to older people’s values which are evaluated using the traditional approach in assessment of their culture.

4. CULTURAL VALUES SURVEY

According to Rokeach, values are one of the first facts used in marketing as more convenient approach to the values called list of values or LOV. Serious emphasis is put on the list of values by Kahlei Goff Timmer. The list of values consists of nine values: first -sense of belonging, second-excitement, third-fun and enjoying in life, fourth-good relationships with others, fifth- self -accomplishment , sixth- to gain respect, seventh- achievement, eight-security and ninth-self-respect.. The nine points on the list of values were established as a basis for developing new measurement schemes in Multi Item List Of Values. The above stated nine features were a result of the values of security, self-respect, self-accomplished, feeling of belonging, fun and joy, relationships with others, and a feeling of achievement. The both lists, including the Rokeach list of values, are used as measurement studies all around the world, as well as in marketing and advertising. At the time of Rokeach surveys, Rokeach himself understood that values vary depending on culture. Nevertheless, some research agencies use other lists of values for their valuable studies in other cultures. The research developed in this area is used as


315299

measurement value for other area where can have a different outcome. The international measurement studies have in mind the different value systems of the participating countries. Apart from cultural values, there are some cross-cultural value studies, and their result are available in the public domain. The European cross cultural value studies are European Value Study (EVS), extended in World Values Survey (WVS) by Donald Inglegart. The data from the European Social Survey (ESS), other European value survey, can be used from the internet. Some international media studies include issues which can evaluate various value differences. There are a few consequences from using the lists of values developed in one culture, intended to other cultures. The Value priorities can vary: terminal culture values can be used as instrumental values in other cultures. The values important in one culture may not exist in another. The same applies to the ones which are not linguistic or conceptually equal with other languages.

5. RANGING VALUES

Some important values can exist everywhere, but there are always differences in the ranging priorities of values. Rokeach found differences in the cultural possibilities which can be quite ambitious, and at the same time individualistic or more group oriented from others. This supports the findings of Hofsted, a representative of the Israeli culture, which Is more collective and has a stronger opinion related to the authority compared with the one situated in western countries, where low priority of ambition can be well explained from the relatively low result of other cultures which show different results on the established value.

6. TERMINAL AND INSTRUMENTAL VALUES

Terminal values of one culture can be instrumental values in another. Rokeach published a list of obligations, relationships with others and self-control as main instrumental values. Respect for older people, parents or high ranked people are rooted in many cultures. Similarly, the division between terminal and instrumental values is used in Asian countries. On the other hand , good relationship with others or harmony can be terminal values, according to Patrock Vyncke from Belgium. The Dutch are different from the Belgiums, considering only this value. For the Belgiums is specific is their strong connections with the land where they are born. The main reasons in cross cultural value studies are the decision between the instrumental and terminal values which can sometimes be avoided.


316300

7. CULTURE -SPECIFIC VALUES

Some important values are culture specific. The relevant values of one cultures may not exist in another one. For example in the list of values of Rokeach , two important asian values are missing: perseverance and thrift. Culture-specific values may not be found in the permanent cultural concepts, which can be quite unstable in many languages, or transcribed in languages of similar culture. Despite of the fact that there are no linguistic or conceptual equivalents for some valuable words, using simple value list of cross-cultural studies, can cause errors. During the process of translation, they values may become confusing. Knowing the fact that Rokeach’s values are typically pro-western values, it is to be expected that the countries owning another culture should develop their own list of values. However, this happens slowly. Another way of evaluating culture-specific values is by analyzing questions used for local psychografic studies or life studies. The questions or the statements are reflected on the culture-specific values. Other culture dimensions can be seen in the questions.

8. IMPORTANT VALUES CAN NOT BE TRANSLATED

The values must be labeled, and if the tags are translated in values are not comparable, they represent different values. Thus, value translation of pro-western value lists into other languages may result in meaningless concepts or may turn out to be positive concepts present in negative concepts. These kind of concepts are very important in advertising because a specific culture can communicate with messages instantly.

Values like patriotism and nationalism are more important in some countries than in others and often depend on their history. For countries which are open-minded these values are neither significant, nor important. The feelings of nationality vary among the individualistic and collectivistic cultures. For the Americans, the true loyalty is to the stripes and stars of the flag, not to the president. For members of collectivistic cultures, everyone is part of the “big family”, in which one good ruler has the role of benevolent father, and the loyalty goes to the ruler himself. This explains how in Japan, the culture based on personal relationships, the emperor was and still is a symbol of eternity. The same applies to Europe, where there are people who are attached to their city or region, which is much stronger in collectivistic countries compared with individualistic countries. Happiness is very important pro-western value. For the Japanese the greatest thing in life is fulfillment of the obligations. The satisfaction and happiness are second on the priority list, when the obligations are fulfilled. The advertisements easily present happiness as universal value, but it is explained that priorities vary. Defining the word satisfaction, leads to long


317301

sentences and explanations, which means that it can have different meanings and connotations in different cultures. It is important be understood the meaning and the significance of the words and different connotations in other cultures, mainly because of their usage in advertisements. In Japan, the word satisfaction means personal satisfaction. The Spanish concept of satisfaction reflects a great variety of internal feelings and official indulgence. Many western abstract concepts are based upon the understanding of the Japanese and Asian cultures. Mainly, these concepts are distant from everyday life, such as “world peace” or striving for quality of life. These are concepts difficult to handle. Many countries of Eastern Asia can handle with pragmatic, grounded attitudes. This implies that although the concept is not known according to its way of thinking. The concept “peace” is not a huge concept. It means healthy, safe relationships with good people around you.

9. VALUE RESEARCH

Value and life research for marketing purposes, to a group of people according to their values, are expressed in their lifestyle. In this paper, the consumers’ behavior is based on psychological and personal values. Life studies are increasing above this set analysis. Working with variables and segments requires identification of happy consumers. This setting has a limited success, noticed in the explanation of consumers’ choices, especially when it comes to brands. The segmentation appears to be unstable over time. In late 1970 and 1980 the researchers started to work more with core values, in order to identify the values which can be explained to the consumers, which at the same time became stable. The most common studied value issues are subject to factor analysis, and the given factor result, which covers a lot of issues, appointed by the researchers. As a result of that study, the culture is reflected in each value research. If the research is directed to the Americans, it will require “mystical” answer or “emotional” for the French researchers, unlike British researchers, who tend to include class-based segmentation values. The two concepts and dimensions are used together with value studies, reflected in country’s culture and can not be extended in other cultures without losing their meaning. Sometimes, the studies of different countries use similar English language for different types of classifications which may be wrong.

10. VALUES OF GLOBAL MARKETING

Global studies of lifestyle have an aim to identify similar cross-border life segments , assuming that national and culture influences of the anticipated models are less important compared to modern life-models. The most common description of typologies and focus of lifestyle change of people are the ones


318302

applicable to the new product, the information about the new product, as well as brand positioning. These studies are mainly centrally organized and managed. Value statements are collected and valid in all cultures. The studies which show that the world segmentation of population in conditions of global values end up in group description of consumers which are not very attractive mainly because of the small influence of this kind of global values, consisting of present products or brand behavior. In general, the researchers of these studies do not provide much information about the ways of data manipulation. It is hard to measure the true value of this studies, because they provide a small amount of information about the methods of evaluating information. The confirmation of methods and questions can give different results. Some studies are descriptive, and some of them are dedicated to demand only. Global value studies by Roper Strack, ask the consumers to give answers about the guiding life principles, while others measure the behavior. The lifestyle has a single label for different countries, in comparison with continents. The advertising agency Young and Rubicam which worked for VALS, offered the consumers value segmentation study, entitled as Cross- Cultural Consumer, proposing the existence of seven sets of fundamental values, describing the types of consumers from all around the world such as: “succeeder”, “mainstream”, “resigned”, “reformer”, “explorer”, “aspirer”, “struggler”.

11. VALUES IN INTERNATIONAL MARKETING AND ADVERTISING STRATEGIES

In marketing, the concept of value refers to people and objects. The value system focuses the brand as a strength of which people’s values are equal to brand values. Branding means adding values to products and the advertising is an important instrument for the desirable results which connect the value supply and demand. The values play a great role in consumer’s behavior. The consumers have a strong impact on the choice of products. The brands and values give the consumers specific standards for making comparisons between the offered alternatives. The values of buying system can be divided into three groups: first, central values, analyzed as main values of the individual value system, second-specific values, analyzed as values needed in specific situations and areas, and third, specific values of product, analyzed with evaluating the products’ attributes. This approach of analyze and delivery of the true value of the product will be confirmed in this text.

Examples related to various areas include different methods of economics, religion, politics, or direct operation. In general, values are used for estimating the product and brand, the interest values, which are specific product values, applied to product categories or specific characteristics such as satisfaction or product life-cycle security of marketing process. Many western


319303

advertising strategies include: value selection or final phases which emphasize the advertising. Secondly, they make decisions about the ways of recovering the advertising with the product’s final stages, and thirdly , developing advertisements which will connect the product with its final value. All the values give a chance for different values, using their attributes and benefits. Adding values on each product creates customized networks which highlight the brand, facing it with other competitive brands in the same category. This helps building a strong brand positioning, together with its possibilities through which the profit may increase.

CONCLUSION This paper describes how values are used in marketing. The studies of

values and lifestyles are based on scientific values and analyzes used all over the world. Sometimes true values become become meaningless for other cultures, but play a huge role in the recognition of the national identity of supply and demand.

Values are stable which means that the core values of culture are unchangeable or change for longer period of time, but not during the product life cycle of marketing and advertising. This approach is paradoxical as well as marketing and advertising around the world, which shows constant change, finding new trends and changing lifestyles. Those who analyze values are the same who participate in lifestyle studies, and should be well informed that the new lifestyle is connected to business culture. The need for models and adoption of new values in marketing, should be based on new format upgraded from the existing format. The core values, useful for high level brand differentiating, should always be stable. The studies from one culture to another different culture may not have an effective strategy. The human values vary among cultures, as well as the cultural values. If there aren’t any similarities between cultures reflected in the research model and in the culture where this model is applicable, the result may not be significant. Using the roots of one culture, in order to position the brand into another culture is an interesting practice. The understanding of a culture’s values , and their usage in other culture may lead to more processed value studies for establishing effective global marketing and advertising strategies. Several new models are being developed and they measure cultural values linked to the brand with a help on international level. Value structural networks are available tools which enable companies to develop global products and differentiate them, using core values of the national culture.


320304

REFERENCES 1. Frederik E. Reichheld, “Lead for Loyality” Harvard Business Review 79

(July-August) 2001 2. Douglag Bowman and Das Narayandas “Linking Customer Management

Effort to Customer Profitability in Business Markets, Journal of Marketing Research 41 2004

3. George S. Day, Creating a Superior Customer Relations Compability, Mit Sloam Management Review 44, 2003

4. George S. Day, “Capabilities Customer Relationships”, Working Paper, Reports No 00-118, Marketing Science Institute, Cambridge, Mass 2000

5. Larry Y, “Successful Customer- Relationship Management”, MIT Sloam Management Review 42, 2001

6. Michael D. Johanson and Fred Selnes, “Diversitying Your Customer Portfolio” MIT, Shoan Management Review 46, 2005

7. Frederik F. Reichheld, “Lead for Loyality”, Harvard Business Review 79, 2001

8. Christian Homurg and Andres Furst, “How Organizational Complaint Hondling Drives Customer Loyality An Analysis of the Mechanistic and the Organic Approach”, Journal of Marketing 69, 2005

9. Dave Nelson, Dotricta E. Moody and Jonatan Stagner, “The Purcbacing Machine, New York, The Free Press, 2000


321305

Irena Ashtalkoska,1 PhD, assistant professor Faculty of Economics, FON-First Private University, Skopje, Republic of Macedonia

THE IMPACT OF PERFORMANCE PLANNING OF EMPLOYEES

ON THE COMPETITIVENESS OF ORGANIZATIONS IN CRISIS CONDITIONS

Abstract: The process of managing with the performances of employees in organization is a factor that increasingly affects of organizational effectiveness. Performance management, has been imposes as dominant managerial paradigm, in terms, of creating the conditions for competitiveness of the organizations and their success in the market.

In this paper, is elaborated the question of the impact of performance planning of employees, on market performance of organizations in Republic of Macedonia, in crisis. For this purpose is necessary adequately to set the goals of the organization and as well their proper alignment with the goals of employees. Also, you need to set standards on the performance of employees, and as well responsibilities of the performances of employees, in order to create conditions for policy-making of the organization in terms of managing the performance of the employees.

In this study, primary data were obtained using a structured questionnaire, and data analysis was performed using the statistical program SPSS (Statistical Program for Social Sciences).

Keywords: performance planning, performance management, market performance...

1. HUMAN RESOURCES AS A FACTOR FOR ACHIEVING COMPETITIVENESS OF ORGANIZATIONS People, or human resources, are living factor in the organization with their

knowledge, skills and abilities to increase the competitiveness and success in achieving the goals of the organization. Managing with the human resource is a part of a system of the management with organization. It is a complex, complicated, dynamic process and is a subtle task because it manages people's behavior. It is extremely stochastic activity, in which, with a particular attention are respected the principles of management. Because each organization creates its own culture, the approach to the management of human resources must be accomplished very carefully.

The practice of human resource management deals with all aspects of how people are employed and managed in the organization. It includes activities such as strategic management of human resources, human capital, corporate social responsibility, knowledge management, organizational development, human resource planning, recruitment and selection, talent management, then managing employees performances, learning and development, appraisal,

1 [email protected]

THE IMPACT OF PERFORMANCE PLANING OF EMPLOYEES ON THEIrena Ashtalkoska COMPETITIVENESS OF ORGANIZATIONS IN CRISIS CONDITIONS

322306

employee welfare, health and safety of employees and providing services staff. Human resources management is a strategic, integrated and connected approach to recruitment, development and welfare of people who work in the organization (Armstrong, 2009 : 4).

As a holder of the function of managing with human resources occur all levels of management - top-level, middle management and lower level. If you see the definition of basic office management and managers in the organization, and it is planning, organizing, care for employees, lead and control, you will see that taking care of employees actually apply the function managing with human resources. Hence, the function human resource management is part of the system of management in the organization and can be defined as a system that will ensure efficient and effective utilization of human resources in order to achieve the objectives of the organization (Mathis, Jackson, 2010 : 4). It covers all managerial decisions, strategies, policies and activities that directly affects on employees in the organization.

Managing with human resources in organizations covering all those activities that are encapsulated with employees and that from the perspective of the organization must ensure maximum efficiency in production and operation, and from the perspective of the individual maximum satisfaction of individual needs.

2. THE IMPORTANCE OF HUMAN RESOURCE PLANNING AND THEIR PERFORMANCE IN ORGANIZATIONS The planning of human resources is a continuous process of development of

strategy which allows adjustment of the number and profile of employees with the needs of the organization. This process is helping to the organization to engage resources which will achieve the objectives of the organization through the execution of their accurately defined tasks, using the necessary knowledge and skills. The organization will not be able adequately to respond to competition or to unexpected changes, if in their activities are not adequate present human resource planning.

Significant advantages of the planning of human resources: • higher employee satisfaction, • staff development, • reducing the cost of operation, • better knowledge of the employees by management side, etc.. All these advantages, certainly lead to achieving of positive performances in

the organization and increasing of its competitiveness. The planning process of the organization's performances is the first stage

under the management of performances in the organization. This phase is very important because this is where it starts with defining and setting goals. If at this stage are made mistakes, it is hard to be corrected in the next stages.


323307

At the beginning of cycle of management performances, it is very important along with employees to discuss their expectations in terms of performances, including the behavior of employees who are expected to demonstrate during the execution of the work, how in the results which are expected to achieve before of the beginning of the next assessment cycle. Behaviors are important because they are the reflection of the way of performing work of employees, or how, as individuals are supporting the team, how communicate, the mentoring of the others and etc.

Attitudes and expectations of the results should be linked with the strategy of the organization and its goals (Pulakos, 2004 : 4-7). In fact, if the system for performance management is properly implemented, it will allow to connect the behaviors of the employees and to achieve the results that will facilitate the reaching of the goals of the organization.

Also, within the planning performance are set standards of the performances that describe what is expected of employees in key areas of their competence. During the process of planning performance, managers should review and discuss these standards with their employees, with goal employees to ensure that these standards are refer to their specific work.

3. ANALYSIS OF THE LINK BETWEEN PLANNING EMPLOYEE PERFORMANCE WITH MARKET PERFORMANCE OF ORGANIZATIONS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA Along with the elucidation and analysis of theoretical knowledge about the

impact of planning staff performance on market performance of organizations in the Republic of Macedonia are need appropriate supplementation with observations of practice and operation of businesses, and in order to indicate the need for changes in the approach to planning staff performance and their competitive advantage in the market struggle.

Namely, in this part of the paper is performed checking on theoretical aspects, with particular subject of interest are empirical knowledge and experiences for the connection of multiple factors in the field of human resources with organizational performance.

Considering everything mentioned above for the need of analysis was conducted survey of 273 respondents which are working in organizations in Republic of Macedonia. Questionnaires were voluntarily filled by staff and were asked to respond freely to questions , which were guaranteed anonymity. The analysis of the data is used statistical program SPSS (Statistical Program for Social Sciences). Using the 2 - test and Pearson coefficient proves our hypothesis, while using correlation analysis shows the strength of the relationship between the independent variable (planning staff performance) and the dependent variable (market performance).


324308

3.1 Testing the hypothesis

Hypothesis 1: Planning the performance of the employees, have a positive impact on market performance in organizations. Hypothesis 2: Planning the performance of the employees, have a negative impact on market performance in organizations.

Table 1: Empirical and theoretical frequencies of variables: Performance planning of employees (in rows) and market performance (Column)

PPV * PPP Crosstabulation

Count

1 3 43 4 1 2 1 114 5 10 3 2 3 27

8 15 9 6 2 401 2 13 12 20 6 541 2 7 11 33 29 83

1 1 1 8 13 30 541 10 22 50 45 75 70 273

Strongly desagreeDisagreeDesagree somew hatUndecidedAgree Somew hatAgreeStrongly agree

PPV

Total

Stronglydesagree Desagree

DesagreeSomewhat Undecided

AgreeSomewhat Agree

Stronglyagree

PPP

Total

PPV * PPP Crosstabulation

Expected Count

,0 ,1 ,3 ,7 ,7 1,1 1,0 4,0,0 ,4 ,9 2,0 1,8 3,0 2,8 11,0,1 1,0 2,2 4,9 4,5 7,4 6,9 27,0,1 1,5 3,2 7,3 6,6 11,0 10,3 40,0,2 2,0 4,4 9,9 8,9 14,8 13,8 54,0,3 3,0 6,7 15,2 13,7 22,8 21,3 83,0,2 2,0 4,4 9,9 8,9 14,8 13,8 54,0

1,0 10,0 22,0 50,0 45,0 75,0 70,0 273,0

Strongly desagreeDisagreeDesagree somew hatUndecidedAgree Somew hatAgreeStrongly agree

PPV

Total

Stronglydesagree Desagree

DesagreeSomewhat Undecided

AgreeSomewhat Agree

Stronglyagree

PPP

Total


325309

Picture. 1: Empirical and theoretical frequencies of variables: Performance planning of employees (in rows) and market performance (column)

PPV

Strongly agree

Agree

Agree Somewhat

Undecided

Desagree somewhat

Disagree

Strongly desagree

40

30

20

10

0

PPP

Strongly desag ree

Desagree

Desagree Somewhat

Undecided

Ag ree Somewhat

Ag ree

Strongly ag ree

Table 1.1: Grouped data for the given variables

Case Processing Summary

203 100,0% 0 ,0% 203 100,0%PPV * POPN Percent N Percent N Percent

Valid Missing TotalCases

Table 1.2: Results of 2 - test

Chi-Square Tests

161,290a 36 ,000150,300 36 ,000

90,264 1 ,000

273

Pearson Chi-SquareLikelihood RatioLinear-by-LinearAssociationN of Valid Cases

Value dfAsymp. Sig.

(2-sided)

30 cells (61,2%) have expected count less than 5. Theminimum expected count is ,01.

a.

The calculated value of 2 = 161,290 The risk of error from 0.05% and the number of degrees of freedom df = 6

theoretical (critical) value of the test 2 is (0.05, 36) = 43.77.

PPV

Strongly agree

Agree

Agree Somewhat

Undecided

Desagree somewhat

Disagree

Strongly desagree

40

30

20

10

0

PPP

Strongly desag ree

Desagree

Desagree Somewhat

Undecided

Ag ree Somewhat

Ag ree

Strongly agree


326310

Because ( 2 =161,290) > ( 2 = 43.77) hypothesis is accepted and it can be concluded that the planning staff performance have a positive impact on market performance of organizations. This is confirmed by the fact that the defined risk of error is 1-α, ie 0.05 is greater than the value of the realized level of risk of error, which is p = 0,000.

The proof of the first hypothesis is rejected the second hypothesis which indicated the negative impact of the planning staff performance on market performance of organizations.

Using correlation coefficient analysis and the coefficient of Spirman we can realize how strong is the link between planning staff performance and market performance of organizations.

Table 1.3 Correlation between planning staff performance and market

performance of organizations

Correlations

1,000 ,576**, ,000

273 273,576** 1,000,000 ,273 273

Correlation Coeff icientSig. (2-tailed)NCorrelation Coeff icientSig. (2-tailed)N

PPV

PPP

Spearman's rhoPPV PPP

Correlation is signif icant at the .01 level (2-tailed).**.

Correlation analysis shows that there is a medium link between planning staff performance (independent variable) and market performance (dependent variable).

4. CONCLUSION

Considering the importance of process of managing employee performance as an important feature in the management of human resources in developed market economies, we are inevitably faced with the challenge of its proper treatment in ours organizations. Also, in practice, many successful companies in countries with developed market economies, often invest a lot of effort in preparing programs and strategies to manage this phenomenon and raise the level of awareness of management's role in the process of managing employee performance and its impact on market performance of organizations.

This issue was not yet adequately represented in the Macedonian management practices. Seeing the results of empirical analysis and assessing the need for proper utilization of labor and contribution in improving the


327311

conditions of this domain in organizations in the country, we are obliged to point out that planning staff performance as part of the management performance positively affects on market performance on organizations in the country, that this hypothesis is accepted, which means that organizations have clearly defined goals and performance standards and which are accepted for achievable by their employees, have a positively influence on market performances. Also, increasing market performance contributes the staffs commitment to the objectives of the organization and their involvement in setting the relevant expectations for performance with their superiors.

Following the results that came up in the survey we expect to stir up interest among managers of organizations to access appropriate way in practice at the management of the companies they lead, and thereby to contribute to raising the effectiveness of national economies in which they have function.

LITERATURE

1. Armstrong, Michael, A handbook of human resource management practice,

9th Edition, 2003; 2. Armstrong, Michael, A handbook of human resource management practice,

11th Edition, Kogan Page Limited, London, 2009; 3. Aguinis, H., Performance Management, Prentice Hall, 2nd ed, 2009; 4. Baron, James, N., Kreps, David M., Strategic human resources :

frameworks for general managers, Wiley, 1999; 5. Bratton, John, Gold, Jeffrey, Human resource management: theory and

practice, 3rd Edition, Palgrave Macmillan, 2003; 6. D. Torrington, L. Hall, S. Taylor, Human resources management, 7th ed,

Prentice Hall, Europe, 2005, 7. Mathis, R. L., Jackson, J.H., Human Resource Management, 13ed, Cengage

Learning, 2010; 8. Pulakos, E. D., Performance Management: A New Approach for Driving

Business Results, Wiley-Blackwell, 2009; 9. Raymond A., Noe, Fundamentals of Human Resource Management,

Mcgraw-Hill, 1st edition, 2003;


328


329312

Doc. dr Dori Pavloska - Gjorgjieska1 MIT University, Faculty of Management, Skopje, Macedonia

Doc. dr Zoran Filipovski2 MIT University, Faculty of Law, Skopje, Macedonia

Prof. dr Sreten Miladinovski3 MIT University, Faculty of Tourism, Skopje, Macedonia

MARKETING TOOLS IN DESTINATION SELLING IN TIMES OF A

WORLD ECONOMIC RECESSION Abstract: Between 1985 and 2001 the revenues from the tourism industry in Macedonia declined by 66%, due to several reasons: the bad media image because of the 2001's ethnic conflict, the dispute with Greece over the name issue, weak promotional efforts, infrastructure and transport problems, old hotels, small airport, littered environment, lack of customer focus, lack of cooperation within the industry etc. This paper analyzes a case study on marketing activities undertaken by the Macedonia tourism cluster in 2004 and the economic results those efforts gave within the next 8 years. Namely, market research of the international tour operators was conducted to determine the competitive advantage of Macedonia as a destination for the foreign tourists. Based on that, suitable marketing mix was developed. 12 international tour operators were brought on a promotional tour in Macedonia, which resulted in Macedonia being offered as a destination to the foreign tourists in several countries. The number of overnights spent by foreign tourists in Macedonia has been steadily increasing since 2001 until 2008. The world economic recession had a minor influence on the number of overnights by the foreign tourists in Macedonia resulting in its small decrease and them rapid increase in 2011. This paper confirms the hypothesis that the marketing efforts undertaken by the Macedonia tourism cluster in 2004 can also be used in the time of a world economic crisis, which is confirmed by the surveyed foreign tour operators. Keywords: economic crisis, tourism, target market, competitive advantage, market research, tour operators, promotional tour

INTRODUCTION “One anecdote says it all: a German journalist came to Macedonia, and

was overwhelmed with the country's natural beauty and hospitality. He enthusiastically fired off seven articles, but was dismayed to hear his editor say: nice articles -- but I'm not printing anything good about Macedonia." – This is how Christopher Deliso started his article on the Macedonian tourism in United


Dori Pavlovska – Gjorgieska, MARKETING TOOLS IN DESTINATION SELLINGZoran Filipovski, Sreten Miladinovski IN TIMES OF A WORLD ECONOMIC RECESSION

330313

Press International (UPI) in July 2003. And that was a very good description of the situation in tourism at the time - a pristine land of mountains and lakes, Macedonia was nevertheless receiving a bad media image, a relic of 2001's ethnic conflict, the long-standing dispute with Greece over the name issue, as well as other relevant factors. Namely, the only thing worse than no marketing is bad marketing - something that Macedonia had in abundance due to: “cheap, verbally anemic brochures which only provoke reader skepticism” with low standard of written English, infrastructure and transport problems, uninviting old, socialist-era hotels, small airport with no shuttle bus - only overpriced taxis, Cyrillic-only street signs, well-littered environment. In the private sector tourism was traditionally not seen as a “real business”, just as an additional activity for extra income, there was lack of customer focused mindset, over-dependency on “asset model” tourism (lake, hotel, casino), lack of cooperation within the industry, over-reliance on government to lead the industry. The fact that there was no tourism ministry - just an office within the Ministry of Economy, spoke that tourism remained a low priority for the government.

These were some of the factors that led to fall in the revenues from the tourism industry in Macedonia by 66% over 17 years (1985 – 2001) and decrease of the Compound Annual Growth Rate of the sector by 6.2% (Figure 1).

Figure 1 Source: State Statistical Office of the RM


331314

If we are looking at the period after 2001 we can notice a steady increase of the overnights by foreign tourists until 2008. From 2008 until 2010 the number of overnights declines and rapidly increases from 2011 onwards.

Figure 2 Source: State Statistical Office of the Republic of Macedonia

This paper explores the factors that affected the changes in the overnights by the foreign tourists, and especially focuses on the case study of the marketing activities undertaken by the Macedonia tourism cluster with the aim to attract foreign tourists to Macedonia. The hypothesis is that such marketing efforts can overcome the negative effects of the world economic crisis.

1. METHODOLOGY The paper basis its analysis on the findings from the case study on the

Macedonia tourism cluster marketing activities, in which the author has been personally involved. In addition, follow-up survey has been conducted with the international tour operators involved in the promotional tour to identify the long-term effects of the marketing activities of the Macedonia tourism cluster


332315

on their current offerings. Secondary research of relevant sources of data has been conducted to complement the analysis and conclusions.

2. CASE STUDY – THE MACEDONIA TOURISM CLUSTER

In 2003 the Macedonia Tourism Cluster which included relevant stakeholders of the tourism sector (tour operators, travel agents, hotels, restaurants, tour guides, biking and hiking clubs, educational institutions, governmental authorities etc.), supported by the USAID Macedonia Competitiveness Activity, was determined that actions must be taken in order to improve the situation at the time, and bring the sector to the level of increased number of foreign tourists and income (meeting report, Ohrid, September 2003).

The cluster identified and elaborated two models for tourism development, developed by the OTF Group, which was engage as a consultant to the Macedonia tourism cluster. The first model was the traditional one, according to which tourism is based on physical assets and comparative advantages: mountains, lakes, sea, infrastructure etc. Within that model emphasis is on the production, according to the industry’s priorities, and not customers’ needs. That leads to pushing for the mass market, lower prices and high volumes, which does not always guarantee standard quality.

The second model was the one that is based on competitive advantages and searches for unique experience, which requires more than mere physical assets. It is based on the so called social assets: human capital, trust, institutions, unique knowledge. The strategies are based on the customers’ needs and the offering is differentiated, unique, customized – and therefore highly priced, with standardized quality.

It was clear that Macedonia could not base its strategy on the social assets – simply because they had not been sufficiently developed, nor it could build its offering on the physical assets, because they were not more special than any of the countries in the region. Low price was also not the best solution, because of the cost of travel. Namely, it was determined that Macedonia did not have very good flight connections, which increased the travel cost. Finally the cluster members accepted the so called Integrated Model, which was based on potential assets, both physical and social, achieved by specialized training, investments and national campaigns.


333316

Figure 3 Source: OTF Group

This helped the Macedonia Tourism Cluster to develop its starting

hypothesis: The cluster can offer world-class visitors unique experiences by integrating basic assets (mountains, lakes, cultural, historical) into a unique story lived by the visitor.


334317

In order to understand the market needs market research was conducted of the international tour operators as the distribution channels to the final foreign customers. Secondary research was conducted on publicly available data about the international tour operators in terms of their segmentation, types of tours offered, trends in the demand, prices, length of stay, differences in cultural behavior and expectations etc. The activity continued with a primary research through conducting phone interviews with 77 international specialty tour operators (USAID MCA Tourism Channel Research, 2003). Some of the findings were the following:

• First thought when thinking about possibilities for tourism in Macedonia:

• 1.history, 2.potential for development, 3.difficult to develop • Most important destination's attributes for customer’s decision:

• 1.Novelty, 2.Accomodation, 3.Safety, 4.Transportation • Importance of the information sources for the buying decisions of the

customers: • 1. information from tour operators, 2.Word of mouth

recommendations, 3.Websites, 4.Guidebooks, 5.Brochures, 6.Advertisement)

• Average number of tourists brought to a new region in the course of a year = 100

• Average number of tourists per tour = 30 • Average trip length = 8 days • Average amount spent while traveling = 235 euro • Average % spent in the visited country = 58% • Average % discount from local partners = 26% • Importance of the factors that influence the decision to work with a new

destination: • 1.Safety, 2.Quality of the natural environment, 3.Strong local

partners • Average length of realizing a new trip idea = 6-18 months • Most of the respondents require 2-3 star hotels, traditional food, good

roads and hygiene.

Explorers travel to enrich themselves, have fun, and learn something along the way. They visit destinations which educate them, where they make “real connections with the locals,” and from which they bring back trophies that demonstrate to friends how well rounded they are.

The conclusion was that the demand for specialty/adventure tourism in off-the-beaten track destinations was strong.


335318

Based on the conclusions from the collected market information the Macedonia Tourism Cluster made its informed choice:

Who? (target market): The wealthy, healthy, experienced traveler - well traveled foreigners (explorers) seeking off the beaten path adventure in new locations with unique stories (historical, cultural, etc)

What? “Put them inside” unique Macedonian experiences - Unique stories coupled with compelling activities (hiking, biking, and adventure)

How? Understanding the customer and building the necessary relationships to bring them to Macedonia - Deliver improved access to information and guide services, clean accommodations with regional charm, transportation, hospitality services, and pristine environmental conditions

In that way, the Macedonia Tourism Cluster came to its strategy, as shown in Figure 2.

Figure 4 Source: The OTF Group


336319

Macedonia Tourism Cluster members worked together to prepare the unique combination of 7Ps that would appeal to the international tour operators and thus, to the foreign tourists. Task forces of tourism cluster members were formed to be responsible for different issues: searching for the best tourist experiences in Macedonia, grading hotels and restaurants where the foreigners should visit, training waiters, chefs, tour guides, artisans, drivers etc. in how to deal with the foreign tourists, and finally – cleaning the environment. As a result of all of these, two promotional tours were developed and 12 international tour operators were invited to be part of the familiarization (Fam) trip around Macedonia.

13 representatives of 12 tour operators from 7 different countries (USA, UK, Germany, Bulgaria, Italy, Denmark, Turkey) attended the fam trip organized by the Macedonia Tourism Cluster in April, 2004. Cluster members collaborated to create culture and nature experiences in Skopje, Mavrovo, Ohrid, Galicica, Krushevo and Bitola. The tour operators experienced Macedonian nature, culture and hospitality while testing the tourism infrastructure. At the end of the tour the participants were surveyed to check their satisfaction level.

The most interesting trip characteristics for the participating tour operators were archeological ruins, churches and mosques, cultural sites and nature. The overall rating of their experience was a little above average (Figure 3).

Figure 5


337320

The most important issues that needed improvement according to the tour operators were the cleanliness of the nature, the quality of the tour guides, the organization of the nature/adventure activities, standard of the services and the comfort inside the transportation vehicles (Figure 4).

Figure 6

Internet was mostly mentioned as a source from which customers learn about a destination, followed by promotional articles and brochures (Figure 5). A very important question was what would be the biggest concern – so called “deal breaker” for adding Macedonia in the product offering. The fact that it was a new and unknown destination was the biggest concern for the tour operators.


338321

Figure 7

Figure 8

Having in consideration all of the characteristics of Macedonia as a destination, most of the tour operators said that it could appeal to a segment of their customers and perhaps they could bring one or two groups per year (Figure 7).


339322

Figure 9

Immediate results were that 11 of 13 Tour Operators’ representatives

showed strong to moderate interest in returning to Macedonia. Five of them immediately took concrete steps toward bringing groups to Macedonia. Some examples follow:

Experience Plus! USA, started organizing a biking fam trip for journalists in few months later and had begun to negotiate to bring biking tourists to Ohrid and Mavrovo twice a year.

Explore, UK, planned to list Macedonia is its summer catalogue that went to almost 40,000 customers. The firm wanted to collaborate with a Macedonian partner to develop a “Walking in the Snow” tour.

Old Country Tours, UK, prepares regional military and history tours and planned to include Macedonia in its program. The firm also offered to link to the Macedonia tourism portal when it was ready.

