Ulpiani Liber Singularis Regularum 1878

7/28/2019 Ulpiani Liber Singularis Regularum 1878

http://slidepdf.com/reader/full/ulpiani-liber-singularis-regularum-1878 1/176

COLLECTIO LIBROIt`'M

IVRIS .1NTEIVSTINIANI

IN VSVM SCHOLARVM

EDIDERVNT

PAVLV S KRVEGER THEODORVS MOMMSEN

GVILELMVS STVDEMVND

TOMVS ALTER

BEROLINIAPVD WEIDMANNOS

MDCCCLXXVIII



BEROLINIAPVD WEIDMANNOS ^1 ' ,"." ►

V , •

},r i

‘°"^8

MDCCCLXXVIII

VLPIAN I LIBER SING YLÁ RIS REG

PAY LI LIBR I QY INQ YE SENT ENT

F R Â G M E N T Â 1 IIN O R ÂSA F;CV LO kYbI P. CT E. N . SF.CV FDI ET T F

EDIDIT

PAVLVS KRVEGER





• Iuris Anteiustiniani sylloga quam hic tomus complectiturcontinuari uolui Gaianarum Institutionum editionem anno pro-ximo a Guilelmo Studemund mecum curatam : absolueturautem tota collectio librorum iuris Anteiustiniani tertio quiquam proxime fieri poterit edetur tomo , quo Vaticana frag-menta et Collatio a Theodoro Mommsen recensita. Consultadoet Codicum Gregoriani et Hermogeniani reliquiae et Appen-dices Legis Romanae Wisigothorum a me recognitae contine-buntur.

De condicione fragmentorum quae hoc tomo exhibenturcum exposuerimus in praefationibus uel adnotationibus quaesingulis praemissae uel adnexae sunt, hoc loco pauca in uni-uersum praemonenda sunt.

Hanc collectionem quamquam scholarum usui destinaui-mus, tamen plena supellectile critica instruximus neque de-lectu uariarum lectionum contenti fuimus nisi in fragmentisex aliis libris petitis , quorum criticae editiones uel extant,uelut Digestorum Iustinianorum, uel in tertio tomo exhibe-buntur. ceterum tam ex his collectionibus quam ex Iusti-niana compilatione excerpta iuris antiqui in hocsecundo tornonon repetiuimus nisi ad Pauli sententias et Vlpiani librumregularum redintegrandos, ut omnibus horum operum, quaeet ipsa seorsim tradita sunt, fragmentis compositis genuinaeorum forma aliquo modo recuperaretur.

In contextu editionis inclinatis litteris ea expressa sunt,in quibus uel a tradita lectione recedendum erat uel lectioipsa propter mutilam contextus condicionem supplendi offi-cium postulabat, id est in eis opusculis, quae uno codicesoloseruata sunt. atque quo facilius in his lectionis hiatibus co-dicis condicio ex ipsa editione cognosceretur, singulorum co-dicis uersuum fines linea 1, paginarum fines lineis 11non se-cus atque in Gai editione indicauimus , et ubi hiatum satis



VI

certa coniectura explere nobis non contigit, singulis litterisquae perierunt stellulas substituimus, maiores hiatus, quiquot litteris constiterint certo statui' non potest, lineisxpressimus. contra aliis stellulis, quae supra lineam quam

dicunt collocata sunt, eas Pauli sententias quae in L egem R o-manam Wisigothorum receptae non sunt, et ea Vlpiani re-gularum fragmenta, quae in epitoma Vaticana non extant, in-clusimus, uelut in pagina 46 uersus 5 sqq.

In adnotatione critica codices ad textum constituendumadhibiti singulis litteris inclinatis et post codicum lectionescollocatisindicad sunt : quae quid in quoque scriptore signi-

ficent, in praefationibus unicuique opusculo praemissis ex-plicatum est. ceterum nota C, si quod opus uno codice solotraditum est, ad hunc significandurn usi sumus, uelut in VI-piani regulis et in fragmentis de iure fisci. litterulis a b codi-cum notis postpositis distinguuntur codicis scripturae primi-tiva (u. g. C a) et emendata (C b) . silentio praetermisimus eascodicum lectiones, quae uel in orthographicis uel in uerborumdiuisione a nostro contextu recedunt : ac ne in discrepanti-

bus quidem lectionibus exscribendis eam uerborum diuisio-nem quae librariis placuit mutare dubitauimus, sicubi hocmodo facilius demonstrari posse uidebatur, quibus uerbis uellitteris discrepantia efficeretur.

Praeterea passim his scripturae compendiis usi sumus :

Cod. = Codex IustinianusColl. = Collatio legum Mosaicarum et Romanarum. Coll. p st

eiusdem codex Berolinensis, olim Pithoei, Coll. w odex

Vindobonensis, Coll. v odex VercellensisCons. = Consultatío ueteris iureconsultiDig. = Digesta lustinianiF = Digestorum codex FlorentinusGai. = Gai InstitutionesPaul. = Pauli sententiaeVat. = Vaticana fragmentaVlp. = Vlpiani liber singularis regularum

In hoc tomo perficierido diligentissimam opem , ut soletamicis, mihi tulit Guilelmus Studemund.

Regimonti die x m. Iulii 1878

Paulus Krueger



VLPIANI

LIBER SINGVLARIS REGVLARVM



\



PRAEFATIO EDITORIS

Anno 1549 Iohannes Tilius titulos ex corpore Vlpianiuno codice solo usus Parisiis edidit. qui codex postquama. 1576 a Cuiacio Parisiis denuo examinatus est, eius me-moria periit , donec F. C. de Savigny eum in bibliothecaVaticana inuestigauit 1) tque leguntur in codice Vaticanoreg. 1128 , qui saeculo X in Gallia exaratus est , tituli excorpore Vlpiani Legi Romanae Wisigothorum adiecti. apo-

graphum codicis Vaticani ab Henrico Brunn fideliter con-fectum. typis mandauit Eduardus Boecking 2) • Pertinere hos titulos ad Vlpiani librum singularem re-

gularum ex Collatione 6 , 2 (= Vlp. 5 , 6. 7) et DigestisIustinianis 22, 5, 17 (= Vlp. 20, 6) constat. presse autemsecutum esse Vlpianum in libro singulari regularum com-ponendo Gaianarum Institutionum ordinem docet materiaeab Vlpiano tractatae dispositio , nisi quod pauca iuris ca-pita a Gaio praetermissa diuersis locis inseruit 3 ) uae

cum ita sint, ex Gaiana dispositione certa coniectura colli-gitur regularum Vlpianarum non solum initium periisse, sedea quoque omnia desiderari , de quibus Gaius inde a 3, 53egit : eamque coniecturam insuper confirmant fragmenta V1-piana in Vaticano codice omissa et e Collatione Digestisue adfinem nostrae editionis restituta, quae Gaianis 3, 224. 225.

1 ) Codicem Vaticanum eundem esse a tque illum quo Tilius est

contra C. E. Heimbachii dubitationes optime defendit. Ioh. Vahlen inpraefatione , quam editioni ab ipso Bonnae 4 856 curatae praemisit,p. X sqq.

2) Vlpiani liber sing. regularum. Codicis Vaticani exemplum cur..Ed. Boecking. Lipsiae 1855.

3) Cf. tabula a Boeckingio quartae Vlpiani editioni (1855) adíecta(p. 492 sqq.).



4, 2 -5 respondent. nec tamen in bis tantum labem contraxitliber regularum, sed passim intra ipsos qui in codiceVaticanoextant titulas argumenti conexus hiat 1), t magis excerptaex Vlpiani regulis quam ipsas regulas tenere uideamur.quod si quaeritur, quo tempore haec Epitome facta sit,cogitare non licet de eis temporibus, quibus Legi RomanaeWisigothorum et appendices ex genuinis iuris Romani fon-tibus compilatae accesserunt 2 ) t alia additamenta, quae exTheodosiano Codice , Nouellis , Pauli sententiis petita et inipsum Legis contextum recepta sunt. uix enim illa saeculanouicia aut Latinos curabant aut eos qui dediticiorum nu-mero sunt aut alía nec pauca Epitomae Vaticanae capita.itaque consideratis tam eis quae omissa sunt quam eis quaeremanserunt Mommsen 3 ) robabiliter coniecit Epitomen nonmulto post a. 320 (Cod. Theod. 8, 16, 1) eo consilio confectamesse, ut ea sola excerperentur, quae usui forensi inseruireposse uiderentur, omitterentur autem diuisiones iuris, quasut apud Gaium ita in Regulis olim extitisse Dig. 44, 7, 25ostendunt, neque minus e a quae in desuetudinem uenissent.

Epitomator id unum uidetur egisse, ut opus Vlpianumin breuius redigeret : nam quod Lachmann ad 26, 1 uocemgeni l iciorum in Collatione traditam ab epitomatore .in in-

genuorum mutatam esse censuit , quasi Vlpian us illam eo-dem sensu atque hanc usurpare potuisset , id mihi nonpersuasit. ea autem , quae re uera in Epitoma Vaticanamutata sunt, non epitomatoris manum produnt, sed libra-riorum neglegentiae uel fraudibus accepto ferenda sunt :nonnulla sane menda inde orta sunt • quod notae iuris,quibus usi sunt librarii uel ipsius archetypi uel unius al-teriusue ex eis exemplis quae ex hoc derivata sunt, a po-sterioris temporis librariis aut male explicatae 4) ut omis-

1) In hisce hiatibus detegendis post Boeckingii et Mommseni curasdiligentissimam operam collocauit Vahlen in editione supra laudata.

2) Cf. Lex Romana Wisig. ed. Haenel p. 452-455.3) Vlpiani fragmenta ed. Boecking. 1855. p. 114 sqq.

Ita constanter scribitur ius Quiritium pro iure Quiritium et asciapro Aelia Sentia : praeterea cf. 6, 1. 20 (institutus pro itero) 6, 6 (re cerapro rei uxoriae) 7, 4 (condignis pro condicionas et ciuitas reddatur pro ci-uitas Romana datur) 8, 4. 22, 32 (data et dantur pro dumtaxat) 14, 25(tunc pro testamento) 20, 6. 24, 28 (praetoriani pro populi Romani). si-mili errori tribuerim, quod bis (20, 14. 28, 4) pro secundum legitur ad-ucrsus.



sae sunt 1) . ac ne in rubricis quidem ipsius epitomatorislibidinem grassatam esse crediderim : quamquam in his suntquae eo offendant, quod uel male conceptae sunt (2. 7.

19. 27), uel non recte indicant ea quae ipsis titulis conti-nentur (3. 22. 23) , uel ad multo minores iuris particulaspertinent, quam quas ab ipso Vlpiano distinctas fuisse cre-dibile sit (1 6.1 8) , uel materiarum conexum male inter-rumpunt (2. 7. 27). atenim non hae solae, sed omnesrubricae non minus ab .Vlpiani regulis uidentur alienaefuisse quam a Gai institutionibus , in quibus rubricae tameae quae a librario quam eae quae a correctore codicisVeronensis interpositae sunt isdem uitiis omnibus laborantquae supra enumerauimus. et quemadmodum Gai Vero-nensis rubricae non consentiunt cum eis quae in Gai epi-toma Wisigothica extant, ita diuersae originis uestigia inVlpianis rubricis agnoscuntur et eo, quod in Collatione 6, 2titulo de nuptiis adscribuntur ea quae in codice Vatiüano ti-tulo de his qui in potestate sunt subiciuntur, et eo, quod Col-latio 1 6 , 4 rubricam de legitimis hereditatibus citat , quaeEpitomae est de legitimis heredibus. sane ex his Collationis

locis colligi nequit rubricas ab ipso Vlpiano insertas essenam Gai quoque capita Collatio rubricis praemissis citat(16, 2, 9) . itaque cum quaedam rubricae (1 0. 13.14) nonuere ea indicent, quae lzod' ze in Epitoma leguntur, sed po-tius integrum Vlpiani opus respiciant , rubricas priusquamEpitome conficeretur operi inditas esse consentaneum est.

Initium operis in codice Vaticano singularem in mo-dum confusum est. nam post titulum incip. tituli ex cor-

pore ulpiani sequuntur uerba huius editionis p. 5 u. 14moris (sic codex) . . . /5 inueteratus : hos excipit indexrubricarum operis, hunc ipse primus titulus quo agitur demanumissionibus et de libertis , attamen hic tractatus delibertis in media sententia (p. 6 , 3) abrumpitur , et con-tinuo sequitur fragmentum de legibus initio mutilum (p. 5,2.-1 3) , quasi hoc eiusdem tituli partem efficeret , . tumtractatus de libertis continuatur, ita tamen, ut praeter ex-trema uerba sententiae supra abruptae alia quaedam inter-cidisse palam sit. quae confusio quemadmodum enata sit,Mommsen ingeniose demonstrauit 2) . s enim , qui primusEpitomen legi Romanae adiecit, Epitomae codicem initio

1) V. g. 4, 7. 7, 4.2) Vlpiani fragmenta ed. Boecking. 1855. p. 417.

4*



mutilum adhibuit, cuius folium prirnum e uetere compagesolutum in pagina recta haec uerba 5, 2 prohibet . . , 43prima lege, in pagina uersa haec moris sunt . . . inuetera-

tus et praeterea tituli de Latinis rubricam initiumque us-que ad 6, 3 confirmat complectebatur : idque folium isteinuerso ordine ita descripsit , ut uersam paginara faceretrectam. postea titulis numeri additi sunt, ut titulus de

libertis primus fieret, et ante huius tituli rubricam ad si-militudinem legis Romanae titulorum index praefixus est,uerba autem mores . . . inueteratus , quippe quae ad in-scriptionem Epitomae pertinere uiderentur, in fronte ope-ris retenta sunt. in eo tantum a Mommseni coniecturarecedo , quod is hiatum qui inter 1, 9 et 1 0 interceditminimum esse putans ad alterum Epitomae folium in frontedetritum trahit, mihi folii primi pars inferior mutila, fuisseuidetur, ut tam inter 4 , 9 et 1, 10 quam ante p. 5 , 1 ^

plura interciderint.In edendo Vlpiani regularum libro rubricas propter

allegandi usum retínui, sed ut appareret eas Vlpiani nonesse, uncinis quadratis saepsi. indicem titulorum codicisVaticani, qui adeo cum Epitomae ipsius rubricis consentit,ut eum ad proximum huius codicis archetypon compositumesse uerisimile sit, non recepi. in contextum regularum eosquoque locos, quos ab Epitoma omissos Collatio uel Digestaseruarunt , stellulis adpositis restitui. Epitomen ad fidemapographi Brunnianí (p. 1 not. 2) edidi : nonnullos filmen lo-cos difficiliores ipse Romae a. 1868 in bibliotheca Vaticana ex-aminaui. in notis uarias codicis Vaticani (— C) 1) ectionesomnes praeter orthographicas indicaui, interdum ne i et equidem litterarum commutationem praeterire uolui ubi de,

uera lectione dubitari posse uideretur.

1) n correctionibus codicis C, ubi fieri potuit, adnotaui , utrumipsi librario an alteri manui quae fere aequalis est debeantur non-nulla a manu saec. XVI adscripta esse suo loco commemorabo.



VLPIANI LIBER SING VLARIS REG VLAR VM

1 prohibet , exceptis quibusdam cognatis , et si2 plus donatum sit, non rescinda. Minus quam perfecta lex

est quae uetat aliquid fieri, et si factura sit, non rescindit,sed poenam iniungit el qui contra legem fecit : qualis est 5lex Furia testamentaria , quae plus quam mille assium le-gatum mortisue causa prohibet capere , praeter exceptaspersonas, et aduersus eum qui plus ceperit quadrupli poe-nam constituit.

3 ex aut rogatur , id est fertur , aut abrogatur , id est oprior lex tollitur, aut derogatur, id est pars primae legistollitur, aut subrogatur, id est adicitur aliquid primae legi,aut obrogatur, id est mutatur aliquid ex prima lege . . . .

4 ores sunt tacitus consensus populi longa consuetudineinueteratus. 5

[I DE LIBERTIS]

5 ibertorum genera sunt tria, ciues Romani, Latini Iu-niani, dediticiorum numero.

6 iues Romani sunt liberti, qui legitime manumissi sunt,id est uindicta aut censu aut testamento, nullo iure impe- 20

7 diente. Vindicta manumittuntur apúd magistratum populi

8 Romani, uelut consulem praetoremue uel proconsulem. Censumanumittebantur olim qui lustrali censu Romae iussu do-

1 titulum operis suppeditant fragmenta qúae in Dig. et Coll. extant:tituli ex corpore ulpiani C JJ 2 - 3 in C post p. 6, 3 confirmat leguntur,cf. praef. p. 3 11 2 ante prohibet fere talia supplenda sunt : leges aut per-fectae sunt aut imperfectae aut minus guara perfectae. perfecta lex est. . . . imperfecta lex est, quae fieri aliquid uetat, nec tamen si factumsit, rescindit : qualis est lex Cincia, quae plus quam . . . donare pro-hibet cognatis] fortasse fuerit personis (J 3 rescindet C 11 4 rescin-det C 11 6 ascium legatum C, asses legati Huschiie JJ 8 poena C40 lex] ex C 11 14 primae legis Cuiacius, prima C JJ 4 3 obrogat C

1 4. 1 5 indici rubricarwm praemittuntur, cf. praef. p. 3 JJ 44 moris C1

4 9 manumissi . . . 20 uindicta aut i4k C omissa duce Gaio J, 17 additasunt JJ 24 populi . . . 22 praetoremue uel Lachmann, praeturimue ue-lut consulem C



Vp4

9 minorum inter - ciues Romanos censum profitebantur. Vttestamento manumissi liberi sint, lex duodecim tabularum

facit, quae confirmat0 . . . hodie autem ipso iure liberi sunt ex lege Iunia,qua lege Latini fiunt nominatim inter amicos manumissi. 5

11 Dediticiorum numero sunt qui poenae causa uincti sunta domino, quibusue stigmata scripta fuerunt, quiue propternoxam torti nocentesque inuenti sunt, quiue traditi sunt,ut ferro aut cum bestiis depugnarent, uel in l udum uelcustodiam coniecti fuerunt, deinde quoquo modo manumissi 4 o

sunt : idque lexAel i a Sentia facit.

2 adem lege cautum est, ut minor triginta annorumronseruus uindieta manumissus ciuis Romanus non fiat, nisi

apud consilium causa probata fuerit : ideo sine consilio ma-umissum Caesaris seruum manere putat. testamento uero 45

manumissum perinde haberi iubet, atque si domini uolun-3 tate in libertate esset, ideoque Latinus fit. Eadem lex eum

dominum, qui minor uiginti annorum est, prohibet seruummanumittere, praeterquam si causan'apud consilium pro-

13 auerit. In consilio autem adhibentur Romae quinque se- 20

natores et quinque equites Romani , in prou ncüs uiginticiues Romani. Ab eo domino qui soluendo

on est seruus testamento liber esse iussus et heres in-stitutus, et si minor sit triginta annis uel in ea causa sit,ut dediticius fieri debeat, ciuis Romanus

llenesheres fit: si 25

tamen alius ex eo testamento nemo êres sit. quod si

duo pluresue liben heredesque esse iussi sint, primo locoscriptus liber et heres fit, quod et ipsum lex Ael i a ent.ia 5 facit. Eadem lex in fraudem creditoris et patroni manu-

^^ reciperatores

mittere prohibet. 0

. , . ,. ¡. . . . . . _ .. . . . . , . . ,, . .^_ .^ _ .r.,-. . . , . ,. . .^., . , , ,. . , ., . . . . . . . . , , . , ,.^ . , . ,3 post confirmat in C sequuntur p. 5, 2-4 3, cf. praef. sententiam sic

fere expleas quae confirmat ea quae testator de suis rebus disposuerit 114 initio § 40 talia fere interciderunt : qui non legitime manumissi erant,

sed nuda dominorum uoluntate libertate donati erant , olim quidemerui remanebant, praetor autem eos in libertatis possessione tueba-tur 11 5 fiunt] sunt C 11 nominatim Hugo, nominati* Ca (fortasse nihilaliud nisi interpunctionis signum erasum est) II 7 quibusue stigmataCuiacius, quibus uestigia C 11inscripta Gai. 1, 15', cf. tamen Quinctilian.7, 4, 14 11 quiue Schilling , qui C 1 _ 9 uel in ludum om. C , suppl .Schilling ex Gaio 4, 13" 111 4 alia sentia] ascia C 11 42 legem C 1{ 14 con-silium C 1145 caesaris C, lex Aelia Sentia Hert z , Cassius Puchta 1120 ro-mani C 11 24 prouincia C II 22 receperatoris C 11 soluendus C 11 23 te-stamenti C 11 institu**tus Ca 1 25 fit] sit C 11 28 aelia sential ascia p 29

f r aude C



7 lp. 4

16 ui tantum in bonis, non etiam ex iure Quiritium ser-uum habet, manumittendo Latinum facit. in bonis tantumalicuius seruus est uelut hoc modo , si ciuis Romanus a

ciue Romano seruum emerit, isque traditus ei sit nequetamen mancipatus ei neque in iure cessus neque ab ipso 5anno possessus sit : nam quamdiu horum quid fiat, is ser-uus in bonis quidem emptoris est, ex iure Quiritium au-tem uenditoris est. Mulier, quae in tutela est, item pu-

18 pillus et pupilla manumittere non possunt. Communemseruum unus ex dominis manumittendo partem suam amit- 10

tit, eaque adcrescit socio, maxime si eo modo manumiserit,quo, si proprium haberet, ciuem Romanum facturus esset.nam si inter amicos eum manumiserit, plerisque placet eum

49 nihil egisse. Seruus, in quo alterius est ususfructus, al-terius proprietas, a proprietatis domino manumissus liber 15

non fit, sed seruus sine domino est.20 ost mortem heredis aut ante institutionem heredis te-

stamento libertas dari non potest, excepto testamento mili-24 tis. Inter medias heredum institutiones libertas data utris-

que adeuntibus non ualet. solo autem priore adeunte iure 20

antiguo ualet : sed post legem Papiam Poppaeam, quae par-tem non adeuntis caducam facit , si quidem primus heresuel ius liberorum uel ius antiquum habeat, ualere eam posseplacuit: quod si non habeat, non ualere constat, quod loconon adeuntis legatarii patres heredes fiunt. sunt tamen qui 25

22 et hoc casu ualere eam posse dicunt. Qui testamento liberesse iussus est, mox quam uel unus ex heredibus adierit

23 hereditatem, liber fit. Insta libertas testamento potest darihis seruis, qui testamenti faciendi et mortis tempore ex iureQuiritium testatoris fuerunt. 0

Lex Fufia Caninia iubet testamento ex tribus seruis nonplures quam duos manumitti, et usque ad decem dimidiampartem manumittere concedit : a decem usque ad trigintatertiam partem, ut tamen adhuc quinque manumittere liceat

1 jure] ius C 11 4 isqui C 11 6 anno in litura scripsit manus altera 1

7 ex iure] et us C 1 110admttit C 11 1 5 a] ad C 11 19 utriusque C 121poan peiam Ca 1 23 liberorumuel ius Lachmann, om. C: possis

etiam cum Mommseno patri s uel ius supplere 11ual er e C" (manus se-cunda), ual e** C a 1 26 eam] ei us eam C 11 27 quamuel Marezoll,quamui s C 11 29 qui] qui et Boecking 11 ex iure] e t ius C 11 30 te-sta***tores C 11 31test amentum C 11 33 dec imo C: expectes ab unde-cim et similiter infra p. 8, 1 a XXXI et 3 a CI



N'lp. 4. i ---

aeque ut ex priori numero : a triginta usque ad centuniquartam partem, aeque ut decem ex superiori numero libe-rari possint : a centum usque ad quingentos partem quin-

tam , similiter ut ex antecedenti numero uiginti quinquepossint fieri liberi. et denique praecipit, ne plures omnino 525 quam centum ex cuiusquam testamento liberi fiant. Eadem

lex cauet, ut libertates seruis testamento nominatim dentur.

{II DE STATV LIBERO VEL STATV LIBERIS]

1 ui sub condicione testamento liber esse iussus est,2 statu liber appellatur. Statu l.iber, quamdiu pendet condi- 4 o3 cio, seruus heredis est. Statu liber seu alienetur ab heredesiue usucapiatur ab aliquo , libertatis condicionem secum4 trahit. Sub hac condicione liber esse iussus, SI DECEM MILIA

HEREDI DEDERIT, etsi ab herede abalienatus sit, emptori dandopecuniam ad libertatem perueniet : idque lex duodecim ta- 4 5

5 bularum iubet. Si per heredem factum sit, quo minus statuliber condiciona pareat, proinde fit liber, atque si condicio

6 expleta fuisset. Extraneo pecuniam dare iussus et liberesse, si paratus sit dare, et is, cui iussus est dare, aut nolitaccipere aut antequam acceperit moriatur, proinde fit liber, 0

c si pecuniam dedisset.7 ibertas et directo potes dan hoc modo: LIBER ESTO,

LIBER SIT, LIBERVM ESSE IVBEO, et per fideicommissum, ut puta :ROL, FIDEI COMMITTO HEREDIS MEI , VT STICHVM SERVVM MAPTV-

8 MITTAT. Is, qui directo liber esse iussus est, orcinus fit li- 5bertus: is autem, cui per fideicommissum data est libertas,

9 non testatoris, sed manumissoris fit libertus. Cuius fideiommitti potest ad rem aliquam praestandam, eiusdem etiam,.10 libertas fidei committi potest. Per fideicommissum libertas

dari potest tam proprio seruo testatoris quam heredis aut le- e

1 gatarii uel cuiuslibet extranei seruo. Alieno seruo per fidei-commissum data libertate si dominus eum iusto .pretio nonuendat, extinguitur libertas, quoniam nec pretii computatio

12 pro libertate fieri potest. Libertas sicut dari , ita et adimi

2 numerum C 11 4 numerum C praecepit C libero] libe-rum C I) 10 statu liber ante quamdiu om. Ca II 4 4 estorn. C 2 usu-capiatur Cuiacius, suscipiatur C 5 pecu*niam Ca ex om. C a16 herede C 8 et] ut C 9 nollet C 4 stichum Mjraeus, istecum

a5 fi liberto C ^^ 31 fide commi so uCaltera),

II 34 libertatemem fieri CC

I)



9 lp. 2. 3

tam testamento quam codicillis testamento confirmatis potest,ut tamen eodem modo adimatur, quo et data esta

[III DE L ATINIS]

Latini ius Quiritium consequuntur his modis: beneficioprincipali, liberis , iteratione , militia , naue , aedificio, pi- 5strino: praeterea ex senatus consulto +uulgo quae sit terenixa. Beneficio principali Latinus ciuitatem Romanam ac-

3 cipit, si ab imperatore ius Quiritium impetrauerit. Liberisius Quiritium consequitur Latinus, qui minor triginta anno-

rum manumissionis .tempore fuit. nam lege Iunia cautum 1 oest, ut si ciuem Romanam uel Latinam uxorem duxerit, te-statione interposita, quod liberorum quaerendorum causauxorem duxerit, postea filio filiaue nato nataue et anniculofacto possit apud praetorem uel praesidem prouinciae causamprobare et fieri ciuis Romanus tam ipse quam filius filiaue 15

eius et uxor, scilicet si et ipsa Latina sit : nam si uxor ciuisRomana sit, partus quoque ciuis Romanus est ex senatus

4 consulto, quod auctore diuo Hadriano factum est. Iterationefit ciuis Romanus, qui post Latinitatem quam acceperat, ma-ior triginta annorum iterum iuste manumissus est ab eo , cu- 2o

ius ex jure Quiritium seruus fuit. sed huic concessum estex senatus consulto etiam liberis ius Quiritium consequi.

