Öìóìòÿùñèë ìÿêòÿáëÿðèíèí 6-úû ñèíôè ö÷öíÖìóìè òàðèõ ôÿííè öçðÿ

ÄßÐÑËÈÊ

ÖÌÓÌÈ ÒÀÐÈÕ 6

ÂßËÈ ßËÈÉÅÂ, ÈËÉÀÑ ÁÀÁÀÉÅÂ, ÀÈÄß ÌßÌÌßÄÎÂÀ

«АСПОЛИГРАФ»BAKI–2018

Бу няшрля баьлы ирад вя тяклифляринизиасполиэраф.лтд@эмаил вя дерслик@еду.эов.аз

електрон цнванларына эюндярмяйиниз хащиш олунур. Ямякдашлыьа эюря яввялъядян тяшяккцр едирик!

– Eâ òàïøûðûüû

– Ìþâçó èëÿ áàüëû iíòåðíåò àõòàðûø ñèñòåìëÿðèíÿìöðàúèÿò åòìÿê ö÷öí à÷àð ñþçëÿð

– Ãðóïà âåðèëÿí òàïøûðûãëàð

ØßÐÒÈ ÈØÀÐßËßÐ

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ

ÈÁÒÈÄÀÈ ÄÞÂÐ

1. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôû ............82. Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äàüûëìàñû...........................11

ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ Âß ÞÍ ÀÑÈÉÀ

3. Ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòè.................................................154. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ìÿäÿíèééÿò .......................................215. Ãÿäèì øóìåðëÿð ......................................................256. Áàáèë äþâëÿòè ..........................................................297. Ôèíèêèéà ................................................................348. Àssóð äþâëÿòè .........................................................399. Ìèäèéà äþâëÿòè ........................................................4410. ßùÿìÿíèëÿð äþâëÿòè ................................................4811. Ïàðôèéà äþâëÿòè......................................................53

ÃßÄÈÌ ÒÖÐÊËßÐ.ÃßÄÈÌ ×ÈÍ Âß ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ

12. Ãÿäèì òöðêëÿð.......................................................5613. Èñêèò äþâëÿòëÿðè......................................................6114. Áþéöê Ùóí äþâëÿòè ................................................6515. Ãÿäèì ×èí............................................................6916. Ãÿäèì Ùèíäèñòàí ...................................................74

ÃßÄÈÌ ÉÓÍÀÍÛÑÒÀÍ

17. Àâðîïàäà ÿí ãÿäèì äþâëÿò. Ãÿäèì éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè ...............................80

18. Éóíàíëàð èøüàë÷ûëàðà ãàðøû. Àôèíà ãóëäàðëûã äåìîêðàòèéàñû ..............................86

5

6

19. Ãÿäèì Éóíàíûñòàí ìÿäÿíèééÿòè ...............................9120. Éóíàí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíèí òÿíÿççöëö. Ìàêåäîíèéà äþâëÿòèíèí ýöúëÿíìÿñè ................................96

ÃßÄÈÌ ÐÎÌÀ

21. Ãÿäèì Ðîìà ðåñïóáëèêàñûíûí éàðàíìàñû ..................10222. Ðåñïóáëèêàíûí ñîíó.

Ðîìà èìïåðèéàñûíûí éàðàíìàñû âÿ ñöãóòó.............11223. Ãÿäèì Ðîìà ìÿäÿíèééÿòè......................................118Òàðèõè ðÿâàéÿòëÿð.......................................................123Èñòèôàäÿ îëóíìóø ÿäÿáèééàò.........................................127

7

ßçèç ìÿêòÿáëèëÿð!Ñèç áó äÿðñëèéè îõóìàãëà óçàã êå÷ìèøÿ ñÿéàùÿò åäÿúÿê, ÿí ãÿäèì

èíñàíëàðûí íåúÿ éàøàäûãëàðû íû, îíëàðûí ùÿéàòûíûí íåúÿ âÿ íÿ ö÷öí äÿ -éèø äèéèíè þéðÿíÿúÿêñèíèç. Äÿðñëèêäÿ ñèç åðàäàí ÿââÿë (å.ÿ.) èôàäÿñèíÿòåç-òåç ðàñò ýÿëÿúÿêñèíèç. Áÿçè ìÿíáÿëÿðäÿ áó èôàäÿ «ìèëàääàí ÿââÿë»øÿêëèíäÿ äÿ éàçûëûð.

«Åðàìûçäàí ÿâ âÿë», éàõóä «ìèëàääàí ÿââÿë» íÿ äå ìÿê äèð? Áèçèì ùàçûðäà èñòèôàäÿ åòäèéèìèç òÿã âèìäÿ ýþñòÿðèëÿí òàðèõ ðÿ -

âàéÿòÿ ýþðÿ, õðèñòèàí äèíèíèí ïåé üÿìáÿðè Èñàíûí äîüóì ýöíöí äÿí,éÿíè ìèëàääàí* áàøëàéûð. Èñà ïåéüÿìáÿðèí äîüóì òàðèõèíäÿí ÿââÿëáàø âå ðÿí ùàäè ñÿëÿðäÿí äàíûøàðêÿí «åðà äàí ÿââÿë» (å.ÿ.), éàõóä «ìè -ëàä äàí ÿââÿë» èôàäÿñèíè èøëÿäèðëÿð. Ìÿ ñÿ ëÿí, å.ÿ. 75-úè èëäÿí ñþù áÿòýå äèðñÿ, áó î äåìÿêäèð êè, ùàäèñÿ Èñà ïåéüÿìáÿðèí àíà äàí îë ìà ñûí -äàí 75 èë ÿââÿë áàø âåðèá.

Éåð êöðÿñèíäÿ ùÿéàòûí òàðèõè ìèëéîí èëäÿí àð òûã áèð çàìàíû ÿùàòÿåäèð. Áÿøÿð úÿìèééÿòè àøàüûäàêû èíêèøàô ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿí êå÷ìèøäèð:

— èáòèäàè èúìà, ãóëäàðëûã, ôåîäàëèçì âÿ êàïèòàëèçì.

Áó äÿðñëèéèí êþìÿéè èëÿ ñèç ÿí óçàã êå÷ìèøäÿí åðàìûçûí ÛÛÛ—Â ÿñð -ëÿðè íÿ ãÿäÿð áþéöê çàìàí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ Ãÿäèì Øÿðãèí âÿ Ãÿðáèíãöäðÿòëè äþâëÿòëÿðèíèí éöêñÿëèø âÿ òÿíÿç çö ëö íöí ñÿáÿáëÿðèíè þéðÿíÿ-úÿê, ãÿ äèì õàëã ëàðûí áèçè áó ýöí äÿ ùåéðàí åäÿí ìÿäÿíè íàèëèé éÿòëÿðèèëÿ òàíûø îëàúàãñûíûç.

Ибтидаи иъма Гулдарлыг гурулушу гурулушу

Феодализм Капитализм гурулушу гурулушу

М и н и л л и к л я р Й ц з и л л и к л я р8 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

Ерамыздан яввял (е.я.) Бизим ера (б.е.)

* Ìèëàä — Èñàíûí àíàäàí îëäóüó èë

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó ÷îõ óçóí òàðèõè äþâðöÿùàòÿ åòìèøäèð. Éåð öçÿðèíäÿ ÿí ãÿäèì èíñàí ëà ðûíèçëÿðè Øÿðãè Àôðèêà âÿ Àñèéà ãèòÿñèí äÿ àøêàð åäèë-ìèøäèð. Èëê âàõòëàð ùÿëÿ õöñóñè áàúàðûãëàðû îëìà -éàí ãÿäèì èíñàíëàð òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè èëÿ, àúëûã âÿñîéóãëà ÷ÿòèíëèêëÿ ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Áó äþâð -äÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ÿìÿê àëÿòëÿðè, ÿñàñÿí, äàøäàíîëäóüóíà ýþðÿ ùÿìèí äþâðö Äàø äþâðö àä ëàí äû -ðûð ëàð. Àëèìëÿð Äàø äþâðöíäÿ éà øàìûø ãÿ äèì èí ñàíñêå ëåòèíèí ãà ëûãëà ðûíà ÿñà ñÿí îíóí õàðèúè ýþðêÿ -ìè íèí íåúÿ îëäó üó íó ìöÿééÿí åò ìèø ëÿð. ÃÿäèìÄàø äþâðö èí ñàí ëàðûíûí ãîëëàðû ÷îõ óçóí îëóáäèç ëÿðèíÿ ÷à òûð äû. Îíëàð áó ÿëëÿðëÿ ñà äÿ èøëÿð ýþ -ðöð äöëÿð. Àüàú ëàðûí áóäàãëàðûíäàí ìåéâÿ éû üûð - äû ëàð. Òîð ïà üû óúó èòè ñèâðè äàøëà, óúó øèø àüàúëàãà çàðàã ìåé âÿ êþêö âÿ ñ. òîïëà éûð äû ëàð. Îíëàðèëê çà ìàí ëàð ñöðö ùàëûíäà («óëó èú ìà») éàøà -éûðäû ëàð. Ñÿðáÿñò äà íûøà áèëìèðäèëÿð. Ëà êèí ãûðûã-ãû ðûã ñÿñëÿðëÿ öí ñèé éÿò éàðàäûðäûëàð. Òÿùëö êÿçà ìàíû ãîðõó áèëäè ðÿí ñÿñëÿð ÷ûõàðàðàã, áèð-áèð -ëÿðèíè õÿ áÿð äàð åäèð âÿ éà êþìÿéÿ ÷à üû ðûð äûëàð.

Äÿéÿíÿê, èòèóúëó àüàú âÿ ñèâðè äàøëàð ÿí ãÿ -äèì èíñàíëàðûí èëê ÿìÿê àëÿòëÿðè èäè. Éûüûúûëûã âÿîâ ÷óëóã ãÿäèì èíñàíëàðûí èëê ìÿøüóëèééÿòè îë ìóø - äóð. Çàìàí êå÷äèêúÿ èíñàíëàð äàøäàí âÿ ñö ìöê -äÿí ÿìÿê àëÿòëÿðè ùàçûðëàìûøëàð. ßìÿê àëÿòè äö -çÿëòìÿê ö÷öí ùÿð úöð äàø äàí èñòèôàäÿ îëóí ìóð äó.Äà ùà ÷îõ âóëêàíèê øö øÿ (äÿ âÿýþçö), ÷àõ ìàã äàøûâÿ ÿùÿíý äà øûíû ñå÷èðäèëÿð. ×öíêè áó íþâ äàø ëàðçÿðáÿ íÿ òè úÿñèíäÿ àñàí ïàð ÷à ëàíûð, èòè éàí ëàðû îëàíãÿë ïÿ ëÿð ÿìÿëÿ ýÿëèð äè. Áåëÿ äàø ëàð äàí ÿòè ïàð ÷à -ëàìàã, ÿòè äÿðèäÿí àéûðìàã, àüàúëàðû éîí ìàã,éå ðè ãàç ìàã âÿ ñ. èø ëÿð äÿ èñòè ôàäÿ îëó íóðäó.

8

1. ßí ãÿäèì èíñàí

2. Äàø àëÿòëÿð

ÈÁÒÈÄÀÈ ÄÞÂÐ

1. ÈÁÒÈÄÀÈ ÈÚÌÀ ÃÓÐÓËÓØÓÍÓÍ ÉÀÐÀÍÌÀÑÛ Âß ÈÍÊÈØÀÔÛ

ßí ãÿäèì èíñàíûâÿ îíóí ùÿéàò òÿð-çèíè òÿñâèð åäèí.

Èáòèäàè èíñàíëàð, óëó èúìà, Äàø äþâðö, íåàíäåðòàë, «àüûëëûèíñàí», àíàõàãàíëûüû

Îäóí ÿëäÿ åäèëìÿñè. Èëê çà ìàí ëàð èá òèäàè èí -ñàíëàð òÿ áèÿòäÿ ðàñò ëàø äûãëàðû îääàí ãîð õóð äóëàð.Øèì øÿê ÷àõ ìàñû, ìå øÿ éàí üûíëàðû, âóë êàí ïöñ -êöðìÿñè îíëàðû äÿù øÿ òÿ ýÿòè ðèð äè. Ëàêèí ñîíðàëàðèí ñàí ëàð ýþðäöëÿð êè, áó ùàäèñÿëÿð çàìàíûéàðàíàí îä îíëàðû ñî éóã äàí, éûðòûúû ùåé âàíëàð -äàí ãîðó éóð. Àëò Ïàëåîëèò äÿ èíñàí ëàð, ÿñàñÿí,ìåøÿ éàíüûíëàðûíäàí èñ òèôà äÿ åäÿðÿê îúàã ãàëà-éûð, îíóí ÿòðàôûíà éû üûëûðäûëàð. Éÿ ãèí êè, òÿñàäö-ôÿí òîíãàëà äöøìöø ÿò ïàð÷àñûíûí — áèøìèø ÿòèíäàäëû îë äóüóíó ýþ ðÿí èí ñàíëàð îâëàäûãëàðû ùåé-âàíëàðû áè øèðìÿéè þéðÿí ìèøëÿð. Èíñàíëàð àðòûãîäóí ôàé äà ñûíû áèë äèêëÿ ðè ö÷öí îíó ñþíìÿéÿ ãîé-ìóðäóëàð. Áó íóí ö÷öí íþâáÿ èëÿ îúà üûí êåøèéèíè÷ÿ êèðäèëÿð. ×öíêè îí ëàð ùÿëÿ þçëÿðè îä ÿëäÿ åòìÿéèáàúàðìûðäûëàð.

Îðòà Ïàëåîëèò äþâðöí äÿ èíñàíëàð (íåàí äåð òàë -ëàð) ÷àõ ìàã äà øûíû áèð-áè ðè íÿ âóð ìàã ëà ñöíè éîëëàîä ÿë äÿ åòìÿ éÿ íàèë îëäóëàð.

Ãÿäèì èíñàíëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. «Àüûë ëûèí ñàí»ëàð («Ùî ìî ñà ïèåíñ» ëÿð – ìöàñèð èíñàíòèïè) éåíè ÿìÿê âÿð äèø ëÿðè ãà çà íûð, ÿìÿê àëÿò - ëÿðèíè òÿêìèë ëÿø äè ðèð äè ëÿð. Öñò Ïà ëåîëèò äÿ ãÿáèëÿèúìàñû ôîð ìà ëàø äû. Ãÿáèëÿ ãàí ãî ùóì ëóüó ÿñà -ñûí äà éà ðà íûð, àíà õà ãàíëûüû (ìàò ðè -àðõàò) ôîð ìà ëà øûð äû.