Culterramar, Germany, had begun to cooperate with the German development organization’s Euroregion Project after meeting them during the trip to Ohrid. They were planning nature and village tours to the area in 2005.

Middle Earth Travel, Turkey, had developed four tours to Macedonia and was cooperating with local tour operators to organize and test them.


340323

The tour operators reported that their clients spent from $500 to $2000 per trip (Macedonia Tourism Cluster meeting report, 18 May, 2004).

3. FOLLOW-UP SURVEY Eight years later only two out of the 12 tour operators which attended the fam trip in Macedonia in 2004 were offering Macedonia as a travel destination (as part of regional tours) – one from UK and one from Germany. Both are working with relatively small groups of tourists (4 – 20), organize active tours of 14 – 15 days, at a price of 1200 – 1900 Euro (based on the info from their web-sites in April 2012). Thus, their total approximate annual turnover from the regional tours that include Macedonia is 310,000 Eur. Even if only a small percentage of this turnover remains in Macedonia, it is sufficient to justify the initial investment of the USAID MCA and the Macedonia Tourism Cluster in the fam trip back in 2004.

On the other hand, it is interesting and important to analyze the reasons due to which the other tour operators are not offering Macedonia as a travel destination. For more in-depth conclusions primary research was conducted using a survey questionnaire. Some of the comments are given below:

“The fam trip to Macedonia influenced us in that we began to consider the Balkans as a possible destination. Unfortunately, we chose Croatia and not Macedonia….We run road bike tours and the road network was not as extensive as needed. In addition, Macedonia is not a popular destination for US (North American) tourists…For us, it is a question of marketing and ensuring that the press and media are talking about it.”

– Rick Price, Experience Plus! - USA “After the Fam trip to Macedonia we started offering it because of our

personal experience of destination, great food, nice people, superb scenery, potential for hiking…We spent a fair amount to include the destination in our color catalog, website and in advertisements without attracting much interest...Macedonia as a destination is not known to prospects.”

– Will Weber, Journeys International, Inc. - USA

From these statements it is obvious that despite the tour operators’ interest in Macedonia and their individual effort to offer it to their customers, it did not sell due to the lack of knowledge about it among the prospects. As mentioned above, there has been a promotional campaign on the national level to build the brand of Macedonia, but obviously it has not reached the US prospects.

Analyzing the offerings of some of the tour operators it can be noted that Macedonia with its characteristics does not really fit in (some of them are


341324

only offering incoming tours within their own countries). That means that most likely those tour operators do not really belong in the target market selected by the Macedonia Tourism Cluster.

Interestingly, none of the surveyed tour operators mentioned the world economic crisis as a factor influencing the buying behavior of their customers – the foreign tourists. That is also reflected in the official statistics, according to which the world economic crisis had a minor negative impact on the number of foreign tourists’ overnights. Namely, the number of overnights by the foreign tourists decreased by 1% and 4% in 2009 and 2010 respectively. In 2011 and 2012 it increased by 35% and 7% respectively.

4. OTHER IMPORTANT FACTORS Looking at the general picture of the Macedonian incoming tourism in the

past period a conclusion can be that there is a positive trend. Namely, the number of overnights spent by foreign tourists in Macedonia has been steadily increasing after the significant drop in 2001, which is explained by the ethnic conflict at that time, when the foreigners were advised not to travel to Macedonia. Mild decrease is noted in 2009 and 2010, which is explained by the world economic recession, which also influenced the travel of people.

Some of the important steps that have been undertaken on the national level that contributed to this positive trend are (Macedonia Chamber of Tourism, 2012):

The Agency for Tourism Support and Promotion was established in 2008, in order to promote tourism resources and capacities on the international level.

In order to attract tourists in Macedonia as a unique tourist destination, the multiple stage campaign Macedonia – Timeless, sponsored by the Macedonian Government, was initiated in 2008, its first videos already being broadcasted on worldly renowned media such as CNN. This has been supported with the preparation of the web-portal: www.macedonia-timeless.com.

The web portal www.exploringmacedonia.com was established in 2005 as part of the efforts for internet promotion of tourist capacities and beauties of Macedonia, as well as the tourist offer for various types of tourism.

Local self – government is intensively involved in tourism promotion and presentation activities since 2007. Many municipalities have already prepared Development Strategies, a specific part of which is Alternative Tourism Development.


342325

The National Agency for Foreign Investments, whose goal is to promote and facilitate investments in Macedonia, is offering attractive package of economic incentives to foreign investors.

Decreased VAT rate for overnights from 18% to 5% Subsidies for incoming tourism Created sharemacedonia.com web-site dedicated to promoting

Macedonia as a tourist destination Enriched the tourist offer in Macedonia

CONCLUSIONS The main conclusions of this research paper would be: Market research must be the starting point for any effort to sell a tourist

destination. It provides useful information that can be crucial in all of the further steps of developing the offer and selling the final tourist product. Macedonia Tourism Cluster gathered important information, which gave it the right to confirm its hypothesis that there were “wealthy and healthy travelers” ready to pay high prices for exciting experiences “off the beaten track”, that Macedonia can offer.

Segmentation is an important step that makes it possible to define the target market. It is of outmost importance to have a very clearly defined target market according to whose needs and preferences the offering will be designed, promoted and priced. Macedonia Tourism Cluster invited 12 foreign tour operators, for which it believed were part of its target market. It turned out that some of them did not really belong to the target market – they offer only incoming tours to their own countries. Promotional efforts should not be wasted to more than the target group.

Similarly, national campaigns to build the name brand of a country/destination are welcome. However, the promotional efforts must be carefully selected to focus on the target market. Widespread general expensive commercials do not really hit the target, so that they are not justified. Macedonian government paid for expensive commercials on CNN, but they obviously did not do much to generate attention of the target group of prospects in USA.

Governmental measures aimed at tourism development are very important. However, it is necessary that they are communicated, discussed with and even proposed from the private sector.

Defining the competitive advantage of a destination is a crucial step in the efforts to attract tourists. The competitive advantage, and the corresponding competitive strategy, must be very clearly defined, in order to avoid getting “stuck in the middle”. In addition, the offering


343326

must be continuously tested against the customers’ satisfaction and improved in order to retain its market position and even expand markets.

Promotional tours for targeted tour operators can be a successful marketing tool in destination selling. The fam trip for foreign tour operators was a positive experience for the Macedonia Tourism Cluster and has been financially justified even by only two of the twelve tour operators who are offering and selling Macedonia as a travel destination to their customers.

Small country, such as Macedonia, can mostly be seen as a potential travel destination by foreign tourists only if it is combined in regional tours with the neighboring countries. That would financially justify the high air travel cost and the length of stay.

Marketing efforts are crucial in destination selling, also in the time of a world economic crisis.

REFERENCES:

1. Deliso, C. (2003) Analysis: Macedonian Tourism, United Press International, 29 July 2013;

2. Government of the Republic of Macedonia (2009) National Strategy for Tourism Development 2009 – 2013

3. Jobber, D. (2009) Principles of Marketing, 6th Edition, McGraw Hill 4. Macedonia Chamber of Tourism http://www.tkm.org.mk/institutions.html 5. Macedonia Tourism Cluster (2003) Meeting report – Ohrid, 23 September

2003 6. Macedonia Tourism Cluster (2004) Meeting report – Skopje, 18 May 2004 7. Mallet, Jerry.(2002) (President of the Adventure Travel Society) The

Evolution of Adventure Travel www.adventuretravelbusiness.com 8. OTF Group www.otf.com 9. Petrevska, B. (2011) Tourism in the global development strategy of

Macedonia: Economic perspectives, UTMS Journal of Economics 2 (1): 101-108.

10. State Statistical Office (2000) Statistical Yearbooks of the Republic of Macedonia

11. State Statistical Office (2000) Survey at accommodation facilities, 1998 12. State Statistical Office (2013) Tourism in the Republic Of Macedonia,

2008-2012, Skopje June 2013 13. Tour operator Culterramar web-site: http://culterramar.de/ , April 2012 14. Tour operator Experience Plus web-site: www.experienceplus.com, April

2012 15. Tour operator Explore! web-site: www.exploreworldwide.com, April 2012


344327

16. Tour operator High Places web-site: www.highplaces.co.uk April 2012 17. Tour operator Hike and Sail web-site: http://www.hikeandsail.com, April

2012 18. Tour operator Interjet Tours web-site: http://www.interjet-bg.com/, April

2012 19. Tour operator Journeys International web-site: http://www.journeys-

intl.com, April 2012 20. Tour operator Lucky Tours web-site:

http://luckytours.hypermart.net/Home.htm, April 2012 21. Tour operator Middle Earth Travel web-site: www.middleearthtravel.com,

April 2012 22. Tour operator NBTS web-site: http://www.nbts.it, April 2012 23. Tour operator Old Country Tours web-site:

http://www.oldcountrytours.com/, April 2012 24. Tour operator Urlaub und Natur web-site: http://www.urlaubundnatur.de/,

April 2012 25. USAID MCA (2003) Foreigners Temporarily Living in Macedonia

Tourism Survey; 26. USAID MCA (2003) Tourism Channel Research.


345328

Jana Ilieva,1 PhD, assistant professor MIT University Skopje, R. Macedonia Sanja Nikolic,2 PhD, teaching assistant MIT University Skopje, R. Macedonia Vesna Poposka,3 LL.M , teaching assistant MIT University Skopje, R. Macedonia

THE SIGNIFICANCE OF INTELLECTUAL CAPITAL

IN CREATING NEW VALUES TO THE ORGANISATION IN MACEDONIA

Abstract: The traditional economy was based on the scale production, and the results of the organization were measured only by material possessions. Nowadays due to the sharp competition and open markets, the success of the modern organization cannot be measured only by that factor. In these conditions, what is increasingly gaining importance is the organization's ability to efficiently create added value. Intellectual capital is actually creating value through the practical application of knowledge, ability or invisible property to be turn into products, services or processes. The new value is created by improving the flow of knowledge through the organization and transformation of knowledge when it receives either: relational capital, human capital and structural capital. Investing in intellectual capital of organizations will result in increased efficiency and quality of work, which stimulates economic progress of the country. Of particular importance is the legal framework of the country which should stimulate, protect and appropriately reward the intellectual capital because it represents the driving force for efficient operation, creating new value for the organization and the national economy.

Keywords: new economy, new organizational value, intellectual capital, legislation

1. INTELLECTUAL CAPITAL – RELEVANT FACTOR FOR EFFECTIVE OPERATION IN THE NEW ECONOMY

The traditional economy was based on the volume of production and the results of the organization were measured only by the material possessions. As a result, the main indicators for organization success were material resources, revenues and profit.

Nowadays, the revenues and profits are still the most important indicator in the annual reports, but managers are becoming aware that these indicators do not always give a real picture of the organization. In times of sharp competition and open markets, the success of the modern organization cannot be measured through the acquired material property. In these conditions,


THE SIGNICANCE OF INTELLECTUAL CAPITAL IN CREATINGJana Ilieva, Sanja Nikolić, Vesna Poposka NEW VALUES TO THE ORGANISATION IN MACEDONIA

346329

of constantly increasingly importance is the organization's ability to effectively create a newly added value4.

In accordance with this conclusion, it may be alleged that the success of modern organizations depends on its ability to manage the tangible and intangible property.

In the last twenty years, the share of the immaterial assets in the total value of the organization is growing. The interest in intangible property starts to rise sharply in the moment when managers notice that the accounts do not give real picture for the real value of the organization and that they cannot reflect the organization's ability to create a new value.

The discrepancy between the accounting book and the market value of the organization proves the existence of resources whose value can not be noted in the report, such as: research and development, brand, franchise, etc.. In other words – the intellectual capital. This accounting discrepancy is most visible in the organizations working with high-tech, pharmaceutical industries, information - tech industries, biochemistry etc.

Some researches in the developed economies show that modern organizations are increasingly investing in intangible property - research and development, education of employees, etc., compared to investments in material assets5. The main reason for such rising importance of the intangible property is that the new value is created in the organization with knowledge, not with material resources and humdrum work.

The intellectual capital is a relatively new and complex economic category that includes all stakeholders in the organization that cannot be explicitly expressed in the traditional balance sheets. These subjects are particularly important to the organization because they create new, added value, and therefore affect long-term profitability and competitive ability of the organization.

The intellectual capital of the organization represents the total knowledge of the employees. Intellectual capital is a specific property of the organization, primarily because of its intangibility, which is not a case with the buildings, land, and equipment and so on. Intellectual capital constitutes the knowledge of the staff – the human resources. The knowledge of the employees, their skills and competences is crucial for the organizational conduct, i.e. it gives the competitive advantage of the organization.

Many organizations nowadays do not pay enough attention to this intangible resource because they see it as a cost to the organization, not as an

4 Sundać D., Švast N., Intelektualni kapital - temeljni čimbenik konkurentnosti poduzeća,

Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva, Zagreb, 2009, p. 34 5 Ibid p.36


347330

investment6. Such trend is an extension of the inability of intellectual capital to be measured, accounted or followed.

In its essence, the intellectual capital represents creation of value through practical application of knowledge i.e. an ability of the invisible property, to convert knowledge into products, processes or services that will add new value to the organization.

It is interesting to view the origin of the term "intellectual capital". Namely, it is considered that this term was first used by John Kenneth Galbraith, in a letter he sent to the economist Michael Kelecki in 1969 where he said: "I wonder if you realize how much we all owe to the intellectual capital that you have provided over the past decades."7

Tom Stewart, in June 1991 in his article “Brain Power - How Intellectual Capital Is Becoming America's Most Valuable Asset” introduces the intellectual capital to the management agenda, by giving the following definition: "the sum of everything everybody in your company knows that gives you a competitive edge in the market place. 8"

The authors that are focused on researching the concept of intellectual capital and intangible property highlight that the new value and competitive advantage are generated by improving the flow of knowledge across the organization and transformation of knowledge into value that receives the form of: human capital, structural capital and external (customer) capital which actually represent constituent elements of intellectual capital. In other words, the elements of intellectual capital create synergistic relationships that create value for the organization and competitive advantage.9

2. THE STRUCTURE OF INTELLECTUAL CAPITAL

Numerous authors agree that the structural elements of intellectual capital are considered to be10: the human capital, the structural capital and external (customer) capital. Bellow in the text, those elements will be explained.

Human capital

Human capital is a driver of the intellectual capital and it refers to the accumulated value of the investment in the field of education, skills and in the future of all employees and the management bodies in the organization, as well 6 Ibid p.37 7 Adamović, Ž., Janošević, B., Upravljanje znanjem ,Tehnički fakultet "Mihajlo Pupin",

Zrenjanin, 2007, p. 25 8 Ibid p.26 9 Sundać D., Švast N., Intelektualni kapital - temeljni čimbenik konkurentnosti poduzeća,

Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva, Zagreb, 2009, p. 42 10 Ibid p.43


348331

as their knowledge and ability to apply the experience in creating a new value of the organization. The human capital, according to some authors also includes some personality characteristics:11

- Creativity - Innovation - Motivation - Attitudes - Carefulness - Liability - Persistence - Self-initiative - Communication skills - Ability to solve problems - Critical Thinking - Self-education - Flexibility and adaptability - the ability to act in different situations

in order to create tangible and intangible assets

All mentioned personal characteristics are important for human capital in the organization wherein of especial importance is the motivation as a driving force of every organism to achieve the objectives.

Human capital is a bearer of new knowledge and its application in daily operations of the organization. During this, the process of creation of new concepts distinguishes the following stages of innovation12:

- Innovativeness - this level of innovation is characteristic of an organization that fights for innovative leadership based on a new product and seeks to be the first to enter the market in order to make a proper positioning.

- Adaptability - the organization leaves the lead to another organization and thereby quickly adapts or modify someone else's products in a manner of so called “Innovative imitation"; the organization strives to be the "second best”.

- Economical - in this instance, the organization builds its strength by producing what is already produced by other organizations, but in a way that is more economical i.e. with lower costs.

- Innovative applications - the organization use the available technology, but creatively apply it in new areas: so called new application of the same technologies.

11 Ibid p.44 12 Ansoff, I. H. and Stewart M. J., Strategies for a Technology-Based Business. Harvard

Business Review, 1967, p. 10-22


349332

Employees that carry certain knowledge, of which the intellectual capital of the organization is comprised, are called in the literature "intellectual workers" and they attribute the following characteristics13:

- The intellectual worker contributes to the profit making of the organization;

- The intellectual worker is involved in resolving the problems; - The intellectual worker is a highly educated person, who continually

invests in and upgrades knowledge; - The intellectual worker has a high degree of autonomy and

responsibility in the organization; - The intellectual worker is caring and highly motivated to work; - The intellectual worker is self- confident and persistent;

When talking about the human capital, it should be noted that the most important source of competitive advantage of the organization is the implicit or the tacit knowledge in the minds of individuals that are characterized by value, rarity and inability to be imitated.

Therefore, each organization in the process of knowledge management tends to materialize the implicit knowledge into explicit hence it subsequently becomes a property of the organization and transform into structural capital. In this way, the organization can maintain (store) the knowledge of individuals and exploit it in the future, or even sell it. Therefore, the aim of the organization and the knowledge management should be motivating the employees to identify themselves with the organization and to act as entrepreneurs.

2.1 Structural capital The structural capital of the organization refers to everything that

remains in the organization after the end of working time and departure of workers home. Structural capital includes intellectual property and organizational processes14.

The intellectual property of the organization refers to the entire materialized and codified knowledge, licenses, copyrights, franchise, software programs and remaining materialized human capital15.

We consider the following as organizational processes of the structural capital:

- Plans

13 Sundać D., Švast N., Intelektualni kapital - temeljni čimbenik konkurentnosti poduzeća,

Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva, Zagreb, 2009, p. 56 14 Ibid p.57 15 Ibid p.58


350333

- Strategies (paper written) - Drafts - Manuals and guides for work - Rules and means of control in the organization - Information and Communication Networks - Job applications - Management teams - Databases - Other documents that identify working activities of the organization

and the organizational culture that facilitate systematization and standardization of the processes in the organization.

The structural capital presents a kind of supporting infrastructure for the human capital and unlike human capital; it can be quantified and valorized.

2.2 External (customer) capital

The external (customer) capital represents the relationship between the strategic business units of the organization as well as the relationship between the organization and the external environment (customers, distributors, partners, etc.). The relational capital is particularly important for the organization because the communication channels and the qualitative communication between the strategic business units (sales, marketing, distribution, etc.) is a key for establishment and maintenance of strong relationships with the customers, collaborators, distributors, etc.

The relational capital can be grouped in the following categories16:

- Working Networks - Brand - Consumers (organizational relations with the consumers) - Working networks facilitate: - Physical distribution of goods (transport and storage) - Collection and dissemination of information (about the new trends in

the market, potential risks, the specific needs of consumers, etc.). - Attracting new customers and maintaining communication with the

present customers and associates - Development and application of models of communication for

promotional purposes - Advertising, offering products and services - Implementation of organizational planning in accordance with the

needs of the environment. 16 Ibid p.61


351334

As for the consumers’ relationships, particularly for their acquisition and retention, of a great importance is the building of organizational image. The image represents the identity of an organization, the way the consumers perceive the organization. Strengthening the image of the organization improves its competitive position in the market. The consumers become loyal to the brands that signify quality in the market. The strengthening of the brand promotes the organizational competitiveness at the market.

The consumers can be indifferent, devoted or preferable to one brand or even they can have resentment towards it. The brand represents the product of intellectual capital – the relational capital. The main characteristics of a successful brand are17:

- Long Life - Adaptability to the changes in the market trend and consumer

preferences - Exercising of strong relationships with the customers (it affects and

creates the lifestyle and the image of the customers) - There is an affirmative talk about the successful brand - Indicates quality, and consumer satisfaction - Unattractive and positive identity of the organization - Allows for expansion of production / selling new line of

complementary products or new market segments

In addition, the results of a survey indicating the importance of the customer relationships and the reasons for why they should be the focus of organization, follows18:

- Attracting new customer and selling them a product is six times more expensive than selling a product to an existing customer;

- The dissatisfied buyer will notify eight to ten acquaintances for their dissatisfaction;

- The profit of the organization can rise up to 85% if the percentage of retained customers is increased by 5%;

- The probability of selling a product to a new customer is 15% and the probability of selling the product to a permanent buyer is 50%;

- 70% of the dissatisfied consumers would again buy product from the same brand if their own problem is quickly resolved.

The organizations must constantly monitor the needs and the desires of the consumers and hence shape their products or services in that direction. The key performance indicators of the external capital are19:

17 Ibid p.62 18 Ibid p.63 19 Ibid p.64


352335

- The recognizability of the brand on the market - The loyalty and the customer satisfaction - The positive image / identity of the organization - The re-purchase - The number of newly acquired customers - The financial income (revenue) - The price elasticity From the above we may conclude that the human capital is the most

important factor for gaining a competitive advantage of the organization. Human capital is the basis of the intellectual capital. Human capital is difficult to imitate and copy, but on the other hand, it is the most mobile of all elements of intellectual capital (meaning that people from one organization can easily shift to another organization).

To reduce the risk of loss of human capital, one organization needs to integrate all three elements of intellectual capital in its operations and namely the human capital, the structural and the consumer capital. In this way, in case of loss of one or few individuals the organization is "protected" from losing its competitive advantage.

The structural capital remains in the organization after the working time and after departure of the employes home. It is owned by organization and therefore, the competitive advantage needs to be based on it. Consequently, the greatest challenge for the management is the transformation of human capital into structural one.

The customer capital is also associated with the human capital and the danger of losing the competitive advantage is smaller if the organization integrates the customer capital with the structural capital.

All three elements of the intellectual capital should be in permanent interaction with each other and thereby should have synergistic effect and create a new value for organization, making it competitive on the market.

3. LEGAL REGULATION OF INTELECTUAL CAPITAL IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Considering the fact that intellectual capital is one of the most important factors in promoting the economic development of the country and that it is crucial to encourage the innovation so vital for the businesses and the individuals, the need for establishment of an appropriate legal and regulatory framework for its promotion is increasingly imperative.

Studies conducted worldwide show that the number of foreign direct investment is proportional to the level of protection of intellectual property. The


353336

more state protects the intellectual property rights, the more we can count on foreign direct investment.

The regulations for protection of intellectual property in Macedonia are harmonized with the rules governing on an international level, and as an EU candidate country, Republic of Macedonia has undertaken numerous measures for approximation with the level of protection of intellectual property in the European Union. The freedom and rights deriving from the scientific, artistic and other kinds of creative work are primarily guaranteed by the Constitution of the Republic of Macedonia, as the highest act of the state. Despite being an incentive for creative thought of the human mind, this regulation also contributes to the existence of the feeling of safety at the holders of these rights i.e. in the legal and economic aspects of their achievement, circulation and protection. Republic of Macedonia is a member of the World Intellectual Property Organization and the European Patent Organization and is also a signatory party to all relevant international agreements in this area. The state continually invests in building an effective system for protection institutional capacity building and raising of awareness for the importance of the intellectual property and the benefits of its protection.

CONCLUSION

The process of globalization and market conditions created a need for

finding new ways of business and management conduct resulting in modification of management processes themselves. Namely, due to the dynamic free market and the changeable market factors, the management needs new aspects and tools to achieve the goals for successful operation of the organization.

This resulted from the fact that the value and the resources are no longer seen as in the "traditional" economy, not only in terms of organizations but also in terms of the countries, regions, industries. The way of creating value for the customers, which is a fundamental criterion for successful functioning of the organization, significantly differs from the past – from the way of creating value in the “traditional " economy. The new way of creating value requires a new management approach, meaning new way of business conduct.

The managerial revolution highlights the need and the importance of the intellectual capital as a condition for successful operations and achieving a competitive advantage of the organization.

Due to the availability of the traditional factors of production, the intellectual capital is becoming a key factor in gaining a competitive advantage. The intellectual capital forms the total knowledge possessed by the employees and it can accommodate the shape of the human, structural and the relational


354337

capital. Through continuous improvement and development of intellectual capital, the organization creates a new value for the consumers, and thus acquires a competitive advantage.

The role of the state and the legislative bodies is seen in creating of appropriate conditions and encouraging the development of the intellectual capital within the organizations. However, despite the solid regulations, what is still lacking in the country is the awareness for the benefits of promoting and protecting intellectual property. The protection of these rights is still at a low level despite the current legislation and active governmental policies as well as the tendency of the large and successful companies in the country aware that intellectual property creation and management is crucial for their growth, competitiveness and for expansion of their markets.

REFERENCES: 1. Adamović, Ž., Janošević, B., “Upravljanje znanjem” ,Tehnički fakultet

"Mihajlo Pupin", Zrenjanin, 2007 2. Ansoff, I. H. and Stewart M. J. “Strategies for a Technology-Based

Business.” Harvard Business Review, 1967 3. Argote, L., B. McEvily, R. Reagans., “Managing Knowledge in

Organizations: An Integrative Framework and Review of Emerging Themes”, Management Science Vol. 49, No. 4, Special Issue on Managing Knowledge in Organizations: Creating, Retaining, and Transferring Knowledge, 2003

4. Jennex, M.E., “What is KM?”, International Journal of Knowledge Management, 1(4), I–IV., 2005

5. Skyrme, D.J., “Knowledge Networking: creating the Collaborative Enterprise”, Butterworth Neinemann, 1999

6. Sundać D., Švast N., Intelektualni kapital - temeljni čimbenik konkurentnosti poduzeća, Ministarstvo gospodarstva, rada i poduzetništva, Zagreb, 2009


355338

Prof. dr Branislav M. Mašić1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

Doc. dr Slavko S. Simić2 Centar za unapređenje korporativnog upravljanja, Banja Luka, BiH

Doc. dr Sandra B. Nešić3 Fakultet za ekonomiju, finansije i administraciju - FEFA, Univerzitet Singidunum, Beograd

KONTROLING: INSTRUMENTI I NJIHOVA PRIMJENA U PREDUZEĆIMA U BOSNI I HERCEGOVINI

Apstrakt: Ovim istraživačkim radom se analizira primjena operativnih i strategijskih instrumenata kontrolinga, kao i doprinos funkcije kontrolinga poslovanju preduzeća u vrijeme ekonomsko-finansijske krize u Bosni i Hercegovini. Za dugoročan uspjeh poslovanja preduzeća neophodni su savremeni instrumenti i koncepti upravljanja, a funkcija kontrolinga se s pravom nameće kao jedna od takvih. Ona se u praksi već dokazala kao način za uspješno rješavanje problema prilagođavanja, koordinacije i integracije u preduzeću. Istraživanje je sprovedeno u malim, srednjim i velikim preduzećima u Bosni i Hercegovini. Cilj istraživačkog rada je višestruk, jer naglašava značaj operativnih i strategijskih instrumenata kontrolinga, kao i doprinos funkcije kontrolinga poslovanju preduzeća u vrijeme krize. Sprovedeno istraživanje podržava hipotezu da relevantni strategijski i operativni instrumenti kontrolinga doprinose uspjehu poslovanja preduzeća u Bosni i Hercegovini. Ključne reči: kontroling funkcija, operativni instrumenti kontrolinga, strategijski instrumenti kontrolinga, kontrolor, Bosna i Hercegovina...

UVOD U današnjem globalno konkurentnom okruženju, preduzeća se nalaze

pod uticajem izuzetno velikog broja faktora. Turbulentni uslovi poslovanja, rastuća kompleksnost i ubrzana dinamika društvenih, ekonomskih i političkih procesa u budućnosti će činiti još veći pritisak na poslovanje preduzeća. U ovakvim uslovima poslovanja menadžeri preduzeća moraju stalno smišljati i promišljati načine svog rada. U kompleksnom okruženju za donošenje odluka je potrebno više vrijemena, dok se s druge strane zahtjeva brzo reagovanje i odlučivanje. Potrebno je stalno iznalaziti nove mogućnosti za očuvanje postojeće i stvaranje nove vrijednosti u poslovanju i zadovoljavanju finansijskih i nefinansijskih očekivanja različitih interesnih grupa, kao što su vlasnici preduzeća, menadžment, zaposleni, dobavljači, potrošači, vladine institucije i društvena zajednica u cjelini. Evidentno je da će se sva preduzeća morati neprestano prilagođavati raznim ubrzanim promjenama da bi opstala na tržištu.


KONTROLING: INSTRUMENTI I NJIHOVA PRIMENABranislav M. Mašić, Slavko S. Simić, Sandra B. Nešić U PREDUZEĆIMA U BOSNI I HERCEGOVINI

356339

Samo ona preduzeća koja budu radila na povećanju sopstvene vitalnosti i koristila savremene koncepte upravljanja će se brže i lakše prilagođavati svakodnevnim promjenama, a taj proces prilagođavanja treba da bude blagovremeno usmjeravan i kontrolisan. Ključni faktori uspeha za preduzeća postaju brzina donošenja i sprovođenje odluka, sposobnost prilagođavanja novonastalim promenama i razmišljanje unapred, sposobnost adekvatnog reagovanja i konačno, stalni napori da se umanji kompleksnost okruženja u kom preduzeće posluje (Mašić i dr., 2014).

1. KONTROLING – OPŠTI PRISTUP PROBLEMU Poslovanje u složenim uslovima sve više ističe značaj upravljanja, iz

razloga što se planiranje, kontrola i analiza ne mogu više odvijati kao sukcesivni procesi, što je karakterisalo klasične sisteme upravljanja. Organizacione jedinice planiranja, kontrole, analize i informisanja nisu više jasno razgraničene, a funkcije i strukture između njih se miješaju. Kao odgovor na potrebu za integracijom i koordinacijom djelatnosti i rezultata djelatnosti pojedinih diferenciranih funkcija na nivou prakse upravljanja i rukovođenja, ne negirajući njihovu različitost i opstanak, javlja se potreba za uvođenjem savremenih koncepata kao što je funkcija kontrolinga.

Usljed gubitka preglednosti nad cjelinom organizacije, poslovnih i strateških aktivnosti cjeline organizacije, inicira se razvoj kontrolinga kao savremenog rješenja i njegove institucionalizacije u sistem upravljanja, kao jednog od najprikladnijih koncepata objedinjavanja relevantnih funkcija upravljanja i racionalnog instrumenta za podizanje efikasnosti menadžementa na viši nivo (Eschenbach, 1995:47).

Kontroling nije kontrola kako to neki tumače (Blazek i dr., 2011). Kontroling obezbjeđuje koordinaciju između informacionih potreba menadžera na svim organizacionim i upravljačkim nivoima, izgradnjom jedinstvenog informacionog sistema koji objedinjuje i generiše korisne informacije za njegove potrebe i u skladu sa njegovim zahtjevom. To doprinosi efektivnosti u radu menadžmenta, na način da se povećava sposobnost prilagođavanja preduzeća unutrašnjim i vanjskim pomjenama i povećava njegova vitalnost i tržišna prihvatljivost. Ciljevi kontrolinga su identični ciljevima menadžmenta u organizaciji. Menadžment i kontroling imaju iste ciljeve koji se zasnivaju na građenju budućih potencijala uspjeha preduzeća, ali načini na koji se to ostvaruje su različiti. Opis primarnog cilja menadžmenta je vitalnost kao obilježje cjeline preduzeća, a to znači: aktivno i reaktivno prilagođavanje promjenama okoline (sposobnost prilagođavanja), očuvanje i razvijanje identiteta pomoću iskustava, učenja i zrelosti (sposobnost napredovanja (Eschenbach, 1995:8-9). Cilj kontrolinga je povećanje sposobnosti reakcije (efikasnosti) i aktivnog prilagođavanja (efektivnosti) sistema rukovođenja kako bi se ostvarili ciljevi preduzeća, odnosno izvršilo prilagođavanje preduzeća na


357340

unutrašnje i spoljne promjene (Osmanagić Bedenik, 2004:67). U stručnoj literaturi se međuzavisnost menadžera i kontrolera (slika 1.) se predstavljaju slikovito sa dva preklopljena kruga.

Slika 1 – Model saradnje menadžera i kontrolera.

Iz datog prikaza (slika 1.) se vidi međuzavisnosti menadžera i kontrolera koji zajednički rade na pronalaženju najboljeg mogućeg rješenja (Blazek, 2011:33). Ovdje se postavlja pitanje gdje prestaje posao kontrolera, a počinje posao menadžera i obratno. Posmatrajući šematski presjek krugova, vidimo da je menadžer taj koji treba da donese adekvatnu poslovnu odluku, a kontroler je taj koji je priprema. Menadžer i kontroler djeluju zajednički, s tim da je menadžer odgovoran za oblikovanje ciljeva u preduzeću, provjerava moguću izvodljivost odluke, procjenjuje kada je trenutak da je sprovede, motiviše kolege, dok se kontroler brine za jasno definisanje pojedinačnih dimenzija cilja, kao i za konkretnost, realnost, mjerljivost i prilagođavanje instrumenata, sa kojima na najbolji način predstavlja potrebne pokazatelje poslovanja preduzeća. U ovome slučaju doprinos kontrolera je mjerljiv sa relevantnim informacijama za donošenje odluka. Stoga je neophodno zajedničko djelovanje i saradnja u cilju efikasnijeg rada. Uspjeh u radu funkcije kontrolinga se ostvaruje punom saradnjom menadžera i kontrolera u organizaciji.

KONTROLER

- Transparentnot - kompetentnost u pogledu metoda - pogled i perspektive trećeg lica

MENADŽER

- procjena - provođenje - motivacija

K O NTROLI NG

Odlučivanje


358341

2. ISTRAŽIVAČKI CILJEVI I PRETPOSTAVKE Povećanje kompleksnosti okruženja u kom preduzeća posluju, ubrzana

dinamika društvenih, ekonomskih i političkih procesa, kao i unutrašnja kompleksnost svakodnevno vrše pritisak na poslovanje preduzeća. Ovo vodi stvaranju dodatnih problema za menadžment i tjera ih na iznalaženje novih i usavršavanje postojećih sistema poslovnog upravljanja. U ovakvim uslovima poslovanja ključni faktori uspjeha za preduzeća postaju:

brzina odlučivanja brzina sprovođenja donijetih odluka, sposobnost prilagođavanja nastalim promjenama, sposobnost razmišljanja unaprijed, sposobnost adekvatne reakcije, smanjenje uticaja kompleksnosti, adekvatno ovladavanje kompleksnošću.

Generalno, ubrzanje promjena sa kojima se menadžeri preduzeća

suočavaju nalaže primjenu novih, adekvatnijih upravljačkih koncepata, jer praksa iznova pokazuje da je u vrijeme sporijih, jednostavnijih promena rad na inkremetalnom unapređenju poslovanja bio dovoljan. Danas, koncepti koji doprinose inkrementalnim poboljšanjima su svakako potrebni, ali ne i dovoljni. Za dugoročan uspjeh su neophodni savremeni instrumenti i koncepti upravljanja preduzećima. Tako funkcija kontrolinga nameće kao jedna od takvih, koja je u praksi već dokazana kao način za uspješno rješavanje problema prilagođavanja, koordinacije i integracije u preduzeću.