5 Militia ius Quiritium accipit Latinus, si inter uigiles Romaesex annis militauerit, ex lege Visellia. praeterea ex senatusconsulto concessum est ei , ut, si triennio inter uigiles mili- 25

6 tauerit , ius Quiritium consequatur. Naue Latinus ciuitatemRomanam accipit, si non minorem quam decem milium mo-diorum nauem fabricauerit et Ilomam sex annis frumentumportauerit, ex edicto diui Claudii.

1 tam] tatem C4 atinius quiritium C ji 5 pristino C 116 ex]et C II uulgo quaesit te re nexa C: uulgo quaesitum enixa Lachman.n,uulgo quaesitos tres enixa Boecking, mulier quae sit ter enixa Hei-mbach :

alii no men senatus consulti in uulgo latere putant 1 ciue C N 13 du-xit C necullo C 4 causa C 5 ciuem romanum C, ciues ro-mani Lachmann II 18 diui atriani C 9 postquam latinitatem ac-ceperat ser II 1 ex ius C II 22 ex] ut ex Cb (manus at er a), u* exCa iben C 3 si om C 4 uisillia C raeterea] posteaFaber recte, cf. Gai. 1, 52b ii 26 naui C iuitate romana C 7 mi-nore C ilia C 3 roma C



Vlp.4.5 0

[IV DE HIS QVI SYI IVRIS SYNT]

1 ui iuris sunt familiarum suarum principes, id est pater

2 familiae itemque mater familiae. Qlii matre quidem certa,patre autem incerto nati sunt, spurii appellantur.

[V DE HIS QVI IN POTESTATE SYNT]

1 n potestate sunt liberi parentum ex iusto matrimonionati.

9 Iustum matrimonium est, si inter eos qui nuptias con-trahunt conubium sit , et tam masculus pubes quam feminapotens sit, et utrique consentiant, si sui iuris sunt, aut etiarn 1 0

3 parentes eorum, si in potestate sunt. Conubium est uxoris4 iure ducendae facultas. Conubium habent ciues Romani cum

ciuibus Romanis : cum Latinis autem et peregrinis ita , si5 6 concessum sit. Cum seruis nullum est conubium. Inter pa-

rentes et liberos infinite cuiuscumque gradus sint conubium 15non est. inter cognatos autem ex transuerso gradu olim qui-dem usque ad quartum gradum matrimonia contrahi non po-

terant : nunc autem etiam ex tertio gradu licet uxorem du-cere , sed tantum fratris filiam , non etiarn sororis filian/ autamitam uel materteram, quamuis eodem gradu sint. eam, 20

quae nouerca uel priuigna uel nurus uel socrus nostra fuit,7 uxorem ducere non possumus. Si quis eam quam non licet

uxorem duxerit , incestum matrimonium contrahit : ideoqueliberi in potestate eius non fiunt , sed quasi uulgo conceptispurii sunt. 5

8 onubio interueniente liberi semper patrem sequuntur :non interueniente conubio matris condicioni accedunt , ex-cepto eo qui ex peregrino et ciue Romana peregrinus nasci-tur, quoniam lex Minicia ex alterutro peregrino natum dete-

9 rioris parentis condicionen sequi iubet. Ex ciue Romano et 30

3 certa om. C §§ 6. 7 ex titulo de nuptiis excerpsit Coll., cf.praef. p. 3 ex] et C8 iusto C9 tam a masculos C 2 conu-bium ** habent C a 5 infinite om. Coll. sit Coll., om. C 8 etiamom. Coll. II 19 tantum Coll., tamen C ratres Cafilia non Cfilia C, om. Coll. ut amita uel matertera C, nec amitam necmaterteram (-ra Coll.w Coll. v) Coll. 0 sint Coll., sit C am quaeColl., eademque uxore C 1 norus Ca, quae nurus Coll. II nostraom. Coll. 2 uxorem Coll., om. C (cf. ad u. 20) 4 eis Coll. on-concepti Ca25 perei Ca, spurei C b 1 6 conubium ** inter-uenienterri C 7 conditione C 8 eo] eum C 9 quoniam * (nonodo) lex Ca inicia Gai. 1, 78, mensia C ato deteriores parentesconditione C



11 lp. 5. 6

Latina Latinus nascitur et ex libero et ancilla seruus, quo-niam, cum his casibus conubia non sint, partus sequitur ma-

4 0 trem. In bis, qui iure contracto matrimonio nascuntur, con-ceptionis tempus spectatur: in his autem , qui non legitimeconcipiuntur, editionis. ueluti si ancilla conceperit, deinde smanumissa pariat, liberum parit: ñam quoniam non legitimeconcepit, cum editionis tempore libera sit, partus quoque li-ber est.

[vI D E OTIBYS1

1 2 os aut datur aut dicitur aut promittitur. Dotem dicere 4 opotest mulier quae nuptura est et debitor mulieris, si iussueius dicat : item parens mulieris uirilis sexus per uirilemsexum cognatione iunctus , uelut pater auus paternus. darepromittere dotem omnes possunt.

3 os aut profecticia dicitur, id est quam pater mulieris 4 5dedit, aut aduenticia, id est ea quae a quouis alio data est.

4 Mortua in matrimonio mullere dos a patre profecta adpatrem reuertitur, quintis in singulos liberos in infinitum re-lictis penes uirurn. quod si pater non sit, apud maritum r e-

5 manet: Aduenticia autem dos semper penes maritum re- 20

manet, praeterquam si is qui dedit, ut sibi redderetur, sti-pulatus fuera: quae dos specialiter recepticia dicitur.

6 iuortio facto , si quidem sui iuris sit mulier , ipsa ha-bet rei uxoria.e actionem , id est dotis repetitionem. quod siin potestate patris sit , pater adiuncta filiae persona habet 25actionem rei uxoriae : nec interest, aduenticia sit dos an

7 profecticia. Post diuortium defuncta muliere heredi eiusactio non aliter datur , quam si moram in dote mulieri red-denda maritus fecerit.

8 os si pondere numero mensura contineatur , annua bi- 30

ma trima die redditur, nisi si ut praesens reddatur conue-nerit. reliquae dotes statim redduntur.

9 etentiones ex dote fiunt aut propter liberos aut propter

2 sequi C JJ 3 matrimonium C4 empus spectatur Tilius, tem-pore exceptatur C JJ 10 pro*mittitur C a J 2 tem Aleander , insti-tutus C (permutatis notis) JJ 15 aut] autem C JJ 17 post muliere in Cnihil erasum , sed propter membranae uitium uacuum spatium relictumest JJ 22 fuit C JJ 24 rei uxoriae Faber, JJ actione C iJ id estd. rep. del. Faber JJ 25 adiunctae C 6 rei uxoriae Cuiacius, re ueraC (notis permutatis) II 27 mulierem C JJ 30 numerum C Ji 34 trima)trima (sic uacuo spatio ante a relicto) C II die reddetur C JJ siam. Ca JJ 33 retenteones Ca O aut propter liberos Tilius, om. C



Vp 6. 7 12

mores aut propter impensas aut propter res donatas aut pro-10 pter res amotas. Propter liberos retentio fit, si culpa mu-

lieris aut patris cuius in potestate est diuortium factum sit :tune enim singulorum liberorum nomine sextae retinenturex dote , non plures tamen quam tres. sextae in retentione 5

11 sunt, non in petitione. Dos, quae semel funeta est, ampliusfungi non potest, nisi aliud matrimonium sit.

12 orum nomine grauiorum quidem sexta retinetur, le-uiorum autem octaua. grauiores mores sunt adulterio tan-

13 tum, leuiores omnes reliqui. Mariti mores puniuntur in ea -i oquidem dote , quae a die reddi debet , ita ut propter maioresmores praesentem dotem reddat, propter minores senummensum die. in ea autem, quae praesens reddi solet, tan-tum ex fructibus íubetur reddere, quantum in illa dote quaetriennio redditur repraesentatio facit. 5

14. mpensarum speeies sunt tres : aut enim necessariae di-15 cuntur aut utiles aut uoluptuosae. Necessariae sunt impen-

sae , quibus non factis dos deterior futura est , uelut si quis16 ruinosas aedes refecerit. Vtiles sunt, quibus non factis qui-

dem deteri'or dos non fuerit , factis autem fructuosior effecta 2o17 est, ueluti si uineta et oliueta fecerit. Voluptuosae sunt,

quibus neque omissis deterior dos lieret neque factis fruc-tuosior effecta est : quod euenit in uiridiariis et picturis si-milibusque rebus.

[VII DE IVRE DONATION VM INTER T VYOREM1 5

1 Inter uirum et uxorem donatio non ualet nisi certis excausis , id est mortis causa , diuortii causa , serui manumit-tendi gratia. hoc amplius principalibus constitutionibus con-cessum est mulieri in hoc donare uiro suo , ut is ab impera-tore lato clauo uel equo publico similiue honore honoretur. 0

2 i maritus diuortii causa res amouerit , rerum quoqueamotarum actione tenebitur.

3 i maritus pro muliere se obligauerit uel in rem eius

6 dos sqq.] haec uerba quid sibi uelint et quomodo cum retentionepropter liberos concessa cohaereant, non intellegitur alium C 1

8 sexta retinetur Cuiacius, sexte retinentur C 11 9 grauioris ** (uel *)moris Ca ; adulterio C, adulterium Boecking 11 11 a] annua bimatrima Cuiacius ; ut om. C 11 44 quae triennio Flugo, quadriennio C 145 repraesentatio Cuiacius, repensatio C 11 46 repensarum C 11 22 fruc-tior C 3 quod] quae C 11 31 maritus C, mulier Mommsen 11 mo-uerit C b manta secunda), moue*** uel moue**** Ca



13 Ip. 7. 8

impenderit, diuortio facto eo nomine cauere ,sibi solet stipu-latione tribunicia.

4.In potestate parentum sunt etiam hi liberi,' quorum

causa probata est, per errorem contracto matrimonio interdisparis condicionis personas: nam seu ciuis Romanus fati- 5nam aut peregrinara uel eam quae dediticiorum numero estquasi ciuem Romanam per ignorantiam uxorem duxerit, sineciuis Romana per errorem peregrino uel el qui dediticiorumnumero est quasi ciui Romano aut etiam quasi Latino ex legeAelia Sentia nupta fuerit, causa probata ciuitas Romana da- 10

tur tamo liberis quam parentibus praeter eos qui dediticiorumnumero sunt, et ex eo fiunt in potestate parentum liberi.

[VIII DE ADOPTIONIBVS]

1 on tantum naturales liberi in potestate parentum sunt,2 sed etiam adoptiui. Adoptio fit aut per populum aut per 1 5

praetorem uel praesidem prouinciae. illa adoptio , quae per3 populum fit , specialiter adrogatio dicitur. Per populum qui

sui iuris sunt adrogantur: per praetorem autem filii familiae4. a parentibus dantur in adoptionem. Adrogatio Romae dum-

taxat lit, adoptio autem etiam in prouinciis apud praesides. 20

5 Per praetorem uel praesidem prouinciae adoptari tam mas-culi quam feminae , et tam puberes quam impuberes pos-sunt : per populurn uero Romanum feminae non adrogantur :pupilli antea quidem non poterant adrogari , nunc autem

6 possunt ex constitutione diui Antonini. Hi qui generare non 25

possunt, uelut spado, utroque modo possunt adoptare. idem

7 iuris est in persona caelibis. Item is qui filium non habet in8 locum nepotis adoptare potest. Si pater familiae adrogandumse dederit , liberi quoque. eius quasi nepotes in potestatefiunt adrogatoris. Feminae uero neutro modo possunt ad- 30

optare, quoniam nec naturales liberos in potestate habent.

1 solent C (( 5 dispares condignis personarum C 6 numerum C ((7 ciuem romanam Boecking, orn. C (( 9 numerum C uasi ciui ro-mano Hollweg, o9n. C (( 10 aelia sentia] ascia C (( romana datur Boec-king, reddatur C (( 42 numerum C(( 19 adoptione C umtaxatLachma.nn, data C (cf. 22, 5'2) i( 20 prouincia C(( 23 feminae Ca , fe-minae quidem C b manus secunda?) (( arrogant C(( 24 antea Tilius,autem C(( 26 modo potest C



Vlp. 9-11 14

[IX DE BIS QVI IN MANV SVNT]

Farreo conuenitur in manum certis uerbis et testibus Xpraese ntibus et sollemni sacrificio facto , in quo panis quoquefarreus adhibetur.

QVI IN POTESTATE MANCIPIOVE SVNT QVEMADMODVM E0 IVRE 5

LIBERENTYR]

1 iberi parentum potestate liberantur emancipatione, idest si , posteaquam mancipati fuerint, manumissi sint. sedfilius quidem ter mancipatus ter manumissus sui iuris fit : id

enim lex duodecim tabularum iubet his uerbis : siPATER FI— 10

LIVM TER VENVM DABIT, FILIVS A PATRE LIBER ESTO. ceterl autemliberi praeter filium tam masculi quam feminae una manci-

2 patione manumissioneque sui iuris fiunt. Morte patris filiuset filia sui iuris fiunt.: morte autem aui nepotes ita demum

suiiurisfiunt, si post modem aui in potestate patris futuri 5

non sunt, uelut si moriente auo pater eorum aut iam decessitut de potestate dimissus est : nam si mortis aui tempore

pater eorum in potestate eius sit, mortuo auo in patris sui3 potestate fiunt. Si patri uel filio agua et igni interdictum sit,

patria potestas tollitur, quia peregrinus fit is , cui agua et 0

gni interdictum est : neque autem peregrinus ciuem Roma-um neque ciuis Romanus peregrinum in potestate habere

1 potest. Si pater ab hostibus captus sit, quamuis seruus ha-tium fiat, Lamen cum reuersus fuerit, omnia pristina iura

recipit jure postliminü. sed quamdju apud hostes est, patria 25

potestas in filio eius interim pendebit, et cum reuersus fueritab hostibus, in potestate filium habebit : si uero ibi deces-serit, sui iuris filius erit. filius quoque si captus fuerit ab

hostibus, similiter propter ius postliminii patria potestas in-5 terim pendebit. In potestate parentum esse desinunt et hi, 0

q lamines Diales inaugurantur et quae uirgines Vestae ca-iuntur.

1 pro qui requiritur quae onuenitur C, conuenit uxor Hugo (3 panes quoque farreos C (( 9 id enim Tidius, idem C (( 11 dauit C16 iam] etiam C 4 neque C, ne*que Ca (( 31 diva(is Ca

[XI DE TVTELIS]

1 utores constituuntur tau masculis quam feminis. sedrnasculis quidem impuberibus dumtaxat propter aetatis infir- 35



15 ip. 4 4

mitatem, feminis autem tam impuberibus quam puberibus,et propter sexus infirmitatem et propter forensium rerurnignorantiam.

2 utores aut legitimi sunt aut senatus consultis constitutiaut moribus introducti.3 egitimi tutores sunt , qui ex lege aliqua descendunt :

per eminentiam autem legitimi dicuntur, qui ex lege duo-decim tabularum introducuntur , seu palam , quales sunt

^ agnati, seu per consequentiam, quales sunt patroni. Agnatisunt a patre cognati uirilis sexus per uirilem sexum deseen- 4odentes eiusdem familiae , ueluti patrui , fratres , filii fratris,

5 patrueles. Qui liberum caput mancipatum sibi uel a parenteuel a coemptionatore manumisit, per similitudinem patroni6 tutor efficitur , qui fiduciarius tutor appellatur. Legitimi tu-7 tores alii tutelam in iure cedere possunt. Is, cui tutela in 1 5

iure cessa est, cessicius tutor appellatur. qui siue mortuusfuerit siue capite minutus siue alii tutelam in.iure cesserit,redit ad legitimum tutorem tutela. sed et si legitimus de-cesserit aut capite minutus fuerit, cessicia quoque tutela ex-

8 tinguitur. Quantum ad agnatos pertinet, hodie céssicia tu- 20tela non procedit, quoniam permissum erat in iure cederetutelam feminarum tantum , non etiam niasculorum , femina-rum autem legitimas tutelas lex Claudia sustulit excepta tu-tela patronorum.

9 0 egitima tutela capitis deminutione amittitur. Capitis 2511 minutionis species sunt tres, maxima, media , minima. Ma-

xima capitis deminutio est, per quam et ciuitas et libertasamittitur : ueluti cum incensus aliquis uenierit, aut quodmulier alieno seruo se iunxerit denuntiante domino et an-1 cilla facta fuera ex senatus consulto Claudiano. Media ca- 30pitis deminutio dicitur, per quam sola ciuitate amissa liber-tas retinetur : quod fit in eo cui agua et igni interdicitur.

13 Minima capitis deminutio est, per quam et ciuitate et liber-tate salua status dumtaxat hominis mutatur : quod fit ad-optione et in manum conuentione. 5

1 tam om. C(( 3 ignoratia C 1 4 senatis C a? (( 6 qui orn. C(J 8 pa-1am Vahlen, perpalam C 119 agniti C agniti C 11 11 patrui post fra-tris collocat Charondas (i 12 patruelis C 1( 13 quoemptianatore C 1

15 alii tutela C 11 46 concessa C(( cessicus CII 47 tutela C 1 iniure cesserit Roeder, processerit C 11 20 cessia C 2 tutela C 1(23 sustinet C (( 28 uenerit C(( aut mulier, quod alieno s. s. i., de-nuntiante domino eius ancilla Huschke 1( 35 manu conditione C



Vip. 1 4 .6, —

4 4 estame nto quoque nominatim tutores dati confirmantureadem lege duodecim tabularum , his uerbis : VTI LEG ASSIT

SVPER PECVNIA TVTELAVE SVAE REI, ITA IVS ESTO : qui tutores da-15 tiui appellantur. Dari testamento tutores possunt liberis qui16 in potestate sunt. Testamento tutores dari possunt lii, cum s

quibus testamenti faciendi ius est , praeter Latinum Iunia-num : nam Latinus habet quidem testamenti factionem , sed

17 tamen tutor dari non potest : id enim lex Iunia prohibet. Sicapite demnutus f uer t tutor testamento datus, non amittittutelam: sed si abdicauerit se tutela, desinit esse tutor : ab- 4 0

dicare autem est dicere nolle se tutorem esse. in iure cedere

autem tutelam testamento datus non potest : nam et legitimusin jure cedere potest, abdicare se non potest.18 ex Afilia iubet mulieribus pupillisue non habentibus

tutores dari a praetore et maiore parte tribunorum plebis, 4 5

quos tutores Atilianos appellamus. sed quia lex Atilia Romaetantum locum habet, lege Iulia et Titia prospectum est, ut inprouinciis quoque similiter a praesidibus earum deatur tu-

19 tores. Lex lunia tutorem fieri .iubet Latinae uel Latini im-

puberis eum, cuius etiam ante manumissionem ex jure Qui-20

20 ritium fuit. Ex lege Iulia de maritandis ordinibus tutor da-tur a praetore urbis ei mulieri uirginiue , quam ex hac ipsalege nubere oportet. ad dotem dandam dicendam promitten-damue, si legitimum tutorem pupillum habeat. sed posteasenatus censuit, ut etiam in prouinciis quoque similiter a 25

21 praesidibus earum ex eadem causa tutores dentur. Praetereaetiam in locum muti furiosiue tutoris alterum dandum esse

22 tutorem ad dotem constituendam senatus eensuit. Item exsenatus consulto tutor datur mulieri ei , cuius tutor abest,praeterquam si patronus sit qui ahest : nam in locum patroni 30absentis alter peti non potest nisi ad hereditatem adeundamet nuptias contrahendas. idemque permisit in pupillo patroni

23 filio. Hoc amplius senatus censuit , ut, si tutor pupilli pupil-laeue suspectus a tutela submotus fuerit, uel etiam iusta decausa excusatus, in locum eius tutor alius detur. 5

24 oribus tutor datur mulieri pupilloue , qui cum tutoresuo lege aut legitimo iudicio agere uult, ut auctore eo agat

2 legem C 11 3 pecuniam tutelabae C 11 dauiti C 11 7 factione C 112 tutela C 11 4 8 prouincia C 11 49 tutore C 11 latinis inpuberibus C20 ex iure Tilius, qui ius C 11 22 urbano Schilling 5 prouintia C31 aliter C b 11 35 detur om C



17 1p. 44 42

(ipse enim tutor in rem suam auctor fieri non potest) , quipraetorius t u tor dicitur, quia a praetore urbis dari consueuit.

25 upillorum pupillarumque tutores et negotia gerunt etauctoritatem interponunt : mulierum autem tutores auctorita-

26 tem dumtaxat interponunt. Si plures sunt tutores, omnes 5in omni re debent auctoritatem accommodare praeter eos quitestamento dati sunt : nam ex his uel unius auctoritas sufficit.

27 utoris auctoritas necessaria est mulieribus quidem inhis rebus : si lege aut legitimo iudicio agant, si se obligent,si ciuile negotium gerant, si libertae suae permittant in con- 10tubernio alieni serui morari, si rem mancipii alienent. pupil-lis autem hoc amplius etiam in rerum nec mancipii alienationetutoris auctoritate opus est.

28 iberantur tutela masculi quidem pubertate. puberemautem Cassiani quidem eum esse dicunt, qui habitu corporis 45

pubes apparet, id est qui generare possit : Proculeiani autemeum, qui quattuordecim annos expleuit: uerum Priscus eumpuherem esse , in quem utrumque concurrit et habitus cor-poris et nurnerus annorum. feminae autem tutela liberan-

tur. ... 0

[YI DE Cv RATO RBVS1

1 urat:ores aut legitimi sunt, id est qui ex lege duodecimtabularum dantur, aut honorarii , id est qui a praetore con-

2 stituuntur. Lex duodecim tabularum furiosum itemque pro-digum , cui bonis interdictum est, in curatione iubet esse 25

3 agnatorum. A praetore constituitur curator, quem ipse prae-

tor uoluerit, libertinis prodigis itemque ingenuis, qui extestamento parentis heredes facti male dissipant bona : hisenim ex lege curator dari non poterat, cum ingenuus quidemnon ab intestato, sed ex testamento heres factus sit patri, 30

libertinus autem nullo modo patri heres fieri possit, qui necpatrem habuisse uidetur , cum seruilis cognatio nulla sit.Praeterea dat curatorem ei etiam , qui nuper pubes factusidonee negotia sua tueri non potest.

2 praetorianus C, cf. Gai. 1, 184 om. C rbano Schilling6 auctoritate C testamento Cuiacius, tunc C II 8 auctoritas * (est?)neo. C a 4 mancipia C 3 auctoritatem C 11 17 uerum] .neratiusHugo 11 eum] cum C 11 48 esse] esse putat Vahlen 1120 sententiam exGajo 1, 194 expleas, cf. infra 29, 3 11 26 agnitorum Ca27 ngenuusCa I 0 sit] si C 2 cognati C

2



Vlp. 13-46 18

[XIII DE CAELIBE ORBO ET SOLITARIO PATRE ]

4Lege fulja prohibentur uxores ducere senatores graden]

liberique eorum libertinas et quae ipsae quarumue patermaterue artem ludicram fecerit , item corpore quaestum fa-2 cientem. Ceteri autem ingenui prohibentur ducere lenam et 5

a lenone lenaue manumissam et in adulterio deprehensamet iudicio publico damnatam et quae artera. ludicranl fecerit :adicit Mauricianus et a senatu damnatam.

[XIV DE POENA LEGIS IVLIAE ]

Feminis lex Iuliaa morte uiri anni trihuit uacationem. .^ o

a diuortio sex mensura, lex autem Papia a morte uiri benni.

a repudio anni et sex mensura.

[XV DE DECIIiIS •1 ir et uxor inter se matrimonii nomine decilllam capere

possunt. quod si ex alio matrimonio liberos superstites habe- ^ 5

ant , praeter decimam , quam inatrimonii nomine capiunt.

2 totidem decimas pro numero liberorum accipiunt. Iteni coiii-nlunis filius filiaue post nominum diem amissus amissaueunan decimam adicit : duo autem post I1o97211a.UM die ra amissi

3 duas decimas adiciunt. Praeter decimam etiam usumfructum 20

tertiae partis bonoruin [eius] capere possunt , et quandoque4 liberos habuerint, eiusdem partis proprietatem. Hoc aluplius

mulier praeter decimam dotem caper°e potest legatam sibi.

