Unit...Unit – 04 of this course material is designed and developed by e-PG pathshala, an initiative of the MHRD under its National through ICT (NME-ICT) being Master of Arts in Sanskrit

Unit – 04 of this course material is designed and developed by e-PG pathshala,

an initiative of the MHRD under its National through ICT (NME-ICT) being

executed by the UGC ….

Master of Arts in Sanskrit

(MASK)

SK-02

Grammar (Siddhanta-kaumudi)

Block -04

Syntax

UNIT- 1 APADANA-KARAKA / PANCHAMI VIBHAKTI

UNIT-2 KRDYOGA-SASTHI AND SESE-SASTHI

UNIT-3 PRATIPADAVIDHANA-SASTHI

UNIT-4 ADHIKARANA-KARAKA / SAPTAMI - VIBHAKTI

MASK PROGRAMME

EXPERTS COMMITTEE

Prof. Prafulla Kumar Mishra, Former Vice-Chancellor, North Odisha University

Prof. Raghunath Panda , Retd. Prof, Utkal University

Prof. Gopal Krishna Dash, Retd. Prof. , Utkal University

Dr. Madhusudan Mishra, Controller of Exams , Sri Jagannath Sanskrit University, Puri

Dr. Harmohan Mishra , Reader ( Retd.)

Dr. Kadambini Dash , Reader in Sanskrit, SB Women’s College,

Dr. Debabrata Mohapatra , Sr . Lect. In Sanskrit, Emartidevi Women’s College,Cuttack

Dr. Nibedita Pati, Lecturer in Sanskrit , S.B Women’s College

CONVENOR

Dr. Dillip Kumar Nayak , Reader in Odia ,

Officer In Charge, Regional Centre, B.J.B Auto. College Bhubaneswar

COURSE WRITER

Dr. Narayan Prasad Dash , Associate Professor (Retd.), S.V.M Auto College, Jagatsingpur

( Unit – 1 , 2 & 3 )

PROGRAMME COORDINATOR

Dr. Sareeta Pujari , Senior Academic Consultant, OSOU, Sambalpur

Mr. Pratap Kumar Meher , Academic Consultant , Sanskrit , OSOU, Sambalpur

MATERIAL PRODUCTION

Dr. Manas Ranjan Pujari

Registrar Odisha State Open University, Sambalpur

© OSOU, 2019. History of Vedic Literature is made available

under a Creative Commons Attribution-ShareAlike 4.0

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Printed by :

http://creativecommons.org/licences/by-sa/4.0

Odisha State Open University, Sambalpur 1

UNIT-1: EXPLANATION OF ALL SUTRAS DEALING

WITH APADANA KARAKA

Structure

1.1 Learning Objectives

1.2 A General Introduction on Karaka-vibhakti

1.3 Background of the Unit

1.4 Explanation of all Sutras Dealing with Apadana Karaka

1.4.1 DeHeeoevekeÀejkesÀ keÀejkeÀefJeYeÊeÀ³e:

1.4.2 DeHeeoevekeÀejkesÀ GHeHeoefJeYeÊeÀ³e:

1.4.3 Self-check questions

1.5 Answers to Self-check questions/exercises

1.6 Glossary of Words

1.7 Bibliography and Materials recommended for Further Study

1.8 Model Questions

1.1. LEARNING OBJECTIVES

After going through the unit, a student will be able to –

1. know the Paninian definition of ablative case along with the

technical principles of its application in word-formation and

sentence-building.

2. demonstrate an increased capacity to read and understand the

technical and literary texts governed by ablative case.

3. develop his/her expressive skills like speaking and writing in

Sanskrit with the help of the case-theory under treatment in

right perspective.


4. manage translation activity of Odia/ English texts into Sanskrit

and vice-versa.

5. pursue a multi/bilingual higher study/research from their

syntactic and semantic points of view with special reference to

ablative case and case affix.

1.2 A GENERAL INTRODUCTION ON KARAKA-VIBHAKTI

The Nomenclature :

Sanskrit grammar acknowledges the doctrine of sphota and

therefore accepts the potentiality of expressing the sense in words

and sentences. So to establish the correctness of a sentence,

Siddhantakaumudi takes up the treatment of karaka and vibhakti in

its Karakaprakaranam after dealing with necessary topics like

sandhi, supkarya, lingakarya etc. Vibhaktyarthaprakarana,

Subarthaprakarana or Karakadivibhaktyarthaprakarana are other

names of this topic. The question of inclusion of tin in

Vibhaktyarthaprakarana can be eradicated by the aphorisms like

³eg<ceÐegHeHeos meceeveeefOekeÀjCes mLeeefvev³eefHe ceO³ece: (Hee. 1.4.105), DevegoeÊeef*le DeelcevesHeoced (Hee.1.3.12), and

the notes of Tattvabodhini efJeYeefÊeÀefjn keÀejkeÀMeefÊeÀ:, efJeYep³eles Deve³ee ÒeeefleHeefokeÀeLe&: Fefle

J³eglHeÊes: on DeJ³e³eb efJeYeefÊeÀ...(Hee., 2.1.6) as DevJeLe&meb%ee~The presence of

sambandhasasthi in Karakaprakarana can be resolved by the

maxim- yeengu³esve J³eHeosMee YeJeefvle as seen in veiejb iele: to convey that most of the

citizens have left. The name Subarthaprakarana is appropriate which

is chosen by Kaundabhatta in his Vaiyakaranabhusanasara.

Karaka and its Nature :

The word ‘karaka’ occurs first in Panini and literally means the doer

or the agent. Since the word ‘karta’ is used in this sense, the sense


of karaka is generalized to mean ‘case’. Thus in the sentence osJeoÊe:

He®eefle, Devadatta is the agent since he places the pot on the stove,

pours water into it, puts rice into it and so on. When we say mLeeueer He®eefle

or SOe: He®eefle, the locative or the instrumental are used as agent in the

sense that the rice is getting quickly cooked by the thinness of the

pot resulting in being hot soon and the fuel is able to go on burning

till the rice is softened.

keÀejkebÀ efveefceÊeb nslegefjefle He³ee&³e:~ keÀejkeÀMeyo½ee³eb ueeskesÀ Òeefme×esçJ³eglHeVees efveefceÊeHe³ee&³e:~ ³eefo CJegued

Òel³e³eevle: m³eeled leoe keÀÊe=&Meyosve meceeveeLe&: m³eeled~ SJeb ®e meefle ef$eÀ³eecegK³em³ewJe keÀejkeÀHeosveeefYeOeeveb

YeJesefoefle pe³eeefol³eeoerveeb celeced~ Yee<³ekeÀejmleg keÀjesleerefle keÀejkeÀefcel³een~ Dee efJekedÀefuelespJe&ueveef$eÀ³eeb kegÀJe&ved

keÀeÿceefHe, DeefOeÞe³eCeef$eÀ³eeb kegÀJe&leer mLeeuîeefHe, meeJe³eJeefJekedÀefueefleb kegÀJe&oVeceefHe, Je=#eeled He$eb Heleefle Fl³e$e

He$em³e efJeYeeieb Òel³eelcevees efveefceÊeleeb kegÀJee&Cees Je=#eesçefHe, efJeÒee³e ieeb ooeleerl³e$e iees: mJeerkeÀejb kegÀJe&ved efJeÒeesçefHe

keÀejkebÀ YeJel³esJe~Dele SJe meJee&C³eefHe keÀejkeÀeC³eefYeefOe³evles~ les<eevleg meJex<eecee³eespeveb kegÀJe&ved osJeoÊees efn cegK³e:

keÀÊee& YeJeefle~ ³eefo Hegve: mJeef$eÀ³eeb kegÀJe&leeb keÀeÿeoerveeceefHe cegK³elJeb efJeJe#eles leoe keÀeÿb He®eefle mLeeueer He®eefle

Deesoveb He®eleerl³eeÐeefHe YeJeefle~ les<eeb ceO³es ³eoe ³em³e ef$eÀ³eeJ³eeH³elJe-meeOekeÀlecelJeeefo-J³eeHeejYesoeHes#ee

efJeOeer³eles leoe keÀce&lJekeÀjCelJeeefokeÀefceefle~ leLee®eesÊeÀced iees³eer®evêsCe-

efve<HeefÊecee$ekeÀÊe=&lJeb meJe&$ewJeeefmle keÀejkesÀ~

J³eeHeejYesoeHes#ee³eeb keÀjCelJeeefomecYeJe:~~

Karaka is used in the technical sense of ‘instrument of action’.

keÀejkeÀMeyo½e efveefceÊeHe³ee&³e:~ keÀejkebÀ nslegefjefle veeLee&vlejced~ keÀm³e nsleg:~ ef$eÀ³ee³ee:~ keÀeefMekeÀe on

Hee., 2.4.23~ Karaka, in short, is the capacity in which a thing becomes

instrumental in bringing about an action. This capacity is looked

upon as the sense of the case-affixes called as vibhaktis. In

Karakaprakarana, rules regulating all the seven traids of vibhaktis

and the rules defining six karakas technically termed as Karta,

Karma, Karana, Sampradana, Apadana and Adhikarana are dealt

with. Thus the chapter governs the cases and case-affixes which


indicate different meanings. Karaka is the relation between a noun

and a verb in a sentence.This meaning is derived from the

etymology of karaka which is explained in two ways. ef$eÀ³eeb keÀjesleerefle

ef$eÀ³ee³eecevJesleerefle Jee keÀejkeÀced. That which performs or is related to a

performance is called ‘karaka’- ke=À + CJegued (DekeÀ)~ As long as there is no

performer of the performance, the activity cannot begin despite the

existence of other instruments. The action of all other instruments

are controlled by the agent i.e. karta. Karta is independent and it

never indulges in activity by being induced by other karakas. On the

other hand it is the inducer of other karakas though it depends on

them for the fulfillment of the primary action intended.

mJelev$em³eeÒe³eesp³elJebkeÀjCeeefoÒe³eesÊe=Àlee~

keÀÊeg&: mJeelev$³ecesleef× ve keÀcee&ÐeveHes#elee~ JeekeÌ³eHeoer³e~

The instruments of the activity other than the agent are broadly

called as karakas only for their co-operation i.e. GHe-keÀejkeÀlee~ They are

six in number and assume names as Karma etc. due to their

remarkably intra-different auxiliary participation in the fulfillment

of the main action. MeyoeLe&³eesjYesoesHe®eeje®íyoeveeb keÀejkeÀlJeced~ Thus the words

denoting the properties of being the agent, the object, the instrument,

the locus and the like of the verbal activity are themselves called by

the names of the agent etc. The relation between the meanings of

two nominal stems is not a karaka. In the sentences- osJeoÊe: Oece&m³e ue#eCeb

ÞegCeesefle or yeéïeCem³e Heg$eb HevLeeveb He=®íefle, the act of listening and asking have no

relation with dharma and brahmana respectively and therefore

dharma and brahmana are not karakas. Sasthi applied to both is not

karakavibhakti as both of them do not invariably contribute to the

fruit/function of two respective activities like ÞeJeCeef$eÀ³ee and ÒeMveef$eÀ³ee~

To spell out the meaning of karta etc., a sup termination is added to

a pratipadika. These sups are called as karakavibhaktis.


The Role of Verb :

A speaker never wants to carry individual word-ideas; what he

wants to carry is a composite notion conveyed by means of variety

of expressions. Thus the expressions –De$eem³eleeced, Foceemeveceem³eleeced,

Foceemeveceuebef$eÀ³eleeced, De$eemeervees YeJe, De$eemJe and the like carry one idea of sitting

on the seat shown. The unit of expression is always a sentence that

accommodates a verbal activity accomplished by its auxiliary units

or karaka. Katyayana has given two definitions of a sentence. 1)

DeeK³eeleb meeJ³e³ekeÀejkeÀefJeMes<eCeb JeekeÌ³eced and 2) SkeÀefle*d JeekeÌ³eced~ According to these it

is understood that a verb is a sentence which is capable of

expressing a meaning with or without a case or an indeclinable or an

adjective. Three things are important in the design of a sentence.

They are cases, the inter-relationship of words and the order of

words. Mutual agreement is the foundation of these three

dimensions.

Þeerjece: jlvenejb keÀjsCe efJeog<es jepekeÀes<eeled meYee³eeb Òeooew~ Answers to the questions like

keÀ:, keÀced, kesÀve, keÀmcew, keÀmceeled, kegÀ$e are resolved by their corresponding

karakas which are in agreement with the activity called oeveef$eÀ³ee~

Grammarians assign two roles to a root i.e. fruit and activity or

function. HeÀueJ³eeHeej³eesOee&leg: - Jew.Yet.mee. 1/2~ In the verbal form ie®íefle the root

ieced = meb³eesieevegketÀueJ³eeHeej: implies both GÊejosMemeb³eesie: as the fruit and the

necessary activity involved for its accomplishment. The termination

efle*d in ie®íefle signifies the nominative case, present tense and singular

number. This application, vividly treated under the governing rule

‘anabhihite’ along with other two types of applications in Siddhanta

Kaumudi, is called as ‘kartari prayoga’.


Origin and Scope of Vibhakti :

The case-affix of a particular word in a sentence is determined by its

position i.e. the relation with the verb or its association with another

word. The former is karakavibhakti and the latter is

upapadavibhakti. There are again some indeclinables including

pradis called as karmapravacaniyas and they govern

upapadavibhaktis. The word vibhakti is derived from ‘vi+bhaj’ (to

divide, distribute) and means separation, modification etc.

According to Nyasa (1.2.44), efJeYeefÊeÀMeyo: megHeeb Jee®ekeÀ:~ efJeYeeieJe®evees Jee~

efJeYep³eles ÒeeefleHeefokeÀeLeexçve³esefle ke=ÀlJee~ According to Kasika on Panini (2.3.32),

the names of seven case-endings beginning from prathama to

saptami have been taken over from ancient preceptors. It goes back

to an ancient custom called as HegvejeOeeve or repeated employment of

three sacrificial fires in which six stanzas having different forms of

the name of the deity are chosen for the offering of the oblation.

Rgveda uses Deive Dee³eeefn Jeerle³es~ $eÝ-6.16.10 (Oh Agni, come for the treat),

Deeqive otleb Je=Ceercens~ $eÝ-1.12.1 (We choose Agni as our messenger), Deeqiveveeeqive:

meefceO³eles~ $eÝ-1.12.6 (Agni is kindled with Agni), DeeqiveJe=&$eeefCe pe«veled~ $eÝ-

6.16.34 (May Agni smite the enemies), Deives: mleesceb ceveecens~ $eÝ-5.13.2 (We

meditate the praise of Agni), Deivee ³ees ceÊ³eex ogJe:~ $eÝ-6.14.1 (In Agni that

mortal shelters). The first word in each of the above verses is known

as vibhakti. Sayana also speaks of the same in his bhasya on Tandya

Mahabrahmana (10.7.5): S<ee GÊeÀeeqiveefJeYeefÊeÀ: meceevee DeeqiveefJeYeefÊeÀlJesve meªHee meleer

³emceeled veeveeªHee mecyegO³eeefoefJeYeefÊeÀYesosve HejmHejb efJeue#eCeekeÀej lemcee×slees³e&LeÊeg& $eÝleeJe=leew JemevleeefokesÀ

Deeefol³ees veeveeªHe: meved leHeefle meJe¥ peieod Yeeme³eefle~ Bhattoji during the analysis of

efJeYeefÊeÀ½e (Hee. 1.4.104) says that le$e meg Deew pemed Fl³eeoerveeb meHleeveeb ef$ekeÀeCeeb ÒeLeceeY³e:

meHlec³evlee: Òee®eeb meb%ee:~ megHem$eerefCe $eerefCe Je®eveev³eskeÀMe SkeÀJe®eve-efÜJe®eve-yengJe®evemeb%eeefve m³eg:~

Natyasastra explains the significance of vibhaktis thus:

SkeÀm³e yentveeb Oeeleesefue&²m³e Jee HeoeveebJee~

efJeYepeefvle ³elees nîeLe¥ lesve ÒeesÊeÀe efJeYeÊeÀ³e:~~ 15.30

Since they discriminate the meaning of one or many words, dhatus

and pratipadikas; they are known as vibhaktis. The mere sense of a


pratipadika or substantitive is the condition of prathamavibhakti or

the nominative case-affixes.

Nagesa in his Sabdendusekhara says in the context of the

sutra‘ÒeeefleHeefokeÀeLe&...’that FoceefHe met$eb ef$eÀ³ee³eesie SJe ÒeJeÊe&les, Devlele: Deefmleef$eÀ³ee³ee: meJe&$e

meÊJeeled and establishes the application of prathama as karakavibhakti

in it. Similarly the vibhakti applied by ‘mecyeesOeves ®e’ is not

karakavibhakti. mecyeesOeve has always been subjected to repetition but

never to prescription. The listener addressed in vocative is

immediately understood as qualified by some kind of qualification

and then he is informed about something. In the structure – ‘ns jepeved,

efJepe³eer YeJe’, jepeved is derived from jepeved+meg (mecyeesOeves ÒeLecee)~ It is understood

that a certain man is a king and his victory is prescribed here. So the

keÀÊe=&Heo i.e. lJeb is T¿e or inferable in it since the meÊee, the meaning of the

root Yet, rests with the agency lying in ³eg<celed for its production.

Owned – owner relation and other similar relations are also the

conditions of <eÿer efJeYeefÊeÀ~ efÜleer³ee-le=leer³ee-®elegLeea-Heáeceer-meHleceer play the role of

both karakavibhakti and upapadavibhakti. <eÿer that is applied to

nominative and accusative due to ke=ÀÐeesie is also karakavibhakti. le=leer³ee

is also conditionally applied to nominative and instrumental.

keÀce&ÒeJe®eveer³e is a kind of technical term. It is also a cause of the

application of efÜleer³ee as in Je=#eb Òeefle efJeÐeesleles efJeÐegled ,Heáeceer as in Dee efnceeue³eeled and

meHleceer as in DeefOe YegefJe jece:~

Sometimes some special names are given to some specifications like

DeHeJeiex le=leer³ee, GHeue#eCeeLex le=leer³ee, meefle meHleceer, efve×e&jCes <eÿer, Del³evlemeb³eesies efÜleer³ee and

mecyeg×ew ÒeLecee etc. The vibhakti applied in these cases may be called Mes<eeLe&efJeYeefÊeÀ:~

Conclusion :

The causes or nimittas of the application of sup- vibhakti may be

grouped under following heads. They are keÀejkeÀ, GHeHeo, ÒeeefleHeefokeÀeLe&,


mecyevOemeeceev³e, keÀce&ÒeJe®eveer³e and Mes<eeLe&~ The sup-vibhaktis that represent the

above are placed in a table drawn below.

efJeYeÊeÀ³e: SkeÀJe®eveced efÜJe®eveced yengJe®eveced

ÒeLecee meg Deew pemed efÜleer³ee Deced Deewìd Memed le=leer³ee ìe Y³eeced eqYemed ®elegLeea *s Y³eeced Y³emed Heáeceer *efme Y³eeced Y³emed <e<þer *efme Deesmed Deeced meHleceer ef* Deesmed megHed

These 21common case-affixes are called as sup-vibhakti. When a

suffix belonging to sup-vibhakti is added to a pratipadika, the

pratyayanta pratipadika is called as subanta-pada. For example : jece

+ Deew = jeceew~ Panini has instructed 21 affixes / morphemes in general to

decline any word corresponding to its desired sense but in the course

of declension a variety of sub-affixes are introduced to different

pratipadikas to arrive at the laksyas or the derived words in use. For

example, Panini instructs the operation of only *s as a common affix

to signify fourth case singular number vide the rule mJeewpemeceewìdõ-

(4.1.2). In use, though the same meaning i.e. fourth case singular

number is intended, the resultant words display dissimilarity in form

as in jecee³e, meJe&mcew, %eeefveves, peieles, Jee®es, uelee³ew, keÀJe³es, YeeveJes, legY³eced etc. So the question

regarding the settlement of the appearance of sub-affixes or

allomorphemes like -³e/,-mcew/ -Ss/, -³ew/, -S/,-Deced/ etc. arises. The question

is settled by the principle of mLeev³eeosMeYeeJe~ Let us go through the process

of formation of jecee³e and meJe&mcew below.

1. Declension of jecee³e :

jece (Òeke=Àefle: lem³ee: mecÒeoeveefJeJe#ee ®e) + *s (leoLe&Jee®e®elegLeea-SkeÀJe®eveÒel³e³e:)~

®elegLeea mecÒeoeves (2.3.12)~ Prescription of fourth vibhakti.


mJeewpemeceewìdõ-(4.1.2)~ Selection of the intended affix i.e. prathama of

fourth triplet out of 21 affixes prescribed in the sutra.

→ jece (ÛmJe – DekeÀejevle ö De²ced) + *s (mLeeveer)

→ jece + ³e (DeeosMe:)~

*s³e&: (7.1.13)~ *s is replaced by ³e if the base ends with short De~

mLeeefveJeod DeeosMeesçveequJeOeew(1.1.56)~ The property of the sthani (the replacable

linguistic item) i.e. the sup-pratyayatva of *s is superimposed on the

substitute ³e~

jecee + ³e ~

megefHe ®e (7.3.102)~ When a sup-pratyaya having a ³e_ed as its first letter

follows, the De² or the pre - suffixal stem ending with short De

becomes long.

= jecee³e~

2. Declension of meJe&mcew:

meJe& + 𝟎 ~

meJee&oerefve meJe&veeceeefve(1.1.27)~ The designation ‘Sarvanama’ is applied to the

term sarva.

→ meJe& (Òeke=Àefle: lem³ee: mecÒeoeveefJeJe#ee ®e) + ®elegLeea

®elegLeea mecÒeoeves (2.3.12)~ Prescription of fourth vibhakti.

→ meJe& + *s (leoLe&Jee®ekeÀ®elegLeea-SkeÀJe®eveÒel³e³e:)~

mJeewpemeceewìdõ-(4.1.2)~ Selection of the intended affix i.e. prathama (*s)

of fourth triplet out of 21 affixes prescribed in the sutra.

→ meJe& + *s (mLeeveer)~

→ meJe& + mcew (DeeosMe:)~

meJe&veecve: mcew (7.1.14)~ mcew substitutes *s when it comes after the term

designated as sarvanama ending with a short De~


= meJe&mcew~

Grammarians discuss two types of doctrines prevalent in Sanskrit

grammar regarding the theory of karaka. Some argue in favour of

the potentiality itself as karaka and some others in favour of the

words possessed of potentiality as karaka. However, the latter is

widely acknowledged.

1.3. BACKGROUND OF THE UNIT

The ablative case is used as a karaka-vibhakti in the sense of DeHeeoeve

i.e. a thing which remains stable when a thing connected with it gets

separated from it. For example, we can consider the expression Je=#eeled

HeCCe¥ Heleefle in which the word Je=#e or the tree is DeHeeoeve. This case is also

used as karaka-vibhakti after words denoting cause of fear, a thing

abhorred, a thing coveted, a person from whom one fees shy, a thing

from which something originated when such words are associated

with appropriate verbal activity. The ablative is also used in the case

of words associated with a gerund form as its object when the

gerund is omitted as in Òeemeeoeled Òes#eles ~ HeáeceerefJeOeeves u³eyueesHes keÀce&C³egHemebK³eeveced~ -

Mahabhasya on Astadhyayi 2.3.28. Ablative case affix is placed

after the words mleeskeÀ, DeefvlekeÀ, ke=À®í^ and words showing distance when

they are associated with past participles. The ablative is also added

to a noun which is associated with another noun ending in an affix

of the comparative degree such as lej, F&³emed and the like. In last two

situations the ablative case is called GHeHeoefJeYeefÊeÀ.

In this block, the structure of the explanation of a sutra followed by

the vrtti of Bhattoji comprises of the steps like

sandhichheda,vibhakti, samasa, anuvrtti, sutrartha, sutravyakhya,

udaharana-samanvaya, pratyudaharana - samanvaya and

visesakathana wherever applicable. During the explanation, each


vrtti is divided into separate units and posted in bold fonts followed

by relevant contextual discussions. The students are desired to go

through an explanation step by step.