Îðòà Äàø äþâ ðöí äÿ (Ìåçîëèò) îâ ÷ó -ëóã äà îëàí éå íèëèê — îõ âÿ êà ìà íûí èõ - òè ðàñû èí ñàí ëà ðûí ÿòÿ îëàí åù òèéà úûíû òÿìèíåòäè. Îí ëàð èðè ùåé âàí ëàðû îâ ëà éûð, áà ëà -ëàðûíû èñÿ òó òóá õö ñóñè äöçÿë äèë ìèø êöç -äÿ* ñàõ ëà éûð, ÿù ëè ëÿø äè ðèð äè ëÿð. Áå ëÿ ëèê ëÿ,îâ ÷ó ëóã äàí ìàë äàð ëûã éà ðàí ìàüà áàø ëà äû.

Òîõóìóí éåðÿ äöøöá úö úÿð äèéèíèýþðÿí ãà äûí ëàð ñîí ðàëàð þçëÿðè îíó éóì -øàëò äûãëàðû òîðïàã ñà ùÿ ëÿ ðèíÿ ñÿ ïèð âÿéåíèäÿí ìÿù ñóë àëûð äû ëàð.

9

* Êöç — ùåéâàíëàðûí ñàõëàíûëìàñû ö÷öí àüàú ÷ó áóã ëà ðûí äàí, ãà ìûø äàí ùþ ðö -ëÿðÿê äöçÿë äè ëÿí éåð

3. Ãÿäèì îâ÷óëàð

Îäóí ÿëäÿ åäèë-ìÿñèíèí èíñàí ùÿ-éàòûíäà ìöùöì ùà- äèñÿ îëäóüóíó èçàùåäèí.

Èáòèäàè èíñàíëà-ðûí ùÿéàòûíäà áàøâåðìèø ÿí ìöùöìùàäèñÿëÿðèí àðäûúûëëû-üûíû ìöÿé éÿí åäèí.

ßââÿëëÿð òàõûë ÿëëÿ òîïëà íûðäû. Ñîí ðà ëàð ñöí -áöëö áè÷ ìÿê ö÷öí éåíè ÿìÿê àëÿòè — îðàã éà ðàí äû.Îðàã ñöìöêäÿí ùà çûðëà íûð äû. Éåíè Äàø äþâ ðöí -äÿ ãÿäèì èí ñàíëàð òîõà ÿêèí ÷è ëèéè èëÿ ñó ìÿí áÿ éè íÿéà õûí îëàí ìöíáèò òîð ïàãëû ñà ùÿ ëÿðäÿ ìÿøüóëîëóð äó ëàð. ßí ãÿäèì ÿêèí ÷èëÿðèí èëê ìÿñ êÿíëÿðèäàùà ÿëâåðèøëè øÿðàèòÿ ìà ëèê îëàí Þí Àñè éà ÿðà -çèñèíäÿ îë ìóø äóð. Áó ðàäà àðïà âÿ áóü äà ÿêè ëèð - äè. Ãèäà åùòèéàòû, òàõûë, ÿò, ñöä âÿ ñ. ìÿù ñóë ëàðûñàõëà ìàã ö÷öí îíëàðûí ãàáëàðà åùòè éàúû âàð èäè.Èí ñàí ëàð ýèëèí îääà áèøÿðÿê áÿð êè äè éèíè ýþ ðöá,îíäàí êåé ôèééÿòëè ýèë ãàá ëàð èñòåùñàë åò ìÿéÿ áàø-ëàìûøëàð. Äóëóñ÷óëóãäàí* áàø ãà, äÿðè èø ëÿ ìÿ äÿèáòè äàè èíñàíëàðûí ìöùöì ïå øÿñè îë ìóøäóð. Áå-ëÿëèêëÿ, òÿäðèúÿí ãÿ áèëÿ èúìà ëàðûíäà ñÿ íÿò êàð ëûüûíìöõòÿëèô ñà ùÿëÿðè ìåé äàíà ýÿëèð âÿ ôîð ìà ëàøûðäû.

10

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Äàø äþâðöíöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ãåéä åòìÿêëÿ ñõåì ÷ÿêèí.2. ßí ãÿäèì èíñàí èçëÿðè ùàðàäà àøêàð îëóíìóøäóð?3. Ãÿäèì èíñàíûí èëê ìÿøüóëèééÿòè íÿ èäè?4. Ãÿäèì èíñàíëàð èëê äÿôÿ îäëà íÿ âàõò òàíûø îëäóëàð?5. Èëêèí ìàëäàðëûã âÿ ÿêèí÷èëèê íåúÿ ôîðìàëàøäû?6. Ãÿäèì èíñàíëàð ùàíñû ñÿíÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿøüóë îë-

ìóøëàð?

«Ãÿäèì èíñàíûí ùÿéàòûíûí áèð ýöíö» àäëû ùåêàéÿ ãóðóí.

5. Íåîëèò äþâ ðö -íöí ãàáû

* Äóëóñ÷óëóã — ýèë ãàáëàðûí äöçÿëäèëìÿñè ñÿíÿòè

4. Äàø âÿ ñöìöêäÿíùàçûðëàíìûø ÿìÿê àëÿò-ëÿðè: 1,2 — äàø òîõàëàð;

3 — ñöìöê îðàã; 4 — ñöìöê òîõà

Ãÿäèì èíñàíëà-ðûí òÿñÿððöôàò ùÿ-éàòûíû òÿñâèð åäèí.

Ìåòàëûí êÿøô îëóíìàñû. Õûø ÿêèí÷èëèéè. Åíåî-ëèò äþâðöíäÿ èíñàí èëê ìåòàëû (ìèñè) êÿøô åòäè.Ìèñ íèñ áÿòÿí éóìøàã ìåòàë îëäóüóíäàí îíäàíùàçûðëàíàí àëÿòëÿðäÿí ùÿð éåðäÿ èñòèôàäÿ åòìÿêìöì êöí îëìóðäó. Ñîíðàëàð ìèñÿ áàøãà ãàðûøûã -ëàð ãàò ìàã ëà òóíú àëûíäû. Òóíúäàí ùà çûðëàíàíàëÿòëÿð ìèñ àëÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí äàùà ìþùêÿì îëóð -äó. Èáòèäàè èíñàí ìåòàëäàí éàëíûç ÿìÿê àëÿòëÿðèäå éèë, ìöõòÿëèô ìÿèøÿò àâàäàíëûüû âÿ áÿçÿê ÿøéà -ëàðû äà ùàçûðëàéà áèëèðäè.

Òóíú äþâðöíäÿ èíñàí õûø àëÿòèíè èúàä åòäè. Õûøàüàú äàí ùàçûðëàíûðäû. Áóíóíëà äà õûø ÿêèí÷èëèéèéàðàíäû. Áó àëÿòëÿ äàùà ýåíèø òîðïàã ñàùÿ ëÿ ðèøóìëàíûð, áîë ìÿùñóë éåòèøäèðèëèðäè. Ìåòàë åìàëûâÿ õûø ÿêèí÷èëèéè èíñàíëàðûí ÿìÿéè íè äàùà äà ìÿù -ñóë äàð åòäè. Áó àüûð èøëÿðëÿ êèøèëÿð ìÿøüóë îëóð-äóëàð. Îíà ýþðÿ äÿ êèøèëÿðèí íöôóçó ýåòäèêúÿàðò äû âÿ íÿòèúÿäÿ àíàõàãàíëûüû àòàõàãàíëûüû (ïàò - ðèàðõàò) èëÿ ÿâÿç îëóíäó. ßêèí ñàùÿëÿðè ýåíèøëÿ-íèð, ìàë-ãàðàíûí ñàéû àðòûðäû. Òÿä ðè úÿí ÿêèí÷èëèêìàëäàðëûãäàí àéðûë äû. ßêèí÷è âÿ ìàë äàð èúìàëàðôîðìà ëà ø äû. Áó, áèðèíúè èúòèìàè ÿìÿê áþëýöñö èäè.ßêèí÷èëÿð âÿ ìàëäàðëàð þç ìÿù ñóë ëà ðûíû ìöáà äèëÿ(äÿ éèø ìÿê) åäèð äè ëÿð.

Äàùà ñîíðà ÿêèí÷è âÿ ìàëäàðëàð àðàñûíäàí ñÿ-íÿòêàðëàð éåòèøäè. Éÿíè èêèíúè áþéöê èúòèìàè ÿìÿêáþë ýöñö áàø âåðäè.

Èíñàíëàð 40 ìèí èëÿ éàõûí áèð ìöääÿòäÿ ãÿáèëÿèúìàñû ùàëûíäà éàøàäûëàð. Îíëàð áèðëèêäÿ èøëÿéèð,òîïëàäûãëàðû ìÿùñóëó áÿðàáÿð áþëöðäöëÿð. Èúìàöçâ ëÿðèíèí ñàéû àðòäûãúà òÿñÿððöôàò äà ýåíèøëÿíèð -äè. Òÿñÿððöôàòû èäàðÿ åòìÿê äàùà àñàí îëñóí äåéÿòîðïàã âÿ ìàë-ãàðà àéðû-àéðû àèëÿëÿð àðà ñûí äà

11

1. Òóíúäàíùàçûðëàíìûø

àò ÿñëÿùÿëÿðè*

2. Òóíú áÿçÿê ÿøéàñû

* Àò ÿñëÿùÿëÿðè — éÿùÿð, éöéÿí, úèëîâ, ãîøãó ùèññÿëÿðè

Òóíú äþâðöíäÿ èí - ñàí ÿìÿéèíèí ìÿù - ñóëäàðëûüûíû àð òûðàíñÿáÿáëÿðè ìöÿé éÿíåäèí.

Òóíú äþâðöíÿ õàñîëàí õöñóñèééÿòëÿðèèçàù åäèí.

Òóíú äþâðö, ìèñ, õûø, ãîíøóëóã èúìàñû, áöò, òàéôà

2. ÈÁÒÈÄÀÈ ÈÚÌÀ ÃÓÐÓËÓØÓÍÓÍ ÄÀÜÛËÌÀÑÛ

áþëöí äö. Ãÿ áè ëÿ èúìàñû ãîíøóëóã èú ìà ñû èëÿ ÿâÿçîëóí äó.

Ñÿíÿòêàðëûã äà èíêèøàô åäèðäè. Ñà äÿ ýèë ãàá ëàð ëàéàíàøû, íàõûøëû âÿ áîéàëû ãàáëàð äà ùàçûðëàíûð äû.Ùÿëÿ Íåîëèò äþâðöíäÿ ìöõòÿëèô ïàð÷àëàð òîõó ìàãö÷öí ñà äÿ òîõóúó ëóã àëÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäè ëèðäè.

Ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû Þí Àñèéà, Ãÿ äèì Øÿðã,Ãàô ãàç, î úöìëÿäÿí Àçÿð áàéúàí òàé ôà ëàðû àðà ñûí -äà èã òè ñàäè-ìÿ äÿíè ÿëàãÿ ëÿðèí éàðàí ìà ñûíà òÿêàíâåðäè.

Äèí. Èáòèäàè èí ñàí ëàðûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû èëÿáàüëû äèíè ýþðöøëÿðè ôîðìà ëà øûð äû. Îâ ÷ó ëàð óüóð -ëó îâ ö÷öí, ÿêèí ÷è ëÿð ýöíÿøèí ÷ûõ ìà ñû âÿ éà üûøéàüìàñû ö÷öí ôþâ ãÿëòÿáèè ãöâ âÿëÿðÿ äóà åäèð -äèëÿð. Èíñàíëàð ôþâãÿëòÿáèè ãöââÿëÿðèí áöò ëÿ ðèíèäö çÿë äèð âÿ áó áöòëÿðÿ ñèòàéèø åäèðäèëÿð.

Èáòèäàè èíñàíëàð åëÿ áàøà äöøöðäöëÿð êè, þë -ìöø èíñàíûí ùÿéàòû àõèðÿò äöíéàñûíäà äà äàâàìåäèð. Oíà ýþðÿ äÿ þëöíö äÿôí åäÿðêÿí, îíóí éà-íûíà ìöõòÿëèô ìÿèøÿò ÿø éà ëàðû âÿ ñèëàùëàð ãî éóð -äóëàð.

Þëöëÿð ìöõòÿëèô úöð äÿôí îëóíóðäó. È÷ÿðèñè ÷û -õàðûëûá ìóìèéàëàíàðàã*, îëäóüó êèìè âÿ éàéàí äû ðû ëàðàã êöëö ãÿáðÿ ãîéóëóðäó. Ãÿáèð àáè äÿ -ëÿ ðè äÿ ìöõòÿëèô îëóðäó. Ùþêìäàð ùàêèìèé éÿ òè -íèí áþ éöê ëö éöíö ýþñòÿðìÿê ö÷öí ìöõòÿëèôàáè äÿëÿð òè êè ëèð, ãà éà ëàð ÷àïûëàðàã ñÿð äàáÿëÿð*ùà çûðëàíûðäû. Òàé ôà áàø ÷û ëàðû âÿ âàðëû àäàìëàðûíãÿá ðè öçÿðèíäÿ êóð ãàíëàð* ãóðóëóð äó. Þëöëÿð

12

3. Ãÿáèëÿ èúìàñû

* Ìóìèéà – èíñàí úÿñÿäèíè ÷öðöìÿêäÿí ãîðóéàí õöñóñè ìàääÿ* Ñÿðäàáÿ – ãÿáèð àáèäÿñè* Êóðãàí – òîðïàã òÿïÿ

5. Þí Àñèéàäàíòàïûëìûø äÿìèðÿìÿê àëÿòëÿðè

4. Ãîíøóëóã èúìàñû

Òóíú äþâðöíäÿ ãÿ -äèì ÿùàëèíèí äèíèýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.

äàø ãóòó* âÿ òîð ïàã, êöï âÿ êà òàêîì áà* ãÿ áèð -ëÿðäÿ äÿôí åäèëèðäè.

Áèð éàøàéûø ìÿñêÿíèíäÿ éåðëÿøÿí áèð íå÷ÿ ãî -ùóì ãÿáèëÿ òàé ôà éà ðàäûðäû. Îíëàðûí àäÿò-ÿíÿ íÿñèåé íè èäè. Áèð äèëäÿ äàíûøûðäûëàð. Òàéôàíû àüñàã-ãàëëàð èäàðÿ åäèðäèëÿð.