Cilj ovoga istraživačkog rada je da se utvrde strategijski i operativni instrumenti kontrolinga koji nailaze na čestu primjenu u preduzećima na području Bosne i Hercegovine i da se ukaže na značaj primjene kontrolinga u uspješnom radu preduzeća.

Na osnovu definisanog cilja u radu se postavila hipoteza: strategijski i operativni instrumenti kontrolinga doprinose uspjehu u radu preduzeća na području Bosne i Hercegovine, a koja će se potvrditi ili negirati tokom sprovedenog empirijskog istraživanja u preduzećima na području Bosne i Hercegovine.

3. METODOLOGIJA ISTRAŽIVANJA Sprovedeno istraživanje je empirijskog karaktera, sa primjenom

savremenih metoda i tehnika naučno-istraživačkog rada. Metode i tehnike koje su se primjenjivale i ovome istraživačkom radu su: analiza relevantne domaće i strane literature uz korištenje najnovijih dostupnih informacija i izvora sa Interneta. Izbor uzorka je uvijek problem naučnog istraživanja, stoga su


359342

pažljivo odabrana ona privredna preduzeća za koja se pretpostavilo da u svojoj organizacionoj strukturi mogu da imaju funkciju kontrolinga. Istraživanje je sprovedeno metodom anketiranja, putem upitnika koji je sadržao pitanja otvorenog i zatvorenog tipa (izbor jedne ili više opcija). Sadržaj anketnog upitnika je tako pripremljen da su u njemu obuhvaćene sve teme opisane u istraživačkom cilju. Distribuirano je ukupno 200 anketnih upitnika na adrese privrednih preduzeća širom Bosne i Hercegovine putem elektronske pošte, faksom i u određenim slučajevima je vršeno lično uručivanje. Ukupno je postignuta kvota povrata od 46%, to znači, da od 200 distribuiranih anketnih upitnika na adrese malih, srednjih i velikih preduzeća širom Bosne i Hercegovine, adekvatno su popunjena i vraćena nazad na obradu 92 anketna upitnika, što se sa istraživačkog aspekta može smatrati veoma relevantnim za testiranje navedenih hipteza.

U obradi i analizi podataka korišćene su sledeće statističke metode: deskriptivna statistika, vrednovanje ponuđenih odgovora, distribucija frekvencija.

Kvantitativna i kvalitativna obrada, te analiza dobijenih odgovora provedena je pomoću statističkog programskog paketa IBM SPSS Statistics 20. Obrađeni podaci i dobijeni rezultati prikazani su grafički i tabelarno.

4. REZULTATI ISTRAŽIVANJA Obrađeni podaci i dobijeni rezultati prikazuju stanje i praksu

kontrolinga u Bosni i Hercegovini, utemeljenu na odgovorima koji su prikupljeni putem anketnog upitniku od strane 92 različita bosansko-hercegovačka preduzeća.

Slika 2 – Struktura vrednovanja podataka.

Vrednovanje podataka dobijenih provedenim istraživanjem, primijeniće gore prikazanu strukturu (slika 2.). Prvo se vrši analiza dobijenih podataka o poziciji osoba koje su učestvovale u ispunjavanju anketnog upitnika i određuju se determinanate preduzeća i njegove okoline. Nakon toga se analizira i

DETERMINA

NTE PREDUZEĆA

INSTRUMEN

TI KONTROLIN

GA

DOPRINOS KONTROLINGA USPJEHU

U RADU PREDUZEĆA


360343

prikazuju operativni i strategijski instrumenti kontrolinga i na kraju analizira se doprinos poslovne funkcije kontrolinga u uspješnom poslovanju preduzeća u Bosni i Hercegovini.

4.1. DETERMINANTE PREDUZEĆA

Kao što je već ranije navedeno u metodologiji, prvo se vršila analiza kompetentnost osoba koje su učestvovale u ispunjavanju anketnog upitnika. Eividentno je iz dobijenih rezultata da u (32,61%) slučajeva su bili anketirani direktori preduzeća, rukovodioci službe kontrolinga (19,57%), finansijski direktori (15,22%), zamjenici direktora preduzeća (11,96%), kontroleri (9,78%), u preostalim slučajevima su bili planeri, analitičari i vlasnici preduzeća.

Grafikon 1 – Funkcije anketiranih u preduzeću.

Tek ovakvom strukturom kao što je prikazana u prilogu (grafikon 1.), data je mogućnost za vrednovanje shodno cilju istraživanja, jer sve navedene rukovodeće pozicije posjeduju neophodna znanja o dešavanjima u preduzeću relevantnim za kontroling.

Analiza rezultata pokazuje da većina anketiranih preduzeća (grafikon 2.) dolazi iz sektora proizvodnih djelatnosti (30,04%), iz uslužnog sektora su (22,63%), iz trgovačkog (20,65%), iz bankarstva (13,04%), iz osiguranja (3,26%) i ostali su (2,17%).


361344

Grafikon 2 – Osnovna djelatnost ispitanika.

Veličina preduzeća je jedan od preduslova za uspješnu institucionalizaciju kontrolinga. Analiza prikupljenih podataka je pokazala da od 92 anketirana preduzeća, njih 6 pripadaju grupi mikro preduzeća (do 10 zaposlenih), 35 preduzeća pripadaju grupi malih preduzeča (10 do 49 zaposlenih), 30 preduzeća grupi srednjih preduzeća (50 do 249 zaposlenih), dok je preostalih 21 preduzeće iz grupe velikih preduzeća (preko 250 zaposlenih). Opštije, 71 anketirano preduzeće spada u grupu malih i srednjih preduzeća, a 21 pripada grupi velikih preduzeća.

Grafikon 3 – Broj zaposlenih u preduzeću.


362345

Identifikacija postojanja funkcije kontrolinga u analiziranim preduzećima je data u narednom prikazu (grafikon 4.).

Grafikon 4 – Postojanje kontrolinga u preduzećima.

Analiza podataka (grafikon 4.) pokazuje da je od 92 ukupno anketirana preduzeća, čak njih 41 (44,6%) je pozitivno odgovorilo na postavljeno pitanje o postojanju kontroling odjela u njihovoj organizaciji, 20 preduzeća (21,7%) navodi da je kontroling u fazi uvođenja, a 31 preduzeće (33,7%) negira postojanje kontroling odjela u njihovoj organizaciji.

4.2. INSTRUMENTI KONTROLINGA

U nastavku se prikazuju rezultati ispitivanja upotrebe relevantnih instrumenata kontrolinga za uspješno upravljanje preduzećem u praksi bosansko-hercegovačkih preduzeća. Analiza dobijenih rezultata (tabela 1.) pokazuje upotrebu i vrednovanje instrumenata kontrolinga od strane učesnika u anketi.

Razmatrajući upotrebu instrumenata kontrolinga možemo da konstatujemo da od ukupnog broja ispitanika nešto više od 65% njih ima poseban odjel kontrolinga u preduzeću ili je u fazi uvođenja. U odnosu na ovaj broj ispitanih možemo da zaključimo da ogromna većina ovih ispitanika koristi različite instrumente kontrolinga, kako operativne, tako i strateške.

Istražujući instrumentalni aspekt kontrolinga, zaključujemo da su ispitanici vrednovali po značaju ponuđene instrumente (tabela 1.) tako da se među prvih sedam instrumenata našlo čak 5 operativnih instrumenata, što ukazuje na evidentno prepoznatu pojačanu upotrebu operativnih u odnosu na


363346

strategijske instrumente. Evidentno je da strategijski instrumenti za ispitanike dobijaju na značaju tek kasnije, pa su ih tako i vrednovali u ovome istraživanju.

Tabela 1 – Instrumenti kontrolinga vrednovani po značaju.

Koji instrumenti kontrolinga nailaze na najveću primjenu u poslovanju preduzeća, vrednovana po značaju od 1 do 22.

N RANG

1. instrument strategijskog pozicioniranja preduzeća (SWOT analiza): 46 2 2. tehnika scenarija - analiza izrade alternativnih scenarija: 44 10 3. analiza jaza (GEPA)-odredjivanje mogućnosti rasta i razvoja u budućnosti uz sagledavanje

sadašnjih mogućnosti: 47 8

4. Product Lyfe Cycle-analiza životnog ciklusa proizvoda: 42 13 5. BSC-Balanced Scorecard-izbalansirana lista mjerila na raznim područjima u preduzeću: 45 17 6. Benchmarking-analiza: 44 9 7. baze podataka: 50 15 8. BCG portfolio matrica tržisnog rasta/učešća: 43 18 9. instrument analize tehnologije, odluka proizvesti ili kupiti: 43 21 10. mjerenje zadovoljstva klijenata: 49 4 11. TQM-Total Quality Management - menadžment sveukupnog kvaliteta: 47 11 12. ABC analiza dobavljača, roba, usluga, zadataka prema važnosti: 47 14 13. analiza odstupanja (zadato-ostvareno): 48 1 14. Break Even-analiza praga rentabilnosti, izračunavanje prelomne tačke-Break Even Point: 42 3 15. instrument spoznaje-analiza uskog grla u procesu proizvodnje: 47 16 16. izračunavanje opravdanosti investicije: 51 7 17. kratkoročni obračun poslovnog uspjeha: 47 6 18. osnova za isplatu zaposlenih: 47 19 19. motivacija zaposlenih: 46 12 20. mjerenje zadovoljstva zaposlenih: 47 20 21. proračun novčanih tokova: 49 5

22. drugi instrumenti: 16 22

Svakako da ovakav rezultat u primjeni instrumenata odražava dalju

afirmaciju operativnog kontrolinga i njegovo značajnije proširenje na strategijsku dimenziju se vidi (tabela 1.) u kasnijim vrednovanjima od strane ispitanika.

4.3. DOPRINOS KONTROLINGA USPJEHU U RADU PREDUZEĆA Uvođenje kontrolinga u organizaciju treba da doprinese efektivnijem i

efikasnijem radu mendžmenta. Dobijeni rezultati analize podataka za ispitana preduzeća su dati u narednom prikazu (tabela 2.).


364347

Tabela 2 – Doprinos kontrolinga uspješnom poslovanju preduzeća. Postoji li odjel kontrolinga u Vašem preduzeću?

* Smatrate li da kontroling doprinosi uspješnosti u poslovanju Vašeg preduzeća?

Analiza rezultata pokazuje (tabela 2.) da od 41 preduzeća sa

uspostavljenom funkcijom kontrolinga 39 preduzeća smatra da im kontroling doprinosi uspješnosti u poslovanju. Mali je broj preduzeća, odnosno svega ih je 2, koja su navela da imaju uspostavljen kontroling u svojoj organizaciji i negiraju da im doprinosi uspjehu u poslovanju. Takođe, vidimo (tabela 2.) da je 20 preduzeća navelo da su u procesu uvođenja funkcije kontrolinga u njihovu organizaciju, od kojih 18 naglašava da su već uočili doprinos koji kontroling funkcija donosi u svakodnevnom poslovanju preduzeća, dok 2 preduzeća to nisu mogla da potvrde. Obzirom da je kod ovih preduzeća kontroling u fazi uvođenja i da još uvijek nije zaživio u svom punom obimu, dobro bi mu bilo dati vremena, pa tek onda donositi zaključke. U ova 4 preduzeća (tabela 2.) koja navode da im kontroling ne doprinosi uspjehu u radu, razloge treba tražiti u njegovom uvođenju u poslovanje, jer je moguće da kontroling u organizaciji nije uveden na odgovarajući način.

Da bi kontroling uspješno zaživio u svom punom obimu, to svakako u velikoj mjeri zavisi od top menadžmenta preduzeća i njegove svrsishodne podrške u radu kontrolingu. Ipak, top menadžment je taj koji kontrolingu daje ovlaštenja u radu, i ukoliko je kontroling sputavan od strane top menadžmenta, zasigurno će se i manje vidjeti njegove konkretne korist u uspješnom poslovanju preduzeća. Možemo zaključiti da nam ovi istraživački rezultati pokazuju jačanje samostalnosti kontrolinga kod 57 bosansko-hercegovačkih preduzeća, ali na neki način vidimo da još uvijek ima neznatan broj preduzeća koja mu sužavaju samostalnost u radu.

Smatrate li da kontroling doprinosi uspješnosti u poslovanju Vašeg

preduzeća?

Total

Da Ne

Postoji li odjel kontrolinga u Vašem preduzeću?

Da 39 2 41

Uvodi se 18 2 20

Total 57 4 61


365348

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

U istraživačkom radu se pošlo od hipoteze da: „strategijski i operativni instrumenti kontrolinga doprinose uspjehu u radu preduzeća na području Bosne i Hercegovine”. Ispitivanje postavljene hipoteze se vršilo putem razmatranja upotrebe operativnih i strategijskih instrumenata kontrolinga i analize doprinosa koji funkcija kontrolinga ima na poslovni uspeh preduzeća. Više od 65% svih analiziranih preduzeća ima ili ne u fazi uvođenja zasebnog odjela kontrolinga. Kod onih ipitanika gde postoji formalizacija funkcije kontrolinga ukazano je na upotrebu brojih operativnih, kao i strateških instrumenata kontrolinga. Daljom analizom vrednovanja značaja upotrebe pojedinačnih instrumenata kontrolinga uočeno je da su prvih pet od sedam instrumenata kontrolinga operativnog karaktera. Evidentno je da strategijski instrumenti za ispitanike dobijaju na značaju tek kasnije, pa su ih tako i vrednovali u ovome istraživanju.

Kod ispitanika koji su ukazali na postojanje formalne kontroling funkcije analiza uticaja njenog postojanja na uspešnost u poslovanju preduzeća pokazala je da više od 90% ispitanika potvrđuje pozitivan uticaj. U skladu sa prethodnim rezultatima moguće je reći da je postavljenja hipoteza dokazana, te da preduzeća koja u svome radu češće upotrebljavaju operativne i strategijske instumenate kontrolinga i imaju veći poslovni uspjeh. Rad nudi važne preporuke za preduzeća koja posluju u Bosni i Hercegovini u pogledu značaja postojanja kontroling funkcije u preduzeću u uslovima poslovanja koja karakterišu nepovoljne finansijske i ekonomske prilike, koje traju duži vremenski period.

LITERATURA

1) Blazek A., Deyhle A., Eiselmayer K., Controlling and the Controller – management accounting, business planning, management by objectives, role of the controller, IV. Corrected edition, CA Controller Akademie AG, Gauting Munich, 2011.

2) Deyhle, A. „10 Personal Survival Tips for Controllers and Managers“, http://www.controllerakademie.de/images/pdf/retraining/english/survival.pdf (dostupno 07.02.2014.)

3) Eschenbach R. Controlling, Schaffer-Poeschel, Stuttgart, 1995. 4) Law on Encouraging the Development of Small and Medium Enterprises,

Official Gazette of the Republika Srpska, No. 64/02, 34/06, 119/08 and Official Gazette of the Federation of Bosnia and Herzegovina, no. 19/06. Official Gazette of Bosnia and Herzegovina, no. 42/04.


366349

5) Mašić B, Simić, S., Nešić, S., „Upotreba savremenih menadžment alata: empirijska analiza preduzeća u Bosni i Hercegovini“, Poslovna ekonomija, vol. XIV, No. 1, 2014.

6) Osmanagić Bedenik N. Kontroling-Abeceda poslovnog uspjeha, Školska knjiga, Zagreb, 2004.

SUMMARY

CONTROLLING: INSTRUMENTS AND THEIR APPLICATION IN COMPANIES IN BOSNIA AND HERZEGOVINA

The research paper analyzes the application of operational and strategic controlling instruments, as well the contribution of the controlling function to the business in the time of the financial crisis in Bosnia and Herzegovina. For long-term success of the enterprise, the usage of modern management concepts and instruments is essential. Same referes to the controlling function of management, which has already been proven in practice as a way to successfully solve alignment, coordination and integration problems of the companies. The study was conducted in small, medium and large enterprises, in Bosnia and Herzegovina. Aims of this research paper are multiple, regarding the importance of operational and strategic controlling instruments, as well the contribution of the controlling function to companies that are doing business in the time of economic and financial downturn. The conducted research support the hypothesis that the relevant strategic and operational controlling instruments contribute to the success of companies doing business in Bosnia and Herzegovina.

Keywords: controlling function, strategic controlling instruments, operational controlling instruments, controller, Bosnia and Herzegovina.


367350

Prof. dr Slađana Čabrilo1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica,

NEOLIBERALIZAM I EKONOMIJA ZNANJA Sažetak: Porast značaja znanja u procesu stvaranja ekonomske vrednosti dovodi do stvaranja ekonomije znanja i predstavlja najznačajniju promenu koja podržava neoliberalizam u 21. veku. Znanje postaje ključna reč u nacionalnim i regionalnim politikama, naročito vezano za obrazovanje, nauku i istraživanje, a univerziteti i druge visokoobrazovne institucije postaju ključni drajveri ekonomije znanja. Međutim, dominacija neoliberalizma tokom 1980-ih i 1990-ih, menja način na koji visokoobrazovne institucije funkcionišu. Tradicionalnu kulturu otvorenog intelektualnog preispitivanja i debate menja institucionalni stres univerziteta oko merenja sopstvenih rezultata i indikatora performansi. U globalnom neoliberalnom okruženju, visoko obrazovanje dobija sve veći značaj za privredu i postaje nova zvezda nacionalnih ekonomija širom sveta. Posledica je da se univerziteti takmiče kao i kompanije, i da vlade podstiču visokoobrazovne institucije da razvijaju i jačaju veze sa privredom kroz razne oblike partnerskih poduhvata. U radu se razmatra veza između neoliberalizma i ekonomije znanja, i efekti ekonomije znanja i ’kapitalizma znanja’ na politiku obrazovanja, ulogu i način funkcionisanja visokoobrazovnih institucija. Ključne reči: znanje, ekonomija znanja, neoliberalizam, visokoobrazovne institucije, kapitalizam znanja

UVOD Značaj znanja u ekonomskim aktivnostima privlači veliku pažnju

političara, naučnika i ljudi iz sfere biznisa poslednje dve decenije (OECD, 1996; Department for Trade and Industry, 1998; World Bank, 1999; Nonaka i Takeuchi, 1995; Davenport i Prusak, 1997; Boisot, 1998; Alvesson, 2004; Defillippi i dr, 2006). Iako ekonomski značaj znanja vezano za proizvodne tehnike, dostupnost resursa ili tržišne uslove nije nov, danas ‘znanje o znanju’ postaje ključni ekonomski resurs (Roberts, 2009), ili još preciznije, postaje jedini resurs koji kontinuirano može stvarati konkurentsku prednost za kompaniju ili državu (Drucker, 1993; Lundvall, 1992; Reich, 1992).

Jedan od trendova koji su uslovili transformaciju ekonomije i pojavu ekonomije znanja je globalizacija. Globalizacija je činjenica da svi živimo u jednom svetu (Giddens, 2000). Prethodnih 20 godina smo svedoci velike diskusije o prirodi globalizacije (Dicken, 2007; Held i dr., 1999; Hirst i Thompson, 1999). Razlike u gledištima na globalizaciju su posledica vredno-snog sistema, političkih stavova ili analitičke različitosti ekonomije, politike, društva, i kulture. Globalno društvo je kosmopolitsko, a nastaje mešavinom raz-ličitih ekonomskih, tehnoloških i kulturnih imperativa. Iako po uzrocima i

1 [email protected]

Slađana Čubrilo NEOLIBERALIZAM I EKONOMIJA ZNANJA

368351

posledicama, promene uslovljene globalizacijom spadaju i u područje ekono-mije, njihove glavne implikacije su društvene prirode. Institucije kao što su porodica, tradicija, kultura, nacija naizgled ostaju nepromenjene. Ali osim nepromenjene spoljašnjosti, sve unutar se menja i drugačije je u uslovima globalizacije.

Neoliberalni projekat globalizacije je rezultat vašingtonskog konsenzusa, koji su modelovale svetske agencije kao što su Međunarodni monetarni fond (MMF) i Svetska banka. Globalizacija dominira svetskim politikama, usko je povezana sa univerzalnošću i zamagljuje specifičnosti i različitosti država i regiona (Roberts i Peters, 2008). Takođe, globalizacija negira kapacitete lokalnog (tradicije, institucija i kulturnih vrednosti) u cilju reinterpretacije i preobražaja dominantnog modela globalizacije i pojave novog oblika ‘kapitalizma znanja’ na kojem se zasniva. Ipak, sve je više kritika, upućenih na račun monolitne i homogenizovane globalizacije. Na primer, Džozef Stiglic (Joseph Stiglitz), bivši glavni ekonomista Svetske banke, kritikovao je političke odluke MMF-a kao "čudan spoj ideologije i loše ekonomije". Stiglic tvrdi da su politike strukturnih prilagođavanja MMF-a, koje su nametnute zemljama u razvoju, dovele do gladi i nemira u mnogim zemljama, i uslovile krize koje su dalje prouzrokovale još veće siromaštvo i međunarodne nejednakosti.

Međutim, Stiglic takođe identifikuje novu globalnu ekonomiju znanja kao ekonomiju različitu od tradicionalne industrijske ekonomije u pogledu retkosti izazovnih i karakterističnih ideja. U ekonomiji znanja, znanje postaje dominantan faktor proizvodnje i zamenjuje zemlju, radnu snagu i kapital (Drucker, 1988), a neopipljiva sredstva odnosno intelektualni kapital (IK) stvara više od polovine ukupne vrednosti kompanija (Čabrilo, 2012a). Međutim, usled brzog razvoja informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT), znanje zastareva u kraćem vremenskom periodu nego ranije, pa je proces učenja, koji predstavlja proces proizvodnje i stvaranja novog znanja, višestruko dobio na značaju i intenziviran je u organizacijama širom sveta. Najveća promena u ekonomiji znanje jeste u samom procesu stvaranja vrednosti i izvorima konkurentnosti. Vrednost proizvoda više ne zavisi isključivo od količine ugrađenog materijala i utrošenog rada, već zavisi od produktivnosti znanja, ili količine investiranog znanja i vrednosti koju proizvod ima za potrošača (Pulić, 2007).

Stiglic ističe da je za pomeranje ka ekonomiji znanja neophodno ponovno razmatranje ekonomskih fundamenata. Znanje se razlikuje od drugih roba jer ima mnoga svojstva globalnog javnog dobra. Ovo dalje podrazumeva ključnu uloga vlada u zaštiti prava intelektualne svojine u globalnoj ekonomiji sa izraženim većim potencijalom monopola nego u industrijskoj eri (Stiglitz, 1999; Peters, 2001). Transformacija procesa proizvodnje znanja i njena zakonska legitimnost su suštinske za razumevanje neoliberalne globalizacije i


369352

njene efekte na obrazovnu politiku. Ako transformacija procesa proizvodnje znanja podrazumeva ponovno razmatranje ekonomskih fundamenata, pomak ka ekonomiji znanja zahteva ponovno razmatranje obrazovanja kao novog oblika kapitalizma znanja (Roberts i Peters, 2008).

Izraz ‘kapitalizam znanja’ se pojavio se u stručnoj literaturi nedavno kako bi opisala tranzicija i prelaz na ekonomiju znanja, koja se može okarakterisati u smislu ekonomije izobilja, minimalizacije i ukidanja fizičke razdvojenosti i razdaljine, deteritorijalizacije države i velikih investicija u ljudski kapital. Burton-Jones (1999) navodi da “znanje brzo postaje najvažniji oblik globalnog kapitala – i otuda kapitalizam znanja” (str. vi). Burton-Jones (1999) posmatra znanje kao novi generički oblik kapitalizma. Za njega i mnoštvo drugih analitičara u okviru globalnih svetskih političkih institucija kao što su Svetska banka i OECD, pomak ka ekonomiji znanja obuhvata funadame-ntalno preispitivanje tradicionalnih odnosa između obrazovanja, učenja i rada, kao i fokusiranje na potrebu drugačije veze između obrazovanja i privrede.

‘Kapitalizam znanja’ i ‘ekonomija znanja’ se mogu posmatrati i kao sinonimi na nivou javne politike, jer su se ovi počeli pojavljivati u raznim izveštajima OECD i Svetske banke kasnih 1990-ih (OECD, 1996; World bank, 1999), a nešto kasnije su preuzeti poput šablona i pojavljuju se u izveštajima vlada širom sveta (Peters, 2001). Ovi izveštaji su ukazali da se obrazovanje rekonfiguriše kao masovno potcenjeni oblik kapitala, koji određuje budućnost rada, organizaciju institucija znanja i oblikuje društvo u godinama koje dolaze.

1. EKONOMIJA ZNANJA Za razumevanje ekonomije znanja neophodno je prethodno preciznije

odrediti pojam znanja. Znanje je “promenljivi miks iskustva, vrednosti, kontekstualnih informacija i ekspertskih stavova koji daju okvir za evaluaciju i inkorporaciju novog iskustva i informacija. Znanje nastaje i pojavljuje se u mislima onoga ko poseduje znanje. U organizacijama, znanje može biti ugrađeno ne samo u dokumentima ili izveštajima, već i u organizacionoj rutini, procesima, praksi i normama” (Davenport i Prusak, 2000:5). Za razliku od podatka koji može biti okarakterisan kao svojina, znanje pripada agentima, i omogućava im da deluju u specifičnim uslovima (Čabrilo, 2012b). Znanje se ne može uočiti i posmatrati direktno. Njegovo postojanje moguće je uočiti na osnovu aktivnosti agenata. Dakle, zaključak o znanju moguće je izvesti na osnovu aktivnosti njegovog vlasnika, zastupnika, odnosno agenta (Čabrilo, 2012b). Slično tome, znanje kao sredstvo nije moguće direktno posmatrati. “Neophodno ga je indirektno uhvatiti” (Boisot, 1998, str. 12).

Vodeća društvena grupa u ekonomiji znanja su radnici znanja, jer oni stvaraju znanje i najvredniji kapital u okviru savremenih organizacija (Čabrilo, 2012b). U ovom smislu, radnik znanja postaje osnovno sredstvo proizvodnje u današnjim organizacijama. Radnici znanja imaju veliki uticaj na ekonomiju, jer


370353

poseduju i kontrolišu znanje koje je vredno za organizacije za koje rade i jer znaju kako da kroz proces učenja učine znanje produktivnim (Stam, 2007). Priču o radnicima znanja započeo je Drucker 1968. godine navodeći sledeće: “Danas je centar ekonomskih aktivnosti radnik znanja, čovek ili žena koji radi primenjujući svoje ideje, koncepte i koristeći informacije a ne manuelne veštine i mišiće. Dok je pre jedan ili dva veka, zemljoradnik bio kičma svake privrede... znanje je danas glavni trošak, glavna investicija i glavni proizvod napredne ekonomije i obezbeđuje egzistenciju najvećoj grupi ljudi” (Drucker, 1968:264).

Prema OECD-u (2001) znanje koje danas pokreće i nosi ekonomiju je mnogo više od industrije visoke tehnologije, koja se bazira na naučnim dostignućima i Internetu. U novoj ekonomiji znanja, menja se način stvaranja vrednosti u kompanijama. Ekonomija znanja iziskuje promene u procesu kreiranja vrednosti i izvorima konkurentske prednosti. U svim industrijama, konkurentnost sve više zavisi od načina na koji ljudi prikupljaju, organizuju i komercijalizuju svoj know-how”.

U ekonomiji znanja, stvaranje, transfer i primena znanja postaju ekonomski procesi koji dobijaju posebno mesto u društvenoj podeli rada, i postaju jedan od aspekata ukupnog privrednog procesa. Znanje je privredno dobro za sebe, čija se vrednost zasebno kvantifikuje i iskazuje2. Popularni termin „ekonomija znanja” trebalo bi da se shvati kao ekonomija zasnovana na korišćenju nematerijalnih (intelektualnih) dobara. U ekonomiji zasnovanoj na korišćenju intelektualnih dobara podrazumeva se da ta dobra prvo moraju biti stvorena, odnosno „proizvedena”, i da se zatim moraju staviti u privrednu funkciju radi ostvarenja dobiti.

Ključni faktor rasta ekonomije znanja je kombinacija tri trenda: globalizacije, deregulacije i tehnološkog razvoja. Globalizacija (Hand i Lev, 2003; Houghton i Sheenan, 2000; Weggeman, 1997) utiče na povećanje zavisnosti međunarodnih tokova roba i usluga, direktnih investicija i transfera kapitala. Globalizacijom se stvara globalna konkurencija, a samim tim se skraćuju životni ciklusi proizvoda, kompanije primoravaju da brže inoviraju, što dalje implicira kontinuirano učenje, odnosno stvaranje novog znanja. Visok stepen deregulacije podrazumeva smanjenje propisa i kontrole u ključnim ekonomskim sektorima kao što su telekomunikacije, transport, energija i finansijske usluge (Hand i Lev, 2003; Teece, 2000). Eksponencijalni rast tehnološke promene ukazuje da je razvoj IKT industrije u poslednjoj deceniji dramatičan, a rezultati takvog razvoja su smanjene cene procesiranja i računarske obrade informacija, rapidan rast međunarodnog elektronskog umrežavanja i globalan pristup informacijama i znanju.

2 Strategija razvoja intelektualne svojine za period 2011-2015. godine, Vlada republike Srbije,

http://www.zis.gov.rs/upload/documents/pdf_sr/pdf/Strategija%20razvoja%20intelektualne%20svojine.pdf


371354

1.1 Karakteristike ekonomije znanja

Ekonomija znanja se fundamentalno razlikuje od ekonomija u industrijskoj i poljoprivrednoj eri, na osnovu sedam karakteristika (Andrienssen, 2004).

Znanje zamenjuje radnu snagu i kapital kao fundamentalne resurse u proizvodnji (Stewart, 1997; Weggeman, 1997), a neopipljivi resursi kao što su inovativnost, imidž i robne marke stvaraju značajan deo dodate vrednosti i u sve većoj meri utiču na buduću profitabilnost i tržišnu vrednost preduzeća.

Udeo znanja u proizvodima i uslugama se rapidno povećava. U ekonomiji znanja poslovni procesi kao i proizvodi u sve većoj meri zavise od znanja, što implicira da je inovacija procesa važna koliko i inovacija proizvoda.

U ekonomiji znanja usluge su važne koliko i proizvodi. Ne samo da proizvodi u sve većoj meri zavise od znanja, nego samo znanje postaje važan proizvod (Tissen i dr., 1998).

U ekonomiji znanja važe drugačiji ekonomski zakoni. Lev (2001) navodi razloge zbog kojih se ekonomija neopipljivosti razlikuje od ekonomije fizičkih i finansijskih sredstava: neopipljiva sredstva nisu rivalska, neopipljiva sredstva karakterišu veliki fiksni troškovi i minimalni marginalni troškovi, neopipljiva sredstva često ostvaruju korist efektom mreže, često je veoma teško ostvariti vlasništvo nad neopipljivim sredstvima, što dokazuje i široko rasprostranjeno kršenje zakona o autorskim pravima, tržište neopipljivosti obično ne postoji, jer se ovim sredstvima ne može trgovati na uobičajen način.

U ekonomiji znanja, menja se koncept vlasništva nad resursima, jer kompanije više nisu vlasnici svog najvrednijeg resursa – znanja (Weggeman, 1997).

Ekonomija znanja je ekonomija u kojoj se menjaju karakteristike radne snage. Svedoci smo porasta broja radnika znanja (Tissen i dr., 1998).

U ekonomiji znanja menjaju se i organizacije. Upravljanje neopipljivim resursima je fundamentalno drugačije od upravljanja materijalnim ili finansijskim resursima. Upravljanje „radnicima znanja“ je mnogo teže od upravljanja običnim radnicima (Tissen i dr., 1998).

Skyrme (1997) izdvaja još neke karakteristike po kojima se ekonomija znanja razlikuje od tradicionalne industrijske ekonomije:


372355

Ekonomija znanja nije ekonomija oskudice, već obilja. Za razliku od većine tradicionalnih (materijalnih i finansijskih) resursa, koja se upotrebom troše, znanje se upotrebom i deljenjem uvećava.

Efekat lokacije se u ekonomiji znanja smanjuje. Korišćenjem odgovarajuće tehnologije i metoda, stvaraju se virtuelna tržišta i virtuelne organizacije. Prednosti virtuelnog rada i organizacija su brzina, agilnost i globalni domet.

Veoma je teško primeniti zakone i poreze isključivo na nacionalnoj osnovi. Znanje i informacije najviše ‘cure’ kada je najveća potražnja, a barijera gotovo da nema.

Proizvodi ili usluge u kojima je poboljšano znanje, odnosno u koje je ugrađeno novo znanje diktiraju cene uporedivih proizvoda koji imaju manje ugrađenog znanja.

Cene i vrednost u velikoj meri zavisi od konteksta. Iste informacije ili znanje može imati različitu vrednost za različite ljude u različitim vremenskim periodima.

Eksplicit znanje, zabeleženo u okviru sistema ili procesa može imati veću vrednost nego kada se nalazi u tacit formi u glavama zaposlenih.

Kompetencije su ključna komponenta vrednosti kompanije zasnovane na znanju, a ipak samo neka preduzeća u okviru svojih godišnjih izvešaja obuhvataju i kompetencije zaposlenih.

1.2 Gobalna ekonomija znanja

Da li je ideja o globalnoj ekonomiji znanja logična? Za odgovor na ovo pitanje, neophodno je precizno definisati pojam ‘globalno’ ili ‘globalizacija’. Ako se izraz ‘globalna ekonomija’ jednostavno odnosi na sumu ekonomskih aktivnosti u celom svetu, onda bi se globalna ekonomija znanja odnosila na sumu svih ekonomskih aktivnosti zasnovanih na znanju u svetu. Međutim, izraz ‘globalna ekonomija’ se često povezuje sa procesom ekonomske globalizacije, i u ovom smislu je globalna ekonomija više od sume svih ekonomskih aktivnosti, jer se odnosi na sve veću ekonomsku međuzavisnost i integracije država koje nastaju povećanom prekograničnom mobilnošću roba, usluga, kapitala i ljudi usled tehnološkog razvoja, kao i na porast broja multinacionalnih kompanija (MNK), liberalizaciju nacionalnih politika i međunarodne regulatorne institucije, kao što su Svetska tgovinska organizacija, Svetska banka i Međunarodni monetarni fond (Roberts, 2009). Kao takav, proces globalizacije se povezuje sa neoliberanom ekonomskom perspektivom, koja promoviše slobodna nacionalna i međunarodna tržišta sa minimalnim državnim intervencijama (Harvey, 2005). Možda se onda globalna ekonomija znanja može definisati kao globalna ekonomija u kojoj se transakcije pretežno zasnivaju na znanju.