1.4. EXPLANATION OF ALL SUTRAS DEALING WITH

APADANA KARAKA

1.4.1. DeLe DeHeeoevekeÀejkesÀ keÀejkeÀefJeYeÊeÀ³e:

1. Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced:~~ efme.keÀew., 586/ Hee., 1.2.24~~

oer – DeHee³ees efJeÍ}s<e:~ leeqmceved meeO³es Oe´gJeceJeefOeYegleb keÀejkeÀceHeeoeveb m³eeled~

J³eeK³ee – Oe´gJeced+DeHee³es+DeHeeoeveced~ ef$eHeoelcekesÀ Deeqmceved met$es Oe´gJeced ÒeLeceevleced, DeHee³es meHlec³evleced,

DeHeeoeveced ÒeLeceevleced ®e~ DeHee³e: efJe³eesieJee®ekeÀ:~ Ü³ees: meb³egÊeÀ³ees: Dev³elejm³e ®eueveeled efJe³eesies peeles ³ele:

DeejY³e efJe³eesie: efveªH³eles leled ®eueb Jee De®eueb Jee DeJeefOeYetleb Jemleg De$e Oe´gJeHeosve keÀL³eles~ efJe³eesiepeveef³e$eer

ef$eÀ³ee SkeÀeqmceved Jemlegefve efleÿsled~ veev³eeqmceved~ DeHeeoemeb%ee³ee: HeÀueb leg DeHeeoeves Heáeceer Fl³evesve lelmeb%ekeÀeled

Heáeceer m³eeled~ ûeeceeoe³eeefle Fl³eeqmceved JeekeÌ³es ûeece: DeJeefOe:~ De³eced Deeieceveef$eÀ³ee³ee: pevekeÀ: Oe´gJeMeyosve

DeefYeefnle: DeHeeoevemeb%ekeÀ:~ YeÊe&gnefjCee DeHeeoeveced SJeb HeefjYeeef<eleb ³eLee–

DeHee³es ³eogoemeerveb ®eueb Jee ³eefo Jee®eueced~

Oe´gJecesJeeleoeJesMeeled leoHeeoeveceg®³eles~~

DeJe³eJemebmeie&HetJe&³ee yegef×mebmeie&HetJe&³ee Jee DeHeeoeveefJeJe#e³ee DeJeefOeYetleb Oe´gJeb ef$eOee efJeYep³eles ~ keÀ)

efveefo&äefJe<e³eced - ³e$e OeelegÜeje HeeLe&keÌ³eefJe<e³em³e efveoxMe: ef$eÀ³eles ³eLee osJeoÊe: ûeeceeoeie®íefle~ Ke)

GHeeÊeefJe<e³eced - ³e$e Òe³egÊeÀOeeleg: OeelJevlejeLe&m³e De²ªHesCe mJeeLe¥ J³eveefÊeÀ ³eLee cesIeeled efJeÐeesleles efJeÐegled

(cesIeeled efve:me=l³e efJeÐeesleles Fefle DeLe&:)~ ie) DeHes#eefleefJe<e³eced - ³e$e DeÒe³egÊeÀm³e ef$eÀ³eeHeom³e Òeleereflepee&³eles

³eLee kegÀlees YeJeeved? HeeìefueHeg$eeled~ De$e DeeieceveªHeceLe&ceO³eeËl³e DevJe³e: keÀe³e&:~


efJeYeeiem³e efÜefveÿlJeeled GoenjCeJeekeÌ³es leg osJeoÊe: ³eLee efJeYeeieeÞe³e: leLeeefHe Deeieceveef$eÀ³eeÞe³e½e~ Dele:

efJeYeeieeÞe³elJeeled osJeoÊe: DeHeeoevemeb%ekeÀ: Deeieceveef$eÀ³eeÞe³elJeeled keÀÊe=&meb%ekeÀ:~ efJeÒeefle<esOes Hejb keÀe³e &efceefle

v³ee³esve De$e Hejmeb%ee SJe keÀÊe&J³ee~efJeYeeieeÞe³e: DeHeeoevecesJe YeJeefle Fefle efveefnleeLe&:~

2. DeHeeoeves Heáeceer~~ efme.keÀew., 587/ Hee., 2.3.28~~

oer – ûeeceeoe³eeefle ~ OeeJeleesçéeeled Heleefle~ keÀejkebÀ efkeÀced? Je=#em³e HeCe¥ Heleefle~

J³eeK³ee - efÜHeoelcekesÀ Deeqmceved met$es DeHeeoeves meHlec³evleced, Heáeceer ÒeLeceevleced~ DeveefYeefnles DeHeeoevekeÀejkesÀ

HeáeceerefJeYeefÊeÀ: m³eeled~ ûeeceeoe³eeefle Fefle GoenjCeJeekeÌ³es HeefLekeÀûeece³ees: meb³egkeÀdle³ees: HeefLekeÀm³e Deeiecevesve

efJeÍ}s<e: peele:~ Dele: DeJeefOeYetle: ûeece: DeHeeoeveced~ DeHeeoeveYetleeled ûeeceeled Heáeceer DeHeeoeves Heáeceer Fefle

met$esCe efJeOeer³eles~ OeeJele: Deéeeled Heleefle Fefle JeekeÌ³es OeeJevveée: Oe´gJeced~ De$e HeleOeeleesjLe&:

DeOeesosMemeb³eesieªHeb HeÀueb leovegketÀueef$eÀ³ee ®e~ Heleveef$eÀ³eeÞe³e: Deéeejesner keÀÊee&~ efJeYeeieeÞe³e: OeeJevveée:~

Dele: Deée: DeHeeoeveced~ Deéeeled~ DeéeHeom³e efJeMes<eCelJeeled Me$evleeled OeeJelMeyoeled Heáeceer YeJeefle~

keÀejkebÀ efkeÀced? Je=#em³e HeCe¥ Heleefle~

DeHeeoevemeb%eeefJeOee³ekesÀ Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced Fefle met$es keÀejkesÀ Fl³em³e DeefOekeÀejm³e efkebÀ Òe³eespeveced? Devesve

keÀejkeÀm³e SJe DeHeeoevemeb%ee YeJeefle ve leg DekeÀejkeÀm³e~ Òel³egoenjCeJeekeÌ³es Je=#em³e mecyevOeeLe&: efJeJeef#ele: ve

leg efveefceÊeeLe&:~ G®³eles ³eled efJeJe#eele: keÀejkeÀeefCe YeJeefvle~ Dele: Je=#em³e DeHeeoevelJesve efJeJe#ee ef$eÀ³esle ®esled

le$e Heáeceer YeJesled~ keÀejkeÀûenCeeled DeHee³em³e efveefceÊelJesve DeefJeJeef#elem³e DeHeeoemeb%ee ve YeJeleerefle v³eeme:~

pegiegHmeeefJejeceÒeceeoeLee&veecegHemebK³eeveced (JeeefÊe&keÀced)~ HeeHeeppegiegHmeles, efJejceefle~ Oecee&led ÒeceeÐeefle~

pegiegHmee-efJejece-Òeceeo+DeLee&veeced + GHemebK³eeveced~GHemebK³eeveced GuuesKe:~ Deeqmceved JeeefÊe&kesÀ keÀejkesÀ Fl³em³e

DeefOekeÀej: DeHeeoeveced Fl³em³e DevegJe=efÊe½e YeJeefle~ pegiegHmee-efvevoe, efJejece:-efJejefle:, Òeceeo:-

DemeeJeOeevelee~ SleoLe&keÀOeelegefYe: ³eesies pegiegHmeeoerveeb $e³eeCeeb efJe<e³em³e DeHeeoevelJeb m³eeled~pegiegHmeeoervee b efJe<e³e:

DeHeeoeveb m³eeled Fefle efveefnleeLe&:~ De$e efJeYeeie: yegef×ke=Àle: ve leg ef$eÀ³eeke=Àle:~ Dele: ieewCecegK³e³ees: SkeÀ$e

meceeJesMes cegK³es keÀe³e&: mebÒel³e³e: Fefle v³ee³em³e meeOekeÀleceb keÀjCeced Fefle met$eb efJene³e meJe&$e keÀejkeÀMeem$e s<eg

ÒeJe=efÊeceefYeue#³e HeeHeeoerveeced DeHeeoevelJeefJeOeeveeLe¥ JeeefÊe&keÀmet$eefceob ÒeJe=Êeced~


keÀ) HeeHeeled pegiegHmeles~ De$e pegiegHmee³ee: efJe<e³e: HeeHeced~ Òeke=ÀleJeeefÊe&kesÀve lem³e DeHeeoevemeb%ee~ DeHeeoeveYetleeled

HeeHeeled Heáeceer DeHeeoeves Heáeceer Fefle met$esCe~ HeeHeeefJe<e³es ve jceles Fefle DeLe&:~

Ke) HeeHeeled efJejceefle~ De$e efJejecem³e efJe<e³e: HeeHeced~ J³eeHeejmleg HeeHeefJe<e³ekeÀesHes#eeefJeMew<e:~ HetJe&Jeled Heáeceer~

HeeHeefJe<e³es ve ÒeJeÊe&les~

ie) Oecee&led ÒeceeÐeefle~ De$e Òeceeom³e efJe<e³e: Oece&:~ lem³e DeHeeoevemeb%ee HetJe&Jeled Heáeceer ®e~ Oece&efJe<e³es ceg¿eefle

Fefle DeLe&:~

3. Yeer$eeLee&veeb Ye³ensleg:~~ efme.keÀew., 588/ Hee., 1.4.25~~

oer – Ye³eeLee&veeb $eeCeeLee&veeb ®e Òe³eesies nslegjHeeoeveb m³eeled~ ®eesjeefÜYesefle~ ®eesjeled $ee³eles~ Ye³ensleg: efkeÀced?

DejC³es efJeYesefle, $ee³eles Jee~

J³eeK³ee – Yeer, $ee+DeLee&veeb, Ye³ensleg:~ efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved efYe$eeLee&veeb <e<þîevleced, Ye³ensleg: ÒeLeceevleced~

Ye³eb Yeer: $eeCeb $ee:~ GYe³e$e YeeJes efkedÀJeHed~ Yeer½e $ee½e Yeer$eew~ FlejslejÜvÜ:~ Yeer$eew DeLee&w ³es<eeb les Yeer$eeLee&:~

les<eeb Yeer$eeLee&veeced~ yengJeérefn:~ Ye³em³e nsleg: Ye³ensleg:~ <eÿer lelHeg©<e:~ Ye³eeLe&keÀeveeb Oeeletveeb Òe³eesies

$eeCeeLe&keÀeveeb Oeeletveeb Òe³eesies ®e Ye³em³e ³eled efveefceÊeb lem³e DeHeeoevemeb%ee YeJeefle~ ÜvÜevles Þet³eceeCe: DeLe&Meyo:

efJeûenielesve OeelegÜ³esve DeeqvJele:~ ®eesjeled $ee³eles~ Ye³ensleg: efkeÀced? GoenjCeJeekeÌ³eÜ³es ®eesj: Ye³em³e

keÀejCeced~ Dle: GYe³e$e ®eesj: Òemleglemet$esCe DeHeeoevemeb%eeb ÒeeHveesefle leÜe®ekeÀ: ®eesjMeyo: DeHeeoeves Heáeceer

Fl³evesve He_®eceerefJeYeefÊebÀ ®e~

Ye³ensleg: efkeÀced? DejC³es efJeYesefle, $ee³eles Jee~ Òeke=Àlemet$es Ye³ensleg: Fefle Heom³e Òe³eespeveb efkeÀefceefle

efpe%eemee³eeb Òel³egoenjCesve Dee®ee³e&: mHeäerkeÀjesefle ³eled De$e DeHeefþlesY³e: DejC³emLesY³e: éeeHeo®eesjJe=#eeefoY³ee s

Ye³eced, ve DejC³eeefoefle~ Dele: ef_eYeer Ye³es, $ew*d Heeueves Fefle OeelegÜ³em³e mel³eefHe Òe³eesies DejC³eMeyom³e

DeHeeoevelJeb ve YeJeefle~ DejC³eMeyoeled He_eceer leoe meeOeg m³eeled ³eoe DejC³eb Ye³eefveefceÊeb YeJeefle~


ceneYee<³ekeÀejsCe De$e Jegef×J³eJemLeeefHeleced DeHee³eb mJeerke=Àl³e efJeYesefle Fl³em³e Yeerl³ee efveJeÊe&les/Heuee³eles , $ee³eles

Fl³em³e yeOeeos: $eeCesve efveJeÊe&³eefle ®eesjceO³eJeefÊe&efve meefle efveJeefÊe&legced F®íefle Jesefle efJeYeeJ³e ®eesjm³e

Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced Fefle met$esCe DeHeeoevelJeb meeefOeleced~

®eesjsCe nslegvee Fefle nslegle=leer³ee³eeb ÒeeHlee³eeb lem³e DeHeJeeo: Devesve efJeOeer³eles~

3. Hejepesjmees{:~~ efme.keÀew., 589/ Hee., 1.4.26~~

oer – Hejepes: Òe³eesiesçme¿eesçLeexHeeoeveb m³eeled~ DeO³e³eveeled Hejepe³eles~ iuee³eleerl³eLe&:~ Demees{: efkeÀced? Me$etved

Hejepe³eles~ DeefYeYeJeleerl³eLe&:~

J³eeK³ee – Hejepes:+Demees{:~ efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved Hejepes: <e<þîevleced, Demees{: ÒeLeceevleced~ HejeHetJeex efpe:

Hejeefpe:~ ceO³eHeoueesHeer meceeme:~ lem³e Hejepes:~ ve mees{: Demees{:~ ve_lelHeg©<e:~ De$e keÀejkesÀ Fl³em³e

DeefOekeÀej: Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced Fl³emceeled DeHeeoeveced Fl³em³e DevegJe=efÊe: ®e YeJeefle~ <en ce<e&Ces Fefle Oeelees:

ÊeÀÒel³e³es ke=Àles Demees{: Heob efve<HeÐeles~ De$e YetlekeÀeue: ve efJeefJe#ele:~ lesve DeO³e³eveeled Hejepes<³eles Fl³eefHe

meeOeg:~

DeO³e³eveeled Hejepe³eles~ iuee³eleerl³eLe&:~ MekeÌ³eeLe&efJeJe#ee³eeb MeefÊeÀJewkeÀu³eced iueevesjLe&:~ lele: iuee³eefle

iueeefvecevegYeJeefle Fefle Deen~ osJeoÊe: DeO³e³evemecyeefvOeveb Þeceb mees{gced DeMekeÌ³e:~ Dele: GoenjCeJeekeÌ³es

Deme¿eefJe<e³e: DeO³e³eveced~ lemceeled Òeke=Àlemet$esCe DeHeeoevemeb%ee ~ lele: DeHeeoeves Heáeceerefle met$esCe

DeO³e³eveMeyoeled He_®eceerefJeYeefÊeÀ: GlHeÐeles~ ³eoe Demenveb keÀejCelJesve efJe®ee³e& HeþveefJecegKe: osJeoÊe: Heþveeled

efveJeÊe&les leoe Oe´gJeceHee³esçHeeoeveced Fefle met$esCe DeHeeoevemeb%ee m³eeled~ SleoLe&ceeefÞel³e Yee<³ekeÀejsCe met$eefceob ve

J³eeK³eeleced~

Demees{: efkeÀced? Me$etved Hejepe³eles~ DeefYeYeJeleerl³eLe&:~ met$es Demees{: Fefle HeoûenCeÒe³eespeveefpe%eemee³eeb

Deen ³eled Deme¿eeLe&m³e DeHeeoevemeb%ee ve leg me¿eeLe&m³e~ Me$eJe: menve³eesi³ee: Dele: DeefYeYeglee: efveefpe&lee: Jee~

DeefYeYeJemleg v³etveerkeÀjCeced v³etveerYeJeveced Fefle efÜOee J³eeK³eele:~ De$e v³etveerYeJeveced ie=nd³eles~ Me$etved Fefle

keÀce&efCe efÜleer³ee~


iueeefveªHeeLe&keÀm³e HejeefpeOeelees: DekeÀce&keÀlJeeled Dem³e Òe³eesies keÀce&efCe Mes<e<e<þîeeb ÒeeHlee³eeb DeHeeoeves

Heáeceereflemet$esCe lem³e yeeOe: pee³eles~

nslegle=leer³eeHeJeeoesç³eced~ DeO³e³evenslegkeÀeR iueeefveb ÒeeHveesleerl³eLex DeO³e³evesve Hejepe³eles Fefle Òe³eesie: ve m³eeled~

5. JeejCeeLee&veeceerefHmele:~~ efme.keÀew., 590/ Hee., 1.4.27~~

oer – ÒeJe=efÊeefJeIeelees JeejCeced~ JeejCeeLee&veeb Oeeletveeb Òe³eesies F&efHmeleesçLe&exçHeeoeveb m³eeled~ ³eJesY³ees ieeb Jeej³eefle~

F&efHmele: efkeÀced? ³eJesY³ees ieeb Jeej³eefle #es$es~

J³eeK³ee – JeejCe+DeLee&veeced+F&efHmele:~efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved JeejCeeLee&veeb <e<þîevleced, F&efHmele: ÒeLeceevleced~

JeejCeced DeLeex ³es<eeb les JeejCeeLee&: (OeeleJe:)~ yengJeérefnmeceeme:~ les<eeb JeejCeeLee&veeb Oeeletveeb Òe³eesies ³e: F&Hmele:

DeLee&led FäHeoeLe&: lem³e DeHeeoevemeb%ee YeJeefle~ JeemegosJeoeref#eleevegmeejb ÒeJe=efÊeefJecegKeerkeÀjCeb JeejCeced~

³eJesY³ees ieeb Jeej³eefle~ ³eJe#es$eb ÒeefJeMevleb ieeceeke=À<³e Dev³e$e yeOveeefle~ meb³eesieevegketÀueJ³eeHeejeYeeJe: Jeeefj-

OeeleesjLe&:~ JeejCeef$eÀ³e³ee leg ÒeeOeev³esve ieewjsJe J³eeHlee~ Òe³eesp³eHeÀueeÞe³elJeeled iees F&efHmeleleceb keÀce&

DeÒeOeeveYetlem³e meb³eesieevegketÀueJ³eeHeejpev³eHeÀuem³e DeeÞe³elJeeled ³eJe: F&eqHmelecee$eced~ Dele: ³eJeMeyom³e

Òeke=Àlemet$esCe DeHeeoevemeb%ee efmeO³eefle~ De$e Oe´gJeceHee³esçHeeoveced Fefle met$em³e meb³eesieHetJe&efJeÍ}s<eeYeeJeeled

DeveeHeefÊe:~ yeeueceveesjceekeÀejm³e He=LekedÀ efJeÍ}s<eCeevegmeejb iees³eJe³ees: HejkeÀer³elJemJekeÀer³elJeeOeejsCe ieesY³ees

³eJeeved Jeej³eefle Fefle Dev³eLee GYe³em³e J³el³e³esçefHe keÀÊe&J³eevegjesOesve oC[Yeerl³ee Jee ³eJesY³ees ieeb Jeej³eefle Fefle

³eJemJeeefceke=Àle: Òe³eesie: ³egp³eles~

F&eqHmele:efkeÀced~³eJesY³ees ieeb Jeej³eefle #es$es~ Òeke=Àlemet$esCe JeejCeeLee&veeb Oeeletveeb ³eesies keÀÊe&g: F&eqHmelem³e efn

DeHeeoevemeb%ee ve leg Flejm³e~ Òel³egoenjCes #es$eMeyo: ve F&ä: veeefHe F&älece:~ DeeOeejJee®ekeÀm³e #es$eMeyom³e

DeHeeoevemeb%ee cee YeJesled~ SleoLe¥ met$es F&eqHmeleHeom³e meeLe&keÀlee efJeÐeles~ keÀce&Ce: F&eqHmele: Fefle J³eeK³eeves leg

Deivescee&CeJekebÀ Jeej³eefle Fefle Yee<³eesÊeÀcegoenjCeb ve efmeO³eefle~

Yee<³ekeÀej: ceeflekeÀefuHeleefJeÍ}s<epev³eb DeHeeoevelJeb mJeerke=Àl³e Dem³e met$em³e Oe´gJeceHee³esçHeeoveced Fefle met$esCe

ieleeLe&leeb efveefo&<ìJeeved~


6. Devle×ez ³esveeoMe&veefce®íefle~~ efme.keÀew., 591/ Hee., 1.4.28~~

oer - J³eJeOeeves meefle ³elkeÀÊe=&keÀm³eelcevees oMe&vem³eeYeeJeefce®íefle leoHeeoeveb m³eeled~ ceelegefve&ueer³eles ke=À<Ce:~

Devle×ez efkeÀced? ®eewjeVe efoo=#eles~ F®íefleûenCeb efkeÀced? DeoMe&ves®íe³eeb mel³eeb mel³eefHe oMe&ves ³eLee m³eeled~

(osJeoÊeeled ³e%eoÊees efveueer³eles)~

J³eeK³ee - Devle×ez, ³esve+DeoMe&veced+F®íefle ~ ®eleg<HeoelcekesÀ met$esçeqmceved Devle×ez YeeJes meHlec³evleb, ³esve

keÀÊe&efj le=leer³eevleb, DeoMe&veced ÒeLeceevleb F®íefle efle*vleb ef$eÀ³eeHeoced~ met$esçeqmceved keÀejkesÀ Fl³em³e DeefOekeÀej:

DeHeeoeveced Fl³em³e DevegJe=efÊe½e YeJeefle~ Devleef×&: Dev³eves$e³ees: Deiees®ejs efmLeefle: J³eJeOeeveb Jee~ DeoMe&veced

DeelceieesHeveced~ Deelceve: Fefle keÀce&Ce: iec³eceevelJeeled GYe³eÒeeHleew keÀce&efCe Fefle efve³ecee®®e met$es ³esve Fefle keÀlle&efj

le=leer³ee~ J³eJeOeeves efmLeles keÀÊee& ³elkeÀÊe=&keÀb DeelcekeÀce&keÀb oMe&veeYeeJeced F®íefle lem³e keÀejkeÀm³e DeHeeoevemeb%ee

m³eeled~

ceelegefve&ueer³eles ke=À<Ce:~ Devleefn&le: ke=À<Ce: ³eMeesoele: Deelceve: oMe&veeYeeJeb F®íefle~ ceelee ceeb cee HeM³eleg

Fefle efYel³eeefoJ³eJeefnle: ke=À<Ce: keÀece³eles~ Dele: Devesve met$esCe ceele=MeyoM³e DeHeeoevemeb%ee efJeefnlee~

iec³eceeveoMe&veef$eÀ³ee³ee: keÀÊe&efj ceeleefj keÀÊe=&le=leer³ee³ee: ceele=mecyeefvOeefveue³eveefceefle ke=ÀlJee ceeleefj

mecyevOe<eÿîee½e DeHeJeeoesç³eced~

Devle×ez efkeÀced? ®eewjeVe efoo=#eles~ Devle×ez Fl³em³e Heom³e met$es efkebÀ Òe³eespeveefcel³eeMe¹e³eeced G®³eles ³eled

DevleOee&veeLex iec³eceeves ³emceeled DevleOee&veced F<³eles lem³e DeHeeoevemeb%ee YeJeefle~ Òel³egoenjCeb leg ®eewjeved êägb

ves®íefle~ kegÀle:~ ®eewjkeÀÊe=&keÀceelceve: DeoMe&veefce®íefle Fl³eLe&:~ le$e met$eesHeeÊeced Dev³eled meJe&ceefmle Devleef×¥

efJene³e~ Jemlegle: J³eJeOeevejefnlee kesÀJeueced DeoMe&ves®íe keÀejkeÀm³e DeHeeoevelJeb ve meeOe³eefle~ ®eewjeved Fl³e$e

keÀce&efCe efÜleer³ee~

F®íefleûenCeb efkeÀced? DeoMe&ves®íe³eeb mel³eeb mel³eefHe oMe&ves ³eLee m³eeled~ osJeoÊeeled ³e%eoÊees

efveueer³eles~ Òeke=Àlemet$es F®íefleûenCem³e leelHe³e¥ efkeÀced? leÐeLee Dev³ekeÀÊe=&keÀm³e mJekeÀce&keÀeoMe&vem³e F®íe³eeb

mel³eeb keÀoeef®eled oMe&veceefHe pee³eles ~ le$e HetJe&Jeled DeHeeoevecesJe YeJeefle~ Dev³eLee ³e$e oMe&veeYeeJe: le$ewJe m³eeled

Fefle~ Òel³egoenjCes ³e%eoÊe: ³eÐeefHe osJeoÊekeÀÊe=&kebÀ mJem³e DeoMe&veced keÀe*d#eles leLeeefHe osJeoÊe: ³e%eoÊeb êägb

MekeÌveesefle lem³e DeHeeoevemeb%ee ®e YeJeefle~


7. DeeK³eeleesHe³eesies~~ efme.keÀew., 592/ Hee., 1.4.29~~

oer – efve³eceHetJe&keÀefJeÐeemJeerkeÀejs JeÊeÀe ÒeekeÌmeb%e: m³eeled~ GHeeO³ee³eeoOeerles~ GHe³eesies efkeÀced? veìm³e ieeLeeb

Me=Ceesefle~

J³eeK³ee – DeeK³eelee+GHe³eesies~ efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved DeeK³eelee ÒeLeceevleced, GHe³eesies meHlec³evleced~

met$esçeqmceved keÀejkesÀ Fl³em³e DeefOekeÀej: DeHeeoeveced Fl³em³e DevegJe=efÊe½e YeJeefle~ efve³eceHetJe&keÀefJeÐeeûenCekeÀce&efCe