Òàéôàëàðûí èäàðÿ îëóíìàñû. Áÿðàáÿðñèçëèéèíéà ðàíìàñû. Òóíú äþâ ðöíäÿ òàéôà àüñàã ãàë ëàðûòÿä ðèúÿí âàðëàíìàüà áàø ëà äû ëàð. Îí ëàð ýåíèøìÿù ñóë äàð òîð ïàãëàð ÿëÿ êå÷èðèð, éà øà éûø éåð ëÿ -ðèíèí ÿòðàôûíû ìþù êÿì ãàëà äè âàðëàðû èëÿ ùà ñàð -ëàéûð âÿ êåøèê÷è äÿñ òÿëÿðè éà ðàäûðäûëàð.

Òàéôà áàø÷ûëàðû, àü ñàããàëëàð, ùÿð áè ðÿù áÿð ëÿðâÿ êàùèíëÿð* âàð ëàí äûãúà, Òóíú äþâ ðö íöí ñî -íó — Èëê Äÿìèð äþâ ðöíäÿúÿ ìèé éÿòäÿ ñîñèàë áÿ ðà áÿð -ñèçëèê éà ðàí äû. Âàð ëûëàð —ÿéàí ëàð, êà ñûá ëàð — èúìà÷ûêÿíä ëè ëÿð, ãóë ëàð ìåé äàíàýÿëäè. Áå ëÿ ëèê ëÿ, èáòè äàèèúìà ãóðóëóøó äàüûëäû,äþâ ëÿò ôîð ìàëàøäû. Òàé ôàáàø ÷û ëàðû òÿä ðè úÿí ùþêì - äà ðà ÷åâ ðèëäè. Áÿçè ìÿ ñÿ -ëÿ ëÿ ðèí ùÿë ëèíäÿ îíëàð àüñàã ãàë ëàðû âÿ ùÿðáè áàø÷û -ëà ðû òîïëàéûð, ëàêèí ñîí ãÿðàðû þçëÿðè ÷û õà ðûð äû ëàð.

Äþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿðè. Ùþêì äàð äþâëÿòèí áà -øûí äà äóðóð äó. Ùþêìäàðà òàáå îëàí òàéôàëàðûíéàøàäûüû ÿðàçèëÿð äþâëÿòèí ÿðàçèñè èäè. Ãÿäèì äþâ-ëÿòëÿð ÷îõ çàìàí äàùà èðè éà øà éûø ìÿð êÿç ëÿ ðèíäÿôîð ìà ëàøûð âÿ ãàëà-øÿ ùÿð îíóí ïàé òàõòûíà ÷åâðè -ëèðäè. Äþâ ëÿòèí îðäóñó éà ðà íûðäû. Îð äó ïèéà äà âÿàòëûëàðäàí èáàðÿò îëóðäó.

Äþâëÿòèí áöòöí ñÿðâÿòè — ïóëó, äàø-ãàøû âÿ ñ. ãèé - ìÿòëè ÿøéàëàðû õÿçèíÿäÿ òîïëàíûðäû. Êÿíä ëèëÿðäÿíàëûíàí âåðýèëÿð äÿ õÿçèíÿéÿ äà õèë îëóðäó.

13

* Äàø ãóòó – äþðä òÿðÿôè âÿ öçÿðè ñàë äàø ëàðäàí èáàðÿò îëàí ãÿáèð* Êàòàêîìáà — ãóéó ãàçûëûð, îíóí äèâàðûíäà ãÿáèð îéóã ëàðûíà þëöëÿð âÿ ÿø éà -

ëàð ãî éóëóð, îéóüóí àüçû ÷àé äàøëàðû èëÿ ùþðöëöð* Êàùèí — äèíè ìÿðàñèìëÿðè èúðà åäÿí øÿõñ

7. Ýèë ëþâùÿöçÿðèíäÿ ãÿäèì

éàçû

Ùþêìäàð

Àüñàããàëëàð, ùÿðáè áàø÷ûëàð

Ìÿìóðëàð

Àçàä ÿùàëè (ñÿíÿòêàðëàð, òàúèðëÿð, ÿêèí÷èëÿð âÿ ìàëäàðëàð)

Ãóëëàð

Õÿçèíÿ Îðäó

6.

Òóíú äþâðöíäÿñî ñèàë áÿðàáÿðñèçëè-éèí íåúÿ éàðàíäû-üûíû èçàù åäèí.

Ãÿäèì äþâëÿòèíÿëàìÿòëÿðèíè ìöÿé -éÿí åäèí.

14

4. Äÿìèð äþâðö Å.ÿ. II ìèíèëëèéèí ñîíó – I ìèíèëëèê

3. Òóíú äþâðöÅ.ÿ. IV ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû — II ìèí -èëëèéèí ñîíëàðû

2.Åíåîëèò äþâðö(Ìèñ-äàø äþâðö)

Å.ÿ. VI–IV ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû.Äàø äþâðöíäÿí ìåòàë ÿñðèíÿ êå÷èä

1.

Äàø äþâðöÈëê èíñàí òèïèíèí éàðàíìàñûíäàí å.ÿ. VI ìèí èëëèéÿäÿê

c) Íåîëèò(Éåíè Äàø äþâðö)

Å.ÿ. VII ìèíèëëèê

b) Ìåçîëèò(Îðòà Äàø äþâðö)

Å.ÿ. XII–VIII ìèíèëëèêëÿð

a)

Ïàëåîëèò(Ãÿäèì Äàø äþâðö)

Öñò ÏàëåîëèòÎðòà ÏàëåîëèòÀëò Ïàëåîëèò

Èëê èíñàí òèïèíèí éàðàíìàñûíäàí å.ÿ. XIIìèí èë ëèéÿ ãÿäÿð äà âàì åòìèøäèð.

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøóíóí äþâðëÿðè

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ìåòàëäàí èñòèôàäÿ îëóíìàñû úÿìèééÿòäÿ ùàíñû äÿéèøèê -ëèêëÿðè éàðàòäû? Èçàù åäèí.

2. Ãîíøóëóã èúìàñû íåúÿ éàðàíäû?3. Äóëóñ÷óëóãäà ùàíñû éåíèëèêëÿð áàø âåðäè?4. Èáòèäàè èíñàíëàð àðàñûíäà äèíè ýþðöøëÿð íåúÿ ôîðìàëàøäû?5. Ùÿðáè äÿñòÿëÿð âÿ êåøèê÷èëÿð íÿ ö÷öí ëàçûì èäè? Èçàù åäèí.6. Éàçû íÿ öçÿðèíäÿ éàçûëûðäû?

Äþâëÿòèí ÿëàìÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí ñõåìè äîëäóðóí.

Äþâëÿò

Éàçû. Äþâëÿò éàðàíäûüû äþâðäÿ éàçû ìåé äà íàýÿë äè. Äþâ ëÿòèí ÿðà çè ñèí äÿ éàøà éàí êÿíä ëè ëÿðè ñè -éà ùû éà àëûðäû ëàð. Ùÿð áèð êÿíä ëè íèí òîðïàüû, ìàë-ãà ðàñû, ìåéâÿ àüàúû âÿ éà áîð úó ãåéäÿ àëû íûð äû.Éàçûíû ïà ïè ðóñ ãà ìûøûí äàí ùàçûðëàíàí ëþâùÿ ëÿð,ýèë ëþâ ùÿ ëÿð, äàø, äÿðè âÿ s. ìà òåðèàëëàð öçÿðèíäÿéà çûð äûëàð.

15

ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ Âß ÞÍ ÀÑÈÉÀ

3. ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ ÄÞÂËßÒÈ

* Øàäóô — òîðïàüà áàñäûðûëìûø äèðÿê äÿí âÿ ùÿðÿêÿò åäÿí øöâöëëÿðäÿí èáàðÿòèäè. Îíóí áèð óúóíà äàø, î áèðèíÿ äÿðè òóëóã áàüëàíûðäû

1. Øàäóô

Èáòèäàè èúìà ãóðóëóøó äàüûëäûãäàí ñîí ðà ãÿ äèìäþâëÿòëÿð éàðàíäû. Èëê äþâëÿòëÿð Øÿðã äÿ éàðàíìûø-äûð. Áó äþâëÿòëÿðäÿí áèðè ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòèäèð.

Ìèñèðèí úîüðàôè ìþâãåéè. Ìèñèð Àôðèêàíûíøèìàë-øÿðãèíäÿ éåðëÿøèð. Áó þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿíäöíéàäà ÿí óçóí ÷àé îëàí Íèë ÷àéû àõûð. Ãÿäèììèñèðëèëÿð Íèëè «Áþéöê ÷àé» äà àäëàíäûðìûøëàð.Íèë ÷àéû Àðàëûã äÿíèçèíÿ òþêöëöð.

Ìèñèðèí úîüðàôè ìþâãåéè òèúàðÿò ö÷öí ÷îõ ÿë -âå ðèøëè èäè. Ìèñèð áèð ÷îõ þëêÿëÿðëÿ ãóðó âÿ ñó éîë -ëàðû âàñèòÿñèëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûðäû. Äàüëûã ÿðàçèäÿíìöõòÿëèô íþâ òèêèíòè äàøëàðû âÿ ãèéìÿòëè äàøëàð(çöìðöä, ôèðóçÿ âÿ ñ.) ÿëäÿ åäèëèðäè.

Íèë äàøãûíëàðû. Íèë ÷àéû èëäÿ áèð äÿôÿ äàøàðàãþç ìÿúðàñûíäàí (àõàðûíäàí) ÷ûõûðäû. ×àé ñóëàðû-íûí ýÿòèðäèéè ìèíåðàë ìàääÿëÿðëÿ çÿíýèí îëàí ëèëâàäèäÿ ÷þêöíòö òÿáÿãÿñè éàðàäûðäû. Íèëèí ýÿòèð -äèéè ëèëëè ãàðà òîðïàã àñàíëûãëà øóìëàíûðäû. Áåëÿ -ëèêëÿ, Íèë âàäèñèíäÿêè òîðïàãëàð ÿêèí÷èëèê ö÷öí÷îõ ìöíáèò âÿ ìÿùñóëäàð îëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿãÿäèì ìèñèðëèëÿð þç þëêÿëÿðèíè «Ãàðà òîðïàã» àä -ëàí äûðûðäûëàð. Âàäèäÿ ÿùàëèíèí ìÿñêóíëàøäûüûìÿí òÿãÿëÿðè âÿ ÿêèëÿí òîðïàã ñàùÿëÿðèíè äàøãûí -äàí ãî ðóìàã ìÿãñÿäèëÿ Íèë ñàùèëè áîéóíúàäàìáà äåéèëÿí áÿíäëÿð òèêèëèðäè. Áÿíäëÿð òÿïÿôîð ìàñûíäà îëóð âÿ äîüðàíìûø ãàìûø ãàòûëàí ýèë -äÿí ãóðó ëóð äó.

Ìèñèðäÿ ñöíè ñóâàðìà èíêèøàô åòìèøäè. Ùöí -äöð äÿ éåðëÿøÿí òàð ëà ëà ðà, áàüëàðà ñó âåðìÿê ö÷öíøàäóôäàí* èñ òèôàäÿ îëóíóðäó.

Íèë âàäèñèíäÿ ìöõòÿëèô íþâ áèò êèëÿð áèòèðäè.Áóíëàðäàí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè ïàïèðóñ ãàìûøû èäè.

Ãÿäèì Ìèñèð äþâ -ëÿòèíèí úîüðàôè ìþâ -ãåéèíè òÿñâèð åäèí.

2. Ïàïèðóñ ëþâùÿëÿðèíèí ùàçûðëàíìàñû

Íèë, øàäóô, íîìëàð, Ìåìôèñ, Ôèâ, ôèðîí, ÷àòè, «úàíëû þëöëÿð»

ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐ

Âàäèëÿð, ÿêèí÷èëèê ö÷öíéàðàðëû ÿðàçèëÿð

Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Øÿùÿðëÿð

17

* Íîì – éóíàíúà «âèëàéÿò» äåìÿêäèð

3. Éóõàðû (à),Àøàüû (á) Ìèñèðïàäøàùûíûí âÿ

âàùèä Ìèñèð äþâ-ëÿòè ùþêìäàðëàðû-

íûí (ú) òàúû

Âàùèä Ìèñèð äþâ-ëÿòè íåúÿ éàðàíäû?

Ãÿäèì Ìèñèð íå -úÿ èäàðÿ îëóíóð âÿìöäàôèÿ åäèëèð äè?

Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ïàïèðóñ ãàìûøûíäàí êè ÷èê ëþâ-ùÿëÿð êÿñèð âÿ áó ëþâùÿëÿðèí öçÿ ðèíÿ éàçû éàçûð-äûëàð.

Ãÿäèì Ìèñèðäÿ äþâëÿòëÿðèí éàðàíìàñû. Íèëâàäèñèíäÿ ÿêèí÷è âÿ ìàëäàð òàé ôà ëàð ìÿñêóí ëàø -ìûøäû. Áó òàéôàëàð þç àðà ëà ðûí äà áèðëÿøÿðÿê àéðû-àéðû òÿøêèëàòëàð éàðà äûð äûëàð. Áó òÿøêèëàòëàð«íîì»* àä ëà íûðäû. Èëê âàõòëàð íîìëàðûí ñàéû ÷îõèäè. Íîìëàðûí ìÿðêÿçè ìöäàôèÿ äèâàðëàðû èëÿÿùàòÿ îëóíóðäó. Ùþêìäàðà, ÿéàí ëà ðà ìÿõñóñ ñà-ðàéëàð, áàø òàíðûíûí ìÿáÿäè áó ðàäà éåð ëÿøèðäè.Ùÿð áèð íîìóí þç ùþêì äàðû, þçö íÿ ìÿõñóñ äèíèâÿ òàíðûëàðû âàðäû.

Íîìëàð àðàñûíäà äàèì ðÿãàáÿò ýåäèð äè. Ùÿðíîìóí ùþêìäàðû èñòÿéèðäè êè, çÿèô íîì ëàðû þçöíÿòàáå åòñèí. Íîìëàð áèðëÿøäèêúÿ îíëàðûí ñàéû àçàëäûâÿ å.ÿ. Û ìèíèëëèéèí 2-úè éà ðû ñûí äà èêè ìöñ òÿ ãèëïàä øàùëûã — Éóõàðû Ìèñèð âÿ Àøà üû Ìèñèð éà ðàí -äû. Áó èêè ïàä øàùëûã àðà ñûí äà óçóí ìöääÿò âàùèäÌèñèð äþâëÿòè éà ðàòìàã óüðóíäà ìöáàðèçÿ ýå -äèðäè. Å.ÿ. Û ìèí èëëèéèí ñîíóíäà áó ìöáà ðèçÿ èã -òèñàäè úÿ ùÿò äÿí äàùà ýöú ëö îëàí Éóõàðû Ìèñè ðèíãÿ ëÿ áÿñè èëÿ áàøà ÷àò äû. Âà ùèä Ìèñèð äþâëÿòè éà ðàí - äû. Áó äþâ ëÿ òèí ïàé òàõòû Ìåì ôèñ èäè. Å.ÿ. ÛÛ ìèí -èë ëèê äÿ äþâ ëÿ òèí ïàé òàõòû Ôèâ îë ìóøäóð.