[XVI DE SOLIDI CAPACITATE INTER VIRVM ET V x O R E M ]1 liquando uir et uxor ini.er se solidum capere possunt: 25

uelut si uterque uel alteruter eorum nondum eius aetatissint, a qua' lex liberos exigit; id est si uir minor annorumXXV sit aut uxor annorum XX minor : iteni si utrique lege.Papia finitos anuos in matrimonio excesserint , id est uir LXanuos , uxor L : item si cognati inter se coierint usque ad 30

sextum gradum : aut si uir absit, et donec abest et intra an-

4 cele C (( 4 item c. q. facientem delet et corpore q. fac. et post5 ducere supplet Mommsen, cf. Dig. 2 , 43'. 44 pr J 6 lenaue] le-nam C () adulterium deprehensa C publicum damnata C arte C 18 a om. Casenatus C (( 4 4 menses C(( 12 menses C 5 mati-monio C a? II 19 nominum diem Merillius, nono die C 3 capereSchilling, ona. C (( 27 sunt aut. qua C (( 30 cogerunt C (( 34 absit reipublicae causa ahsit Gothofredus best et] abesset C



19 lp. 16. 17

4 a num , postquam abesse desierit. Libera inter eos testamentifactio est , si ius liberorum a principe impetrauerint , aut sifilium filiamue communem habeant, aut quattuordecim anno-rum filium uel filiam duodecim amiserint , uel si duos trimosuel tres post nominum diem amiserint, ut intra annum tamen 5et sex menses etiam unus cuiuscumque aetatis impubes amis-sus solidi capiendi ius praestet. item si post mortem uirimiura decem menses uxor ex eo pepererit, solidum ex boniseius capit.

^ liquando nihil inter se capiunt , id est si contra legem 4 oIuliam Papiamque .Poppaeam contraxerint matrimonium, uerbigratia si famosam quis uxorem duxerit, aut libertinam senator.

3 tii intra sexagesimum uel quae intra quinquagesimumannum neutri legi paruerit, licet ipsis legibus post hanc aeta-tem liberatus esset , perpetuis tamen poenis tenebitur ex 15senatus consulto Perniciano : sed Claudiano senatus consultomaior sexagenario si minorem quinquagenaria duxerit , per-inde habebitur , ac si minor sexaginta annorum duxisset

4 uxorem. Quod si maior quinquagenaria minori sexagenario

nupserit, impar matrimonium appellatur, et senatus consulto 20Caluisiano iubetur non proficere ad capiendas hereditates etlegata et dotes. itaque mortua muliere dos caduca erit.

[XYII DE CADYCIS1

Quod quis sibi testamento relictum , ita ut iure ciuilicapere possit , aliqua ex causa non ceperit , caducum appel- 25latur, ueluti ceciderit ab ē o : uerbi gratia si caelibi uel Latino

luniano legatum fuerit, nec intra dies centum uel caelebslegi paruerit uel Latinus ius Quiritium consecutus sit : aut.si ex parte heres scriptus uel legatarius ante apertas tabulas

2 decesserit uel pereger factus sit. Hodie ex constitutione im- 3operatoris Antonini omnia caduca 'fisco uindicantur, sed ser-

4 abesset C JI 4 duodecim in C restituit oatanus recens, duoce*

Cb, ont. C a uacuo spatio relicto J) 5 nonum C (I 7 prestat C (J 8 menses* etiam Ca J' peperit C JJ 2 famosa Cb, famusa ue,l famissa Ca II se-natus C(( 14 lege C 11post * hanc Ca etate C II 16 persicianoPerizonius, qui auctorem fuisse putat Persicum cos. a. 34 iJ 47 quinqua-genariam C II 18 habebitur C, haberi iubetur Huschke (i 20 et] ex C 124 caluisiano Augustinus, caluitiano C 2 et dotes; dotes C 4 re-licto C 1126 ceciderit Cuiacius, cecidit C 8 paruit C (I 30 deces=serint C eregrinus Cuiacius ¡J § 2 post § 3 transponi iubet Momm-sen, post titulum 18 ablegat Huschke 1 caducara C

9*



vip. 17--19 0

3 nato iure antiguo liberis et parentibus. Caduca cum suo onerefiunt : ideoque libertates et legata et fideicommissa ab eo datar,ex cuius persona hereditas caduca facta est , salua sunt. sci-

licet et legata et fideicommissa cum suo onere fiunt caduca.

[XVIII QYI HABEANT IVS ANTIQVVM IN C A D V C I S ]

Item liberis et parentibus testatoris usque ad tertiumgradum lex Papia ius antiquum dedit, ut heredibus illis in-stitutis , quod quis ex eo testamento non capit , ad hos perti-neat aut totum aut ex parte, prout pertinere possit.

[XIR DE DOMINIIS ET ADQVISITIONIBVS R E RV M 1

1 mnes res aut mancipii sunt aut nec mancipii. mancipiires sunt praedia in Italico solo, tam rustica, qualis est fun-dus, quam urbana, qualis domus : item iura praediorum ru-sticorum , uelut uia iter actus aquaeductus : item serui etquadrupedes, quae dorso colloue domantur, uelut houes muli 4 5equi asini. ceterae res neo mancipii sunt. elefanti et cameli,quamuis collo dorsoue domentur, nec mancipii sunt, quoniamhestiarum numero sunt.

Singularum rerum dominium nobis adquiritur mancipa-tione traditione usucapione in iure eessione adiudicatione lege. 20

3 ancipatio propria species alienationis est rerum man-cipii , eaque fit certis uerbis libripende et quinque testibus

4 praesentibus. Mancipatio locum habet inter ciues Romanos etLatinos colonarios Latinosque Iunianos eosque peregrinos,

5 quibus commercium datum est. Commercium est emendi 25

6 uendendique inuicem ius. Res mobiles non nisi praesentesmancipari possunt, et non plures quam quot manu capi pos-sunt. immobiles autem etiam plures simul et quae diuersislocis sunt mancipari possunt.

7 ráditio propria est alienatio rerum nec mancipii. ha- 30

rum rerum dominium ipsa traditione adprehendimus, scilicetsi ex iusta causa traditae sunt nobis.

4 onore C II 2 legato fideic. C scilicet C, sed Cuiacius i

7 ex C b, le C a 2 italico*solo C aam] aut C}} rust ico CII16 ceteres res e 9 dom inía C 0 in iure cessione usucapione C,

cf. § 8. 9 II 21 est] est et C 2 testes praesentes C 5 est emendi]emendi C a suppl. manus secunda) 6 uendundique C b, uendendiC a}} 30 traditio propria C a II 31 dominia C raditio C a suppl.manus secunda)

5



21 lp. 49

8 sucapione dominium adipiscimur tam mancipii rerumquam neo mancipii. usucapio est autem dominii adeptio percontinuationem possessionis anni uel biennii : rerum rnobi-lium anni, immobilium biennii.

9 n iure cessio quoque communis alienatio est et manci- 5pii rerum et nec mancipii : quae fit per tres personas , in

10 iure cedentis, uindicantis, addicentis. In iure cedit dominus :41 uindicat is , cui ceditur : addicit praetor. In iure cedi res

etiam incorporales possunt, uelut ususfructus et hereditas12 et tutela legitima libertae. Hereditas in iure ceditur uel ante- 4o13 quam adeatur uel posteaquam adita fuerit. Antequam adea-

tur , in iure cedi potest ab herede legitimo : posteaquam aditaest, tam a legitimo quam ab eo, qui testamento heres scriptus14 est. Si antequam adeatur hereditas in iure cessa sit , proinde

heres fit, cui cessa est, ac si ipse heres legitimus esset. quod 15si posteaquam adita fuerit, in iure cessa sit, is qui cessit per-manet heres et ob id creditoribus defuncti manet obligatus :

15 Debita uero pereunt, id est debitores defuncti liberantur, resautem corporales, quasi singulae in iure cessae essent, trans-eunt ad eum, cui cessa est hereditas. 0

16 diudicatione dominia nanciscimur per formulam fami-liae herciscundae , quae locum habet inter coheredes , et performulam communi diuidundo, cui locus est inter socios, etper formulara finium regundorum , quae est inter uicinos.nam si iudex uni ex heredibus aut sociis aut uicinis rem ali- 25

quam adiudicauerit, statim illi adquiritur, sine mancipii sinenec mancipii sit.

4 '7 ege nobis adquiritur uelut caducum uel ereptorium ex

lege Papia Poppaea , itera legatum ex lege duodecim tabula-ruin, siue mancipii res sint siue nec mancipii. 0

48 Adquiritur autem nobis etiam per éas personas , quasin potestate manu mancipioue habemus. itaque si quid man-cipio puta acceperint aut traditum eis sit uel stipulati fue-

19 rint, ad nos pertinet. Item si heredes instituti sint legatumueeis sit , et hereditatem iussu nostro adeuntes nobis adquirunt 35

20 et legatum ad nos pertinet. Si seruus alterius in bonis , al-

teriusex

iure Quiritium sit,ex

-omnibus causis adquirit ei,^ , rJ.,.,.ti .,.; .. ., ._. ^... .. ., ..^_.. ,...... ,,,.,.

1 dominia C 6 quaej eaque Schilling (l 7 cedentes uindicantesaddicentes C II 42 ab herede legitimo Cuiacius, legitime ab herede C II13 a C b (manus secunda), om. Ca 11 46 posteacum C 11 19 quasi ...essent Schilling, quoties . . . sunt C II 22 inter quos heredes C 34 autC (J 32 quidem C 11 33 acceperit C II 37 ius C ausis * adquiret C



Vlp, 49. 20 22

2 1 cuius in bonis est. Is , quem bona fide possidemus, siue li-ber sine alienus seruus sit , nobis adquirit ex duabus causistantum , id est quod ex re nostra et quod ex operis suis ad-

quirit. extra has autem causas aut sibi adquirit , si liber sit,aut domino, si alienus seruus sit. eadem sunt et in eo seruo, 5in quo tantum usumfructum habemus.

[XX DE TESTAMENTIS]

1 estamentum est mentis nostrae iusta contestatio , in id sollemniter factum, ut post mortem nostram ualeat. Te-stamentorum genera fuerunt tria , unum , quod calatis co- 1 o

mitiis, alterum , quod in procinctu, tertium , quod per aeset libram appellatum est. his duobus testamentis abolitis ho-die solum in usu est, quod per aes et libram fit, id est permancipationem imaginariam. in quo testamento libripensadhibetur et familiae emptor et non minus quam quinque 15

3 testes, cum quibus testamenti factio est. Qui in potestatetestatoris est aut familiae emptoris, testis aut libripens ad-hiberi non potest, quoniam familiae mancipatio inter testa-

torem et familiae emptorem fit et ob id domestici testes ad-hibendi non sunt. Filio familiam emente pater eius testis 20

5 esse non potest. Ex duobus fratribus, qui in eiusdem patrispotestate sunt, alter familiae emptor, alter testis esse nonpotest, quoniam quod unus ex his mancipio accipit adquiritpatri, cui filiús suus testis esse non debet. Pater et filius,qui in potestate eius est, item duo fratres, qui in eiusdem 25

patris potestate sunt, testes utrique , uel alter testis alteribripens fieri possunt alio familiam emente, quoniam nihil

nocet ex una domo plures testes alieno negotio adhiberi.7 Mutus surdus furiosus pupillus femina neque familiae em-

ptor esse neque testis libripensue fieri potest. Latinus Iuni- 30

20, 6 = Dig. 22, 5, 47 Inst. 2, 10, 8

1 quam C II 3 operibus C II 4 sibi] si C (I 8 contestatio Tilius,contentio C JJ 12 et] it C 3 et] it C 4 librae pensa debetur C47 aut] ad C Ji adhibere Ca II 49 emptio C 0 familiam ementeSchulting, familiae mente C, familiae familiam emente Hugo JJ 21 eo-dem C II 23 mancipiurn accepit C 4 et filius Dig., et C, nec nonis Inst. II 25 item Dig. lnst., institutus C II eiusdem Dig. Inst., eiusC 7 familiae mente C uoniam C Dig., quia Inst.



23 lp. 20

anus et tnptor et testis et libripens fieri potest,quoniam cum eo testamenti factio est.

9 In test amento, quod per aes et libram fit, duae resaguntur, familiae mancipatio et nuncupatio testamenti. nun-cupatur testamentum in hunc modum: tabulas testamenti 5testator tenens ita dicit : HAEC VT 1N H1S TABVLIS CERISVE SCRIPTASVNT, ITA DO , ITA LEGO , ITA TESTOR , ITAQVE VOS QVIRITES T E S T I —lIONiViI PERHIBETOTE. quae nuneupatio et testatio uocatur.

10 ilius familiae testamentum facere non potest, quoniamnihil suum habet, ut testari de eo possit. sed diuus Augu- 4 ostus [Marcus] constituit, ut filius familiae miles de eo peculio

14 quod in castris adquisiuit testamentum facere possit. Qui destatu suo incertus est fac tus , quod patre peregre mortuoignorat se sui iuris esse, testamentum facere non potest.

12 Impubes, licet sui iuris sit, facere testamenturn non potest, 4513 quoniam nondum plenum iudicium animi habet. Mutus sur-

dus furiosus itemque prodigus , cui lege bonis interdictumest, testamentum facere non possunt : mutus, quoniam uerbanuncupationis loqui non potest : surdus , quoniam uerbafamiliae emptoris exaudire non potest : furiosus, quoniam 20

nientem non habet ut testari de sua re possit : prodigus,quoniam commercio illi interdictum est et oh id familiam1í mancipare non potest. Latinus lunianus, item ís qui dediti-

ciorum numero est testamentum facere non potest: Latinusquidem , quoniam nominatim lege Iunia prohibitus est , is 25

autern qui dediticiorum numero est , quoniam nec quasiciuis Romanus testari potest, cum sit peregrinus, nec quasiperegrinus , quoniam nullius certae ciuitatis ciuis est, ut se-

1 5 cundum leges ciuitatis suae testetur. Feminae post duode-cimum annum aetatis testamenta facere possunt tutore auc- 30

16 tore, donec in tutela sunt. Seruus publicus populi Romanipartis dimidiae testamenti faciendi habet ius.

3 et] it C testor C icit C e (manus secunda), dic** C a II7 quaeritis C II 8 praebitote C t] et Ca I 11 marcus deleuit Cu-iacius collatis Inst. 2, 12 pr I 13 factus Boecking, facto C II 17 bonis]nobis C I

I21 sua Hugo,

ea C II 22 commertium C II familia C II 2.6nu-

merum C 8 ciuis est Cuiacius, sciens C ecundum Bluhme, ad-uersus C, cf. 28, 1 1 sint C opu li romani Cuiacius , praeto-riani C II 32 iiimidiam C



Vip. 24. 22 24

[XXI QVEMADMODYM HERES INSTITVTI DEBEAT]

Heres institui recte potest his uerbis: TITIVS HERES ESTO,

TITIVS HERES SIT, TITIVM HEREDEN ESSE IVBEO. illa autem institu-tl0 : HEREDEM INSTITVO , HEREDEN FACIOlplerlsque improbata est.

[XXII QVI HEREDES INSTITVI POSSVNT]

^ eredes institui possunt, qui testamenti factionem curn2 testatore habent. Dediticiorum numero heres institui non

potest, quia peregrinus est, cum quo testamenti factio non3 est. Latinus I2cnianus si quidem mortis testatoris tenlpore

uel intra diem cretionis ciuis Romanus sit, heres esse po- lotest : quod si Latinus manserit , lege Iunía capere heredi-tatem prohibetur. idem iuris est in persona caelibis prop-

4 ter legem Iuliam. Incerta persona heres institui non potest,uelut hoc modo : QVISQVIS PRIMVS AD FVNVS MEVM VENERIT, HERES

5 ESTO, quoniam certum consilium debet esse testantis. Nec 4 5

municipia nec municipes heredes institui possunt, quoniamincertum corpus est, et neque cernere uniuersi neque proherede gerere possunt , ut heredes fiant. senatus consulto

tamen concessum est, ut a libertis suis heredes instituipossint. sed fideicommissa hereditas Inunicipibus restitui 20

6 potest, denique hoc senatus consulto prospectum est. Deosheredes instituere non possumus praeter eos, quos senatusconsulto constitutionibusue principuln instituere concessuniest, sicuti Iouem Tarpeium , Apollinem Didymaeum 1Îileti.Martem in Gallia, Mineruam Iliensem, Herculem Gaditanum, 25Dianam Ephesiam, Matrem Deorum Sipylenen, Nemesim,

quae Smyrnae colitur, et Caelestem Salinensem Carthagini.7 eruos heredes instituere possumus, nostros cum liber-tate, alienos sine libertate , communes cum libertate uel

8 sine libertate. Eum seruum, qui tantum in bonis noster 3 0est, nec cum libertate heredem instituere possumus , quia

1 rubricam bis scripsit C II 2 sto titius Cb (manus sec.), est *****tiusCa II 6 factione C II 7 numerum C 9 latinus iunianus Cuiacius, om.C II 13 iulia C II 14 primum C II 17 et] ut C II 18 herede; herede-deherede C a, hiredeherede C b manus altera) IJ gerere] cernere C21 denique C, deque Hugo 3 ue Boecking, om. C 4 terpeium Cmileti Mommsen, sicuti C 5 iliensem Turnebus, miliensem C I26 sipylenen nemesim Jahn, sipilensim C, cybelen Cuiacius 7 hy-smi rne Ca II sidonensem Lachmann, selenen uel selinensem Boecking IIcarthaginis C 0 nostris Schulting II 31 liberta tem C

5



25 1p. 22

Latinitatem consequitur, quod non proficit ad hereditatem9 capiendam. Alienos seruos heredes instituere possumus eos

tantum , quorum cum dominis testamenti factionem habemus.10 Communis seruus cum libertate recte quidem heres insti-

tuitur quasi proprius pro parte nostra : sine libertate autem 511 quasi alienus propter socii partem. Proprius seruus cum

libertate heres institutus si quidem in eadem causa per-manserit, ex testamento liber et heres fit , id est necessa-

1 2 rius. Quod si ab ipso testatore uiuente manumissus uelalienatus sit, suo arbitrio uel iussu emptoris hereditatem a oadire potest. sed si sine libertate sit institutus, omnino non

13 consistit institutio. Alienus seruus heres institutus si quidernin ea causa permanserit, iussu domini debet hereditatemadire. quod si uiuo testatore manumissus aut alienatus adomino fuerit, aut suo arbitrio aut iussu emptoris poterit 45adire hereditatem.

14Sui heredes instituendi sunt uel exheredandi: sui autemheredes sunt liberi , quos in potestate habemus, tam natura-les quam adoptiui : item uxor , quae in manu est, et nurus,

15 quae in manu est filii, quem in potestate habemus. Postumi 20

quoque liberi , id est qui iu utero sunt , si tales sunt , ut natiin potestate riostra futuri sint, suorum heredum numero sunt.

16 Ex suis heredibus filius quidem neque heres institutus neque17 nominatim exheredatus non patitur ualere testamentum. Re-.

liquae uero personae liberorum , uelut filia nepos neptis , si 25praeteritae sint, ualet testamentum, sed scriptis heredibusadcrescunt, suis quidem heredibus in partem uirilem, ex-

18 traneis autem in partem dimidiam. Postumi quoque liberi

cuiuscumque sexus omissi , quod ualuit testamentum , agnr,49 tione rumpunt. Eos qui in utero sunt, si nati sui heredes 30

nobis futuri sunt , possumus instituere heredes , si quidempost mortem nostram nascantur, ex iure ciuili, si uero uiuen-

20 tibus nobis, ex lege Iunia. Filius qui in potestate est, si noninstituatur heres , nominatim exheredari debet : reliqui suiheredes utriusque sexus aut nominatim aut inter ceteros. 35

21 Postumus filius nominatim exheredandus est : filia postumaceteraeque postumae ferninae uel nominatim uel inter cete-

1 latinitate C {{ 3 tantum Hugo, tatuen C{1 domini C ;; factioneC {{ 5 propter partem nostrant Huschke {{ 22 numerum C J{ 24 no-minati quo exher. C {{ 26 sed Cuiacius, om-. C {{ 29 agnitione rum-puntur C {i 33 iunia Schulting, iulia C



Vip. 22 26

22 ros, durnmodo inter ceteros exheredatis aliquid legetur. Ne-potes et pronepotes ceterique masculimpostumi praeter filiumuel nominatim uel inter ceteros cum adiectione legati suntexheredandi: sed tutius est tamen nominatim eos éxheredari;et id obseruatur magis.

23 Emancipatos 'iberos , quamuis iure ciuili neque heredesinstituere neque exheredare necesse sit, tamen praetor iubet,si non instituantur heredes , exheredari, masculos omnes no-minatim, feminas uel nominatim uel inter ceteros : alioquincontra tabulas bonorum possessionem eis pollicetur. o

Inter necessarios heredes, id est sernos cum libertate

heredes scriptos, et suos et necessari.os, id est liberos qui inpotestate sunt, iure ciuili nihil interest : nam utrique etiaminuiti heredes sunt. sed iure praetorio suis et necessariisheredibus abstinere se a parentis hereditate permittitur, 15

necessariis autem tantum heredibus abstinendi potestas nondatur.

25 xtraneus heres, si quidem cum cretione sit heres in-stitutus, cernendo fit heres: si uero sine cretione, pro herede

26 gerendo. Pro herede gerit qui rebus hereditariis tamquam 20

dominus utitur, uelut qui auctionem rerum hereditaria rum27 facit aut seruis hereditariis cibaria dat. Cretio est certorum

dierum spatium , quod datur instituto heredi ad deliberan-durn, utrum expediat ei adire hereditatem nec ne, uelut TITIVS

HERES ESTO CERNITOQVE IN DIEBYS CF.NTVM PRQYIMIS , QVIBVS SCIERIS 25

28 POTERISQVE : NISI ITA CREVERIS. EXHERES ESTO. Cernere est uerbacretionis dicere ad hunc modum : QVOD 3IE IliEVIVS HEREDEM IN-

29 STITVIT, EAM HEREDITATEM ADEO CERNOQVE. Sine cretione heresinstitutus si constituerit nolle se heredem esse , statim ex-

30 cluditur ab hereditate et amplius eam adire non potest. Cum 30

cretione uero heres institutus sicut cernendo fit heres, ita nonaliter excluditur , quam si intra diem cretionis non creuerit.ideoque etiamsi constituerit nolle se heredem esse, tamen sisupersint dies cretionis, paenitentia actus cernendo heresfiera potest. 5

6 . mancipatos C 11 liberos bis Ca ¡; quamuis iure Schilling, qui inre C li 9 nominatim uel Marezoll, om. C: cf. Gai. 2, 135 111

2 uossit nec. C 11 14 herede Ca 11 sunt] fiunt Boecking, cf. Gai. ?, 157 1119 uero] ue C 11 21 auctionem Cuiacius, actionem C 11 22 cibariamC 11 24 expiat C 11 cítius C fi 27 quod me Meuius duce Gajo 2, 166restítzcimus, cum id medius C 11 30 hereditatem C 1( 31 uero C b (ma-nus altera), ir(?) *** o a 1 4 penitentiam C



27 lp. 22. 23

3'I retio aut uulgaris dicitur aut continua : uulgaris, in quaadiciuntur haec uerba QVIBVS SCIERIS POTERISQVE , continua,

32 in qua non adiciuntur. Ei , qui uulgarem cretionem habet,dies illi tantum computantur, quibus sciuit se heredem insti-tutum esse et potuit cernere. el uero, qui continuam habet 5cretionem , etiam illi dies computantur, quibus ignorauitse heredero institutum , aut sciuit quidem , sed non potuitcernere.

33 eredes aut instituti dicuntur aut substituti. instituti,qui primo gradu scripti sunt, substituti, qui secundo gradu louel sequentibus heredes scripti sunt, uelut TITIVS HERES ESTO

CERNITOQVE IN tIEBVS PROXIMIS CENTVM , QVIBVS SCIES POTERISQVEQ VODNI ITA CREVERIS, EXHERES ESTO. TVNC ME VIVS HERES. ESTO CER-

NITOQVE IN DIEBVS et reliqua. similiter et deinceps substituipotest. 5

34 i sub imperfecta cretione heres institutus sit, id est nonadiectis his uerbis : SI NON CREVERIS , EXHERES ESTO, sed si ita :SI NON CREVERIS, TVNC ME VIVS HERES ESTO, cernendo quidem su-perior inferiorem excludit , non cernendo autem , sed proherede gerendo in partem admittit substitutum. sed postea 20

diuus Marcus constituit, ut et pro herede gerendo ex assefiat heres. quod si neque creuerit neque pro herede gesserit,ipse excluditur et substitutus ex asse fit heres.

[XXIII QVEMADMODVM TESTAMENTA RVMPVNTVRI

^ estamentum iure factum infirmatur duobus modis , si 25ruptum aut inritum factum sit. .

? Rumpitur testamentum mutatione , id est si postea aliudtestamentum iure factum sit. item agnatione , id est si suusheres agnascatur , qui neque heres institutus neque ut opor-

3 tet exheredatus sit. Agnascitur suus heres aut agnascendo 30aut adoptando aut in manum conueniendo aut in locum suiheredis succedendo, uelut nepos mortuo filio uel emancipato,aut manumissione, id est si filius ex prima secundaue manci-patione manumissus reuersus sit in patris potestatem.

1 aut] autem C JJ 4 tantum] dumtaxat Lachmann, dantur C 4scit C JJ 9 instituti om. C JJ 11 scripti * sunt Ca J uel totius C tihered C a ? JJ 43 quodni om. C, ex Gaio 2, 174 suppl. Boecking JJ etheresC JJ medius C JJ 16 inperfectam eretionem C JJ 48 medius C JJ 22 siom. Ca JJ 25 testamento iure facto C JJ 26 inirritum C JJ 33 secundasequente uacuo spatio Ca, secundabit C 6 manus altera), idque in secun-daue emendauit manus saec. XV/ 11 34 potesta te C

•



V1p 23.24 8

4 nritum fit testamentum , si testator capite deminutusfuera, aut si iure facto testamento nemo extiterit heres.

5 i is qui testamentum fecit ab hostibus captus sit, testa-mentum eius ualet, si quidem reuersus fuerit, iure postliminii,si uero ibi decesserit, ex lege Cornelia, quae perinde succes- 5sionem eius confirmat, atque si in ciuitate decessisset.