GHeosäe DeHeeoevemeb%e: m³eeled~

GHeeO³ee³eeoOeerles~ DeeK³eelee Dee®ee³e&-GHeeO³ee³e-ieg©-GHeosäe-DeO³eeHeef³eleeÐeLe&Jee®ekeÀ:~

efve³eceHetJe&keÀefJeÐeeûenCeced GHe³eesie:~ ye´ïe®e³e&-YetefceMe³eve-meccegKeesHeJesMeve-Devet®®eejCeeefoHegj:mejb

efJeÐeeûenCekeÀce&efCe efJeÐeeoelee DeeK³eelee G®³eles~ GoenjCeb leg efMe<³e: GHeeO³ee³eeoOeerles~ De$e

efve³eceHetJe&keÀefJeÐeemJeerkeÀejªHe: DeLe&: iec³e~ GHesl³e Demceeled DeOeer³eles Fefle GHeeO³ee³e:~ Òeke=Àlemeg$esCe

GHeeO³ee³eMeyom³e DeHeeoevemeb%ee YeJeefle~ Dele: DeHeeoeves Heáeceer Fefle met$esCe lemceeled Heáeceer efJeYeefÊeÀ: YetlJee

GHeeO³ee³eeled Fefle Heob m³eeled~ Yee<³es leg GHeeO³ee³eeefVeie&leb Jesob ie=ndCeeleerl³eLe&ceeefÞel³e met$eefceob Òel³eeK³eeleefceefle

yeeueceveesjcee~

GHe³eesies efkeÀced? veìm³e ieeLeeb Me=Ceesefle~ met$es GHe³eesieûenCem³e Òe³eespeveced DeeK³eele=Jee®ekeÀkeÀejkeÀm³e

efve³eceHetJe&keÀefJeÐeeûenCeefJe<e³es DeHeeoevelJeefJeOeeveced~ veev³eLee~ veìm³e ieeLeeb Me=Ceesefle Fefle Òel³egoenjCeJeekeÌ³es

veìpev³eÞeJeCeced Fefle %eeveeled veìm³e keÀejkeÀlJeced~ Hejvleg De$e efve³eceHetJe&keÀefJeÐeeoeveûenCeeYeeJeÒeme²:~

ieeLeeÞeJeCeced De$e keÀceefHe efve³eceb veeHes#eles~ Dele: veìm³e DeHeeoemeb%ee³eeced DeÒeeHlee³eeb Me=Ceesles: ogneefo<eg

DeHeefjieCevee®®e keÀce&meb%ee³eeced DeÒeeHlee³eeb lemceeled Mes<eue#eCee <eÿer~

8. peefvekeÀÊeg&: Òeke=Àefle:~~ efme.keÀew., 593/ Hee., 1.4.30~~

oer – pee³eceevem³e nslegjHeeoeveb m³eeled~ ye´ïeCe: Òepee: Òepee³evles~

J³eeK³ee - efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved peefvekeÀÊeg&: <e<þîevleced, Òeke=Àefle: ÒeLeceevleced~ met$esçeqmceved keÀejkesÀ Fl³em³e

DeefOekeÀej: DeHeeoeveced Fl³em³e DevegJe=efÊe½e YeJeefle~ peved (ÒeeogYee&Jes)+ F_ed (YeeJes)peefve: GlHeefÊe: pevce Jee~

peves: keÀÊee& peefvekeÀÊee& (lelHeg©<emeceeme:) pee³eceeve: HeoeLe&&:, lem³e~ Òeke=Àefle: nsleg: keÀejCeb Jee~ leÊeg


GHeeoeveefveefceÊeYesosve efÜOee~ De$e njoÊeveeiesMeeo³e: kesÀ®eve Jew³eekeÀjCee: Òeke=Àl³eLe&ªHesCe GHeeoevekeÀejCeb

mJeerkegÀJe&efvle~ efpevesvêyegef×celesve Oe´gJeced Fefle DevegJe=Êeew Òeke=ÀefleûenCeb efJeveeefHe pee³eceevem³e DeHeeoevemeb%ee m³eeled

³elees keÀe³e&m³e DeJeefOe: lem³e GHeeoevekeÀejCeb YeefJelegcen&efle~ Hejvleg Heg$eeled Òeceeso: pee³eles Fl³eslee¢MeJeekeÌ³e s<eg

Heg$eeoerveeced DeHeeoevemeb%eeefJeOeeveeLe¥ GHeeoevekeÀejCeeled efYeVeced FlejkeÀejCemJeerkeÀjCeb keÀÊe&J³eced~ Òeke=ÀefleûenCes leg

meJe&m³ewJe keÀejCecee$em³e DeHeeoevelJeb YeJeefle~

%eevesvêmejmJeleercelesve leogYe³ecelemeeOeejCecegoenjCeceen ye´ïeCe: Òepee: Òepee³evles Fefle~

ye´ïeCe: Òepee: Òepee³evles~ GoenjCesçeqmceved peved-Oeelees: keÀÊee& Òepee~ lem³e ÒepeeªHekeÀÊeg&: nsleg:

ye´ïee~ye´ïeMeyosve ³eefo efnjC³eieYe&: iec³eles leefn& me: Ieìm³e kegÀcYekeÀejJeled efveefceÊekeÀejCeced~ Hegve½e ye´ïeMeyosve

³eefo DeÜwleJesoevlemecceleb ye´ïeleÊJeb iec³eles leefn& cee³eesHeefnleb ye´ïe ÒeHeáem³e GHeeoevekeÀejCecesJe m³eeled~ Dele:

Òeke=Àlemet$esCe ye´ïeved Meyom³e DeHeeoevemeb%ee DeHeeoeves Heáeceer ®esl³evesve Heáeceer efJeYeefÊeÀ: ®e efmeO³eefle~

9. YegJe: ÒeYeJe:~~ efme.keÀew., 594/ Hee., 1.4.31~~

oer – YeJeveb Yet:~ YetkeÀÊeg&: ÒeYeJemleLee ~ efnceJelees ie²e ÒeYeJeefle~ le$e ÒekeÀeMele Fl³eLe&:~

J³eeK³ee - efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved YegJe: <eþîevleced, ÒeYeJe: ÖeLeceevleced~ met$esçeqmceved keÀejkesÀ Fl³em³e HetJe&Jeod

efJeHeefjCele: JeÊe&les~ DeefOekeÀej: HetJe&met$e³ees: DeHeeoeveced keÀÊeg&: Fl³eve³ees: Heo³ees: DevegJe=efÊe½e YeJeefle~

met$eefmLelem³e YegJe: Heom³e Òeke=ÀefleYetle: Yet-Meyo: √Yet-Oeelees: YeeJes efkedÀJeHed Òel³e³esve efve<HeVe:~ Dele: Yet:

Meyom³e DeLe&: DeeefJeYee&Je: ÒekeÀeMees Jee~ YegJe: keÀÊee& YetkeÀÊee& DeeefJeYet&le: HeoeLe&: lem³e YetkeÀÊeg&: ~ ÒeYeJe:~

ÒeûenCeeled ÒeLeceb ÒekeÀeMeles Deeqmceved Fefle ÒeYeJe: ÒeLeceÒekeÀeMemLeeveced ~ DeeefJeYet&leHeoeLe&m³e ÒeLeceÒekeÀeMemLeeveced

DeHeeoevemeb%ekebÀ YeJeefle~

efnceJelees ie²e ÒeYeJeefle~ le$e ÒekeÀeMele Fl³eLe&:~ De$e Yet Oeelees: keÀ$eea ie²e~ lem³ee: ÒeLeceÒekeÀeMemLeeveced

efnceJeeved~ Devesve met$esCe efnceJeled-Meyom³e DeHeeoevemeb%ee, DeHeeoeves Heáeceer met$esCe lemceeled Heáeceer efJeYeefÊeÀ: ®e~

ueeskesÀ ie²e ÒeLecele: efnceeue³eeled ÒekeÀeefMelee~ Jemlegle: ie²e ÞeerefJe<Cees: ®ejCekeÀceueeled GlHeÐeles ve leg efnceJele:~

Dele: De$e ÒeYeJeefle Fl³em³e peefvekeÀÊeg&: Òeke=Àefle: Fefle met$eeOeejsCe GlHeÐeles Fefle DeLe&: ve mebie®íles~ DeYetlem³e

ÒeeogYee&Je: peefve:, Dev³e$e GlHeVem³e ÒeLeceb %eeveced ÒeYeJe:~ Jee®³eeLe&Yesoeled peefvekeÀÊee& YetkeÀÊeg&: efYeVe:~ DeleSJe

peefveÒeYeJe³ees: DeLe&YesokeÀejCeeled YegJe: ÒeYeJe: Fefle He=LekedÀ met$em³e DeJeM³ekeÀlee efJeÐeles~


yegef×ke=Àleced DeHeeoevelJeb mJeerke=Àl³e Yee<³ekeÀejsCe met$eefceob Òel³eeK³eeleced~

DeLe He_®eceerefJeOeeveeLe¥ HetJe&met$es<JeieleeLee&veeb kesÀ<eeb®eve JeeefÊe&keÀeveeced GHemLeeHeveb ef$eÀ³eles~ leod ³eLee :-

u³eyueesHes keÀce&C³eefOekeÀjCes ®e (JeeefÊe&keÀced)~

J³eeK³ee– u³eHed+ ueesHes, keÀce&efCe+DeefOekeÀjCes, ®e~ He_®eceer DevegJeÊe&les~ u³eHedÒel³e³eevleHeom³e ueesHes meefle lem³e

ef$eÀ³ee³ee: keÀce&efCe DeefOekeÀjCes ®e He_®eceer m³eeled~ De$e kesÀveeefHe ueesHemet$esCe u³eyevlem³e ueesHe: ve efJeOeer³eles~

u³eyueesHe: Fl³em³e leelHe³e¥ leg JeekeÌ³es u³eHÒel³e³eevlem³e mee#eeled DeÒe³eesie: iec³eceevelee ®e~

Òeemeeoeled Òes#eles~ Deemeveeled Òes#eles~ Òeemeeocee©¿e, Deemeve GHeefJeM³e Òes#ele Fl³eLe&:~ éeMegjeefppeÛsefle~

éeMegjb Jeer#³esl³eLe&:~

Òeemeeocee©¿e Òes#eles Fefle JeekeÌ³es Dee©¿eHeob u³eyevleced~ lelHeom³e keÀce& Òeemeeo:~ Òeemeeoeled Òes#eles Fefle

GoenjCeJeekeÌ³es u³eyevlem³e Dee©¿em³e ueesHe: veece DeÒe³eesie: ¢M³eles~ leLee meefle lem³e DeÒe³egÊeÀm³e keÀce&efCe

Heáeceer efJeYeefÊeÀ:~ Deemeveeled Òes#eles Fefle JeekeÌ³eced DeefOekeÀjCes Heáec³ee: GoenjCeced~ lem³e u³eyevleHeo³egÊebÀ ªHeb

leg Deemeves GHeefJeM³e Òes#eles Fefle~ u³eyevlem³e GHeefJeM³e Fefle Heom³e DeefOekeÀjCeced Deemeveced~ ueesHes veece DeoMe&ves

peeles Deemeveeled Heáeceer~ le=leer³eesoenjCes Jeer#³e Fl³em³e keÀce&efCe leeqmceved ueesHes éeMegjMeyoeled Heáeceer~

ÒeoÊeesoenjCes<eg u³eyevleOeelJeLe&m³e keÀce&Jee®ekeÀMeyoeled DeefOekeÀjCeJee®ekeÀMeyoeled Jee Òeke=Àlemet$esCe

HeáeceerefJeOeeveced~ lesve Òeemeeoeled , Deemeveeled, éeMegjeled Fefle Heoeefve ueY³evles~

JeeefÊe&keÀmet$es u³eyedûenCeb u³eyeLe&Hejced~ Devesve u³eyeLe&yeesOekeÀm³e Òel³e³eevlejm³e ûenCeceefHe YeJeefle~ Dele SJe

kedÀlJee Òel³e³em³e ueesHes meefle leLee Heáeceer ÒeeHveesefle~ Deemeves efmLelJee Òes#eles → Deemeveeled Òes#eles~

HetJeexÊeÀesoenjCes<eg DeÒe³egÊeÀeveeb u³eyevleHeoeveeb keÀcee&efOekeÀjCekeÀejkeÀ³ees: keÀuHevee keÀLeb mecYeJesled Fefle

efpe%eemee³eeced G®³eles :-

iec³eceeveeefHe ef$eÀ³ee keÀejkeÀefJeYeÊeÀerveeb efveefceÊeced (JeeefÊe&keÀced)~

J³eeK³ee – ÒekeÀjCeeefovee Òeleer³eceevee ef$eÀ³ee DeefHe keÀejkeÀ-efJeYeÊeÀerveeb efveefceÊeb YeJeefle~ keÀoeef®eled JeekeÌ³es

ef$eÀ³eeHeoÒe³eesie: ve ef$eÀ³eles Hejvleg le$e ÒekeÀjCeÜeje ef$eÀ³ee³ee: yeesOe: pee³eles~ Slee¢Meer ef$eÀ³ee iec³eceeveef$eÀ³esefle

keÀL³eles~ mee keÀejkeÀ-efJeYeÊeÀerveeb keÀejCeb YeJeefle~ Dele: GHe³eg&keÌ³emLeues<eg u³eyevleHeoeveeced DeJeÊe&ceevelJesçefHe


les<eeb keÀcee&efokeÀuHeveeb efJeOee³e le$e Heáeceer efJeOes³ee~ ³eLee - ueeskeÀJ³eJenejs<eg keÀmceeled lJeced Fefle JeekeÌ³es

Deeieleesçefme Fefle DebMe: DeÒe³egÊeÀ:~ Hejvleg Deeieceveef$eÀ³ee³ee: yeesOe: DeÒe³egÊeÀeled Deeiele: Fefle Heoeled ÒekeÀjCesve

SJe iec³eles~ iec³eceevee³ee: Deieceveef$eÀ³ee³ee: DeekeÀe*d#e³ee efkebÀHeoeLe&m³e DeHeeoevelJeb lele: keÀmceeled Fefle

DeHeeoeves Heáeceer~ leÜled veÐee:~ GÊejJeekeÌ³es Deeieleesçeqmce Fefle DeO³eeËleJeekeÌ³eefmLeleeled Deeiele: Fefle Heoeled

Deeieceveef$eÀ³ee iec³eceevee~ lem³ee: DeHes#e³ee veoer Meyoeled DeHeeoeves Heáeceer Fefle HeÀefueleeLe&:~

³ele½eeOJekeÀeueefveceeveb lele: Heáeceer ~ leÐegÊeÀeoOJeve: ÒeLeceemeHlec³eew ~ keÀeueeled meHleceer ®e JeÊeÀJ³ee

(JeeefÊe&keÀ$e³eced)~

J³eeK³ee –³ele:+®e+DeOJekeÀeueefveceeveb, lele:, meHleceer~ leled+³egÊeÀeled+DeOJeve:, ÒeLeceemeHlec³eew~ keÀeueeled,

meHleceer, ®e JeÊeÀJ³ee~ efveef½eleced F³eÊe³ee efveªefHeleb ceeveb efveceeveced~ ³eced DeJeefOelJesve DeeefÞel³e DeOJeve: keÀeuem³e

®e Heefj®íso: veece F³eÊee %ee³eles, leÜe®ekeÀeled Meyoeled HeáeceerefJeYeÊesÀ: GHeosMe: keÀÊe&J³e:~ Fob ÒeLeceb

JeeefÊe&keÀced~ HetJe&JeeefÊe&keÀesÊesÀve Heáec³evleHeosve men DeeqvJele: ³e: DeOJeJee®ekeÀMeyo: lemceeled ÒeLeceeefJeYeÊesÀ:

meHleceerefJeYeÊesÀ: ®e He³ee&³esCe GHeosMe: keÀÊe&J³e:~ Foced efÜleer³eb JeeefÊe&keÀced~ Heáec³evleHeosve men DeeqvJele: ³e:

keÀeueJee®ekeÀMeyo: lemceeled meHleceerefJeYeÊesÀ: GHeosMe: keÀÊe&J³e:~ Fn HetJe&JeeefÊe&keÀmLeb leÐegÊeÀeled Fefle Heoced

DevegJeÊe&les~~ Foced le=leer³eb JeeefÊe&keÀced~ $eÀcesCe GoenjCeeefve DeOe: HeoÊeeefve~

Jeveeod ûeecees ³eespeveb ³eespeves Jee~ keÀeefÊe&keÌ³ee Deeûene³eCeer ceemes~

ÒeLeceesoenjCem³e efJe®eej: - JeveÒeosMeeled ûeecem³e otjlee SkeÀ³eespeveced (meebÒeeflekeÀieCeveevegmeejb Òee³e:

ÜeoMeefkeÀueesefceìjowI³ee&lcekeÀb otjlJeced) JeÊe&les~ De$e Jeveûeece³eesce&O³es DeOJeHeefjceeCeced efveªefHeleced ~

JeveªHeHetJee&JeefOeefJeefMeäb ³eled ³eespeveced lem³eesÊejosMes ûeece: Deefmle Fl³eLe&:~ Jevem³e DeJeefOelJesçefHe efJeÍ}s<em³e

DeÒeleerles: Oe´gJeefceefle DeHeeoevelJeeYeeJeeled ÒeLeceJeeefÊe&kesÀCe lemceeled JeveMeyoeled Heáeceer~ Devevlejb Heáec³evleMeyosve

DeeqvJele: DeOJeJee®ekeÀ: ³eespeveMeyo: efÜleer³eJeeefÊe&keÀevegmeejb ÒeLeceevle: meHlec³evle: Jee YeJesled ~ Dele: JeekeÌ³eÜ³eb

ueY³eles ³eLee - Jeveeod ûeecees ³eespeveced Deefmle~ Jeveeod ûeecees ³eespeves Deefmle~

efÜleer³eesoenjCem³e efJe®eej: - ke=ÀefÊekeÀe³egÊeÀe HeewCCe&ceemeer keÀeefÊe&keÀer~ Deûes ne³evecem³ee Deûene³eCee mewJe

Deeûene³eCeer~ De$e keÀeefÊe&keÀHetefCCe&ceeceeie&Meer<e&HeteqCCe&ce³eesce&O³es keÀeuem³e HeefjceeCeb efveªefHeleced~ Dele:

ÒeLeceJeeefÊe&keÀevegmeejb keÀeefÊe&keÀerb HeewCCe&ceemeeR HetJee&JeefOeªHesCe mJeerke=Àl³e keÀeefÊe&keÀer Fefle Meyoeled HeáeceerefJeYeefÊeÀ:~

keÀeefÊe&keÌ³ee:~ Devevlejb Heáec³evleeLexve men DeeqvJele: efve½e³esve efveªefHele½e ³e: keÀeueefJeMes<e: lem³e Jee®ekeÀ:


ceemeMeyo: le=leer³eJeeefÊe&keÀevegmeejb meHleceerefJeYeefÊebÀ ÒeeHveesefle~ le=leer³eJeeefÊe&keÀevegmeejb kesÀJeueb meHleceerefJeOeeveeled

ceemeMeyoeled HetJe&JeeefÊe&kesÀve ³eespeveefceJe ÒeLecee ve YeJeefle~ ceemes~

1.4.2. DeLe DeHeeoevekeÀejkesÀ GHeHeoefJeYeÊeÀ³e:

10. Dev³eejeefolejÊexefokeÌMeyoeáetÊejHeoepeeefn³egÊesÀ~~ efme.keÀew.,595/Hee.,2.3.29~~

oer – Slew³eexies Heáeceer m³eeled~ Dev³esl³eLe&ûenCeced~ FlejûenCeced ÒeHeáeeLe&ced~ Dev³ees efYeVe Flejes Jee ke=À<Ceeled~

Deejeod Jeveeled~ $eÝles ke=À<Ceeled~ HetJeex ûeeceeled~ efoefMe ¢ä: Meyoes efokeÌMeyo:~ lesve mecÒeefle osMekeÀeueJe=efÊevee

³eesiesçefHe YeJeefle~ ®ew$eeled HetJe&: HeÀeuiegve:~ DeJe³eJeJeeef®e³eesies leg ve ‘lem³e Hejceece´sef[leced ’(Hee., 8.1.2) Fefle

efveoxMeeled~ HetJe¥ keÀe³em³e~ DeáetÊejHeom³e leg efokeÌMeyolJesçefHe ‘<e<þîelemeLe& õõ-õ’ (Hee.,

2.3.30)’Fefle <eÿeR yeeefOelegb He=LeiedûenCeced~ ÒeekedÀ Òel³eied Jee ûeeceeled~ Dee®ed- oef#eCee ûeeceeled~ Deeefn-

oef#eCeeefn ûeeceeled~ ‘DeHeeoeves Heáeceer’ Fefle met$es ‘keÀeefÊe&keÌ³ee: ÒeYe=efle’ Fefle Yee<³eÒe³eesieeled ÒeYe=l³eLe&³eesies

Heáeceer~ YeJeeled ÒeYe=efle DeejY³e Jee mesJ³ees nefj:~ ‘DeHeHeefjyeefn:õ-’ (Hee., 2.1.12)Fefle meceemeefJeOeeveeped

%eeHekeÀeod yeefn³eexies Heáeceer~ûeeceeod yeefn:~

J³eeK³ee – Dev³e+Deejeled+Flej+$eÝles+efokeÌMeyo+Deáeg+GÊejHeo+Dee®ed+Deeefn³egÊesÀ~ SkeÀHeoelcekebÀ met$eefceob

meHlec³evleced~ Dev³e½e Deejeled ®e Flej½e $eÝles ®e efokeÌMeyo½e DeáetÊejHeo½e Dee®ed ®e Deeefn ®e

les<eeefcelejslej³eesieÜvÜ: Dev³eejeefolejÊexefokeÌMeyoeáetlejHeoepeen³e:~ lew: ³egÊeÀced ~ öpeeefn³egÊeÀced~ leeqmceved ~

õpeeefn³egÊesÀ~ Heáeceer Fefle HetJe&Jeled DevegJeÊe&les~ Dev³e- Deejeled (otjeefvlekeÀJeeef®e)öFlej(efYeVe)-

$eÝles(Jepe&ve)söefokeÌMeyo(HetJe& Deeefo)- DeáetÊejHeoMeyo(DeáetOeeleg: GÊejHeob ³em³e lee¢Me: Meyo:~ ÒeekedÀ,

Òel³ekedÀ Deeefo)- Dee®ed(Dee®edÒel³e³eevle)- Deeefn (DeeefnÒel³e³eevle) Fl³eslew³eexies HeáeceerefJeyeefÊeÀ: YeJeefle~

Dev³esl³eLe&ûenCeced~ FlejûenCeced ÒeHeáeeLe&ced~ Dev³ees efYeVe Flejes Jee ke=À<Ceeled~ Deejeod Jeveeled~ $eÝles

ke=À<Ceeled~ Dev³esl³eLe&ûenCeb keÀÊe&J³eced~ lesve lelHe³ee&³eeCeeceefHe Òe³eesies Heáeceer YeJeefle~ otjceefvlekebÀ ®esefle Deejeled

Fl³em³e DeLe&Ü³eced~ Dev³e: veer®e½esefle FlejMeyom³e DeLe&Ü³eced~ ³eÐeefHe FlejMeyo: Dev³eeLe&He³ee&³e: leLeeefHe

mHeäle³ee ÒeefleHel³eLe&ced FlejûenCeced~ Dele: Dev³e: ke=À<Ceeled, efYeVe: ke=À<Ceeled , Flej: ke=À<Ceeled Fefle ef$e<eg JeekeÌ³es<eg

Dev³eeLe&keÀMeyo³eesieeled ke=À<CeMeyoeled Òeke=Àlemet$esCe Heáeceer efJeOeer³eles~ Deejeod Jeveeled~ ûeeceeod otjb meceerHeb Jee

Jeveceefmle Fl³eLe&:~ Òeke=Àlemet$esCe Heáeceer~ $eÝles ke=À<Ceeled~ $eÝles Fefle SkeÀejevleceJ³e³eced~ ke=À<Cem³e Jepe&ves ke=À<Ceb

efJevee Jee megKeb veeefmle Fl³eLe&:~


HetJeex ûeeceeled~ efoefMe ¢ä: Meyoes efokeÌMeyo:~ lesve mecÒeefle osMekeÀeueJe=efÊevee ³eesiesçefHe YeJeefle~

®ew$eeled HetJe&: HeÀeuiegve:~ HetJeex ûeeceeled GoHeeve: ~ ûeecem³e HetJe&efoiJeÊeea ketÀHe: ~ De$e efoiJeeef®eHetJe&Meyo³eesiesve

ûeeceMeyoeled Òeke=Àlemet$esCe Heáeceer~ met$emLesve efoMed-Meyosve HetJe&-Heef½ece- GÊejöoef#eCemeb%ekeÀe: ®elJeej: Meyoe:

ie=nerlee: ³es<eeb Òe³eesie: ª{îee efoefiJeMes<eHejkeÀ: YeJeefle~ keÀkegÀYeeo³e: efoMeeHe³ee&³ee: Devesve ve ie=¿evles~ Sles