Ìèñèðäÿ ñÿíÿòèí ìöõ òÿëèô ñà ùÿëÿðè — äóëóñ÷ó -ëóã, ìåòàë èø ëÿìÿ, çÿð ýÿð ëèê, òîõóúóëóã, äàø èøëÿ -ìÿ, ñö ìöê èø ëÿìÿ âÿ ñ. éàõøû èíêèøàô åòìèøäè.Ìè ñèðèí òè úàðÿò êàðâàíëàðû óçàã Þí Àñè éà þëêÿ ëÿ -ðèíÿ ãÿ äÿð ýåäèðäè.

Ýÿìè÷èëèéèí èíêèøàôû òèúàðÿòèí äà ùà äà ýåíèø -ëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø äó. Áó èøäÿ Íèë ÷àéûíûí ìö -ùöì ðîëó âàðäû.

Ôèðîíëàð. Ìèñèð äþâ ëÿ òè íèí ùþêìäàðû ôèðîí àä -ëà íûðäû. Þëêÿäÿ àïà ðû ëàí ùÿð áèð ìöùöì ùÿðáè,äèíè âÿ èíøààò òÿä áèðëÿðè ôèðî íóí àäûí äàí ùÿéàòàêå÷è ðèëèðäè.

(à)

(á)

(ú)

18

Ôèðîíóí ÿí éà õûí êþ ìÿê ÷èñè îëàí àëè ìÿ ìóð÷àòè àä ëà íûð äû. Àäÿ òÿí, ôèðîí áó âÿ çè ôÿéÿ þç þâ - ëàä ëàðûíû òÿ éèí åäèðäè. ×àòè þë êÿ íèí òÿ ñÿð ðö ôàò ùÿ -éà òûíû âÿ ìÿùêÿìÿ îð ãàí ëàðûíû èäàðÿ åäèðäè.Ôè ðî íóí äÿô òÿð õàíàñû âÿ äþâëÿò õÿçèíÿñè ÷àòèíèíÿëèíäÿ èäè.

Ãÿäèì Ìèñèðèí ïèéàäà îðäóñóâàðäû. ßñ ýÿðëÿð îõ, éàé âÿ ãûñàõÿí úÿð âÿ ñ. èëÿ ñèëàù ëàíäûðûëûðäû.

Ãÿäèì Ìèñèð äþâëÿòèíäÿ êàùèí-ëÿð ÷îõ áþéöê íö ôóçà ìàëèê èäèëÿð.Îíëàð ôèðîíó éåð öçöíöí òàíðûñû,«Ýö íÿø îüëó» àäëàíäûðûðäûëàð. Ôè-ðîíó ìö ãÿä äÿñ ëÿø äèðèá îíà ñèòà éèøåäèð äè ëÿð. Ôèðîíëàðû äÿôí åòìÿêö÷öí ïè ðà ìè äà ëàð* òèêèëèð äè.

Ìèñèðäÿ ñîñèàë òÿáÿãÿëÿð. Ìè -ñèðäÿ ÿùàëè ìöõ òÿëèô òÿáÿãÿëÿðÿ áþ -ëöíìöø äö: áèðèíúè òÿ áÿ ãÿíè âàðëûÿéàíëàð, êàùèíëÿð, âàðëû èúìà öçâ -ëÿðè òÿøêèë åäèðäèëÿð. Èêèíúè òÿ áÿ ãÿ -éÿ ÿêèí ÷è èúìàëàðûí àçàä öçâëÿðè

* Ïèðàìèäà – åùðàì, ôèðîíëàðûí èðè äàøëàðäàí ãóðóëìóø ÷îõ íÿùÿíý ìÿãáÿðÿñè

4. Ãÿäèì Ìèñèð ýÿìèñè

5. Ãÿäèì Ìèñèðîðäóñóíóí ïèéàäà

äþéöø÷öëÿðè

6. Ãÿäèì Ìèñèðäÿñîñèàë òÿáÿãÿëÿð

äàõèë èäè. Ö÷öíúö òÿ áÿ ãÿ èñÿ, ÿñàñÿí, ãóë ëàðäàíèáà ðÿò èäè. Ãÿ äèì Ìè ñèðäÿ ìöùà ðèáÿ çà ìàíû òó -òóëàí ÿñèð ëÿð êþëÿ — ãóë ùàëû íà ñà ëû íûð äû. Îíëàðû«úàíëû þëö ëÿð» àä ëàí äûðûð äû ëàð. Ãóë ÿìÿ éèíäÿíäþâ ëÿò âÿ ìÿáÿä òÿ ñÿð ðö ôà òûíäà, çàäÿ ýàíëàðûíìà ëèêà íÿ ëÿ ðèí äÿ èñòè ôàäÿ åäè ëèðäè. Ãó ëóí ñàùèáèîíó äþ éÿ, ñàòà âÿ ùÿòòà þë äöðÿ äÿ áè ëÿð äè. Ñÿ - íÿòêàðëàð àçàä èí ñàíëàð èäè. ßêèí ÷èëÿð âÿ ìàë -äàðëàð «êè÷èêëÿð» àäëà íûðäû.

Ôèðîíëàðûí ùÿðáè éöðöøëÿðè.Ôèðîí Û Òóò ìîñ ùà êèìèééÿòÿýÿë äèéè çàìàíäàí èøüàë÷ûëûãìöùà ðè áÿëÿðèíè ýåíèø ëÿí äèð ìÿéÿáàøëàäû. Û Òóòìîñ Àðà ëûã äÿ íè -çè íèí øÿðã ñàùèëèíäÿêè äþâëÿòëÿðÿéöðöø åòìèø, Ôÿðàò ÷à éû íà êèìèýÿëèá ÷àòìûøäû. Äàùà ñîíðà Ìè-ñèðè îíóí íÿâÿñè ÛÛÛ Òóòìîñèäàðÿ åòìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí ùà-êèìèééÿòè äþâ ðöíäÿ Þí Àñèéàþë êÿëÿðèíè ôè ðî íà òàáå îëàíúàíèøèíëÿð èäàðÿ åäèð äè ëÿð. Áóþëêÿëÿð Ìèñèðè ìöõòÿëèô ñÿðâÿòëÿðëÿ òÿìèí åäèð äè.Íóáèéàäàí Ìè ñèðÿ ãû çûë, Ñó ðèéà, Ôÿ ëÿñ òèíäÿíìèñ, Åôèî ïèéà âÿ Ôè íè êè éà äàí òèêèíòè ö÷öí àüàúýÿòèðèëèðäè. Áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿí ôèðîíÛÛ Ðàì çå ñ Ìèñèðèí éåíè ýåíèøìèãéàñëû èø üàë ÷ûéö ðöø ëÿðèíÿ áàøëàäû. Å.ÿ. ÕÛÛÛ ÿñ ðèí ÿââÿëëÿðèíäÿÛÛ Ðàì çåñ ùåò òàéôàëàðûíû ìÿü ëóá åòäè âÿ îíëàðëàñöëù áàü ëàäû. Ôÿ ëÿñòèí, Ôè íèêèéà âÿ Ñó ðè éà íûíúÿíóáó éå íèäÿí Ìè ñèðèí ùà êè ìèé éÿòè àëòûíàêå÷äè.

ÛÛ Ðàìçåñ þëêÿäÿ ãóðó úóëóã èøëÿðèùÿéàòà êå ÷èð ìÿéÿ áàøëàäû. Î, Ìèñèðäÿ âÿÍó áè éà äà áþ éöê ñÿð äàáÿëÿð, ñàðàéëàð âÿìÿ áÿäëÿð òèê äèð ìèø äè. Íó áè éàäà ãàéà è÷ÿ -ðè ñèíäÿ îéóë ìóø ìÿ áÿ äèí þíöí äÿ ÛÛ Ðàì -çåñèí 24 ìåòð ëèê ùåé êÿëè ãî éóë ìóøäó.Îíóí âÿ ôà òûí äàí ñîí ðà Þí Àñè éà äà Ìè ñè -ðèí ìþâ ãåéè çÿèô ëÿäè.

19

8. Ôèðîí II Ðàì çå ñ âÿ ùÿéàò éîëäàøû (Íóáèéà)

7. III Òóòìîñ äþéöø àðàáàñûíäà

Ãÿäèì Ìèñèðäÿñî ñèàë òÿáÿãÿëÿøìÿ -íè òÿñâèð åäèí.

Ìèñèðèí ãîíøó þë-êÿëÿðëÿ ìöíàñèáÿ-òèíè ìöÿééÿí åäèí.

20

1. Ìèñèð ùàðàäà éåðëÿøèð?2. Ìèñèð ÿðàçèñèíäÿn ùàíñû ôàéäàëû ãàçûíòûëàð ÷ûõàðûëûðäû?

Áó, íÿéÿ èìêàí éàðàäûðäû? Èçàù åäèí.3. Íèë äàøãûíëàðûíûí Ìèñèð ö÷öí ÿùÿìèééÿòè íÿ èäè?4. Íÿ ö÷öí Ìèñèðè «Ãàðà òîðïàã» àäëàíäûðûðäûëàð?5. Áó ñþçëÿðèí èçàùûíû âåðèí: äàìáà, øàäóô, íîì6. Éóõàðû Ìèñèð äþâëÿòè íÿ âàõò ãÿëÿáÿ ÷àëäû?7. Ôèðîíà ìöíàñèáÿò íåúÿ èäè? Èçàù åäèí.8. Ãóëëàðûí ñàéûíûí àðòìàñûíûí ñÿáÿáèíè èçàù åäèí.9. Êèìëÿðè «Êè÷èêëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð?10. ÛÛ Ðàìçåñ ùàíñû ãóðóúóëóã èøëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðäè?

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

Ìèñèð ôèðîíëàðû âÿ îíëàðûí éöðöøëÿðè ùàããûíäà òÿãäèìàòùàçûðëàéûí.

* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí 2-úè éàðûñû

* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó

* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó

* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèê

* Å.ÿ. ÕÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè

Éóõàðû Ìèñèðäÿ âÿ Àøàüû Ìèñèðäÿèêè ìöñòÿãèë ïàäøàùëûã éàðàíäû.

Ìèñèðäÿ âàùèä äþâëÿò éàðàíäû.

Ìåìôèñ ïàéòàõò îëäó.

Ôèâ øÿùÿðè ïàéòàõò îëäó.

ÛÛ Ðàìçåñ ùåò òàéôàëàðûíû ìÿüëóáåäèá îíëàðëà ñöëù áàüëàäû.

Äèí. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð ÷îõòàíðûëû äèíÿ åòèãàäåäèðäèëÿð. Îíëàð Ýöíÿøÿ, Àéà, Íèë ÷àéûíà, ùåé -âàí ëàðà âÿ ìöõòÿëèô ÿø éà ëàðà ñèòàéèø åäèð äè ëÿð.

Òàíðûëàðûí ùþêìäàðû âÿ ôèðîíóí ùàâà äàðû ùå -ñàá åäèëÿí Àìîí áàø òàíðû ñà éû ëûðäû. Òàíðûëàðùåéâàí, éàõóä ãóø áàøëû èíñàí ýþðêÿìèíäÿ òÿñ âèðîëó íóð äó.

Ïèðàìèäàëàð. Ãÿ äèì Ìèñèðäÿôèðîíóí øÿõ ñèé éÿòè èëàùèëÿø äè ðèë - ìèø äè. Îíà éåð öçö íöí òàí ðûñûêèìè ñè òàéèø îëó íóð âÿ èòàÿò åäè -ëèð äè.

Ôèðîíóí ãåéðè-àäè ãöäðÿòÿìàëèê îëìàñûíû ýþñ òÿðìÿê ö÷öíïè ðà ìèäàëàð òèêèëèðäè. Éàøû ìèíèëëÿðëÿ þë÷öëÿí ïèðàìèäàëàð ìöàñèðäþâ ðö ìöçÿ ãÿäÿð ýÿëèá ÷àò ìûøäûð.Èëê ïèðàìèäà ôè ðîí Úîñåðÿ ìÿõ ñóñè äè. Îíóí ùöí äöðëöéö 60 ìåòð - äèð. ßí ùöí äöð ïèðàìèäà èñÿ

21

4. ÃßÄÈÌ ÌÈÑÈÐÄß ÌßÄßÍÈÉÉßÒ

Ìèñèðëèëÿðèí äèíèýþðöøëÿðèíè øÿðù åäèí.

2. Õåîïñóí ïèðàìèäàñû âÿ Ñôèíêñ (Ìèñèð, Ýèçà. Ìöàñèð øÿêèë)

Ãÿäèì Ìèñèð, ïèðàìèäàëàð, Ñôèíêñ, ùåðîãëèôëÿð, ñó ñààòû,ýöíÿø ñààòû

1. Ìèñèð òàíðûëàðû

ôèðîí Õåîïñóí øÿðÿôèíÿ èíøà åäèëìèøäè. Áó ïè ðà -ìè äàíûí ùöí äöð ëöéö 147 ìåòð äèð. Ìèñèð ïèðàìè-äàëàðûíûí äàø ëàðû éöíýöë ÿùÿíýäàøëàðûíäàí éîíó -ëóðäó. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû éöêñÿê ëèêëÿðÿ ãàë äûð ìàãíèñáÿòÿí àñàí èäè. Ïèðàìèäàëàðla éàíàøû, áóðàäàãàéà äàí éîíóëìóø 20 ìåòð ùöí äöð ëö éöí äÿ îëàíáþéöê Ñôèíêñ* ùåéêÿëè äÿ èíäèéÿäÿê ãàëìûøäûð.Ãÿäèì mèñèðëèëÿð Ñôèíêñè «äÿù øÿòëÿð àòàñû» àä -ëàí äûðûðäûëàð.

Û Òóòìîñäàí áàøëàéàðàãôèðîíëàðû àðòûã ïèðà ìè äà ëàð -äà äåéèë, ýèçëè ñÿðäàáÿëÿðäÿäÿôí åäèðäèëÿð.