373356

2. EKONOMIJA ZNANJA: IZVEŠTAJI SVETSKIH POLITIČKIH AGENCIJA

2.1 OECD i nova teorija rasta

Fokus javnih politika na nauku i tehnologiju odražava sve veći konsenzus u makroekonomiji vezano za ‘novu teoriju rasta’ ili ‘endogenu teoriju rasta’, koja se zasniva na radovima Solow (1956), Lucas (1988) i Romer (1986, 1990, 1994) i otkrićima tehnoloških promena (tj. poboljšanja znanja o tome kako možemo transformisati ulaze u izlaze u procesu proizvodnje) kao nove pokretačke snage ekonomskog rasta. Neoklasična teorija rasta, koju je razvio Solow, pretpostavlja da je tehnologija egzogena i zato dostupna bez ograničenja širom sveta (Roberts i Peters, 2008). Njegov model neoklasične teorije rasta predstavlja sklop formula sa ciljem određivanja najdelotvornije kombinacije tradicionalnih faktora proizvodnje: zemlje, rada i kapitala.

U 1980-tim, Paul Romer je objavio seriju članaka o svojim otkrićima, kasnije nazvanim Nova teorija rasta, ili Endogena teorija rasta. Romerov glavni doprinos je konstrukcija modela koji ističe presudnu ulogu ideja u ekonomskom rastu. Romer svoj model zasniva na podeli resursa na fizičke (materijalne) i ideje. Vezano za ekonomske politike, Romer ističe da ako države žele podstaći ekonomski rast, njihove ekonomske politike trebaju ohrabriti ulaganje u istraživanje i razvoj novih ideja, a ne u ulaganje i akumulaciju fizičkog kapitala, i subvencionisati akumulaciju ukupnog ljudskog kapitala na nivou države. U endogenoj teoriji rasta, navode se 4 osnovna inputa: kapital (meren u jedinicama potrošnih dobara), rad (veštine raspoložive kod ljudi), ljudski kapital (koji obuhvata aktivnosti kao na primer formalnu edukaciju i trening zaposlenih), nivo tehnologije.

Romerova teorija predstavlja značajan napredak. Romer je dokazao da pokretač ekonomskog rasta nisu vladine mere, već konkurencija između preduzeća. Što je još važnije, ta se preduzeća takmiče pomoću svojih inovacija koje prema Romeru predstavljaju "mala, ali vredna, od ljudi stvorena poboljšanja na svim nivoima organizacije". Implikacije endogene teorije rasta su dvostruke: znanje o tehnologiji i nivo protoka informacija su ključni za ekonomski razvoj i mogu biti uzrok različitosti u ekonomskom razvoju (Roberts i Peters, 2008). Gepovi znanja i nedostatak relevantnih informacija mogu ometati i usporiti rast siromašnih zemalja, dok politika tehnološkog transfera može u velikoj meri poboljšati izglede ovih zemalja u pogledu dugoročnog rasta i poboljšanja životnog standard.

Izveštaj OECD-a o ekonomiji znanja (1996) počinje sledećom izjavom: Analiza OECD-a je sve više orijentisana ka razumevanju dinamike ekonomije


374357

zasnovane na znanju i njenim relacijama sa tradicionalnom ekonomijom, što se prikazuje u novoj teoriji rasta. Sve veća kodifikacija znanja i prenos znanja putem komunikacijskih i računarskih mreža dovela je do stvaranja ‘informatičkog društva’. Potreba da radnici stalno stiču nova znanja i veštine i neprekidno ih prilagođavaju brzim promenama u okruženju izaziva ’ekonomiju učenja’. Značaj difuzije znanja i tehnologije zahteva bolje razumevanje mreža znanja i nacionalnih inovacionih sistema.

Izveštaj je podeljen u tri sekcije i fokusira se na trendove i implikacije ekonomije znanja, ulogu nauke u ekonomiji znanja, i indikatore, u delu koji se suštinsku bavi pitanjem merenja (videti OECD, 1996a, 1996b, 1996c, Foray i Lundvall, 1996). Izveštaj OECD-a razmatra distribuciju znanja (kao i investicije u znanje) putem formalnih i neformalnih mreža, što je od suštinskog značaja za ekonomske performanse i pretpostavlja sve veću kodifikaciju znanja tokom stvaranja ‘informatičkog društva’. U ekonomiji zasnovanoj na znanju “inovacija se stvara interakcijom proizvođača i potrošača, razmenom kodifikovanog (eksplicit) i prećutnog (tacit) znanja” (Roberts i Peters, 2008:20). Izveštaj ukazuje na otvoreni model inovacije, kojim se zamenjuje stari linearni ili zatvoreni model. Otvoreni model inovacije se sastoji od tokova znanja i interaktivnog odnosa između privrede, vlade, akademskih institucija u oblasti razvoja nauke i tehnologije. OECD (1996) u izveštaju ukazuje da se sa povećanjem potražnje za visokokvalifikovanim radnicima znanja vlade u zemljama širom sveta moraju znatno više fokusirati na unapređenje ljudskog kapitala kroz promovisanje sposobnosti i kapaciteta učenja, poboljšanje distribucije znanje i difuziju tehnologije kroz privredu putem kolaborativnih mreža i obezbeđivanje povoljnih uslova za organizacione promene na nivou preduzeća kako bi se tehnološki razvoj maksimalno koristio u svrhu podizanja produktivnosti.

Sistem nauke i obrazovanja, koji obuhvata insitucije visokog obrazovanja i naučno istraživačke institute i laboratorije, se smatra jednim od ključnih pokretača razvoja ekonomije znanja. U izveštaju OECD-a (1996) se kao veliki izazov za sistem nauke i obrazovanja identifikuje pomirenje tradicionalne funkcije stvaranja novog znanja i obuke naučnika, sa novom ulogom koja obuhvata saradnju sa industrijom u cilju transfera znanja i tehnologije.

U svojoj analizi ekonomije zasnovane na znanju, OECD (1996) napominje da ekonomije mnogo više zavise od procesa stvaranja i proizvodnje, distribucije i primene znanja nego ikada ranije i da znanjem intenzivni uslužni sektori (posebno obrazovanje, komunikacije i informisanje) beleže brži rast u zapadnim ekonomijama, privlačeći na taj način viši nivo javnih i privatnih investicija. Izveštaj pokazuje kako su znanje i tehnologija uvek razmatrani kao eksterni faktori koji utiču na proizvodnju, ali se sada razvijaju novi pristupi koji mnogo direktnije povezuju znanje i šposlovne performance. U izveštaju se


375358

pominju Fridrih List vezano za infrastrukturu znanja i institucije, Schumpeter, Galbrajt, Gudvin i Hiršman (Schumpeter, Galbraith, Goodwin and Hirschman) vezano za inovacije, i Romer i Grosman (Romer, Grossman) vezano za novu teoriju rasta.

Prilikom analize znanja treba uvažiti specifičnosti, jer se znanje može transferisati (prelivati) iz jedne industrije ili kompanije u drugu, kao i da specifičnosti variraju i u zavisnoti od tipova znanja. Eksplicit znanja, koja su zapisana i kodifikovana, se lako mogu reprodukovati i distribuirati po niskoj ceni, dok se neka tacit znanja (poput intuicije) ne mogu lako artikulisati, saopštiti i preneti između pojedinaca. Znanje se može se razmatrati u smislu 'znati- šta' i 'znati- zašto', ili šire od toga kao iskazno znanje ('znanje da'), koje obuhvata i činjenično znanje i naučno znanje,. Druge vrste znanja, koje OECD (1996) identifikuje kao 'znati- kako' i 'znati-ko' su oblici prećutnog znanja (Polany, 1958, 1966), koji se mnogo teže kodifikuju i mere u odnosu na prethodne oblike znanja. Izveštaj OECD-a ukazuje da je "prećutno znanje u vidu veština potrebnih za pravilno korišćenje kodifikovanih znanja važnije nego ikada na tržištu rada" (OECD, 1996:13). U izveštaju se dalje navodi da je “obrazovanje centar ekonomije zasnovane na znanju, a učenje alat za individualni i organizacioni razvoj” (str. 14), gde je najvažnije 'učenje delanjem’.

2.2 Stiglic i Svetska banka: ‘Znanje za razvoj’

Izveštaj o svetskom razvoju ‘Znanje za razvoj’ (World bank, 1999), ispituje ulogu znanja u unapređenju ekonomskog i socijalnog blagostanja. Izveštaj ukazuje da se ekonomija ne gradi samo kroz akumulaciju fizičkog kapitala i ljudskog umeća, već sve više na temeljima informacija, učenja i adaptacije (Roberts i Peters, 2008). Najveći značaj ovog izveštaja je sagledavanje problema razvoja iz potpuno nove perspektive – perspektive znanja.

Stiglitz (1999a) ističe da se uloga Svetske banke menja od banke za finansiranje infrastrukturnih projekata do uloge koju on naziva ‘banka znanja’ i zaključuje da se ekonomski razvoj sve manje sagledava kroz izgradnju i razvoj biznisa, a sve više kroz razvoj obrazovanja, i to u širem smislu, tako da obuhvata znanje, institucije i kulturu. Povezujući na interesantan način znanje i razvoj, Stiglic ističe snažne implikacije ekonomije znanja na ulogu univerziteta, koji kao tradicionalne institucije znanja postaju vodeće uslužne delatnosti, koje treba da se u potpunosti integrišu sa načinom proizvodnje. Dobar primer je Kina, koja je poslednjih decenija veoma posvećena restrukturiranju univerzitetskog sistema prema karakteristikama ekonomije znanja.

Izveštaj o svetskom razvoju ‘Znanje za razvoj’ se fokusira na dva tipa znanja i dve vrste problema koji su kritični za zemlje u razvoju – znanje o


376359

tehnologiji (npr. tehnička znanja ili ‘know-how’ u oblasti ishrane, kontrole rađanja ili softverskog inženjeringa) i znanje o svojstvima, kao što je kvalitet prozvoda ili posvećenost zaposlenih. Zemlje u razvoju uobičajeno imaju manji ‘know-how’ u odnosu na razvijene zemlje. U izveštaju Svetske banke ove razlike se nazivaju gepovi znanja. Međutim, veoma često, zemlje u razvoju imaju i nedovoljno znanja o svojstvima, što se u ovom izveštaju označava kao problemi sa informacijama. Razvoj koji je se u ovom konceptu posmatra iz potpuno drugačije perspektive, postaje stvar smanjenja jaza znanja putem nacionalnih politika i strategija za sticanje, usvajanje i saopštavanje (komunikaciju) znanja, i rešavanja problema sa informacijama, putem nacionalnih politika dizajniranih za obradu finansijskih informacija iz privrede, povećanje znanja o okruženju i rešavanje problema siromašnih.

S obzirom na ulogu i važnost obrazovanja u ovom razvojnom konceptu, neophodno je istaći da stvaranje novog znanja podrazumeva ne samo preuzimanje, prilagođavanje i upotrebu znanja dostupnog bilo gde u svetu, što je najčešći i najlakši način, nego po izveštaju ‘Znanje za razvoj’ stvaranje novog znanja obuhvata i otvoreno trgovanje, strane investicije i ugovore o licencama, ali i lokalno stvaranje znanja putem istraživanja i razvoja, čime se izgrađuje ‘domaće-lokalno’ znanje. Usvajanje znanja je skup nacionalnih politika koje se centralno bave obrazovanjem, uključujući opšte osnovno obrazovanje, stvaranje mogućnosti za doživotno učenje, i podsticanje visokog obrazovanja, posebno nauke i inženjerstva. Prema izveštaju Svetske banke moguće je zaključiti da Svetska banka zadržava svoju neoliberalnu orijentaciju sa naglaskom na otvorenu trgovinu i privatizaciju, iako su određene promene uočljive i posledica su sagledavanja razvoja iz perspektive znanja (Roberts i Peters, 2008).

Stiglitz (1999) tvrdi da tranzicija ka ekonomiji znanja zahteva ponovno promišljanje o ekonomskim fundamentima, jer je znanje specifičan resurs, koji se bitno se razlikuje od drugih resursa, prevashodno jer ima mnoge karakteristike globalnog javnog dobra. To dalje inicira ključnu ulogu države u zaštiti znanja kroz prava intelektualne svojine. Međutim, odgovarajuće definicije tih prava nisu ni jasne, ni jednostavne. Stiglitz (1999) tvrdi da je znanje javno dobro, jer je nerivalsko u svojoj suštini. To znači da se može neograničeno koristiti od strane velikog broja ljudi, uz nemogućnost ili teškoću da se krug korisnika ograniči samo na one koji su ekonomski doprineli proizvodnji, odnosno stvaranju ovog znanja. Kad se jednom otkrije i učini javno dostupnim, znanje se širi neverovatnom brzinom i deluje protivno univerzalnom zakonu oskudice, kojim se reguliše većina robnih tržišta (Roberts i Peters, 2008). Tacit znanje, koje je u nematerijalnom ili konceptualnom obliku – ideje, kontekstualne informacije, koncepti, apstraktne misli - je čisto nerivalsko. Ekonomskim rečnikom rečeno, marginalni trošak korišćenja već stvorenog znanja, u uslovima slobodne konkurencije, je skoro ravan nuli.


377360

Međutim, čim se znanje uobliči i formalizuje, kao u procesima učenja ili primene, znanje postaje troškovno u smislu vremena i resursa. Nerivalsku specifičnost znanja treba razlikovati od niskih troškova diseminacije znanja (usled tehnološkog razvoja), iako se prilikom diseminacije mogu javiti određena zagušenja ili vremenska čekanja, npr. proces preuzimanja sa Interneta.

Nerivalitet znanja (intelektualnog dobra) otvara nekoliko ekonomskih problema, npr. problem prisvajanja koristi od novog stvorenog znanja (novih intelektualnih dobara), problem čuvanja i zakonske zašitite prava na koristi od novog stvorenog znanja, ali i problem motivisanja za “proizvodnju” znanja odnosno novih intelektualnih dobara. Jedno od sredstava ekonomske politike jesu prava intelektualne svojine, koja obezbeđuju subjektu koji je investirao rad i kapital u nastanak novog znanja (intelektualnog dobra), isključivo pravo korišćenja ovog znanja, pod određenim zakonskim uslovima. Ovi oblici intelektualne svijine su patent, autorsko pravo, pravo zaštite biljnih sorti i pravo zaštite topografije integrisanog kola3. Ova prava su oblik intervencije države na tržištu, sa ciljem da putem ograničenja konkurencije motiviše pojedine subjekte da investiraju u stvaranje novih intelektualnih dobara. Budući da ograničavaju konkurenciju, prava intelektualne svojine smanjuju statičku efikasnost tržišta. Dakle, prava intelektualne svojine sa jedne strane podstiču stvaranje novih intelektualnih dobara (jer tržište ne može to da učini samo od sebe), ali ograničenjem konkurencije se ne sme poništiti društvena korist od novih intelektualnih dobara.

Takođe, Stiglitz (1999) naglašava opasnost od monopolizacije, koja u ekonomijama znanja može biti i veća u odnosu na industrijske ekonomije. Zbog velike mreže eksternalija, oblik monopola znanja, kao što je na primer slučaj Microsoft, postaje potencijalna opasnost na međunarodnom nivou. Stiglitz postavlja neke osnove za državno finansiranje univerziteta kao konkurentnih korporacija znanja u ekonomiji znanja, kao i za državnu regulaciju monopola nad znanjima i informacijama, naročito u slučaju onih multinacionalnih kompanija koje obezbeđuju informacionu infrastrukturu.

Na osnovu ove analize Stiglitz (1999) pruža niz relevantnih zapažanja o organizacionim dimenzijama znanja. On tvrdi da kao što se znanje razlikuje od drugih roba, tako se tržišta znanja razlikuju od drugih tržišta. Ako se svaki deo informacije razlikuje od ostalih delova, onda informacija ne zadovoljava osnovnu tržišnu karakteristiku homogenosti. Transakcije na tržištu znanja, za znanja koja nisu patentirana i zakonski zaštićena, zahtevaju da materijalizujemo i obelodanimo neko intelektualno dobro, uz rizik da izgubimo svoju imovinu.

3 Strategija razvoja intelektualne svojine Republike Srbije za period 2011. do 2015. Godine,

Vlada republike Srbije, http://www.zis.gov.rs/upload/documents/pdf_sr/pdf/Strategija%20razvoja%20intelektualne%20svojine.pdf


378361

Zbog toga, tržišta znanja u velikoj meri zavise od poverenja, odnosno reputacije i ponovljenih interakcija.

Na strani ponude, transakcije znanja unutar firme i organizacije zahtevaju poverenje i reciprocitet, jer radnici znanja treba da podele i kodifikuju svoje individualno tacit znanje i na taj način stave ga na raspolaganje organizaciji u kojoj su zaposleni. Poverenje i reciprocitet mogu stvoriti kulturu deljenja znanja.

Stiglic tvrdi da se ovi principi znanja prenose na institucije znanja, kao i na države kao celine. Ako se svakodnevno krše osnovna prava intelektualne svojine, narušava se isporuka znanja. Ako se odnosi poverenja stalno krše, nestaće kultura deljenja znanja i mogućnosti učenja. Eksperimentisanje je drugi tip učenja i proizvodnje novog znanja koji se ne odvija u zatvorenim društvima ili institucijama nespremnim na promene. Stiglitz (1999) smatra da promene u ekonomskim institucijama imaju svoj antipod u političkoj sferi, zahtevajući institucije otvorenog društva kao što su slobodni mediji, transparentnost vlasti, pluralizam, tolerancija, sloboda misli, i otvorena javna rasprava. Ova politička otvorenost je od suštinskog značaja za uspeh transformacije ka ekonomiji znanja.

3. KAPITALIZAM ZNANJA

Možda najrazvijeniji model kapitalizma znanja, koji je imao i najviše implikacija u obrazovanju, dolazi iz knjige Knowledge Capitalism: Business, Work, and Learning in the New Economy autora Alan Burton–Jones (1999). Osnovna teza u ovoj knjizi je da je od raznih faktora koji trenutno utiču na promene u ekonomiji, najvažniji faktor promenjena uloga znanja u ekonomskim aktivnostima. I po samom naslovu knjige, zaključuje se da znanje veoma brzo postaje najvažniji oblik globalnog kapitala. I zato se sve više govori o ‘kapitalizmu znanja’. Paradoksalno, znanje je verovatno najmanje razumljiv i najviše potcenjen od svih ekonomskih resursa (Roberts i Peters, 2008).

Centralna tema ove knjige je priroda i vrednost znanja i kako znanje fundamentalno menja osnove ekonomskih aktivnosti, a na taj način menja i način poslovanja, izvore konkurentnosti, zapošljavanje i celokupnu budućnost pojedinaca, organizacija, kao i društva u celini. Centralna poruka je da je neophodno preispitivanje mnogih pojmova, zakonitosti i modela karakterističnih za industrijsku eru, kao i preispitivanje poslovnih organizacija, vlasništva nad poslovanjem i resursima, radnih dogovora i aranžmana, poslovnih strategija, kao i veze između obrazovanja, učenja i rada.

Burton-Jones (1999) tvrdi da se razlike između menadžera i radnika, učenja i rada sve više zamagljuju, a jasne granice gube, jer svi postajemo vlasnici dragocenog kapitala, sopstvenog intelektualnog kapitala. Svi postaju


379362

kapitalisti znanja. U svojoj knjizi, Burton-Jones (1999) dalje razmatra tranziciju kao ekonomiji znanja, nove modele organizacije znanja, imperativ snabdevanja znanjem (što je bitno drugačije od snabdevanja radnom snagom), promene u prirodi poslova i nove radnike znanja, drastično smanjenje tradicionalnih oblika zapošljavanja i nove karakteristike rada, koje se zasnivaju na znanju.

Rast ekonomske potražnje za kvalifikovanijom radnom snagom, dalje iziskuje potrebu doživotnog učenja, jer učenje postaje imperativ za konkurentnost. Učenje danas podrazumeva korišćenje savremenih tehnologija za učenje, koje dalje vode ka razvoju globalne industrije učenja i dubokih promena u odnosima onih koji podučavaju, onih koji uče i kompanija (Burton-Jones, 1999). Veoma važno pitanje je vezano i za ulogu dražave u podsticanju tranzicije ka ekonomiji znanja. Vlade širom sveta mogu pomoći razvoj ekonomije znanja fokusirajući se na politike stvaranja znanja (kroz obrazovanje i učenje) i politike razvoja znanja (kroz istraživanje i inovaciju). Burton-Jones (1996) ukazuje da iako je većina promena do kojih je došlo, zapravo spontani odgovor na zahteve tržišta, a ne rezultat državne intervencije, država ima važnu ulogu u tranziciji ka ekonomiji znanja.

Roberts i Peters (2008) iznose spekulativnu hipotezu da se kapitalizam znanja ispoljava različitim oblicima proizvodnje, svojine i inovacija, a u skladu sa pet osnovnih regionalnih modela kapitalizma. Ovi regionalni modeli se zasnivaju na različitim kulturnim shvatanjem znanja i učenja, i odraz su ne samo kulturnih razlika vezano za značenje i vrednost znanja, već i razlika u regionalnim obrazovnim politikama. Roberts i Peters (2008) navode pet modela: anglo- američki kapitalizam, evropski socijalni tržišni kapitalizam, francuski državni kapitalizam, japanski model kapitalizma i kineski tržišni socijalizam.

Ipak, pojam ekonomije znanja predstavlja i jednu vrstu anomalije. I pored masivnog restrukturiranja i privatizacije javnog sektora putem neoliberalnih reformi, nacionalni obrazovni sistemi i dalje u najvećoj meri ostaju deo javnog sektora, koji je u državnom vlasništvu i pod kontrolom države. Ovo, uprkos talasu reformi u obrazovanju, ističe izbor i različitost kroz oblike privatizacije ili zajednička javno-privatno partnerstva. Međutim, državno obezbeđenje sve masovnijeg sistema formalnog obrazovanja je i dalje dominantan oblik organizacije znanja. Zagovornici kapitalizma znanja ističu da državni sistemi pružaju otpor i dalje se bore protiv oslobađanja od starih pretežno industrijskih organizacionih oblika, što je neophodno kako bi se usvojili fleksibilniji i znatno bolje prilagođeni oblici, koji su dostupni snažnim razvojem informaciono-komunikacionih tehnologija i zasnivaju se na pojmovima ‘izbora’ i ‘različitosti’.


380363

4. NEOLIBERALIZAM, GLOBALIZACIJA I PROMENE U VISOKOM OBRAZOVANJU

Obrazovanje je kao i druge oblasti javnih politika, pogođeno procesima

globalizacije i tranzicijom ka ekonomiji znanja. Brojni autori (Burbules i Torres, 2000; Crossley, 2000; Currie i Newson, 1998; Jones, 1998; Mok i Welch, 2003) poslednjih godina ističu značajne efekte globalizacije na obrazovanje. U cilju podizanja konkurentnosti svojih država i nacija, škole i univerziteti širom sveta, pod velikim pritiskom vlada i javnosti, ulažu napore u restrukturiranje i prilagođavanje dinamično promenljivom društveno-ekonomskom i društveno-političkom okruženju.

Obrazovne reforme u kontekstu globalizacije mogu se okarakterisati kao finansijski vođene reforme koje ističu decentralizaciju, privatizaciju i bolje performanse (Carnoy, 2000; Mok i Welch, 2003). S obzirom da je izuzetno teško ostavariti jedinstvo efikasnosti i kvaliteta u obrazovanju, škole, univerziteti i druge obrazovne institucije se susreću sa velikim izazovima, a uz to su izložene do sada najvećem nivou spoljašnjeg nadzora i javnog kritičkog ocenjivanja.

Uz to, sve veće interesovanje i važnost ‘vrednosti novca’ i javne odgovornosti’ menja očekivanja ljudi. Zaposleni u obrazovanju rade u svetu u kojem konkurencija raste, resursa je sve manje, i pri tome se moraju prilagođavati sve većim zahtevima lokalne zajednice i promenljivim očekivanjima roditelja i poslodavaca (Currie i Newson, 1998; Mok i Currie, 2002).

S obzirom na sve veću orijentaciju ka preduzetničkoj efikasnosti i efektivnosti, savremeni univerziteti su pod ogromnim pritiskom pokušavajući da se transformišu u skladu sa promenama koje nameću društveno-ekonomske i društveno-političke promene (Mok, 2005). Kako vlade širom sveta smanjuju finansiranje rastućih potreba u visokom obrazovanju, univerzitetski profesori se sve više angažuju na primenjenim, komercijalnim i strateškim istraživanjima kako bi stvarali dodatne resurse, proaktivno se angažuju na obezbeđivanju finansiranih projekata i ugovora, uspostavljanju partnerstva sa industrijom i vladom, transferu tehnologije i obezbeđivanju finansijskih sredstava za studente, a sve u cilju generisanja dodatnih prihoda neophodnih za razvoj univerziteta (Apple, 2000).

Zato proces ‘akademske kapitalizacije’ postaje sve popularniji u oblikovanju sektora visokog obrazovanja širom sveta (Clark, 2002; Mok, 2001). Zato se pojavljuju relacije ‘univerzitet-akedmski-proizvodni sektor’, a pojmovi kao što su ‘korporativna akademska konvergencija’ (Currie i Newson, 1998), ‘preduzetnički univerziteti’ (Marginson, 2000) ili 'campus inc.' (White i Hauck, 2000) se sve češće koriste kako bi ukazali na promene savremenih univerziteta.


381364

Novi javni menadžment predstavlja primenu neoliberalne ideologije u okviru javnog sektora, u kojoj rezultati i obaveza izvršenja postaju važni. Novi javni menadžement podrazumeva reformu javnog sektora (npr.visokog obrazovanja) po principima neoliberalizma. Primenom novog javnog menadžmenta u obrazovanju, obrazovanje postaje sistem ulaza i izlaza, a obrazovne institucije postaju nalik na kompanije i mogu se svesti na ekonomsku funkciju proizvodnje. Ključne dimenzije ovog sistema su fleksibilnost, jasno definisani ciljevi i orijentacija na rezultate.

U upravljanju visokoobrazovnim institucijama, hijerarhijski lanci zamenjuju autonomni prostor. Ove promene vode ka deprofesionalizaciji univerziteta, jer se demokratsko upravljanje od strane akademskog osoblja zamenjuje hijerarhijom kojom upravljaju menadžeri. Visoko obrazovanje se mora prilagoditi tržišnim trendovima, ali to sa druge strane znači da nauka gubi autonomiju. Profesionalizam i autonomija su u suprotnosti sa neoliberalizmom, jer savremeni univerziteti kroz ugovore uspostavljaju čvrste odnose, a onda se od njih zahteva usaglašavanje i prilagođavanje, nadzor, kontrola i odgovornost. Mere kvaliteta postaju ciljevi i performanse, a ne sadržaj. Konkurencija u visokom obrazovanju je sve veća, a univerziteti počinju da se nadmeću kao i kompanije u pogledu produktivnosti, stepena ostvarivanja ciljeva, kontrole i kvaliteta. Države podstiču tržišno orijentisane programe u visokom obrazovanju, pa univerziteti moraju demonstrirati relevantnost svojih programa za tržište, moraju odgovoriti na tržišnu tražnju i interese svojih potrošača (studenata). To dalje znači da univerziteti počinju da liče na kompanije, pa se u upravljačku strukturu uz akademske odbore uvode i korporativni odbori. S obzirom na orijentaciju ka eksternom finansiranju istraživanja (pri čemu se finansiranje dobija u skladu sa performansama istraživačkih timova i univerziteta), univerziteti uspostavljaju čvršće odnose sa privredom. U sistemu minotoringa, koristi se čitav spektar različitih indikatora performansi. Otvorenu intelektualnu debatu zamenjuje stres oko merenja rezultata, u kojima je lojalnost jedna od bitnih mera, a disciplina i saglasnost poželjnije od argumentovanog kriticizma.

ZAKLJUČAK

Paradoksalno, u trenutku kada se intervencionistička država vraća unazad i kada vlade širom sveta uspešno prepuštaju kontrolu samom tržištu, često menjajući tržišne mehanizme za alokaciju oskudnih javnih dobara i usluga, vlade postaju glavni vlasnici i kontrolišu sredstva za proizvodnju znanja u novoj ekonomiji znanja. Iako neki ekonomisti i politički analitičari tvrde da ima osnova za preispitivanje uloge države u ekonomiji znanja (Stiglitz, 1999; Thurow, 1997), većina vlada sprovodi i teži politikama koje prate proces


382365

inkrementalne i paralelne privatizacije, koji je dizajniran da zamagli granice između javnog i privatnog, učenja i rada.

U dobu kapitalizma znanja, možemo očekivati da se vlade zapadnih zemalja dodatno izuzimaju u pogledu pružanja javne usluge obrazovanja, kako bi počele privatizaciju sredstava za proizvodnju znanja i eksperiment sa novim načinima projektovanja i promovisanja propustljivog interfejsa između kompanija znanja i javnog obrazovanja na svim nivoima. U poslednjoj deceniji zaposleni u obrazovnim sistemima su svedoci efekata ekonomije znanja, a svi zajedno smo svedoci napada na ‘velike vlade’ i redukcije državnih mera, regulativa i finansija. U dobu kapitalizma znanja sledeća velika borba posle 'ratova kultura' 1990-ih će biti 'ratovi obrazovanja', koje će biti borbe ne samo vezano za značenje i vrednost znanja na međunarodnom i lokalnom nivou, već i borba oko javnih sredstava za proizvodnju znanja.

LITERATURA 1. Alvesson, M., Knowledge Work and Knowledge-intensive Firms, Oxford

University Press, Oxford, 2004. 2. Andriessen, D., Making sense of intellectual capital: designing a method for

the valuation of intangibles, Elsevier Butterworth- Heinemann, Burlington, USA, 2004.

3. Apple, M.W., Between neoliberalism and neoconservatism: Education and conservatism in a global context, Globalization and Education: Critical Perspective, Burbules, N.C. and Torres, C.A.(eds.). Routledge, New York, 2000.

4. Boisot, M., Knowledge Assets: Securing Competitive Advantage in the Information Economy, Oxford University Press, Oxford, 1998.

5. Burbules, N.C., Torres, CA. (eds.), Globalization and Education: Critical Perspectives, Routledge, New York and London, 2000.

6. Burton-Jones, A., Knowledge capitalism: business, work, and learning in the new economy, Oxford University Press, 1999.

7. Carnoy, M., Sustaining the New Economy in the Information Age: Reflections on our Changing World, University Park: The Pennsylvania State University Press, 2000.

8. Clark, B. R., Entrepreneurial Universities. Hong Kong: Comparative Education Policy Occasional Paper Series, No. 1, Comparative Education Policy Research Unit, Department of Public and Social Administration, City University of Hong Kong, 2002.

9. Crossley, M., Bridging cultures and traditions in the reconceptualisation of comparative and international education, Comparative Education, br. 36(3), 2000, str. 319-332.

10. Currie, J., Newson, J. (eds.), Globalization and the Universities, Sage, London, 1998.


383366

11. Currie, J., Newson, J. (eds.), Globalization and the Universities, Sage, London, 1998.

12. Čabrilo, S., Intelektualni kapital i otvorena inovacija: Nove paradigme za uspeh u dobu znanja, predavanje po pozivu, 10. Međunarodna naučno-stručna konferencija „Na putu ka dobu znanja“, Fakultet za menadžment, Sremski Karlovci, 28-29. Septembar, 2012.

13. Davenport, T.H., Prusak, L., Working Knowledge: How Organizations Manage What They Know, Harvard Business School Press, Cambridge, MA, 1997.

14. Defillippi, R.J., Arthur, M.B., Lindsay, V.J., Knowledge at Work: Creative Collaboration in the Global Economy, Blackwell, Oxford, 2006.

15. Department for Trade and Industry, Our Competitive Future: Building the Knowledge-driven Economy, Cm 4176, Department for Trade and Industry, London, 1998.

16. Dicken, P., Global Shift: Mapping the Changing Contours of the World Economy, 5th ed., Sage Publications, London, 2007.

17. Drucker, P. F., The coming of the new organization, Harvard Business Review, br. 66 (1), 1988, str. 45-54.

18. Drucker, P., Post-Capitalist Society, Harper Business, New York, NY, 1993.

19. Foray, D., Lundvall, B.A., The Knowledge-Based Economy: From the Economics of Knowledge to the Learning Economy, Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy, OECD, Paris, 1996, str. 11-32.

20. Giddens, A. Runaway World: How Globalization is Reshaping on Lives, Profile Books, London, 2000.

21. Hand, J., Lev, B., Introduction and Overview, Intangible assets: values, mesaures, and risks, J. Hand, B. Lev, Oxford University Press, New York, 2003, str. 1-8.

22. Harvey, D., A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, Oxford, 2005.

23. Held, D., McGrew, A., Goldblatt, D., Perraton, J., Global Transformations: Politics, Economics and Culture, Polity Press, Cambridge, 1999.

24. Hirst, P., Thompson, G., Globalization in Question: The International Economy and the Possibilities of Governance, 2nd ed., Polity Press, Cambridge, 1999.

25. Houghton, J. i Sheehan, P., A primer on the knowledge economy, Centre for Strategic Economic Studies, Victoria University, Melbourne, 2000.

26. Jones, P., Globalisation and internationalism: Democratic prospects for world education, Comparative Education, br. 34, 1998, str. 143-155.

27. Lev, B., Intangibles: Management, measurement and reporting. The Brookings Institution, Washington DC, 2001.

28. Lucas, R., On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, br. 22, 1988, str. 3–42.


384367

29. Lundvall, B.-A°, National Systems of Innovation: Towards a Theory of Innovation and Interactive Learning, Pinter, London, 1992, str. 1-19.

30. Marginson, S., The enterprise university, Paper presented at the Annual Con ference of the Australian Association for Research in Education, Melbourne, 29 November to 2 December 2000,

31. Mok, K.H., Academic capitalisation in the new millennium: The marketisation and corporatisation of higher education in Hong Kong, Policy & Politics, br. 29(3), 2001, str. 299-316.

32. Mok, K.H., Currie, J., Reflections on the impact of globalization on educational restructuring in Hong Kong, Globalization and Education: The Quest for Quality Education in Hong Kong, Mok, K.H. and Chan, D. (eds.), Hong Kong University Press, Hong Kong, 2002.

33. Mok, K.H., Globalization and educational restructuring: University merging and changing governance in China, Higher Education, br. 50, 2005, str. 57-88.

34. Mok, K.H., Welch, A. (eds.), Globalization and Educational RE-structuring in the Asia Pacific Region, Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2003.

35. Nonaka, I., Takeuchi, H. The Knowledge-creating Company: How Japanese Companies Create Dynamic Innovation, Oxford University Press, Oxford, 1995.

36. OECD, Employment and Growth in the Knowledge-based Economy, Paris, 1996a.

37. OECD, Measuring and reporting Intellectual Capital, Paris, 2001. 38. OECD, Technology, Productivity and Job Creation, Paris, 1996b. 39. OECD, Transitions to Learning Economies and Societies, Paris, 1996c. 40. Organisation for Economic Co-operation and Development, The

Knowledge-based Economy, OCDE/GD(96)102, Organisation for Economic Co-operation and Development, Paris, 1996.