HetJee&o³e: Meyoe: keÀeueJee®ekeÀe: DeefHe~ efoMeeLe&Jee®ekeÀeveeb HetJee&oerveeb Meyoeveeced FoeveeR keÀeueeLe&Jee®ekeÀlJes

leÐeesiesçefHe Heáeceer YeJeefle~ GoenjCeced-®ew$eeled HetJe&: HeÀeuiegve:~

DeJe³eJeJeeef®e³eesies leg ve ‘lem³e Hejceece´sef[leced ’(Hee., 8.1.2) Fefle efveoxMeeled~ HetJe¥ keÀe³em³e~

³eefo HetJee&o³e: Meyoe: DeJe³eJeJee®ekeÀlJesve Òe³egÊeÀe: YeJeefvle leefn& les<eeb ³eesies Heáeceer ve m³eeled~ HetJe¥ keÀe³em³e~

De$e Mejerjm³e ÒeeiYeeieyeesOekeÀ: HetJe&Meyo: DeJe³eJeJee®eer~ Delees ve Heáeceer~ met$ekeÀejsCe Fob %eeefHeleced~ lem³e

Hejceece´sef[leced Fefle met$es Hejced Fefle Heosve efÜjÊeÀMeyomecegoe³em³e GÊejeJe³eJeb mebmet®e³eved leÐeesies lem³e Fefle

<eÿîevleb Heob Heefþleced~ Devesve Òeme²sçeqmceved Heáeceer ves<³eles Fefle %ee³eles~

DeáetÊejHeom³e leg efokeÌMeyolJesçefHe ‘<e<þîelemeLe& õõ-õ’ (Hee., 2.3.30)

’Fefle <eÿeR yeeefOelegb He=LeiedûenCeced~ ÒeekedÀ Òel³eied Jee ûeeceeled~

DeáegOeeleg: GÊejHeob ³em³e me: DeáetÊejHeo: ÒeeieeefoefokedÀ®íyo:~ DeáetÊejHeoeveeb ÒeeieeefoMeyoeveeb

efokedÀ®íyolJesçefHe met$es DeáetÊejHeom³e efkeÀb He=LeiûenCeÒe³eespeveced? <e<þîelemeLe&Òel³e³esve Fefle meg$esCe ³ee <eÿer

ÒeeH³eles leeb <eÿeR yeeefOelegb De$e DeáetÊejHeom³e He=LeiûenCeb ef$eÀ³eles~ DelemeLe&meb%ekeÀe: Òel³e³ee:

Delemeg®Òel³e³eefJeefnleefokedÀ-osMe-keÀeueeLe&yeesOekeÀe: Demleeefle-Deeefle-SveHed-Dee®ed-Deenerefle Heáe~

lelÒel³e³eevleMeyo³eesies <e<þîelemeLe&Òel³e³esve Fefle meg$esCe <eÿer ÒeeH³eles~ lemceeled Demleeefle Òel³e³esve efve<HeVee: ÒeekedÀ

Deeefo Meyoe: (Òe+√Deáeg +Demleeefle~ Deáesueg&kedÀ – Hee., 5.3.30 Fl³evesve DemleeefleueesHe:~ → Òe + Deáeg~

→ Òe + De®ed + *er<ed~ uegÊeÀef×leuegefkeÀ - Hee., 1.2.49 Fl³evesve *er<edueesHe:~ → Òee®ed + meg →ÒeekedÀ )

<eÿîevlesve men DeeqvJelee: YeJes³eg:~ Dem³eeb efmLeleew Òeke=Àlemet$es DeáetÊejHeom³e He=LeiûenCeb <eÿeR efveef<eO³e

He_e®eceerÒe³eesieb meeOe³eefle~ ÒeekedÀ Òel³eied Jee ûeeceeled~

Dee®ed- oef#eCee ûeeceeled~ Deeefn- oef#eCeeefn ûeeceeled~

Dee®ed-DeeefnÒel³e³eevleew efoMeeJee®ekeÀew~ Òel³e³eûenCes leovleûenCeHeefjYee<e³ee Dee®Òel³e³eevlem³e DeeefnÒel³e³eevlem³e

®e ûenCeb m³eeled~ oef#eCeeoe®ed Fl³evesve oef#eCeMeyoeled meceerHeeLex Dee®ed Òel³e³e: YeJeefle Deeefn ®e otjs Fl³evesve


oef#eCeMeyoeled otjeLex DeeefnÒel³e³e: ®e~ oef#eCee ûeeceeled~ oef#eCem³eeb efoefMe Deotjs Fl³eLe&:~ oef#eCeeefn ûeeceeled~

oef#eCem³eeb efoefMe otjs Fl³eLe&:~

‘DeHeeoeves Heáeceer’ Fefle met$es ‘keÀeefÊe&keÌ³ee: ÒeYe=efle’ Fefle Yee<³eÒe³eesieeled ÒeYe=l³eLe&³eesies Heáeceer~

YeJeeled ÒeYe=efle DeejY³e Jee mesJ³ees nefj:~ ‘DeHeeoeves Heáeceer’ Fefle met$em³e Yee<³eieleb keÀeefÊe&keÌ³ee Deûene³eCeer

ceemes Fl³egoenjCeb ìerkeÀekeÀej: kewÀ³eì: keÀeefÊe&keÌ³ee ÒeYe=efle Deûene³eCeer ceemes Fefle mHeäerkeÀjesefle~ Devesve %eeH³eles

³eled ÒeYe=l³eLe&keÀMeyo³eesies Heáeceer YeJeefle~ ÒeYe=efleMeyo: DeJ³e³eced DeJeefOeªHem³e DeLe&m³e ÐeeslekeÀ½e~ DeejY³e

Fl³em³e DeJeefOeb Heefjie=¿e Fl³eLe&:~ Dele: GoenjCeJeekedÀ³es Ü³ees: ³egieHeod ûenCeced~ JeekeÌ³eÜ³eb efÜOee efJeYep³e

HeefþleJ³eced ³eLee -YeJeeled ÒeYe=efle mesJ³ees nefj:~ YeJeeled DeejY³e mesJ³ees nefj:~ GlHeefÊe#eCeeeqlcekeÀe³ee: HetJe&meercve:

GÊejkeÀeues cejCeb ³eeJeled meJe&oe YeieJeeved nefj: mesJ³e: Fl³eLe&:~

‘DeHeHeefjyeefn:õ-’ (Hee., 2.1.12)Fefle meceemeefJeOeeveeped %eeHekeÀeod yeefn³eexies Heáeceer~ ûeeceeod

yeefn:~ meceemeefJeOee³ekebÀ met$eceskebÀ efJeÐeles ³eled DeHeHeefjyeefnjáeJe: Heáec³ee: Fefle~ Devesve DeHe-HeefjÒeYe=leerveeb

meceLe&megyevleeveeb Heáec³evlesve men DeJ³e³eerYeeJe: meceeme: efJeOeer³eles~ J³eeK³ee³eceevemet$eevegmeejb Òeeieeoerveeced

Je#³eceeCemet$eevegmeejb (He_e®ec³eHee*dHeefjefYe:~ Hee., 2.3.10) DeHeeoerveeb ³eesies ®e HeáeceerefJeOeeveb peeleced~ Hejvleg

yeefn³eexies He_®eceerefJeOeeveb kesÀveeefHe met$esCe ve ke=Àleced ~ veveg yeefnmed Meyosve men Heáec³evleHeom³e DeHeHeefjyeefn

õmet$es meceemeefJeOeeveeOeejsCe Fob %eeH³eles ³eled yeefnmed Meyo³eesies Heáeceer m³eeled~ lemceeod yeefn:Meyom³e

He_®ec³evlesvewJe meceemeefJeOeeveced, veev³esve, Dev³eLee met$es He_ec³ee: Fefle He_®eceerûenCeced DeveLe&kebÀ m³eeled~ Dele:

ûeeceeod yeefn: Fefle Òe³eesies %eeHeveceeefÞel³e yeefnmed Meyo³eesies ûeeceMeyoeled efJeveeefHe met$eb He_®eceer efJeefnlee~

11. DeHeHejer Jepe&ves~~ efme.keÀew., 596/ Hee., 1.4.88~~

oer –Sleew Jepe&ves keÀce&ÒeJe®eveer³eew mle:~

J³eeK³ee – DeHe-Hejer, Jepe&ves~ efÜHeoelcekesÀ met$eseqmceved DeHeHejer ÒeLeceevleced Jepe&ves meHlec³evleced~ DeHe½e Heefj½e

DeHeHejer~ FlejslejÜvÜ:~ keÀce&ÒeJe®eveer³ee: (1.4.83)Fefle met$eeled keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee³ee: DevegJe=efÊe:

efÜJe®eveevleªHesCe efJeHeefjCeece½e~ DeHe – Heefj Fefle DeJ³e³es Jepe&veeLex keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ekeÀew YeJele:~ JeekeÌ³es

ÒeefleHeeÐeceevesve mecyeefvOevee keÀm³eef®eoveefYemecyevOe: Jepe&veced~ DeHe ef$eieÊexY³ees Je=äes osJe: Fl³e$e

ÒeefleHeeÐeceevemecyeefvOeMeyo: Je<e&Ceced, lesve men ef$eieÊe&osMem³e DeveefYemecyevOe: ®e Jepe&veMeyosve yeesO³e:~


keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee³ee: HeÀueb leg le³ees: Heáec³eHee*dHeefjefYe: Fl³evesve met$esCe HeáeceerefJeOeeveced GHemeie&meb%eeefvejeme½e~

Jepe&veefYeVeeLex Deve³ees: keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee ve YeJeefle~ ³eLee- Deesoveb Heefjef<eáeefle~ DeVeb meJe&Lee efmeáeleerl³eLe&:~

GHemeiee&led megveeslemegJeefleö(Hee., 8.3.65) Fl³eeefomet$eevegmeejb efmeáed - Oeelees: mem³e FeqCveefceÊekeÀ: <eeosMe:~

12. Dee*d ce³ee&oeJe®eves~~ efme.keÀew., 597/ Hee., 1.4.89~~

oer –Dee*d ce³ee&oe³eecegÊeÀmeb%e: m³eeled~ Je®eveûenCeeoefYeefJeOeeJeefHe~

J³eeK³ee –– ce³ee&oe³ee: Je®eveb ce³ee&oeJe®eveced - <eÿerlelHeg©<emeceeme:, leeqmceved - ce³ee&oeJe®eves ~ efÜHeoelcekesÀ

met$eseqmceved Dee*d ÒeLeceevleced ce³ee&oeJe®eves meHlec³evleced~ ce³ee&oe Fl³esleÜ®eveb ³e$e met$es levce³ee&oeJe®eveced ~

yengJeérefn:~ leeqmceved ce³ee&oeJe®eves ~ ce³ee&oeLex Dee*d–DeJ³e³em³e keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee YeJeefle ~

Je®eveûenCeeoefYeefJeOeeJeefHe~ met$es Je®eveûenCemeeceL³ee&led DeefYeefJeO³eLexçefHe lem³ewJe Dee*d–DeJ³e³em³e

keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee YeJeefle ~ keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee³ee: HeÀueb leg le³ees: Heáec³eHee*dHeefjefYe: Fl³evesve met$esCe

HeáeceerefJeOeeveced~ meercee ce³ee&oe³ee: DeLe&:~ DeefYeefJeefOejefHe meercve: yeesOekeÀ:~ Hejvleg le$e Devlejb leg SleeJeled ³eled

ce³ee&oe³eeced DeJeefOeYetlem³e Jemlegve: ûenCeb ve YeJeefle, DeefYeefJeOeew leÜmlegve: ûenCeb YeJeefle SJe~ lesve efJevesefle

ce³ee&oe, lesve mensl³eefYeefJeefOe:~ Dee YegJeveséejeod Je=efä:~ ce³ee&oeLe&efJeJe#ee³eeb kesÀJeueb YegJeveséejÒeJesMeÜejb ³eeJeod

Je=efäYe&Jeefle~ DeefYeefJeO³eLex HetJe&$e leLee YegJeveséejveiejsçefHe Je=efäYe&Jeefle~ ce³ee&oeJe®eveced veece ce³ee&oeMeyoes

³e$ees®³eles~ leosJe Dee*d ce³ee&oeefYeefJeO³ees: Fefle met$eced~ meceemeÒekeÀjCes Heefþlesçeqmceved met$es ³e: Dee*dMeyo: ¢M³eles

me: keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ekeÀ: YeJeefle~ ef$eÀ³ee³egÊeÀm³e F&<eoLe&m³e Jee Dee*dMeyom³e keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee ve YeJeefle~

13. Heáec³eHee*dHeefjefYe:~~ efme.keÀew., 598/ Hee., 2.3.10~~

oer –Slew: keÀce&ÒeJe®eveer³ew³eexies Heáeceer m³eeled~ DeHe njs: Heefj njs: mebmeej:~ Heefjj$e Jepe&ves~ ue#eCeeoew leg nefjb

Heefj~ Dee cegÊesÀ: mebmeej:~ Dee mekeÀueeod ye´ïe~

J³eeK³ee – Heáeceer + DeHe + Dee*d - HeefjefYe:~ DeHe½e Dee*d ®e Heefj½e = DeHee*dHej³e:~ FlejslejÜvÜmeceeme:~

lew: Heáec³eHee*dHeefjefYe:~ efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved Heáeceer ÒeLeeceevleced~ DeHee*dHeefjefYe: le=leer³eevleced~


keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊesÀ efÜleer³ee Fefle met$eeled keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊesÀ Fl³e$e DevegJeÊe&les~ keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ekesÀve

DeHe/Dee(*d)/HeefjCee meb³egÊeÀm³e Meyom³e Heáec³evleÒe³eesie:keÀ YeJeefle~ GoenjCeeefve ³eLee-

keÀ) DeHe- DeHe njs: mebmeej:~ De$e Jepe&veeLe&ÐeeslekesÀve DeHe Fefle Meyom³e DeHeHejer Jepe&ves Fefle met$esCe

keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee~ Dele: leÐeesies GoenjCeJeekeÌ³eiele: nefjMeyo: Òeke=Àlemet$eyeuesve Heáec³evle: me¡eele:~

Ke) Heefj- Heefj njs: mebmeej:~ nefjb Jepe&ef³elJee pevevecejCe®e$eÀelcekebÀ yevOeveb mebmeejHeoJee®³eced Fl³eLe&:~ Fn

efÜleer³eeHeJeeo: Heáeceer~ De$e Jepe&veeLe&s Heefj Fefle keÀce&ÒeJe®eveer³e³eesies nefjMeyo: Òeke=Àlemet$eyeuesve Heáec³evle:~

Dev³e$e leg ue#eCeslLebYetleeK³eeve...Fefle met$eevegmeejb ue#eCeeÐeLex ³eoe Heefj Fl³em³e keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee YeJeefle leoe

keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊesÀ efÜleer³ee Fefle met$eyeuesve efÜleer³ee m³eeled~ ³eLee- YeÊeÀes nefjb Heefj~ nefjefJe<e³ekeÀYeefÊeÀceeved~

ie) Dee- Dee cegÊesÀ: mebmeej:~ cegÊesÀ: ÒeekedÀ mebmeej:~ mebmeejÒeHeáes cegefÊeÀ: ve meceeefJeäe Fl³eLe&:~

De$e Dee Fefle Meyo: ce³ee&oelcekeÀm³e DeJeO³eLe&m³e ÐeeslekeÀ:~ Dee Fl³em³e Dee*d ce³ee&oeJe®eves Fefle met$esCe

ce³ee&oeLex keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee leÐeesies GoenjCeJeekeÌ³es Òeke=Àlemet$esCe cegefÊeÀMeyoeled cegÊesÀ: Fefle Heáec³evleb ªHeced~

ce³ee&oeLe&keÀm³e Dee*d Fl³em³e GoenjCeefceoced~ Dee mekeÀueeod ye´ïe~ ye´ïe meJe&ceefYeJ³eeH³e JeÊe&les~ De$e Dee

Fefle Meyo: DeefYeefJeO³eelcekeÀm³e DeJeO³eLe&m³e ÐeeslekeÀ:~ Dee Fl³em³e Dee*d ce³ee&oeJe®eves Fefle met$esCe

DeefYeefJeO³eLex keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee leÐeesies GoenjCeJeekeÌ³es Òeke=Àlemet$esCe mekeÀueMeyoeled mekeÀueeled Fefle Heáec³evleb

ªHeced~ DeefYeefJeO³eLe&keÀm³e Dee*d Fl³em³e GoenjCeefceoced~

14. Òeefle:ÒeefleefveefOeÒeefleoeve³ees: ~~ efme.keÀew., 599/ Hee., 1.4.92~~

oer –Sle³eesjLe&³ees: Òeefle©ÊeÀmeb%e: m³eeled~

J³eeK³ee – ÒeefleefveefOe½e Òeefleoeveb ®e ÒeefleefveefOeÒeefleoeves~ FlejslejÜvÜmeceeme:~ le³ees: ÒeefleefveefOeÒeefleoeve³ees:~

met$esçeqmceved Òeefle: ÒeLeceevle Heob ÒeefleefveefOeÒeefleoeve³ees: meHlec³evleb Heoced~ keÀce&ÒeJe®eveer³ee: Fefle met$em³e

DeefOekeÀej:~ ÒeefleefveO³eLe&keÀm³e ÒeefleoeveeLe&keÀm³e ®e Òeefle Fefle efveHeelem³e keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee YeJeefle~

cegK³eme¢Me: ÒeefleefveefOe:~ cegK³em³e DeYeeJes lelmeo=MeiegCeefJeefMeä: ³e: mJeeref$eÀ³eles me: ÒeefleefveefOe:~ GoenjCeb

³eLee – Depeg&ve: ke=À<Ceeled Òeefle~ oÊem³e Òeefleefve³ee&leveb Òeefleoeveced~ ÒeeHlem³e Jemlegve: JemlJevlejsCe Òel³eHe&Ceb

Òeefleoeveefcel³eLe&:~ GoenjCeb ³eLee – efleuesY³e: Òeefle³e®íefle cee<eeved~


15. ÒeefleefveefOeÒeefleoeves ®e ³emceeled ~~ efme.keÀew., 600/ Hee., 2.3.11~~

oer –De$e keÀce&ÒeJe®eveer³ew³eexies Heáeceer m³eeled~ ÒeÐegcve: ke=À<Ceeled Òeefle~ efleuesY³e: Òeefle³e®íefle cee<eeved~

J³eeK³ee – ÒeefleefveefOe½e Òeefleoeveb ®e ÒeefleefveefOeÒeefleoeves~ FlejslejÜvÜmeceeme:~ met$esçeqmceved ÒeefleefveefOeÒeefleoeves

ÒeLeceeefÜJe®eveb, ®e DeJ³e³eHeoced~ ³emceeled Heáec³evleb Heoced~ De$e Heáec³eHee*dHeefjefYe: Fefle keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊesÀ

efÜleer³ee Fefle met$e³ees: ³eLee$eÀceb He_®eceer keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊesÀ ®esefle HeoÜ³eb DevegJeÊe&les~ met$es ³emceeled Fefle Heob

<e<þîeLe&s Òe³egÊeÀced~ HeÀefueleeLe&mleg ³elmecyeefvOe ÒeefleefveefOelJeb ÒeefleoevelJeb Jee efJeOeer³eles leÜe®ekeÀeled

keÀce&ÒeJe®eveer³e³egÊeÀeled HeáeceerefJeYeefÊeÀ: YeJeefle~ ÒeefleefveO³eLex Òeefle-keÀce&ÒeJe®eveer³em³e GoenjCeb ³eLee- ÒeÐegcve:

ke=À<Ceeled Òeefle~ ÒeÐegcve: ke=À<Cem³e ÒeefleefveefOelJeb keÀjesefle~ ÒeefleoeveeLex Òeefle-keÀce&ÒeJe®eveer³em³e GoenjCeb ³eLee-

efleuesY³e: Òeefle³e®íefle cee<eeved~ cee<eeved olJee ie=¿eceeCeeveeb efleueeveeb Òel³eHe&Ceb keÀjesefle~ GYe³e$e HetJe&met$esCe Òeefle

Fl³em³e keÀce&ÒeJe®eveer³emeb%ee~ Òeke=Àlemet$esCe leod ³eesies ke=À<CeMeyoeled DeefHe ®e efleueMeyoeled HeáeceerefJeYeefÊeÀ:~

16. DekeÀÊe&³eg&Ces Heáeceer~~ efme.keÀew., 601/ Hee., 2.3.24~~

oer –keÀle=&Jeefpe&leb ³e¢Ceb nslegYegleb lele: Heáeceer m³eeled~ Meleeod ye×:~ DekeÀÊe&efj efkeÀced? Melesve yeefvOele:~

J³eeK³ee –DekeÀÊe&efj + $eÝCes, Heáeceer~ ve keÀÊee& DekeÀÊee&~ ve_ed lelHeg©<emeceeme:~ leeqmceved DekeÀÊe&efj~ met$esçeqmceved

DekeÀÊe&efj meHlec³evleced lelÒe³eespekeÀes nsleg½e Fefle met$esCe efJeefnles keÀÊe=&meb%eeefJejefnles ®e ~ $eÝCes meHlec³evleced

$eÝCeJee®ekeÀMeyos Fefle DeLe&:~ Heáeceer ÒeLeceevleced~

nsleew Fefle met$ecevegJeÊe&les~ Dele SJe keÀm³eef®eled keÀe³e&m³e keÀÊe&=meb%eeJeefpe&leb Hejvleg nslegYetleb ³e¢Ceb leÜe®ekeÀeled Heáeceer

YeJeefle~ Meleeod ye×: Fl³e$e nslegYetleeled $eÝCeHeefjceeCeJee®ekeÀeled MeleMeyoeled Òeke=Àlemet$esCe Heáeceer~ De$e Meleb

yevOevem³e keÀÊee& ve~ mece³eevegmeejb $eÝCeMelekeÀm³e Òel³eHe&CeeYeeJeªHeHeefjCeece: DeOeceCe&m³e yevOevekeÀejCeced~

met$eefceob nslegle=leer³ee³ee: DeHeJeeo:~ DekeÀÊe&efj efkeÀced? Melesve yeefvOele:~ met$es DekeÀÊe&efj Fefle Heom³e Òe³eespeveb

Òel³egoenjCeJeekeÌ³esve efveefo&Meefle Je=efÊekeÀej: Melesve yeefvOele: Fefle~ Dem³ee³eceeMe³e: ³eled keÀe³e&m³e nslegYetleeled

$eÝCeJee®ekeÀeled Heáeceer m³eeled ve leg keÀÊe=&meb%ekeÀeled nslegYetleeled $eÝCeJee®ekeÀeled Fefle~ Òel³egoenjCes MeleMeyo:

DeOeceCe&yevOevee³e GÊeceCe¥ Òesj³eefle~ lelÒe³eespekeÀes nsleg½e met$esCe De$e Òe³eespekeÀm³e MeleMeyom³e nslegmeb%e³ee men


keÀÊe=&meb%eeefHe efJeOeer³eles~ Dele: MeleMeyom³e nsleglJesçefHe keÀÊe=&lJekeÀejCeeled le$e kesÀJeueb nsleew le=leer³ee YeJeefle, ve

Heáeceer~ GoenjCeJeekeÌ³es DeC³evleeled yevOde Oeelees: ÊeÀÒel³e³esve ye×: Fefle efve<HeVe:~ Òel³egoenjCeJeekeÌ³es leg nslegceefle

®e met$eevegmeejb C³evleeled yeefvOeOeelees: keÀce&efCe ÊeÀÒel³e³esve yeefvOele: Fefle efve<HeVe:~ Òe³eespekeÀkeÀÊeg&:

DeefveäefJeYeefÊeÀÒe³eesieb yeeefOelegb met$es DekeÀÊe&efj Fefle Heob Heefþleced~

17. efJeYee<ee iegCesçefm$e³eeced~~ efme.keÀew., 602/ Hee., 2.3.25~~

oer – iegCes nsleeJeefm$eefue²s Heáeceer Jee m³eeled~ pee[îeeled pee[îesve Jee ye×:~ iegCes efkeÀced? Oevesve kegÀueced~

Deefm$e³eeced efkeÀced? yegO³ee cegÊeÀ:~ efJeYee<ee Fefle ³eesieefJeYeeieeod iegCes eqm$e³eeb ®e kedÀJeef®eled~ Oetceeoeqiveceeved~ veeefmle

IeìesçvegHeueyOes:~

J³eeK³ee – ve m$eer Dem$eer ve_lelHeg©<emeceeme:~ lem³eeced Deefm$e³eeced~ ef$eHeoelcekesÀ met$esçeqmceved efJeYee<ee ÒeLeceevleb,

iegCes meHlec³evleced, Deefm$e³eeced meHlec³evleced~ Fn nsleew Fefle met$eced, DekeÀÊe&³eg&Ces Heáeceer Fefle met$eeled Heáeceer ®e

cevegJeÊe&les~ ³eefo keÀm³eef®eled keÀe³e&m³e keÀesçefHe nsleg: iegCeHeoeLe&: Deefm$eefue²: ®e YeJeefle leoe leÜe®ekeÀeled

efJekeÀuHesve HeáeceerefJeYeefÊeÀ: efJeOeer³eles~ He#es nsleew Fl³evesve le=leer³ee ®e~ Deefm$e³eeced Fefle Òeefle<esOeJe®evesve