Éàçû. Å.ÿ. Û ìèíèë ëè éèíñî íóíäà ãÿäèì Ìè ñèð éàçûñûìåé äàíà ýÿëìèøäè. Áó, øÿê -ëè éàçû èäè. Ñîíðàëàð Ìèñèðäÿùåðîãëèôëÿð éàðàíäû. Ùå ðîã -ëèôëÿðè «ìö ãÿä äÿñ èøà ðÿ ëÿð»àäëàíäûðûðäûëàð. Èøà ðÿ ëÿðèíñà éû 700—750-éÿ ÷à òûð äû.Ùå ðîã ëèô ëÿð äàø, àüàú, äÿðè,ïàïè ðóñ ëþâ ùÿëÿð öçÿ ðèí äÿéà çû ëûðäû.

ßôñàíÿëÿð. Ãÿäèì ìèñèð -ëè ëÿðèí øèôàùè õàëã éàðà äû úû -ëû üûí äà ÿô ñà íÿ ëÿð ìöùöì éåð

òóòóð. ßôñà íÿ ëÿð ãÿ äèì ìè ñèðëèëÿðèí ùÿéàòû âÿìÿ è øÿ òèíäÿí áÿùñ åäèð, òàíðû âÿ ôè ðîí ëàðûí ãöä -ðÿòèíèí ñàð ñûë ìàç îë äó üó íó òÿáëèü åäèðäè.

Äöíéàíûí éàðàíìàñû ùàã ãûíäà Ìèñèð ÿô ñà -íÿñèíäÿ Ýö íÿø òàí ðûñ û Ðà äöíéàíûí éà ðàäûúûñûùå ñàá åäèëèðäè. ßôñàíÿéÿ ýþðÿ, ñÿìàíû, éåðè, áèò -êè âÿ ùåéâàíëàðû Ðà éà ðàò ìûø äûð.

Èíúÿñÿíÿò. Ìèñèð èí úÿ ñÿíÿòè, ÿñàñÿí, ôèðîíùàêè ìèééÿòèíèí ìþù êÿì ëÿíäèðèë ìÿ ñèíÿ õèä ìÿòåäèð äè. Òàíðûëàðûí âÿ ôè ðîí ëàðûí øÿðÿôèíÿ ÿçÿìÿòëèìÿáÿä ëÿð, ñà ðàéëàð, ïè ðàìèäàëàð òè êè ëèð, ùåé êÿë -

22

* Ñôèíêñ – èíñàí áàøëû, àñëàí áÿäÿíëè ÿôñàíÿâè âàðëûã

3. Ãÿäèì Ìèñèð éàçûñû

Ìèñèð ïèðàìèäà-ëàðûíû òÿñâèð åäèí.

Ìèñèðäÿ éàðàíàíÿôñàíÿëÿðèí ìþâçó-ñóíó ìöÿé éÿí ëÿø -äè ðèí.

ëÿð éàðà äûëûðäû. Ìÿ áÿä ëÿðèí äèâàðûíäàèëà ùèëÿø äè ðèë ìèø ôèðîí ëàðûí ùÿ éàòû âÿýþñ òÿð äèêëÿðè ãÿù ðÿ ìàíëûãëàð òÿñ âèðîëó íóð äó.

Ìèñèðëèëÿð ãàéàíû ÷àïûá ñÿðäàáÿëÿðäö çÿë äèð äè ëÿð. Áó ñÿðäàáÿëÿð ÷îõñàéëûîòàã ëàðäàí èáà ðÿò îëóð äó. Îðàäà òàí -ðûëàðû âÿ ôèðîíëàðû ÿêñ åò äèðÿí ìöõ òÿëèôàáèäÿëÿð ãîéóëóðäó. Áó úÿ ùÿòäÿí ôè -ðîí Òóòàí ùà ìî íóí ñÿðäàáÿñè þç çÿí -ýèí ëèéè èëÿ ñå ÷è ëèð.

Åëì. Ìèñèðëèëÿð ùåñàá âÿ ùÿíäÿñÿ ñà -ùÿ ñèíäÿ áèëèêëÿðÿ ìàëèê èäèëÿð. Ïèðà ìè-äà ëàðû éàëíûç äÿãèã ðèéàçè ùå ñàáëàìàëàðíÿòè úÿ ñèí äÿ òèê ìÿê ìöìêöí èäè. Ìèñèð-ëèëÿð îíëóã ùå ñàá ëàìà ñèñòå ìè íè — 1,10, 100, 1000, 10000, 100000-íè éà-ðàò -ìûøäûëàð. Ùÿò òà ìèëéîíó áèëäè ðÿí èøà ðÿäÿ âàð èäè. Áó èøàðÿ òÿÿú úöá äÿí ÿë ëÿ ðè íè éó õàðûãàë äûðìûø èí ñàí òÿñ âèðè øÿê ëèí äÿ âå ðèëèðäè. Ìè ñèð -ëè ëÿð äöçáóúàüûí, ö÷ áó úà üûí, òðàïåñèéà âÿ äà è ðÿ -íèí ñàùÿñèíè ùå ñàáëàéà áè ëèðäèëÿð. Àñ òðî íî ìè éàñàùÿ ñèí äÿ ìöÿé éÿí åëìè òÿ ñÿâ âöð ëÿð âàð èäè.

23

5. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí óëäóç òÿãâèìè

4. Òóòàíùàìîíà àèä ìàñêà

Ìèñèðëèëÿðèí åëìñàùÿñèíäÿ ãàçàí-äûüû óüóðëàðû äÿ-éÿðëÿíäèðèí.

Ìèñèð èíúÿñÿíÿòè-íèí óüóðëàðû ùàã -ãûí äà äàíûøûí.

Ìè ñèð àëèìëÿðè pëà íåòè óë -äóçäàí ôÿðã ëÿíäè ðèð, óë -äóç ëà ðûí õÿ ðèòÿñèíè ÷ÿêÿáèëèð äè ëÿð. Ìè ñèð ëè ëÿð ñó âÿýöíÿø ñààòû èõ òè ðà åò ìèø -äèëÿð. Îíëàð òÿãâèì éà ðà -äûá èëè 12 àéà, ýåúÿ âÿýöí äöçö 24 ñà àòà áþë ìöø -äö ëÿð. Òÿã âèìäÿ ùÿð àé30 ýöí äÿí èáà ðÿò èäè. Èëèí

ñî íó íà 5 ýöí ÿëà âÿ åäèðäèëÿð. Áó ùåñàáëà áèð èë365 ýöí äÿí èáàðÿò èäè.

Ìèñèðäÿ òÿáàáÿò äÿ èí êè øàô åò ìèø äè. Äèø, ýþçâÿ áàøãà õÿñ òÿ ëèê ëÿð ìöà ëèúÿ îëóíóðäó. Õÿñòÿëÿðöçÿ ðèí äÿ ñàäÿ úÿððàùèééÿ ÿìÿëèé éàòëàðû äà àïà ðû -ëûðäû.

24

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí äèíè ýþðöøëÿðè ùàããûíäà äàíûøûí.2. Ïèðàìèäàëàðûí òèêèëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè èçàù åäèí.3. Ìèñèðäÿ éàçûëàð íÿ öçÿðèíäÿ éàçûëûðäû?4. Ãÿäèì Ìèñèðäÿ ùåðîãëèôëÿðè, ñèçúÿ, íÿ ö÷öí «ìöãÿääÿñ

èøàðÿëÿð» àäëàíäûðûðäûëàð? 5. Ãÿäèì ìèñèðëèëÿðèí ùåñàá âÿ ùÿíäÿñÿ ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿ-

ðèíè ìöàñèð áèëèêëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäèí.6. Ìèñèðëèëÿð àñòðîíîìèéà ñàùÿñèíäÿ ùàíñû áèëèêëÿðè ãà çàí -

ìûøäûëàð?

«Ãÿäèì ìèñèðëèëÿð äöíéà ìÿäÿíèééÿòè õÿçèíÿñèíÿ íÿëÿðáÿõø åòìèøëÿð?» àäëû êè÷èê ùåêàéÿ ãóðóí.

* Å.ÿ. ÛÂ ìèíèëëèéèí ñîíó Ìèñèðäÿ éàçû ìåéäàíà ýÿëäè.

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

6. Òóíúäàí äöçÿëäèëìèøúÿððàùèééÿ àëÿòëÿðè

Ìåñîïîòàìèéàíûí òÿáèÿòè âÿ ÿùàëèñè. Ãÿ äèì -äÿ Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðû àðàñûíäàêû äö çÿíëèêÌåñîïîòàìèéà àäëàíûðäû. Ìåñîïî òà ìè éà éóíàíäèëèíäÿ «Èêè÷àéàðàñû» äåìÿêäèð. Áó ÿðàçè ìöí -áèò âÿ ìÿùñóëäàð òîðïàãëàðà ìà ëèê èäè. Òöðêäèëëèõàëã îëàí øóìåðëÿð å.ÿ. ÂÛÛ—ÂÛ ìèí èëëèêëÿðäÿ Ìÿð -êÿçè Àñèéà âÿ Àëòàé äàüëà ðû íûí ÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿ -ëÿ ðÿê áóðàäà ìÿñêÿí ñàëìûø äû ëàð.

Øÿùÿð-äþâëÿòëÿð. Ìåñîïîòàìèéàíûí úÿíóá ùèñ -ñÿñè Øóìåð þëêÿñè àäëàíûðäû. Áóðàäà å.ÿ. ÛÛÛ ìèí -èëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã Óð, Óðóê, Êèø,Åðåäó, Ëà ãàø, Óììà, Íèïïóð âÿ äèýÿð Øóìåðøÿùÿð-äþâ ëÿòëÿðè ìåéäàíà ýÿëìèøäè.

Åðêÿí Øóìåð øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè «åí» àäëàíàíêàùèí òÿ ðÿôèíäÿí èäàðÿ îëóíóðäó. Î, øÿùÿð-äþâ ëÿò -ëÿðÿ âÿ ìÿáÿä èø ëÿ ðèíÿ, þëêÿíèí òÿñÿððöôàò ùÿ éà òû íà,ñóâàðìà êà íàë ëàðûíûí ÷ÿêèëìÿñèíÿ, ùÿðáè èøëÿðÿðÿùáÿðëèê åäèð äè.

Òÿäðèúÿí Øóìåð øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíäÿùþêì äàð ìåé äàíà ýÿëäè. Î, «åíñè», éàõóä«ëó ãàë» àäëàíûðäû.

Ìÿäÿíèééÿò. Ìåñîïîòàìèéàäà äà ÿí ãÿ -äèì éàçû øÿêëè éàçû èäè. Øóìåðëÿð å.ÿ. ÛÛÛ ìèí -èëëèéèí ÿâ âÿë ëÿðèíäÿ ìèõè (ìûõ ôîð ìàëûîë äóüó ö÷öí) èøàðÿ ëÿðäÿí èáàðÿò éàçû íþ -âöíö éà ðàò äûëàð. Ñîíðàëàð øè ìàëäà éà øà -éàí àê êàä ëàð, áàáèëëÿð âÿ àññóð ëàð äà ìèõèéà çûíû ìÿ íèì ñÿ äè ëÿð.

Øóìåðëÿð ñÿíÿòèí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè èëÿ ìÿø -üóë îëóðäóëàð. Îíëàðûí àðàñûíäà äó ëóñ ÷óëóãñÿíÿòè âÿ ìåìàðëûã éàõøû èíêèøàô åòìèøäè. Ìå ñî -ïî òàìèéà ìåìàðëûüûíà õàñ îëàí çèêêóðàò 3, 5, 7ìÿð òÿ áÿ äÿí èáàðÿò ïèëëÿëè ìÿ áÿä ëÿð èäè. Çèê êó ðà -òûí éóõàðû ïèëëÿñèíäÿ êè ÷èê èáà äÿòýàù éåð ëÿ øèð äè.Çèê êó ðàò äàí ñÿìà úè ñèì ëÿðèíè ìö øà ùèäÿ åòìÿê

25

1. Ìèõè éàçû

Øóìåðëÿðèí ìÿñ-êóíëàøäûüû ìÿêàíûìöàñèð õÿðèòÿäÿ ýþñ -òÿðèí.

Øóìåð þëêÿñè âÿîíóí èäàðÿ îëóí-ìàñûíû òÿñâèð åäèí.

Øóìåð ìÿäÿíèé -éÿòèíèí óüóðëàðûíûäÿéÿðëÿíäèðèí.

Ìåñîïîòàìèéà, Øóìåð, åíñè (ëóãàë), ìèõè éàçû, çèêêóðàò

5. ÃßÄÈÌ ØÓÌÅÐËßÐ

ÃßÄÈÌ MESOPOTAMÈYA

Âàäèëÿð

Äþâëÿòëÿð

Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Øÿùÿðëÿð

ÀÊÊÀÄ

ö÷öí ðÿñÿäõàíà êèìè äÿ èñòè ôà äÿîëó íóð äó. Ìåìàðëàð ÿçÿìÿòëè,ýþçÿë ìÿ áÿä âÿ ñà ðàéëàð òèê ìÿ -éè áàúàðûð äû ëàð. Èíøààòäà ÷èéêÿð ïèú äÿí èñòèôàäÿ îëóíóð äó.Ìÿáÿäëÿð òÿ ïÿëÿð öçÿ ðèí äÿ òè êè -ëèð äè. Ìÿ áÿä äè âàð ëàðû ìöõ òÿëèôòÿñâèð ëÿð ëÿ áÿçÿäè ëèð äè. Äàø âÿìÿð ìÿðäÿí ùåéêÿë úèê ëÿð éî - íóëóðäó. Ìåñîïîòàìèéàäà çÿð -ýÿð ëèê, ñèëàù ãà éûð ìà âÿ áàøãàñÿ íÿò ñà ùÿ ëÿðè äÿ èí êèøàô åò -ìèøäè. Ñÿ íÿòêàðëàð ìöõ òÿëèôäàøëàðäàí ìþùöð ëÿð ùàçûð ëà éûð -äûëàð. Áó ìþùöðëÿðèí öçÿ ðèíäÿèíñàí, ùåé âàí øÿ êèë ëÿðè òÿñâèð åäèë èð äè. Øóìåðäÿäàìà îéóíóíóí èëêèí íöìóíÿñè îëàí îéóí ëþâ-ùÿñè äÿ éàðàäûëìûøäû.

Øóìåðëÿð ìàðàãëû ìÿçìóíà ìàëèê îëàí ÿô ñà -íÿ ëÿð, ðÿâàéÿòëÿð éàðàòìûøëàð. Áó ðÿâàéÿòëÿðäÿäöíéàíûí âÿ èíñàíûí éàðàíìàñûíäàí, åëÿúÿ äÿòàí ðûëàðäàí áÿùñ îëóíóð.