41. Peters, M., Besley, A.. Building knowledge cultures: Education and development in the age of knowledge capitalism, Rowman & Littlefield: Lanham, MD, 2006.

42. Peters, M., Poststructuralism, Marxism and Neoliberalism: Between theory and politics, Rowman & Littlefield: Lanham, MD, 2001.

43. Peters, M., Poststructuralism, Marxism and Neoliberalism: Between theory and politics. Rowman & Littlefield: Lanham, MD, 2001.

44. Polanyi, M., Personal Knowledge: Towards a Post-critical Philosophy, Routledge and Kegan Paul, London, 1958.

45. Polanyi, M., The Tacit Dimension, Doubleday, New York, 1966. 46. Pulic, A. The Principles of Intellectual Capital Efficiency- A Brief

Description. Paper presented at the IC Congress: Intellectual Capital- The Future of Business Navigation. Haarlem, The Netherlands: InHolland University, 2007.


385368

47. Reich, R.R., The Work of Nations: Preparing Ourselves for 21st Century Capitalism, Vintage Books, New York, NY, 1992.

48. Roberts, J., The global knowledge economy in question, Critical perspectives on international business, br. 5(4), 2009, str. 285-303.

49. Roberts, P., Peters, M.A., Neoliberalism, Higher Education and Research, Sense Publishers, Rotterdam, 2008.

50. Romer, P.M., Endogenous Technological Change, The Journal of Political Economy, Vol. 98, No. 5, Part 2: The Problem of Development: A Conference of the Institute for the Study of Free Enterprise Systems. (Oct., 1990), str. S71-S102.

51. Romer, P.M., Increasing Returns and Long Run Growth, Journal of Political Economy, br. 94, 1986, str. 1002–37

52. Romer, P.M.,The Origins of Endogenous Growth, Journal of Economic Perspectives, br. 8(1), 1994, str. 3-22.

53. Skyrme, D., The Global Knowledge Economy and its implication for markets, http://www.skyrme.com/insights/21gke.htm, 1997.

54. Solow, R., A Contribution to the Theory of Economic Growth, The Quarterly Journal of Economics, br. 70 (1), 1956, str. 65-94.

55. Stam, C., Knowledge Productivity: Designing and testing a method to diagnose knowledge productivity and plan for enhancement, Twente University, The Netherlands, 2007.

56. Stewart, T. A., Intellectual capital: The New Wealth of Organizations, Doubleday, New York, 1997.

57. Stiglitz, J.E., Public policy for a knowledge economy, Department of Trade and Industry and the Centre for Economic Policy Research, London, http://yil6.inet-tr.org.tr/BT-BE/knowledge-economy.pdf, Januar, 1999.

58. Stiglitz, J.E., The World Bank at the Millennium, The Economic Journal, br. 109, November 1999a, str. F577-597.

59. Teece, D.J., Managing intellectual capital, Oxford University Press, Oxford, 2000.

60. Thurow, L.C., The future of capitalism: how today's economic forces shape tomorrow's world, Penguin Books, New York, 1997.

61. Tissen, R., Andriessen, D. G., Lekanne Deprez, F., Value-based knowledge management - creating the 21st century company: knowledge intensive, people rich. Addison Wesley Longman, Amsterdam, 1998.

62. Weggeman, M., Knowledge management; design and management of knowledge intensive organizations. Schiedam: Scriptum, 1997.

63. White, G., Hauck, F., Campus, Inc., Prometheus Books, Amherst, New York, 2000.

64. World Bank, Knowledge for Development: World Development Report, Oxford University Press, New York, NY, 1999.


386369

SUMMARY

NEOLIBERALISM AND KNOWLEDGE ECONOMY The growing importance of knowledge in economic value creation has caused the emergence of knowledge economy. This is the most significant change underpinning neoliberalism in the 21st century. Knowledge has become a key national and regional policy buzzword. This is particularly evident in policies related to education, science and research. Universities and other institutions of higher education are seen as a key driver in the knowledge economy. However, the ascendancy of neoliberalism, during the 1980s and 1990s has produced a fundamental shift in the way these institutions have worked. The traditional professional culture of open intellectual enquiry and debate has been replaced with a institutional stress on measured outputs and performance indicators. In a global neoliberal environment, the role of higher education for the economy is seen by governments as having greater importance to the extent that higher education has become the new star of national economies around the world. As a consequence universities run as corporations and higher education institutions have been encouraged to develop links with business in a series of new venture partnerships. This paper traces the links between neoliberalism and and the knowledge economy and discusses the effects of knowledge economy and ‘knowledge capitalism’ on education policy and the role of higher education institutions. Keywords: knowledge, knowledge economy, neoliberalism, higher education institutions, knowledge capitalism...


387370

Doc. dr Diona Đurđević1 Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

Prof. dr Vilmoš Tot2

Univerzitet Edukons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

ZNAČAJ DATABASE MARKETINGA U DOBA VELIKE RECESIJE Sažetak: Izmenjeni uslovi poslovanja i života u doba velike recesije direktno utiču na tržišne strategije kompanija koje pokušavaju da opstanu u pomenutim uslovima. Zadržavanje postojećih i pridobijanje novih kupaca predstavlja uvek težak zadatak, a pogotovo u tržišnim uslovima koji se javljaju kao posledica velike recesije. U takvim tržišnim uslovima kupci će se mnogih proizvoda i usluga odreći, dok će kod ostalih proizvoda i usluga doći do smanjenja učestalosti kupovine. Kako pridobiti poverenje kupaca i direktno komunicirati sa njima, nameće se često kao pitanje. Samo one organizacije koje budu u stalnom kontaktu sa kupcima i prate njihova očekivanja, odnosno kao svoj kapital imaju kreirane baze svojih korisnika, moći će na bezbolniji način da se odupru posledicama koje nosi velika recesija.

Ključne reči: database marketing, intelektualni kapital, velika recesija, tehnike direktnih marketing komunikacija.

UVOD Ekonomska recesija koja je zahvatila privrede većine zemalja i to onih

najrazvijenijih, dok ostale zemlje beleže negativne uticaje u vidu značajnijeg usporavanja privrednog rasta, nametnula je pitanja njenog prevazilaženja, kako kreatorima ekonomske politike tako i makroekonomistima. Fokus poslovanja organizacija usmerava se na potrebu za maksimalnim angažovanjem i korišćenjem raspoloživih resursa u cilju smanjenja, izbegavanja ili korišćenja uticaja recesije.

Jedan od pravaca kojim bismo mogli krenuti jeste pravilno korišćenje intelektualnog kapitala, pod kojim podrazumevamo ljudski, strukturni i relacioni kapital, kao do sada nedovoljno i nepravilno korišćenog resursa. Pravilna analiza intelektualnog kapitala omogućava formulisanje adekvatne strategije (marketing strategije), koja nam pruža mogućnost sticanja konkurentske prednosti kroz stvaranje dugoročno dobrih odnosa sa svim zainteresovanim stranama u poslovanju.

Današnji imperativ dobrog poslovanja je poznavanje i uspešno ispunjavanje potreba kupaca, što kao neophodan uslov podrazumeva posedovanje sistematizovanih informacija pohranjenih u bazama podataka o kupcima. Od stepena razvijenosti ovog resursa u velikoj meri zavisi i kvalitet strategija, odnosno stepen prilagođavanja promenama koje recesija donosi.

[email protected] 2 [email protected]

Diona Đurđević, Vilmoš Tot ZNAČAJ DATABASE MARKETINGA U DOBA VELIKE RECESIJE

388371

1. BAZE PODATAKA O KUPCIMA

Kreiranje baza podataka o kupcima nameće se kao realna potreba kompanija koje posluju na savremenom tržištu. Neophodnost baza podataka kupaca proističe iz činjenice da kompanije moraju da dobro poznaju svoje kupce, kako sadašnje-stvarne, tako i potencijalne kupce. Baza podataka kupaca je organizovano prikupljanje brojnih informacija o pojedinačnim kupcima ili potencijalnim kupcima, a koje su aktuelne, pristupačne i primenljive na ciljeve marketinga, kao što je stvaranje informacije koja može dovesti do prodaje, njene kvalifikacije, prodaje proizvoda ili usluge, ili održavanje odnosa sa kupcima (Kotler i dr., 2006: 162).

Neophodno je razlikovati baze podataka kupaca od lista kupaca jer se u praksi ova termina i pojma često mešaju. Lista kupaca je samo spisak imena, adresa i brojeva telefona; Baza podataka kupaca sadrži mnogo više informacija, prikupljenih putem transakcija kupaca, informacija pri prijavi, ankete putem telefona, ispitivanja šta očekuju i raznih drugih kontakata (Kotler i dr., 2006: 163).

Kvalitet sadržaja baze podataka kupaca u smislu relevantnosti i validnosti, kao i aktuelnosti podataka, direktno utiče na upotrebnu vrednost baze podataka kupaca. Podaci koji se nalaze u bazi treba da omoguće kompaniji detaljno poznavanje sadašnjih i potencijalnih kupaca, te na osnovu toga dobijanje šire i kompletnije slike o ciljnom tržišnom segmentu. Da bi se kreirala kvalitetna baza podataka potrebno je koristiti relevatne izvore podataka i informacija. Stvaranje baze podataka zasnovano je na sakupljanju informacija o kupcima, a te informacije mogu se dobiti iz (Jobber i dr., 2006: 270):

Evidencija kompanije Reakcija na unapređenje prodaje Garantnih listova Ponuda uzoraka pri čemu se zahteva od potrošača da daju svoje ime,

adresu, telefonski broj itd. Upita Razmene podataka sa drugim kupcima Evidencija prodajne sile Obrazaca prijave (npr.za korišćenje kreditnih kartica ili kartica

lojalnosti) Žalbi Reakcija na prethodne aktivnosti direktnog marketinga Organizovanih događaja (npr.degustacija vina).

U idealnom slučaju, baza podataka sadrži podatke o prethodnoj kupovini, demografske podatke (godine, prihod, članovi porodice, rođendani), psihološke podatke (aktivnosti, interesovanja i stavovi), mediagraf (omiljeni


389372

mediji) i druge korisne informacije; U idelanom slučaju, poslovna baza podataka treba da sadrži podatke o prethodnoj kupovini kupaca sa kojima je poslovala: obim, cene i profit; imena članova nabavnog tima kupca (kao i podatke koji se odnose na godine, rođendane, hobije i omiljenu hranu); stanje tekućih ugovora; procenu udela dobavljača u poslovanju kupca; dobavljače konkurente; procenu konkurentskih prednosti i slabosti u prodaji i servisiranju proizvoda; relevantne postupke u prodaji, modele i politiku (Kotler i dr., 2006: 163). Kompanija koja bude imala kvalitetnije, detaljnije, aktuelnije podatke i bolje kreirane i uređene baze podatka u smislu mogućnosti efikasnog korišćenja istih, biće konkurentnija na tržištu.

U savremenim uslovima poslovanja javlja se pojam koncepta ekonomije podataka. Koncept ekonomije podataka upućuje na sledeće: pretpostavka je da su tržišna pozicija preduzeća i njegova relativna profitabilnost neposredno zavisni od kumuliranog obima (količine) podataka i informacija o potrošačima u poređenju sa konkurentskim firmama (Maričić, 2011: 58).

Korišćenje baze podataka o kupcima Pored toga što je neophodno kreirati kvalitetnu i ažurnu bazu podataka o

kupcima, potrebno je na pravi način koristiti bazu podataka kako bi se unapredilo poslovanje i povećala konkurentnost kompanije, kao i praktično opravdalo posedovanje iste. Ideja o posedovanju sopstvene baze podataka zasnovana je na proverenoj praksi da u konkurentskoj utakmici na tržištu ništa nije tako moćno kao poznavanje navika, interesovanja i preferencija potrošača, uključujući i glavne karakteristike njihove ličnosti (Maričić, 2011: 58). Zbog sve većeg značaja i brzo rastuće količine podataka o kupcima, organizacije moraju da investiraju u napredne tehnologije za obradu, čuvanje i isporuku podataka (Even i dr., 2010).

Svaka kompanija u tržišnoj utakmici nastoji da zadrži postojeće i pridobije nove kupce. Sve savremene marketinške teorije, kao i tržišne prakse ukazuju na to da je teže zadržati kupca, nego ga pridobiti za prvu kupovinu (mnogo je teže navesti kupca na naredne, ponovljene kupovine). Na slici koja sledi šematski je prikazano povećanje učešća kupca.

Kompanije mogu da koriste svoje baze podataka na pet načina (Kotler i dr., 2006: 164, 165):

Identifikovanje potencijalnih kupaca Odluka o tome koji kupci treba da dobiju posebnu ponudu Produbljivanje lojalnosti kupca Reaktiviranje kupovine od strane kupaca Izbegavanje ozbiljne greške prema klijentima.


390373

Slika 1. Povećanje učešća kupca

Izvor: Anderson C.J, Narus A.J., MIT Sloan Management Review, proleće 2003., str.45

Na koji od načina će kompanija koristiti bazu podataka zavisi od konkretne situacije, tržišne pozicije, kao i ostalih faktora koji utiču na poslovanje kompanije.

2. DATABASE MARKETING KAO TEHNIKA DIREKTNIH MARKETING KOMUNIKACIJA

Database marketing je jedna od tehnika direktnih marketing komunikacija. Database marketing ukazuje kako se prava marketinška baza podataka može upotrebiti u efikasnom tržišnom komuniciranju preduzeća sa stvarnim i potencijalnim potrošačima (Maričić, 2011: 59). Database marketing je evoluirao tokom dosta godina u ogromnu marketinšku disciplinu, koristeći dobro dokazanu metodologiju u istraživanju podataka i generisanju uvida (Hulls, 2013).

Na slici koja sledi dat je prikaz database marketinga koji na slikovit način jasno predstavlja ideju database marketinga.

Database marketing (marketing baze podataka) ili, u slobodnom prevodu, marketing pomoću baze podataka (Maričić, 2011: 61). U literaturi kao sinonimi za database marketing susreću se sledeći termini: marketing na bazama podataka, marketing zasnovan na bazama podataka, marketing baze podataka, marketing pomoću baze podataka.


391374

Slika 2. Database marketing

Izvor: Maričić B., Ponašanje potrošača, Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2011., str.60

Marketing na bazama podataka je proces izgradnje, održavanja i korišćenja baze podataka kupaca i drugih baza podataka (proizvoda, dobavljača, preprodavaca) s ciljem ugovaranja, transakcije i izgradnje odnosa sa kupcima (Kotler i dr., 2006: 162). Marketing zasnovan na bazama podataka predstavlja -elektronski ormar za kartoteku- koji sadrži listu imena, adrese, telefonske brojeve i podatke o životnom stilu i transakcijama postojećih i potencijalnih kupaca; tu mogu da budu informacije o tipu kupovine, učestalosti kupovine, vrednosti kupovine i načinu reagovanja na promotivne ponude (Jobber i dr., 2006: 270).

Razlozi zbog kojih se kompanije opredeljuju za primenu database marketinga proizilaze iz samih karakteristika database marketinga. Sve više preduzeća se primenom database marketinga opredeljuje za tzv.merljivu privrednu propagandu, čime se značajno smanjuje učešće troškova mas-medija u marketinškom budžetu (Maričić, 2011: 61).

U nastavku je slika koja prikazuje Marketing baza podataka odnosno vrste informacija koje se koriste u marketingu baza podataka.


392375

Slika 3. Marketing baza podataka

Izvor: Jobber D., Fahy J., Osnovi marketinga , Data Status, Beograd, 2006., str.271

Razlozi zbog kojih se kompanije opredeljuju za primenu database marketinga proizilaze iz samih karakteristika database marketinga. Sve više preduzeća se primenom database marketinga opredeljuje za tzv.merljivu privrednu propagandu, čime se značajno smanjuje učešće troškova mas-medija u marketinškom budžetu (Maričić, 2011: 61).

Marketing zasnovan na bazama podataka ima neke ključne karakteristike (Jobber i dr., 2006: 270):

1. Omogućava direktnu komunikaciju sa kupcima preko niza medija uključujući direktnu poštu, telemarketing i propagandu sa direktnim odgovorom

2. Obično traži od kupca da odgovori na takav način koji će omogućiti kompaniji da preduzme akciju (kao što je pozivanje telefonom, slanje brošura ili ugovaranje prodajne posete)

3. Mora da postoji mogućnost da se potencijalni odgovor poveže sa početnom komunikacijom.

Database marketing pored toga što omogućava direktnu komunikaciju sa stvarnim i potencijalnim kupcima, takođe, na neki način aktivira kupca obično izazivajući odgovor odnosno reakciju kupca. Zbog svega navedenog su i efekti database marketinga u visokom stepenu merljivi.

Tržišna praksa pokazuje da određene delatnosti imaju izuzetnih koristi od primene database marketinga. Marketing na bazama podataka najčešće koriste marketari i pružaoci usluga (hoteli, banke, avionske kompanije i osiguravajuća društva, kompanije kreditnih kartica i telefonske kompanije) koje mogu stalno i lako da prikupe niz podataka o korisnicima (Kotler i dr., 2006: 166, 167).


393376

Sledi primer primene marketinga na bazama podataka u kompaniji American Express.

Slika 4. Primer marketinga na bazama podataka

Izvor: Kotler Ph.,Keller K., Marketing menadžment, “Data Status", Beograd 2006., str.164

Glavne primene marketinga zasnovanog na bazama podataka su sledeće (Jobber i dr., 2006: 271,272):

Direktna pošta Telemarketing Sistemi za upravljanje distributerima Marketing lojalnosti Ciljni marketing.

Kada nema svrhe stvarati bazu podataka? Kreiranje baze podataka i primena database marketinga nije u

slučajevima svih kompanija opravdana i preporučljiva. Postoje određene delatnosti, vrste proizvoda i tržišne situacije u kojima nema svrhe ni opravdanosti stvarati baze podataka. U nastavku su navedeni takvi slučajevi kada nema svrhe stvarati bazu podataka (Kotler i dr., 2006: 165):

1. Kada je proizvod takav da se kupuje jednom u životu 2. Kada kupci nemaju izraženu lojalnost prema brendu 3. Kada je veoma mala prodaja po jedinici 4. Kada su suviše veliki troškovi prikupljanja informacija.

3. ETIKA I TEHNIKE DIREKTNIH MARKETING KOMUNIKACIJA

Database marketing kao jedna od tehnika direktnih komunikacija suočava se sa etičkim pitanjima koja se postavljaju kada su u pitanju direktne marketing komunikacije. U jednom trenutku postavila su se pitanja (Maričić, 2011: 65): da li je pribavljanje informacija o potrošačima putem direktnog marketinga nelegalno? Da li je i u kojoj meri iritirajuće, nepošteno, obmanjujuće ili čak može dovesti do prevara? Da li se time zadire u privatnost ljudi, konkretno potrošača?...

Evropske zemlje nisu prisatlice marketinga na bazama podataka; Evropska Unija je donela zakon kojim se zabranjuje razvoj marketinga na


394377

bazama podataka u 15 zemalja njenih članica; Evropljani svoje privatne informacije više štite nego građani SAD-a (Kotler i dr., 2006: 165).

Nekoliko etičkih pitanja se vezuje za tehnike direktnih komunikacija, a to su sledeća pitanja (Jobber i dr., 2006: 295,296):

Zadiranje u privatnost Isključivanje iz društva Količina loše targetirane pošte Obmana od strane prodavaca Agresivna prodaja Podmićivanje.

Uglavnom su etička pitanja u ovoj oblasti usmerena na zadiranje u privatnost, postizanje iritirajućih efekata u odnosu na kupce, kao i mogućnost potencijalnih prevara. Veoma je teško u praktičnom smislu uspostaviti ravnotežu i povući granicu kada je u pitanju etika i tehnike direktnih marketing komunikacija, te očuvati prava i privatnost svakog kupca, a sa druge strane ostvariti tržišne ciljeve.

4. DATEBASE MARKETING KAO ELEMENAT INTELEKTUALNOG KAPITALA

U globalnoj krizi kakva je danas, preveliki je luksuz dozvoliti sebi da se bavimo i upravljamo samo onim vidljivim – finansijskim delom kapitala. Ako uporedimo odnos knjigovodstvene i tržišne vrednosti organizacija, dolazimo do zaključka da je tržišna vrednost mnogostruko veća od knjigovodstvene. Ta razlika predstavlja intelektualni kapital. Kao primer definicija navešćemo tumačenja Tomasa Stjuarta (Thomas Stewart):

1. “Intelektualni kapital je suma znanja svih ljudi u kompaniji, ali znanja koja doprinose konkurentskoj prednosti na tržištu.”

2. “Intelektualni kapital je intelektualni materijal – znanje, informacije, intelektualna svojina, iskustvo – koji se može upotrebiti radi stvaranja bogatstva. To je snaga kolektivnog uma.”

U najkraćem komponente intelektualnog kapitala se odnose na:

Komponenta ljudskog kapitala se odnosi na znanje koje poseduju grupe ili pojedinci, kao i na njihovu sposobnost da ga steknu i utvrde; dakle ljudski kapital se sastoji od onoga što pojedinci i grupe znaju kao i od njihove sposobnosti da uče i dele to znanje. Unutar ljudskog kapitala javljaju se sledeći elementi: 1) vrednosti i stavovi – znanje o prvobitnim izvorima koje navodi individue da delaju; 2) sklonosti – znanje koje ljudi poseduju o stvarima da uspešno izvrše zadatak i 3) sposobnosti ili know-how – znanje


395378

koje se odnosi na način na koji zaposleni obavljaju posao, a koje je bazirano na njihovom iskustvu i praksi.

Strukturni kapital je kombinacija znanja i nevidljivih sredstava izvedena iz akcionih procesa koji su vlasništvo organizacije i koji ostaju unutar nje. Sa jedne strane, organizacioni kapital se odnosi na kombinaciju nepokretnosti koje su kako formalne tako i neformalne i koje efektivno i efikasno stvaraju i razvijaju organizacionu aktivnost firme. Kao glavni elementi definišu se: 1) kultura – kombinacija vrednosti, normi i načina ponašanja koju poseduje većina ljudi; 2) strukture – formalni oblici i procesi organizacije; 3) organizaciono učenje – sposobnost da se steknu nove sposobnosti da bi se odgovorilo na dinamične promene i organizacioni razvoj; i 4) procesi – kombinacija aktivnosti koje stvaraju organizacione operacije bilo da su usmerene prema unutrašnjim korisnicima, spoljašnjim korisnicima ili dobavljačima. Sa druge strane tehnološki kapital se odnosi na kombinaciju nepokretnosti direktno povezanih sa razvojem aktivnosti i funkcijama tehničkog sistema operacija, koji proizvodima obezbeđuju specifične atribute. Tehnološki kapital se sastoji od četiri osnovna elementa: 1) Istraživanje i razvoj – napori u tehnološkim inovacionim procesima; 2) tehnološka infrastruktura – kombinacija znanja, metoda i tehnika koje organizacija sjedinjuje u procesima (uključuje); 3) intelektualna i i industrijska svojina – jačina legalnog zaštićenog znanja koje kompaniji koja ga je stvorila daje isključivo pravo na njegovo korišćenje u predodređenom vremenu i prostoru; i 4) rezultati inovacija – poboljšanja postojećih proizvoda, procesa i menadžement metoda, opaženih u oblastima troškova, kvaliteta, nivoa proizvodnje itd.

Najzad, raznovrsnost spoljnih agenata preporučuje razlikovanje poslovnog i društvenog kapitala, koji su sastavni deo komponente ralacionog kapitala. Poslovni kapital se odnosi na vrednovanje odnosa koje organizacija održava sa glavnim agentima povezanim sa osnovnim poslovnim procesima. Unutar ove komponente model prepoznaje sledeće elemente: 1) odnosi sa korisnicima – odnosi sa različitim korisnicima koji zahtevaju ili mogu zahtevati proizvode koji su sastavni deo osnovnog poslovnog procesa; 2) odnosi sa dobavljačima – odnosi sa različitim dobavljačima neophodnih resursa za osnovni poslovni proces; 3) odnosi sa akcionarima, institucijama i investitorima – održavanje odnosa sa akcionarima, institucijama i investitorima koji stvaraju tržište na kome organizacija funkcioniše; 5) odnosi sa konkurentima – postojeći odnosi sa drugim konkurentima u okviru iste industrije; i 6) odnosi sa institucijama za poboljšanje kvaliteta i promociju - odnosi koje organizacija održava u cilju poboljšanja ključnih stvari u svojim procesima, proizvodima kao i u upravljanju čitavom organizacijom. Društveni kapital se odnosi na vrednovanje odnosa koje organizacija održava sa ostalim društvenim agentima u svom okruženju, a koji se izražavaju, kroz integraciju,


396379

posvećenost, kooperaciju, koheziju, povezanost i društvenu odgovornost. Društveni kapital se sastoji od sledećih osnovnih elemenata: 1) odnosi sa javnom administracijom – saradnja sa institucionalnim aparatom koji pokušava da objektivno promoviše opšti društveni interes; 2) odnosi sa medijima - odnos sa ovom institucijom omogućava masovnim medijima stvaranje profila brenda kao i reputacije i imena kompanije; 3) odnosi sa institucijama za zaštitu životne sredine – očuvanje prirodne sredine i promovisanje ekoloških institucija; 4) društveni odnosi – odnosi sa sindikatima, institucijama na tržištu rada koji vode ka stvaranju kvalitetnijeg posla i stabilnosti zaposlenja; i 5) poslovna reputacija.

Značaj baza podataka i prikupljanja informacija i znanja o potrošačima, evidentiran je od strane mnogih autora koji su se bavili problematikom intelektualnog kapitala. U tabeli je predstavljen prikaz pristupa različitih autora i mesta gde su identifikovali baze podataka i znanja o potrošačima kao resurs (boldovani tekst u tabeli)

Tabela 1. Pregled klasifikacionih modela glavnih komponenti intelektualnog kapitala

Autor komponente opis komponenti primer

Edvinson

ljudski kapital kombinacija znanja, veština,inovativnosti i sposobnosti pojedinaca da obave zadatke

vrednost filozofija organizaciona kultura

strukturalni kapital

infrastruktura organizacije koja doprinosi produktivnosti zaposlenih

software baze podataka patenti robne marke

Brinker (1997)

strukturalni kapital

infrastruktura organizacije koja podržava ljudski kapital kao komponentu intelektualnog kapitala

sistemi informacionih tehnologija imidž organizacije organizacioni koncept i dokumentacija

ljudski kapital

sposobnost zaposlenih da obezbede pravovremena rešenja za potrošače, da inoviraju i obnavljaju. Takođe uključuje i dinamiku inteligentnih (učećih) organizacija u promenjivom i konkurentnom okruženju, njenu kreativnost i inovativnost

tacitno znanje eksplicitno znanje treninzi regrutovanje

potrošački kapital odnosi sa korisnicima

dugoročni ugovori zadovoljstvo kupaca profil kupaca uspeh kupaca(obnavljanje ugovora)

Brooking (1996) tržišna sredstva organizacioni potencijal u smislu

neopipljivih sredstava vezanih za tržište


397380

intelektualna svojina

knowhow,copyright,patenti,razna zaštićena prava kompanija,

reputacija razvijene intelektualne svojine ukupne investicije u intelektualnu svojinu kategorisanje intelektualne svojine obnova intelektualne svojine

sredstva orjentisana na ljude

kolektivna ekspertiza,kreativne sposobnosti,liderstvo,preduzetničke i menadžerske veštine koje poseduju zaposleni u organizaciji.Uključuje i psihološke podatke o tome kako zaposleni reaguje u visoko stresnim situacijama.

kategorisanje zaposlenih po polu,strarosti i dužini radnog staža investiranje u edukaciju zaposlenih fluktuacija zaposlenih

infrastrukturna sredstva

tehnologije,metodologije i procesi koji omogućavaju funkcionisanje organizacije

metode procene rizika baze podataka o tržištima i potrošačima komunikacioni sistemi

Drapper (1998)

strukturni kapital

vrednost koja ostaje u organizaciji kada zaposleni odu kućama

informacioni sistem lista potrošača operativna dokumentacija

ljudski kapital akumulirana vrednost investiranja u edukaciju zaposlenih, kompetencije i budućnost

zadovoljstvo zaposlenih investiranje u edukaciju zaposlenih fluktuacija zaposlenih i dužina radnog staža

potrošački kapital

vrednost baze potrošača, veza sa potrošačima i potencijala potrošača

obnova ugovora sa potrošačima zadovoljstvo potrošača novi potrošači

organizacioni kapital

sistematizovane kompetencije koje obezbeđuju adekvatne sisteme za izjednačavanje inovativnih snaga kompanije sa sposobnostima stvaranja vrednosti

organizaciona filozofija strategije organizacije

inovacioni kapital

obnovljanje snaga kompanije izraženih kao zaštićena komercijalna prava,intelektualna svojina i druga neopipljiva sredstva i vrednosti

komercijalna prava intelektualna prava

procesni kapital kombinovanje vrednosti procesa koji stvara vrednost

vreme obrade narudžbina vreme razvoja proizvoda kategorisanje ljudskih resursa prema procesima u koje su uključeni

Izvor: http:\\www.intellectualcapital.nl


398381

Relacioni kapital Poznavanje kanala tržišta, odnosa potrošača, dobavljača, kao i jasno

razumavanje uticaja vladinih ili industrijskih asocijacija, je glavni fokus relacionog kapitala. Menadžeri obično ne uviđaju mogućnost korišćenja znanja svojih klijenata i dobavljača. Na kraju krajeva, razumevanja onoga što potrošač želi od proizvoda ili usluge bolje od bilo koga drugog je ono što neke čini liderima, a neke sledbenicima.

Relacioni kapital predstavlja potencijal koji preduzeće ima zahvaljujući svojim prethodnim nevidljivim sredstvima. Ova nevidljiva sredstava predstavljaju znanje potrošača, dobavljača, vladinih ili industrijskih asocijacija. Relacioni kapital je, od sve tri vrste kapitala, najteže razviti pošto je najudaljeniji od jezgra organizacije. Suština relacionog kapitala je znanje sadržano u spoljnim odnosima preduzeća. Njegovo ležište je izvan preduzeća i izvan čvorišta ljudskog kapitala. Može se meriti (mada teško) kao funkcija dugotrajnosti (npr.relacioni kapital postaje sve vredniji kako vreme prolazi). Obzirom na svoju eksternu prirodu, znanje sadržano u relacionom kapitalu je veoma teško kodifikovati.

Oblik relacionog kapitala koji se može iskoristiti od potrošača se često označava kao “tržišna orjentacija”. Ne postoji opšte prihvaćena definicija tržišne orjentacije, ali su dve skorije definicije postale široko prihvaćene. Prvu su dali Kohli i Jaworski (1990), koji su tržišnu orjentaciju definisali kao generisanje tržišnih podataka širom organizacije koji se odnose na trenutne i buduće potrebe potrošača, horizontalnu i vertikalnu distribuciju podataka u organizaciji kao i akciju odgovora (resposiveness) na podatke sa tržišta širom organizacije. Druga koju du dali Narver o Slater (1990), definiše tržišnu orjentaciju kao jednodimenzionalnu oblast koja se sastoji iz tri komponente ponašanja i dva kriterijuma odlučivanja – orjentacija na klijente, na konkurente, interfunkcionalna koordinacija, dugoročna orijentacija i profitni cilj. Vrlo slično kao Kohli i Jaworski (1990), Nerver i Slater (1990) smatraju da je generisanje i distribucija tržišnih podataka podjednako bitna kao i upravljačke akcije.

Organizacioni principi koji su uspostavljeni u jednom preduzeću uključuju pravila po kojima se posao koordinira i po kojima se informacije sakupljaju i komuniciraju.

Ovo društveno znanje nije lako prenositi zato što je sadržano u neuobičajenoj prošlosti preduzeća kao i u rutinama cele organizacije (Zander i Kogut, 1995). Preduzećima je neophodna sposobnost obaveštavanja i prikupljanja podataka kako bi bili u koraku sa tehnološkim razvojem kako unutar tako i izvan industrije. Ovo ne uključuje samo formalne procese i informacione sisteme, već i neformalne sisteme bazirane na tacit razumevanju zaposlenih i viših rukovodioca koji imaju odgovornost prema preduzeću da


399382

prikupe i distribuiraju informacije o tehnologiji (Hamer, 1991; Kodama, 1992). Efektivna komunikacija između partnera je značajna u tehnološkoj saradnji (razmeni tehnologije) i može biti teška za izgradnju. Međutim, kada se jednom uspostavi, ova komunikacija služi kao važan izvor informacija o drugim međusobno zavisnim organizacijama.

Parametri relacionog kapitala su: poslovni kapital i društveni kapital.

Za potrebe ovog rada definisaćemo samo parametre za Poslovni kapital, među kojima se kao jedan od elemenata nalaze i odnosi sa spoljašnjim korisnicima.

Poslovni kapital se odnosi na vrednovanje odnosa koje organizacija održava sa glavnim agentima koji su povezani sa osnovnim poslovnim procesom. Sastoji se od šest osnovnih elemenata:

1. Odnosi sa spoljašnjim korisnicima: odnosi sa različitim segmentima spoljnih korisnika koji zahtevaju ili mogu zahtevati proizvode ili usluge koji su sastavni deo osnovnog poslovnog procesa: Baza značajnih spoljnih korisnika; Odanost spoljnih korisnika; Zadovoljstvo (satisfakcija) spoljnih korisnika; Procesi spoljnih odnosa; Mreža distribucije.

2. Odnosi sa dobavljačima – odnosi sa različitim dobavljačima resursa neophodnih za osnovni poslovni proces. Glavne varijable: Formalizovanje odnosa sa dobavljačima; Tehnološka podrška; Imenovanje proizvoda i usluga; Mogućnost odgovora dobavljača.

3. Odnosi sa akcionarima, institucijama i investitorima: održavanje odnosa sa akcionarima, institucijama i investitorima koji stvaraju tržište na kome organizacija posluje: Odnosi sa akcionarima i institucijama; Odnosi sa tržišnim institucijama; Odnosi poslovnog učešća.

4. Odnosi sa partnerima: dogovor o saradnji koji organizaciji omogućava određeni nivo intenziteta, kontinuiteta i saradnje sa drugim institucijama: Baza partnera; Pouzdanost partnera; Pomoć partnera.


400383

5. Odnosi sa konkurentima: postojeći odnosi sa konkurentima u okviru iste industrije kao i u sličnim sektorima: Znanje konkurenata i Zajednički procesi sa konkurentima.