HegbveHegbmekeÀefue²³ees: Dem³e met$em³e ÒeJe=efÊe:~ GoenjCeced - pee[îeeled pee[îesve Jee ye×:~ cetKe&lee De$e

yevOevem³e nsleg:~ leÜe®ekeÀ: pee[îe(pe[+<³e_ed)Meyo: iegCeJee®ekeÀ: veHegbmekeÀ½e~ Dele: le$e efJekeÀuHesve Heáeceer

YetlJee pee[îeeled ye×:, He#eevlejs nsleew Fefle met$eyeuesve le=leer³ee YetlJee pee[îesve ye×: DeefHe efmeO³eefle~

keÀeefMekeÀeJe=Êeew ‘Jeeslees iegCeJe®eveeled' met$eJ³eeK³eeÒeme²s Jew³eekeÀjCemecÒeoe³eHeefjYeeef<eleb iegCeue#eCeced SJeced G×=leb

³eled-

meÊJes efveefJeMelesçHewefle He=Leipeeefle<eg ¢M³eles~

DeeOes³e½eeef$eÀ³eepe½e meesçmeÊJeÒeke=Àefleieg&Ce:~~

meb#esHewCe Dem³eeLe&mleg efvel³eeefvel³eYesoefJeefMeä: kedÀJeef®eled meceJee³emecyevOesve êJ³eiele: êJ³eefYeVeHeoeLe&: iegCe:~

iegCes efkeÀced? Oevesve kegÀueced~ met$eielem³e iegCes Fefle Heom³e Heoke=Àl³eb %eeHeef³elegb ÒeMveesÊejMewu³ee lem³e Heom³e efkebÀ

Òe³eespeveefceefle He=®íefle~ Òel³egoenjCeJeekeÌ³esve GÊej³eefle ³eled Oevesve kegÀueefceefle~ De$e OevecesJe kegÀueieewjJem³e nsleg:~

Hejvleg me Meyo: êJ³eJee®ekeÀ: ve leg iegCeJee®ekeÀ:~ Dele: lemceeled le=leer³ee ÒeeHlee ve Heáeceer~


Deefm$e³eeced efkeÀced? yegO³ee cegÊeÀ:~ HetJe&Jeled De$e Deefm$e³eeced Fefle Heom³e Òe³eesiemeeOegleeb yegO³ee cegÊeÀ: Fefle

Òel³egoenjCesve oMe&³eefle~ nslegJee®ekeÀ: iegCeJee®ekeÀ½e Meyo: Deefm$eefue²er m³eeefoefle met$eeMe³e:~ lemceeled efJekeÀuHe sve

Heáeceer YeJeefle~ De$e yegef×: Fefle nslegJee®ekeÀMeyom³e m$eerefue*dielJekeÀejCeeled efJekeÀuHesve Heáeceer ve YeJeefle~

efJeYee<ee Fefle ³eesieefJeYeeieeod iegCes eqm$e³eeb ®e kedÀJeef®eled~ Oetceeoeqiveceeved~ veeefmle IeìesçvegHeueyOes:~

kesÀ<eebef®eled DeYeeräÒe³eesieeCeeb efmeO³eLe¥ ceneYee<³ekeÀejsCe oeref#elesve ®e De$e ³eesieefJeYeeie: DeeÞeer³eles~ ³eesie(met$e)m³e

efJeYeeie: ³eesieefJeYeeie:~ Devesve efJeYee<ee, iegCesçefm$e³eeced ®esefle DebMeÜ³eb ueY³eles~ GYe³e$e HetJe&Jeled nsleew Heáeceer ®e

DevegJeÊe&sles~ Dele: ÒeLeceb met$emJeªHeb YeJeefle – nsleew Heáeceer efJeYee<ee~ efJeYee<ee Fefle Heoced Demceeled DebMeeled

DeHejmet$eebMeb DevegJeÊe&les~ Dele: efÜleer³eb met$emJeªHeb YeJeefle- iegCes nsleew Deefm$e³eeced Heáeceer efJeYee<ee~

ÒeLeceebMeevegmeejb iegCeêJ³eefvejHes#e: Hegbm$eerefvejHes#e: nslegJee®ekeÀ: keÀesefHe Meyo: efJekeÀuHesve Heáec³evle: YeefJelegcen&efle~

Oetceeoeqiveceeved Fefle GoenjCe(1)JeekeÌ³es DeiegCeJee®ekeÀeoefHe nslegYetleeled Oetceeled ³eesieefJeYeeiepeelesve efJeYee<eemet$esCe

He_®eceer YeJeefle~ ³eesieefJeYeeieb efJevee êJ³eJee®ekesÀ Oetces met$em³e ÒeJe=efÊe: ve mecYeJeefle~ veeefmle IeìesçvegHeueyOes: Fefle

GoenjCe(2)JeekeÌ³es DevegHeueeqyOe: IeìeYeeJem³e nsleg: m$eerefue²Meyo: ®e~ iegCeJee®ekeÀeoefHe nslegYetleeled

m$eerefue²Meyoeled ³eesieefJeYeeiepeelesve efJeYee<eemet$esCe He_®eceer YeJeefle~ ³eesieefJeYeeieb efJevee iegCeJee®ekesÀçefHe

m$eerefue²Meyoeled met$em³e DeÒeJe=l³ee Heáeceer ve mecYeJeefle~ ³eesieefJeYeeiekeÀejCeeled DeiegCeMeyoelde m$eerefue²Meyoeled

Jee ³ee HeáeceerefJeYeefÊeÀ¢&M³eles mee ve meeJe&ef$ekeÀer~ kesÀJeueb Òeme²sçeqmceved efJejueb efMe<ìÒe³eesieb meceLe&ef³elegb Je=efÊekeÀejsCe

kedÀJeef®eled Fefle Heob Heefþleced~

³eefo nslegYetle: Meyo: iegCeJee®ekeÀ: YeJeefle Dem$eerefue²er ®e YeJeefle leefn& lemceeled efJekeÀuHesve Heáeceer YeJeefle Fefle

³eesieefJeYeÊeÀm³e efÜleer³eebMem³e DeLe&:~ De³ecesJe DeLe&: Deeoew met$eJ³eeK³eeveÒeme²s pee[îeeled pee[îesve Jee ye×:

Fefle GoenjCeÜejsCe Deeueesef®ele:~

18. He=LeeqiJeveeveeveeefYemle=leer³eeçv³elejm³eeced~~ efme.keÀew., 603/ Hee., 2.3.32~~

oer – SefYe³eexies le=leer³ee m³eeled HeáeceerefÜleer³es ®e~ Dev³elejm³eeb ûenCeb meceg®®e³eeLe&ced~ HeáeceerefÜleer³es ®eevegJeÊexles~

He=Leied jecesCe jeceeod jeceb Jee~ SJeb efJevee, veevee~


J³eeK³ee – He=LeeqiJeveeveeveeefYe: + le=leer³ee + Dev³elejm³eeced~ He=LekedÀ ®e efJevee ®e veevee ®e = He=LeeqiJeveeveevee:~

FlejslejÜvÜmeceeme:~ lew:~ Heo$e³eelcekesÀ met$eseqmceved He=LeeqiJeveeveeveeefYe: le=leer³eevleced, le=leer³ee ÒeLeceevleced,

Dev³elejm³eeced DeJ³e³eb Heoced~ DeHeeoeves Heáeceer(2.3.28)Fefle met$eeled Heáeceer, SveHee efÜleer³ee(2.3.31) Fefle

met$eeled efÜleer³ee ®e DevegJeÊes&les~ He=LekedÀ-efJevee-veevee(efJeveeLe&keÀ)Meyoeveeb ³eesies le=leer³ee efJeYeefÊeÀ: YeJeefle~

HeáeceerefÜleer³es ®eevegJeÊexles~ le=leer³ee³ee: DeYeeJeHe#es He=LeieeefoefYe: ³eesies(meeefnl³es) efJekeÀuHesve He_®eceer efÜleer³ee ®e

YeJele:~ Dev³elejm³eeb ûenCeb meceg®®e³eeLe&ced~ DeJ³e³em³e DeveskeÀeLe&keÀlJeeled Dev³elejm³eeb Meyo: meceg®®e³eb

yeesOeef³elJee Hegve: efJekeÀuHesve meceg®®e³eIeìkeÀeveeb DeYeeräefJeYeÊeÀerveeb HeefjieCeveb keÀej³eefle~ De$e HetJe&met$eeled

efÜleer³ee³ee: ie²eÒeJeenv³ee³esve, l$³eefOekeÀHetJe&met$eeled Heáec³ee: DevegJeÊe&veb YeJeefle ceC[tkeÀHuegefle v³ee³esve~

GYe³eesce&O³eieleeoefHe <eÿîelemeÒel³e³esve (2.3.30) Fefle met$eeled De$e <eþîee: DevegJeÊe&veb ve YeJeefle

mJeefjleÒeefle%eeYeeJeeled~

GoenjCeced - He=Leied jecesCe jeceeod jeceb Jee~ SJeb efJevee, veevee~ He=LekedÀ jecesCe, He=LekedÀ jeceeled, He=LekedÀ

jeceb Jee~ efJevee jecesCe, efJevee jeceeled, efJevee jeceb Jee~ veevee jecesCe, veevee jeceeled, veevee jeceb Jee~

He=LeieLez: Fefle met$eef³eleJ³es He³ee&³e$e³eesHeeoeveb He³ee&³eevlejefveJe=l³eLe&ced Fefle leÊJeyeesefOeveerkeÀej:~ lesve Jepe&veeLe&keÀsve

efn©keÌMeyosve Heáec³eeo³e: ve YeJeefvle ³eLee - efn©ied osJeoÊem³e~ veevee³eesies efÜleer³ee³ee: GoenjCeb leÊJeyeesefOev³eeb

³eLee- veevee veejeR efve<HeÀuee ueeskeÀ³ee$ee~

19. keÀjCes ®e mleeskeÀeuHeke=À®í^keÀefleHe³em³eemeÊJeJe®evem³e~~ efme.keÀew., 604/ Hee., 2.3.33~~

oer – SY³eesçêJ³eJe®evesY³e: keÀjCes le=leer³eeHeáec³eew mle:~ mleeskesÀve mleeskeÀeod Jee cegÊeÀ:~ êJ³es leg mleeskesÀve efJe<esCe

nle:~

J³eeK³ee – keÀjCes, ®e, mleeskeÀ+DeuHe-ke=À®í^-keÀefleHe³em³e+DemeÊJeJe®evem³e~

mleeskeÀáe DeuHe½e ke=À®í^áe keÀefleHe³e½e = mleeskeÀeuHeke=À®í^keÀefleHe³eced ~ meceenvÜmeceeme:~ lem³e

mleeskeÀeuHeke=À®í^keÀefleHe³em³e~ meÊJem³e Je®eveb meÊJeJe®eveced~ <e<þerlelHeg©<emeceeme:~ ve meÊJeJe®eveb

DemeÊJeJe®eveced~ ve_lelHeg©<emeceeme:~ lem³e DemeÊJeJe®evem³e = DeêJ³eJee®ekeÀm³e~ ®eleg<HeoelcekesÀ met$esçeqmceved

keÀjCes meHlec³evleb, ®e DeJ³e³eced, mleeskeÀeuHeke=À®í^keÀefleHe³em³e <eþîevleced, DemeÊJeJe®evem³e <eþîevleced~

He=LeeqiJeveeveeveeefYemle=leer³eeçv³elejm³eeced Fefle met$eeled Dev³elejm³eeced, DeHeeoeves Heáeceer Fefle met$eeled Heáeceer


®eevegJeÊe&les~ keÀefleHe³em³e Fl³e$e Òel³e³e(megHed)efJeOeeveÒeme²eled Heáeceer meeOJeer Hejvleg leVe meeJe&ef$ekeÀefceefle De$e

Heáec³eLex meew$eer <eÿer~

mleeskeÀ-DeuHe-ke=À®í^-keÀefleHe³emeb%ekeÀe: ®elJeej: Meyoe: ³eoe DeêJ³eJee®ekeÀe: YeJeefvle leoe lesY³e:

keÀjCekeÀejkeÀeLex le=leer³eeefJeYeefÊeÀ: HeáeceerefJeYeefÊeÀJee& YeJeefle~ Òee³esCe mleeskeÀeo³e: Meyoe: Oece&êJ³e³ees: Jee®ekeÀe:~

³eoe les<eeb Oece&cee$eb keÀjCelJesve efJeefJe#eleb leoe les<eeb DeêJ³eJe®evelee~ mleeskesÀve mleeskeÀeod Jee cegÊeÀ: Fefle

GoenjCes DeuHee³eemeªHeb mleeskeÀlJeOece&cee$eb efJeJeef#eleced~ êJ³es leg mleeskesÀve efJe<esCe nle:~ He#eevlejs mleeskesÀve

efJe<esCe nle: Fefle Òel³egoenjCes mleeskeÀlJeOece&Jeled efkeÀefáeled êJ³eb efJeJeef#eleced~ GoenjCeJeekeÌ³es

keÀÊe=&keÀjCe³eesmle=leer³ee (2.3.10) met$eevegmeejb mleeskesÀve Fl³e$e le=leer³ee, Òeke=Àlemet$eevegmeejb mleeskeÀeled Fefle efJekeÀuHesve

Heáeceer Jee YeJeefle~ Òel³egoenjCes leg mleeskeÀMeyom³e êJ³eJee®ekeÀleekeÀejCeeled keÀÊe=&keÀjCe³eesmle=leer³ee Fefle

met$eevegmeejb mleeskesÀve Fl³e$e kesÀJeueb le=leer³ee ÒeeHveesefle, efJekeÀuHesve le=leer³eeHe_®ec³eew ve~

mleeskeÀJeled met$eielesY³e: DeuHe-ke=À®í^-keÀefleHe³esY³e: êJ³eeêJ³eYesosve efJeJe#eevegmeejb le=leer³eeHeáec³ees: GYe³eer

Dev³eleje Jee ÒeeHveesefle~ les<eeb DeêJ³eJee®ekeÀlee³ee: GoenjCeeefve ³eLee DeuHesve cegÊeÀ:, DeuHeeled cegÊeÀ: (De³elvesve

cegÊeÀ:)~ ke=À®í^sCe cegÊeÀ:, ke=À®íêled cegÊeÀ: (Òe³elvesve cegÊeÀ:)~ keÀefleHe³esve cegÊeÀ:, keÀefleHe³eeled cegÊeÀ: (meg³elvesve

cegÊeÀ:)~ les<eeb êJ³eJee®ekeÀlee³eeb kesÀJeueb le=leer³ee YeJeefle J³eeK³eeleesoenjCeJeled~ mleeskeÀeoerveeb ef$eÀ³eeefJeMes<eCeªHes

keÀce&efCe mleeskebÀ He®eefle FefleJeled Òe³eesies le=leer³eeefJeYeefÊeÀ: HeáeceerefJeYeefÊeÀJee& ve YeJeefle~ met$es mleeskeÀeoerveeb

SkeÀeLe&lJesçefHe leejlec³esve ûenCeb YeJeefle~ v³eemecelesve le$e meceeLe&Jee®ekeÀsY³e: MeyoevlejsY³e:

Oece&cee$eefJeJe#ee³eeceefHe keÀjCes HeáeceerefJeYeefÊeÀ: ve m³eeled~ ³eLee – cee$e³ee cegÊeÀ:~

20. otjeefvlekeÀeLexY³ees efÜleer³ee ®e~~ efme.keÀew., 605/ Hee., 2.3.35~~

oer ö SY³ees efÜleer³ee m³eeled, ®eeled Heáeceerle=leer³es ®e~ ÒeeefleHeefokeÀeLe&cee$es efJeefOej³eced~ ûeecem³e otjb otjeled, otj sCe

Jee~ DeefvlekeÀced DeefvlekeÀeled DeefvlekesÀve Jee~ DemeÊJeJe®evem³e Fl³evegJe=Êesvexn- otj: HevLee:~

J³eeK³ee – otj+DeefvlekeÀ+DeLexY³e:+efÜleer³ee, ®e~ otjb ®e DeefvlekebÀ ®e otjeefvlekesÀ - FlejslejÜvÜmeceeme:~ les

DeLeez ³es<eeb les ogjeefvlekeÀeLee&: - yengJeérefnmeceeme:~ lesY³e: otjeefvlekeÀeLexY³e:~ otjeefvlekeÀeLexY³e: Heáec³evleced,

efÜleer³ee ÒeLeceevleced, ®e DeJ³e³eced~ He=LeeqiJeveeveeveeefYemle=leer³eeçv³elejm³eeced (2.3.32) Fefle met$eeled le=leer³ee,


DeHeeoeves Heáeceer (2.3.28) Fefle met$eeled Heáeceer, otjeefvlekeÀeLez: <eÿîevelejm³eeced (2.3.34) Fefle met$eeled

Dev³elejm³eeced ®e DevegJeÊe&vles~ otjeLe&keÀMeyosY³e: efvekeÀìeLe&keÀMeyosY³e½e efÜleer³eeefJeYeefÊeÀ: efJekeÀuHesve YeJeefle~

met$eielem³e DeLe&Heom³e ÜvÜevleÞet³eceeCelJeeled otjMeyosve DeefvlekeÀMeyosve ®e men Dem³e mecyevOe: m³eeled~

efÜleer³eeûenCeb mee#eeled efÜleer³eeefJeOeeveb efveefo&Meefle~ ®ekeÀejeled He#es He_®eceer le=leer³ee ®e YeefJelegcen&efle~ Dele:

otjeefvlekeÀMeyoeY³eeb le³ees: meceeveeLe&keÀMeyosY³e: ®e efÜleer³ee, le=leer³ee, Heáeceerefle efleñe: efJeYeÊeÀ³e: He³ee&³esCe

YeJeefvle~ ÒeeefleHeefokeÀeLe&cee$es efJeefOej³eced~ Òeke=Àlemet$esCe efJeYeefÊeÀ$e³em³e efJeOeeveb ÒeeefleHeefokeÀeLe&HejkeÀced~

otjeefvlekeÀeefoÒeeefleHeefokeÀeveeb ³e: DeLe&: me SJeeLe&: De$e efÜleer³eeefoefYe: G®³eles veev³e: Fefle HeÀefueleeLe&:~ lesvee$e

ÒeLecee³ee: DeHeJeeo:~ otjeoeJemeLeevcet$eefceefle (DeeJemeLeeled otjs cet$eb l³epesled) Yee<³eesoenjCeeled %ee³eles ³eled

DeefOekeÀjCeeLexçefHe efJeYeefÊeÀ$e³em³e efJeOeeveb YeJesled~

GoenjCeced - ûeecem³e otjb otjeled, otjsCe Jee~ DeefvlekeÀced DeefvlekeÀeled DeefvlekesÀve Jee~ ûeecem³e otjb,

otjeled, otjsCe, DeefvlekeÀced, DeefvlekeÀeled, DeefvlekesÀve~ De$e efJeYeefÊeÀ$e³es otjeefvlekeÀ³ees: GoenjCeeefve SkeÀ$e

ÒeoÊeeefve~ He=LekeÀdkeÀjCesve ûeecem³e otjb, ûeecem³e otjeled, ûeecem³e otjsCe, ûeecem³e DeefvlekeÀced, ûeecem³e DeefvlekeÀeled,

ûeecem³e DeefvlekesÀve Fefle JeekeÌ³ekeÀocye: meJe¥ mHeäerkeÀjesefle~

DemeÊJeJe®evem³e Fl³evegJe=Êesvexn- otj: HevLee:~ HetJe&met$eeled (2.3.33) DemeÊJeJe®evem³e Fefle

DevegJe=efÊekeÀejCeeled otj: HevLee: Fefle JeekeÌ³es otjMeyoeled efÜleer³eeefoefJeYekedÀle³e: ve YeJeefvle~ HevLee: êJ³eJee®ekeÀ:,

lem³e efJeMes<eCelJeeled otjesçefHe êJ³eJee®ekeÀ:~ ³eoe otjMeyo: êJ³eyeesOekeÀ: ve YeJeefle leoe leeqmceved Meyos

Òeke=Àlemet$eb ÒeJeÊe&les~ Dev³eLee ve~ Dele: JeekeÌ³esçeqmceved otjMeyoeled ÒeeefleHeefokeÀeLe&cee$es ÒeLeceevegmeejb ÒeLecewJe

YeJeefle~

õõõõõõö

1.4.3. SELF-CHECK QUESTIONS

yeesOeÒeMvee: -1~ efveoxMeevegmeejb GÊejb kegÀ©le~

keÀ) efkeÀb keÀejkeÀced? keÀe megeqyJeYeefÊeÀ:? le³ees: ÒeYesob meesoenjCeb oMe&³e~

Ke) GHeHeoefJeYeefÊeÀkeÀejkeÀefJeYeÊeÀîees: keÀer¢Me: Yeso:?

ie) DeHeeoeveue#eCeb efJece=Mele~


Ie) Yeer$eeLee&veeb Ye³ensleg: Fefle met$em³e J³eeK³eeveb kegÀ©le~

*) He_®ec³eHee*dHeefjefYe: Fefle met$em³e J³eeK³eeveb kegÀ©le~

yeesOeÒeMvee: -2~ mebmke=Àlesve DevegJeeob kegÀ©le~

UNIT-2 EXPLANATION OF ALL SUTRAS DEALING

WITH SESE SASTHI, PRATIPADAVIDHANA

SASTHI AND KRDYOGA SASTHI

Nature and Scope of the unit-


2.2 Background of the Unit

2.3 Explanation of all Sutras Dealing with Sese Sasthi,

Pratipadavidhana Sasthi and Krdyoga-sasthi

2.3.1. Mes<es <eÿerefJeOee³ekeÀmet$eced

2.3.2. ÒeefleHeoefJeOeeve<eÿerefJeOee³ekeÀmet$eced

2.3.3. ke=ÀÐeesie<eÿerefJeOee³ekeÀmet$eced

2.3.4. Self-check questions

2.4. Answers to Self-check questions/exercises

2.5. Glossary of Words

2.6. Bibliography and Materials recommended for Further Study

2.7. Model Questions


After going through the unit, a student will be able to –


1. know the Paninian definition of ablative case along with the

technical principles of its application in word-formation and

sentence-building.

2. demonstrate an increased capacity to read and understand the

technical and literary texts governed by ablative case.

3. develop his/her expressive skills like speaking and writing in

Sanskrit with the help of the case-theory under treatment in

right perspective.

4. manage translation activity of Odia/ English texts into Sanskrit

and vice-versa.

5. pursue a multi/bilingual higher study/research from their

syntactic and semantic points of view with special reference to

ablative case and case affix.