27

2. Çèêêóðàò (ìöàñèð øÿêèë)

3. Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèêäÿ Øóìåðäÿ èñòèôàäÿ îëóíàí ãÿäèì îéóí (Ìöàñèð äàìà îéóíóíóí èëêèí íöìóíÿñè)

Øóìåð ðÿâàéÿòëÿ-ðèíèí ìÿçìóíóíóøÿðù åäèí.

28

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Øóìåðëÿð Ìåñîïîòàìèéàéà íÿ âàõò âÿ ùàðàäàí ýÿëìèø-äèëÿð?

2. Úÿíóáè Ìåñîïîòàìèéàäà ùàíñû øÿùÿð-äþâëÿòëÿð ìåéäàíàýÿëìèøäè?

3. Øÿùÿð-äþâëÿòëÿðè êèìëÿð èäàðÿ åäèðäèëÿð?4. Ìåñîïîòàìèéàäà éàçû íåúÿ éàðàíäû?5. Çèêêóðàòû ùàíñû ìÿã ñÿä ëÿðëÿ èíøà åäèðäèëÿð? 6. Ìåñîïîòàìèéàäà ùåéêÿëòÿðàøëûã íåúÿ èíêèøàô åòìèøäè?7. Ìåñîïîòàìèéàíûí øÿùÿð-äþâëÿòëÿðèíè õÿðèòÿäÿ ýþñòÿðèí.8. Øóìåð ìåìàðëûüûíûí õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà äàíûøûí.

Øóìåð ìÿäÿíèééÿòè ùàããûíäà òÿãäèìàò ùàçûðëàéûí.

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

* Å.ÿ. ÂÛÛ—ÂÛ ìèíèëëèê-ëÿð

Øóìåðëÿð Ìÿðêÿçè Àñèéà âÿ Àëòàé äàüëàðûíûíÿòÿêëÿðèíäÿí ýÿëÿðÿê Ìåñîïîòàìèéàäà ìÿñ-êóíëàøäûëàð.

* Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèéèíÿââÿëëÿðè

Ìåñîïîòàìèéàäà øÿùÿð-äþâëÿòëÿð ìåéäàíàýÿë äè.

* Å.ÿ. ÛÛÛ ìèíèëëèéèí ÿâ-âÿëëÿðè

Øóìåðëÿð ìèõè éàçû íþâöíö éàðàòäûëàð.

Áàáèë äþâëÿòèíèí ìåéäàíà ýÿëìÿñè. Å.ÿ. ÛÛ ìèí -èëëèéèí ÿââÿëèíäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè éàðàíìûøäû.

Ãÿäèì éóíàí ìöÿëëèôëÿðè þç ÿñÿðëÿðèíäÿ áó øÿ -ùÿðè Âàâèëîí àäëàíäûðìûøëàð. Àêêàä äèëèíäÿ øÿ -ùÿ ðèí àäû Áàá-èëè (Òàíðûíûí ãàïûñû) éàçûëûðäû.

Áàáèë øÿùÿðè Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðûíûí áèð-áè -ðè íÿ éàõûíëàøäûüû, ñó âÿ êàðâàí éîëëàðûíûí áèð ëÿøäè éèÿðàçèäÿ éåðëÿøèðäè. Áåëÿ ÿëâåðèøëè ìþâãåäÿ éåð ëÿø -äè éè ö÷öí Áàáèë èíêèøàô åäÿðÿê òèúàðÿò ìÿð êÿ çèíÿ÷åâðèëìèøäè. Å.ÿ. òÿõìèíÿí 1894-úö èëäÿ Ñó ìóà -áóì àäëû ùþêìäàð áó øÿùÿðèí ÿòðà ôûí äàêû ÿðà çè -ëÿðè áèðëÿøäèðÿðÿê Ãÿäèì Áàáèë äþâëÿòèíè éà ðàò äû.

Ùàììóðàïè âÿ îíóí ãàíóíëàðû. Ãÿäèì Áàáè ëäþâëÿòèíèí ÿí ãöäðÿòëè ùþêìäàðû Ùàì ìó ðàïè(å.ÿ. 1792—1750) îë ìóø äóð.

29

2. Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû: à) Òàíðû Ìàðäóê ãàíóíëàðû Ùàììóðàïèéÿòÿãäèì åäèð; á) Ùàììóðàïè ãàíóíëàðû

1. Áàáèë øÿùÿðè

à) á)

Ìöàñèð õÿðèòÿäÿÁàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè-íèí éåðëÿøäèéè ìÿ êà -íû ìöÿééÿí åäèí.

Áàáèë, Ùàììóðàïè, ãàíóí, Áàáèë ìÿäÿíèééÿòè

6. ÁÀÁÈË ÄÞÂËßÒÈ

Ùàììóðàïè êàíàëëàðûí, éîë ëà ðûí ÷ÿêèëìÿñèíÿ,éåíè áè íà ëà ðûí òèêèëìÿñèíÿ, ÿêèí ñàùÿ ëÿ ðèíèí ýå -íèøëÿí äèðèëìÿ ñèíÿ, áàü ÷ûëûüûí, ìàëäàð ëû üûí, ñÿ íÿò -êàð ëûã âÿ òè úà ðÿòèí èíêè øàôûíà áþ éöê äèããÿòéå òèðèðäè. Î áö òöí þëêÿ ö÷öí âà ùèä ãà íóíëàð êöë -ëèé éàòû òÿð òèá åò ìèø äè. Áó ãàíóí ëàð ãàðà áàçàëò*äàø öçÿðèíÿ ùÿêê îëóí ìóø äó. 282 ìàä äÿ äÿíèáàðÿò îëàí áó ãà íóí ëàð êöë ëèé éàòû ìèõè èøàðÿëÿðëÿéàçûëìûøäûð.

Ãàíóíëàðäà áîðú âÿ ôàèç, òèúàðÿò, òîðïàã, úè -íà éÿò âÿ ñ. àèä ìàääÿëÿð âàð èäè.

Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíäà Ãÿäèì Áàáèëäÿ ãóë -äàðëàð, ãóëëàð, àçàä àäàìëàð âÿ ùÿðá÷èëÿð äÿíáÿùñ îëó íóð. Ãàíóíëàðûí áöòöí ìàä äÿ ëÿðè âàðëûâÿòÿí äàø ëà ðûí ìöëêèééÿòèíè âÿ ãóë äàð ëà ðûí ìÿ íà -ôåéèíè ìö äàôèÿ åäèðäè. Ãàíóíëàð ãóëëà àçàä àäàìàðà ñûíäà êÿñ êèí ôÿðã ãîéóðäó. Áîðú âÿ ôàèçèâàõòûí äà þäÿéÿ áèë ìÿ éÿí àçàä àäàì ãóëà ÷åâðè-ëèðäè.

30

* Bàçàëò – áÿðê âóëêà íèê ñöõóð

3. Áàáèë ãöëëÿñè

4. Hammuraïi (òóíú áöñò)

Ùàììóðàïè ãà-íóíëàðûíûí ìàùèé -éÿòèíè èçàù åäèí.

ÃßÄÈÌ ÁÀÁÈË ÄÞÂËßÒÈ

Âàäèëÿð

Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Øÿùÿðëÿð

Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíà ýþ ðÿ, ãóë þâ ëàä ëàðûàíà äàí ýÿë ìÿ êþëÿ ùåñàá åäèëèðäè. Ãóëóí àèëÿ öçâ -ëÿ ðè âÿ ÿìëàêû àüàéà ìÿõñóñ èäè. Âàëèäåéí ëÿ ðèí äÿíáè ðè àçàä îëàí þâëàä àçàä àäàì ùåñàá îëó íóðäó.

Ãóëëàðûí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð èäè. Ãóëëàðû àëûá-ñà òûðäûëàð. Ãóë ÿøéà ùåñàá îëóíóð äó. Äþâ ëÿò âÿìÿ áÿä òÿñÿð ðö ôà òûí äà èøëÿéÿí ãóë ëàðûí ñàéû äàùà÷îõ èäè.

Ãóëëàð ùåéâàí êèìè äàì üà ëà íûðäû. Ùàììó ðà ïèãà íóí ëà ðû íà ýþðÿ, þç ñà ùè áèíäÿí ãà ÷àí ãóëó òó -òóá àüà ñû íà ãàé òàðàí àäàìà ùÿ äèééÿ âå ðèð äèëÿð.Ãà ÷àí ãóëó ýèç ëÿäÿí àäàì èñÿ àüûð úÿçàéà ìÿù -êóì åäè ëèðäè.

Áàáèë ìÿäÿíèééÿòè. Àð õåî ëîã ëàð Ãÿäèì Áà-áèëäÿ ìå ìàðëûüûí èí êè øà ôûí äàí õÿ áÿð âåðÿí ãàëàäè âàð ëà ðû íûí, ìÿ áÿä âÿ ñàðàé ëàðûí ãàëûã ëà ðûíû àø -êàð åòìèøëÿð. Áóðàäàí öçÿ ðèí äÿ éàçûëàð îëàí ýèëëþâ ùÿëÿð òàïûë ìûø äûð. Ýèë ëþâ ùÿëÿðäÿ ìèõè éàçû -ëàðlà ÿô ñàíÿëÿð, ñàë íà ìÿ ëÿð, ãà íóíëàð ÿêñ îëóí - ìóø äóð. Áàáèëëèëÿð òÿãâèì äÿ éà ðàò ìûøäûëàð.

32

6. Áàáèë äàðâàçàñû (ìöàñèð ôîòî)5. Ìÿùñóëäàðëûã

èëàùÿñè Èøòàð

Áàáèë ìÿäÿíèé éÿ -òèíèí õöñóñèééÿòëÿ-ðèíè èçàù åäèí.

Ùàììóðàïè ãà -íóí ëàðûíäà ãóëëàðûíâÿ çèééÿòè ùàã ãûíäàíÿ éàçûëìûøäû?

33

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëèíäÿ Ìåñîïîòàìèéàäà ùàíñû øÿùÿð-äþâëÿò éàðàíäû?

2. «Áàáèë» ñþçöíöí ìÿíàñû íÿäèð?

3. Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè íåúÿ éàðàíäû?

4. Áàáèë øÿùÿðèíèí úîüðàôè ìþâãåéè èëÿ òèúàðÿòèí èíêèøàôûàðà ñûíäà íÿ êèìè ÿëàãÿ âàð èäè? Èçàù åäèí.

5. Àçàä àäàì íåúÿ ãóëà ÷åâðèëèðäè? Èçàù åäèí.

6. Áàáèë ìÿäÿíèééÿòèíèí óüóðëàðûíû äÿéÿðëÿíäèðèí.

Ùàììóðàïè ãàíóíëàðûíû îõóéóí. Áó ãàíóíëàðûí ìöñáÿòâÿ ìÿíôè òÿðÿôëÿðèíè ãåéä åäèí.

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿâ âÿëè Áàáèë øÿùÿð-äþâëÿòè éàðàíäû.

* Å.ÿ. 1792—1750-úè èëëÿð Ùàììóðàïèíèí ùàêèìèééÿò èëëÿðè.

ÁÓÍÓ ÁÈËÌßÊ ÌÀÐÀÃËÛÄÛÐ

Ùþêìäàð Ùàììóðàïèíèí ãàíóíëàðûíäàí. «Ìÿí, Ùàììóðàïè, òàíðûëàðòÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø áàø÷û, Ôÿðàò ÷àéû ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðè òàáå åäÿí øàù -ëà ðûí ÿí áèðèíúèñè, þëêÿéÿ ùàãã âÿ ÿäàëÿò ýÿòèðäèì.

ßýÿð áèð àäàì ìÿáÿäèí âÿ éà øàùûí ÿìëàêûíû îüóðëàéàðñà, î þëäöðöë ìÿ ëè äèð.ßýÿð áèð àäàì ãà÷ìûø ãóëó ýèçëÿäÿðñÿ, î þëäöðöëìÿëèäèð.ßýÿð êèìñÿ ãóëóí äàìüàñûíû êÿñèá ýþòöðÿðñÿ, îíóí áàðìàãëàðû êÿñèë ìÿ ëè äèð.ßýÿð áèð àäàì áàøãàñûíûí ãóëóíó þëäöðÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíäÿ þç ãóëóíóîíà âåðìÿëèäèð.ßýÿð áèð àäàì áàøãàñûíûí þêöçöíö þëäöðÿðñÿ, áóíóí ÿâÿçèíÿ þç þêö -çöíö îíà âåðìÿëèäèð.ßýÿð áèð àäàìûí áîðúó âàðñà, îíóí àðâàäû, îüëó âÿ éà ãûçû 3 èë ìöä äÿ -òèíÿ ãóë îëìàëûäûð, äþðäöíúö èë îíëàð àçàä åäèëìÿëèäèð.ßýÿð áèð àäàì þçöíÿ áÿðàáÿð áèð àäàìûí öçöíÿ øèëëÿ âóðàðñà, úÿðèìÿâåðìÿëèäèð.ßýÿð áèð àäàì þçöíäÿí àðòûã áèð àäàìûí (éÿíè ÿéàíûí, êàùèíèí) öçöíÿ øèë ëÿâóðàðñà, î, þêöç ýþíöíäÿí ùàçûðëàíìûø ãàì÷û èëÿ 60 äÿôÿ ãàì ÷û ëàí ìà ëû äûð.

Ìÿí, Ùàììóðàïè, ÿäàëÿòëè ïàäøàùàì, áó ãàíóíëàðû ìÿíÿ Ýöíÿø òàíðûñû

áàüûøëàìûøäûð».

Ôèíèêèéàíûí òÿáèÿòè. ßùàëèíèí ìÿøüóëèééÿòè.Ôèíèêèéàëûëàð Àðàëûã äÿíèçèíèí øÿðã ñàùèëèíäÿìÿñ êóíëàøìûøäûëàð. Þëêÿíèí òÿñÿððöôàòûíäà áàü -÷ûëûã ýåíèø éåð òóòóðäó. Êÿíäëèëÿð, ÿñàñÿí, öçöì,õóðìà âÿ çåéòóí áåúÿðèðäèëÿð. Îíëàð öçöì äÿí÷ÿê äèêëÿðè øÿðàáû âÿ çåéòóí éàüûíû ãîíøó þëêÿ ëÿð -äÿ òàõûëà äÿéèøèðäèëÿð.

Ñàùèëáîéó äàüëàð ñèäð* âÿ ïàëûäìåøÿëÿðè èëÿ þðòöëìöøäö. Ãèé ìÿòëèòèêèíòè ìàòåðèàëû îëàí ñèäð àüàúû Ìè -ñèðÿ âÿ áàøãà þëêÿëÿðÿ èäõàë åäèëèðäè.Ñèäð àüàúû ìö ãÿä äÿñ ùåñàá îëóíóðäó.