6. Odnosi sa institucijama za poboljšanje kvaliteta i promociju: odnosi koje preduzeće održava sa institucijama za poboljšanje kvaliteta i promociju, u cilju poboljšanja istog u procesima, proizvodima i uslugama kao i u upravljanju preduzećem: Odnosi za poboljšanje kvaliteta i Sistemi sertifikacije i kvaliteta

ZAKLJUČAK Stvaranje lojalnog kupca iz korpusa postojećih i pridobijanje novih

kupaca recept je za uspešno poslovanje. U doba recesije ‘’prag osetljivosti’’ kupaca je podignut, nijanse odlučuju, a te nijanse ogledaju se u meri u kojoj više od svoje konkurencije poznajemo naše kupce, u meri u kojoj održavamo odnose sa njima, u meri u kojoj smo spremni za zajedničke aktivnosti sa svojim kupcima. Kao što smo u tekstu prikazali preduslov za to je postojanje baze kupaca, stvaranje strategija na bazi analize potreba, želja, nivoa zadovoljstva kupaca, database marketing direktnih komunikacija. Ako to bude naš kapital, odnosno ako budemo razvili intelektualni kapital sa akcentom na relacionom kapitalu onda imamo odgovor kako zadržati postojeće i privući nove kupce i u doba recesije.

Kao malu ilustraciju prikazaćemo rezultat istraživanja prepoznavanja relacionog kapitala u organizacijama u Vojvodini, sprovedenog u 31 privrednom subjektu, u kome je učestvovalo 145 ispitanika top menadžmenta (Tot V., 2007)

Na iskaze kojima potvrđujemo u kojoj meri su evidentirani i lojalni korisnici imamo iznenađujuće dobre odgovore:

Imate odgovarajuću bazu korisnika slaže se i u potpunosti se slaže 52,6% ispitanika

Oni koji jednom postanu Vaši korisnici to ostaju na dugi vremenski rok slaže se i u potpunosti se slaže 57,6% ispitanika Kao pravi odgovor u kojoj meri su to društveno poželjni odgovori a ne

realno stanje dobili smo kroz odgovor na sledeći iskaz:

Imate mehanizme kojim pratite zadovoljstvo Vaših korisnika slaže se i u potpunosti se slaže 34% ispitanika


401384

Kao i u mnogim oblastima i ovde smo deklarativno svesni važnosti kupaca ali na žalost potezi koji preuzimamo, odnosno naše delovanje to ne prati, nemamo mehanizme, niti uređene baze kako bismo mogli adekvatno upravljati potrebama i zadovoljstvom kupaca, kako postojećih tako i novih.

LITERATURA

1. Anderson C.J, Narus A.J., MIT Sloan Management Review, proleće 2003.

2. Even A., Shankaranarayanan G., Berger D.P., Inequality in the utility of customer data : Implications for data management and usage, Journal of Database Marketing & Customer Strategy Management (2010) 17, 19 – 35. doi: 10.1057/dbm.2010.1; published online 15 February 2010

3. Hulls K., The birth of digital database marketing, 5 Apr 2013, //www.dmarket.co.uk/a/birth-of-digital-database-marketing-opinion-katherine-hulls-mar13/, 2013.

4. Jobber D., Fahy J., Osnovi marketinga , Data Status, Beograd, 2006. 5. Kotler Ph.,Keller K., Marketing menadžment, “Data Status", Beograd

2006. 6. Maričić B., Ponašanje potrošača, Ekonomski fakultet u Beogradu,

Beograd, 2011. 7. Bontis, N.: Assessing Knowledge Assets – a Review of the Models

Used to Measure Intellectual Capital, International Journal of Management Reviews 3, no.1, (2001)

8. Chun Wei Choo, Bontis N.: The Strategic Management of Intellectual Capital and Organizational Knowlwdge, Oxford University Press, New York, (2002)

9. Edvinsson, L. , Korporacijska longituda: Navigacija ekonomijom znanja, Differo, Zagreb, (2002)

10. Hulland, J. Market Orientation and Market Learning Systems: An Environment- Strategy - Performance Perspective, Working Paper, University of Western Ontario, (1995)

11. Kogut, Bruce and Udo Zander, “Knowledge of the Firm, Combinative capabilities, (1992)

12. Kohli, A. K. and Jaworski, B. J. Market orientation: The construct,research propositions, and managerial implications, Journal of Marketing, 54, (1990)

13. Tot V.: Intelektualni kapital strategijskih procesa industrijskih sistema, doktorska disertacija, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad, (2007)


402385

SUMMARY

THE IMPORTANCE OF DATABASE MARKETING DURING THE GREAT RECESSION

The amended terms of business and life during the Great Recession directly affect the market strategies of companies that are trying to survive in these conditions. The retention of existing and attracting of new customers is always a difficult task, especially in market conditions that occur as a result of the Great Recession. In such market conditions, customers will give up of many products and services, while for the other goods and services will decrease the frequency of purchase. How to win the trust of customers and communicate directly with them -there is often an issue. Only those organizations that are in constant contact with customers and monitor their expectations, and as their capital have created their customer base, will be able to resist the effects of Great Recession on the less painful way. Keywords: database marketing, intellectual capital, the Great Recession, techniques of direct marketing communications...


403386

Doc. dr Branislav Radnović Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

Jovana Ninković

STRATEGIJSKO UPRAVLJANJE CENOM U USLOVIMA GLOBALNE KRIZE

Apstrakt: Danas, u uslovima ekonomske krize, posebna pažnja se posvećuje potrošačima. Marketing podrazumeva identifikovanje i analizu potreba potrošača u pravcu što uspešnijeg zadovoljavanja istih. U skladu sa tim, svaka marketing strategija podrazumeva i uspešno upravljanje cenom, kao jednim od elemenata marketing miksa. Cena, kao takva, ima izuzetan značaj i važnost, koji posebno ispoljava u turbulentnim, odnosno kriznim situacijama. Evidentno je da cena predstavlja trošak za potrošača, pa se u uslovima ekonomske krize mora cena veoma pažljivo kreirati, kao i adekvatno upravljati istom. S druge strane, cena je elemenat marketing miksa koji organizaciji donosi prihod. Dakle, preko cene, kao elementa marketing strategije, organizacija ostvaruje: prihod, meri tržišno učešće i profitabilnost. Danas se, u kriznim uslovima, od marketing menadžera traži adekvatan odgovor na ''večito pitanje'': koliku cenu neka organizacija ''treba da traži'' za svoj proizvod ili uslugu? Upravo, cilj ovog rada je da prikaže značaj strategijskog upravljanja cenom svake savremene organizacije, pogotovo u današnjim uslovima ekonomske krize, kako bi se sačuvali postojeći resursi, i u vezi sa tim postigli optimalni poslovni rezultati. Ključne reči: marketing strategija, strategijsko upravljanje, cena, elementi marketng miksa, ekonomska kriza

UVOD Marketing je naučna disciplina koja se bavi pitanjima tržišta, odnosno

potreba na tržištu i načina zadovoljenja tih potreba. Filip Kotler, jedan od svetski priznatih stručnjaka iz oblasti marketinga, marketing vidi kao umetnost i nauku da se izabere pravi ciljni segment i pridobiju, zadrže i razvijaju potrošači kroz kreiranje, isporučivanje i komuniciranje superiorne vrednosti potrošačima.1 Svaka marketing strategija podrazumeva uspešno upravljanje sa svih sedam elemenata marketing miksa, tzv. 7P: uslužni paket, cena, kanali distribucije, promocija, proces usluživanja, uslužni ambijent i ljudi.2 U skladu sa tim, svaka marketing strategija podrazumeva i uspešno upravljanje cenom, kao jednim od elemenata marketing miksa. Cena ima izuzetan značaj i važnost, a pogotovo taj značaj i važnost ispoljava u turbulentnim, odnosno kriznim situacijama, što je karakteristika i savremene tržišne ekonomije. S jedne strane cena predstavlja trošak za potrošača, a sa druge strane cena je elemenat marketing miksa koji organizaciji donosi prihod. Svaka promena cene utiče na 1Milisavljević, Momčilo; Maričić, Branko; Gligorijević, Mirjana, Osnovi marketinga,

Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2004., str. 4. 2 Radnović, Branislav, Marketing usluga, Educons univerzitet, Fakultet poslovne ekonomije,

Sremska Kamenica, 2013., str. 37.

STRATEGIJSKO UPRAVLJANJE CENOMBranislav Radnović, Jovana Ninković U USLOVIMA GLOBALNE KRIZE

404387

prihod, obim prodaje, ali i ukupne troškove poslovanja, a preko njih i na profit. Danas se, u kriznim uslovima, od marketing menadžera traži adekvatan odgovor na ''večito pitanje'': koliku cenu neka organizacija ''treba da traži'' za svoj proizvod ili uslugu? Standardni pristup formiranja cena je da se utvrde troškovi i doda neka razlika do prodajne cene. Međutim, troškovi uslužne organizacije nemaju nikakve veze sa potrošačevim shvatanjem, odnosno uočavanjem vrednosti. Pri donošenju odluke o ceni neophodno je uzeti u obzir delovanje velikog broja faktora različitog karaktera i intenziteta delovanja, od kojih je dosta njih van kontrole organizacije. Ti faktori mogu biti: stanje troškova, tražnja, konkurencija, državni propisi itd. Pri uspostavljanju cena treba uzeti u obzir i uticaj inflacije. Cena je element marketing miksa koji je najlakše prilagoditi. Stoga cilj ovog rada je da prikaže značaj strategijskog upravljanja cenom svake savremene organizacije, pogotovo u današnjim uslovima ekonomske krize, kako bi se sačuvali postojeći resursi, i u vezi sa tim postigli optimalni poslovni rezultati.

1. KRIZNI USLOVI - POJAM, UZROCI, POSLEDICE

Ne postoji univerzalna definicija krize. Različiti autori stavljaju akcenat na različite elemente u smislu: vremenskog pritiska, kritičnih tačaka koje dovode iz stanja stabilnosti u stanja nestabilnosti, iznenadnog i neočekivanog pojavljivanja do momenata kritičnih izbora. Ipak, sve definicije u sebi nose jednu zajedničku dimenziju, da krize nose u sebi i jednu pozitivnu mogućnost za napredak, a ne samo razarajuće elemente. Pod pojmom ”finansijska kriza” podrazumeva se proces opšteg kontinuiranog pada tržišne cene finansijskih instrumenata, na određenom tržištu. Do pada cene dolazi zbog povećanja ponude u odnosu na tražnju, odnosno kada je opšta ponuda vrednosnih papira, u dužem vremenskom periodu, veća od njihove tražnje. Disharmonija između ponude i tražnje javlja se iz pretežno dva razloga, a to je da investitori nemaju sredstva ili ne žele da ta sredstva ulože u hartije od vrednosti. Disharmonija nadalje dovodi do pada privrednih aktivnosti odnosno smanjena proizvodnje roba i usluga i njihove ponude na tržištu. Ako, pri nepromenjenoj tražnji ponuda opadne, to neminovno vodi do rasta inflatornih uticaja usled čega novac gubi svoju dotadašnju vrednost. Takođe, kada novac gubi vrednost, dolazi i do pada kursa domaće valute u odnosu na stranu, odnosno treba izdvojiti više domaćeg novca za kupovinu strane valute. Ne možemo svaku tržišnu oscilaciju nazvati krizom. Da bi neka negativna promena na finansijkom tržištu bila nazvana krizom mora ispuniti određene uslove, odnosno mora imati posebne osobine. Za početak neophodno je da bude opšta, odnosno da zahvata veći deo finansijskog tržišta i njegove učesnike. Negativana dešavanja na delovima finansijskog tržišta nisu toliko zabrinjavanjuća i predstavljaju njegov sastavni deo. Zatim, bitno je da je izazvana ekonomskim, a ne neekonomskim uzrocima.


405388

Neekonomski uzroci nisu trajnijeg karaktera i obično brzo dođu i prođu. Trajnost je takođe bitan uslov, jer kratkotrajni poremećaji se ne mogu nazivati krizom. Jedan od uslova je i da pad cena vrednosnih papira mora da bude drastičan, mali padovi se svakodnevno dešavaju, i mora da je povezan sa opštom privrednom krizom u jednoj ekonomiji. Kada govorimo o tipovima krize, integrišući različite stavove dolazimo do nekoliko najčešće spominjanih:

- Konvencionalne - predvidive i na njih je moguće uticati,

- Neočekivane - teško ih je predvideti, ali je moguće uticati na njih,

- Neukrotive - moguće ih je predvideti, ali je teško uticati na njih pošto imaju globalne konsekvence,

- Fundamentalne - veoma teško predvidive i skoro je nemoguće se boriti protiv njih.

Treba istaći i podelu organizacionih kriza na:

- Brze, iznenadne krize koje mogu da budu brutalne, specifične koje se ogledaju u jednom ili malom broju dogadjaja i

- Kumulativne - rastu progresivno, unutar i spolja u odnosu na organizaciju, vremenski su zavisne i ponekad ih je veoma teško detektovati, jer se ne manifestuju u startu jasno i mogu biti rezultat različitih faktora.3

Suština je krizu doživeti kao promenu, jednu u nizu. Naravno, promenama se odupiru subjekti koji su im izloženi. Kao i sve novine, potrebno je vreme i odredjeni efekti da bi bili prihvaćeni. Kriza dovodi i do promena u ponašanju potrošača, tj. onih ka kojima su usmerene aktivnosti organizacija. Da bi promenjena strategija imala odgovarajući efekat, neophodno je pre njenog definisanja, istražiti promene u načinu određivanja potreba potrošača, odnosno promene u ponašanju potrošača. Ipak, zadržava se osnovni koncept donošenja odluka potrošača – maksimiziranje korisnosti. Često se dešava i to da preduzeća koja posluju sa gubicima, povećanjem cene svojih proizvoda nastoje pokriti gubitke, što potrošačima u kriznim uslovima nikako ne odgovara. Kada se ljudi nađu u situaciji krize, kada nedostaje iskustva kod donošenja odluka, oni se ne ponašaju ekonomski racionalno, nego zadržavaju status quo, tj. izbegavaju bilo kakve promene: troše dalje, zadužuju se, gube... Posebno je značajna difuzna karakteristika recesije, s obzirom da recesija ne utiče jednako na sve potrošače, pa se u tom smislu razlikuju određeni tipovi potrošača, kada se pojavljuje značajan siromašni sloj stanovništva, kada su masovna otpuštanja s posla,

3Peter Hwang, David Lichtenthal, "Anatomy of Organizational Crises", Journal of

Contingencies and Crisis Management, Blackwell, 2000., pp. 129-140.


406389

siromašni i oni koji su zadržani na poslu, a tek mali ili neznatni deo stanovništva veoma bogat:

- Siromašni slojevi su građani ispod granice siromaštva čak i pre recesije, pa kako su njihovi realni dohoci uvek niski, te se mnogo ne menjaju njihove navike trošenja.

- Otpušteni sa posla su građani koji su u recesiji izgubili posao ili su na čekanju, obično primaju neku naknadu, što ublažava smanjenje njihovog dohotka. Njihovi su izgledi neizvesni, te se sve više prilagođavaju na manje trošenje, kupuju jeftiniju robu, upućeni su na diskontne prodavnice, odgađaju skupe nabavke, “trče” na rasprodaje i sami sebi proizvode hranu, uređuju stanove itd.

- Zadržani na poslu su građani koji su sačuvali posao i dalje primaju, međutim, znatno umanjen dohodak; stalno su u strahu da ne izgube posao, a kod kupovine obraćaju pažnju na vrednost proizvoda i visinu cena.

- Imućni su građani imuni na recesiju i nastavljaju živeti svojim uobičajenim načinom. Formiraju novi tržišni segment - imućnih, tako se objašnjava ekonomski paradoks u recesiji, tj. da postoje dva tržišna sementa - siromašnih i bogatih, prodaju se dve grupe proizvoda - jeftini i izrazito skupi, proizvodi koji se, da nema depresije, ne bi prodavali.

Potrošači kojima dohodak opada prolaze kroz najmanje pet faza prilagođavanja načina trošenja:

- najveća grupa potrošača usvaja štedljivi način života koji ih navodi na racionalnije kupovanje;

- neki potrošači prihvataju jednostavan način života, s manje ili bez kupovine kućnih aparata, sa starim ili bez automobila, sami izrađuju svoju odeću, nameštaj, proizvode hranu u prigradskim četvrtima, međutim, čak manje jedu, a često je i umiranje zbog nedostatka hrane, lekova, energenata u kući itd.;

- manje je učešće građana-potrošača u političkom životu, kao potrošača političkih ideja, sindikata, kao potrošača sindikalne zaštite;

Faze prilagođavanja potrošača su veoma različite:

- Na početku zadržavaju svoj stari način trošenja i ne uzimaju ozbiljno u obzir realni pad svoga dohotka.

- Kako situacija postaje lošija, odriču se pojedinih proizvoda i traže manje skupu robu.

- Na sledećem stupenu, postaju razdraženi i okrivljuju vladu, političare i sindikate za ekonomsku krizu.


407390

- Odmah iza toga prestaju kupovati dnevnu, nedeljnu i mesečnu štampu, ne gledaju televiziju i ne slušaju radio, ne učestvuju u radu političkih stranaka, a niti traže zaštitu sindikata, prepuštajući se potpuno sami sebi, ne veruju nikome.

- Kasnije počinju očajavati, jer se situacija i nadalje pogoršava i nema nade za posao.

- Konačno, potrošači sagledaju svoju novu situaciju i mire se s nižim životnim standardom.

U vreme trajanja recesije, događaju se značajne promene u celokupnoj zajednici, kulturi, politici, ekonomiji, moralu, etici, itd.: Kod stanovništva raste potrošnja cigareta - obzirom da ljudi više puše, piva - obzirom da potrošači zamenjuju dobro piće ovim surogatom, te potrošnja hrane niskog kvaliteta - jer ljudi moraju jesti, međutim, javljaju se i novi proizvodi koji do recesije nisu traženi, kao na primer, sigurnosna vrata, sigurnosne brave, raste prodaja pištolja, municije itd., zbog povećanog kriminala, ljudi se nastoje samozaštititi. Raste potrošnja droge, rastu kriminal i prostitucija.

2. CENA KAO ELEMENAT MARKETING STRATEGIJE

Cena je elemenat marketing miksa koji generiše prihod, ostali elementi generišu troškove. Cena je i element marketinškog programa koji je najlakše prilagoditi; za karakteristike proizvoda, kanale, pa čak i promociju, potrebno je daleko više vremena. Cena, takođe, prenosi tržištu i nameravanu vrednosnu pozicioniranost proizvoda ili brenda kompanije. Dobro dizajniran i dobro predstavljen proizvod može da ima veću cenu i donese veliki profit.4 Cena je jedan od elemenata marketing miksa, odnosno marketing strategije svake organizacije, koji ima izuzetan značaj i važnost. Cena je novčani izraz vrednosti jednog proizvoda ili usluge na tržištu. Cena se definiše i kao iznos po kome se proizvodi i usluge mogu razmenjivati jedna za drugu ili za novac. Evidentno je da cena predstavlja trošak za potrošača. Kada se govori o troškovima potrošača, bitno je reći da postoje dve vrste troškova:

- novčani troškovi (predstavlja novčani izdatak (novac) koji se daje za kupovinu i korišćenje određene usluge),

- nenovčani troškovi (predstavlja psihičko i fizičko naprezanje, kao i izgubljeno vreme prilikom kupovine, odnosno korišćenja određene usluge).5

4 Kotler, Philip; Keller, Kevin, Lane; Marketing menadžment, Data status, Beograd, 2006., str.

431. 5 Radnović, Branislav, Marketing usluga, Educons Univerzitet - Fakultet poslovne ekonomije,



408391

Nenovčani troškovi su sastavni deo troškova, ali su različito bitni (različito se vrednuju) u zavisnosti od: samog potrošača, njegove percepcije tih troškova, situacije u kojoj se nalazi, percepcije uslužne organizacije, važnosti same usluge itd.

Kada se govori o ceni kao trošku potrošača, onda se mora reći i da veliki broj potrošača cenu koristi kao izraz vrednosti. To predstavlja psihološko vrednovanje proizvoda ili usluge, odnosno psihološko posmatranje (ili uticaj) cene. To nije slučaj ako je potrošač već upoznat sa kvalitetom proizvoda ili usluge, odnosno brendom same organizacije. Veoma važnu razliku između cene i vrednosti je uočio Oskar Vajld: “Cinik je osoba koja zna cenu svega i ne zna vrednost ničega.”6 Međutim, potrošači usled varijabilnosti usluge, teškoće prikupljanja informacija o istoj, teškoće kompariranja iste, teškoće sagledavanja koristi od iste i sl., koriste upravo cenu kao osnovni indikator kvaliteta same usluge. S druge strane, cena je element marketing miksa koji uslužnoj organizaciji donosi prihod. Preko cene, kao elementa marketing strategije, uslužna organizacija ostvaruje: prihod, meri tržišno učešće i profitabilnost. Svaka promena cene utiče na prihod, obim prodaje, ali i ukupne troškove poslovanja, a preko njih i na profit. Da bi se ostvarila relativno trajna, odnosno dugoročna profit cena mora da postane integralni deo ne samo marketing sektora, već i uslužne organizacije u celini, odnosno ukupno formirane marketing strategije uslužne organizacije.Važno je znati da je cena elemenat, odnosno instrumenat (sredstvo), a ne cilj marketing aktivnosti.

Pomoću računarske tehnologije prodavci danas mogu da koriste softver koji prati kretanja kupaca i omogućava im da prilagode kako ponudu, tako i cenu. Nove softverske aplikacije omogućavaju i kupcima da odmah uporede cene pomoću online robota-kupaca (tzv. shopbots). Iako su necenovni faktori proteklih godina postali značajniji, cena je i dalje jedan od osnovnih elementa koji određuje učešće na tržištu i profitabilnost. Potrošači i poslovni kupci (nabavljači) imaju bolji pristup informacijam o ceni i popustima. Potrošači vrše pritisak na maloprodavce da snize cene. Maloprodavci pak vrše pritisak na proizvođače da snize cene. Zbog svega toga, imamo tržište koje karakterišu veliki popusti i unapređenje prodaje.7

Promene u proizvodu često znače promene u ceni. Isto tako, akcije na promociji proizvoda su samo drugi način korekcije cena. Cena takođe ima uticaj na obim prodaje angažovanih kanala prodaje proizvoda. Potrebno je ostvariti pozitivnu sinergiju između proizvoda, distribucije i promocije sa

6 Oskar Vajld, na šta Filip Kotler dodaje: “Jedan biznismen mi je rekao da je njegov cilj bio da

postigne višu cenu za svoj proizvod nego što je opravdano.” Kotler, F., Marketing od A do Ž - 80 pojmova koje svaki menadžer treba da zna, Asee

books, Adizes, Novi Sad, 2004., str. 92. 7 Philip Kotler i Kevin Lane Keller, Marketing menadžment, Data status Beograd, 2006., str.

432.


409392

cenom. Prilikom kupovine proizvoda ili usluga potrošač cenu koju plaća upoređuje sa referentnom cenom. Referentna cena sa kojom potrošač upoređuje cenu “novog” proizvoda ili ”nove” usluge može biti: poslednje plaćena cena za isti ili sličan (uporediv) proizvod ili uslugu, najčešće plaćena cena za isti ili sličan (uporediv) proizvod ili uslugu i prosečno plaćena cena za isti ili sličan (uporediv) proizvod ili uslugu. Upoznatost potrošača sa cenom usluga je manja od upoznatosti sa cenama proizvoda. Razlozi za to su: varijabilnost usluge ograničava znanje potrošača, uslužne organizacije nerado objavljuju cene (nekada ni ne mogu, jer ne znaju kolika da naplata dok se ne završi uslužni proces), potrebe pojedinih potrošača variraju, prikupljanje informacija o cenama je jako naporno za potrošača.8

Postavlja se pitanje: koliku cenu uslužna organizacija treba da traži za svoju uslugu? Jedna stara ruska poslovica kaže: “Postoje dve budale na svakom tržištu – jedna traži premalo, druga previše.” Ako pružalac usluge traži premalo, ostvariće veliku prodaju, ali uz mali profit. Pored toga, privući će pogrešne kupce. To takođe, privlači i konkurente koji će ponuditi jednako nisku ili još nižu cenu, što će uslugu učiniti manje vrednom u očima potrošača. Međutim, ako odrede previše visoku cenu, može da se dogodi da izgube i prodaju i potrošače. Isto tako, insistiranje na previsokim cenama uvek stvara tržište za konkurente. Standardni pristup formiranja cena je da se utvrde troškovi i doda neka razlika do prodajne cene. Međutim, troškovi uslužne organizacije nemaju nikakve veze sa potrošačevim shvatanjem, odnosno uočavanjem vrednosti. Kada se formira cena, ne treba je koristiti da se ostvari prodaja, već treba koristiti vrednost. S tim u vezi, bitno je da prilikom određivanja cene, odnosno cena svojih proizvoda ili usluga organizacija ima na umu sledeće bitne pretpostavke: organizacione ciljeve, performanse organizacije – iskorišćenost kapaciteta, konkurentske cene, stavove potrošača prema cenama, tražnju za proizvodima ili uslugama, želje i potrebe potrošača, kao i mnoge druge. Prilikom formiranja i odlučivanja o ceni proizvoda ili usluge, treba voditi računa da postoje određene razlike između cene proizvoda i cene usluge, i one se ogledaju u sledećem: tražnji, troškovima, potrošačima, konkurenciji, profitu i zakonskim ograničenjima. Što se tiče pravila za određivanje cena, u praksi ona nisu strogo definisana. Pri donošenju odluke o ceni neophodno je uzeti u obzir delovanje velikog broja faktora različitog karaktera i intenziteta delovanja, od kojih je dosta njih van kontrole organizacije. Ti faktori mogu biti: stanje troškova, tražnja, konkurencija, državni propisi... Pri uspostavljanju cena treba uzeti u obzir i uticaj inflacije. Bitno je reći da potrošači, s jedne strane žele i traže što niže cene proizvoda, odnosno usluga, dok proizvođači, odnosno davaoci usluga, s druge strane žele da te cene budu što je moguće više, naravno zbog ostvarivanja što većeg profita. Naravno, bitno je naći “zlatnu sredinu”, 8 Radnović, Branislav, Marketing usluga, Educons Univerzitet - Fakultet poslovne ekonomije,



410393

odnosno formirati tako cenu da se pokriju troškovi (donja granica za formiranje cena) i zadovolji tražnja potrošača (gornja granica za formiranje cena). Pomenute granice i donja i gornja u izvesnim slučajevima mogu biti probijene.9 Postoji nekoliko najvažnijih faktora koji utiču na formiranje odluke o cenama i to: troškovi, tražnja, konkurencija i država. Cena bazirana na troškovima je donja granica za formiranje cene. Cena bazirana na tražnji je gornja granica za formiranje cene. Prodajna cena treba da se ustanovi na osnovu istraživanja tržišta. Ukoliko tražnja raste organizacija ima mogućnost za povećanje cena, odnosno ukoliko tražnja opada organizacija treba da ide na snižavanje cena. Međutim, ovo se ne može u potpunosti odnositi i na uslužni sektor, jer potrošači nisu u stanju da u potpunosti procene uslugu. U takvim situacijama, cena usluge za potencijalne korisnike usluge predstavlja indikator kvaliteta, te s tim u vezi viša cena usluge znači i veću prodaju usluge. Mora se voditi računa i o ciljnim segmentima potrošača i njihovoj elastičnosti, odnosno neelestičnosti tražnje. Cena usluge se često određuje i na osnovu percipirane vrednosti same usluge u očima potrošača. Prilikom određivanja cene na bazi tražnje u obzir treba uzeti i nenovčane troškove: izgubljeno vreme, psihičke i fizičke napore u pogledu traženja informacija..., jer često potrošači usled “ukalkulisanja” nenovčanih troškova su spremni da plate veću cenu. Cena bazirana na konkurenciji je metod kojim se cena određuje na osnovu poređenja projektovane cene svoga proizvoda ili usluge sa onom koju konkurentske organizacije zaračunavaju za svoje proizvode ili usluge. Ovaj metod određivanja cena je koristan za organizacije koje ne mogu ili “nemaju vremena” da dođu do svih informacija potrebnih za formiranje sopstvene cene proizvoda ili usluge. Određivanje cene na bazi konkurencije dobija na značaju u sledećim situacijama: rastući broj konkurenata, rastući broj supstituta, šira distibucija i geografska ekspanzija konkurencije, rast nepopunjenih kapaciteta u delatnosti. Nakon detaljne analize cena konkurencije, organizacija može svoje cene formirati: niže od cena konkurencije, na nivou cena konkurencije, više od cena konkurencije. U slučajevima iste cene, veliku ulogu u odlučivanju potrošača imaju necenovni faktori, kao što su: lokacija, personalizacija i prilagođavanje, uspostavljeni dugoročni odnosi sa klijentima i sl. Cena bazirana na državnoj regulativi je bazirana ustvari na odlukama države. Bitno je znati da država mnogim aktivnostima u okviru monetarne i fiskalne politike utiče na: inflaciju, kamatne stope itd., a samim tim i na ekonomiju u celini, pa i na nivo tražnje na tržištu. Što se tiče odabira metoda za formiranje cene, kao elementa marketing miksa, od izuzetnog je značaja dobro proučiti sve moguće alternativne metode, kao i po mogućstvu kombinovati više metoda pri odlučivanju o nivou cene usluge, jer u tom slučaju i manji je rizik promašaja, odnosno veća je šansa za postizanje

9 Radnović, Branislav, Marketing usluga, Educons Univerzitet - Fakultet poslovne ekonomije,



411394

tržišnog uspeha, verifikovanog kroz postignuto zadovoljstvo potrošača, s jedne, i profit, s druge strane. Izbor konačne cene zavisi od dodatnih (dopunskih) analiza koje se odnose i na: psihološke cene, uticaj drugih elemenata marketing strategije, politiku cena organizacije itd.10

Moguće opcije cena, gledano sa aspekta doprinosa različitim ciljevima su: cena za ulazak na tržište, cena za maksimalizaciju vrednosti, cena za maksimalno tržišno učešće, cena koja obezbeđuje najbolji kvalitet proizvoda ili usluge... Cena je samo jedan od elemenata marketing strategije koji proizvodna ili uslužna organizacija koristi za postizanje svojih ciljeva. Prilikom kako formiranja, tako i upravljanja cenom, kao elementom marketing strategije, proizvodna ili uslužna organizacija, mora da vodi računa o sledećim faktorima: nivou cena, popustima, uslovima plaćanja, diferencijaciji (razlikovanju) cena, mogućoj cenovnoj fleksibilnosti, percepciji potrošača o cenama.

Kompanije formiraju cene na brojne načine. U malim kompanijama, cene često određuje direktor. U velikim kompanijama, cene određuju menadžeri odeljenja ili linije proizvoda. Čak i u takvim kompanijama, top menadžment postavlja opšte ciljeve i politike u vezi sa cenama i često odobrava cene koje je predložio niži nivo menadžmenta. U granama u kojima je formiranje cene ključno (avio-industrija, železnica, naftne kompanije), kompanije često formiraju odeljenja za određivanje cena, koja određuju ili pomažu drugima u određivanju odgovarajućih cena. Među ostalima koji imaju uticaj na određivanje cene nalaze se menadžeri prodaje, menadžeri proizvodnje, menadžeri finansija i knjigovođe. Direktori se često žale da im određivanje cena zadaje velike glavobolje - i to one koje svakim danom postaju sve gore. Mnoge kompanije ne formiraju cene na pravi način. Često se dešava da se slepo pridržavaju ”strategija” poput ove: ”ustanovimo koji su nam troškovi i naplaćujemo tradicionalnu maržu naše grane”. Ostale česte greške su sledeće: cena se ne revidira često da bi bila u skladu sa promenama na tržištu i da bi se ostvarila korist; cena se određuje nezavisno od ostatka marketing miksa umesto kao sastavni element strategije pozicioniranja na tržištu; cena se nedovoljno razlikuje kada su u pitanju različiti proizvodni artikli, tržišni segmenti, distributivni kanali i kupovne prilike. Ostale kompanije zauzimaju drugačiji stav: one koriste cenu kao osnovno strategijsko sredstvo. Takve kompanije su otkrile moć cene kada je u pitanju finansijski rezultat. One prilagođavaju cene i ponude na osnovu vrednosti i troškova određenog segmenta.11

Na percepciju cena od strane potrošača utiču i alternativne strategije formiranja cena. Mnogi prodavci smatraju da bi cene trebalo da se završavaju neparnim brojem. Ukoliko cena nekog proizvoda ili usluge umesto 300 RSD 10 Radnović, Branislav, Marketing usluga, Educons Univerzitet - Fakultet poslovne ekonomije,

Sremska Kamenica, 2013., str. 133-140. 11 Philip Kotler i Kevin Lane Keller, Marketing menadžment, Data status Beograd, 2006., str.

431-434.


412395

iznosi 299 RSD, mnogi kupci će je posmatrati kao cenu u rasponu od 200 RSD, a ne u rasponu od 300 RSD. Istraživanja pokazuju da potrošači posmatraju cene više ”sleva nadesno” nego što ih zaokružuju. Čitanje cena na takav način veoma je važno ukoliko kod više, zaokružene cene, postoji izvesna mentalna prepreka kod potrošača. Drugo objašnjenje za završetak cena u vidu broja 9 je u tome što takvi završeci asociraju na popust ili pogodnost, pa sugerišu da bi kompanija trebalo da izbegava tzv. taktiku neparnih brojeva ako želi da izgradi imidž viših cena. Cena koje se završavaju sa ”0” i ”5”, takođe su veoma česte na tržištu jer se smatra da ih kupci lakše prihvataju i da ih se lakše prisećaju. Pokazalo se da oznaka ”rasprodaja” pored cene podstiče tražnju, ali samo onda kada se ne koristi previše: ukupna prodaja je najveća kada pojedini, ali ne i svi artikli u jednoj kategoriji nose takvu oznaku; ako se pređe određena granica, dodatne takve oznake usloviće pad ukupne prodaje te kategorije artikala.

Kada osmišljava politiku formiranja cena, kompanija mora imati u vidu brojne faktore. Takva procedura ima šest koraka: (1) izbor ciljeva cena; (2) utvrđivanje tražnje; (3) procena troškova; (4) analiza troškova, cena i ponuda konkurenata; (5) izbor metode formiranja cena; (6) izbor krajnje cene.

3. CENA KAO FAKTOR ODLUČIVANJA U KRIZNIM USLOVIMA

Upravljanje marketingom, odnosno marketing strategija u vreme trajanja recesije, usled pada nivoa prodaje, pada cena, rasta troškova, nezainteresovanosti radnika da održe kvalitet itd., nalazi se pred zadatkom da pronađe način (model marketinga, marketing programi) i sredstva (marketing strategije) kojima će se održati cene, sniziti troškovi i povećati nivo prodaje. Uopšteno se u vreme trajanje recesije preduzeća ponašaju na način da formiraju agresivno niske cene, kako bi privukle nove kupce. Bitno je istaći i činjenicu da se tržište, u savremenim uslovima, polarizuje, tako da imamo dve grupe potrošača, 99% njih koji se “hvataju za cenu kao jedinu slamku spasa” i njih 1% kojima cena nije bitna. Sa cenom treba oprezno. Stoga je svakako, u vreme recesije, potrebno izvršiti cenovnu diferencijaciju, a s tim u vezi i diferencijaciju kvaliteta proizvoda, odnosno usluga koje se “nude” za određene cene. Isto tako, preduzetnik treba da koristi i druge, tzv. necenovne instrumente i oblike, kao što su: finansiranje uz niske kamate, besplatno održavanje, duža garancija za proizvod, besplatni proizvodi nakon kupovine određene vrednosti ili količine proizvoda, dok cenu treba kao argument upotrebiti na kraju.