2.3. EXPLANATION OF ALL SUTRAS DEALING WITH

SESE SASTHI AND PRATIPADAVIDHANA SASTHI

2.3.1. Mes<es <eÿerefJeOee³ekeÀmet$eced:

21. <eÿer Mes<es~~ efme.keÀew., 606/ Hee., 2.3.50~~

oer - keÀejkeÀÒeeefleHeefokeÀeLe&J³eefleefjÊeÀ: mJemJeeefceYeeJeeefomecyevOe: Mes<e:~ le$e <eÿer m³eeled~ je%e: Heg©<e:~

keÀcee&oerveeceefHe mecyevOecee$eefJeJe#ee³eeb <e<þîesJe~ meleeb ieleced~ meefHe&<ees peeveerles~ ceeleg: mcejefle~

SOeesokeÀm³eesHemkegÀ©les~ Yepes MecYees½ejCe³ees:~ HeÀueeveeb le=Hle:~

J³eeK³eee - efÜHeoelcekesÀ met$esçeqmceved <eÿer ÒeLeceevleced~ Mes<es meHlec³evleced~ keÀejkeÀÒeeefleHeefokeÀ³ees: efYeVe: ³e:

mJemJeeefceYeeJeeefomecyevOe: me SJe Mes<e: Fefle G®³eles~ GÊeÀeov³e: Mes<e: Fefle Je®eveevegmeejb ÒeeefleHeefokeÀ-keÀce&-

keÀjCe-mecÒeoeve-DeHeeoeve-DeefOekeÀjCeY³e: ³e: Dev³e: DeLe&: me: Mes<e:~ yengÒekeÀejkeÀesç³ebMes<e:

mJemJeeefceYeeJemecyevOe:-pev³epevekeÀYeeJemecYeJeæ:, Òeke=ÀefleÒel³e³eeefoYeeJemecyevOeªHe:~ mecyevOemleg SkeÀ: efkeÀvleg

efÜ<þ:~ Ü³es mecekeÀeuecesJe efleÿefle~ Jew³eekeÀjCemecÒeoe³eefme×evleevegmeejb je%e: Heg©<e: Fl³eeefoÒe³eesiemLeues


mecyevOem³e GYe³eefve<þlJeeled efJeMes<eCeJee®ekeÀeled jepeved Meyoeled <eÿer m³eeled, ve leg efJeMes<³eJee®ekeÀeled

Heg©<eMeyoeled~ YeÊe=&nefjCee GÊeÀced –

efÜÿesçH³emeew HejeLe&lJeeled iegCes<eg J³eefleefj®³eles~

le$eeefYeOeer³eceeve: meved ÒeOeevesçH³egHe³egp³eles~~

efJeMes<eCelee³ee: efve³eecekeÀlJekeÀejCeeled Demeew HetJeexÊeÀmecyevOe: efJeMes<eCes mHeä:~ efJeMes<eCem³e efJeMes<eCelJeefmeO³eLe¥

DeHesef#ele: mecyevOe: efJeMes<eCesve ³egp³eles~ Dele: mecyevOeJee®ekeÀ: <eÿerefJeYeefÊeÀÒel³e³e: efJeMes<eCeMeyosve men

JeÊe&les~ Devevlejced De³eced mecyevOe: efÜÿlJeeled efJeMes<³esCe men meb³egÊeÀ: meved DeLe¥ yeesOe³eefle~ efJeMes<³eJee®ekeÀ:

Heg©<eeefoMeyo: ÒeeefleHeefokeÀeLe&yeesOekeÀlJeeled le$e ÒeLeceeefJeYeefÊeÀYe&Jeefle~

je%e: Heg©<e:~ De$e jepee mJeeefce-HeoJee®³e:, Heg©<e: mJe-HeoJee®³e:~ mecyevOmleg mJemJeeefceYeeJemecvOe:~ Dele:

<eÿer Mes<es met$eyeuesve jepeved Fefle Meyoeled <eÿer YeJeefle~ leÜled Je=#em³e MeeKee, efHeleg: Heg$e:, megJeCCe&m³e cegefêkeÀe

Fl³eeefo<eg $eÀcesCe DeJe³eJeeJe³eefJeYeeJemecyevOe:, pev³epevekeÀYeeJemecyevOe:, Òeke=ÀefleefJeke=ÀefleYeeJemecyevOe½e

yeesO³e:~meJe&$e Òeke=Àlemet$esCe <e<þer ÒeeHveesefle~

keÀcee&oerveeceefHe mecyevOecee$eefJeJe#ee³eeb <e<þîesJe~ JeekeÌ³es F&eqHmelelecelJe-meeOekeÀlecelJeeefo

ef$eÀ³eekeÀejkeÀmecyevOeefJeJe#eeceke=ÀlJee ³eoe Òe³eesÊeÀe Ü³ees: mecyevOemeeceev³eb %eeHeef³elegefce®íefle leoe keÀcee&oerveeceefHe

<eÿerefJeYeefÊeÀ: YeJeefle, ve efÜleer³eeo³e:~ meleeb ieleced (veHegbmekesÀ YeeJes ÊeÀ:~ meppeveeveeb ieceveced Fefle DeLe&:~

Deeqmceved JeekeÌ³es meled-Meyo: keÀÊee& DevegÊeÀ½e~ De$e keÀÊe&=keÀjCe³ees: le=efle³ee Fefle met$esCe meefÓ: ieleced Fefle

ÒeeHleJ³es ef$eÀ³ee-keÀÊe=&YeeJemecyOeJeefJe#eekeÀejCeeled mecyevOmeeceev³es <eÿer~ meefHe&<ees peeveerles~ De$e Ie=lemecyeefvOeveer

ÒeJe=efÊe: keÀÊe&efj DeeefÞelee~ Ie=leefveefceÊeb Yeespeves ÒeJeÊe&les Fefle DeLe&:~ meefHe&med Fl³e$e ÒeJe=Êes: ³eled keÀjCelJeb JeÊe&les

lem³e mecyevOelJeefJeJe#ee³ee b<eÿer YeJeefle~ %ee-Oeelees: ÒeJe=l³eLe&mleg uee#eefCekeÀ:~ DekeÀce&keÀe®®e (1.3.45) Fefle

met$eevegmeejb lem³e DekeÀce&keÀef$eÀ³eeJe®ekeÀlJeeled DeelcevesHeefoÒe³eesie:~ mecyevOemeeceev³em³e efJeJe#eeYeeJes nsleew met$esCe

meefHe&<ee peeveerles Fefle Òe³eesieesçefHe YeJel³esJe~ ceeleg: mcejefle~ ceelejb mcejefle Fefle DeLe&:~ Jemlegle: ceelee

mcejCeef$eÀ³ee³ee: keÀce&~ keÀce&ef$eÀ³eeYeeJemecyevOe: De$e Mes<eªHesCe efJeefJe#ele:~ Dele: ceeleg: Fefle <eÿer~ Dev³eLee

ceelejb mcejefle Fl³eefHe m³eeled~ SOeesokeÀm³eesHemkegÀ©les~ SOee½e GokeÀeefve ®e SOeesokeÀced~ ÜvÜmeceeme:~

meefceOe: Mees<eCesve peueeefve ievOêJ³eeOeevesve ®e Heefj<keÀjesefle Fefle DeLe&:~ De$e keÀce&lJem³e Mes<elJeefJeJe#ee³eeced

SOeesokeÀm³e Fefle <eÿer~ Dev³eLee SOeesokeÀced GHemkegÀ©les Fl³esJe m³eeled~ Yepes MecYees½ejCe³ees:~ De$e ®ejCeew

Yepeveef$eÀ³ee³ee: keÀce&~ le³ees: keÀce&lJem³e DeefJeJe#ee³eeb mecyevOemeeceev³eefJeJe#ee³eeb ®e <eÿer~ Dev³eLee Yepes

MecYees½ejCeew Fefle m³eeled~ HeÀueeveeb le=Hle:~ HeÀuesve le=Hle: Fefle DeLe&:~ le=Hles: keÀjCeb HeÀueced~ lem³e HeÀueMeyom³e

keÀjCelJeeefJeJe#ee³eeb Mes<elJeefJeJe#ee³eeb ®e lemceeled <eÿerefJeYeefÊeÀ:~


2.3.2. ÒeefleHeoefJeOeevee-<eÿerefJeOee³ekeÀmet$eeefCeö

22. <eÿer nslegÒe³eesies~~ efme.keÀew., 607/ Hee., 2.3.26~~

oer – nslegMeyoÒe³eesies nsleew Ðeesl³es <eÿer m³eeled~ DeVem³e nsleesJe&meefle~

J³eeK³ee – nslees: Òe³eesie: nslegÒe³eesie:, <eÿerlelHeg©<e:~ leeqmceved, nslegÒe³eesies~ De$e <eÿer ÒeLeceevleced, nslegÒe³eesies

meHlec³evleced~ nsleew Fefle met$eced DevegJeÊe&les~

nslegMeyom³e Òe³eesies nslJeLex Ðeesefleles nslJeLe&keÀeled nslegMeyoeled <eÿer YeJeefle~ nsleew le=leer³ee³ee: DeHeJeeo:~

DeVem³e nsleesJe&meefle~ Deeqmceved GoenjCes nslegMeyom³e mee#eeled Òe³eesie: ¢M³eles~ efveJeemeef$eÀ³eeb Òeefle DeVeb nsleg:~

DeVesve men efveJeemeef$eÀ³ee³ee: nslegnslegceÓeJemecyevOe:~ Dele: DeVeMeyoeled Òeke=Àlemet$esCe <e<þer~ DeVem³e Fl³evesve

meeceeveeefOekeÀjC³eeled nslegMeyoeoefHe <eÿer efJeOeer³eles~ Meyoes®®eejCeªHe: Òe³eesie: Meyom³e Oece&:~ lemceeled

met$eielem³e nslegefjefle Dem³e nslegMeyoHejkeÀ: DeLe&: yees×J³e:~

23. meJe&veecvemle=leer³ee ®e~~ efme.keÀew., 608/ Hee., 2.3.27~~

oer – meJe&veecvees nslegMeyom³e ®e Òe³eesies nsleew Ðeesl³es le=leer³ee m³eeled <eÿer ®e~ kesÀve nslegvee Jemeefle? keÀm³e nslees:?

J³eeK³ee - meJe&veecve:+le=leer³ee, ®e~ meJe&veecve:<e<þîevleced, le=leer³ee ÒeLeceevleced, ®e DeJ³e³eced~ <eÿer nslegÒe³eesies

Fefle met$eced, nsleew Fefle met$eb ®e De$e evegJeÊes&les~ nslegJee®ekeÀm³e meJe&veeceMeyom³e nslegMeyom³e ®e Òe³eesies

meJe&veeceMyoeled nslegMeyoeled ®e le=leer³ee efJeYeefÊeÀ: <eÿer efJeYeefÊeÀ: ®e efJekeÀuHesve YeJeefle~ HetJe&met$em³e

DeHeJeeoesç³eced~ kesÀve nslegvee Jemeefle? keÀm³e nslees:? De$e meJe&veeceJee®eer efkeÀced –Meyo: Òeke=Àlemet$esCe

le=leer³e³ee kesÀve Fefle, <e<þîee keÀm³e Fefle ®e ©HesCe Òe³egÊeÀ:~ efkeÀced-Mevom³e meeceeveeefOekeÀjC³ekeÀejCeeled kesÀve-He#es

nslegMeyom³e le=leer³eevlelee, keÀm³e-He#es <eÿîevlelee ®e ueY³eles~ Dele: kesÀve nslegvee Jemeefle, keÀm³e nslees: Jemeefle

Fefle JeekeÌ³eÜ³eb ÒeoÊeced~

efveefceÊeHe³ee&³eÒe³eesies meJee&meeb Òee³eoMe&veced (JeeefÊe&keÀced)~ SJeb efkebÀ keÀejCeced? keÀes nsle g:? efkebÀ

Òe³eespeveced? Fl³eeefo~ Òee³eûenCeeomeJe&veecve: ÒeLeceeefÜleer³es ve mle:~ %eevesve efveefceÊesve nefj: mesJ³e:,

%eevee³e efveefceÊee³e Fl³eeefo~


efJeYeefÊeÀÒekeÀjCeevleie&leb JeeefÊe&keÀefceoced~ Dele: meJee&meeced Fefle HeoevegjesOesve efJeYeÊeÀerveeced Fl³em³e DeO³eenej:

keÀÊe&J³e:~ Devesve JeeefÊe&keÀeLe&mleg efveefceÊeMeyom³e lem³e He³ee&³em³e Jee Òe³eesies nslegJee®ekeÀMeyoeled

lelmeceeveeefOekeÀjCeMeyoeled ®e meJee&: efJeYeÊeÀ³e: YeJeefvle Fefle HeÀefuele:~ ³eLee- efkebÀ efveefceÊeb Jemeefle (ÒeLecee,

efÜleer³ee)? kesÀve efveefceÊesve (le=leer³ee)? keÀmcew efveefceÊee³e (®elegLeea)? Fl³eeefo~ GHe³eg&ÊesÀ<eg GoenjCes<eg

meJe&veecemeb%ekeÀeled efkeÀced-Meyoeled lem³e meceeveeefOekeÀjCeeled efveefceÊeMeyoeled leÊelmeceeveefJeYeÊeÀ³e: YeJeefvle~ SJeb

efkebÀ keÀejCeced? keÀes nsleg:? efkebÀ Òe³eespeveced? Fl³eeefo~ Òeke=ÀleJeeefÊe&kesÀve He³ee&³eÒe³eesieûenCeeled

efveefceÊeeLe&keÀMeyosY³e: keÀejCe-Òe³eespeve-nslegMeyosY³e: Òee³e: meJee&: efJeYeÊeÀ³e: YeJeefvle~ ³eLee- efkebÀ

keÀejCeced/Òe³eespeveced, kesÀve keÀejCesve/Òe³eespevesve, keÀmcew keÀejCee³e/Òe³eespevee³e, keÀmceeled keÀejCeeled/Òe³eespeveeled,

keÀm³e keÀejCem³e/Òe³eespevem³e, keÀefmceved keÀejCes/Òe³eespeves Jemeefle?

Òee³eûenCeeomeJe&veecve: ÒeLeceeefÜleer³es ve mle:~ %eevesve efveefceÊesve nefj: mesJ³e:, %eevee³e efveefceÊee³e

Fl³eeefo~ Òeke=ÀleJeeefÊe&kesÀ Òee³eMeyoûeneled Sleled metef®eleb ³eled ³eefo keÀesçefHe meJe&veeceefYeVe: Meyo: efveefceÊeHe³ee&³em³e

meceeveeefOekeÀjCelJesve Òe³egp³eles leefn& lemceeled ÒeLeceeefÜleer³es ve mle:~ ³eLee - %eevesve efveefceÊesve %eevee³e efveefceÊee³e Jee

nefj: mesJ³e: Fl³eeefo~

24. <eþîelemeLe&Òel³e³esve~~ efme.keÀew., 609/ Hee., 2.3.30~~

oer – SleÐeesies <eÿer m³eeled~ 'õ-efokeÌMeyoöö' (efme. keÀew.met. 595) Fefle Heáec³ee DeHeJeeo:~ ûeecem³e

oef#eCele:, Hegj:, Hegjmleeled, GHeefj, GHeefjäeled~

J³eeK³ee - <eÿer+Delemed+DeLe&-Òel³e³esve~ Delemeg®e: DeLe&: DelemeLe&:, <eÿerlelHeg©<emeceeme:~ DelemeLe&: SJe

DeLeex ³em³e me: DelemeLe&:, yengJeérefnmeceeme:~ DelemeLe&: ®e Demeew Òel³e³e: ®e DelemeLe&Òel³e³e:,

keÀce&Oeej³emeceeme:~ lesve DelemeLe&Òel³e³esve~ De$e met$es <eÿer Fefle Heob ÒeLeceevleced, DelemeLe&Òel³e³esve Fefle Heob

le=leer³eevleced~ oef#eCeesÊejeY³eecelemeg®ed (5.3.28) Fefle met$esCe ³e: Delemeg®Òel³e³e: efJeefnle: me:

efokeÌosMekeÀeueeLe&keÀ:~ De³ecesJe DeLe&: ³es<eeb Òel³e³eeveeb efJeÐeles les YeJeefvle Delemeg®ed, Deefme, Demleeefle, efjue d,

efjäeled Fefle HeáemebK³eekeÀe: DelemeLe&Òel³e³ee:~ Òel³e³eûenCes leovleûenCeced Fefle HeefjYee<e³ee Delemeg®Òel³e³eevlesve

men Dev³es DelemeLe&Òel³e³eevlee: Meyoe: De$e ie=¿evles~ oef#eCele: Hegjle: ÒeYe=le³e: Delemeg®Òel³e³eevlee: Meyoe:~

GHeefj, DeOe:, Hegjmleeled, Hegj: ÒeYe=le³e: DelemeLe&Òel³e³eevlee: Meyoe:~ lee¢Mew: Meyow: men DeeqvJelesY³e:

MeyosY³e: <eÿerefJeYeefÊeÀ: YeJeefle~

-efokeÌMeyoöö' (efme. keÀew.met. 595) Fefle Heáec³ee DeHeJeeo:~

Dev³eejeledöö(595/2.3.29) Fefle met$eesefuueefKeleefokeÌMeyo³eesies efJeefnlem³e HeáeceerefJeOee³ekeÀmet$em³e

De³eceHeJeeo:~


ûeecem³e oef#eCele:, Hegj:,Hegjmleeled, GHeefj, GHeefjäeled~ Je=efÊekeÀejejsCe SkeÀ$e Delemeg®Òel³e³eevlem³e

DelemeLe&Òel³e³eevleeveeb ®e GoenjCeeefve mecegHemLeeefHeleeefve~ He=LekedÀkeÀjCesve ûeecem³e oef#eCele:, ûeecem³e Hegj:

Fl³eeo³e: Òe³eesiee: mecYeJeefvle~ ûeecem³e oef#eCele: veece ûeecem³e oef#eCeefoiYeeies~ De$e oef#eCeesÊejeY³eecelemeg®ed

Fefle met$esCe oef#eCeMeyoeled leef×leer³esve Delemeg®ed-Òel³e³esve oef#eCele: Fefle Meyo: efve<HeÐeles~ leÐeesies ûeeceMeyoeled

Òeke=Àlemet$eyeuesve ûeecem³e Fefle <eÿerefJeOeeveced~ ûeecem³e Hegj: veece ûeecem³e HetJe&efoiYeeies~ De$e HetJee&Oeje- - - Fefle

met$esCe HetJe&Meyoeled leef×leer³e: DelemeLe&: DeefmeÒel³e³e:~ HetJe&m³e HegjeosMe:~ Hegjd+Demed = Hegj: Fefle

DelemeLe&Òel³e³eevle: Meyo: ~ leÐeesies ûeeceMeyoeled Òeke=Àlemet$eyeuesve ûeecem³e Fefle <eÿerefJeOeeveced~ ûeecem³e

Hegjmleeled veece ûeecem³e HetJe&efoiYeeies~ De$e efokeÌMeyosY³e:õõöFefle met$esCe HetJe&Meyoeled DelemeLe&kesÀve

leef×leer³esve DemleeefleÒel³e³esve HegjeosMes ke=Àles Hegjmleeled Fefle efve<HeÐeles~ me ®e DelemeLe&Òel³e³eevle:~ leÐeesies

ûeeceMeyoeled Òeke=Àlemet$eyeuesve ûeecem³e Fefle <eÿerefJeOeeveced~ ûeecem³e GHeefj veece ûeecem³e TOJe&efoiYeeies~

GHe³eg&Heefjäeled Fefle met$esCe TOJe&Meyom³e GHeeosMes ke=Àles DelemeLe&kesÀve efjued(efj)-Òel³e³esve GHeefj Fefle Meyo:

efveHeel³eles~ me ®e DelemeLe&Òel³e³eevle:~ leÐeesies ûeeceMeyoeled Òeke=Àlemet$eyeuesve ûeecem³e Fefle <eÿerefJeOeeveced~

ûeecem³e GHeefjäeled veece ûeecem³e TOJe&efoiYeeies~ GHe³eg&Heefjäeled Fefle met$esCe TOJe&Meyom³e GHeeosMes ke=Àles

DelemeLe&kesÀve efjäeled-Òel³e³esve GHeefjäeled Fefle Meyo: efveHeel³eles~ me ®e DelemeLe&Òel³e³eevle:~ leÐeesies ûeeceMeyoeled

Òeke=Àlemet$eyeuesve ûeecem³e Fefle <eÿerefJeOeeveced~

25. SveHee efÜleer³ee~~ efme.keÀew., 610/ Hee., 2.3.31~~

oer –Sveyevlesve ³eesies efÜleer³ee m³eeled~ SveHee Fefle ³eesieefJeYeeieeled <e<þîeefHe~ oef#eCesve ûeeceb ûeecem³e Jee~

SJecegÊejsCe~

J³eeK³ee – SveHee le=leer³ewkeÀJe®eveevleced, efÜleer³ee ÒeLeceevleced~ Òel³e³eûenCes leovleûenCeefceefle HeefjYee<e³ee SveHed-

Òel³e³eevleMeyom³e ³eesies efÜleer³eeefJeYeefÊeÀYe&Jeefle~ SveHed-Òel³e³e: DelemeLe&:~ Dele: leÐeesies <eÿîelemeLe&Òel³e³esve Fefle

<eÿîeeb ÒeeHlee³eeb Devesve Òeke=Àlemet$esCe <e<þîee yeeOe: pee³eles~ SveHee Fefle ³eesieefJeYeeieeled <e<þîeefHe~ Òeke=Àlemet$eb

³eesieefJeYeeiesve efÜOee efJeYep³eles~ SkebÀ met$eb SveHee~ DeHejb efÜleer³ee ®esefle~ HetJe&met$eeled <eÿer ³eesieefJeYeÊebÀ SveHee Fefle

ÒeLeceb met$eb DevegJeÊe&les~ Dele: SveHed-Òel³e³eevleMeyo³eesies <eÿer YeJeefle~ Devevlejb ÒeLecemet$eeled SveHee efÜleer³eb met$eb

DevegJeÊe&les~ lesve GHeefjefveefo&ä: met$eeLe&: megÿg mebie®íles~

oef#eCesve ûeeceb ûeecem³e Jee~ ûeecem³e oef#eCeHeeée&meceerHes~ oef#eCeMeyoeled SveHed-Òel³e³esve oef#eCesve Fefle Meyo:

efve<HeVe:~ veemeew oef#eCeMeyoeled le=leer³eeefJeYeÊeÀîevle:~ leÐeesies SveHee efÜleer³ee Fefle met$em³e ³eesieefJeYeeieele d

efÜleer³eeHe#es oef#eCesve ûeeceb, <eÿerHe#es oef#eCesve ûeecem³e Fefle GoenjCeÜ³eb efmeO³eefle~


SJecegÊejsCe~ HetJeexoenjCeJeled GÊejsCe ûeececed, GÊejsCe ûeecem³e Fefle Jee Òe³eesiee: yees×J³ee: meceLe&veer³ee½e~

26. otjeefvlekeÀeLez: <eÿîev³elejm³eeced~~ efme.keÀew., 611/ Hee., 2.3.34~~

oer – Slew³eexies <eÿer m³eeled Heáeceer ®e~ otjb efvekeÀìb ûeecem³e ûeeceeod Jee~

J³eeK³ee – otj+DeefvlekeÀ+DeLez:, <eÿer+Dev³elejm³eeced~ otjb ®e DeefvlekebÀ ®e otjeefvlekesÀ~ FlejslejÜvÜmeceeme:~

otjeefvlekeÀ³eesjLe& FJe DeLeex ³es<eeb les otjeefvlekeÀeLee&:, yengJeérefnmeceeme:~ lew: otjeefvlekeÀeLez:~ otjeefvlekeÀeLez:

le=efle³eevleced, <eÿer ÒeLeceevleced, Dev³elejm³eeced Fefle efJeYeefÊeÀÒeefleªHekeÀceJ³e³eced~

Slew³eexies <eÿer m³eeled Heáeceer ®e~ otjeLe&keÀeveeced (otj, Deejeoeefo) DeefvlekeÀeLe&keÀeveeb (DeefvlekeÀ, efvekeÀì,

meceerHe, DeY³eemeeefo) Meyoeveeb ®e ³eesies efJekeÀuHesve <eÿer YeJeefle, He#es Heáeceer ®e YeJeefle~

ûeecem³e otjced, ûeeceeod otjced~ De$e otjMeyoeled otjeefvlekeÀeLez: <eÿîev³elejm³eeced met$esCe <eÿer ÒeJeÊe&les~ lesve

ûeecem³e Fefle ªHeced~ <e<þîeYeeJeHe#es DeHeeoeves He_®eceerefle met$eeled Heáeceer DevegJeÊe&les~ lesve ûeeceeod otjced Fefle

GoenjCes ûeeceMeyoeled Heáeceer~

ûeecem³e efvekeÀìcedd, ûeeceeod efvekeÀìced~ GoenjCeÜ³esçefHe HetJe&Jeled Heoke=Àl³eb meceeOes³eced~

27. %eesçefJeoLe&m³e keÀjCes~~ efme.keÀew., 612/ Hee., 2.3.51~~

oer – peeveelesj%eeveeLe&m³e Mes<elJesve efJeJeef#eles <e<þer m³eeled~ meefHe&<ees %eeveced~

J³eeK³ee - %e:+DeefJeoLe&m³e, keÀjCes~ efJeod DeLeex ³em³e me: efJeoLe&:, yengJeérefnmeceeme:~ ve efJeoLe&: DeefJeoLe&:,

ve_lelHeg©<emeceeme:~ lem³e DeefJeoLe&m³e~ %e: <e<þîevleced, DeefJeoLe&m³e, <e<þîevlece,d keÀjCes meHlec³evleced~ <eÿer

Mes<es Fefle met$eeled <eÿer DevegJeÊe&les~ %eeveefYeVeeLe&keÀm³e %ee-Oeelees: keÀjCes Mes<elJeefJeJe#ee³eeb <eÿerefJeYeefÊeÀYe&Jeefle~

%ee DeJeyeesOeves, efJeod %eeves~ %ee-Oeelees: DevegkeÀjCeMeyom³e <eÿer SkeÀJe®eves %e: Fefle ªHeced~

OeeletveeceveskeÀeLe&lJeeled ³eoe %ee-Oeeleg: efJeoLe&keÀ: veece %eeveeLe&keÀ: ve YeJeefle leoe Dem³e met$em³e ÒeJe=efÊe:~ meefHe&<ees

%eeveced~ met$emLe%eeOeeleg: ue#eCee³eeced FämeeOevelee%eeveHetefJe&keÀeb ÒeJe=efÊeb yeesOe³eefle~ ÒeJe=Êes: keÀjCeb meefHe&med~ lem³e

keÀjCelJesve efJeJe#eeceke=ÀlJee Mes<elJesve efJeJe#eeb keÀjesefle JeÊeÀe~ ³eÐeefHe Mes<elJesve efJeJe#ee³eeb Mes<es <eÿer Fefle met$esCe

meefHe&<e: Fefle <eÿerªHeb mecYeJeefle leLeeefHe ÒeefleHeoefJeOeevee <eÿer ve mecem³eles Fefle JeeefÊe&keÀevegmeejb meefHe&<e: %eeveced