6 i septem signis testium signatum sit testamentum, licetiure ciuili ruptum uel inritum factum sit, praetor scriptisheredibus iuxta tabulas bonorum possessionern dat, si testa-tor et ciuis Romanus et suae potestatis cum moreretur fuit : 4 oquam bonorum possessionem cum re, id est cum effectu ha-bent, si nemo alius iure heres sit.7 iberis impuberibus in potestate manentibus tam natisquam postumis heredes substituere parentes possunt duplicimodo: id est aut eo , quo extraneis , ut, si heredes non exti- 15terint liberi , substitutus Iteres fiat, aut proprio iure , ut, sipost mortem parentis heredes facti intra pubertatem deces-

8 serint . su;bstitutus heres fiat. Etiam exheredatis filiis sub-9 stituere parentibus licet. Non aliter impuberi filio substi-

tuere quis hereden' potest, quarn si sibi quis heredem insti- 20tuerit uel ipsum filium uel quemlibet alium.

90 ilites quomodocumque fecerint testamenta , ualent , idest etiam sine legitima obseruatione. nam principalibus con-stitutionibus permissum est illis , quomodocumque uellent,quomodocumque possent , testari. idque testamentum, quod 25

miles contra iuris regulam fecit, ita demum ualet, si uel incástris mortuus sit uel post missionem intra annum.

[XXIV DE LEGATIS]

1 egatum est quod legis modo , id est imperatiue, testa-mento relinquitur. nam ea, quae precatiuo modo relinquun- 30

tur, fideicommissa uocantur.2 egamus autem quattuor modis : per uindicationem, per3 damnationem, sinendi modo, per praeceptionem. Per uindi-

cationem his uerbis legamus : DO LEGO , CANTO , SVAIITO , SIBI

.

1 inirritum C 11 testor C 11 5 quae Cuiacius, neque C 11 9 pos-sessione C (1 41 bonam C habet.ur C 11 45 quo Tilius, cum C11 16 ut.Hugo, id est C 11 47 pubertate C 11 18 exhereditates C 11 20 hedem C 1

quis] prius Lachmann (( insti tuheret C 22 commodocumque C 1125 testamentum quod miles Tilius, testamento cum illis C 11 26 iureC 11 30 precatinio C a ? 11 34 sibi] siue C



29 lp. 24

1 HABETO. Per damnatlonem his uerbis : . HERES MEYS DAMNAS ESTO

5 PARE , DATO , FACITO HEREDEM MEVM DARE IVBEO. Sinendi modoita : HERES MEVS DAMNAS ESTO SINERE L. TITIVM SVMERE ILLAM REM

h SIBIQVE HABERE. Per praeceptionem sic : L. TITIVS ILLAM REMPRAECIPITO.i er uindicationem legari possunt res, quae utroque tem-pore ex jure Quiritium testatoris fuerunt, mortis et quo testa-mentum faciebat , praeterquam si pondere numero mensuracontineantur : in his enim satis est, si uel monis dumtaxat

S tempore fuerint ex jure Quiritium. Per damnationem omnes 1ores legari possunt, etiam quae non sunt testatoris, dummodo

9 tales sint, quae dari possint : Liber horno aut res populi autsacra aut religiosa nec per damnationem legari potest, quo-10 niam dari non potest. Sinendi modo legari possunt res pro-11 priae testatoris et heredis eius. Per, praeceptionem legari 15

possunt res, quae etiam per uindicationem.1 1 a i ea res, quae non fuit utroque tempore testatoris ex

jure Quiritium , per uindicationem legata sit, licet jure cir;tili

non ualeat legatum, tamen senatus consulto Neroniano firma-tur, quo cautum est, ut quod minus aptis uerbis legatum est, 20

perinde sit, ac si optimo jure legatum esset : optimum autemius iegati per damnationem est.

1 i duobus eadem res per uindicationem legata sit sineconiunctim , uelut TITIO ET SEIO HOMINEM STICH VM DO LEGO, sale

disiunctim, uelut: TITIO HOMINE11I STIGHV.ií DO LEGO, SEIO EVN- 25DEM HOMINEM DO LEGO, jure ciuili concursu partes fiebant, nonconcurrente altero pars eius alteri adcrescebat : sed post .le-

13 gem Papiam Poppaeam non capientis pars caduca fit. Si per

damnationem eadem res duobus legata sit, si quidem coniunc-tim, singulis partes debentur et non capientis pars iure ci- 3o

uili in hereditate remanebat, nunc autem caduca fit: quodsi disiunctim , singulis solidum debetur.

14 . ptione autem legati per uindicationem data legatariielectio est, ueluti : HOMINEM OPTATO, ELEGITO. idemque est et si

7 iure] i us C ji quo Bluntschli, quo modo C mens ur am C1 0 fuerint] testatoris fuerint Lachmann 11 iure] ius C 11 18 ius quir. C 120 aptis Victorius, pactis C 11 21 est C 23 siue] si uero C 4 sti-chum] ist ico C 11 siue . . . 25 lego onz. C, suppl. Hugo ante 23 legata sit,huic loco restituit Vahlen II 26 jure ciuili post 27 eius collocat et fiebantin fiunt mutat Huschke 11 27 curr ente C 11post C, per Huschke 9 le-gati C hconunct um C II 31 hereditatem C



Vip. 24 30

taCite HOMINEM H E R E S H O M I-NEM DARE, heredis electio est, quem uelit dare.

15nte heredis institutionem legari non potest , quoniam16 uis et potestas testamenti ab heredis institutione incipit. Post

mortem heredis legari non potest, ne ab heredis herede le- 5gari uideatur , quod iuris ciuilis ratio non patitur. in monisautem heredis tempus legari potest, uelut CVM HERES MORIETVR.

1 oenae causa legari non potest. poenae autem causa le-gatur quod coercendi heredis causa relinquitur, ut faciat quidaut non faciat , non ut ad legatarium pertineat, ut puta hoc 10modo : SI FILIAM TVAM IN MATRIMONIO TITIO COLLOCAVERIS, DECEM

111ILIA CJEIO DATO.

18 ncertae personae legari non potest, ueluti QVICVMQVE

FILO MEO FILIAM SVAM IN MATRIMONIO COLLOCAVERIT, El HERES 1l1EVS

TOT MILIA DATO. sub certa tamen demonstratione incertae per- 4ssonae legari potest, uelut EX COGNATIS MEIS, QVI NVNC SVNT , QVIPRIMVS AD FVNVS MEVM VENERIT , El HERES MEYS ILL• VD DATO:

1 9• eque ex falsa sdemonstratione neque ex falsa causa le-gatum infirmatur. falsa demonstratio est uelut : TITIO FVNDVM,

QVEM A TITIO EMI, DO LEGO , cum is fundus a Titio emptus non 2osit. falsa causa est uelut : TITIO, QVONIAM NF,GOTIA MEA CViiAVIT,FVNDVM DO LEGO, ut negotia eius numquam Titius curass('t.

9 0 legatario legari non potest.21 egatum ab eo tantum clari potest, qui heres inst,itzct•tcs

est: ideoque filio familiae herede instituto uel seruo neque 25

4 acite in litura scripsit Cb (nz anus altera) : in sequentibus libr•ariusibi uacua spatia reliquit , ubi nos lineolas inseruimus , manus autem saec.XVI hiatus in C sic expleuit tacite legauerim titio hominem aut decemheres meus dato hominem dare. propius ad Vlpiani sententiam haecLachmanni restitutio accedat: et si tacite data sit optio hoc modo TITIo

HOMINEM DO LEGO. si uero per damnationem, uelut HERES MEVS DAMNAS

E S TO HO:VEINEM DARE 11 2 quem Cuiacius, uacuo spatio relicto om. C, nisi Xin C adscripsit manus saec. XVI II 3 herede institutione C (em.endauitmanus saec. XVI) uis Cannegieterus, om. C II nstitutionem C(emend. manus recens) in] et C moriet.ur La.chm-ann, moriatur

C 9 causa om. C (I quid Cuiacius, quidemC10 ad om. C e-gatarum C II 11 decem milia Tilius, decemi (decimi C b) equente uacuospatio C : manus recens induxit litteras mi et uacuum spatium uerbo decemexpleuit II 13 persona C II 14 filium meum C eres meus Schulting,homini C (I 15 tot milia Tilius, tot mi sequente uacuo spatio C : manusSaeculi XVI tot mi induxit et centum substituit II incerta Ca 7 pri-mus Boecking, primo C 9 fundum] requiritur certi fundi designatio,quae fortasse in uoc. titio laet 22 ut C, cum Cuiacius 24 ab eo C,ei emendauit manus recens II heres institutus est Huschke : in C spatiumuacuum, relictum est, quod manus saec. XV uerbis extraneus est expleuit



31 lp. $4

22 a patre neque a domino legan potest. Heredi a semet ipso23 legan non potest. Ei , qui in potestate manu mancipioue est

scripti heredis , sub condicione legan potest, ut requiratur,quo tempore dies legati cedit, in potestate heredis non sit.24 Ei , cuius in potestate manu mancipioue est heres scriptus, 5

legan [non] potest.25 icut singulae res legan possunt, ita uniuersarum quo-

que summa legan potest, ut puta hoc modo : HERES MEYS cv MTITIO HEREDITATEM MEAM PARTITOP , DIYIDITO : quo casu dimidiapars bonorum legata uidetur. potest autem et alia pars, uelut 4 0

tertia uel quarta, legan. quae species partitio appellatur.26 susfructus legan potest iure ciuili earum rerum , qua-

ruin salua substantia utendi fruendi potest esse facultas : et27 tam singularum rerum quam plurium , item partis. Senatus

consulto cautum est, ut, etiamsi earum rerum, quae in abusu 45continentur , ut puta uini olei tritici , ususfructus legatus sit,legatario res tradantur, cautionibus interpositis de restituen-dis eis, cum ususfructus ad legatarium pertinere desierit.

28 iuitatibus omnibus , quae sub imperio populi Romanisunt, legan potest : idque a diuo Nerua introductum, postea 20a senatu auctore Hadriano diligentius constitutum est.

29 Legatum, quod datum est, adimi potest uel eodem testa-mento uel codicillis testamento confirmatis, dum tamen eodemmodo adim.atur, quo modo datum est.

30 d hereclem legatarii legata non aliter transeunt , nisi si 2531 iam die legatorum cedente legatarius decesserit. Legatorum,

quae pure uel in diem certum relicta sunt , dies cedit anti-

guo quidem iure ex monis testatoris tempore, per legem au-tem Papiam Poppaeam ex apertis tabulis testamenti, eorumuero, quae sub condicione relicta sunt, cum condicio extiterit. 30

3'9 ex Falcidia iubet non plus quam dodrantem totius pa-trimonii legan , ut omni modo quadrans integer apud here-

33 dem remaneat. Legatorum perpe rarn solutorum repetitio.non est.

^ p*so C a [; 4 legati C b (manus altera), liaa** C a non] ne ser.6 non del. Cui,acius, cf. Gai. 2, 245 8 hoc Erb, ona. C 9 partito C44 appellatur in uacuo spatio a C relicto suppl. manus saec. XVI13 substantiam C 4 plurimum C 11 item Heise, id est C II patis Csinato C 11 13 guara C 9 populi romani Cuiacius, praetoriani C26 legatorum] legatarium C 11 29 popeam (pompearn C a) papeam C32 legari* ut Ca



Vip. 25 2

XXV DE FIDEICOMMISSIS]

ideicommissum est , quod non ciuilibus uerbis, sedprecatiue relinquitur nec ex rigore iuris ciuilis proficiscitur,2 sed ex uoluntate datur relinquentis. Verba fideicommissorumin usu fere hace S unt : FID E I CO MMITT O , P E T O , V O L O

3 milia. Etiam nutu relinquere fideicommissum usu receptum4est. Fideicommissum relinquere possunt, qui testamentumfacere possunt , licet non fecerint. nam intestato quis mori-"^ turus fideicornmissum relinquere potest Res per fideicom

issum relinqui possunt, quae etiam per damnationem legari 1 o6 possunt. Fideicommissa dari possunt his , quibus legan po-7 test. Latini Iuniani fideicommissum capere possunt, licet le-

gatum c pere non possint. Fideicommissum et ante heredisinstitutionem et p t mortem heredis et codicillis etiam non

onfirmatis testamento dari potest, licet legan it a non possit. 15Item Graece fideicommissum scriptum ualet licet legatum

10 Graece scriptum non ualeat. Filio qui in potestate est ser-uoue heredibus institutis, seu his legatum sit, patris uel do-

ini fidei committi potest, quamuis ab eo legan non possit.II Qui testamento heres institutus est, codicillis etiam non con-

firmatis rogari potest, lit ereditatem totam uel ex parte aliirestituat, quamuis directo heres institui ne quidem confirma-

^ Lis codicillis possit. Fideicommissa non per formularn petun-

2o

ur, ut legata , sed cognitio est Romae (vicien' vicien'consulum autraetoris , qui fideicommissarius uocatur , in prouinciis uero 25

13 praesidum prouinciarum. Poenae causa uel incertae personaee quidem fideicornmissa dari possunt.

^ s, qui rogatus est alii restituere hereditatem , lege qui-dem Falcidia locum non habente, quoniam non plus puta quamodrantem restituere rogatus est , ex Trebelliano senatus 30

consulto restituit , ut ei et in eum dentur actiones , cui resti-uta est hereditas : lege autem Falcidia interueniente , q

niam plus dodrante uel etiam totam hereditatem restituererogatus sit , ex Pegasiano senatus consulto restituit , ut de-

ucta parte quarta ipsi, qui scriptus est heres , et in ipsum 35

3 iuris] jure C 11 5 uere C 11 6 usu Hugo, in usu C idei-commisso C nam] nam et C 4 lis quibus Tilius, hi qui C I)44 codicelli C 11 15 ita legari Huschke,• ita orn. C 1; 24 ut Vahlen,uel ut C ji partem C 5 fideicommisso C II 26 praesidibus C(Icausacausa V a29 ocum Tilius, om. C i inter plus et puta uacuumspatium solito naaius reliquit C II 33 odrantem C 34 sit C, estHuschke pecat.iano C fi 35 ipsi . . . heres et. in Hugo, ipse . . . heres in C



33 lp. 25. 26

actiones conseruentur , is autem qui recipit hereditatem15 legatarii loco habeatur. Ex Pegasiano senatus consulto resti-

tuta hereditate commoda et incommoda hereditatis communi-cantur intér heredem et eum, cui reliquae partes restitutaesunt, interpositis stipulationibus ad éxemplum partis et pro 5parte stipulationum. partis autem et pro parte stipulationesproprie dicuntur, quae de lucro et damno communicando so-lent interponi inter heredem et legatarium partiarium, id est

16 cum quo partitus est heres. Si heres damnosam hereditatemdicat , cogetur a praetore adire et restituere totam, ita ut ei 4 0

et in e2cm qui recipit hereditatem actiones dentur, proindeatque si ex Trebelliano senatus consulto restituta fuisset. id-que ut ita fiat, Pegasiano senatus consulto cautum.

47 i quis in fraudem tacitam fidem accommodauerit , utnon capienti fideicommissum restituat , nec quadrantem eum 15deducere senatus censuit nec caducum uindicare ex eo testa-mento, si liberos habeat.

q ^ ibertas dari potest per fideicommissum.

[XXVI D E LEGITIMIS HEREDIBVS]

lntestatorum Ingenuorum hereditates pertinent primum 20ad suos heredes , id est liberos qui in potestate sunt ceteros-q ue qui liberorum loco sunt : si sui heredes non sunt, adconsanguineos, id est fratres et sorores ex eodem patre : sinec hi sunt, ad reliquos agnatos proximos, id est cognatosuirilis sexus per mares descendentes eiusdem familiae. id 25enim cautum est lege duodecim tabularum hac : SI INTESTATO

!VIORITYR , CVI SVVS HERES NEC ESCIT , AGNATYS PROXIMVS FAMILIAM

l a H A BETO. Si agnatus defuncti non sit, eadem lex duodecim`tabularunl gentiles ad hereditatem uocat his uerbis : SI AGNA-

26, 1. l a = Coll. 16, 4.

2 locum C ecatiano C parte] partes C parte] partes C

8 partiarum C 1 eum] eo C 3 pegatiano C 7 liberos Cb(manus altera), ******* Ca19 hereditatibus Coll. 0 ingenuorumC, gentiliciorum Coll. ertinet C 2 qui Coll.P, qui in C Coll. w Inon sunt C, non sint Coll. 4 proximos id est cogn . onz. Coll. 5 id]his Coll.P 11 26 intestatus Coll. 11 27 cui suusl, cuius Coil. scitCuiacius, est Coll., uacuo spatio relicto om. C amiliae C, familitiColl.P ¡I 28 habeatur Coil. l a onz. C, suppleuinaus ex Coll. I i•eam—dem Coll.P, eandem Coll. w 9 uocant Coll.P, uocantur Coll. w I signatus Coll.P, sic natus Coll.w



V1p. 26 4

^TVS NE C ESCIT, GENTILES FAMILIAM HABENTO.. nunc nec gentiliciaiura in usu sunt.

Si defuneti sit filius , et ex altero filio mortuo iam neposnus uel etiam plures, ad omnes hereditas pertinet, non utn capita diuidatur, sed in stirpes , id est ut filius solus me- 5iam partem habeat et nepotes quotquot sunt alteram dimi^-iam : aequum est enim nepotes in patris sui locum succe-ere et eam partem habere , quam pater eorum, si uiueret,abiturus esset.

uamdiu suus heres speratur heres fieri posse , tamdiu lo

ocus .agnatis non est: uelutsi uxor defuncti praegnans sit

aut filius apud hostes sit.,Agnatorum hereditates diuiduntur in capita : uelut si stfratris filius et alterius fratris duo pluresue liberi , quotquotunt ab utraque parte personae , tot fiunt portiones, ut sin- 15

guli singulas capiant.i plures eodem gradu sint a ;nati , et quidam eorum

ereditatem ad se pertinere noluerint, uel antequam adierintecesserint , eorum pars adcrescit his qui adierunt. quod siemo eorum adierit, ad insequentem gradum ex lege here- 20

ditas non transmittitur , quoniam in legitimís hereditatibussuccessio non est.

6 d feminas ultra consanguineorum graduni legitima he-editas non pertinet : itaque soror fratri sororiue legitimaeres fit. 5

d liberos matris intestatae hereditas ex lege duodecimabularum non pertinebat, quia feminae suos heredes nonabent : sed postea imperatorum Antonini; et Commodi ora-

ione in senatu recitata id actum est, ut sine in manum con-entione matrum legitimae hereditates ad fijos pertineant, 30

8 exclusis consanguineis et reliquis agnatis. Intestati fui he-editas ad matrem ex lege duodecim tabularum non pertinet :ed si ius liberorum habeat, ingenua trium, libertina quat-uor , legitima heres fit ex senatus consulto Tertulliano , siamen ei filio neque suus heres sit quiue inter suos heredes 35

ad bonorum possessionem a praetore uocatur , neque pater,Ny......,,•,.,,,, .., .,.........^ .,.„. , ."_.,. ..,.,._._

nec escit Cuiacius, nescit codices abento nunc Oiselius, hereshanc codices defuncti Cuiacius, defunetus C t om. C stirpeC loco C II 8 habete C Q 10 here fieri C a13 si t frater C II4 4 pluresuel C 11 47 sunt C 9 adierint C (I 23 gradu C{I 24 so-roriuel Cj, 26 matre C 1I 8 imp. antoninus C 9 manu C 136 possessione C



35 lp. 26-58

ad quem lege hereditas bonorumue possessio cum re pertinet,que frater consanguineus : quod si soror consanguinea sit,

ad utrasque pertinere iubetur hereditas.

[XXVII DE LIBERTORVIi SVCCESSIONIBVS VEL BONI-S]

1 ibertorum intestatorum hereditas primum ad suos he- 5redes pertinet, deinde ad éos, quorum liberti sunt, uelut

2 patronum patronam liberosue patroni. Si sit patronus et al-erius patroni filius,. ad solum patronum hereditas pertinet. 4 Item patroni filius patroni nepotibus obstat. Ad liberos pa-

tronorum hereditas defuncti pertinet ita, ut in capita, non in 10stirpes diuidatur.

5 egitimae hereditatis ius, quod ex lege duodecim tabula-rum descendit, capitis minutione amittitur.

[XXVIII DE POSSESSIONIBVS DANDIS]

1 onorum possessio datur au.t contra tabulas testameñti 4s

aut secundumitabulas aut intestati.Contra tabulas bonorum possessio datur liberis eman-cipatis testamento praeteritis , licet legitima non ad eos per-

3 tineat hereditas. Bonorum possessio contra tabulas liberis.tam naturalibus quam adoptiuis datur : .sed naturalibus qui- 20

dem emancipatis , non tamen et illis qui in adoptiva familiasunt , adoptiuis autem his tantum qui in potes-Late manse—

4 runt. Emancipatis liberis ex edicto datur bonorum possessio,

si parati sunt cauere fratribus suis , qui in potestate manse-runt, bona quae moriente patre hahuerunt se collaturos. 5

5 ecundum tabulas bonorum possessio datur scriptis he-redibus , scilicet si eorum , quibus contra tabulas competa,

6 nemo sit, aut petere nolint. Etiam si iure ciuili non ualeattestamentum, forte quod familiae mancipatio uel nuncupatiodefuit, si signatum test:amentum sit non minus quam septem 30

testium ciuiuln Romanorum signis, bonorurn possessio datur.^ ntestati datur bonorum possessio per septem gradus :

primo gradu liberis : secundo legitimis heredibus : tedio pro-ximis cognatis : quarto familiae patroni : quinto patrono patro-

1

.,..,,.,,,1.... ,.,....^.,^. r .... ..... ..... .....^_..,.,.,_....,..^ ,

egem C II 8 patrum C II 10 ita ut] aut C 14 stirpe C II

16 secundum; aduersus C, cf. u 26 et p 23, 28 II aut om. C II 18 le -

gitimo C, legitimo iure Lachmann II 4 patribus C II 28 nollent C I

Zy testamento C II 30 defuisse C a ? II 32 intesti C II 33 secundum C I

• 34 quinto Cuiacius, onz. C

3*



Vlp. 28. /9 36

nae i teml i beri s parentibusue patroni patronaeue: sextouiro u ori : septimo cognatis manumissoris, quibus per legemFuriam plus mille asses capere licet : et si nemo sit, ad quembonorum possessio pertinere possit, aut sit quidem, sed iussuum omiserit , populo bona deferuntur ex lege Iulia cadu- 5

8 caria. Liberis bonorum possessio datur tam his , qui in pote-state usque in mortis tempus fuerunt, quam emancipatis:

9 item adoptiuis, non Lamen etiam in adoptionem datis. Pro-ximi cognati bonorum possessionem accipiunt non solum perfeminini sexus personam cognati, sed etiam agnati capite de- 1 0;

inuti: nam licet legitimum ius agnationis capitis minutionemiserint, natura tamen cognati manent.

0Bonorum possessio datar parentibus et liberis intra an-um , ex quo petere potuerunt , ceteris intra centum dies.-1 Qui omnes intra id tempus si non petierint bonorum posses- 4

ionem , sequens gradus admittitur , perinde atque si supe-iores non essent : idque per septem gradus fit.

2 l, quibus ex successorio edicto bonorum possessio datur,eredes quidem non sunt, sed heredis loco constituuntur be-eficio praetoris. ideoque seu ipsi agant seu cum his agatur, 20

temeneaum tabulas bonorum possessio de eratur , erit temen

icticiis actionibus opus est, in quibus heredes esse finguntur.1 3 onorum possessio aut cum re datur aut sine re : cumre , cum is qui accepit cum effectu bona retineat: sine re,cum alius iure ciuili euincere hereditatem possit : ueluti siuus heres in testamento praeteritus s il:, licet scriptis hererlibus 25

onorum^.cn

ossessio sine re , quoniam suus heres euincere

sereditatem iure legitimo potest.

[XXIX DE BONIS LIBERTORVM

I iuis Romani liberti hereditatem lex duodecim tabula- 30

rum patrono defert, si intestato sine suo herede libertus de-cesserit : ideoque siue testamento facto decedat , licet suus

qheres el non sit, seu intestato , et suus heres el sit , quam-

uam non naturalis, sed uxor puta quae in manu fuit ueladoptiuus filius , lex patrono nihil praestat. sed ex edicto 35praetoris, seu testato libertus moriatur, ut aut nihil aut mi-

1 liberis parentibusue Cuiacius, liberosue C jj 8 adoptione C9 possessione C jl 10 diminutia C jj 22 aut cum re datur] autem red-datur C jj 23 cum Hugo, om. C 25 in .testamento . . . 26 ea adsensum scripsi, intestati C jj 28 possit C jj 33 quamquarn Vahlen,quam C 1 136 testato Cuiacius, testamento C



37 lp. 29

nus quam partem dimidiam bonorum patrono relinquat, con-tra tabulas testamenti partis dimidiae bonorum possessio illidatur, nisi lifiertus aliquem ex naturalibus liberis successo-

rem sibi relinquat, siue intestato decedat et uxorem forte ininanu uel adoptiuum filium relinquat , aeque partis mediae 5bonorum posséssio contra suos heredes patrono datur.

Q n bonis libertae patrono nihil iuris ex edicto datur:itaque seu seu ntestata moriatur liberta , sem-per ad eum hereditas pertinet , licet liberi sint libertae, quo-

3 niam non sunt sui heredes matri , ut obstent patrono. Lex 10Papia Poppaea postea libertas quattuor liberorum iure tutelapatronorum liberauit : et cum intulerit iam posse eas sineauctoritate patronorum testari, prospexit, ut pro numero li-berorum libertae superstitum uirilis pars patrono debeatur.