Onog momenta kada potrošači sagledaju svoju novu situaciju i pomire se s nižim životnim standardom, odnosno shvate da žive u kriznim uslovima, o čemu je bilo reči u tački 2. ovoga rada, proizvođači određenih proizvoda ili usluga su primorani sa snize cenu svojih proizvoda ili usluga, ukoliko žele da održe nivo prodaje. Međutim, proizvođači u kriznim uslovima sa cenom moraju postupati pažljivo i pronaći način i strategiju kojom će održati cene, uz


413396

nepromenjeni nivo prodaje. Proizvođač bi trebao da koristi kako necenovne instrumente, tako i psihološke cene, o kojima je takođe već bilo reči u ovom radu. Jedna od aktivnosti koju bi kompanije, odnosno proizvođači mogli i trebali da koriste, u kriznim uslovima, jeste da prilagode svoje cenovnike i odobravaju popuste i bonifikacije ako se plaćanje obavi odmah ili ako je u pitanju velika količina ili vansezonska kupovina. Kompanije to moraju da primenuju pažljivo ili će se suočiti sa profitom koji je daleko manji od planiranog. Isto tako, kompanije mogu da koriste nekoliko tehnika formiranja cena u kriznim uslovima, kako bi stimulisale prodaju. Daćemo predloge nekih od njih:

- Formiranje cena u cilju privlačenja kupaca, odnosno potrošača. Supermarketi i robne kuće bi trebalo često da smanjuju cene poznatih brendova kako bi stimulisale veću posećenost i dodatnu prodaju. To može da se isplati ukoliko prihod od dodatne prodaje predstavlja kompenzaciju za niže marže na proizvode niskih cena koji služe da privuku kupce. Proizvođači takvih brendova uglavnom se protive, jer takva praksa može da ugrozi imidž brenda i dovede do pritužbi maloprodavaca koji naplaćuju redovnu cenu. Proizvođači su pokušali da spreče posrednike da određuju cene na takav način lobirajući za donošenje zakona o održavanju maloprodajnih cena, međutim, takvi zakoni su ukinuti.

- Formiranje cena u posebnim prilikama. Prodavci treba da ponude specijalne cene u posebnim prilikama kako bi privukli više kupaca. Na primer, neki od njih svakog avgusta nude rasporodaje pod nazivom “povratak u školu”.

- Gotovinski rabati. Proizvođači automobila i potrošnih dobara često nude gotovinske rabate kako bi podstakli kupovinu svojih proizvoda u određenom periodu. Rabati mogu pomoći “čišćenje” zaliha, a da se pri tom ne smanjuje cena koja se inače nudi.

- Kreditiranje s niskim kamatama. Umesto smanjivanja cene, kompanija svojim kupcima može da ponudi kreditiranje s niskim kamatama. Da bi privukli kupce, proizvođači automobila čak nude beskamatna kreditiranja.

- Duži rokovi plaćanja. Prodavci, posebno hipotekarne banke i kompanije koje se bave prodajom automobila, mogu da produžavaju kredite na duge periode i na taj način da smanjuju mesečne uplate. Kupci uglavnom manje brinu o troškovima (tj. kamatnoj stopi) kredita, a više o tome da li su u prilici da mesečno izdvajaju dati iznos.

- Garancije i ugovori o uslugama. Kompanije mogu da promovišu prodaju dodavanjem besplatnih ugovora o garanciji i uslugama, ili da ih, pak, naplaćuju po niskoj ceni.


414397

- Psihološki popusti. Ova strategija podrazumeva formiranje veštački visoke cene, a zatim ponudu proizvoda uz prilične popuste; na primer, “359 RSD, sada za svega 299 RSD”. Odobravanje popusta na redovnu cenu smatra se legitimnim vidom promotivne prodaje.

Strategije promotivnog formiranja cena često dovode do “igre nulte sume”. Ukoliko su uspešne, konkurenti ih kopiraju i one tada gube svoju efikasnost.

ZAKLJUČAK Postavlja se realno pitanje da li je kriza pretnja i/ili šansa za jednu, bilo

proizvodnu, bilo uslužnu, kompaniju. Jedni govore da je kriza isključivo pretnja opstanku, a drugi šansa za uspeh. Stoga je jako bitno u krizi pažjivo upravljati svim elementima marketing miksa, a cena je svakako jedan od njih, na koji su potrošači posebno osetljivi. Slobodno se može reći da je cena najosetljiviji elemenat marketing strategije, ne samo, ali pogotovo, u kriznim uslovima, u kojima često ne važe ''pravila ponašanja potrošača''.

U doba recesije više nego ikad dolazi do polariteta tržišta i stvaranja, u cenovnom smislu gledano, često dva potpuno polarizovana tržišna segmenata, što se odražava i na njihovu (ne)prihvatljivost cene određenog proizvoda, odnosno određene usluge, kao instumenta marketing strategije.

Naime, u kriznim uslovima, kakvi danas vladaju postoji 99% potrošača kojima je cena elemenat marketing strategije ''broj jedan'' na koji ''gledaju'' prilikom donošenja odluke u vezi kupovine određenog proizvoda ili korišćenja određene usluge, i 1% potrošača kojima ''cena nije bitna'', odnosno za koje ista nije primaran elemenat marketing strategije, na osnovu kojeg donose svoje kupovne odluke. S tim u vezi, određene organizacije, u zavisnosti od same proizvodne, odnosno uslužne ponude, ali i od ciljnog segmenta kojima je ista namenjena, moraju imati i diferencirane cene, koje trebaju da budu svojevrstan ''odraz u ogledalu'' diferenciranom (u kvalitativnom smislu) proizvodu, odnosno usluzi. To nije lako postići, a pri tome zadržati svoj imidž, odnosno ne narušiti (čak po mogućstvu unaprediti) poslovni rezultat.

Činjenica je da ukoliko je za organizaciju moguće svakako treba ''krizom pogođenim potrošačima'' dati određene ''bolje uslove'', relektovane kroz davanje gotovinskih rabata, kreditiranje s niskim kamatama, davanje dužih rokova plaćanja..., dok u isto vreme treba imati na umu da za ''u cenovnom smislu neosetljivu (ili smanjeno osetljivu) grupu potrošača'' spuštanje cene nekada znači i narušavanje kvaliteta proizvoda, odnosno usluge, i zbog toga isto ne treba, ili treba veoma obazrivo činiti.

Dakle, rezimirajući sve prethodno rečeno u radu još jednom treba konstatovati da je cena zaista najosetljiviji elemenat marketing strategije,


415398

pogotovo u kriznim uslovima, i njome svaka ozbiljna organizacija, bilo proizvodna, bilo uslužna, mora veoma pažljivo se baviti, odnosno adekvatno upravljati. Jer, može da se dogodi da usled neadekvatnog upravljanja cenom, i ostali elementi marketing miksa izgube na ''težini'', a samim tim dođe i do narušavanja ukupnih poslovnih rezultata, što često dovodi i sam kompanijski opstanak u pitanje. Zato se i kaže da je kriza u isto vreme velika i pretnja i/ili šansa. A upravo je cena elemenat marketing strategije, koji može značajno tu pretnju i/ili šansu da produbi.

LITERATURA 1. Đurić, Z., Unapređenje prodaje, merčendajzing i franšizing, Panevropski

Univerzitet, Banja Luka, 2007. 2. Jobber, D., Fahy, J., Osnove marketinga, Data status, Beograd, 2006. 3. Kotler, P., Keller Lane, K., Marketing menadžment, Data status Beograd,

2006. 4. Kotler, F., Marketing od A do Ž - 80 pojmova koje svaki menadžer treba da

zna, Asee books, Adizes, Novi Sad, 2004. 5. Kotler, P., Upravljanje marketingom 1, Recession Causes Hardly a Ripple in

this Wealthy New York Suburb, 2006. 6. Milisavljević, M., Maričić, B., Gligorijević, M., Osnovi marketinga,

Ekonomski fakultet u Beogradu, Beograd, 2004. 7. Mitroff, I., Managing Crises Before They Happen, What Every Executive and

Manager Needs to Know about Crisis Management, Saranac lake, New York, USA, 2000., str.1-51.

8. Peter H., Lichtenthal, D., "Anatomy of Organizational Crises", Journal of Contingencies and Crisis Management, Blackwell, 08/2000; 8(3): str.129-140.

9. Radnović, B., Marketing usluga, Educons Univerzitet - Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica, 2013.

10. Vasiljević, S., Cvetković, Lj., Kancir, R., Pantelić, D., Marketing menadžment, Univerzitet u Novom Sadu, Ekonomski fakultet, Subotica, 2007.

11. Veljković, S., Marketing usluga, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd, 2009.

12. Hajek, F., Cene i proizvodnja - preveo sa engleskog Ivan Janković, Službeni glasnik, Beograd, 2008.


416399

13. www.meste.org - Dinić, N., Dinić Dašič, M., Upravljanje potrebama klijenta u uslovima globalne ekonomske krize na primeru međunarodnih finansijskih kompanija, 2010.

14. www.overa.rs - Zakon o privrednim društvima, Pravilnik o formiranju cena privrednog društva, 2011.

15. www.razvoj-karijere.com - Popović Šević, N., Formiranje cena, 2014.

SUMMARY

STRATEGIC PRICE MANAGEMENT IN CONDITIONS OF GLOBAL CRISIS

Today, in conditions of economic crisis , special attention is paid to consumers. Marketing involves identifying and analyzing the needs of consumers towards more successful meeting thereof . Accordingly , any marketing strategy involves the successful price management, as one of the elements of the marketing mix . Price has great significance and importance, which is expressed specifically in turbulent or crisis situations. It is evident that the price is the cost to the consumer, so in terms of the economic crisis price must be very carefully created and adequately managed. On the other hand , the price element of the marketing mix that organization brings in revenue. So, by the price as an element of marketing strategy, the organization realizes income, measured market share and profitability. Today, in crisis conditions, marketing managers should find adequate answer to the eternal question ''how much an organization ''should'' charge her product or service?" It is the aim of this paper is to show the importance of strategic price management of any modern organization, especially in the current conditions of the economic crisis, in order to preserve existing resources, in conjunction with optimal business results . Keywords: marketing strategy, strategic management, cost elements marketng mix, economic crisis...


IV IV TURIZAM

418


419403

Prof. dr Ivo P. Županović1 Fakultet za biznis i turizam, Budva, Crna Gora Fakultet za menadžment, Herceg Novi, Crna Gora

THE APPLICATION OF YIELD MANAGEMENT

FOR THE PURPOSE OF FINANCIAL SUSTAINABILITY OF THE TOURISM SYSTEM IN CRISIS PERIODS

Abstract: Yield management is often characterized as revenue management or yield in financial terms, which is not entirely true, because it is the foundation of said subsystem management marketing concept, and only afterwards in the financial aspect. Primarily, focus is on price differentiation, thus managing marketing tool and its effective combination with other instruments of the marketing mix, especially in turbulent economic periods and crisis. With proper implementation, yield management enables uniform capacity utilization and the changing demand and thus maximize total return or yield, and therefore unit profit. Indeed, during the application of yield management technique, potential levels of risk should be considered. Yield management derives from the growing competition among companies, primarily in the service sector, which is the business day compete for each consumer which is particularly important for the tourism system, but also a number of tourist subsystems such as the hotel industry, F & B sector, the spa industry, distribution channels. The paper will specifically and thoroughly address the application of yield management to the level of specific tourist subsystems, with specific perception of unit parameters for measuring results in this domain. Keywords: yield management, pricing strategies, prices differentiation, unit profit, risks, tourist system, the marketing mix. . .

INTRODUCTION

Yield management is generally created as a response to increased competition among companies, primarily in the service sector, which is the business day compete for each consumer.

Company pioneered the introduction of yield management recognized that incorporating the above concepts increased unit revenues, but its introduction means and the provision of certain knowledge and control of many processes.

The basic idea of involvement of yield management, is therefore, the development of know-how system, that system of knowledge, then better monitoring process, and only after all optimization in unit revenues and unit profit.

1 ivozup@t-com. me

THE APPLICATION OF YIELD MANAGEMENT FOR THE PURPOSE OFIvo P. Županović FINANCIAL SUSTAINABILITY OF THE TOURISM SYSTEM IN CRISIS PERIODS

420404

1. SPECIFICS OF TOURISM SYSTEM

The tourism industry and the majority of complex economic systems composed hierarchically and contains basic levels of decision-making:

enterprises business associations, branches and activities and large economic systems.

The criteria for determining the ranking of importance of individual components of tourism are as follows: 2

The physical volume of traffic that the component in question, directly or indirectly through tourism accounts;

value expression of this trade and its effects; impact on employment; Size of invested assets, and fixed assets, which are activated for

tourism; multiplier effect on other system components; inductive effect, especially in underdeveloped areas; non-economic impact on the life of a sphere, such as, for example,

raising the level of culture.

Each of these parameters has not been fully measured, but is relevant to the rating, which indicates a certain hierarchy. Heterogeneousness tourism means tourism is a complex system made up of a number of subsystems, economic and non-economic nature. Basic economic subsystems are still the following:

• hospitality • Traffic • Tourism and travel agencies, • Retail, • Various utility services, • Trades. This division could be deeper and more layered, because each of these

subsystems can be divided into a number of other, circled the field, so for example catering, which is a subsystem of tourism yet we can share the hotel and hospitality industry, then traffic can again divide the air, marine, rail, car traffic, etc. 2Blažević B., Turizam u gospodarskom sustavu, Sveučilište u Rijeci, Opatija, 2007., pp. 59.


421405

So, as a key "umbrella " term is introduced hospitality industry, which combines the basic tourist subsystems which are restaurants, leisure facilities, means of transportation and support activities. Compared to the previous model, the key difference is in innovation and a different selection of tourist activities and sub-systems, particularly in the area of facilities for leisure and related activities, where special emphasis on tourism retail and entertainment. Travel does not meet the needs of just one but a whole range of economic and social activities. So tourism is not an isolated area, but it is firm and multiple sub-systems linked with tourism.

This feature should be taken into account in the definition of tourism policy, tourism development planning and investment in enterprise, then in determining the nature of work activities, as well as in defining the role of tourism in creating GDP.

However, the most important tourist subsystems are catering, and accommodation and food and transport. No, we should not think that only they make tourism. No additional content, type of sport, recreation, leisure, travel system would be significantly depleted.

To summarize, these activities are interrelated, provides for the needs of domestic and foreign tourist demand, but at the same time are significant and to meet the needs of consumers and businesses domiciled domestic destinations.

2. YIELD MANAGEMENT IN TOURISM – KEY POSTULATES

Yield management is needed is a system for the analysis of the business, with many elements that are applicable to things in more than one type of business. Further, yield management is a framework for the term set of strategies that enable service industries limited capacity to achieve optimal return on its activities.

The term yield managemet appeared seventies when disordered relations within the airline business began to contribute to maximizing efficiency - productivity, establishing that all seats sold within the lines to be sold prior to takeoff, and what they have achieved by offering different prices of the same flight customers, but at different times.

The basic concept of yield management is to provide adequate service appropriate to the client at the appropriate time and at an appropriate price. The concept involves a careful definition of services, client time and cost.

It is important to accept that yield management is not present only in periods of high occupancy, as it can significantly stimulate demand at a time when low and can prevent so-called price cannibalism, or selling at prices that are below the threshold of profitability.


422406

Therefore, the long-term yield management strategy that aligns the functions of revenue and profitability.

The service can be defined in accordance with the dimensions of service, or how and when it was delivered and how, when and whether reserved. Time, and the timing, means and time of service and the time when the guest expressed his desire to use the same, either by reservation or walk in as a business customer.

The price may be adjusted according to the time of service, time of booking, type of service or according to other appropriate regulations. Finally, the customer or client may be defined in accordance with the requirements relating to the service, time and cost.

The ideal outcome for revenue management strategy is to align the time and service to that of a guest is willing to pay, that is - provide guests the desired service at the desired time at an affordable price, with the organization achieves the maximum possible revenue and operating rating.

Most often, the term yield management involves a method that helps companies sell their capacity right customer, at the right time and at the right price. 3

Since this method is usually developed and implemented the company or service sectors that offer good with a limited duration, as well as those that can not be stored, these concepts and tools are often referred to as revenue management of perishable goods, or simply revenue management.

Revenue management is achieved through the management capacity and price differentiation, which includes the following elements:

Market segmentation - with a careful analysis of price sensitivity, perceived to be a more consumer segments. There is no doubt that that some consumers are aware of and others not being alternatives. Some consumers great value differentiated products, while for others it is of particular importance. Therefore, the pricing is sometimes mistakenly thinking about the market, not market segments. 4

Historical data on bookings and demand – tourist companies own data on past reservations, the level of demand, occupancy, etc. . Deals in particular are key historical data on average prices, attendance, length of stay of guests, etc. . In this way, the hotel is able to relatively accurately predict future demand cycle. 5

3 Kimes, E. S., . Revenue Management on the Links: Applying YieldManagement to the Golf-

Course Industry, Cornell Hotel and RestaurantAdministration Quarterly 41 (1), 2000: 120-127.

4 Milisavljević M., Strategijski marketing, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004., pp. 140. 5 Hyrkäs J., Dynamic pricing agreements of Norwegian hotels from the corporate accounts

perspective, Haaga-Helia, University of Applied Sciences; Oslo, 2011., pp. 12.


423407

Overbooking policy - refers to the obligation of the hotel to have a spare room available, targeting business customers, which sold at full price. In this way, the hotel is protected by a decrease in revenues. The above "cost" to be included in the price of each sold next room, or in the EMR (expected marginal revenue). 6

Information Logistics - which is successful only if it is integrated with other information systems of the hotel. In this manner, duplication of data is avoided, the lack of information, and the like. Poor mutual integration systems are one of the main reasons for yield management in practice, many hotels do not function well. The application of modern information - communication technologies in tourism means using the Internet, GDS and electronic (online ) business in daily business operations. Airlines use computer technology in the reservation of capacity, ticket-issuing, accounting, operations, billing, and other information. As a result of this application, the resulting computer reservation systems (CRS ). First, they were closed static systems of one-way contact - online bookings between airlines and travel agencies selling air tickets. Then, the resulting systems are available is limited, then a cooperative system, to make the improvement has been accessible to multiple systems. 7

3. PRICES DIFFERENTIATION AS A KEY TOOL OF YIELD MANAGEMENT IN TOURISM

The combination of marketing instruments is made in accordance with the requirements and needs of consumers in each market segment. Combination of marketing instruments must clearly represent a lean base for managing and directing marketing activities.

Hence the required careful management 4P (product, place, price and promotion). Previously, we saw that the good quality of the tourist product, traction, so to speak, and other marketing tools, the domino principle - no effect.

However, one should not neglect the proper determination of the level, price, or distribution channels, and promotion process. Of course, the "cocktail" marketing mix must be based on seriously, and dubious research of the tourism market.

6 Mehrotra R., Ruttley J., Revenue Management, Second Edition, American Hotel & Lodging

Association’sTechnology and E-Business Committee, New York Avenue, N. W., Suite 600 Washington, DC 20005-3931., 2006., pp. 32. -33.

7 Njeguš A., Informacioni sistemi u turističkom poslovanju, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010., pp. 174-192.


424408

Thus, combining marketing tools into a single unit obtained mix. Marketing marketing mix evolves and comes from creating or positioning one or more of their own strategy.

Consequently, for the purpose of yield management implementation is necessary to tourist product and prices, and afterwards, create competitive price differentiation. The main factors on which to perform the differentiation of prices are:

• pricing based on costs (Cost-Based Pricing) • pricing strategy is related to the behavior of tourism demand, • pricing based on the behavior of competitors. The cost, therefore, determine the lower limit price below which the

company is not ready to consider selling their products and services. Simply stated costs and add to them a percentage of earnings to determine the selling price is not an online marketing approach, if you ignore the dynamics of the market and the resilience requirements for products-services companies in the same market.

Information about the behavior of competitors, especially the objective information, it is very difficult to obtain.

This is information from the environment in whose objectivity, truthfulness and often not advisable to immediately and easily believe. This fact makes it difficult to make decisions on pricing strategy when it comes to the conduct of the competition.

How you can get a quick and objective information eg. on how to use price competition as a means of competitive struggle, or what the next moves of the competition in pricing policy, or the measures it intends competitive position in the market and so on.

However, it must be the answer to these questions before you decide to implement this pricing strategy:

• Pricing strategies related to the behavior of tourism demand, which is the fundamental question of how many tourists get really value for a specific price.

• Often stressed that it must determine the highest price that the travel consumers are willing to pay. At that moment, somehow market price measures on the one hand, and the quality and cost of the tourist product on the other.


425409

Kirby D. Payne, President of the American hospitality management company, which provides consulting and management in hotels in the U. S., for different prices of hotel services, which often cause confusion to guests and employees in the front office in, gave one of the possible models of price differentiation, taking into consideration previously mentioned risks:8 9

• Rack price • Published Price • Extra person rate • Group price • Club rate • Commercial Price • Negotiating price • Unpopular -Distressed rate

Tourist specific price elasticity is defined as the change in occupancy rate compared to changing the price at the time of pronounced market elasticity. It is information that clearly define elasticity and range of frames in which the prices must move, and which of mentioned categories should be used.

4. IMPLEMENTATION OF YIELD MANAGEMENT IN SOME TOURIST SUBSYSTEMS

a. IMPLEMENTATION IN AIRLINE INDUSTRY Yield management in the airline industry was established by American

Airlines seventies of the last century, as the repercussions of the deregulation of air transportation. American Airlines saved $ 1. 4 billion and generated a profit of $ 893 million in the period from 1989 to 1992 just by using yield management techniques.

It should be emphasized that the airline industry wrap must start from unit costs to arrive at the unit revenue and therefore this element of special attention. 8 www. hotel-online/Ideas adn Trends/articles ;KirbyD. P. Let’s Put Some Sense in Room

Rates, CHA., vidjeti i: 9 Kamath V., Bhosale S., Manjrekar P., Revenue Management techniques in hospitality industry

– A comparison with reference to star and Economy Hotels, Conference on Tourism in India –

Challenges Ahead, , IIMK, 2008., pp. 273.


426410

Picture no. 1. World airline traffic - moving the operating result and profit

Source:Krstić B., Stepanović Lj., :Avio saobraćaj u turbulencijama:neki elementi za formiranje vazduhoplovne politike, Centar za liberalno-demokratke studije, Beograd, 2004., page 91.

Case Study: Low-cost company Easy jet as an exemplar of proper yield management management implementation in the airline industry

As for the models in which easyJet operates, they have perfected it and take advantage of all the benefits they can provide, so they do not have sales agents and that they save on labor and wages. Sales and reservation of seats shall be made exclusively through the Internet, so they have a saving of 25%. The savings are even printing airline tickets, in fact it is enough to remember when rezeracije reservation number and the counter he said with an attached personal document.

Opted for one type of aircraft, Boeing 737-500, due to its characteristics. The planes are used up - 11. 5 hours of flight time per day, which is twice the average. Hence, their policy is based on yield management - managing the offering.

With all of these conditions, they themselves do not allow that in a moment put aside their goal is to increase profits and gain. To summarize, why yield management requires companies such as easyJet:

Unlike most airlines, the price structure of easyJet at a very low level of flexibility and price ranges that are available for any destination are low. For example, one of the destinations, the starting price is 35 $ and the maximum amount $ 129, which depending on the number of reservations made and the number of days to starting of flight. In British Airways for a similar flight, the price ranges from $ 284 for economy class to $ 351 for business class.

easyJet does not offer reservations agency, but directly by phone or internet. Due to that is important to have fast and easy reservation system to level the different price levels.


427411

This system allows staff to achieve high levels of efficiency due to the safety, accuracy and simplicity, which is important for the company and the operators are paid in relation to the actual booking.

The system has proved so successful that in November 2005 achieved a world record in the reservations over the internet, which accounted for 60 % of total bookings for over a year.

Furthermore, it should be noted that the key distinction between traditional revenue management systems that use standard and low cost companies:

• Standard airlines are bound flights, which means that revenue management can be used to increase revenue to more flights, and low cost are not bound flights.

• easyJet there is no possibility of cancellation until a standard airline companies provide this option.

• easyJet not to make reservations through agents

• easyJet operates with a smaller and more distant airports, and a reservation is a unique database with a limited range of destinations.

• easyJet uses only one type of aircraft, and the Boeing 737-500, which makes the booking process easier.

• easyJet offers few services during the summer.

What is the key issue on which there is a whole range of responses for which low cost airlines, easyJet and devote so much attention to yield management :

• easyJet performs segmentation by type of destinations and flight times.

• Prices are dictated by the operating system for the management of revenues.

• Availability and capacity management : capacity of the fixed and it is handling achieving adequate prices, to maximize capacity utilization

• Reservations and negotiation: easyJet is limited because it works with one type of product, and the price is fixed regardless of the type or segment of consumers.


428412

Picture no. 2. Comparison between y yield plan and realized bookings –easyJet example

Source: www. cengage. co. uk/ Barlow G. L. Yield management in budget airlines: The case of easyJet, pp. 8.

b. IMPLEMENTATION IN SPA INDUSTRY Significant industry globally are spa centers - institutions whose purpose

is to improve the health and physical and mental readiness through water, heat, massage and other treatments.

In the U. S. alone, the spa industry in 2003, with an annual income of enviable 11. 2 billion, which is significantly more than the 10. 7 billion in 2001 and $ 5 billion in 1999. year.

According to the U. S. State Spa Association, currently in the U. S. is 12, 100 spa centers in Canada, 2100, at the 2003rd year generated about 136 million visits to these centers. In the U. S., the spa industry, the largest percentage, seven in ten spa centers, waste daily, and then the hotel spa, club, medical, mineral and spa centers to destinations.

In the past five years, the largest percentage growth notes files hotel spa, 290% since 1999. by 2003, while a medical spa centers showed the highest percentage growth in the last two years ( 109% ). Company in 2010. and 2009 indicate a further expansion of the spa industry in the United States in the area of revenue in the domain of number of visitors, but also in terms of building permanent infrastructure.


429413

Picture no. 3. Trend of growth of key parameters in the spa industry

Source:http://www. spatrade. com/spa-news/ispa-releases-new-us-spa-industry-statistics

It should also be emphasized that the spa industry meets certain prerequisites to the use of yield management, because in fact, it is known that these marketing and financial tools are not applicable to any of aplikabilan oblast. Ključni prerogatives in terms of the SPA industry qualifier for the implementation of yield management are:

• Many spas have a fixed capacity in terms of treatment rooms and various demands of tourism consumers (weekend vs. weekday, time of day etc).

• All spa centers operate on the basis of reservation

• However, many reservations are still last minute.

This raises the question of how to apply yield management in the SPA industriji. U the following examples, we define how to optimize the consumption of the working hours, and the second where the expanded range of products and total capacity:


430414

Picture no. 4. Optimization of unit revenues in the spa industry at fixed facilities

Yield Management Spa Example - 100% capacities

Without Yield Management With Yield Management

Service Service Price Margin Hours Profit Hours Profit

Aromatherapy Massage $90 $60 5 $300 30 $1,800

Swedish Massage $100 $50 90 $4,500 40 $2,000

Mud Wrap $150 $120 5 $600 30 $3,600

100 $5,400 100 $7,400

37% growth

Source: resortsuite. com/Pitsilakis F., Yield Management in the Spa Industry, What to Expect and How to Prepare, ppt presentation, slide 15.

CONCLUSION It should be noted that the full focus was on the marketing aspect of

yield management, and the financial statement only repercussion good or bad implementation of these techniques.

Therefore, the aim is to suggest that the variability and dynamics, and then the price is a key optimization tools yield management and pricing policies that fully adjusts in line with market trends, whether it is a competitive behavior or in general, the tendency and the choice of consumers.

Consequently, yield management techniques to be advocates control the execution of marketing, and it includes the process of planning and implementation of optimal profitability of tourist facilities.

Also on adequate concrete examples that yield management gives the same positive results in a completely different tourist subsystems.


431415

REFERENCES 1. Blažević B., Turizam u gospodarskom sustavu, Sveučilište u Rijeci, Opatija,

2007. 2. Hyrkäs J., Dynamic pricing agreements of Norwegian hotels from the

corporate accounts perspective, Haaga-Helia, University of Applied Sciences; Oslo, 2011.

3. Kamath V., Bhosale S., Manjrekar P., Revenue Management techniques in hospitality industry –A comparison with reference to star and Economy Hotels, Conference on Tourism in India – Challenges Ahead, , IIMK, 2008.

4. Kimes, E. S., . Revenue Management on the Links: Applying YieldManagement to the Golf-Course Industry, Cornell Hotel and RestaurantAdministration Quarterly 41 (1), 2000.

5. Krstić B., Stepanović Lj., :Avio saobraćaj u turbulencijama:neki elementi za formiranje vazduhoplovne politike, Centar za liberalno-demokratke studije, Beograd, 2004.

6. Milisavljević M., Strategijski marketing, Ekonomski fakultet, Beograd, 2004. 7. Netessine S., Shumsky R., Inroduction to Theory and Practice of Yield

Management, NFORMS Transactions on Education, Vol. 3, No. 1, 2002. 8. Mehrotra R., Ruttley J., Revenue Management, Second Edition, American

Hotel & Lodging Association’sTechnology and E-Business Committee, New York Avenue, N. W., Suite 600 Washington, DC 20005-3931., 2006.

9. Njeguš A., Informacioni sistemi u turističkom poslovanju, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2010., pp. 174-192.

WEB Sources:

www. hotel-online/Ideas adn Trends/articles ;KirbyD. P. Let’s Put Some Sense in Room Rates, CHA.,

www. resortsuite. com/Pitsilakis F., Yield Management in the Spa Industry, What to Expect and How to Prepare, ppt presentation

http://www. spatrade. com/spa-news/ispa-releases-new-us-spa-industry-statistics

www. cengage. co. uk/ Barlow G. L. Yield management in budget airlines: The case of easyJet,


432416

SAŽETAK

PRIMJENA YIELD MENADŽMENTA U CILJU FINANSIJSKE ODRŽIVOSTI TURISTIČKOG SISTEMA U KRIZNIM PERIODIMA

Yield menadžment se nerijetko karakteriše kao upravljanje prihodima ili prinosima u finansijskom pogledu, što nije u potpunosti tačno, jer je fundament navedenog podsistema menadžmenta u marketinškom konceptu, a tek post festum i u finansijskom aspektu. Naime, ovdje je prvenstveno riječ o cjenovnoj diferencijaciji, dakle upravljanju instrumentom marketinga i njegovom adekvatnom kombinacijom sa ostalim instrumentima marketing mix-a, pogotovo u turbulentnim i kriznim ekonomskim periodima. Uz adekvatnu implementaciju, yield menadžment omogućava ujednačenu iskorištenost kapaciteta i pri promjenljivoj tražnji i time maksimizuje ukupan prinos ili yield, a samim tim i jediničan profit. Svakako, pri primjeni navedene tehnike, treba sagledati i nivoe rizika koji se javljaju. Yield menadžment derivira iz rasta konkurencije među kompanijama, prvenstveno u uslužnim djelatnostima koje se u poslovanju dnevno takmiče za svakog konzumenta što je posebno značajno za turistički sistem, ali i čitav niz turističkih podsistema poput hotelske industrije, F&B sektora, spa industrije, distribucionih kanala. U radu ćemo se posebno i detaljno osvrnuti na primjenu yield menadžmenta na nivou određenih turističkih podsistema, sa posebnim sagledavanjem jediničnih parametara koji omogućava mjerljivost rezultata u ovom domenu. Ključne riječi: yield menadžment, cjenovne strategije, cjenovna diferenciracija, jedinični profit, turistički sistem, marketing mix. . .


433417

Prof. dr Svetlana Mihić1 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica

Doc. dr Bela Muhi2 Univerzitet Educons, Fakultet poslovne ekonomije, Sremska Kamenica Doc. dr Siniša Domazet3 Univerzitet Educons, Fakultet za primenjenu bezbednost, Sremska Kamenica

STIMULATIVNE MERE EVROPSKE UNIJE ZA RAZVOJ RURALNOG TURIZMA – ODGOVOR NA VELIKU RECESIJU*

Apstrakt: Ruralna područja zauzimaju 90% teritorije Evropske unije i u njima živi 60% njenog stanovništva. Poljoprivreda i šumarstvo koriste najveći deo zemljišta i imaju ključnu ulogu u upravljanju prirodnim resursima u ruralnim područjima. Sinergija poljoprivrede i turizma obezbeđuje socio-ekonomski razvoj ruralnih područja i platforma je ekonomske diversifikacije u ruralnim zajednicama, pa je zato jačanje politike ruralnog razvoja postao jedan od najvećih prioriteta Evropske unije. Dosadašnje iskustvo velikog broja zemalja pokazuje da glavni oslonac ruralnoj ekonomiji više ne može biti samo poljoprivreda, već širok spektar aktivnosti zasnovanih upravo na neaktiviranim potencijalima ruralnih područja kao što je i turistički potencijal. Tako da dodatna privredna aktivnost kojoj se pridaje najviše važnosti i od koje se najviše očekuje je turizam u ruralnim područjima. Ključne reči: ruralni turizam, Evropska unija, fondovi, ruralni razvoj

UVOD Turizam je davnih dana postao globalni fenomen. Ravoj turizma,

posebno imajući u vidu njegovo omasovljenje u pogledu broja učesnika u domaćem i međunarodnom turističkom prometu, te razvoj ukupne turističke ponude doprineo je da se turizam „vidi” kao fenomen koji ne priznaje granice.

Turizam je jedna od strateških odrednica privrednog razvoja Srbije. Globalizacijski procesi i promene na tržištu učinili su ga vrlo zahtevnim, tako da razvoj turizma zavisi od niza različitih faktora, među kojima je i pridruživanje Srbije Evropskoj uniji, odnosno uključivanje u interregionalne i prekogranične projekte radi finansijske podrške Evropske unije. Prekogranična i regionalna saradnja jedan je od prinicipa evropskih integracija, a povezivanje regiona pospešuje ekonomsku integraciju, povećava stabilnost i blagotvorno deluje na izgradnju poverenja među susednim zemljama. Otuda Evropska unija vrlo izdašno finansira saradnju graničnih i drugih regiona.