Fl³e$e meceemeefve<esOeeLe&b ÒeefleHeo<eÿer efJeOeer³eles~ HeoefJeMes<em³e GHeosMesve ³ee <eÿer efJeOeer³eles mee ÒeefleHeoefJeOeevee

<eÿer~

28. DeOeerieLe&o³esMeeb keÀce&efCe~~ efme.keÀew., 613/ Hee., 2.3.52~~

oer - S<eeb keÀce&efCe Mes<es <eÿer m³eeled~ ceeleg: mcejCeced~ meefHe&<ees o³eveced~ F&Meveb Jee~

J³eeK³ee – DeefOe+FkedÀ+DeLe&-o³ed+F&Meeb, keÀce&efCe~ DeOeerkeÀ: DeLe& FJe DeLeex ³em³e me: DeOeerieLe&:,

yengefJeéfnmeceeme:~ DeOeerieLe&½e o³e½e F&Med ®e DeOeerieLe&o³esMe:, FlejslejÜvÜmeceeme:~ les<eeced DeOeerieLe&o³esMeeced~

DeOeerieLe&o³esMeeced <eÿîevleced, keÀce&efCe meHlec³evleced~ <eÿer Mes<es Fefle met$eced DevegJeÊe&les~

DeOeerieLe&(mcejCeeLe&keÀ)Oeeletveeb, o³ed-Oeelees:, F&Med-Oeelees½e keÀce&efCe Mes<elJeefJeJe#ee³eeb <e<þerefJeYeefÊeÀYe&Jeefle~

met$es DeOeerieLe&Je®eveb FkedÀ mcejCes efvel³eceefOeHetJe&: Fl³em³e %eeHekeÀced~ DeOeerieLe&: veece DeefOeHetJe&keÀm³e FkedÀ-Oeelees:

meceeveeLe&keÀ: ~ Devesve mcejCeeLe&keÀe: OeeleJe: ie=¿evles~ o³e oeveieeflej#eCeefnbmeeoeves<eg~ F&Me Swée³ex(meeceL³ex)~

Òeke=Àlemet$esCe Sles<eeb Oeeletveeb keÀce&efCe Mes<elJeefJeJe#e³ee <eÿer efJeOeer³eles~ ceeleg: mcejCeced~ De$e mce= ef®evlee³eeced

DeOeerieLe&: Oeeleg:~ Dem³e keÀce& ceele=Meyo:~ Dem³e Meyom³e Mes<elJesve efJeJe#ee³eeb Òeke=Àlemet$esCe <eÿer YetlJee ceeleg:

Fefle ªHeced~ keÀceer&Yetlee ³ee ceelee lelmecyeefvOe mcejCeced~ ceele=Meyom³e keÀce&lJeefJeJe#ee³eeb ceelejb mcejefle Fl³esJe

m³eeled~

meefHe&<ees o³eveced~ Ie=lem³e oeveb j#eCeeefokebÀ Jee~ keÀceer&Yetleb ³eled Ie=leb lelmecyeefvOe oeveced~ De$e meefHe&med-Meyom³e

Mes<elJeefJeJe#ee³eeb Òeke=Àlemet$esCe <eÿer YetlJee meefHe&<e: Fefle ªHeced~ Dev³eLee keÀce&efJeJe#ee³eeb meefHe&: o³eles Fl³eefHe

m³eeled~

meefHe&<ees F&Meveced~ Ie=lemecyeefvOe ÒeYeglJeced veece Ie=lem³e ³eLesäefJeefve³eesie:~ De$e Òe³egÊeÀm³e F&Med-Oeelees: keÀce&

meefHe&med-Meyo:~ keÀceer&Yetleb ³eled Ie=leb lelmecyevOeer ³eLeemeeceL³e¥ efJeefve³eesie:~ HetJe&Jeled meefHe&med-Meyom³e

Mes<elJeefJeJe#ee³eeb Òeke=Àlemet$esCe <eÿer YetlJee meefHe&<e: Fefle ªHeced~ Dev³eLee keÀce&efJeJe#ee³eeb meefHe&: F&äs Fl³eefHe

m³eeled~

met$es keÀce&efCe Fl³em³e Òe³eespeveb %eeHeef³elegb leÊJeyeesefOeveerkeÀej: keÀLe³eefle ³eled Òeme²sçeqmceved keÀjCekeÀejkeÀm³e

Mes<elJeefJeJe#ee³eeb <eÿer ve YeJeefle~ ³eLee- ceelegieg&CemcejCeced~ ceeleg: iegCemecyeefvOe mcejCeced~ De$e ceelee keÀce&,

iegCe: keÀjCeced~ GYe³e$e Mes<elJeefJeJe#ee³eeb Òeke=Àlemet$eyeuesve ceele=Meyoeled SJe <eÿer YeJeefle~ iegCeMeyoeled Mes<es

<eÿer met$esCe <eÿer m³eeled~ le®®e mecem³eles~ iegCeeveeb mcejCeced = iegCemcejCeced~ Hegve½e ceelegieg&CemcejCeced Fefle Òe³eesies


iegCemcejCeced Fl³e$e ÒeefleHeoefJeOeevee <eÿer mJeeref$eÀ³esle ®esled meceeme: ve m³eeled~ njoÊeevegmeejb

ÒeefleHeoefJeOeeveÒekeÀjCeb efve³eceeLe&keÀced~ ÒeefleHeoefJeOeevemLeues <eÿer Þet³eles, ve uegH³eles~ leÊeg meceemeefve<esOeeLe&cesJe~

सं कृतम् प म ् – 02, ाकरणम ्एव ंभाषािव ान ंच पा ाशंसं या- 15, स मीिवभि ः

िवषयसूची 1.0 तावना 2.0 न लोका यिन ाखलथतृनाम ्2/3/69 3.0 कृ यानां कत र वा 2/3/71 4.0 तु याथरतुलोपमा यां तृतीया यतर याम् 2/3/72 5.0 चतुथ चािश यायु यम भ कुशलसुखाथिहतै: 2/3/73 6.0 कारकस मी

6.1 आधारोऽिधकरणम ्1/4/45 6.2 स यिधकरण ेच 2/3/36 6.3 ' येि वषय य कम युपस यानम'् (वा.1457)।

7.0 ायेण कारकेतरस मी 7.1 'सा वसाधु योगे च' (1486)। साधु: कृ णो मात र,

असाधुमातुले। 7.2 (वा0) 'िनिम ा कमयोग'े (1490)। िनिम िमह फलम्। योग:

संयोगसमवाया मक:। 7.3 य य च भावेन भावल णम् 2/3/37 7.4 ष ी चानादरे 2/3/38 7.5 वामी रािधपितदायादसाि ितभू सूतै 2/3/39 7.6 आयु कुशला या ंचासेवायाम् 2/3/40 7.7 यत िनधारणम ्2/3/51 7.8 प मी िवभ े 2/3/42 7.9 साधुिनपुणा यामचायां स य ते: 2/3/43 7.10 िसतो सुका यां तृतीया च 2/3/44 7.11 न ेच लुिप 2/3/45 7.12 स मीप यौ कारकम ये 2/3/7 7.13 अिधरी रे 1/4/97 7.14 य मादिधकं य य चे रवचनं त स मी 2/3/9 7.15 िवभाषा कृिञ 1/4/98

8.0 िवषयसं ह:-

42


1.0 तावना पूवपाठे अ मािभ: ष ीिवधायकािन सू ािण अधीतािन। थमत: शेषे ष ी इित सू मधीत ं तत: परं कतृकमणो: कृित इित सू य अ ययनने अ मािभ: ातं यत् कृद त योग े कत र कमिण च कारके ष ीिवभि : भवित। कतकृमणो: कृित इित सू य कितचन अपवादसू ा यिप सि त। कतृकमणो: कृित इित सू य धानम् अपवादसू ं ' न लोका यिन ाखलथतृनाम'् इित वतते। स ित वयम ् इद ं सू ं पठाम:।

ष ीिवभ े : अविश ांश य अ ययन म े अ मािभ: सवत: थमम् 'न लोका यिन ाखलथतृनाम्' इित सू म ् अ ये यते। अ सू े - कमेरिनषेध:, ि ष: शतुवा इित वा तक यं चािप प ठ यते। तत: परम ्अ मािभ: अ यािन ष ीस ब ािन सू ािण यथा अकनोभिव यदाधम ययो:, कृ यानां कत र वा, तु याथरतुलोपमा यां तृतीयाऽ यतर याम्, चतुथ चािश यायु यम भ कुशलसुखाथिहतै: इित प ठ य ते।

ष ीिवभ े : इम ं प रिश ांशम् अधी य वयम ् अि म ेव पाठे स मीिवभ े : अ यययन ंक र याम:। स मीिवभ ौ तावत् आधारोऽिधकरणम,् स यिधकरण ेच इित सू यम,् त -

येि वषय य कम युपस यानम,् सा वसाधु योग े च, िनिम ात ् कमयोग े इित वा तकािन प ठ याम:। तत: परं य य च भावेन भावल ण ं इित सू ं त अहाणा ं कतृ व ेअनहाणामकतृ व ेत पैरी ये च वा तकम् प ठ वा ष ी चानादरे इित सू य अ ययन ंिवधा याम:।

तत: परं वामी रािधपितदायादसाि ितभू सूतै , आयु कुशला यां चासेवायाम्, यत िनधारणम,् प मी िवभ े , साधुिनपुणा यामचायां स य ते:,

सुतो सुका यां तृतीया च, न ेच लुिप, स मी प यौ च कारकम य,े अिधरी रे, य मादिधकं य य चे रवचन ंत स मी, िवभाषा कृिञ इित सू ािण अिप वयम ्अ अ ये यामहे। 2.0 न लोका यिन ाखलथतनृाम ्2/3/69

एषा ं योग े ष ी न यात ् । लादेश:। कुवन-्कुवाणो वा सृ ह र:। उ:। ह र ददृ :ु-अलकं र णवुा। उक:। दै या घातुको ह र:। 'कमरेिनषधे:' (वा 1519)। ल या:

कामकुो ह र:। अ यम् । जग सृ वा। सुखं कतमु ् । िन ा। िव णनुा हता दै या:। दै या हतवाि व ण:ु। खलथा:। ईष कर: प ो ह रणा। 'तनृ'् इित याहार:।

43


'शतशृानचौ' इित तशृ दादार य आतनृो नकारात ्। शानन ्। सोम ंपवमान:। चानश् । आ मान ं म डयमान:। शत।ृ वदेमधीयन ् । तनृ ् । कता लोकान ् । 'ि ष: शतवुा' (वा 1522)। मरु य - मरंु वा ि षन ् । 'सव ऽयं कारकष ा: ितषधे:'। शषे े ष ी त ुयादेव। ा ण य कुवन ्। नरक य िज ण:ु।

सू िववरणम ्- ि पदिमद ंसू म्। 'न' इित अ यम्। 'लोका यिन ाखलथतृनाम'् इित ष ीब वचना तम्।

खल: अथ: खलथ:, खलथ एव अथ: येषां त ेखलथा: ब ीिहसमास:। ल उ उक अ यं च िन ा च खलथ तृन ् च इित लोका यिन ाखलथतृन: तेषां लोका यिन ाखलथतृनाम् , इतरेतरयोग समास:। ष ी, अनिभिहते इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ्-'ल' इ यनेन लादेशाना ंशतृशानचौ, कानच ् सू, क कनौ इित ययानां हण ं भवित। अ तनृ ् इित याहारे 'लट: शतृशानचाव- थमा

समानािधकरण े(3।2।12) इित सू य तृ इ य यादार य तृन ्3।2।135 इित सू य नकारं यावत ्समागतानाम् शानन,् शानश् शत ृतृन् इित ययानां हण ंभवित। इ थं च - लादेशानां, उ- यय य, उक- यय य, अ य य, िन ाया:, खलथ ययानां, तृन-् याहारा तगतानां शानन,् शानश् शतृ तृन् इित ययानां च योगे कतकृमणो: कृित इित सू ेण ा ा या ष ी सा न भवित इित सू ाथ: स प ते।

लादेश: - कुवन,् कुवाणो वा सृ ह र:। उ - ह र ददृ :ु। ह रम ्अल क र णु:। उक - दै यान ्घातुक: ह र:। अ यम ्- जग सृ वा, सुखं कतमु।् िन ा - िव णुना हता दै या:। दै यान ्- हतवान ्िव णु:। खलथा: - ईष कर: प : ह रणा। तृन ्इित याहारे 'शानन्' इ य य उदाहरण ं'सोम ंपवमान:'। चानश ्इ य य उदाहरणम् आ मानं म डयमान:। शत ृइ य य उदाहरण ंवेदमधीयन्।

44


तृन ्इ य य उदाहरण ंकता लोकान ्इित। अ वा तकम ्- कमरेिनषेध: (वा.1519) कम्-धातुना सह ष ा: िनषेध: न भवित। यथा - ल या: कामुक: ह र:। पनु वा तकम ्- ि ष: शतवुा (वा. 1522) श ति ष-्धातो: योग े ष ी वा िनिष यत।े मुर य मुरं वा ि षन ् इित उदाहरणम।् िवशेष:- अनने सू ेण सव कारकष ा: ितषेध:, न त ु शेषष ा:। अत:

' ा ण य कुवन'्, 'नरक य िज ण:ु' इ य स ब धमा िवव ायां ष ी िवभि : भव येव।

अकेनोभिव यदाधम ययो: 2/3/70 भिव य यक य भिव यदाधम याथन योग े ष ी न यात ् । सत: पालकोऽवतरित। ज ंगामी। शत ंदायी। सू िववरणम ् - ि पदिमद ं सू म्। 'अकेनो:' इित ष ीि वचना तम्।

'भिव यदाधम ययो:' इित स मीि वचना तम्। अक इन ् च इित अकेनौ, तयो: अकेनो:, इतरेतरयोग समास:। भिव य आधम य भिव यदाधम य, तयो: भिव यदाधम ययो: इतरेतरयोग समास:। अनिभिहत े इित अिध यत,े न, ष ी, इित अनुवत ते।

सू ाथिववरणम ् - भिव यित आधम य च िविहत य अका त य इ यया त य च योगे ष ी िवभि : न भवित। यथा- सत: पालक: अवतरित। स नान् पालिय यन ्ह र: ादभुवित इ यथ:। तुमु वुलौ यायां याथायाम ्इित भिव यित अथ वुल्। जं गामी। गमे रिन: इित औणा दक: भिव यित अथ इिन:। शतं दायी। ऋण वेन गृहीत ंशत ं यपयित इ यथ:। आव काधम ययो णिन:। अ ष ा: िनषेधे जात ेकमिण ि तीया भवित। 3.0 कृ यानां कत र वा 2/3/71

ष ी वा यात्। मया-मम वा से ो ह र:। सू िववरणम ् - ि पदिमद ं िविधसू म्। 'कृ यानाम'् इित ष ीब वचना तम्।

'कत र' इित स येकवचना तम्। 'वा' इित अ यम्। ष ी, अनिभिहते इित अनुवतते।

45


सू ाथ: - कृ य ययानां योग ेअनिभिहत ेकत र िवक पेन ष ी िवभि : भवित। कृ ययेषु एव कृ या: इ यिधकारे िविहता: कृ य यया: त , त त,् अनीयर्, यत् , यप्, यत,् केिलमर् इित सि त। ''कतकृमणो: कृित'' इित िन यं ा े िवक पोऽयम्।

यथा - मया मम वा से : ह र:।

कत र इित कम ्? गयेो माणवक: सा ाम्। 'भ गये -' (स ू2894) इित कत र यि धानादनिभिहत ंकम।

सू े 'कत र' इ य य पद य दानने गेय: माणवक: सा ाम ्इ य कमिण ष ी न िवक यत।े अ ''भ गेय.....'' इित सू ेण कत र यत्- यये कमण: अनु वात् ''कतृकमणो: कृित'' इित सू ेण कमिण ष ी।

नेत ा ज ंगाव: कृ णने इ य कृ यसं कत यययोगाद ्उभय ा ौ कमिण इित बािध वा कृ णात ्ष ीिवक प: यात्, ऋजा ुकतृकमणो: कृित इित िन यं ष ी याद ्अत: मूल े उ म ् -अ योगो िवभ यत।े कृ यानाम् । उभय ा ौ इित, न इित

चानवुतत।े तने नते ा ज ंगाव: कृ णने। तत: कत र वा। उ ोऽथ:। भा यकारेण अ य सू य िवभाग: कृत:। त थम: भाग: कृ यानां, अपर:

भाग त ु कत र वा इित वतते। थम े भाग े ''उभय ा ौ''इ य य, 'न' इ य य च अनुवृि : भवित। तथा सित कृ ययोग े कतृकमणो: उभयो: स ा ष ी न इ यथ: फलित। तेन नेत ा: ज ं गाव: कृ णेन इित योग: िस यित। ि तीय: िवभाग: कत र वा इित वतते। अ याथ: स पूणसू वदवे बो य:। 4.0 तु याथरतलुोपमा या ंततृीया यतर याम ्2/3/72

तु याथय ग ेततृीया वा या प ेष ी। तु य: सदशृ: समो वा कृ ण य कृ णने वा। 'अतलुोपमा या'ं कम ्? तलुा उपमा वा कृ ण य नाि त।

सू िववरणम ् - चतु पदिमद ं िविधसू म्। 'तु याथ:' इित तृतीयाब वचना तम,् 'अतुलोपमा याम्' इित तृतीयाि वचना तम,् 'तृतीया' इित थमकैवचना तम,् 'अ यतर याम्' इित अ यम।् तु य: अथ: येषां त े तु याथा:, तै: तु याथ: ब ीिहसमास:। तलुा च उपमा च तलुोपमे, न तुलोपम े अतलुोपमे, ता यां अतुलोपमा या,ं गभ: न त पु षसमास:। ष ी शेषे इित अनुवतते।

46


सू ाथ: - तु याथकै: श द:ै योगे शेष वेन िववि त े िवक पेन तृतीयािवभि : भवित तुलोपमाश दौ वजिय वा। प े ष ी िवभि : अिप भवित। यथा - तु य: सदशृ: सम: वा कृ ण य कृ णेन वा। तलुा उपमा श द य योगे तु तृतीया नैव िवधीयते। तेन तुला उपमा वा कृ ण य नाि त इित वा य ेतृतीया न भवित। 5.0 चतथु चािश यायु यम भ कुशलसखुाथिहतै: 2/3/73

एतदथय ग ेचतथु वा या प ेष ी। आयु य ं िचर ीिवत ं कृ णाय कृ ण य वा भयूात् । एव ंम ंभ ं कुशल ं िनरामय ंसुखं शम् अथ: योजन ं िहत ंप य ंवा भयूात।् आिशिष कम् ? दवेद यायु यमि त। ा याना सव ाथ हणम।् म भ यो: पयाय वाद यतरो न पठनीय:।

सू िववरणम ् - चतु पदिमद ं िविधसू म्। 'चतुथ ' इित थमैकवचना तम,् 'च' इित अ यम,् 'आिशिष' इित स यकेवचना तम,् 'आयु यम भ कुशलसुखाथिहतै:' इित तृतीयैकवचना तम्। आयु यं च म ंच भ ंच कुशल ंच सुखं च अथ िहत ंच आयु यम भ कुशलसुखाथिहतािन, तै: आयु यम भ कुशलसुखाथिहत:ै। इतरेतरयोग समास:। ष ी शेषे, अ यतर याम ्इित अनुवत ते।

सू ाथ: - आशीवादाथ ग यमाने आयु य, म , भ , कुशल, सुख, अथ, िहत श दानां योगे तदथकानां च योगे शेष े िवक पेन चतुथ िवभि : भवित। प ेष ी। यथा - आयु यं िचर ीिवत ं कृ णाय कृ ण य वा भूयात्। एवमेव म ,ं भ ,ं कुशल,ं िनरामय,ं शम ् , अथ:, योजनं, िहतं प यं वा कृ णाय कृ ण य वा भूयात्। म ा दश दानामिप आशीवादाथक वात् तेषा ं योगे िवक पेन चतुथ , प े ष ी। 'दवेद य आयु यम ् अि त' इ य आशीवादाथ: नाि त। अत: चतुथ न भवित। पूवाचायाणा ं ा यानात् सू ो श दानां पयाय हणं भवित। म भ श दौ समानाथ अत: अथ हणाद ्सू े अ यतर य पाठ: अनपेि त: वतते। 6.0 कारकस मी स मी िवभि रिप कारकस मी कारकिभ स मी पेण ि धा भवित। अ स यिधकरण े च इित सू ेण िवधीयमाना अिधकरणे स मी,

येि वषय योपस यानम ्इित वा तकेन िवधीयमाना कमिण स मी कारकस मी थम ंबोधिय यते। अन तरं कारकिभ ाया: स या: यथासू ं ा यानं िवधा यते।

47


6.1 आधारोऽिधकरणम ्1/4/45 कतृकम ारा ति याया आधार: कारकमिधकरणसं : यात।् सू िववरणम-् ि पदिमद ं सं ासू म्। 'आधार:' इित थमैकवचना तम,्

'अिधकरणम'् इित थमैकवचना तम्। कारके इित अिध यते। सू ाथिववरणम ् - आि यतेऽि मि ित आधार:। अिधकरण े घञ्। क य आधार:

इित िज ासायाम् कारकािधकारात ् उपि थत वात् याया आधार: इित ल यते। सा ात् याया: आधार य त ु पर वात ् कतसंृ ा भवित, अत: अ कतकृम ारा आधार: ा :। अत: कतकृम ारा ति याया: आधार: अिधकरणसं : भवित इित सू ाथ: स प ते।

6.2 स यिधकरण ेच 2/3/36 अिधकरण े स मी यात् , चकाराद ् दरूाि तकाथ य:। औप िेषको

वषैियकोऽिभ ापक े याधारि धा। कटे आ ते। था या ं पचित। मो े इ छाि त। सवि म ा माि त। सू िववरणम ् - ि पदिमद ं िविधसू म्। 'स मी' इित थमैकवचना तम,्

'अिधकरण'े इित स यकेवचना तम,् 'च' इित अ यम्। अनिभिहत ेइित अिध यते। दरूाि तकाथ य: इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ् - अनिभिहते अिधकरण े स मी िवभि : भवित, चकाराद ्दरूाि तकाथ य ािप स मी भवित इ यथ:। औप ेिषक:, वैषियक: अिभ ापक ेित भेदने आधार: ि धा। उप ेष: संयोगा दस ब ध:। त यो य: आधार: औप ेिषक: आधार: भवित। यथा - कटे आ त,े ' था या ं पचित'इित। कटे आ त ेइ य कतृ ारा कट: उपवेशन याया: आधार: भवित। अ आसन या सा ात् कत र वतते। उपवेशन याकतु: दवेद य कटेन सह संयोग: स ब ध:। ' था यां पचित' इ य त डुला: फलाि मकाया: पाक याया: सा ाद ् आधारभूता: अत: कम ारा ' थाली' पाक याया: आधार: भवित। िवषयतास ब धकृत: आधार: वैषियक: यथा मो े इ छाि त। सकलावयव ाि कृत: आधार: अिभ ापक: यथा ितलेष ु तैलम्, दि घृतम्, सवि म ा माि त इ या द। औप ेिषकम् अिभ ापकं चाधारं िवहाय सव ऽिप आधार: वैषियक: आधार: भवित।

48


अ सू े स यिधकरण े च इ य चकारोऽिप वतते। चकारेण दरूाि तकाथ य: अिप स मी भवित। तथा चो ं मूल-े चकाराद ्दरूाि तकाथ य:।वन य दरेू अि तके वा। 'दरूाि तकाथ य: -' (स ू605)

इित िवभि येण सह चत ोऽ िवभ य: फिलता:। अय ं भाव: पूवसू ं तावद ् दरूाि तकाथे य: ि तीया च इ यि त। तेन सू ेण दरूाि तकाथ य: ि तीया, प मी तृतीया च िवधीय ते। स यिधकरण ेच इित सू ेण चकारात ् स मी अिप िवधीयते। अत: दरूाि तकाथ य: चत : िवभ य: फिलता: भवि त - ि तीया, प मी तृतीया, स मी च। तथा च ाम य दरूम,् ाम य दरेूण,

ाम य दरूात,् ाम य दरेू इित उदाहरणािन भवि त।

अ वा तकम ्- 6.3 ' यिे वषय य कम यपुस यानम'् (वा.1457)। अधीती ाकरणे।

अधीतमननेेित िव हे - 'इ ा द य ' (स ू1888) इित कतरीिन:। इन्-िवषय य इ य ि धा समास: कतु श यते। इ त: श दो िवषय: वतनभूिम: य य ा त य त य इ यथ:। अथवा इनो िवषय इित ष ीसमास:। िवषयश दने कृित: िववि ता। इन ् यय य य: िवषय: ा त: त य कमिण ष ी भवित इित वा तकाथ:। अधीती ाकरण ेइ युदाहरणम्। भाव ा ताद ्अधीत श दात ्कत र इिन यये कृते अधीती इित िस यित। अधीतवान् इित िह त याथ:। अन तरं कम् अधीतवान ्इित कमिवशेषिज ासायां ाकरणम् इित अ ययन े कम वेन अ वेित। इद ं कम न केनािप अिभिहतम्। अ अनिभिहत े कमिण ि तीयायां ा ायाम् अनेन वा तकेन स मी िवधीयते।

7.0 कारकेतास मी 7.1 'सा वसाधु योग ेच' (1486)। साध:ु कृ णो मात र, असाधमुातलु।े साध ुअसाध ुश दयो: योग ेस मी भवित इित वा तकाथ:। कृ ण: मात र साध:ु। कृ ण: मातलु ेअसाध:ु इित उदाहरणम।् 7.2 (वा0) 'िनिम ा कमयोग'े (1490)। िनिम िमह फलम्। योग:

संयोगसमवाया मक:। 'चमिण ीिपन ंहि त द तयोहि त कु रम।्

49


केशेष ुचमर हि त सीि पु कलको हत:।।' इित भा यम।् हतेतुतृीयाऽ ा ा। सीमा अ डकोश:। पु कलको ग धमृग:। योगिवशषे े कम् ?