4 Liberi patroni uirilis sexus eadem iura in bonis libertorum 455 parentum suorum habent , quae et ipse patronus. Feminae

uero ex lege quidem duodecim tabularum perinde ius ha-bent, atque masculi patronorum liberi. contra tabulas autemtestamenti liberti aut ab intestato contra suos heredes nonnaturales bonorum possessio eis non competit : sed si ius trium 20

liberorum habuerunt , etiam haec iura ex lege Papia Pop-6 paea nanciscuntur. Patronae in bonis libertorum illud iustantum habebant , quod lex duodecim tabularum introduxit :sed postea lex Papia ingenuae patronae duobus liberis hono-ratae , libertina e tribus , id iuris dedit, quod patronus habet 25

7 ex edicto. Item ingenuae trium liberorum iure honoratae ea-dem lex id ius dedit, quod ipsi patrono tribuit.

2 diinidiam C II 5 manum C 11 8 lacunam in C non indicata4n ob-seruauit Lachmann: desiderantur fere talia: seu testari uoluerit liberta,in patroni potestate erat, ne testamento auctor fieret, in quo ipse heresinstitutus non esset, seu 0 ut obstent Lachmann, obstit C it 4 1 o-peam C 11 12 ea C 4 subprestitum C [I 17 perinde C, idemHuschke 1119 testamento C 1 hac C 2 paternae C II in e x C ¡

23 habeant C 4 ingenuae Cuiacius, am. C II 26 edictum C (1 in-genui C 11 27 patroni Ca



38

[*DE INIVRIISl

4 niuria si quidem atrox (id est grauis) non est, non

sine iudicis arbitrio aestimatur. atrocem autem aestirnare*solere praetorem : idque colligi ex facto, ut puta si uerbe-*ratus uel uulneratus quis fuerit.*

1 Actionum genera sunt duo , in rem, quae dicitur uin-2 *dicatio , et in personam, quae condictio appellatur. In rem

*actio est, per quam rem nostram, quae ab alio possidetur,3 *petimus : et semper aduersus eum est qui rem possidet. In

*personan' actio est, qua cum eo agimus, qui obligatus est 4 0*nobis ad faciendum aliquid uel danduin : et semper aduer-

^ *sus eundem locum habet. Actionum autem quaedam ex5 *contractu, quaedam ex facto, quaedam in factum sunt. Ex

*contractu actio est, quotiens quis sui lucri causa cum aliquo*contrahit , ueluti emendo uendendo locando conducendo et 15

6 *ceteris similibiis. Ex facto actio est , quotiens ex eo teneri*quis incipit, quod ipse admisit, ueluti furtum uel iniuriam

7 *commisit uel damnum dedit. In factum actio dicitur , qua-*lis est exempli gratia actio , quae dátur patrono aduersus*libertum, a quo contra edictum praetoris in ius uocatus est. 20

8 *Omnes autem actiones aut ciuiles dicuntur aut honorariae.*

1-5 ex Coll. Q, 2 suppleuimus II 2 grauis non est scripsi secutusHuschkium (gr. non sit), grauis est Coll. w Coll. v , graui rerum Coll.P4 collegi Coll.P, colligit Coll. o, collegit Col/. w I 6-21 ex Dig. 44, 7, 25

suppleuimus

5



IVLII PAVLI

LIBRI QVINQVE SENTENTIARVM

AD FII.IVM





PRAEEATIO EPITORIS

Pauli sententiarum hodie non supersunt nisi fragmentae diuersis collectionibus petenda. atque fundamentuni qui-dem restitutionis est ea Epitome , quae Legis Romanae Wisi-gothorum partem efficit. haec Epitome in quibusdam LegisRomanae codicibus nonnullis sententiis ex integro Pauli operedepromptis aucta est. accedunt complura capita in Iusti-niani Digesta et in Collationem recepta, pauciora in Consul-tatione et in Vaticanis fragmentis et in Appendicibus LegisRomanae Wisigothorum extant, nonnullae denique senten-

tiae in Lege Romana Burgundionum citantur.Hos iuris libros qui compilauerunt Paulum uario modotractauerunt. Collationis enim et Consultationis et Vaticano-rum fragmentorum et Appendicum auctoribus Pauli uerbamutare in animo non fuit : Collationis tamen auct.orem , ubiplures sententias uno capite complecteretur, non ubique pri-stinum earum ordinem seruasse ex huius editionis titulis5, 18 ( — Coll. 41, 3. 2. 4. 5) et 5, 20 (— Coll. 12, 4. Q. 3)apparet. contra in Digestis Pauli sententias non minus quam

reliquos libros ueterum iure consultorum ab lustinianis in-terpolatos esse consentaneum est. quod denique ad LegemRomanam Wisig. attinet , quamquam huius compilatoribusa rege Alarico interpolandi facultas data non est, nihilo magistamen eorum in tradendis sententiis fides dubitatione exemptaest. qui praeterquam quod ad 1, 21, 1 0 ordinem sententia-rum mutauerunt, a contextu earum manus non plane absti-nuerunt , sed mutilando saltem eos aliquot sententias inter-dum pessum dedisse ad 1, 1, 2. 1, 4, 3. 1, 21, 1. 14 palamest. 1) quamobrem dubium est, utrum 1, 9, 2. 3, 6, 15, quae

1) Eandem fortasse ob causam in 1, 2, 1 uerbum finitum desidera-tur: contra librariorum potius socordia mutilatae uel corruptae suntu. g. 2, 9, 1 extr. 2, 15. 1.



4 2

sententiae aliis uerbis apud Wisigothos, aliis in Digestis le-guntur, a Wisigothis mutilatae an ab Iustinianis amplificataesint : item e contrario dubium est, 4, 9, 3. 4 utrum ab Iusti-

nianis in breue contractae an a Wisigothis uel ab antiquiorealiquo interprete , quem isti Paulo errore suo substituerint,dilatatae sint. quin etiam interpolationis labem Paulus Wi-sigothorum in 4, 19, 1 eo contraxit, quod actio de modo agrieis actionibus adnumerata est, quae infitiando in duplumcrescunt : nisi forte hic error dudum ante Legem RomanamWisig. conceptam natus et in hanc legem ex eo exemplo pro-pagatus esse uidebitur, quod Wisigothi excerpserunt. hoc

utique modo explicandum esse puto , quod cum alia et mi-nora glossemata (u. g. 2, 17, 7) , tum semel 2, 31, 12 spuriasententia in Legem Romanam inrepserunt.

Incertior quam sententiarum contextus fides rubricarumest , quae et in Lege Romana Wisigothorum extant et apudreliquos sententiarum auctores Digestis et Vaticanis fragmen-tis exceptis occurrunt 1) . ec tamen uerendum est, ne librorumin titulos diuisio non ab ipso Paulo profecta sit : immo tale

opus, in quo secundum edicti perpetui ordinem iuris partesuulgo re ipsa inter se non conexae continuantur, non aptesine conspicuis argumentorum indicibus edi poterat et dudumtam in edicto ipso quam in edicti commentariis rubricae usuuenerant. atenim sunt rubricae , quae apud alios auctoresaliter traduntur , u. g. 1 , 1. 1, 10. 1, 15. I , 8 . 4, 9. 5, 15.5, 22. 2 ) : aliae ad singulas binasue sent.entias confictae sunt,quibus Paulum proprios titulos non praefixisse inde colligitur,

quod sequuntur sententiae nullo titulo ab illis separatae,quae non ad rubricam illis praefixam , sed una cum illis adproxime antecedentem rubricam quadrant, u. g. 2 , 17 , 4 .3, 4 A ,6. 8. 3, 6, 17. 5, 6, 3. 5, 12, 5. 5, 16. aliae eo offen-dunt, quod ea materia, cui propria rubrica adsignata est, iamampliore rubrica quae antecessit comprehensa est, u. g. 1;2. 3. 2, 4. 5. 2, 6. 8 : aliae denique per se improbabiles sunt,uelut 1, 13A (cf. 4 , 13s) 2, 13, 6. 4, 4. atque ut in his in-

terpolationes supplementaque posterioris a etatis agnoscun-tur, ita alibi genuinas rubricas intercidisse apparet, ueluti

1 ) Consultatio inc. 3 solo omissa rubri ca n on citat nisi librumsententiarum.

2) Lex Rom. Wisig. cum reliquis auctoribus consentit in rubricis1, 5. 1, 16. 1, 18. 2, 26.



43

ante 1, 7, 4. 2, 4 , 5 . 2, 5, 3. 2, 4 3, 4 .3, 5, 12 a. 3, 5, 14. 5,22, 2: praeterea Wisigothorum culpa effectum est, ut rubri-cae 2 , 30 et 5 , 10 , quae genuinae esse uidentur, in LegeRomana sententiis alieno prorsus argumento insignibus prae-mitterentur. quae cum ita sint neque pristina Pauli diuisiocerto restitui possit , propter allegandi utilitatem eam libro-rum in titulos diuisionem , quae hucusque per editiones pro-pagata est, retinuimus : rubricarum quae interciderunt sedemuacuo spatio indicauimus neque earum , quas editores pro-prio Marte restituerant, nisi numerum seruauimus.

Quod ad fundamentum criticum attinet, quo haec editionititur : Legis quidem Romanae Wisigothorum cum editioapparatu critico instructa non extet, ad hunc defectum remo-uendum ne illa quidem supellex critica sufficit, quam Hae-nel ad Arndtsii editionem congessit 1) , n qua tot errores com-missi et tot lectiones ah Arndtsii textu uariantes omissae sunt,ut de fide eius supellectilis parum constet.. itaque ad hanc edi-tionis partem nouum fundamentum iaciendum erat. et post-quam Codicis Theodosiani Epitoma Wisigothica edoctus sum Le-

gis Romanae codices in duas classes discedere, in quarum alteracodex Monacensis D 2 (nobis M) saeculi fere VII et aetate etintegritate primurn locum obtinet, in altera Parisiensis 4403(nobis L) saeculi VIII uel IX, ad hos duos codices a me excus-sos2) Pauli Wisigothici contextum fere restitui : apparet enimreliquos codices (nobis dett.) , ubi ab illis libris primariisdiscrepent, rarissime uerum Wisigothorum textum seruasseet uix ullam esse lectionem in his seruatam , quae non ex

mendosa illorum lectione facili coniectura restitui potuerit.in adnotatione critica plenam codicum M et L discrepantiamnon exhibui, quippe quae non in Pauli sed in Legis Romanaeeditione desideretur : adscripsi tamen uarias lectiones ad om-nes eos locos, in quibus ab utriusque codicis traditione recessiet singulares alteriusutrius codicis lectiones eas , quae uerialiqua specie niti uiderentur.

Earum autem sententiarum , quae Epitomae ex integro

1) Varietas scripturae ex Paulli a Visigothis epitoinati codicibus :collegit Gustavus Haenel. Bonnae 4 834 (cf. Corpus iuris Romani Ante-iustiniani Bonnense I p. 463 sqq.).

2) Codicem Parisiensem 4403 iam olim Henricus Degenkolb, quitum Pauli editionem parabat , contulerat eamque collationem edendiconsilio deposito ultro mihi obtulit: qua in codice denuo tractandooptime adiutus sum.



4 4

Pauli libro in quibusdam codicibus interspersae sunt, plenumapparatum , quoad eum nancisci potui, congessi. quorum co-dicum princeps ille est, quem Cuiacio post annum 1579ciuitas Vesontina dedit 1) : in hoc enim integri tituli 1, 6 A .4 , 2 '4. 2 21A. 2 26. 2 31 restituti extabant et praeterea sen-tentia 5 , 33, 8 suppleta erat. cuius codicis lectiones, cumipse codex periisse uideatur, ex Cuiacii Obseruationibus 24 e.11 —13.3. 45-19. 21. 22 , quae anno 4 585 prodierunt, uelpotius, quoniam huno librum ipsum nancisci non potui, exeditione Cuiaciana a. 4 586 enotaui. in reliquis Epitomaesupplementis edendis ancipitem editorúm fidem abicere li-

cuit, cum hodie aut iidem codices, e quibus illi hauserunt,aut simillimi eademque auctoritate praediti supersint. horumautem sicubi plures idem supplementum praestant, non plu-ribus quam qui ad traditam lectionem eruendam sufficerentusus sum. quid autem singuli codices 2) d haec supplementacontulerint, hoc loco quasi per indicem enumerabo.

Extant igitur :titulus 2, 26 integer in Vaticano reg. 4050 3) 1, 4 , 1. 3. 5. 1, 12, 5. 1, 13B, 3. 3, 4A, 6 in L et in

Aurelianensi 207 (nobis A) , in hoc praeterea etiam 5, 4, 15.5, 33, 8.

1, 1, 4. 1, 12, 5. 1, 13B, 3. 4, 6, 2a in Eporediensi 35(nobis E} et in Rosambino, in illo etiam 5, 33, 8.

4 , 7, 4. 5, 4, 4 5. 24 in Parisiensi 4 409 et in Vaticano reg.4 048 et in Bernensi 263.

5, 4, 15 in Parisiensi S. Germani 366.5, 4, 21 in Parisiensi 4410.4, 12, 5 in Parisiensi 4412.3, 4A, 6 in Parisiensi 4408.Dubium supplementum praestat Paris. 4405 inter 1, 13 B,

3 et 4 (p. 56, 14). praeterea ex Vaticano reg. 1128 ad 1, 21, 1uocabulum ruinae additum recuperari potest. reliqua omnia,quae ab editoribus ex additamentis unius alteriusue codicisLegis Romanae uel ex Epitoma Aegidiana suppleta esse inhuius editionis notis commemorabo, Pauli non sunt, sed ex glos-. . . ._ . ,v ,. ,. . ...,., ,., ^ ,

1) Cf. Baudi di Vesme ad Cod. Theod. 4, 4 4 , Haenel in praefationead Legem Rom. Wis. scripta p. XVII. LXXXIX.

2) Codices omnes saeculi IX uel X sunt: descripti sunt in Haeneliipraefatione Legis Romanae editioni ab ipso curatae praemissa.

3) Cf. Degenkolb in Commentationibus philologis in honorem Th.Mommseni conscriptis 4 377 p. 646 sqq.



45

sematis interpretamentisue posterioribus enata sunt. ex co-dicibus supra laudatis ipse contuli L E Parisiensem 4409

Vatic. reg. 1050 : Bernensis collationem liberalitati HermanniHagen debeo, reliquorum lectiones ex Haenelii apparaturepetiui.

Ad eas denique sententias, quas solae Appendices LegiRomanae Wisigothorum in nonnullis codicibus adnexae exintegro opere excerptas habent, curn has Appendices seorsumediturus sim, delectum uariarum lectionum dedi : eodemquemodo reliquos sententiarum auctores adhibui. paucis locis

ad ueram lectionem restituendam ueterem sententiarum in-terpretationem , quae Legis Romanae Wisig. partem facit , insuhsidium uocaui.

Atque ut appareat, unde singulae sententiae restitutaesint, in adnotatione superiore, si qui praeter Legem Rom.Wisig. sententiarum auctores extant, eos laudabo, in contextuautem Pauli uerborum omnia , quae in Lege Rom, Wisig.omissa sunt, stellulis eircumsaepiam.

Restat ut de titulo operis pauca praemoneamus. in Dige-stis Collatione Appendicibus Lege Romana Burgundionum ci–tantur Pauli sententiarum lib. I etc. , quocum Consultationiquoque conuenit, nisi quod haec semel (6, 6) sententiarurnreceptaruna titulum laudat. in plerisque Legis Rom. Wis.codicibus libro I praemittitur hic titulus Pauli sententiarum :at in codice E et in Rosambino legitur iuli pauli sententiarumad filium, quocum consentiunt inscriptio libri III in L alio-rumque codicum inscriptiones, quas Haenel in editione LegisRon]. Wis. p. 338 citat. hic titulus quin genuinus sit, duhi-tari uix potest. contra uocabulum receptarum, quod et ipsumteste Haenelio in nonnullis Legis Romanae codicibus redit,genuinum non esse fere omnes uiri docti hodie consentiuntet mih i quoque persuasum est.

f = Monacensis D 2

L = Parisiensis 4403A — Aurelianensis 207E = Eporediensis 35



IV L II PA V IISENTENTIARVM AD I'ILIVM

LIBLR PRIMVS

ÎA]

¡l onsiliario eo tempore quo adsidet negotia tractare in 5

*suum quidem auditorium nulo modo concessum est, in alie-2 *num autem non prohibetur. Filii libertorum libertorumque

*liberti paterni et patroni manumissoris domicilium aut ori-3 *ginem sequuntur. Vidua mulier amissi mariti domicilium

*retinet exemplo clarissimae personae per maritum factae : 4 0*sed utrumque al iis i nteruenientibus nuptiis permutat ur.

4 *Municipes sunt liberti et in eo loco , ubi ipsi • domicilium*sua uoluntate tulerunt, nec aliquod ex hoc origini patroni*faciunt praeíudicium et utrubique muneribus adstringuntur.

5 *Relegatus in eo loco , in quem relegatus est , interim neces- 456 *sarium domicilium habet. Senator ordine motus ad origi-

*nalem patriam, nisi hoc specialiter impetrauerit, non resti-7 *tuitur. Senatores et eorum filii filiaeque quoquo tempore

*nati nataeue , itemque nepotes pronepotes et proneptes ex*filio origini eximuntur, licet muríicipalem retineant digni- 20

8 *tatem. Senatores, qui liberum commeatum , id est ubi ue-

*lint morandi arbitrium impetrauerunt, domicilium in urbe

1A 4= Dig. 4, 22, 5 II 4 A, 2-9 = Dig. 50, 4, 22

1 de titulo operis . cf. p. 45 II 5 consiliario Brencmann, consiliari F f

7 libertorumque Savigny , libertarumque F 3 contulerunt van deWater , cf. Dig. 50, 16, 239, 2 II 14 et F, sed scr. II puneribus F16 § 6. 7 transposuit Montr asen II 49 it.em nepotes et neptes ex filioMomvtsen .



4 7 aul. 1, 1 A

9 *retinent. Qui fenús exercent, omnibus patrimonii intri-*butionibus fungi debent , etsi possessionem non habeant.

10 *Honores et munera non ordinatione, sed potioribusquibus-4 4 *que iniungenda sunt. Surdus et mutus si in totum non

*audiant aut non loquantur, ab honoribus ciuilibus, non etiam12 *a muneribus excusantur. Is, qui non sit decurio , duumui-

tratu .uel aliis honoribus fungi non potest, quia decurionum43 *honoribus plebeii fungi prohibentur. Ad decurionatum fui

*ita demum pater non consentit, si contrariam uoluntatem uel.*apud acta praesidis uel apud ipsum ordinem uel quo alio 4 o

14 *modo contestatus sit. Aestimationem honoris aut muneris inpecunia pro administratione offerentes audiendi non sunt.

15 *Qui pro honore pecuniam promisit, si soluere eam coepit,16 *totam praestare operis inchoati exemplo cogendus est. Inui-

*tus filius pro patre rem publicara saluam fore cauere non 4517 *cogitur. Defensionem rei publicae amplius quam semel su-18 *scipere nemo cogitur , nisi id fieri • necessitas postulet. Ab

*his oneribus , quae possessionibus uel patrimonio indican-4 9 `tur, nulla priuilegia praestant uacationem. Corpus mensu-

*rarum frumenti iuxta annonam urbis habet uacationem : in 2o20 *prouinciis non item. Angariorum praestatio et recipiendi

*hospitis necessitas et militi et liberalium artium professori-24 *bus inter cetera remissa sunt. Auctis post appellationem

medio tempore facultat.ibus paupertatis obtentu non excu-*santur. Defensores rei publicae ab honoribus et muneribus 25

23 *eodenl tempore uacant. Legato, qui publicum negotium tui-*tus sit, intra t:empora uacationis praestituta rursum eiusdeni

24 *negotii defensio mandari non potest. Comites praesidum et*proconsulum procuratorumue Caesaris a muneribus _ uel ho-25 *noribus et tutelis uacant. Legatus antequam officio legatio- 30

*nis functus sit, in rem suam nihil agere potest, exceptis his26 *quae ad iniuriam cius uel damnum parata sunt. Si quis in

*munere legationis, antequam ad patriam reuerteretur, deces-• *sit , sumptus qui proficiscenti sunt dati non restituuntur.

27 *Decuriones pretio uiliori frumentum, quod annona tempo- 35

1A, 9= Dig. 50, 4, 22, 7 1A, 4 0-4 3= Dig. 50, 2, 7 ''I 4 A, 14—17 = Dig. 50, 4, 4 6 II 1A, 18-22 = Dig. 50, 5, 40 jj 1A, 23.24 = Dig.

50, 5, 12 1! 4A, 25. 26 = Dig. 50, 7, 11 II 4A, 27. 28 = Dig. 50, 8, 7

3 ordinationi F iniungendae F 5 soluam F ¡ 19 menso-rum Haloander II 20 habent F 11 24 idem F 3 reuertetur F35 quod F, quam Cannegieter, cf. Dig. 48, 42, 3 pr 50, 4; 8



Il►

1{ 1I !

Paul. 1, 4 A--4 s 8

28 *ralis est patriae suae, praestare non sunt cogendi. Nisi adopus nouum pecunia specialiter legata sit, uetera ex hac re-

29 *ficienda sunt. Ad curatoris rei publicae officium spectat, ut30 *dirutae domus a dominis extruantur. Domum sumptu pu-

*blico extructam, si dominus ad tempus pecuniarn impensanr 5*cum usuris restituere noluerit, iure eam res publica dis-*trahit.

[I DE PACTIS ET CONVEPTTIS]

4 De his rebus pacisci possumus, de quibus transigere2 *licet : ex his enim pacti obligatio solummodo nascitur. In lo

*bonae fidei contractibus pactum conuentum alio* pacto dis-soluitur . *et* licet exceptionerri pariat , *replicatione tamen

3 *excluditur. Pacto conuento Aquiliana stipulatio subici solet.*sed consultius est huic poenam quoque subiungere, quia'rescisso quoquo modo pacto poena ex stipulatu peti potest.' 45

^ Neque contra leges neque contra bonos mores pacisci possu-V rrius. *Pactum contra ius aut constitutiones aut senatus con-5 *sulta interpositurn nihil momenti habet. De rebus litigiosis

5 a *et conuenire et transigere possumus.* Post rem iudicatam

pactum , nisi donationis causa interponatur , seruari non po-20

6 test. *Funetio dotis pacto mutari non potest , quia privata7 *conuentio iuri publico nihil derogat. De criminibus prop-

"ter infamiam nemo cum aduersario pacisci potest.*

%rB ]

1 Parentes naturales in ius uocare nemo potest : una est 25

*enim omnibus parentibus seruanda reuerentia. Ingratus

4A 28 = ig. 50, s, 71 11 4 A, 29. 30 _ ig. 39, 2, 4 6 , 1 ex-tat in LA 11 4, 2 Consultatio 4, 4 II 4, 3 (= Dig. 2, 15, 45) extat inLA (non in E) 11 1, 4 = Consultatio 4, 7. 7 , 4a = Consultatio7, 5 11 1 5 extat in LA 11 1 5 a = Consultatio 4, 6. 7, 6 6 =Consultatio 4, 3 11 4, 7 = Consultatio 4, 7 11 4B, 4= Dig. 2, 4, 6 114R 2 = Dig. 37, 14, 49

3 spetat F 11 4 exiruantur F 11 5 pecniam F 1 6 eam deletMommsen

118 conuentis Wisigothi cum Cons. 7, 6, conuentionibus uel

transactionibus Cons. 4, 3, cf. Cons. 4, 7. 7,4 11 10 solo modo L, solu-modo E 11 nascitur om. E 11 § 2 dedimus ad Cons. : omne pactum po-steriore pacto dissoluitur, licet pariat exceptionem Wisigothi 1113 sti-pulatio LA , quidem stipulatio Dig. 11 14 poenam quoque LA , poenalemquoque stipulationem Dg. 11 15 quoquo modo LA, fort e Dg. 11 exom. La 11 stipulatu peti Dig., stipulatione peti A, stibolatio repeti L



4 9 aul. I, 1B-3

libertus est , qui patrono obsequium non praestat , uel res*eius filiorumue tutelam administrare, detractat.*

[II DE PROCYIiATORIBYS ET COGNITORIBVS]

q . mnes infames , qui postulare prohibentur , cognitores2 fieri non posse etiam uolentibus aduersariís. Femina in rem 53 suam cognitoriam operam suscipere non prohibetur. In rem

suam cognitor procuratorue ille fieri potest , qui pro omnibus4 postulat. Actio iudicati non solum in dominum aut domino,

sed etiam heredi et in heredem datur.