1 [email protected] 2 [email protected] 3 [email protected] * Ovaj rad je deo projekta koji je finansiran od strane Pokrajinskog sekretarijata za nauku i

tehnološki razvoj. Broj projekta 114-451-3327/2013-04

Svetlana Mihić, STIMULATIVNE MERE EVROPSKE UNIJE ZA RAZVOJBela Muhi, Siniša Domazet RURALNOG TURIZMA – ODGOVOR NA VELIKU RECESIJU

434418

Izazovi evropskog turizma su suočeni sa zahtevima za jedinstvenom politikom odgovornom za nivo EU. Ta politika bi trebalo da obezbedi najbolju upotrebu raspoloživih resursa i iskoristi sve moguće sinergije. Glavni cilj ove politike treba da bude poboljšanje konkurentnosti evropske turističke privrede i kreiranje većeg obima i kvaliteta poslova za održivi rast turizma u Evropi i uopšte.

1. TURIZAM U EVROPSKOJ UNIJI

Evropska unija, koja danas obuhvata 28 evropskih država, posebna je tvorevina, kakvoj nema poređenja u istoriji. U drugoj polovini XX i početkom ovog veka Evropska unija je politički i ekonomski objedinila veći deo evropskog kontinenta. Po oblastima koje obuhvata ili reguliše od ekonomije, poljoprivredne politike, trgovine, transporta do pitanja spoljne politike, odbrane, pravosuđa, turizma i mnogih drugih, EU podseća na „superdržavu”, na „organizaciju“ koju neki porede sa „postmodernim carstvom” koje u svom okrilju okuplja evropske „nacije-države”. (Lopandić, 2007: 20)

Dugi niz godina na području Evropske unije velika pažnja se posvećuje razvoju turizma. Novi prioriteti u razvoju turizma Evropske unije iznete su i u strategiji „Evropa 2020“ koja ističe da Evropa mora ostati svetska destinacija broj jedan. Tako da je jasna ambicija svih nosilaca politike evropskog turizma da se ojača turistička industrija, poveća konkurentnost i kvalitet uopšte. Države članice EU trenutno učestvuju u ukupnom svetskom turističkom prometu od 32%.

Podrška razvoju turizma EU uočljiva je kroz veliki broj raznovrsnih programa koji na principima partnerstva i kooperacije turističke privrede zemalja članica (i potencijalnih članica) u celini imaju za cilj da kroz bolje obrazovanje i obuku turističkih kadrova, veće zapošljavanje, brži regionalni razvoj, bolje informisanje, očuvanje i unapređenje prirodnog i kulturnog nasleđa harmonizuju turistički sektor Evropske unije.

Zajedničke turističke aktivnosti na nivou EU dobijaju na značaju 1982. godine kada je Savet Evropske unije usvojio dokument „Početne smernice za razvoj turističke politike Evropske Zajednice”. Godine 1986. godine EU formira savetodavno telo (Savetodavni komitet EU) u cilju efikasnije razmene informacija, konsultacija i saradnje između zemalja članica. U svim dokumentima Savetodavnog komiteta, turizam je označen kao jedan od sektora koji je od velike važnosti za Evropsku uniju, a kao razlozi za takav pristup navode se sledeće:

1. Turizam je privredna oblast koja u EU obezbeđuje značajno rešavanje problema zaposlenosti uz relativno malo ulaganje kapitala;


435419

2. Turizam je značajan sektor u razvoju privrede u celini. Posebno se ističe njegova funkcija u pospešivanju bržeg razvoja nerazvijenih regiona i područja;

3. Turizam igra važnu ulogu u ekologiji i zaštiti prirodnog i kulturnog okruženja;

4. Turizam ruši granice i učvršćuje evropski identitet, što znači da je on faktor koji doprinosi daljem ujedinjenju Evrope;

5. Turizam u okvirima EU predstavlja najpogodniji i najznačajniji homogenizirajući faktor u ostvarivanju njenih ciljeva ekonomskog i uopšte društvenog razvoja.

Neophodno je pomenuti višegodišnji Program podrške evropskom turizmu pod nazivom „Philoxenia” sa jasno razrađenim ciljevima i akcijama, a čije je donošenje predložila komisija EU. Kao konačni cilj ovog programa postavljeno je unapređenje kvaliteta i jačanje konkurentnosti turističke ponude zemalja EU kako bi se obezbedio permanentan rast dohotka od inostranog turizma i što veća zaposlenost u ovom sektoru privrede. Finansijska sredstva su odvojena kao podrška ovom programu u iznosu od 25 miliona eura i to za različita područja radi stimulisanja razvoja turizma.

Evropska komisija je 2005. godine lansirala novu turističku strategiju „Ka jačem partnerstvu za evropski turizam”. Obnovljena politika održivog turizma predložena je kroz Lisabonsku strategiju u februaru 2005. godine i u njoj su istaknute tri ključne smernice budućeg razvoja: 1) izazov rasta i zaposlenosti, 2) izazov okrenut unutar turizma i 3) dijalog i partnerstvo između nosilaca interesa (stejkholdera) u turizmu.

Izazovi evropskog turizma su suočeni sa zahtevima za jedinstvenom politikom odgovornom za nivo EU. Ta politika bi trebalo da obezbedi najbolju upotrebu raspoloživih resursa i iskoristi sve moguće sinergije. Glavni cilj ove politike treba da bude poboljšanje konkurentnosti evropske turističke privrede i kreiranje većeg obima i kvaliteta poslova za održivi rast turizma u Evropi i uopšte.

2. FONDOVI EVROPSKE UNIJE I PROGRAMI DOSTUPNI SRBIJI

Priliv direktnih stranih investicija je za ekonomski razvoj Srbije od ključnog značaja. Veza između priliva investicija i pridruživanja Srbije EU je višestruka. Kao prvo, procesom pridruživanja Srbije EU i potpisivanjem Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, potom sticanjem statusa kandidata se poboljšava investiciona klima u Srbiji. Činjenica da ovaj proces podrazumeva niz reformi institucija i zakonskih rešenja (u oblasti finansija, zaštite konkurencije, borbe protiv korupcije, pravosuđa), čime se postiže pravna sigurnost ulaganja. Investitori imaju veću garanciju da su njihove investicije sigurne.


436420

Republika Srbija treba da prođe kroz nekoliko faza na svom putu ka punopravnom članstvu u Evropskoj uniji. U svakoj ovoj etapi zemlja koja pokaže želju da postane država članica EU (ovo važi i za našu zemlju) može koristiti različite fondove Evropske unije i biti partner u programima dizajniranim za konkretne oblasti u odgovarajućoj fazi u kojoj se zemlja o kojoj je reč nalazi.

Posebno je značajno to što finansijska sredstva iz fondova predstavljaju uglavnom bespovratnu pomoć koja je Srbiji preko potrebna (i koja gotovo da ne može da se dobije sa drugih strana) kako bi ubrzala proces ekonomskog razvoja. Evropska unija je najveći investitor u Srbiji. EU je do sada u Srbiju uložila više od dve milijarde evra bespovratne pomoći i najavila kontinuirani priliv novca svake godine, usmeren na oblasti koje su suštinski važne za naše približavanje EU, koji uvećava našu spremnost da se integrišemo u jedinstveno tržište, uči nas transparentnijem planiranju i poslovanju. Ne treba zaboraviti ni ulaganja EU u energetiku, infrastrukturu, podršku makroekonomskoj stabilnosti, pa ni veoma povoljne kredite Evropske investicione banke.

Fondovi Evropske unije, čija se sredstva usmeravaju na brži razvoj manje razvijenih područja (regija) vremenom dobijaju sve veći značaj, i to Kohezioni fond (za razvoj nerazvijenih zemalja EU), Regionalni fond (za razvoj manje razvijenih regiona EU), Socijalni fond (razni socijalni programi vezani za turizam), Poljoprivredni fond (razvoj seoskog turizma). Iz ovih fondova finansijska sredstva se dobijaju u vidu bespovratne pomoći i to selektivno i na bazi utvrđenih kriterijuma. Mnogi projekti koji su finansirani i mnogi budući projekti nisu u potpunoj vezi sa turizmom ali se očekuje da mogu i indirektno (u kasnijim etapama razvoja) imati pozitivan uticaj i na razvoj turizma (Bakić, 2008, str. 234-238).

Strukturni fondovi Evropske unije nude specijalne programe za razvoj poljoprivrede i sela. Strukturni fondovi predstavljaju finansijske instrumente regionalne politike Evropske unije. Cilj je da se umanje ekonomske i socijalne razlike među regionima unutar evropskog tržišta i obezbedi uravnoteženiji razvoj. Projekti su ograničeni geografski i mogu da uključe više oblasti (npr. vinski putevi, turizam duž Dunava itd.) na osnovu raspisanog tendera. Na tender se mogu prijaviti organizacije, javne ili privatne. Novac se daje za unapređivanje kvaliteta usluga, stvaranja novih aktivnosti, zaštitu okoline, renovacije u smeštaju, razvoj infrastrukture sela i poljoprivredne proizvodnje u funkciji seoskog turizma.

U cilju uprošćavanja sistema spoljne pomoći, kao i postizanja maksimalnih rezultata korišćenja namenjenih finansijskih sredstava, Evropska komisija je donela odluku da sve predpristupne fondove (Phare, ISPA, SAPARD i CARDS), zameni novim predpristupnim instrumentom (IPA – Instrument for Pre-accession Assistance). Instrument predpristupne pomoći - IPA uspostavljen je Regulativom Evropskog saveta br. 1085/2006 od 17. jula 2006. godine. Finansijska vrednost IPA programa u šestogodišnjem razdoblju


437421

(2007–2013) je iznosila 11,468 milijardi evra, a sadržaj pomoći i kriterijumi implementacije novog instrumenta se baziraju na iskustvima stečenima u sklopu primene dosadašnjih programa pomoći.

3. STIMULATIVNE MERE EVROPSKE UNIJE ZA RAZVOJ TURIZMA I SEOSKOG TURIZMA

Dugi niz godina na području Evropske unije velika pažnja se posvećuje razvoju turizma. Podrška razvoju turizma uočljiva je kroz veliki broj raznovrsnih programa, koji na principima partnerstva i kooperacije sa zemljama članicama (i potencijalnim članicama) i turističkom privredom u celini imaju za cilj da kroz bolje obrazovanje i obuku turističkih kadrova, veće zapošljavanje, brži regionalni razvoj, bolje informisanje, očuvanje i unapređenje prirode i kulturnog nasleđa, harmonizuju turistički sektor Evropske unije. Na području Evropske unije poslednjih decenija značajna pažnja se posvećuje razvoju pojedinih instrumenata i mera koje treba da omoguće skladan i kontinuiran razvoj turizma. Putem specijalizovanih institucija i fondova Evropska unija pomaže i direktno učestvuje kroz razne forme u razvoju turizma. Tako na primer preko Evropskog regionalnog fonda (European Regional Development Fund) finansijska sredstva se dobijaju na bazi konkursa (projekta). Iz ovog fonda delimično je finansirana turistička izgradnja više regija u Francuskoj (npr. Aquitain Languedoc), Italiji (Region Mezzogiornio), Republici Irskoj itd. Preko Poljoprivrednog Fonda (European Agricultural Guidance and Guarantee Found) finansiran je razvoj seoskog turizma u zemljama članicama Evropske unije. Posebna pažnja se pridaje i očuvanju okruženju (prvenstveno prirodne sredine), što se reguliše odgovarajućim propisima i zakonima, tako da se sve veći značaj pridaje i ekološkom (Muhi, 2011: 115).

Bitno je naglasiti da je na ovim osnovama, kao i zaključka Evropskog turističkog foruma iz 1995-e godine donesen višegodišnji program za podsticaj razvoja turizma „Philoxenia“ za period od 1997-e do 2000-e godine. Osnovni cilj ovog programa je bio unapređenje kvaliteta i konkurentnosti Evropskog turizma na međunarodnom turističkom tržištu. Početkom 90-ih godina usvojena je i tzv. „zelena knjiga“ koja posebno apostrofira značaj razvoja seoskog i ekološkog turizma kroz zaštitu okruženja i kulturnog nasleđa.4

Na zasedanju Evropske konferencije ministara odgovornih za regionalno planiranje (Hanover, 2000) usvojen je program za bolje povezivanje regiona Evrope. Tada su definisani principi održivog prostornog razvoja, koji se odnose i na turizam. Potencira se visokokvalitetan i održivi turizam, turizam prilagođen lokalnim i regionalnim karakteristikama, uz horizontalno i vertikalno povezivanje inicijative i receptive. Na zasedanju jasno je potencirana i potreba regionalnog povezivanja Evropskih zemalja u nizu akcija i delatnosti. Izvesni 4 Opširnije videti u: Philoxenia in the 21st Century, European Commission, 1995.


438422

zaključci odnose se i na regionalnu, interregionalnu i međudržavnu saradnju u domenu turizma. Insistira se na poboljšanju funkcionalnih veza gradova i seoskih naselja, smanjenju štetnih uticaja na životnu sredinu, zaštiti prirodnog i kulturnog nasleđa, povećanju fonda kulturne baštine i insistira na razvoju visoko kvalitetnog održivog turizma. Konstatovano je da politika prostornog razvoja teži korišćenju razvojnih mogućnosti, koje obezbeđuju turizam, posebno u slučaju siromašnih regiona. Prednost bi trebalo da imaju visoko kvalitetni i održivi oblici turizma, kao što je između ostalog i seoski i ekološki turizam.5

Značajna pažnja u Evropskoj uniji daje se podržavanju inicijativa seoskog turizma unutar šireg konteksta razvoja regija i sela. Komplementarna korist se postiže stvaranjem različitih mogućnosti za zapošljavanje lokalnog stanovništva. Prema podacima panevropske asocijacije seoskog turizma (EuroGites) u Evropi postoji oko 200.000 registrovanih pružalaca usluga u seoskom turizmu sa više od 2 miliona ležaja.

Evropska unija je ušla u peti generaciju Plana ruralnog razvoja. Jedan od glavnih ciljeva ove nove politike ruralnog razvoja jeste poboljšanje kvaliteta života kroz podsticaje za raznovrsne privredne aktivnosti u ruralnim oblastima. U to spadaju i dopunske delatnosti na selima i farmama, kao što je turizam.

Politika ruralnog razvoja Evropske unije se fokusira na tri tematske osovine u okviru regulative ruralnog razvoja:6

povećanje konkurentnosti u poljoprivrednom sektoru; poboljšanje kvaliteta životne sredine u selima, kroz podršku upravljanja

zemljištem; poboljšanje kvaliteta života u ruralnim područjima i diverzifikacija

ruralne ekonomije (gde spada i turizam);

Turistička industrija postala je jedan od sektora najvećeg značaja za evropsku ekonomiju u celini. Novi prioriteti u razvoju turizma Evropske unije iznete su u strategiji „Evropa 2020“. EU je predložila novu strategiju pod nazivom Evropa 2020 za održivi ekonomski rast. Ova strategija sadrži u sebi, i usmerena je na konsolidaciju javnih finansija uz istovremeno promovisanje ekonomske integracije, investiranja u pan-Evropsku energetsku i transportnu infrastrukturu i razvoj budućih informacija i komunikacionih tehnologija. Veliki akcenat je takođe stavljen na poboljšanje veština i promociju inovacija. Posmatrano u celini, EU je jedna od najkonkurentnijih svetskih privreda, prema

5 Opširnije videti u: Guiding Principles for Sustainable Spatial Development of the European

Continent, European Conference of Ministres responsible for Regional Planning (CEMAT), Hanover, 2000.

6 Prema: http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_en.htm - Rural Development policy 2007-2013


439423

Indeksu globalne konkurentnosti koji koristi Svetski Ekonomski Forum za rangiranje zemalja po stepenu konkurentnosti. Evropa 2020 predstavlja strategiju privrednog i održivog rasta u narednoj deceniji. U svetu turbulentnih promena, EU treba da postane konkurentna, visoko održiva, inkulzivna ekonomija (Batić, 2011:127-149).

4. TURIZAM KAO INSTRUMENT POLITIKE RURALNOG RAZVOJA EU

Koncepcija ruralnog razvoja Evropske unije se tokom vremena konstantno menjala i razvijala: od konsolidacije zemljišta i razvoja infrastrukture, preko nacionalnih programa za podršku poljoprivrednicima, do kreiranja politike EU u oblasti regionalnog i ruralnog razvoja. Razvijani su i razni programi podrške ruralnom i regionalnom razvoju. Trend 1970-ih godina bio je obnova sela, da bi 1980-ih godina programi zaštite prirode, ekosistema i izgradnja rekreacionih oblasti u ruralnim sredinama bili aktuelni. 1990-e godine obeležile su strukturni fondovi EU za ruralni razvoj, kada je i poseban akcenat stavljen na ruralni razvoj i regionalni menadžment.

Traženje novih načina revitalizacije ruralnih područja izrodilo je koncepciju, najpre integralnog ruralnog razvoja i multifunkcionalne poljoprivrede aktivnosti, a kasnije i srodnih koncepata koje čine diversifikaciju ekonomskih aktivnosti na selu (uključujući i turizam), očuvanje ruralnog pejzaža, zaštitu i unapređenje životne sredine i reafirmaciju tradicionalnih kulturnih vrednosti sela (Nikolić, 2006: 47).

Ruralna područja zauzimaju 90% teritorije Evropske unije i u njima živi 60% njenog stanovništva. Poljoprivreda i šumarstvo koriste najveći deo zemlji-šta i imaju ključnu ulogu u upravljanju prirodnim resursima u ruralnim podru-čjima. Sinergija poljoprivrede i turizma obezbeđuje socio-ekonomski razvoj ruralnih područja i platforma je ekonomske diversifikacije u ruralnim zajednicama, pa je zato jačanje politike ruralnog razvoja postao jedan od najvećih prioriteta Evropske unije. Dosadašnje iskustvo velikog broja zemalja pokazuje da glavni oslonac ruralnoj ekonomiji više ne može biti samo poljoprivreda, već širok spektar aktivnosti zasnovanih upravo na neaktiviranim potencijalima ruralnih područja kao što je i turistički potencijal. Tako da dodatna privredna aktivnost kojoj se pridaje najviše važnosti i od koje se najviše očekuje je turizam u ruralnim područjima.

Imajući u vidu višestruke pozitivne uticaje turističke delatnosti (naročito ekonomske), Evropska unija preduzima brojne stimulativne mere čiji je zajednički cilj podsticanje razvoja svih relevantnih vidova turizma, turističkog prometa i potrošnje u ruralnim regijama. Ove mere imaju širok dijapazon primene i dejstva, a pretežno su usmerene na podsticanje razvoja turizma, valorizovanje prirodnih i drugih resursa, permanentno podizanje kvaliteta


440424

turističkih proizvoda, stimulisanje izvoza roba i usluga kroz turističku delatnost, uspostavljanje odgovarajućeg modela upravljanja turizmom, bolju organizaciju, efikasniju zaštitu prirodnog okruženja itd.

Razvoj turizma je heterogena i dinamična ekonomska, društvena, prostorna i politička pojava koja na ruralna područja utiče pozitivno i negativno, o čemu se posebno mora voditi računa u pripremi i sprovođenju programskih aktivnosti. U pozitivne efekte pre svega spada mogućnost otva-ranja novih radnih mesta i ostvarivanja dodatnog dohotka koji ostaje unutar lokalnih i regionalnih okvira, veći stepen očuvanja okoline kroz povećan interes za njeno uređenje i organizaciju, revitalizacija kulturnog i arhitektonskog nasleđa, uspostavljanje trajnih veza između lokalnih zajednica i domaćeg ili međunarodnog tržišta. U negativne efekte spadaju konflikti među različitim delatnostima u ruralnom okruženju, razni ekološki problemi izazvani poveća-nim opterećenjem i korišćenjem prostora, porast životnih troškova lokalnog stanovništva, komercijalizacija ruralnih područja i sl (Nikolić, 2006: 40).

5. OSTALI FONDOVI I PROGRAMI EU

IPARD IPARD predstavlja pretpristupni program EU u periodu od 2007-2013.

godine i sastavni je deo instrumenta pretpristupne pomoći (IPA)-peta komponenta. Početak korišćenja IPARD sredstava u Republici Srbiji biće značajni za poljoprivrednu proizvodnju u Srbiji, pre svega jer će sredstva namenjena ruralnom razvoju povećati i do nekoliko puta. Time se sredstva namenjena investicionoj podršci značajno uvećavaju i podstiče se razvoj poljoprivrede i njena priprema za ozbiljnu utakmicu na unutrašnjem tržištu EU. Takođe, to će biti trenutak kojim Srbija trasira put ka zajedničkoj poljoprivrednoj politici EU i otvara vrata mnogo značajnijim sredstvima (i do milijarde evra). U tom pogledu, neophodno je pripremiti sve preduslove za intenzivno korišćenje IPARD fonda, uključujući i povećanje dostupnosti novca poljoprivrednom sektoru kroz podršku kreditnim aktivnostima, uspostavljanje garancijskog fonda za poljoprivredu i slično. Najveće prednosti koje IPARD donosi u nacionalne sisteme podrške poljoprivredi su predvidljivost i transparentnost isplate sredstava. Kako podrška poljoprivrednoj proizvodnji svake zemlje zavisi od procenta rasta BDP-a i opšteg napretka nacionalne ekonomije, tako se i poljoprivredni budžet modifikuje u skladu sa trenutnim okolnostima. Za razliku od nacionalnih sredstava koja se najčešće određuju godišnje i gde je najveći problem konzistentnost podrške, u slučaju IPARD sredstava, budžet se određuje sedmogodišnje, u roku budžetskog perioda EU. To znači da se iznos sredstava i forma podrške gotovo nikako, ili vrlo malo menjaju, što omogućava korisnicima dugogodišnje planiranje.


441425

Prioriteti IPARD programa odnose se na:

1. Poboljšanje tržišne efikasnosti i primenu standarda EU; 2. Pripremne aktivnosti za mere razvoja poljoprivrede i zaštite životne

sredine; 3. Razvoj ruralne ekonomije

Navedeni ciljevi će biti ostvareni kroz primenu više mera. Prvo, ulaganja u poljoprivredu radi restrukturiranja i dostizanja standarda Unije preko investicija u poljoprivredna gazdinstva. Drugo, podrška u cilju lakšeg osnovanja i administrativnog rada grupa proizvođača u svrhu adaptiranja proizvodnje i učinka članova grupa proizvođača zahtevima tržišta, zajedničkog iznošenja roba na tržište, ali i utvrđivanja zajedničkih pravila o informacijama o proizvodnji. Treće, investicije u preradu i marketing poljoprivrednih i ribarskih proizvoda u cilju restrukturiranja ovih delatnosti i dostizanja standarda Unije. U ovo nisu uključene investicije na nivou trgovine na malo. Četvrto, aktivnosti za unapređenje životne sredine, preko sprovođenja pilot projekata (organska proizvodnja, smanjenje korišćenja veštačkog đubriva i slično). Peto, priprema i sprovođenje strategija razvoja sela, preko projekata i osnivanja i vođenja lokalnih državno-privatnih partnerstava. Šesto, poboljšanje i razvoj seoske infrastrukture, preko projekata u oblastima kao što su upravljanje otpadom, snabdevanje električnom energijom i slično. Sedmo, podsticanje razvoja privrednih aktivnosti na selu, podsticanje zapošljavanja. Osmo, unapređenje obuke i usavršavanja aktera u ovoj oblasti. Deveto, pomoć državnoj administraciji u sprovođenju IPARD programa.

LEADER program

LEADER program (Links between actions for the development of the rural economy) predstavlja još jedan izraz nastojanja EU da potpomogne ruralni razvoj i posebno održivi turizam. LEADER je inicijativa Europske Zajednice za mobiliziranje i provedbu ruralnog razvoja u ruralnim zajednicama kroz lokalna partnerstva javnog i privatnog sektora („Lokalne akcijske grupe"). Imajući u vidu da Republika Srbija nastoji da se priključi Evropskoj uniji, potrebno je izgraditi nacionalne i lokalne kapacitete kako bi se pomenuti program na najbolji mogući način iskoristio.

Odmah treba naomenuti da se LEADER program zasniva na sedam principa:

1. Teritorijalna podela; 2. Pristup od dole prema gore; 3. Partnerstvo bazirano na lokalnim akcionim grupama (LAG);


442426

4. Inovativnost; 5. Integrisani razvoj; 6. Umrežavanje i kooperacija; 7. Saradnja

6. NEKI OD USPEŠNO IMPLEMENTIRANIH PROJEKATA U OKVIRU PROGRAMA EVROPSKE UNIJE

Koherentni prekogranični razvoj ekonomije Potisja Nosilac projekta je Pokrajinski sekretarijat za privatizaciju,

preduzetništvo, mala i srednja preduzeća. Partneri na projektu su Centar za strateško ekonomska istraživanja „Vojvodina-CESS“, Opština Kanjiža, Viša škola Tessedik Samuel - Sarvaš, Mađarska. Cilj projekta je razvoj biznisa zasnovanog na potencijalima reke Tise i uspostavljanje dugoročne poslovne prekogranične saradnje između Srbije i Mađarske u oblasti poljoprivrede, MSP, turizma (pre svega seoskog i ekološkog), ekologije i strateškog planiranja.

Projekat prekogranične saradnje Hrvatske i Srbije „Turizam zdrave hrane”

U projektu prekogranične saradnje Hrvatske i Srbije „Turizam zdrave hrane” učestvuje opština Sombor i Apatin, odn. Osijek sa hrvatske strane. Programom je predviđeno da domaćinstva koja će se baviti seoskim turizmom, proizvoditi ekološku hranu i baviti se starim zanatima, prođu obuku koja će im pomoći da steknu neophodna znanja iz oblasti turizma. Projekat nema za cilj promociju ugostiteljskih objekata, već dolazak gostiju kod domaćina koji se bave proizvodnjom ekološki zdrave hrane i tradicionalnih predmeta. Članovi tih domaćinstava će svoju robu nuditi i na posebnim sajmovima, koji će biti organizovani za tu vrstu proizvoda. Sveopšti cilj projekta je da se seoska domaćinstva spasu nestanka i da se ohrabre mladi ljudi da ostanu na selu gde će proizvoditi i zarađivati.

Projekat „Tradicija za budućnost - seoski turizam bez granica“ Opština Apatin je početkom 2011. godine započela sprovođenje

projekta „Tradicija za budućnost - seoski turizam bez granica“ (Tradition for the Future - Rural Tourism across Borders) IPA programa prekogranične saradnje Hrvatska-Srbija 2007-2013. Projekat predviđa aktivnosti na teritoriji Osiječko-Baranjske županije u Hrvatskoj i Zapadno-Bačkog okruga u Srbiji i traje 18 meseci. Njegove aktivnosti su fokusirane na razvoj održivog seoskog turizma, podsticanje zapošljavanja, razmenu iskustava, zajednice dobre prakse duž hrvatsko-srpske granice. Nosioci ovog zajedničkog projekta su Opština


443427

Apatin i Centar za poduzetništvo Osijek dok su pridruženi partneri u projektu Udruženje „Somborski salaši“ i „Kraljevsko istorijsko društvo“ (Srbija), odnosno grad Osijek, Opština Bilje i Opština Jagodnjak (Hrvatska). U okviru projekta osnovano je i udruženje EcoRural.

Projekat „Model održivog gazdovanja na salašima u pograničnom regionu Srbije i Mađarske”

Projekat održivog gazdovanja na salašima sprovodi Udruženje baštovana iz Sente zajedno sa partnerima iz Segedina. Cilj projekta je da se poboljša i unapredi poljoprivredna proizvodnja a kasnije i prodaja na salašima u pograničnoj teritoriji Vojvodine i Mađarske kao i uključivanje salaša u alternativne, dopunske oblasti privređivanja u koje spada i turizam. U okviru projekta izabrana su tri salaša u Vojvodini i tri u Mađarskoj.

Projekat „Bogatstvo različitosti“ Dunavski turistički Klaster Istar21 u saradnji sa Vladom Vojvodine

realizuje projekat „Bogatstvo različitosti” (The wealth of diversity). Ovaj projekat ima za cilj da kroz razvoj multikulturalne ture kroz Vojvodinu i Podunavlje predstavi ovaj deo Evrope kao jedinstven turistički proizvod. Projekat „Bogatstvo različitosti“ podrazumeva turističke ture u okviru kojih se posećuju vojvođanska sela i upoznaju kulture, gastronomija i muzika Srba, Mađara, Slovaka, Rumuna, Hrvata, Bunjevaca, Šokaca, Roma, Bugara, Makedonaca, Slovenaca i drugih naroda koji žive u Vojvodini. Projekat je predstavljen i na sajmu turizma WTM u Londonu. Kroz ovaj projekat treba da se obezbede uslovi za nova radna mesta u selima, stimulišu mladi, žene i ostali nezaposleni da ostanu u ruralnom području i doprinesu razvoju svojih opština, pospeši plasman lokalnih proizvoda i podigne svest seoskog življa o neophodnosti očuvanja životne sredine.

Savet Ministara Evrope je Udruženju „Podunav“ iz Bačkog Monoštora, jednog od 14 izabranih sela u projektu „Bogatstvo različitosti“, dodelio posebnu pohvalu jer je svojim angažovanjem doprinelo podsticanju očuvanja jedinstva prirode i tradicije, značajne za održivi razvoj Republike Srbije. Udruženje „Podunav“, koje je svoje aktivnosti započelo pre desetak godina kada su svetski stručnjaci za zaštitu životne sredine ovaj predeo nazvali „Evropski Amazon“. Projektom „Predeli Bačkog Monoštora“ nominovalo je ove godine Srbiju za nagradu „European landscape award“ (Evropska nagrada za predeo) koju dodeljuje Evropska komisija svake dve godine, i time skrenulo pažnju na razvoj seoskog i ekološkog turizma i jačanje svesti o značaju zaštite životne sredine i prirode specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje.


444428

ZAKLJUČAK Podrška razvoju turizma EU uočljiva je kroz veliki broj raznovrsnih

programa koji na principima partnerstva i kooperacije turističke privrede zemalja članica (i potencijalnih članica) u celini imaju za cilj da kroz bolje obrazovanje i obuku turističkih kadrova, veće zapošljavanje, brži regionalni razvoj, bolje informisanje, očuvanje i unapređenje prirodnog i kulturnog nasleđa harmonizuju turistički sektor Evropske unije.

Imajući u vidu višestruke pozitivne uticaje turističke delatnosti (naročito ekonomske), Evropska unija preduzima brojne stimulativne mere čiji je zajednički cilj podsticanje razvoja svih relevantnih vidova turizma, turističkog prometa i potrošnje. Na području Evropske unije poslednjih decenija značajna pažnja se posvećuje razvoju pojedinih instrumenata i mera koje treba da omogućuje skladan i kontinuirani razvoj turizma. Putem specijalizovanih institucija i fondova Evropska unija pomaže i direktno učestvuje kroz razne forme u razvoju turizma, a regionalna i prekogranična saradnja pruža velike mogućnosti za turističke projekte u pograničnim regionima. Ovo je posebno važno za Vojvodinu jer se kroz Instrument za predpristupnu pomoć IPA nastavlja sa finansiranjem prekograničnih programa sa Mađarskom, Rumunijom, Hrvatskom i Bosnom i Hercegovinom.

LITERATURA 1. Bakić, O., Marketing u turizmu, Fakultet za uslužni biznis, Sremska

Kamenica, 2008 2. Batić, J., Perspektive povećanja konkurentnosti EU, časopis Industrija, vol.

39, iss. 4. 2011 3. Guiding Principles for Sustainable Spatial Development of the European

Continent, European Conference of Ministres responsible for Regional Planning (CEMAT), Hanover, 2000.

4. http://ec.europa.eu/agriculture/rurdev/index_en.htm - Rural Development policy 2007-2013

5. Kronja, J., Programi Evropske zajednice, Fond za otvoreno društvo, Beograd, 2007

6. Lopandić, D., EU i proces stabilizacije i pridruživanja sa zemljama JIE, Media centar, Beograd, 2004

7. Lopandić, D., Reforma Evropske unije, Zapadni Balkan i Srbija, Institut ekonomskih nauka, Beograd, 2007, pp. 20-25

8. Muhi, B., Ruralni turizam kao faktor revitalizacije sela u Vojvodini – izazovi i mogući pravci razvoja, časopis Ekonomika poljoprivrede, Naučno društva agrarnih ekonomista Balkana, God. 57, br. 3, 2010, pp 475-487


445429

9. Muhi, B., Ruralni turizam kao komponenta integralnog i održivog razvoja sela u Vojvodini, Zbornik Matice srpske za društvene nauke, Novi Sad, br 142/2013, pp 135–143

10. Muhi, B., Stimulativne mere Evropske unije za razvoj turizma u ruralnim područjima, časopis Poslovna Ekonomija, Univerzitet Educons, God V – broj 1/2011, pp 107-125

11. Svetlana, M., Muhi, B., Domazet, S., Mihajlović, M., Supić, D., Razvojni pravci turizma uz podršku fondova Evropske unije – šansa za privredni oporavak Vojvodine, časopis Poslovna Ekonomija, god VII, broj 2/2013, pp. 271-298

12. Muhi, B., Tomić, E., Finansijski instrumenti Evropske unije u stimulisanju razvoja turizma Srbije sa osvrtom na seoski i ekološki turizam, časopis Poslovna Ekonomija, god VII, broj 1/2013, ISSN 1820-6859, UDK 3338.48:061EU, str. 239-256

13. Nikolić, M., Živanović, J., Indikatori ruralnosti i razvojne šanse lokalnih zajednica, Ekonomika poljoprivrede, god. 53, Tematski broj, Beograd, 2006, pp. 47

14. Philoxenia in the 21st Century, European Commission, 1995. 15. Pregled programa i fondova Evropske unije otvorenih za Srbiju u periodu

2007-2013. godine, Centar za strateško ekonomska istraživanja „Vojvodina-CESS“, 2008.

16. Vasilevska, Lj., Ruralni turizam u okviru multifunkcionalne poljoprivrede – mogućnosti i ograničenja, Regionalna turistička konferencija „Regionalna saradnja u razvoju turizma“, Privredna komora, Beograd, 2009, pp. 36

SUMMARY

STIMULATING PROGRAMS OF EU FOR RURAL TOURISM - AN ANSWER TO A GLOBAL RECESSION

In the European Union, in recent decades, considerable attention is paid to the development of specific instruments and measures to ensure the harmonious and sustained development of tourism. Through various institutions and funds the European Union is helping the regional tourism development. Tourism is one of the strategic guidelines of the economic development of Serbia. Globalization processes and changes in the market have made it very demanding, so tourism development depends on a number of factors, including the accession of Serbia to European Union and participation in inter-regional projects for the financial support of the European Union. Cross-border and regional cooperation is one of the principles of European integrations and connectivity of the region promotes economic integration, increases the stability and has beneficial effect on building trust among neighboring countries. The aim of this paper is to point out the importance of regional, cross-border and transnational cooperation, as well as the structural funds of the European Union as a model for financing tourist projects in Serbia.

Keywords: rural tourism, European Union, funds, rural development...


446430


Documents

VELIKA RECESIJA I KRIZA NEOLIBERALNE EKONOMIJE THE