Øÿôôàô øöøÿ Ôèíèêèéàäà èúàä îëóí -ìóøäó. Ôè íè êè éàëûëàðûí äÿíèçèëáèçèøè ðÿ ñèí äÿí ùàçûð ëà äûãëàðû òöíä-ãûð ìû -çû áîéàã (ïóðïóð) ãîíøó þëêÿ ëÿðäÿ÷îõ éöê ñÿê ãèé ìÿòëÿíäèðèëèðäè. Ôè íè -êè éà íûí àäû äà áó ìÿøùóð áîéàãëàáàüëû èäè. Ãÿäèì éóíàí ëàð Ôèíè êè éàíûÔîè íèêå àäëàíäûðûð äûëàð. Áó äà «ïóð -ïóð (òöíä-ãûðìûçû áîéàã) þë êÿñè» äå -ìÿê äèð.

Ôèíèêèéà øÿùÿðëÿðè âÿ äÿíèç ñÿééàù ëàðû. Ôè - íèêè éàäà éàøàéûø ìÿñ êÿí ëÿðèíèí ìþâãåéè îë äóãúàÿëâåðèøëè èäè. Úÿíóáè Ìåñîïîòàìèéàäàí, Ìè ñèð äÿíýÿ ëÿí éîë ëàð áóðàäà áèðëÿøèðäè. Áóðàäà Áèáë, Ñè -äîí, Òèð âÿ áàøãà áó êèìè øÿùÿðëÿð éà ðàí ìûøäû.

Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèêäÿ ôèíèêèéàëûëàð ÿí éàõøû ýÿìè -ãàéû ðàí ëàð âÿ äÿíèç÷èëÿð êèìè òàíûíûðäûëàð. Ôè íè -êè éà ëû ëàð èêè úöð ýÿìè äöçÿëäèðäèëÿð: ùÿðá ýÿ ìèëÿðèâÿ òèúàðÿò ýÿìèëÿðè. Ùÿðáè ýÿìèëÿðèí ìå òàëäàíùàçûðëàíìûø øèø áóðíó äþéöø âàõòû äöø ìÿí ýÿìè-ëÿðèíè éàíëàðäàí âóðóð, îíëàðû äåøèðäè.

34

1. Ñèäð àüàúû

* Ñèäð – ùÿìèøÿéàøûë èéíÿéàð ïàãëû àüàú

Ôèíèêèéàíûí òÿñÿð -ðöôàò ùÿéàòûíû òÿñ -âèð åäèí.

Ôèíèêèéà, ñèäð, ïóðïóð, êîëîíè éà, ÿëèôáà, Òèð, Ñè äîí, Áèáë

7. ÔÈÍÈÊÈÉÀ

2. Øöøÿ êóçÿ

Äÿíèç÷èëÿð ýÿ ìèëÿðëÿ Àðàëûã äÿíèçè áîéóíúàöçöð âÿ Àòëàí òèê îêåàíûíà ÷ûõûð äûëàð. Àðàëûãäÿíèçè õàëã ëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èëê äÿôÿ ôèíè êè éàëûëàðà÷ûã äÿíèçäÿ öçìÿéÿ áàøëà ìûø äû ëàð. Ôè íè êèéàòàúèðëÿðè äÿíèç éîëó èëÿ òèúà ðÿò àïàðûð, Ôèíè êè éà,Ìèñèð âÿ Áàáèë ìàë ëàðûíû Éóíà íûñ òàíäà, éó íàíìàëëàðûíû èñÿ Øÿðãäÿ ñà òûðäû ëàð.

Ôèíè êè éàëû äÿ íèç ãóëäóð ëàðû ñàùèë êÿíä ëÿ ðèíèãàðÿò åäèð, àäàì ëàðû îüóð ëà éûð, ñîíðà ãóë êèìèñàòûð äûëàð.

Êîëî íè éà ëàð*. Ôèíèêèéàëûëàð Àðàëûã äÿ íèçèñàùèëëÿ ðèí äÿ âÿ àäà ëà ðûí äà þçëÿðèíèí äàèìè ìÿñ -êÿí ëÿ ðèíè — êîëî íè éà ëàðûíû éà ðàòìàüà áàø ëà ìûø -äûëàð. Å.ÿ. ÕÂÛ ÿñð äÿ Èñïà íèéàäà, Øèìàëè Àô ðè - êà äà, ùàáåëÿ Êèïð, Ñèúè ëè éà, Ñàðäèíèéà àäà ëàðûâÿ áàøãà ÿðàçèëÿð äÿ Ôè íè êèéàíûí êîëî íèéàëàðû éà -ðàíä û. Ôèíèêèéàíûí Òèð øÿùÿðèíèí ÿùàëèñè òÿðÿ ôèí -äÿí Àôðèêàíûí øèìà ëûíäà Êàðôàýåí êîëî íè éàñûñàëûíäû.

35

3. Ôèíèêèéàëûëàðûí äþéöø âÿ òèúàðÿò ýÿìèëÿðè

* Êîëîíèéà – áèð þëêÿíèí ÿðàçèñèíäÿ áàøãà éåðäÿí êþ÷öá ýÿëÿí èíñàíëàðûí éà-øàäûüû éåð

Ôèíèêèéà êîëîíè-éàëàðûíûí éåðèíèìöà ñèð õÿðèòÿ öçÿ-ðèíäÿ ìöÿééÿí åäèí.

Ôèíèêèéà øÿùÿðëÿ-ðèíèí äàùà ÷îõ äÿ -íèç éîëó èëÿ òèúàðÿòÿëàãÿëÿðè ñàõëàìà-ñûíûí ñÿáÿáèíè èçàùåäèí.

ÔÈÍÈÊÈÉÀ

Ôèíèêèéà êîëîíèéàëàðû

Ôèíèêèéà ýÿìèëÿðèíèí ùÿ - ðÿêÿò èñòèãàìÿòëÿðè

Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Øÿùÿðëÿð

38

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Ôèíèêèéà ùàðàäà éåðëÿøèðäè?2. Ôèíèêèéà ÿùàëèñèíèí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà äàíûøûí.3. Þëêÿ íÿ ö÷öí Ôèíèêèéà àäëàíûðäû?4. Ôèíèêèéàäà ñÿíÿòêàðëûüûí èíêèøàôû ùàããûíäà äàíûøûí. 5. Ôèíèêèéàäà ùàíñû øÿùÿðëÿð ñàëûíìûøäû?6. Ôèíèêèéà òàúèðëÿðè ùàíñû þëêÿëÿðëÿ òèúàðÿò åäèðäèëÿð?7. Ôèíèêèéàëûëàðûí éàðàòäûüû ÿëèôáàíû äÿéÿðëÿíäèðèí.

Äÿðñëèéèí ìÿòíèíÿ ÿñàñÿí «Ôèíèêèéà òàúèðëÿðè» àäëû ìÿòíãóðóí.

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

* Å.ÿ. ÛÛ ìèíèëëèê Ôèíèêèéàëûëàð ÿí éàõøû ýÿìèãàéûðàíëàð âÿäÿ íèç÷èëÿð îëìóøëàð.

* Å.ÿ. ÕÂÛ ÿñðÔèíèêèéàëûëàð Øèìàëè Àôðèêàäà, Êèïð, Ñàðäè-íèéà, Ñèúèëèéà àäàëàðûíäà âÿ á. éåðëÿðäÿ êî-ëîíèéàëàð ñàëìûøëàð.

Ñÿíÿòêàðëàð. Ñàùèë øÿùÿðëÿðèíäÿ éàøà-éàí ÿùàëè ñÿíÿò êàð ëûã, òèúàðÿò âÿ äÿ íèç ÷è -ëèê ëÿ ìÿøüóë îëóð äó. Øÿ ùÿð ëÿð ãàëà äè âàð-ëàðû èëÿ ìöäàôèÿ îëó íóðäó. Ôèíèêè éà øÿ-ùÿðëÿðèíäÿ ñÿ íÿòêàð ëàð ìöõòÿëèô ãàáëàð,ìåòàë àëÿò âÿ ìÿ ìóëàò ëàð ùàçûðëàéûðäû-ëàð. Ôèíèêèéà ñÿíÿòêàðëàðûíûí ÿë èøëÿðèíÿáþéöê òÿëÿáàò âàð èäè. Áó ìàëëàðû àëìàãö÷öí Éó íà íûñòàí äàí âÿ áàøãà þë êÿ ëÿðäÿíÔèíèêèéà øÿùÿðëÿðèíÿ ÷îõëó òà úèðëÿð ýÿëèðäè.

ßí ãÿäèì ÿëèô áà. Ôèíè êè éà ëû ëàð 22 ñà ìèò èøà -ðÿ äÿí — ùÿðô äÿí èáàðÿò ÿëèô áà òÿðòèá åò ìèø äè ëÿð.Ôè íè êè éà ÿëèô áàñû ÿñàñûí äà ñîí ðà ëàð éó íàí ÿëèô áàñûéà ðàí äû. Éó íàí ëàð ÿëèôáà éà ñàèò ñÿñ ëÿð äÿ ÿëà âÿ åò -äè ëÿð. Ìöà ñèð ÿëèô áà ëà ðûí ùà ìûñû Ôèíè êèéà âÿ éó -íàí ÿëèô áà ëàðû ÿñà ñûíäà éàðàí ìûø äûð.

Ôèíèêèéà âÿ Ìè -ñèð éàçûñûíû ìöãà-éèñÿ åäèí.

4. Ãÿäèì Ôèíèêèéà ÿëèôáàñû

Àssóð äþâëÿòèíèí éàðàíìàñû.Áàáèëäÿí øè ìàë äà, Äÿúëÿ ÷àéûíûíéó õà ðû àõà ðûíäà Àññóð äþâ ëÿòè éà -ðàí ìûøäû. Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñð ëÿðäÿÀssóð Þí Àñèéàíûí ÿí ãöä ðÿòëèäþâëÿòè îëäó. Îíóí èëê ïàé òàõòû áàøòàíðûíûí øÿðÿôèíÿ Àssóð àä ëàí äû -ðûëìûøäû. Ñîíðàëàð äþâëÿòèí ïàé-òàõòû Äÿúëÿ ñàùèëèíäÿêè Íèíå âàéàêþ ÷öð öëäö.

Àssóð ùþêìäàðëàðû ýöúëö îð äó éàðàò ìûø äû ëàð.Îðäó ïèéàäà, ñö âà ðè, êþìÿê÷è ùÿð áè ùèññÿ, úÿíýàðàáàñû äþ éöø ÷öëÿðè âÿ êÿø ôèé éàò äÿñòÿëÿ ðè íÿ áþ - ëöíöðäö. Ïèéà äà ëàð ãûëûíú âÿ äþéöø áàë òà ëà ðû,ñöâàðèëÿð èñÿ óçóí íèçÿ, éàé-îõëà ñè ëàù ëà í -äûðûëûðäûëàð.

Àññóð èøüàëëàðû. Å.ÿ. ÂÛÛÛ—ÂÛÛ ÿñðëÿð äÿ Àssóðùþêìäàðëàðû Áàáèëè, Ñóðèéàíû, Ôÿëÿñòèíè èøüàë åò -äè ëÿð. Óðàðòó âÿ Ìèñèðè àüûð ìÿüëóáèé éÿòÿ óü ðàò -äûëàð.

39

3. Àññóðäà ùþêìäàð ñàðàéû (ìöàñèð øÿêèë)

1. Íèíåâà øÿùÿðè (ìöàñèð øÿêèë)

Àññóð, Íèíåâà, «Àøøóð áàíèïàë êèòàáõàíàñû»

8. ÀSSÓÐ ÄÞÂËßÒÈ

2. Àññóð ÿéàíëàðû(ãÿäèì òÿñâèð)

ÀÑÑÓÐ ÈÌÏÅÐÈÉÀÑÛ

Âàäèëÿð

Ïàéòàõò øÿùÿðëÿð

Øÿùÿðëÿð

Òèúàðÿò éîëëàðû

Àññóð îðäóñó

Àññóðóí ïàéòàõòû Íèíåâàíû «Àñ ëàí ëàð éó âà -ñû» âÿ «Ãàí øÿ ùÿðè» àä ëàíäûðûðäûëàð. Àññóð äÿ ôÿ -ëÿðëÿ, õöñóñèëÿ äÿ ùþêìäàð ÛÛ Ñàðãîíóí äþâðöíäÿÀçÿðáàé úà íûí úÿíóá òîð ïàã ëà ðûí äà éàðàíìûø ãÿ -äèì Ìàí íà äþâ ëÿ òèíèí ÿðà çè ñè íÿ ùÿðáè éö ðöø ëÿðåò ìèøäè. Ëàêèí Ìàí íà Àññóð ùà êè ìèé éÿ òè íÿ òàìòà áå îëìàìûøäûð. Àññóð Óðàð òó éà ãàðøû Ìàííàäþâ ëÿòèíèí ìöòòÿôèãè îëìóø äóð.

Àññóð ìÿäÿíèééÿòè. Àññóð äþâ ëÿòè èíêèøàô åò -ìèø ìÿ äÿ íèé éÿòÿ ìà ëèê îëìóøäóð. Àñ ñóð ùþêì -äàð ëàðûíûí ñàðàéûí äà äèâàðëàð Àññóð îðäóñóíóíãÿëÿáÿëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí øÿêèëëÿð ëÿ áÿ çÿäèëèðäè.Àññóð ìå ìàð ëà ðû íûí èíøà åò äèê ëÿ ðè ýþçÿë øÿùÿð-ëÿð, ìþùòÿøÿì ñà ðàé ëàð, äèâàð øÿêèëëÿðè, ñÿ íÿò êàð -ëàðûí ùàçûð ëà äûãëàðû øèð ëè ãàáëàð âÿ ýþçÿë ÿø éàëàðáó õàë ãûí éöê ñÿê ìÿ äÿ íèé éÿ òèíè ÿêñ åòäèðèð.

Àññóð ìÿäÿíèééÿòèíèí èçëÿðèíÿ Àçÿðáàéúàíäàäà ðàñò ýÿëèíèð. Íàõ÷ûâàíäà Àññóð òèïëè ãàëàëà ðûíòèêèí òèñè, Ãàðàáàüäà Àññóðà àèä øèðëè ãà áûí, Àñ -ñóð ùþêìäàðû Àäàäíèðàðèíèí àäû ùÿêê îëóíìóøìóí úóüóí òàïûë ìàñû Àçÿðáàé úàí—Àññóð ÿëàãÿ ëÿ-ðèí äÿí õÿáÿð âåðèð.