[III DE PROCYRATORIBYSI 0

1 andari potest procuratio praesenti et nudis uerbis etper litteras et per nuntium et apud acta praesidis et magi-

2 stratus. Pocurat or aut ad litem aut ad omne negotium aut3 ad partem negotii aut ad res administrandas datur. *Volun-

*tarius procurator , qui se negotiis alienis offert , rem ratam 45^ 'domintum habiturum cauere debet. Cum quo agitur suo

*nomine, si in rem actio est, pro praede litis et uindiciarum*aduersario satisdare cogitar aut iudicatum solui si*in personam sit actio , d in rem pro prae-*de litis et uindiciarum 20

5 }Actoris procurator non solum absentem defendere , sed et6 "rem ratam dominum habiturum satisdare cogitur. Procura-

`tor antequam accipere7 'iudicium Petitoris procurator rem

*ratam dominum habiturum desiderante aduersario satis- 25'ciare cogendus est , quia nemo in re aliena idoneus est sine

8 'satisdatione. Si satis non d.et procurator absentis , actio ei9 *absentis nomine non datur. Actoris procurator non in rem

*suam datus propter impensas quas in litem fecit potest de-*siderare ut sibi ex iudicatione satis fiat , si dominus litis 30

1 0 *soluendo non sit. Absens reus causas absentiae per procu-*ratorem reddere potest.*

ante 2, 4 Huschke ins. Vat. 340 11 3, 3 = Consultatio 3, 6 II 3, 4 =Vat. 336 II 3, 5 = Cons. 3, 7 Vat. 336 II 3, 6 = Vat. 337 II 3, 7. 8 =Cons. 3, 8. 9 , 9 = Dig. 3, 3, 30 II 3, 40 = Dig. 3, 3, 74

3 procur. et del. Cuiacius II 5 possunt edd. 4 praesenti] etpraesenti et absenti Huschke II 30 iudicatione F i , iudicati actione F3cum Graecis 4 causas entiae procuratorem F

4



Paul. I, 4. 5 0

, IV DE PiEGOTIIS GESTIS]

ui negotia aliena gerit , et bonam fidem et exactam di-

ligentiam rebus eius pro quo interuenit praestare debet.2 Tutor post finitam tutelam si in administratione duret, actioneegotiorum gestorum pupillo uel curatori eius tenebitur. 5

21 *Litis contestatae ternpore quaeri so

.

let, an pupillus, cuiussine tutoris auctoritate negotia gesta sunt, locupletior sit ex

p*ea re factus , cuius patitur actionem.* Si pecuniae quis ne

gotium gerat, usuras quoque totius temporis praestare cogiturt periculum eorum nominum quibus collocauit agnoscere, ± oi litis tempore soluendo non sint : hoc enim in bonae fidei

4 iudiciis seruari conuenit. Mater, quae fliorum suorum• rebusinteruenit , actione negotiorum gestorum et ipsis et eoruni

5 tutóribus tenebitur. Filius familias uel seruus si negotiumlicuius gerant in

u e 1par em

dominusdomnume

seruo uel filipecu

o familiaspeculio tenus

negotiaactio 15

4

6 dabitur. Si pateraliena agenda commiserit, in solidum tenebitur. Pater si

donatas ad mi-nistrauit , filio actione negotiorum gestorum tenebitur. Quí,cum tutor curatorue non esset, pro tutore uratoreue res pu- 2

pilli adultiue

fili i

a

res

dministrau

sine ullat , exceptione

actione negotiorum

a se

estorum

mimancipati

9 pro tutore curatoreue tenebitur. Actio negotiorum gesto-`rum illi datur, cuius interest hoc indicio experiri. Nec refer`directa quis an utili actione agat uel conueniatur , quia in

*extraordinariis iudiciis, ubi conceptio formularum non ob- 25

*seruatur, haec subtilitas superuacua est, maxime cunr utra-que um. ctio eiusdem potestatis est eundemque liabet eflfec-

3 debet M, debebit L (( 9 totius temporis om. Dig. cogitur dett.cum Dig., cogetur ML (( 10 quibus . . . 12 conuenit] quae ipse con-traxit : nisi fortuitis casibus debitores ita suas fortunas amiserunt, uttempore , litis ex ea actione contestatae soluendó non essent Dig. ((18 sine ulla exc. om. Dig. II 20 pro edd., si pro codices (( 30 per frar-dem dett. c lon, Cons., fraudem L, ipse fraude M (( 31 et . • . iudiciisom. Cons. : et in priu. et in extraordinarüs criminibus Dig.

[V E CALV1VI11IATORIBVSI

4 alumniosus est qui sciens qrudens ue per fraudem ne- 302 gotium alicui comparat. Et privatis et in publicis iudiciis

4, 2 a —= gig. 3, 5, 36 pr. (( 4, 3 = Di . 3, 5, 36, 1 (( 4, 7 = Dig.3, 5, 36, 2 (( 4, 9. 40= Dig. 3, 5, 46 (( 5, 1 = Consultatio 6, 205 2 = Cons. 6, 24 Dig. 48, 16, 3



51 Paul. I, 5--68

omnes calumniosi extra ordinem pro qualitate admissi plec-tuntur.

[VIp• *DE FVGITIVIS1

1 Seruus a fugitivario comparatus intra decem annos ma-*numitti contra prioris domini uoluntatem non potest. Con-*tra decretum amplissimi ordinis fugitiuum in fuga consti-*tutum nec emere nec uendere permissum est, inrogata poena

3'in utrumque sestertiorum D milium. Limenarchae et sta-*tionarii ftigitiuos deprehensos recte in custodiam retinent.

4 *Magistratus municipales ad officium praesidis prouinciae 4 0x uelroconsulis comprehensos fugitiuos recte transmittunt.P ^

5 *Fugitiui iri fundis fiscalibus quaeri et comprehendi possunt.6 *Fugitiui , qui a domino non agnoscuntur , per officium prae-^ *fecti uigilum distrahuntur. Intra triennium uenditionis

*agniti fugitiui emptor pretium a fisco recipere potest.* 5

Ab accusatione destitit qui cum aduelisario suo de com-113 *positione eius criminis quod intendebat fuerit locutus. Ani-

m b accusatione destitit , qui affectum et animum accu-1° *sandi deposuit. Destitisse uidetur, qui intra praefinitum 20

*accusationis a praeside tempus reum suurn non peregit.^d *Nuntiatores , qui per notoriam indicia produnt, notoriis suisI *adsistere iubentur. Calumniae causa puniuntur, qui in

*fraudem alicuius librum uel testimonium aliudue quid con-*quisisse uel scripsisse uel in iudicium protulisse dicuntur.* 25

1 De his criminibus , de quibus quis absolutus est , ab eo qui2 accusauit refricari accusatio non potest. Filius accusatoris

si hoc crimen, quod pater intendit, post liberatum reum per-3 sequi uelit , ab accusatione remouendus est. Crimen, in quo

alius destitit uel uictus discessit, alius obicere non prohibetur. 30

6ninteger extitit

inVesontino et inde §§ 1 2. 5-7 in Cuiacii Obseru.21, 11 editae sunt : §§ 3. 4, quae extant etiam'in Dig. 4 4 , 4, 4, uereor ne

ex his solis Vesontino non adhibito Cuiacii editio 4 586 exhibuerit 11 6s, 4 a—4 e — Dig. 48, 16, 6

8 D] L Huschke, cf. fr. de iure fisci 9 Coll. 14, 3, 5 4 quadri-enniurn Huschke propter Cgd. 7, 37, 1 II 24 accusationi Mommsen27 refricari M, refragari L 11 30 discessit L, recessit M

5

[VTB DE REIS INSTITVTIS1

4*



Paul. 1, 6B-8 52

4 *Delator non est, qui protegendae causae suae gratia aliquid*ad fiscum nuntiat.*

[VII DE INTEGRI RESTITVTIONE]

1 ntegri restitutio est redintegrandae rei uel causae actio.2 Integri restitutionem praetor tribui t ex his causis , quae per 5

metum dolum et status permutationem et iustum errorem etabsentiam necessariam et infirmitatem aetatis gesta esse di-

3 cuntur. Integri restitutio plus quam semel non est decer-nenda : ideoque causa cognita decernitur.

4 Integri restitutio aut in rem competit aut in personam.*in rem actio competit , ut res ipsa qua de agitur reuocetur ;*in personam , aut quadrupli • poena intra annum uel simpli

5 * post annum peti potest.* Si aliquis, ut se de ui latronumuel hostium uel populi liberaret, aliquid mancipauit uel pro-misit, ad metum non pertinet: mercedem enim depulsi me-

6 tus tribuit. Seruus per metum mancipatus quidquid quae-

7 sierit uel stipulatus sit, ei adquirit qui uim passus est. Vis8 est maior rei imftetus, qui repelli non potest. Qui quem indomo inclusit, ut sibi rem manciparet aut promitteret; extor-

9 sisse mancipationem uidetur. Qui quem ferro uinxit, ut sibi10 aliquid traderet uel uenderet , uim intulisse uidetur. Qui in

carcerem quem detrusit, ut aliquid ei extorqueret, quidquidob hanc causam factum est, nullius est momenti.

[VIII DE DOLO]

^ 2 olus est, culn aliud agitur, aliud simulatur. Qui dolum 25aut metum adhibuit, ut res ad alium transiret, uterque de uiet dolo actione tenebitur.

6B, 4 = Dig. 49, 14, 44 7, 2 ex parte = Dig. 4, 1, 27 4 ex-tat in Parisiensi 4409 Vaticano reg. 1048 Bernensi 263II 7, 7 = Dig.4, 2, 2 II 7, 7 0= Dig. 4, 2, 22

6 siue per status mutationem aut iustum errorem (omissis reliquis)Dig. 0 inde a § 4 de his quae ui metusue causa gesta sunt agi monuitHuschke II conpetita aut in persona Bern. 1 e qua Paris. Bern. (j12 persona Paris. Bern. 3 aliquis] cui quis scr., cf. Dig. 4, 2, 9, 1 )

1 7 dquirit dett., adquiret ML is autem est maioris rei Dig.20 mancipationem] promissionemue addit Huschke ¡I 26 aut L, uel M:fortasse dolum aut del. et infra utraque de ui et de dolo ser., cf. Dig.4, 2, 14, 13 7 et

ML, et de dett.

10

15

20



53 aul. I, 9

[IXDE MINORIBVS VIGINTI ET QVINQVE ÁNNORVM]

1 inor uiginti et quinque annorum si aliquod flagitium

admiserit , quod ad publicam coercitionem spectet, ob hoc in2 integrum restitui non potest. Qui minori mandauit, ut ne-gotia sua agat , ex eius persona in integrum restitui non po- 5

3 test , nisi minor sua sponte negotiis eius interuenerit. Simaior effectus rem, quam minor egit, pacto uel silentio com-probauit , aduersus hoc quoque in integrum restitui frustra

^ desiderat. Si minor minori heres existat , ex sua persona,/I,anon ex defuncti in integrum restitui potest. *Si minor ui- 4 0

ginti quinque annis filio familias minori pecuniam credidit,'melior est causa consumentis , nisi locupletior ex hoc in-4b *ueniatur litis contestatae tempore is qui accepit. Minores

"si in iudicem compromiserunt et tutore auctore stipulati*sunt, integri restitutionem aduersus talem obligationem iure 15

5 'desiderant. * Minor se in his , quae fideiussit uel fidepro-misit uel spopondit uel mandauit , in integrum restituendo

5a reum principalem non liberat. *Minor ancillam uendidit : si'eam emptor manumiserit, ob hoc in integrum restitui non"poterit, sed aduersus emptorem quanti sua interest actionem 20

5 b habebit. Mulier minor uiginti quinque annis si pactione dotisMeterior condicio eius fiat et tale pactum inierit, quod num-*quam maioris aetatis constitutae paciscerentur , atque ideo

6 *reuocare uelit, audienda est. * Qui sciens prudensque se prominore oblígauit, si id consulto consilio fecit, licet minori suc- 25

7 curratur, ipsi tamen non succurretur. Minor aduersus emp-torem in integrum restitutus pretio restituto fundum reciperepotest : fructus enim in compensationem usurarum penes

8 eniptorem remanere placuit. Minor aduersus distractioneseorum pignorum et fiduciarum , quas pater obligauerat, si 30non ita ut oportuit a creditore distractae sint , restituí in in-tegrum potest.

9, 2 extr. = Dig. 4, 4, 24 pr I 9, 4 a. 4 b = Dig. 4, 4, 34 , 5 =Dig. 4, 4, 48 pr II 9, 5 a. 5 b = Dig. 4, 4, 48, 1. 2

1 uiginti . . . annorum om. L l 6 nisi . . . interuenerit] quod siminor s. s. negotiis maioris interuenerit, restituendus erit, ne maioridamnum accidat Dig., ubi quae sequuntur non sententiarum sed libri XIad edictum esse recte iudicauit Cuiacius ll 7 pacto codices, facto Ritters-husius 9 ex L b, heres ex ML a 16 in his quae] in id quod Dig. ((26 ipsi dett., ipse ML 1134 sint M, sunt L



Li ^ 1 P (

Paul. I, 9A-12 4

[Ix"]*Is , qui rei publicae causa afuturus erat , si procurato-

*rem reliquerit, per quem defendi potuit, in integrum uolens*restitui non auditur.*

[x DE PLYS PETENDO]

Plus petendo causa cadirnus aut loco aut summa aut tem-pore aut qualitate : loco alibi, summa plus, tempore petendoante tempus, qualitate eiusdem rei speciem meliorem postu-lantes.

[XI DE SATISDaNDO] 0

1 uotiens hereditas petitur , satisdatio iure desideraturet, si satis non detur , in petitorem hereditas transfertur : sipetitor satisdare noluerit, penes possessorem possessio rema-

2 nebit : in pari enim causa potior est possessor. Vsufructua-rius et de utendo usufructu satisdare debet perinde usurum, 1 5ac si ipse pater familias uteretur.

[XII DE IVDICIIS OMNIBVS]4 i, qui falsa rescriptione usi fuerint , lege Cornelia de

2 (3) falsis puniuntur. Qui falsum nesciens allegauit, falsi poena3 (4) non tenetur. In caput domini• patroniue nec seruus nec li- 204 (5) bertus interrogari potest. Praegnantes neque torqueri neque5 (6) damnari nisi post editum partum possunt. *Qui rescrip-

9A = Dig. 4, 6, 39 11 10 = Consultatio 5, 4 11 12, 5 extat in L.'1 E

(in E post 13A, 3)

5 de plus petendo Wisigothi, de eo qui causa cadit Cons.: undeconicias uerba plus petendo, quae ante 6 causa desiderantur, errore inrubricam comrmutata esse 11 6 plus petendo Schulting, om. codices cumCons. 11 7 • plus . . . 8 tempus] summa in repetendo tempore ante pe-tendo Cons. 11 petendo dett. , repetendo ML 11 8 rei speciem Cons.,speciem rem L, speciei rem M: cf. Interpretatio uel meliorem spe-ciem quam dederat ij 12 satis Bitterhusius, satisdatio codices 11 trans-feretur M l 13 remanebit L, remansit M 11 15 debet M, debebit L 1

17 omnibus M, om. L 1 19 paragrapho 2 in G Parisiensi 4413 aliispraemittuntur haec : interpretatio (interpr. om. G) is (ex his G) qui an-cillam corruperit alienam aliam (alia re Par.) reformare cogendus est,quae neque huius loci sunt nec Pauli esse possunt, sed aut fluxerunt exIn terpretatione aut barbari iuris sunt, cf. Interpretatio 1, 4 3A, 6 et LexRom, Burgund. 19, 2



55 aul. 1, 42. 43A

*tum a principe falsa allegatione elicuerint, uti eo prohi-6 (7) *bentur.* Qui de se confessus est, in alium torqueri non

potest , ne alienam salutem in dubium deducat, qui de sua7 desperauit. *Qui sine accusatoribus in custodiamrecepti sunt,*quaestio de his habenda non est , nisi si aliquibus suspi- 5

8 *cionibus urgueantur. Per minorem causam maiori cognitioni*praeiudicium fieri non oportet : maior enim quaestio mino-

9 *rem causam ad se trahit. In crimine adulterii nulla danda*dilatio est , nisi ut personae exhibeantur , aut iudex ex qua-*litate negotii motus hoc causa cognita permiserit.* 0

[XIIfA DE I V D I C AT O 1

l" Eum, pro quo quis apud officium cauit, exhibere cogi-*tur. item eum qui apud acta exhibiturum se esse quem pro-*misit, etsi officio non caueat, ad exhibendum tamen cogitur.*

-1 Qui exhibiturum se aliquem iudicio cauerat, mortuó eo pro 15l b quo cauerat periculo cautionis liberatur. Acta apud se ha-

"bita , si partes consentiant et iudex hoc permiserit, potest

*iubere ea die circumduci, nisi uel negotium uel lis terminata1 est. De amplianda uel. minuenda poena damnatorum post*sententiam dictam sine principali auctoritate nihil est sta- 20

d *tuendum. Contra indefensos minores tutorem uel curatorem-1e non habentes nulla sententia proferenda est. Contra pupil-

*lum indefensum eumque qui rei publicae causa abest uel*minorem uiginti quinque annis propositum peremptorium

,lf *nihil momenti habet. Is, qui ad maius auditorium uocatus 25*est , si litem inchoatam deseruit , contumax non uidetur.

I g 4h *Bonis uenditis excipiuntur concubina et liberi naturales. Res*publica creditrix omnibus chirographariis creditoribus prae-

2 *fertur.* Filius familias iussu patris manumittere potest,3 matris non potest. In eum , qui album raserit corruperit sus- 30

48185148, 5, 42, cf. Paul. 2, 26, 17 ii 13A, 1 a = Dig. 2, 4, 47 43A, 1b-1d= Dig. 42, 1, 45 p 13A, 1 e. 1f = Di g . 42, 1, 54 II 13A, 4g, 1h — Dig.42, 5, 38

1 eleguerunt (elig. E b) E um LE, de A non c ons ta 11 ru-bricam de iudicato Pauli non esse uidit Cuiacius : nam § 1 et ea, quaepropter § 1 huic loco ex Digestis restituta sunt, magis ad titulwm prae-cedentem pertinent, reliquae autem sententiae ex diuersis Pauli titulis ex-cerptae sunt, cf. ad p. 56, 8 11 13 item cum quis Charondas



Paul. 1, 13A. 13B 6

tulerit mutauerit quidue aliud propositum edicendi causa4 turbauerit, extra ordinem punitur. Si id quod emptum est

ñeque tradatur neque mancipetur , uenditor cogi potest , ut5 tradat aut mancipet. Deteriorem seruum facit , qui fugarnsuaserit et qui furtum , et qui mores eius corpusue corrupe- 5

6 rit. Qui ancillam alienam uirginem immaturam corruperit,poena legis Aquiliae ténebitur.

13B, 1 = Consultatio 6, 7 II 13B, 3 extat in LAE, in LE ante § 2 ^

13B, 4 = Cons. 6, 5 13B, 5 = Cons. 5, 5 II 13B, 6. 7 = Cons. 6, 5a. 6 fi1.3B, 8. 9 = Appendix 1, 10. 11

1 mutauerit M, om. L II 2 punitur] requiritur uindicatur, ut est inInterpretatione p 5 eius L, om. M II 8 rubrica ex Consult. 5, 5. 6, 5. 7et Appendice 1, 10 restituta est : Consult. 6, 5 eam sextam libri primi esseuult etitur App. II 10 dereliquit Cons. pretia dett., praesen-tia ML II 13 ex om. L I extimatione 'LE, de A non consta 14 con-sistat LAE II in Parisiensi 4405 ante § 4 haec leguntur: interpretatiopetitio hereditatis ipsius petitione repelletur II 20 § 7 uereor ne non,recte huie loco restituta sit : nam cum § 4. 6. 1 in Cons. 6, 5. 5 a. 7 huicti tulo, qui Consultationis auctori sextus est uindicentur,

§ 7 extitulo IIII

swmpta esse dicitur

[XIIIB * SI HEREDITA,S VEL QVID ALIVD PETATVR1

4 n petitione hereditatis ea ueniunt, quae defunctus mor-tis tempore reliquit , uel ea , quae post mortem ante aditam 1 o

2 hereditateln ex ea quaesita sunt. Possessor hereditatis pretiaearum rerum, quas dolo alienauit, cum usuris praestare co-

3 gendus est. *Rerum ex hereditate alienatarum aestimatio in4 *arbitrio petitoris consista.* Petitio hereditatis , cuius de-

functus litem non erat contestatus , ad heredem non trans- 155 mittitur. *Hereditas pro ea parte peti debet . pro qua ad

*nos pertinet: alioquin plus petendi periculum incurrimus et6 *causan perdimus. Qui petit hereditatem, ipse probare de-*bet ad se magis quam ad eum qui possidet siue ex testa-

7 mento sine ab intestato pertinere. Eas res , quas quis iuris 20*sui esse putat , petere potest , ita tamen ut ipsi incumbat

8 *necessitas probandi eas ad se pertinere. Possessor heredi-*tatis, qui ex ea fructus capere uel possidere neglexit , du-

9 *plam eorum aestimationem praestare cogetur. Ii fructus in

*restitutione praestandi sunt petitori, quos unusquisque dili- 25*gens pater familias et honestus colligere potuisset. *



57 aul. I, 1 4. 1 5

[XIV DE VIA PV$LICA]

1 a Si in agrum uicini uiam publican' quis reiecerit , in

*tantum in eum uiae receptae actio dabitur, quanti eius inter-1 *est, cuius fundo iniuria inrogata est.* Qui uiam publican-)exarauit, ad munitionem eius solus compellitur.

[XV SI QVADRVPES DAMNVM INTVLERIT]•

^ i quadrupes pauperiem fecerit damnumue dederit quiduedepasta sit , in dominum actio datur , ut aut damni aestima-tionem subeat aut quadrupedem dedat : quod etiam lege Pe-

l a olania de cane cauet.ur. *Si quis saeuum canem habens in 40*plateis uel in uiis publicis in ligamen diurnis horis non re-

1b *degerit, quidquid damni fecerit, a domino soluantur. Si*quis caballum quodue aliud animal habens scabidum ita

ambulare permiserit, ut uicinorum gregibus permixtus*proprium inferat morbum, quidquid damni per eum datum 1 5

^ *fuerit , similiter a domino sarciatur.* , Feram bestiam in eaparte, qua populo iter est, colligari praetor prohibet : et ideo,

siue ab ipsa siue propter eam ab alio alteri damnum datumsit, pro modo admissi extra ordinem actio in dominum uel3 custodem datur, maxime si ex eo horno perierit. Ei, qui in- 2o

ritatu suo feram bestiam uel quamcumque aliam quadrupe-dem in se proritauerit eaque damnum dederit, llegue in eius

4 dominum neque in custodem actio datur. *In circulatores,*qui serpentes circumferunt et proponunt, si cui ob eorum'metu7n damnum datum est , pro modo admissi actio da- 25*bitur.*

14, l a. = Dig. 43, 11, 3 11 5, l a. l b = Lex Ro971. Burg. 3 115, 4 = Dig. 47, 11, 11

2 in tantum Mommsen, tantum F 11 3 uiae reiectae dett. 11 5 ex-arauerit Dig. 1 16 damnum intulerit Wisigothi, pauperiem fecerit LexRom. Burg. 13 11 7 damnum uel codices 11 8 ut aut dett., ut ad L, autM 11 9 quadrupem ML 1 edat dett.?, cedat aut L, qui dat M 1pesolania dett., pesolonia M, persolania L 11 10 carie] etiam de bipedehoc loco actum esse testatur Lex Rom. Burg. 13, 1 11 17 populo L, po-pulus M 11 20 perierit ML, perierit uel fuerit laesus dett. f1 25 metu F



Paul. 1, 16-19

[XVI FINIVM REGVNDORVM]

In eum , qui per uim terminos deiecit uel amouit, extraordinem animaduertitur.

[XVII DE SERVITVTIBVS]

1 iam iter actum aquae ductum , qui biennio usus non 5

est, amisisse uidetur: nec enim ea usucapi possunt, quae2 non utendo amittuntur. Seruitus hauriendae aquae uel du-

cendae biennio ómissa intercidit et biennio usurpata recipi-

tur. *Seruitus aquae ducendae uel hauriendae nisiex capite

*uel ex fonte constitui non potest : hodie tamen ex quocum- 1 o*que loco constitui solet.*

[XVIII DE FAMILIAE HERCISCVNDAE]

I rbiter familiae herciscundae plus quam semel dari nonpotest : et ideo de his, quae diuisa eo iudicio non sunt, com-

2 muni diuidundo arbiter postulatus partietur. *De omnibus 15

*rebus hereditariis iudex cognoscer e debet et celebrata diui-3 *sione in semel de omnibus pronuntiet. Iudici familiae her-*ciscundae conuenit , ut ea , quae quis ex communi accepit,*aut ipsa aut aestimationem eorum repraesentet , ut inter co-

4 • *heredes diuidi possint. Iudex familiae herciscundae nec 20Inter paucos coheredes , sed inter omnes dandus est : alio-

5 *quin inutiliter datur. Omnes res, quae sociorum sunt, com-*muni diuidundo iudicio inter eos separantur.*

LXIX QVEMADMODVM ACTIONES PER INFITIATIONEM DVPLENTVR]

4 uaedam actiones si a reo infitientur, duplantur, uelut 25iudicati, depensi, legati per damnationem relicti, damni iniu-

1 6 = Collatio 13, 2 (( 17, 3 = Dig. 8, 3, 9 II 18, 2-5 = Appendix1, 12-15

1 finium Coll. 13, 2, de finiuin Wisigothi (I 3 in quibusdam codici-bus epitomae A egidianae (Haenel p. 350) haec adduntur: fines terrae per(praeter codices) terminos regantur, ne dissipentur: ab utroque quinquepedum loco teneantur , quae ni fallor non ex Paulo , sed ex . IsidoriEtymol. 5, 25, 11 descripta sunt p 6 enim] expectes tamen (I 8 omissaSichardus, actio omissa codices II intercedit M, interdicitur L (I 10 ponteF(( 17 de Wisigothi cum Appendice 1, 12: cf. ad u. 1 (( in semel]cf . Dig. 18, 1, 35, 7 (I 19 aut ipsa A , ut ipsa reliqui codices (( 24 alio-quin inutiliter Cuiacius, quin inutil. uel qui non util. codices 23 iu-dicio] in iudicio codices

58



59 aul. 1, 1 9-21

riarum legis Aquiliae , [item de modo agri, cum a uenditore2 emptor deceptus est.] Ex his causis, quae infitiatione du-

plantur, pacto decidi non potest.

[XX DE FIDEIVSSORE ET SPONSORE]

Inter fideiussores ex edicto praetoris, si soluendo sint, 5licet singuli in solidum teneantur, obligatio diuidetur.

[ x x A ]*ln dardanarios propter falsum mensurarum modum ob

*utilitatem popularis annonae pro modo admissi extra ordi-*nem uindicari placuit.*

[XXI DE SEPVLCHRIS ET LVGENDIS]

! b incursum fluminis uel metum *ruinae* corpus iamperpetuae sepulturae traditum sollemnibus redditis sacrificiis

2 per noctem in alium locum transferri potest. Corpus in ci-uitatem inferri non licet, ne funestentur sacra ciuitatis: et 1 5

3 qui contra ea fecerit, extra ordinem punitur. *Intra muros'ciuitatis corpus sepulturae dari non potest uel ustrina fieri.