वतेनने धा यं लनुाित। अ िनिम श द य अथ: फलम।् योग: संयोगसमवाया मक: स ब ध:। कमयोग ेफला मकहतेुवाचकात् श दात ् स मी िवभि : भवित इित वा तकाथ:। फलाथमवे यायां वृि : अत: फलमिप यायां वृ ौ हतेु: भिवतुमहित। यथा -

'चमिण ीिपन ंहि त द तयोहि त कु रम।् केशषे ुचमर हि त सीि पु कलको हत:।।'

चमिण ीिपन ं हि त इ य य अथ: चमाथ ा ं हि त इित भवित। इदं चम हनन य फलमिप वतत ेहतेुरिप वतते। अ हतेौ इित ततृीया अथ च ताद य चतुथ इ युभ ेिवभ ा े। अ ीिप पकमणा चमण: समवाय: स ब ध: वतते। अवयव-अवयिवनो: समवाय: इित िस ा तात्। द तयो: हि त कु रम।् द ताथ गज ं ह ती यथ:। अ कु रेण कमणा द तयो: समवाय: स ब ध: वतते। केशेषु चमर हि त। केशाथ चमरीमृगिवशेष ंहि त इ यथ:। सीि पु कलको हत:। अ सीमा इ य याथ: अ डकोश:। पु कलक: ग धमृग:। अ डकोशाय ग धमृगो हत: इ यथ:। कमणा फल पहतेो: संयोगसमवाय पयोगिवशेषे स येव स मी िवभि : भवित। वेतनेन धा यं लुनाित इ य वेतनधा ययो: संयोग: समवाय: वा नाि त। फलत: अ वेतनश दात ् स मी न भवित। क तु ''हतेौ'' इित सू ेण हतेुततृीया एव भवित।

7.3 य य च भावने भावल णम ्2/3/37 सू िववरणम ् - य य यया या तरं ल यत,े तत: स मी यात।् गोष ु

दु मानास ुगत:। सू िववरणम ् - चतु पदिमद ं िविधसू म्। 'य य' इित ष ेकवचना तम,् 'च'

इित अ यम,् 'भावेन' इित तृतीयैकवचना तम,् 'भावल णम्' इित थमैकवचना तम्। भाव य ल ण ं भावल णम।् ष ीत पु षसमास:। स मी इित अनुवतते।

सू ाथ: - य य यया या तरं ा यते त मात ्स मी िवभि : भवित। यथा - गोषु दु मानासु गत:। दवेद : कदा गत: इित े उ रवा यिमदम्। अ देवद य गमनकाल: गो: दोहनकालेन ा यते। गो: दोहन यया देवद य गमनकाल: ा यत े

50


अत: गो: दोहन ंल णम,् ापकम्। दवेद य गमनं ल य ं ा यं िव ते। तथा िह गोषु दु मानासु गत: इ य य अथ: भवित- गोदोहनदशायां गत:।

अ वा तकम ्- अहाणा ंकतृ व ेअनहाणामकतृ व ेत पैरी य ेच (वा. 1488) येषां यायां ये समुिचता: त े अहा:। तेषा ं कतृ व े िववि त े सित त स मी

भवित।यथा - स सु तर स ुअस त: आसते। अिप च य यां यायां येषा ंकृतृ वमनुिचतं तेषाम ्अकतृ व ेिववि त ेस मी भवित। यथा- अस सु ित सु स त: तरि त। अथ च त पैरी य े येषा ं कतृ वमुिचत ं तेषामकतृ व े येषां कतृ व ं तु नोिचतं तेषां कतृ व े च स मी भवित। यथा- स सु ित सु अस त: तरि त। अस सु तर सु स त: ित ि त।

7.4 ष ी चानादरे 2/3/38 अनादरािध य ेभावल ण ेष ीस यौ त:। दित दतो वा ा ाजीत ्। द त ंपु ा दकमनादृ य स य तवािन यथ:। सू िववरणम ्- ि पदिमद ंिविधसू म्। 'ष ी' इित थमैकवचना तम,् 'च' इित

अ यम,् 'अनादरे' इित स येकवचना त ंपदम्। न आदर: अनादर:, ति मन् अनादरे। नञ-्त पु षसमास:। य य च भावने भावल णम ्, स मी इित अनुवत ते।

सू ाथ: - य य यया या तरं ल यत,े तत: अनादरे ग यमाने ष ीिवभि : भवित, चकारात् स मी च। यथा - दित दत: वा ा ाजीत्। द त ं पु ा दकम ्अनादृ य स य तवान् इ यथ:। केवल ंभावल ण ेस मी एव, अनादरािध ये ग यमाने त ुष ी स मी उभ ेअिप िवभ भवत: इित फिलताथ:।

7.5 वामी रािधपितदायादसाि ितभू सतूै 2/3/39 एत:ै स िभय ग ेष ीस यौ त:। ष ामवे ा ाया ंपाि कस यथ वचनम्। गवा-ंगोष ुवा वामी। गवां-गोष ुवा सूत:। गा एवानभुिवतु ंजात इ यथ:। सू िववरणम-् ि पदिमद ं िविधसू म्। ' वामी रािधपितदायादसाि -

ितभू सूत:ै' इित तृतीयाब वचना तम्। 'च' इित अ यम्। वामी च ई र अिधपित दायाद सा ी च ितभू सूत इित

51


वामी रािधपितदायादसाि ितभू सूता:, तै: वामी रािधपितदायादसाि -ितभू सूत:ै। इतरेतरयोग समास:। ष ी, स मी इित चानुवतते।

सू ाथ: - वािमन ् , ई र, अिधपित, दायाद, साि न् , ितभ,ू सूत इ येत:ै श द:ै योगे ष ी स मी च भवत:। स ब धाथ ष ी वत: िस ा। प े स या: िवधानम य सू य फलम्। यथा - गवां वामी, गोषु वामी। गवाम् ई र: गोषु ई र:। गवाम् अिधपित:, गोषु अिधपित:। गवां दायाद:, गोषु दायाद:। गवां सा ी, गोषु सा ी। गवां ितभ:ू, गोषु ितभ:ू। गवां सूत:, गोषु सूत:।

7.6 आयु कुशला या ंचासेवायाम ्2/3/40 आ या ंयोग ेष ीस यौ त ता पयऽथ। आयु ो ापा रत:। आयु : कुशलो वा

ह रपजून-ेह रपजून य वा। 'आसेवायाम्' कम ्? आयु ो गौ: शकटे। ईष ु इ यथ:।

सू िववरणम ् - ि पदिमद ं िविधसू म्। 'आयु कुशला याम्' इित तृतीयाि वचना तम,् 'च' इित अ यम,् 'आसेवायाम्' इित स येकवचना तम्। आयु कुशल आयु कुशलौ, ता याम् आयु कुशला याम् , इतरेतरयोग समास:। ष ी, स मी इित अनुवतते।

सू ाथ: - व तताथ आयु कुशल इ येता या ं श दा यां योग े ष ीस यौ िवभ भवत:। यथा - आयु : कुशल: वा ह रपूजन े ह रपूजन य वा। सू े आयु श द य अथ: व तत: इित वतते। य द सू े 'आसेवायाम्' न उ येत तदा य आयु -श द: ापा रत े अथ नाि त त ािप अनेन सू ेण ष ी स मी उभ े अिप िवभ याताम्। यथा आयु : गौ: शकटे। अ आङ् ईषदथ यु :। इ थ ं च अ आयु इ य य अथ: ईषद ्यु : इित भवित, न तु व तत: इित।

7.7 यत िनधारणम ्2/3/51 जाितगणु यासं ािभ: समदुायादकेदशे य पथृ रण ं िनधारणं यत तत: ष ीस यौ त:। नणृा-ंनषृ ुवा ि ज: े :। गवा-ंगोष ुवा कृ णा ब ीरा। ग छता-ंग छ स ुवा धाव छी :। छा ाणा-ंछा ेष ुवा मै : पटु:।

52


सू िववरणम ् - ि पदिमद ं िविधसू म्। 'यत:' इित अ यम,् 'च' इित अ यम,् 'िनधारणम'् इित थमैकवचना त ंपदम्। ष ी, स मी इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ् - य मात् समुदायाद ् एकदेश य जाितगुण यासं ािभ: पृथ रणं ग यत ेत मात् ष ीस यौ िवभ भवत:। जा या पृथ रण ेउदाहरण ंनृणा ंि ज: े :। य ा नृष ुि ज: े :। नृश द: मनु यसमदुाये वतते। त ि ज इित जा या पृथ रणेन नृश दात ्ष ी स यौ। गुणेन पृथ रण य उदाहरण ंगवा ंगोषु वा कृ णा ब ीरा। यया पृथ रण य उदाहरणं ग छतां ग छ सु वा धावन् शी :। सं या पृथ रण य उदाहरण ंछा ाणां छा ेष ुवा मै : पटु:।

7.8 प मी िवभ े 2/3/42 िवभागो िवभ म्। िनधायमाण य य भदे एव त प मी यात।् माथरुा: पाटिलपु के य आ तरा:। सू िववरणम ्- ि पदिमद ंिविधसू म्। 'प मी' इित थमैकवचना तम,् 'िवभ े '

इित स येकवचना त ंपदम्। यत िनधारणम ्इित अनुवतते। सू ाथिववरणम ्-िनधारण ेिनधारणाविध-िनधायमाणयो: म ये सामा येन अभदे:

भवित, िवशेष पेण च भेद: भवित। यथा गवां गोषु वा कृ णा ब ीरा। अ कृ णा गौ: अिप गौ: वतते। अत: सामा येन गो वधमण कृ णाया: गो: अ या य: गो य: अभदे: वतते। क च कृ णा वेन पेण िवशेषेण भदे: वतते। य िनधायमाण य िनधारणावधे भेद: एव त प मी यात्। यथा माथुरे य: पाटिलपु के य: आ तरा:। अ माथुरे य: पाटिलपु काणां सवथा भेद: एव वतते।

7.9 साधिुनपणुा यामचाया ंस य त:े 2/3/43 आ या ं योग े स मी यादचायाम ् न त ु ते: योग।े मात र साधु नपणुो वा।

'आचायाम्' कम् ? िनपणुो रा ो भृ य:। इह त वकथन ेता पयम ्। 'अ या दिभ रित व म्' (वा 1493) साधु नपणुो वा मातरं ित प र अन ुवा।

सू िववरणम ् - चतु पदिमद ं िविधसू म्। 'साधुिनपुणा याम्' इित तृतीयाि वचना तम,् 'अचायाम्' इित स येकवचना तम,् 'स मी' इित

थमैकवचना तम,् 'अ ते:' इित ष ेकवचना त ं पदम्। साधु िनपुण

53


साधुिनपुणौ, ता यां साधुिनपुणा याम् , इतरेतर समास:। न ित: अ ित: त य अ ते:, न त पु षसमास:।

सू ाथिववरणम ्- अ या दिभ रित व म ् इित वा तकबलने ित, प र, अन ुएतै: अयोगे सित अचायाम् अथात् स कारे ग यमाने साधुिनपुणश दा या ं योग ेस मीिवभि : भवित। यथा - मात र साधु: िनपुण: वा। सू े 'अचायाम्' इित हणात ्'रा : भृ य: िनपुण:' इ य राजन्-श दात ् स मी न भवित। यतोिह अ शंसा नाि त, अिप त ु तु व तुि थित रयम्। ित प र अनु श दानां योगे त ु''ल णे थ भूता यानभागवी सासु ितपयनव:'' इित सू ेण कम वचनीयसं ायां ि तीयािवभि :। अत: साधु: िनपुण: वा मातरं ित, प र, अन ुवा इ य न स मी।

7.10 िसतो सकुा या ंततृीया च 2/3/44 आ या ंयोग ेततृीया यात ्चा स मी। िसत उ सुको वा ह रणा-हरौ वा। सू िववरणम-् ि पदिमद ं िविधसू म्। ' िसतो सुका याम्' इित

तृतीयाि वचना तम,् 'तृतीया' इित थमैकवचना तम,् 'च' इित अ यम्। िसत उ सुक िसतो सुकौ, ता यां िसतो सुका याम् , इतरेतरयोग समास:। स मी इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ् - िसत, उ सुक इ येता या ं श दा यां योग े तृतीयािवभि : भवित, चकारात् स मी अिप। यथा - िसत: उ सुक: ह रणा हरौ वा।

7.11 न ेच लिुप 2/3/45 न े कृ यथ यो लु सं या लु यमान य यय याथ त वतमाना तृीयास यौ तोऽिधकरणे। मलूनेावाहये ेव वणने िवसजयते।् मलू े

वण ेइित वा। 'लिुप कम्' ? पु य ेशिन:। सू िववरणम ्- ि पदिमद ंिविधसू म्। 'न 'े इित स येकवचना तम,् 'च' इित

अ यम,् 'लुिप' इित स येकवचना तम्। तृतीया, स मी इित अनुवतते। सू ाथिववरणम ्- अ लुप्-श दने लु सं या लु - ययाथ: िववि त:। लुब तात्

न वािचन: श दात ्तृतीयास यौ िवभ भवत: अिधकरणऽेथ इित सू ाथ:। यथा - मूलेन आवाहयेद ् दवे वणने िवसजयेत्। प े मूल े वण े इित वा। न वािचन:

54


श दात ् यु े कालेऽथ जायमान य यय य लुिप एव तृतीया िवभि : भवित। अत: 'पु ये शिन:' इ य तृतीयािवभि : न भवित।

7.12 स मीप यौ कारकम य े2/3/7 शि यम य े यौ काला वानौ ता यामेत े त:। अ भु वाऽय ं ह े हा ा भो ा। कतशृ योम यऽेय ं काल:। इह थोऽय ं ोश-े ोशा ा ल य ं िव येत।् कतकृमश योम यऽेय ं दशे:। अिधकश दने योग े स मीप यािव येत।े

'तदि म िधकम ्-' (स ू1846) इित 'य मादिधकम ्-' (सू 635) इित च सू िनदशात ्। लोके-लोका ा अिधको ह र:।

सू िववरणम ्- ि पदिमद ंिविधसू म्। 'स मीप यौ' इित थमाि वचना तम,् 'कारकम य'े इित स येकवचना तम्। स मी च प मी च इित स मीप यौ, इतरेतरयोग समास:। कारकयो: म य: कारकम य:, ति मन ् कारकम य,े ष ीत पु षसमास:। काला वनो: इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ् - अ कारकश द: कतृ वा दशि पर:, न त ु क ा दपर:। कारकयो: म य ेयौ काला वानौ त ािच यां श दा यां स मीप यौ िवभ भवत:। कालवािचन: उदाहरणं - अ भु वा अय ं ह े हाद ्वा भो ा। कतृश एयोम य ेअयं काल:। दशेवािचन: उदाहरण ं - अयम ् इह थ: ोशे ोशाद ् वा ल यं िव येत्। कतकृमश योम य ेअयं दशे:।

अिधकश दने योग े स मीप यािव यतेे। 'तदि म िधकम ् -' (स ू 1846) इित 'य मादिधकम ्-' (स ू635) इित च सू िनदशात ्। लोके-लोका ा अिधको ह र:।

'अिधक' श द य योगे स मीप यौ भवत:। अ य माणभतू े सू े त: - ''तदि म िधकिमित दशा ता :'', ''य मादिधकं य य चे रवचन ंत स मी'' च। अत: 'लोके लोकाद ् वा अिधक: ह र:' इ य अिधक श द य योगे लोकश दात् स मीप यौ त:।

स ित वय ंकम वचनीययोग ेस मीिवभ पठाम:- 7.13 अिधरी रे 1/4/97 व वािमस ब ध ेअिध: कम वचनीयसं : यात।्

55


सू िववरणम ् - ि पदिमद ं सं ासू म्। 'अिध:' इित थमैकवचना तम,् 'ई रे' इित स येकवचना तम्। कम वचनीया:, िनपाता: इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ् - ई रश दने व वािमभावस ब धा मकम ् ई र व ंिववि तम्। अत: व वािमभावस ब ध े अिध श द: कम वचनीयसं क: िनपातसं क भवित इित सू ाथ: स प ते।

7.14 य मादिधकं य य चे रवचन ंत स मी 2/3/9 अ कम वचनीययु े स मी यात।् उप पराध हरेगुणा:। पराधादिधका इ यथ:।

ऐ य त ु व वािम या ं पयायणे स मी। अिध भिुव राम:। अिध राम े भ:ू। 'स मी शौ डै:' (सू 717) इित समासप े त ु रामाधीना। 'अषड -' (स ू 2071) इ या दना ख:।

सू िववरणम ् - स पदिमद ं िविधसू म।् 'स मी' इित प येकवचना तम,् 'अिधकम्' इित थमैकवचना तम,् 'य य' इित ष ेकवचना तम,् 'च' इित अ यम,् 'ई रवचनम'् इित थमैकवचना तम,् 'त ' इित अ यम,् 'स मी' इित

थमैकवचना तम्। ई र य वचनम ् ई रवचनम ् , ष ीत पु षसमास:। कम वचनीययु े इित अनुवतते।

सू ाथिववरणम ्- कम वचनीयस मीिवधायकम ्इद ंसू म्। य माद ्अिधकं य य च ई रवचनं त कम वचनीययोग े स मी िवभि : भवित। यथा - उप पराध हरेगणुा:। पराधादिधका इ यथ:। ऐ य व वािम यां पयायेण स मी। यथा - अिध भुिव राम:। अिध रामे भू:।

7.15 िवभाषा कृिञ 1/4/98 अिध: करोतौ ा सं ो वा यादी रेऽथ। यद मामिधक र यित। िविनयो यत

इ यथ:। इह िविनयो ु री र व ंग यत।े अगित वात ् 'ितिङ चोदा वित' (सू 3978) इित िनघातो न। इित स मी िवभि :।

सू िववरणम ् - ि पदिमद ंसं ासू म।् 'िवभाषा' इित थमैकवचना तम,् 'कृिञ' इित स येकवचना तम्। अिध:, कम वचनीया:, िनपाता: इित अनुवत ते।

56


सू ाथिववरणम ्- ई रेऽथ अिधश द: कृिञ परत: िवक पेन कम वचनीयसं क: िनपातसं क भवित यथा - यद माम ्अिधक र यित। िविनयो यते इ यथ:। अ 'अिध' इ य य कम वचनीयसं ायां 'माम्' इ य ि तीया िवभि :। अि मन् करण ेअ य सू य अ ययन य फलम ्इदमि त यत ्'अिध' इ य य गितसं ा न भवित। अत: ''ितिङ चोदा वित'' इित सू ेण अनुदा : न भवित। 8.0 िवषयसं ह:- अि मन ् पाठे अ मािभ: ष ीिवभ े : अविश : भाग: अधीत:। स मीिवभि प ठता। ष ीप रिश ेतावत् अ मािभ: कतकृमणो: कृित इित सू य अपवादसू ं 'न लोका यिन ाखलथतृनाम्' इित सू ं तावत् ाथ येन अधीतम्। वयं जानीम: यत् कतकृमणो: कृित इित सू ं कृद त य योग ेकतु: कमिण च ष िविभ ं िवदधाित। क च कृद तयोगे स यिप ष ी कु कु न भवतीित बोधयित इदं सू म्। लादेश य योगे ष ी न भवित। लादेशा: तावत् शत ृशानच ्कानच् सू क कनौ इ येत ेसि त एतेषां योग ेष ी न भवित इित। यथा कुवन ्कुवाणो वा सृ ह र:।

एवमेव उ- यय य योग े ष ी न भवित यथा - ह र ददृ :ु। ह रम ्अल क र णु:।

उक- यय य योगे ष ी न भवित यथा - दै यान ्घातुक: ह र:। अ य य योग े कतृकमणो: कृित इ यनने ा ा ष ी न भवित यथा -

जग सृ वा, सुख ंकतुम्। िन ा- योगेऽिप ष ी न भवित यथा - िव णनुा हता दै या:। दै यान ् हतवान ्

िव णु:। खलथाना ं योगे ष ी न भवित यथा - ईष कर: प : ह रणा। 'तृन'् इित याहार पेण गृहीत:। ''शतृशानचौ'' इित तृश दाद ्आर य आ तृन:

नकारात्। तृन ्इित याहारे 'शानन्' इ य य उदाहरण ं'सोम ंपवमान:'। चानश ्इ य य उदाहरणम् आ मानं म डयमान:। शत ृइ य य उदाहरण ंवेदमधीयन्। तृन ्इ य य उदाहरण ंकता लोकान ्इित।

57


त ैव अ मािभ: कमेरिनषेध: इित वा तकं त य उदाहरण ंल या कामुको ह र: इित, पुन वा तकम ् - ि ष: शतुवा इित त योदाहरण ंमरु य मुरं वा ि षन् ह र: इित चािप अधीतम्। पुन अ मािभ: अकनोभिव यदाधम ययो: त य उदाहरणािन सत: पालकोऽवतरित, ज ंगामी, शतं दायी इ यादीिन अधीतािन।

अन तरम मािभ: एतदिप ात ं यत् कृ य यया ताना ं योग े ष ी तृतीये उभ ेअिप िवभ भवत: यथा मया मम वा से ो ह र:। तत ा अ मािभ: एतदधीतं यद ्तु याथश द योग ेकु कु ष ी भवित। अ त ेच आयु यम भ कुशलसखुाथिहतै: योगे चतुथ ष ी च िवभ भवत: इित अधीतम्। स मीिवभ ौ थम ं तावद ् अ मािभ: अिधकरणसं ािवधायकम ्आधारोऽिधकरणम ् इित अिधकरण े स मीिवधायकं सू ं स यिधकरण े च इित

अधीतम्। अ अ मािभ: औप ेिषक:, वषैियक:, अिभ ापक ेित भदेने आधार य य: भेदा: ाता:। औप ेिषक: यथा था यां पचित, वैषियक: यथा मो े इ छाि त,

अिभ ापक: यथा सवि म ा माि त। त ैव अ मािभ: नैकािन स मीिवधायकािन वा तका यिप अधीतािन यथा येि वषय य कम युपसं यानम् इित वा तकम ्अधीती ाकरण ेइित उदाहरणम,्

सा वसाधु योगे च इित वा तकम ्साधु: कृ णो मात र असाधुमातुल इित उदाहरणम्। िनिम ात ्कमयोग ेइित वा तकम ् चमिण ीिपनं हि त द तयोहि त कु रम ्। केशेषु चमर हि त सीि पु कलको हत:। इित उदाहरणािन। पुन य य च भावेन भावल णम ्इित सू ं गोषु दु मानासु गत: इ यदुाहरण,ं

त वा तकं अहाणा ंकतृ व ेअनहाणामकतृ व ेत पैरी ये च इित अधीतम।् पुन: ष ी चानादरे इित सू ं दित दतो वा ा ाजीत् इ युदाहरणं, पुन:

वामी रािधपितदायादसाि ितभू सूतै इित सू ं गवां गोषु वा वामी, इ या द उदाहरणम।् आयु कुशला या ंचासेवायाम ् इित सू म ्आयु : कुशलो वा ह रपूजन ेह रपूजन य वा इित उदाहरणम ् , यत िनधारणम ्इित सू म ्नृणां नृषु वा ि ज:

े : इ यदुाहरणम् । एवमेव अ यािन सू ािण यथा प मी िवभ े , साधुिनपुणा यामचायां

स य ते:, सुतो सुका यां तृतीया च, न ेच लुिप, स मी प यौ च कारकम य,े

58


अिधरी रे, य मादिधकं य य चे रवचन ंत स मी, िवभाषा कृिञ इित स ा यानं सोदाहरण ंचाधीतािन। भव त: वा यायेन एतान ्िवषयान् स यग ्इतोऽिप िव तरेण ा यि त इित आशासे। ध यवादा:। नम कारा:।

59

Documents

Unit...Unit – 04 of this course material is designed and developed by e-PG pathshala, an initiative of the MHRD under its National through ICT (NME-ICT) being Master of Arts in Sanskrit