Ýèë êèòàáÿëÿð êèòàáõàíàñû. Àññóð ùþêì äàðûÀø øóðáaíèïàë Øó ìåð, Áàáèë âÿ Àññóð ÿäÿáèééàòûíû÷îõ ñå âèð äè. Òÿùñèëÿ îëàí áó áþéöê ñåâýèñèíäÿíÀøøóð áa íè ïàë ýèë êèòàáÿëÿðè òîï ëàéûá îíëàðûí öçö -íö êþ ÷öð ìÿê ùàã ãûí äà ÿìð âåðèð. Îí ìèí ëÿð ëÿ

42

5. Àøøóðáaíèïàë îâäà (ãÿäèì òÿñâèð)

6. Àññóð ìèõèéàçûñû

4. Aññurdþyöø÷ölÿri

Àññóð äþâëÿòèíèíóüóðëó éöðöøëÿðèíèíñÿáÿáèíè èçàù åäèí.

Àññóð äþâëÿòèíèíÿðàçèñèíè âÿ îíóíòÿñèð äàèðÿñèíÿ ñàëìûøîëäóüó þëêÿëÿðè õÿðè-òÿäÿ ìöÿééÿí åäèí.

Àçÿðáàéúàí—Àñ -ñóð ìÿäÿíèééÿòëÿð -àðàñû ÿëàãÿëÿðè íåúÿèíêèøàô åòìèøäè?

43

êèòàáÿíèí öçö êþ ÷ö ðö ëÿðÿê Àøøóðáaíè ïà ëûí ñà ðà éû -íà ýÿ òè ðèëèð. Íÿòèúÿäÿ, äöí éàíûí ÿí ãÿäèì êè òàáõà - íà ëà ðûíäàí îëàí Íè íå âà êèòàá õà íàñû («Àø øóð- áaíè ïà ëûí êè òàá õà íàñû») éà ðàí ûð. Áóðàäà Àññóðâÿ Áà áèë ÿñà òèðëÿðè, äàñ òàí ëàð, ñàë íà ìÿ ëÿð, ìöõ -òÿ ëèô åëì ñàùÿëÿðèíÿ àèä êèòàá ëàð òîïëàíìûøäûð.

Àññóð äþâëÿòèíèí ñöãóòó. Àññóð äþâëÿòèíÿãàðøû Ìè äèéà—Áàáèë èòòèôàãû éàðàíäû. Ìàí íàÀññóð äþâëÿòèíÿ ùÿðáè éàðäûì åò ñÿ äÿ, å.ÿ. 612-úèèëäÿ «Àñëàí ëàð éó âà ñû» Íè íå âà ìöòòÿôèãëÿð òÿðÿ-ôèíäÿí èøüàë åäèëÿðÿê äà üû äûëäû. ßçÿ ìÿòëè ùþêì-äàð ñàðàéûíà îä âó ðóëäó. Ðÿ âà éÿòÿ ýþðÿ, ñîíóíúóÀññóð ùþêì äàðû ÿñèð äöøìÿ ìÿê ö÷öí þçöíö îäààòìûøäû. Å.ÿ. 605-úè èëäÿ Àññóð äþâ ëÿòè ñöãóò åòäè.Îíóí òîð ïàã ëàðû Ìè äè éà âÿ Áà áèë àðà ñûíäà áþëöø -äö ðöëäö.

ÑÓÀË Âߟ ÒÀÏØÛÐÛÃËÀÐ

1. Àññóð äþâëÿòè ùàðàäà éàðàíäû? 2. Àññóðëàð ùàíñû äþâëÿòëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åòäèëÿð?3. Àññóðëàðûí ìÿøüóëèééÿòè ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç?4. «Àøøóðáaíèïàë êèòàáõàíàñû» íåúÿ éàðàíäû?5. Íèíåâà – «Àñëàíëàð éóâàñû» íå÷ÿíúè èëäÿ âÿ êèìëÿð

òÿðÿ ôèí äÿí äàüû äûëäû?

«Àñëàíëàð éóâàñû» àäëàíäûðûëàí øÿùÿð ùàããûíäà ìÿòíòÿðòèá åäèí.

ÕÐÎÍÎËÎÝÈÉÀ

* Å.ÿ. ÛÕ—ÂÛÛÛ ÿñðëÿð Àññóð Þí Àñèéàíûí ÿí ãöäðÿòëè äþâëÿòè îëäó.

* Å.ÿ. ÂÛÛÛ—ÂÛÛ ÿñðëÿð Àññóð äþâëÿòè Áàáèëè, Ñóðèéàíû, Ôÿëÿñ òè íèèøüàë åòäè.

* Å.ÿ. 612-úè èë Íèíåâà Ìèäèéà âÿ Áàáèë ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿíòóòóëäó.

* Å.ÿ. 605-úè èë Àññóð äþâëÿòè ñöãóò åòäè.

Àññóð äþâëÿòèíèíèíêèøàôû âÿ òÿíÿç çö -ëö äþâðëÿðèíè ìö ãà - éèñÿ åäèí.

Äþâëÿòèí éà ðàí ìàñû.Å.ÿ. ÛÕ ÿñ ðèí ñî íó –ÂÛÛÛ ÿñðèí ÿââÿëèíäÿ Ìè -äèéà ìöà ñèð Èðà íûí ìÿð -êÿ çèíäÿ éåðëÿøÿí õûðäàâè ëà éÿò ëÿð äÿí èáàðÿò ÿðà-çè èäè. Âèëàéÿò ëÿðè úàíè -øèíëÿð èäà ðÿ åäèðäèëÿð.Áó âèëàéÿòëÿð Àññóðäþâ ëÿòèíÿ òàáå èäè.

Å.ÿ. ÂÛÛÛ ÿñðäÿ Äå -éîê àäëû úàíèøèí Ìèäèéàâèëàéÿòëÿðèíè áèðëÿø äèð èáâàùèä äþâëÿò éàðàò äû âÿùàêèì ñöëàëÿíèí ÿñàñûíûãîéäó. Î, Åêáàòàí (Ùÿ -ìÿ äàí) øÿ ùÿ ðèíè ñàëäû -ðàðàã Ìè äè éà äþâ ëÿòèíèíïàé òàõòû åëàí åòäè.

Å.ÿ. 672-úè èëäÿ, ùþêìäàð Êàøòàðèòèíèí äþâ -ðöíäÿ Ìèäèéà Àññóð äþâëÿòèíèí òàáåëèéèíäÿí÷ûõäû.

Å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ Àññóð äþâëÿòè èëÿÌèäèéà àðà ñûíäà éåíèäÿí òîããóøìà îëäó. ßââÿëìèäèéà ëû ëàðëà äîñòëóã åäÿí êèììåð, èñêèò âÿ ñàê

44

1. Àññóð ðåëéåôëÿðèíäÿ ìèäèéàëûëàðûí òÿñâèðè

Ìèäèéà äþâëÿòè-íèí éàðàíìàñû âÿèäàðÿ åäèëìÿñè ãàé-äàëàðûíû òÿñâèð åäèí.

9. ÌÈÄÈÉÀ ÄÞÂËßÒÈ

Ìèäèéà, «Àâåñòà», Êèàêñàð, Àñòèàã

Ìèäèéà—Àññóð ìö -íàñèáÿòëÿðèíè øÿðùåäèí.

Midiya äþâëÿòè (å.ÿ. ÂÛÛ ÿñðèí ÛÛ éàðûñû —å.ÿ. ÂÛ ÿñðèí îðòàëàðû)

Ìèäèéà äþâëÿòèíèí èëêèí ÿðàçèñè

Èøüàë åäèëìèø ÿðàçèëÿð

Âàññàë ÿðàçèëÿð

Òàéôà àäëàðûÏàéòàõò øÿùÿðëÿðØÿùÿðëÿð

òàéôàëàðû áó äþéöøäÿ àññóð -ëàðà êþ ìÿê åòäèëÿð. Ìè äèéàìÿü ëóá îëäó âÿ áóðàäà èñ -êèò ëÿð àüàëûã åòìÿéÿ áàøëà-äû.

Ìèäèéàíûí èøüàëëàðû. Äå-éîêóí íÿâÿñè Êèàê ñàð Ìè - äè éà äà èñ êèò àüà ëûüû íà ñîíãî é äó. Êèàêñàð ùÿð áè èñëàùàòêå ÷èðäè. Ìè äè éà îð äó ñóíóéå íè äÿí ãóð äó, îíó íè çÿ÷èâÿ îõ ÷ó äÿñ òÿ ëÿ ðèíÿ áþë äö.Ñöâà ðè ëÿðè (àò ëû ëàðû) ïèéà -äà ëàð äàí àéûð äû. Ýöú ëö íè -çàìè îð äó éà ðàò äû. Áóíäàíñîí ðà Ìèäèéà ýå íèø èøüàëëàðà áàø ëàäû.

Êèàêñàðûí äþâðöíäÿ Ìèäèéàíûí ÿðàçèñè ÷îõýåíèøëÿíäè. Êèàêñàð Àññóð äþâëÿòèíÿ ãàðøû Áàáèëëÿèòòèôàãà ýèðäè. Ñöãóò åòìèø Àññóð äþâ ëÿòèíèí òîð -ïàã ëàðû Ìè äè éà âÿ Áàáèë àðà ñûíäà áþëöø äö ðöë äö.Áóí äàí ñîí ðà Ìè äèéà Ìàí íà âÿ Óðàð òóíó äàèøüàë åòäè.

Áåëÿëèêëÿ, Êèàêñàð Ìèäèéàíû Þí Àñèéàíûí ãöä -ðÿòëè äþâëÿòèíÿ ÷åâèðäè.

Ìèäèéàíûí òÿñÿððöôàò ùÿéàòû. Ìèäèéàäà ÿùà -ëè íèí ÿñàñ ìÿøüóëèééÿòè ÿêèí ÷èëèê âÿ ìàëäàðëûãèäè. Äóëóñ÷óëóã, òîõóúóëóã, ìå òàë èø ëÿ ìÿ ÿñàñ ñÿ-íÿòêàðëûã ñàùÿëÿðè èäè. Äþâ ëÿòèí ÿðàçè ñèí äÿí äÿ -ìèð, ãóð üó øóí, ãûçûë âÿ ñ. ìå òàë ëà ðûí ÷û õà ðûë ìàñûìåòàë èøëÿìÿ ñÿ íÿ ò èíèí äà ùà äà ýåíèø éàéûëìàñûíàñÿáÿá îëìóø äó. Þëêÿ ÿðàçè ñèíäÿ íåôò äÿ÷ûõàðûëûðäû. «Ìè äèéà éà üû» àäëà íàííåôò äÿí, ÿñà ñÿí, ùÿð áè ìÿãñÿä ëÿð ö÷öíèñòèôàäÿ åäè ëèðäè. Íåôòëè ïàð ÷à íû îõëàðàáàüëà éûá îä âó ðà ðàã äöøìÿí öçÿðèíÿ âÿéàí üûí òþ ðÿò ìÿê ö÷öí åâëÿðèí äàìûíààòûð äûëàð.

Ìèäèéàäà äàõèëè âÿçèééÿòèí ïèñëÿø -ìÿ ñè. Êèàê ñàð äàí ñîí ðà ùàêèìèééÿòÿîíóí îüëó Àñ òèàã (å.ÿ.585—550-úè

45

2. Ìèäèéàëûëàð äþéöøäÿ

Êèàêñàðû òàðèõèøÿõñèééÿò êèìè äÿ-éÿðëÿíäèðèí.

3. Åêáàòàíäàêû ãàçûíòûëàð çàìàíû òàïûëìûø ãûçûë ðèòîí

èëëÿð) ýÿëäè. Àñòèàãûí äþâðöíäÿ Ìèäèéàçàäÿ ýàí ëà ðûíûí ùöãóãëàðû ìÿùäóäëàø-äûðûëäû. Áó, ÿéàíëàðûí ùþêìäàðà îëàíðÿüáÿòèíè âÿ ñÿäàãÿòèíè çÿèô ëÿòäè. Ìè-äèéà ñàðàéûíäàêû ôàðñìåéèëëè ãöââÿëÿðéàðàíìûø øÿðàèòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ôÿ -àë ëàøäûëàð.

Áåëÿëèêëÿ, Ìèäèéàíûí äàõèëè âÿ õàðèúèâÿçèééÿòè ÷îõ ìöðÿêêÿáëÿøäè.

Ìèäèéàíûí ñöãóòó. Ãÿäèì éó íàíòàðèõ÷èñè Ùåðî äîò éàçûðäû êè, Àñòèàãùàêè ìèé éÿ òè íè èòèð ìÿê äÿí ÷îõ ãîð-õóðäó. Î, áèð éóõó ýþð ìöø äö. Éó - õóéîçàíëàð äåìèøäèëÿð êè, ãûçûíäàíîëàí íÿâÿñè áþéöéöá îíó òàõòäàí ñà-ëàúàãäûð. Àñòèàãûí ãû çû ôàðñ âèëàéÿòè-íèí ùàêèìè ßùÿ ìÿíèëÿð íÿñ ëèí äÿí îëàíÛ Êàì áèçëÿ åâëÿíìèøäè.

Àñòèàã éóõóñóíóí ýåð÷ÿê îëìàñû-íûí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí íÿâÿñè ÛÛ Êè -ðèí þë äö ðöë ìÿñè áàðÿäÿ ýèçëè ýþñ òÿðèøâåð èð. Ëà êèí ýöâÿíäèéè àäàìëàð îíóíòàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðìèðëÿð, óøàãñàü ãà ë ûð âÿ áþ éö éöá áàáàñûíà ãàðøû÷ûõûð. Àñòèàãûí ñàðàéûíäàêû ôàðñìå -éèëëè ãöâ âÿëÿð äÿ ÛÛ Êè ðèí ùàêèìèé éÿòÿýÿë ìÿñèíÿ ÷à ëûøûð äû ëàð. ÛÛ Êèð áàáàñûÀñ òèàãà ãàðøû 3 èë ìö áàðèçÿ àïàðäû. Î,å.ÿ. 550-úè èëäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûá Åêáàòàíøÿ ùÿ ðèíè òóòäó. Áåëÿ ëèê ëÿ, Ìè äè éà äþâ -ëÿòè ñö ãóò åòäè. ÛÛ Êèð Ìè äèéà òîðïàã -ëàðûíû ÿëÿ êå÷èðèá, ßùÿ ìÿí è ëÿð ñöëà ëÿ-ñèíèí ÿñà ñû íû ãîéäó.

Ìèäèéà ìÿäÿíèééÿòè. Ãÿäèì éàçûëûìÿíáÿëÿð âÿ ÿôñàíÿëÿð Ìè äèé