4 *Qui corpus perpetuae sepulturae traditum uel ad tempus'alicui loco commendatum nudauerit et solis radiis ostende-

piaculum committit: atque ideo, si honestior sit, in in- 205 *sulam, si humilior, in metallum dari solet. Qui sepulchrum

*uioaauerint aut de sepulchro dliquid sustulerint , pro perso-*narum qualitate aut in metallum dantur aut in insulam de-

6 *portantur. Qui sepulchrum alienum effregerit uel aperueriteoque mortuum suum alienumue intulerit , sepulchrum uio- 25

r lasse uidetur. Vendito fundo religiosa loca ad emptorem8 'non transeunt nec in his ius inferre mortuum habet. Qui

monumento inscriptos títulos eraserit uel statuam euerterit*uel quid ex eodem traxerit, lapidem columnamue sustulerit,

9 'sepulchrum uiolasse uidetur. In eo sarcophago uel solo,

20A = Dig. 48, 19, 37 {I 21, 3-9 suppletae sunt ex Vesontino (Cu-iacii Obseru. 21, 13)

1 item . . . 2 est spuria esse docuit Rudorff Zeitschrift f'ür geschichtl.Rechtswissenschaft 15 p. 417 sqq., cf. 2, 17, 4 um . . . 2 est M, cumuenditore L II 5 sint dett., sit L, species M 2 ruinae Vesontinus etVaticanus reg. 1128, om. Wisigothi 3 redditis M , om. L 4 ci-uitate ML

10

30



Pau . I, $1 II, 1 0

*ubi corpus iam depositum est , aliud corpus inferri non po-* test, et qui intulerit reus sepulchri uiolati postulari potest..'

10 Qui alienum mortuum sepelierit, si in funus eius aliquid im-penderit, recipere id ab herede uel a patre uel a domino po-

4I test. *Maritus id quod in funus uxoris impendit ex dote 5

12 *retinere potest. Neque iuxta monumentum neque supra*monumentum habitandi ius est: attactu enim conuersationis*humanae piaculum admittitur : et qui contra ea fecerit , pro*qualitate personae uel opere publico uel exilio multatur.

43 *Parentes et filii maiores sex annis auno lugeri possunt , mi- 1 a*nores mense: maritus decem ménsibus et cognati proximio-'ris gradus octo. qui contra fecerit, infamium numero habe-

q 4 *tur.* Qui luget , abstinere debet a conuiuiis ornamentis45 *purpura* et alba ueste. Quidquid in funus erogatur, inter16 aes alienum primo loco deducitur. *Corpora animaduerso- 1 5

*rum quibuslibet petentihus ad sepulturam danda sunt.'

L IB E R S E C V N D V SL' DE REBYS CREDITIS ET DE IYREIYRANDOÍ

Praesidis prouinciae officiales, quia perpetui sunt, mu-I b ^`tuam

prohib

pecuniam dare et fenebrem exercere possunt. Prae- 20

*ses prouinciae mutuam pecuniam fenebrem sumere non^ * etur. * n pecuniariis causis si alter ex litigatoribus

iusiurandum deferat , audiendus est : hoc enim et compendio2 litium et aequitatis ratione prouisum est. Deferre iusiuran-

dum prior actor potest : contrarium autem de calumnia iusiu- 253 randum reo competit. S, reus cum iurare uelit , actor illi

.,_,-,_ .,. _.,..,.. , ...

21, 11-13 ex Vesontino suppletae sunt ( Cuiacii Obseru. 21, 13) 111, 46 =-- Dig. 48, 24, 3 , 1 a. b— Dig. 42, 1, 3 4

3 § 10 hoc loco collocat Vesontinus , post § 15 collocant Wisigothi 14 ab M, hab eo L 11 10 sex] decem Huschke, cf. Vat. 324mnoresmense] haec corrupta esse docent Vat. 321 : cum minores liberi tot men-sibus elugentur, quot annorum decesserint, usque ad trimatum : minortrimo non lugetur, sed sublugetur: minor anuo neque lugetur nequesublugetur 43 et a conuiuiis et ornamentis L (I 14 purpura Veson-tinus, ora. Wisigothi II 24 paragrapho 1 in Basileensi C III 1 subiungun-tur in modem rubricae haec de dubiis rebus solum iurare debere et inmodwm sententiae haec qui suspectus dicitur, cum nulla ueritas petitoriin eo exprimitur, qui calumniam se pati dicit : quae ex interpretationibus§§ 4. 2 corrupta esse palamz est

II 26 competa M, competetL



- 1 aul. II, 4---4

necessitatem iurisiurandi remisit et hoc liquido appareat,actio in eum non datur. Heredi eius cum quo contractumest iusiurandum deferri non potest, quoniam contractum igno-rare potest.

5 i qui de debito quocumque modo confessus docetur, 5ex ea re actio creditori non datur, sed ad solutionem com-pellitur.

•

[II DE PECVNIA CONSTITVTA]

1 i id, quod mihi L. Titius debet, soluturum te consti-2 tuas , teneris actione pecuniae constitutae. "Idem est et si 4 03 *ei qui bona fide mihi seruit constitutum fuerit. S quis

Muobus pecuniam constituerit TIBI AVT TITIO, etsi stricto dure*proprio actione pecuniae constitutae manet obligatus, etiamsi*Titio soluerit, tamen per exceptionem adiuuatur.*

[III DE CONTRACTIBVS] 5

Stipulatio est uerborum conceptio , ad quam quis con-grue interrogatus respondet : uelut sPONDES ? SPONDEO : DABIS?DABO : PROMITTIS ? PROMITTO : FIDEI TVAE ERIT? FIDEI MEAE ERIT :

et tam pure guarra sub condicione concipi potest.

[IV DE COMMODATO ET DEPOSITO PIGNORE FIDYCIAVE] 0

1 uidquid in rem commodatam ob morbum uel aliam ra-2 tionem impensum est, a domino recipi potest. Sí facto incen-

dio ruina naufragio aut quo alio simili casu res commodataamissa sit, non tenebitur eo nomine is cui commodata est,nisi forte, curn posset rem commodatam saluam facere, suam 25

3 praetulit. Seruus uel equus a latronibus uel in bello occisi,

2, 2 = Dig. 43, 5, 6 II 2, 3 — Dig. 13, 5, 30

5 si dett., ei ML 11 de debito M, debito L, debitum det t . 0 in

Dig. praecedunt haec Vlpiani uerba: seruo quoque constitui posse con-stat et, si seruo constituatur domino solui uel ipso seruo , qualem.=qualem seruum domino adquirere obligationem II 43 propri actioniF II 4 8 fidei meae eritdett., om. ML II 20 fiduciaueM, fidutiaeL, etfiducia Lex Ruin. Burg. 18, 4 II 25possit ML g$6 equus Sichardus,.alias ecus codices II latronibus . . . p. 62, 1 sunt scripsi , si a latr.uel in bello (bellum L) in (uelL) aliam causam commodati occisisunt



Paul. II, 4--7 2

si in aliam causam commodati sunt, actio commodati datur :custodia enim et diligentia rei commodatae praestanda est.

Si rem aestimatam tibi dedero , ut ea distracta pretiumad me deferres, eaque. perierit : si quidem ego te rogaui, meopericulo perit: si tu de uendenda promisisti, tuo periculo sperit.

[V DE PIGNORIBVS]

4 reditor si simpliciter sibi pignus depositum distrahereuelit, ter ante denuntiare debitori suo debet, ut pignus luat,2 ne a se distrahatur. Fetus uel partus eius rei quae pignori 40

data est pignoris iure non tenetur , nisi hoc inter contrahen-tes conuenerit.

3 ompensatio debiti ex pari specie et causa dispari ad-mittitur : uelut si pecuniam tibi debeam et tu Inihi pecunian}debeas, aut frumentum aut cetera huiusmodi, licet ex diuerso 45

contractu, compensare uel deducere debes: si totum pelas.plus petendo causa cadis.

[VI DE EXERCITORIBVS ET INSTITORIBVS]

Filius familias si uoluntate patris nauem exerceattrem in solidu m ob ea quae salua receperit obligat.

[VII AD LEGE111 RHODIAlYI]

1 euandae nauis gratia iactus cum mercium factus est,omnium intributione sarciatur, quod pro omnibus iactum est.

codices: cf . Interpretatio si seruum uel equum uel quaecumque alia ali-quis ab altéro ad usus tantummodo seruiendi cómmodata susceperit et

eos ad pugnam uel ubi uitae periculum incurrant duxerit5 de uendenda M, te uendenda L, defendenda dett. : si rem accep-tam non rogante domino , sed promittente eo qui accepit, dum uelituenumdare, perdiderit Interpretatio : fortasse si tu te uenditurum pro-misisti scr. 0 pignori] pigneris codices II 11 non tenetur L cuniInterpr., retinetur M (similiter ad 63, 2), continentur uel tenetur dett. i

13 paris speciei et ex causa Iluschke 6 debes . . . petas . . . 17 ca-dis Cuiacius, debuit (debitum M) . . . petat . . . cadit codices I 18 tinstitoribus del. Cuiacius 0 solido codices it 22 iactus commer-cium factus L, iactus (iactus * M a) conmercium factum M 3 sar-

ciantur codices actum L, datum M

20



63 aul. II, 7-9

2 (3) Naue uel arbore ui tempestatis amissa uectores ad contribil-tionem non tenentur, nisi ipsis arborem salutis causa eruen-

3 (2) tibus nauis salua sit. Iactu nauis leuata si perierit, extractisaliorum per urinatores mercibus eius quoque rationem haberi

4 placuit, qui merces salua naue iactauit. Leuandae nauis gr a- 5tia merces in scapham transiectas atque ideo amissas intri-butione earum quae in naui saluae sunt refici conuenit: naueautem perdita conseruatae cum mercibus scaphae ratio non

5 habetur. Collatio intributionis ob iaétum salua .naue fieridebet. 0

[VIII DE INSTITORIBVS]

1 Sicut commoda sentimus ex actu praepositi institoris,ita et incommoda sentire debemus. et ideo qui seruum siuefilium filiamue familias siue ancillam praeposuit negotio uelmercibus exercendis, eorum nomine in solidum conuenitur. 15

2 Si quis pecuniae fenerandae agroqbe colendo, condendis uen-dendisque frugibus praepositus est, ex eo nomine quod cumillo contractum est in solidum fundi dominus obligatur : nec

3 interest, seruus an liber sit. Quod cum discipulis eorum,qui officinis tabernis praesunt contractum est, in magistros 20uel institores tabernae in solidum actio datur.

[IX D E IN REl1 VERSO]

9 eruus uel filius familias si acceptam pecuniam in rempatris uel domini uerterit , hoc modo: agrum puta colendo,domum fulciendo , mancipia uestiendo , mercando uel credi- 25

tori soluendo uel quid tale faciendo, de in rem uerso in soli-dum uel patrem uel dominum obligat: si tamen ob hanc cau-

2 sam pecunia data sit. *Filius' familias si in id acceperit'mutuam pecuniam , ut eam pro sorore sua in dotem daret,

9, 2 = Dig. 14, 6, 17

2 non tenentur L, reteneantur M 1¡ 4 quoque e ius codices 11 6 trans-iectas a. i. amissas Cuiacius, transiectae a. i. amissae codices 119 ob-iectum codices 11 13 qui edd., in eum qui codices 11 14 filiamuel MLnegotio dett., negotii M, negotium L 6 condendis confirmat Inter-pretatio, coemendis Cuiacius 11 20 magistris uel institoribus codices2á colendo dett., colendum ML 11 27 uerba si tamen sqq. nescio quomodo corrupta esse docent Dig. 15, 3, 3 § 1. 5 § 3



*.pater chis de in rem uerso actione • tenebitur: ipsi enim*mortua in matrimonio puella repetitio dotis datur.*

X DE SENATVS CONSULTO MACEDONIANO]

Q ilio familias contra int erdictum amplissimi ordinipecuniam mutuam erediderit, post mortem patris ex eo quod 5iuo patre credidit eum eo agere non potest.

X D SEN ATV S CO NSVLTV MVELLF I ANVM

^ n mni genere negotiorum et Obligationum tam pro ui-? IS quam pro feminis intercedere mulieres prohibentúr. Mu-

lier, quae pro tutoribus filiorum suorum indemnitatem pro- 4 03 misit, ad beneficium senatus consulti non pertinet. *Si

^decipiendi animo , uel eum sciret se non teneri, mulier proâliquo intercesserit, exceptio ei senatus consulti non datur :*actionem enim, quae in dolum mulieris competit , amplissi-

15^ ^mus ordo non excludit. Procurator si mandatu mulieris poalio intercesserit, exceptione senatus consulti Velleiani adiu-

ûatur, ne alias actio intercidat.*

[mi DE DEPOSITO]

1 Deponere possumus apud alium id quod nostri iuris estuel alieni. Depositum est quasi diu positum. seruandum 20

êst, quod ad breue tempus custodiendum datur. Deponereuidetur qui in metu ruinae incendii naufragii apud alium

^custodiae causa deponit. Deponere uidetur et is, qui su-*spectam habens uel minus idoneam custodiam domus ueluim latronum timens apud aliquem rem custodiendam com- 25

5 ^modat.^ Si sacculum .uel argel.ltum signatum deposuero, etis penes quem depositum fuit me inuito contrectauerit , et

a depositi et furti actio mihi in eum competit. "Si ex permissu•

44, 3. 4 _ Dig. 46, 4, 30 2, 4 -4= Collatio 40, 7, 1-4 II 42, 5Collatio 10, 7, 5. Dig. 16, 3, 29 pr 1 12, 5 a = Dig. 16, 3, 29, 1

10 pro, quod tuetur Interpretatio, del. Cuiacius secutus Cod. 4, 29,6 pr 5, 46, 2: fuerit fortasse pro negotiis pupillorum a se administran-di s 11 23 deponi t Coll.P, de deposito Coll. w , om. Coll. v 1 26 signatura

-ML clon Interpret. et Dig., om. dett. cum Coll. : fuitne si saccu lumsig-

natum ?

Paul . II, 9- 12 4



65 Paul. II, 12. 13

*meo deposita pecunia is penes quem deposita est utatur, ut*in ceteris bonae fidei iudiciis usuras eius nomine praestare

6 *mihi cogitur. Ob res depositas dolus tantum praestari solet.

6 a *Latae culpae finis est non intellegere id quod omnes intelle-7 *gunt.* In iudicio depositi ex mora et fructus ueniunt et 5

8 usurae rei depositae praestantur. *Si quis rem penes se de-*positam apud alium deposuerit , tam ipse directam , guau] is*qui apud eum deposuit utilem actionem depositi habere pos-

9 *sunt. Si pecuniam deposuero eaque uti tibi permisero, mu-*tua magis uidetur quam deposita , ac per hoc periculo tuo 40

10 *erit. Si rem apud te depositam uendideris eamque post-*quam redemeris perdideris, semel admisso dolo perpe–

9 i *tua depositi actione teneberis. Ex causa depositi lege duo-"decim tabulárum in duplum actio datur , edicto praetoris in

12 'simplum.* In causa depositi compensationi locus non est, 15sed res ipsa reddendá est.

[xIII'l ebitor distractis fiduciis a creditore de superfluo ad-

'I a uersus eum habet actionem. *Si autem tardius superfluum*restituat creditor id quod apud eum depositum est, ex mora 20"etiam usuras debitori hoc nomine praestare cogendus est.

l b ^^^Cum debitorgratuita pecunia utatur, potest cr.editor de fruc-*tibus rei sibi pigneratae ad modum legitimum usuras red-

2 *nere.* Quidquid creditor per fiduciarium seruum quaesi-3 uit, sortem debiti minuit. Debitor creditori uendere fiduciam 25

non potest : sed alii si uelit uend ere potest, ita ut ex pretioeiusdem pecuniam offerat creditori , atque ita remancipatamsibi rem emptori praestet. Si per suppositam personam cre-ditor pignus suum inuito debitore comparauerit , emptio nonuidetur et ideo quandoque lui potest : ex hoc enim causa pi- 30

12, 6= Collatio 10, 7, 6 {{ 12, 6 a = Dig. 50, 16, 223 {{ 12, 7-11= Collati.o 10, 7, 7-11 II 13, l a = Dig. 1 3, 7, 7 II 13, 1 b = Dig. 20,2,8

5 et fructus] Coll., fructus codices II 6 praestantur Coll., postuianturI, postulentur M

II7 direptam codices

II 9 eaque utiBluhnr-e, eam hanc

quem (em. in que) Coll.P, eamque Coll. w Coll. v U promisero Coll." Coll.v,commissero Coll.r' I{ 41 postquam redemeris] redemeris postquamColl.r, redem. eam postquam Coll. W, redem. eamque postquam Coll.v,redem. post eam Cuiacius II perpetua Colla', perpetuam Coll. p , perpe-tuo Coll. w I 7 rubricam de lege commissoria, quam codices íner §

et 6 inseruni ; huic l oco restituerunt edd.



Pau . II, 13. 4 4 6

5 gnoris uel fiduciae finiri non potest. Si inter creditorem etdebitorem conuenerit, ut fiduciam sibi uendere non liceat,non soluente debitore creditor denuntiare ei sollemniter pot-

est et distrahere : nec enim in tali conuentione fiduciae actianasci potest.

[DE LEGE COMMISSORIA1

6 i creditor rem fiduciae datain uni ex heredibus uel ex-traneo legauerit, aduersus omnes' heredes actio fiduciae com-

7 petit. Si creditor rem fiduciariarn fecerit meliorem , ob earecuperanda quae impendit iudicio fiduciae debitorem habe-

8 bit obnoxium. Nouissimus creditor priorem oblata pecunia,quo possessio in eum transferatur, dimittere potest. sed etprior creditor secundum creditorem, si uoluerit, dimitterenon prohibetur, quamquam ipse in pignore potior sit.

9 eruus si mutuam pecuniam tempore seruitutis acce- 4perit, ex ea obligatione post manumissionem conueniri nonpotest.

[XIV DE VSVRIS]

1 i pactum nudum de praestandis usuris interpositum sit,nullius est momenti : ex nudo enim pacto inter ciues Roma- 20

2 nos actio non nascitur. Vsurae supra centesimam solutae sor-3 tem minuunt, consumpta sorte repeti possunt. Traiecticia

pecunia propter periculum creditoris , quamdiu nauigat na=4 uis, infinitas usuras recipere potest. Vsurae , quae centesi-5 mam excedunt, per errorem solutae repeti possunt. Si quis 25

pignora debitoris citra auctoritatem iudicantis abduxerit,55 uiolentiae crimen admittit. *Si tutor constitutus quos inue-

*nerit debitores non conuenerit ac per hoc minus idonei effi-*ciantur, uel intra sex primos menses pupillares pecunias*non collocauerit , ipse in debitara pecuniam et in usuras 30

6 *eius pecuniae quam non fenerauit conuenitur*. Tutor in

usuras non conuenitur, si pecuniam pupillarem ideo non col-•

4 4, 5 a = Dig. 26, 7, 15

.v.s ,.......,..-^.,.,_,.,,. ..............., _ . ...ti...^.^^,,,..^".,.,...."...._......_,...,.....,.,.,.,...,...,.^^^.,,

4 in] ex Cuiacius {{ 10 quae Sichardus, quod codices {{ 41 prioremL, ora M {{ oblata pecunia quo Cuiacius, obligata pecunia a quo dett.,obligatam pecuniam quo ML !{ 4 6 ex ora. MaL



67 — aul. II, 44-47

locauit, quod idonea nomina non habebat, cui pecunia collo-cetur : cuius rei contestatio apud praesidem prouinciae de-

7 ponenda est. *Ob fenus pupillaris pecuniae per contumaciam

*non exercitum aut fundorum omissam comparationem tutor,*si non ad damnum resarciendum idoneus est, extra ordinem 5*coercebitur. *

[XV DE DIANDATIS]

1 h subitam ualetudinem, ob necessariam peregrinatio-nem, ob inimicitiam et inanes rei actiones integra adhuc cau-

2 sa mandati negotio renuntiari potest. Si meis nummis man- 4 odato tuo aliquid tibi comparauero , etsi rem postea acciperenolis , mandati actio mihi aduersus te competit. non enimtantum quod impensum est, sed et usuras eius consequi pds-

3 sum. Certo pretio rem iussus distrahere si minoris uendi-derit, mandati iudicio pretii summa poterit integrari : uendi- 1stionem enim dissolui non placuit.

[XVI PRO SOCIO]

Sicut lucrum, ita damnum inter socios communicatur:nisi quid culpa socii uel fraude euersum sit.

[XVIi EX EMPTO ET VENDITO] 0

9 enditor si eius rei quam uendidit dominus non sit,pretio accepto auctoritatis manebit obnoxius : aliter enim non

2 potest obligari. Si res simpliciter traditae euincantur, tanto

uenditor emptori condemnandus est, quanto si stipulatione3 pro euictione cauisset. Res empta mancipatione et traditione 25perfecta si euincatur , auctoritatis uenditor duplo tenus obli-

4 gatur. Distracto fundo si quis de modo mentiatur, in duplo

14, 7 = Dig. 26, 7, 49 II 15, 1 ex parte = Dig. 17, 4, 24

4 pecunia collocentur ML, pecuniae collocentur dett. II 9 ob in-anes rei actiones L, ob inanis rei actionem M, seu ob inanes rei actio-nes Dig. II integra adhuc tuetur Interpretatio: secundum Inst. 3, 26, 14Dig. 47, 1, 23-25 expectes nec integra II 40 negotio L, negotium M12 non enim] expectes nec O 13 et om. codices O 46 enim ML, om.dett. O 26 duplo tenus ML, nullatenus Vesontinus teste Cuiacio Obseru.2.1, 45 II 27 ante § 4 codices inserunt rubricara de modo II de modoM, de modo id est de spatio L, cf. ad p. 68, 1

a *



Paul. II, g 7 8

eius quod mentitus est officio iudicis aestimatione facta con-5 uenitur. Redhibitio uitiosi mancipii . intra sex menses fieri6 potest propter latens uitium. Si ut seruum quis pluris uen-

deret, de artificio eius uel de peculio mentitus est, actione exempto conuentus quanto minoris ualuisset emptori praestare 57 compellitur, nisi paratus sit eum redhibere. Ex die empt.io-

nis , [si pars pretii numerata sit,] et fructus et operae seruo-rum et fetus pecorum et ancillarum partus ad emptorem per-

8 tinent. Fundum alienum mihi uendldisti : postea idem excausa lucrativa meus factus est : competit mihi aduersum te 10

9 ad pretium recuperandum actio ex empto. Post rem tradi-

tam nisi emptor pretium statim exsoluat , usuras eius prae-1 0 stare cogendus est. Mutus emere et uendere potest : furio-11sus autem neque uendere neque emere potest. Seruus bona

fide comparatus si ex ueteri uitio fugerit, non tantum pre- 15tium dominus , sed el ea quae per fugam abstulit reddere

I2(13)cogitur. Cum probatio prioris fugae defecerit, serui respon-sioni credendum est: in se enim interrogari, non pro domino

13(I 4) aut in dominum uidetur. In eo contractu, qui ex bona fide

descendit, instrumentorum oblatio sine causa desideratur, si 2013 a quo modo ueritas de fide contractus possit ostendi. *Instru-

*mentorum nomine ea omnia accipienda sunt, quibus causa*instrui potest : et ideo tam testimonia quam personae instru-

1 415)*mentorum loco habentur.* Fundus eius esse úidetur, cuiusnomine comparatus est, non a quo pecunia numerata est, si 25

15(11 2)tamen fundus comparatori sit traditus. *Ileredibus debitoris*aduersus creditorem , qui pignora uel fiducias distraxit,

*nulla actio datur, nisi a testatore inchoata ad eos transmissa, . . .^, .,_..,.,., ,...,.^..,. ^ ^ .^...,.... ..^ ,.,_,..-....

17, 13 a = Dig. 22, 4, 1 ji 47, 15 = Consultatio 6, 8

1 officio L, de modo id est de spatio Muitium

dett.. uitioML 7 si pretium numeratum sit Vesontinus teste Cuiacio Obseru. 21 ,15: Huschke hoc comma, quod ad reliquum huius sententiae argumentumnon quadrat (cf . u. g. Dig. 19, 1, 13 §§ 10. 13. 1 8, 6, 7 pr.), post 40 factusest transposuit 11 seruorum Cuiacius, eius codices 0 conpetet M11 ad om. codices 11 14 bona fide dett., bonus fide L, bonus de M16 dominus] expectes prior dominus uel uenditor 11 et om. codicesper dett., in ML 7 cogitur L, cogetur M II 49 in domino codices20 oblatio Cuiacius, obligatio codices 11 desideratur L, demonstratur31 II 21 ueritas Cuiacius, uoluntas codices





Paul. II, 19. 20

*aut neptem uxorem ducere possumus : proneptem aetatis4 •ratio prohibet. Adoptiva cognatio impedit nuptias inter pa-

*rentes ac liberos omnimodo, inter fratres eatenus, quatenus5 *capitis minutio non interuenit. Nec socrum nec nurum nec*priuignam nec nouercam aliquando citra poenam incesti 5

*uxorem ducere licet, sicut nec amitam aut materteram. sed*qui uel cognatam contra interdictum duxe vrit, remisso mu-*lieri iuris errore ipse poenam adulterii lege Iulia patitur,

6 *non etiam ducta.* Inter seruos et liberos matrimonium con-7 trahi non potest, contubernium potest. Neque furiosus neque o

furiosa matrimonium contrahere possunt : sed contractum

8 matrimonium furore non tollitur. Vir absens uxorem ducere9 potest : femina absens nubere non potest. Libertum, qui adnuptias patronae uel uxoris filiaeg .ue patroni adfectauerit, prodignitate personae metalli poena uel operis publici coerceri 4 5

4 0 placuit. *Si quis officium in aliqua prouincia administrat,*inde oriundam uel ibi domicilium habentem uxorem ducere*non potest, quamuis sponsare non prohibeatur : ita scilicet,*ut, si post officium depositum noluerit mulier nuptias contra-

*here , liceat ei hoc facere arris tantummodo redditis quas 201 1 *acceperat. Veterem sponsam in prouincia, qua quis admi-*nistrat , uxorem ducere potest , et dos data non lit caduca.

4? *Qui in prouincia aliquid administrat, in ea prouincia filias*suas in matrimonium collocare et dotem constituere non pro-

/13 *hibetur. Non est matrimonium , si tutor uel curator pupil- 25*lam suam intra uicesimum et sextum annum non despon-*sam a patre nec testamento destinatam ducat uxorem uel

*eam filio suo iungat : quo facto uterque infamatur et pro di-*gnitate pupillae extra ordinem coercetur : nec interest, filius14 *sui iuris an in patris potestate sit. Curatoris libertum eam .30

*pupillam , cuius patronus res administrat , uxorem ducere*satis inciuile est.*

[xX DE CONCVBINIS]

4 o tempore, quo quis uxorem habet, concubinam habere

non potest. concubina igitur ab uxore solo dilectu separatur. 35

19, 3-5 = Collatio 6, 3 II 19, 40--4 2 = Dig. 23, 2, 38 9 13. 44_ Dig. 23, 2, 66

1 possumus] non possumus codices nec priuignam] priuignamcodices II7 ui uel Coll. w , uel qui Coll. v , uel Cotl. p 0 quos F

26 desponsam F , esponsatam F 234concubina ML II 35 ane

concubina igitur nonnulla intercidisse monuit Huschke

70



71 aul. II, 20. 24A

I 'Concubinam ex ea prouincia, in qua quis aliquid adminis-*trat, habere potest.*

[XXIA * DE MVLIERIBVS QVAE SE SERVIS ALIENIS IVNXERINT VEL AD* SENATVS CONSVLTVM CLAVDIANVM]

4 Si mulier ingenua ciuisque Romana uel Latina alieno se 5*seruo coniunxerit, si quidem inuito et denuntiante domino in

2 *eodem cóntubernio perseuerauerit, efficitur ancilla. Si seruo*pupilli ingenua mulier se coniungat, denuntiatione tutoris

3 *efficitur ancilla. Mulier et si , turnen ei quae se seruo^ *iunxerit denuntiando adquirit ancillam. Procurator et filius 4 o

*familias et seruus iussu patris aut domini denuntiando faci-5 *unt ancillam. Si peculiari seruo filii familias libera se mu-lier coniunxerit , nulla disquisitione paternae uoluntatis iure

6 *soilemni decurso adquiret ancillam. Liberta sciente patrono*alieni serui secuta contubernium eius qui denuntiauit effi- 15

7 "citur ancilla. Liberta si ignorante patrono seruo se alieno*coniunxerit , ancilla patroni efficitur ea condicione , ne ali-

8 *guando ab eo ad ciuitatem Romanam perducatur. Filii fa-`milias seruo , quem ex castrensi peculio habet , si se inge-

*nua mulier coniunxerit, eius denuntiatione efficitur ancilla. 209 *Filia familias si inuito uel ignorante patre seruo alieno se

lunxerit , etiam post denuntiationem statum suum retinet,*quia facto filiorum peior condicio parentum fieri non potest.

10 *Filia familias si iubente patre inuito domino serui alieni*contubernium secuta sit, ancilla efficitur, quia parentes de- 25

11 *teriorem filiorum condicionem facere possunt. Liberta serui*patroni contubernium secuta etiam post denuntiationem in

eo statu manebit , quia domum patroni uidetur deserere no-122 *luisse. Errore quae se putauit ancillam atque ideo alieni

"serui contubernium secuta est , si postea liberam se sciens 3013 *in contubernio eodem perseuerauerit , efficitur ancilla. Si

'patrona seruo liberti sui se coniunxerit, etiam denuntia--1 4. *done conuentam ancillam fieri non placuit. Mulier ingenua,

20, 2 = Dig. 25, 7, 5 1Á ex Vesontino restituit Cuiacius Oóseru.24, 4 6

9 si * tamen Cuiacius : perierunt fere sub tutela sit (sic Puchta) ueltutorem habeat 11 13 disquisitione Huschke, discione Vesont. 1114 ad-quiret] filius adq. scr i 30 si Rittershusius, om. Vesont.



Paul. II, 21A---22 2

*Claudianum erubescendam matris etiam in re turpi reue-rentiam exemplo eius, quae se seruo liberti sui coniunxerit.

1 *Tribus denuntiationibus conuenta etsi ex senatus consulto 4 0

facta uideatur ancilla , domino tamen adiudicata citra aucto-

*ritatem interpositi per praesidem decreti non uidetur : ipse8 *enim debet auferre qui dare potest libertatem. Filia fam^ lias mortuo patre •si in serui contubernio perseuerauerit,*propro tenore senatus consulti Claudiani conuenta efficitur an- 15

cilla.*

[XXI s E DOTIBVS I

[XXII DE PACTIS IHTER VIRV:II ET V X O R E b I ]

1 ructus fundi dotalis constante matrimonio percepti lucro 30

mariti cedunt, etiam pr o rata anni eius, quo factum est diuor-2 tium. Omnibus pactis stipulatio subici debet , uf ex stipu-

latu actio nasci possit.

24s a. 4 U — Dig. 23, 3, 73

2 item Arndts, idem Vesont. 5 uirum] filium ex alio uiroMommsen

*quae se sciens seruo municipuni iunxerit, etiam citra de-*nunti:ationem ancilla efficitur : non item, si nesciat. nescisse*autem uidetur , quae , comperta condicione contubernio se

15 *abstinuit, aut libertum putauit. Libera mulier contuber-nium eius secuta, qui plures dominos habuit, eius fit ancilla,16 *qui prior denuntlault , nisi forte ab omnibus factum sit. S imater seruo filii se iunxerit , non tollit senatus consultum

25ororemueatremumintemtutlimoniastet

I os aut antecedit aut sequitur matrimonium, et ideo uelante nuptias uel post nuptias dari potest : sed ante nuptias

4a data earum expectat adu

e

ntum. 'Mutus surdus caecus dotis 2o

4b *nomine obligantur, quia et nuptias contrahere possunt. Ma-*nente matrimonio non perditurae uxori ob has causas dos*reddi potest : ut sese suosque alat , ut fundum idoneum*emat, ut in exsilium uel in insulam relegato parenti prae-

*sustineat.*2 ege Iulia de adulteriis cauetur, ne dotale praedium

maritus inuita uxore alienet.



73 aul. 1I, 23-24

[XXIII DE DONATIONIBVS INTER VIRVM ET VXOREM]

1 ortis causa donatio est, quae impendentis metu mortisfit, ut ortu ualetudinis peregrinationis nauigationis uel belli.

2 Manumissionis gratia inter uirum et uxorem donatio fauorelibertatis recepta est, uel certe quod nema ex hoc fiat locu- 5pletior : ideoque seruum Inanumittendi causa inuicem sibi

3 donare non prohibentur. Inter uirum et uxorem nec per in-4 terpositam personam donatio fieri potest. Inter uirum et uxo-

rem contemplatione donationis imaginaria uenditio contrahi5 non potest. Superstite eo qui matrimonii tempore donaue- 4 0

rat, ante decedente cui fuerat donatum, id quod donatum estpenes donatorem remanet. *quod si simul tam is cui donatum*est quam is qui donauit decesserit, quaestionis decidendae*gratia magis placuit ualere donationem, quod donator non su-*peruivat, qui rem condicere possit.* Quocumque tempore 15

contemplatione mortis inter uirum et uxorem donatio facta7 est , morte secuta conualescit. quis uxori ea condicione

*donauit , ut quod donauit in dotem accipiat, defuncto eo do-*natio conualescit.*

[XXIIIA Ī 0

*Mulier si in rern uiri damnum dederit, pro tenore legis*Aquiliae conuenitur.'

[XXiv DE LIBERIS AGNOSCENDISI

1 i serua conceperit et postea manumissa pepererit, libe-2 rum parit. Si libera conceperit et ancilla facta pepererit, 25

3 liberum parit : id enim fauor libertatis exposcit. Si ancillaconceperit et medio tempore manumissa sit, rursus facta an-

23, 5= Dig. 34, 5, 8 (( 23, 7 = Dig. 24, 1 59 (( 23A= Dig.9,2,56

2 impendentis metu Huschke, inpendente metu M, inpendentis L ((3 ortu dubitanter scripsi, ort M, est L II 5 uel Sichardus, uelut codices ((quod M, quidem L (( ex M, om. L (( 7 prohibentur dett., prohibitur M,prohibétur L (( 10 superstite sqq.] si inter uirum et uxorem donatiofacta fuerit, priore defuncto cui donatum est ad eum res redit qui do-nauerit Dig., ubi sequuntur quae supra inde a u. 12 súppleuimus (( 13 do-nauit decesserit Studemund, donauerit F i( 18 defuncti F ( ( 5 parit]parit id enim fauor libertatis extorsit codices (ex u. 26)



Paul. 1I, 24----25 4

[ x X I YA ]1 *Adoptare quis nepotis loco pot:est, etiam si firium non

*habet. Eum quem quis adoptauit, emancipatum uel in*adoptionem datum iterum non potest adoptare.

[XXV QVEMADMODVM FILII SVI IVRIS EFFICIVNTVR] 5

1 ater ab hostibus captus desinit habere filios in pote-state : postliminio reuersus tam filios quam omnia sui iurisin potestatem recipit, ac si numquam ab hostibus captus sit.

2 Singulae mancipationes uel isdem uel aliis testibus fieri pos-3 sunt , uel eodern die uel intermisso tempore. Emancipatio 30

24, 10 —= Dig. 25, 3, 4 II 24A = Dig. 1, 7, 37

2 non scripsi, non enim codices II 3 si post m. libertati factamCuiacius, si per m. libertatis facta L, si m libertati factam M II 7 quoomisso dett., omisso ML, quibus missis Sichardus secutus Interpretatio—nem, sedco nra Dig. 25, 3 1, 11 II 8 omnimodis codices II mulier essecodices II 1 suus Sichardus, suo codices II 18 perfocat FII 6 de-sinit. dett., desinet ?tlb L; desenet M a I 29 § 2 om. M

cilla pepererit, liberum parit : media enim tempora libertati^ prodesse, non nocere possunt. Ex ea muliere natus, quae ex

causa fideicommissi manumitti debuit, si post moram liber-5 tati factam nascatur, ingenuus nascitur. Si mulier diuortio

facto grauidam se sciat, intra tricensimum diem uiro denun- 5Liare debet uel patri eius , ut ad uentrem inspiciendum ob-seruandumque custodes mittant : t quo omisso partum mulieris

6 omnimodo coguntur agnoscere. Si praegnantem se esse mu-lier non denuntiauerit uel custodes uentris missos non ad-miserit, liberum est patri uel auo natum non alere. ceterum loneglegentia matris, quo minus suus patri heres sit, obésse

7 non debet. Si mulier se ex uiro praegnantem neget, permit-8 titur marito uentrem inspicere et uentri custodes dare. Ven-ter inspicitur per quinque obstetrices, et quod maxima pars

9 earum denuntiauerit, pro uero habetur. Obstetricem , quae 45

partum alienum attulit, ut supponi possit , summo supplicio10 adfici placuit. *Neeare uidetur non tantum is qui partum

*praefocat, sed et is qui abicit et qui alimonia denegat et is*qui publicis locis misericordiae causa exponit, quam ipse*non habet.* 0



75 aul. II, 25. 26

^ etiam die feriato fieri potest. Apud magistratus municipa-les , si habeant legis actionem , emancipari et manumitti po-

5 test. Filius familias inuitus emancipari non cogitur.[xxvl DE ADVLTER IS]

4 Capite secundo legis Iuliae de adulteriis permittitur pa- 5

*tri tam adoptiuo quam naturali adulterum cum filia cuius-*cumque dignitatis domi suae uel generi sui deprehensum sua

2 *manu occidere. Filius familias pater si filiam in adulterio*deprehenderit, uerbis quidem legis prope est, ut non possit

3 *occidere : permitti tamen ei debet, ut occidat. Capite quinto 4o*legis Iuliae cauetur, ut adulterum deprehensum uiginti horas

4 *attestando uicinos retinere liceat. Maritus in adulterio de-*prehensos non alios quam infames et eos qui corpore quaes-*tum faciunt, seruos etiam, excepta uxore quam prohibetur.

5 *occidere potest. Maritum, qui uxorem deprehensam cum 15*adultero occidit, quia hoc impatientia iusti doloris admisit,

6 *lenius puniri ptacuit. 0cciso adultero dimittere statim ma-

*ritus debet uxorem atque ita triduo proximo profiteri , cum7 *quo adultero et in quo loco uxorem deprehenderit.* In-uenta in adulterio uxore maritus ita demum adulterum occi- 20

26, 4-6 restilutae sunt ex Vesontino (Cuiacii Obseru. 24, 18) et Va-ticano reg. 1050, in quo leguntur post § 17 praemissa unicuique sententiaeuoce Interpretat.io : 26, 1. 2. 4-6 = Collatio 4, 42 11 26, 7. 8 = Col-latio 4, 12, 6. 7

4 numerus tituli XXXVII apud Cuiacium Obseru. 21, 17 errore proXXVII (computato scilicet titulo de modo 2, 17, 4) scriptus est 11 5 se-

cundum legem Vatic. 11 6 cuicumque Vatio., cuiusque Coll. 11 7 suiColl., om. Vesont. Vatic. 11 sua manu Coll., om. Vesont. Vatic. 11 8 filius]filia Vatic. 1 1si in adulterio filia Vatic. 11 9 uerbis . . . est om. Vatic.ut non] uel Vatio. 11 10 permitti t. ei debet Vesont. Vatio., permittiturlamen etiam ei Coll. 11 capite Vatic. et Vesont. secundum Cuiacii editio-nem 4586, rursusque capite Vesont. secundum Cuiacii Obseru. 21, 48 11

11 horas Va.tic., horis Vesont. 11 42 adtestandos Vatic. 11 deprehensusVatic. Coll. w Coll. 0 1 13 qua e i nams Vatic. 11 14 seruus Vatio. 1etiam Vesont., item Vatio., etiam et liberos Coll. 11 quam p. o. potest]non prohibitur occidere Vatic. 11 15 maritus Vatic. Coll., de Vesont.non constat 11 deprehensa Vatic. 11 46 adulterio Vatic. 11 47 leniusVesont.? Coll. , leuius Vatio. 11 maritus statim dimittere Vatic. , deVesont. non constat 11 19 inuenta in ad. uxore (inuentam ad. uxoremColl: p) maritus (-tum Coll. w ) ita demum adulterum maritus (-tum Coll.w)occidere potest si eum Coll., inuentam in ad. uxorem (-re L) maritusita demum occidere potest, si adulterum Wisigothi



, Paul. II, 26. 27 6

8 dere potest, si eum domi suae deprehendat. Eum, qui inadulterio deprehensam uxorem non statim dimiserit , reum

9 lenocinii postulari placuit. *Serui uero tam mariti quam*uxoris in causa adulterii torqueri possunt , nec his libertas10 *sub specie impunitatis data ualebit. Duos uno tempore 5*uxoris adulteros accusari posse sciendum est : plures uero

41 *non posse. Cum his , quae publice mercibus uel tabernis12 *exercendis procurant, adulterium fieri non placuit. Qui13 *masculum liberum inuitum stuprauerit, capite punitur. Qui

*uoluntate sua stuprum flagitiumque impurum patitur, di- 4o*midia parte bonorum suorum multatur, nec testamentum ei

14 *ex maiore parte facere licet. Adulterii conuictas mulieres*dimidia parte dotis et tertia parte bonorum ac relegatione*in insulam placuit coerceri : adulteris uero uiris pari in in-*sulam relegatione .dimidiam bonorum partem auferri , dum- 15

45 *modo in diuersas insulas relegentur. Incesti poenam, quae* in uiro in insulam deportatio est, mulieri placuit remitti :*hactenus tamen , quatenus lege Iulia de adulteriis non ap-

16 *prehenditur. Ancillarum sane stuprum, nisi deteriores fiant,

17 *aut per eas ad dominara adfectet, citra noxam habetur.* In 20causa adulterii dilatio postulata impertiri non potest.

[XYVII DE EXCVSATIONIBVS TVTORVMl

4 nimicitiae capitales, quas quis cum patre defuncto ha-buit, a tutelis excusant, ne paterno inimico pupillus commit-

26, 8. 9 = Collatio 4, 12, 7. 8 II 26, 40-42 ex Vesontino et Vatic. reg.4 050 restitutae sunt (in Vatic. singulis sententiis praemittitur interpretatio) :26, 12 = Collatio 5, 2, 1 II 26, 13= Collatio 5, 2, 2 : extat etiam inquodam exemplo editionis Cuiacii 4 566 a nescio quo adscripta (cf . HauboldOpuscula 2 p 915) praemissis his ex Paulli lib. sent. tit. XXXVII (cf.ad 75, 4) lege Iulia adulterii II 26, 44 -4 6 ex Vesontino et Vaticano reg.4 050 restitutae sunt (in Vaticano ante 16 adulterii et 18 adulteris et 20 in-cesti additur Interpretatio) II 26, 17 cf. 4', 12, 9

dimiserit Coll., dimisit Wisigothi II 5 specie] spe Pithoeus6 uxores ad. accusare Vatic. II taberne Vatic. II 9 strupraueritVatic. II punitur Vesont., puniatur Vatic. Coll. w Coll. v , punietur Coll.r II10 dimidiam partem codices II 43 dimid iam partem Vatic. II terciannpartem Vatic. II ac rel. in insulam Vesont., in insule et rel. Vatie. II44 in insule Vatic. II 46 relegantur Vatic. II quae in uiro in ins. dep.est Vesont., in ins. dep. uiro Vatio. II 18 adprehendit Vatic. II 19 saneom. Vaio II 20 ad domini iniuriam adfectetur scr II citra Vesont.,ea tra Vatio. II 23 defuncto L b, defunctum L a , defunctorum M



77 aul. II, 27-30 A

2 tatur. Ad curam eius , cuius quis tutelam administrauit,3 inuitus uocari non potest. *Quinquaginta dierum spatium

*tantummodo ad contestandas excusationum causas pertinet*peragendo enim negotio ex die nominationis continui quat-4 *tuor menses constituti sunt. Post susceptam tutelam caecus 5

*aut surdus aut mutus aut furiosus aut ualetudinarius depo-5 *nere tutelam potest. Paupertas , quae operi et oneri tutelae6 *impar est , solet tribuere uacationem. Pro t

ut est Latinus Iunianus odicillis ad tes-*tamentum non pertinentibus 4 1 0

[XXVIII DE POTIORIBVS NOMINANDIS1

1 on recte potiorem uidetur nominare, qui causara nomi-nati potioris non expresserit. Potior quis esse debet non so-

3 lum gradu generis, sed et substantia rei familiaris. *Amicos"appellare debemus non leui notitia coniunctos , sed quibus 13

*fuerint in iura cum patre familias honestis familiaritatis*quaesita rationibus.*

[XXIX QVI POTIORES NOMINARE NON POSSVNT]

Libertus , quem pater tutorem dedit , si minus idoneusdicatur, excusari quidem non potest, sed adiungi illi curator 20potest.

[XXX AD ORATIONEM DIVI SEVERI]

Dolo tutoris curatorisue detecto in duplum eius pecu-niae condemnatione conueniuntur, qua minorem fráudare

uoluerunt. 5

[ X X X A I

*Postumo tutor datus non nato postumo neque tutelae,'quia nullus pupillus est, neque negotiorum gestorum iudicio

27, 3Vat. 172

= Dig. 27, 1 3811 8, 3 = Dig. 50,

1 1 7, .16, 223,

54

= Dig. 27, 1, 40 11 1 0A = Dig. 27, 3,

27,24

6 =

5 caecus] factus addit Mamasen 11 1 2 nomnati dett. , nominatimL, deficit M 11 16 in iura . . . f amliari tati s] uincula cum p. f. familia-ritatis honestis Mommsen 11 18 potiores L, potior M 11 nominare dett.,nominari ML 11 possunt L, possi t M 11 28 est F 1, est neque pro tutorequia nulla significatio est F2



Pau . II; 30. 34 8

*tenetur, quia administrasse negotia eius qui natus non esset*non uidetur : et ideo utilis in eum actio dabitur.*

[xxxf DE FvRTIS]

1 2 ur est qui dolo malo rem alienam contrectat. Furto-rum genera sunt quattuor : manifesti , nec manifesti , con- 5cepti et oblati. manifestus fur est qui in faciendo deprehen-sus est et qui intra terminos eius loci , unde quid sustulerat,deprehensus est, uel antequam ad eum locum quo destinaue-rat peruenerit. nec manifestus fur est qui in faciendo qui-dem deprehensus non est, sed eum furtum fecisse negari non to

3 potest. Concepti actione is tenetur, apud quem furtum quae-situm et inuentum est. oblati actione is tenetur , qui rem4 furtivam alii obtulit, ne apud se inueniretur. Furti actione5 is agere potest, cuius interest rem non perdidisse. Concepti

is agere potest, qui rem concepit et inuenit. oblati is agere 156 potest, penes quem res concepta et inuenta est. Manifesti

furti actio et nec manifesti et concepti et oblati heredi qui-7 dem competit, sed in heredero non datur. Seruus , qui fur-

tum fecerit damnumue dederit, nisi id pro sui quantitate8 dominus sarcire sit paratus , noxae dedi potest. Si seruus 20

furtum fecerit, deinde manumissus sit aut alienatus, cumipso manumisso uel emptore agi potest: noxa enim caput

9 •sequitur. Filius familias si furtum fecerit, deinde emancipe-tur, furti actio in eum datur, quia in omnibus noxa caput

10 sequitur. Non tantum qui furtum fecerit , sed etiam is, cuiusope aut consilio furtum factum fuerit , furti actione tenetur.

11 *Rei hereditariae, antequam ab herede possideatur , furtum42 *fieri non potest.* [Qui meretricem libidinis causa rapuit

31. 1 -5= Collatio 7, 5, 2-6 II 31 7. 8 cf. Edictum Theoderici117. 120 Lex Rom. Burgund. 5 11 31, 11 ex Vesontino restituit Cuia-cius Obseru. 21, 1 9

1 qui] quia F I 4 dolo malo om. Coll. 11 7 quid (sic dett., quisML) sustulerat deprehensus Wisigothi, furatus est comprehensus Coll. 1 19 est fur Coll. 11 rapiendo Coll. 11 10 comprehensus Coll. 11 furtumom. Coll. 11 11 is om. Coll. 11 quaesitum . . . 12 est] est inuentumColl. 11 14 cuius Coll., cui ML 11 concepti is] conceptiva autem Coll. 1

15 et] id est Huschke 11 is om. Coll. 11 46 et om. Coll., id est Huschke1 1

18 qui M, si L 11 22 manumisso Cuiacius, manumissore codices 11 eninidett., arta,.ML 11 26 ope Cuiacius, opera codices 11 8 § 42 Pauli nonesse uidit Cuiacius, cf. § 31 et Dig. 47, 2, 39



79 aul. II, 34

13 et celauit, eum quoque furti actione teneri placuit.] Furtimanifesti actio praeter quadrupli poenam ipsius rei persecu-

14 tionem genere uindicationis et condictionis continet. Furti

concepti actio t aduersus eum qui obtulit tripli est poena et15 ipsius rei repetitio. Furti quocumque 'genere condemnatus 54 6 famosus efficitur. Quaecumque in caupona uel in meritorio

stabulo diuersorioue perierint, in exercitores eorum furti17 actio competa. * Si res uendita ante traditionem subrepta

*sit, emptor et uenditor furti agere possunt : utriusque enim18 *interest rem tradi uel tradere. Si quid in naue rateue peri- 4 o19 *erit, furti actio in exercitorem nauis datur.' Rem pignori

datam debitor creditori subtrahendo furtum facit : quam si

20 et ipse similiter amiserit, suo nomine persequi potest. Pateruel dominus de ea re, quae filio familias uel seruo subreptaest, furti agere potest : interest enim ei deferri actionem, 45

2 4 qui de peculio conuenitur. Si rem , quam tibi commendaui,postea subripui , furti actio competere tibi non poterit : rei

22 enim nostrae furtum facere non possumus. *Qui furtum*quaesiturus est, antequam quaerat, debet dicere, quid quae-

23 *rat, et rem suo nomine et sua specie designare.* Si , cumfurtum quis quaerit, damnum iniuriae dederit, actione legis

24(25)Aquiliae tenebitur. Siue seges per furtum siue quaelibet ar-bores caesae sint, in duplum eius rei nomine reus conuenitur.

25(24)0b indicium comprehendendi furis praemium promissum iure26 debetur. *Si seruum communem quis furatus sit, socio quo-27 *que actio furti dabitur. Qui pro derelicto rem iacentem

*occupauit, furtum non committit, tametsi a domino non dere-28 *linquendi animo relicta sit. ,Si seruus furtum fecerit cum do-

*mino , praeter rei condictionem furti actio in dominum da-

29 *tur. Fullo et sarcinator, qui polienda uel sarcienda uesti-30

*menta accepit . si forte his utatur, ex contrectatione eorum

31, 45 = Collatio 5, 5, 1 { 31, 17. 18 ex Vesontino restituit Cuia-cius 1. c. {{ 31, 22. 26-28 ex Vesontino restituit Cuiacius 1. c. {{ 31, 29—34 = Dig. 47, 2, 83 pr. § 1. 2 : Cuiacius eas hoc loco in Vesontino in-uenit, attamen in restituendis eis non uidetur nisi Digestis usus esse

2 quadrup]i poenam praeter Huschke {{ 4 concepti] secundum eaquae sequuntur et Interpretationem expectes oblati : latius tamen mendumlatere suadet ipsius rei repetitio, quae non potest ei competere, apud quemfurtum con.ceptum est {{ 5 damnatus Con. {{ 27 non om. Vesontinus28 relicta sit. duce Huschkio scripsimus, relictam Vesontinus

20

25



Paul. II, 31. 32 80

*furtum fecisse uidetur, quia non in eam causam ab eo ui-30 *dentur accepta. Frugibus ex fundo subreptis tam colonus

*quam dominus furti agere possunt , quia utriusque interest

31 *rem persequi. ` Qui ancillamnon

meretricem libidinis causa*subripuit, furti actione tenebitur, et si suppressit, poena 532 *legis Fabiae coercetur.* Qui tabulas cautionesue subripuit,

in adscriptam summam furti actione tenebitur : nec interest,cancellatae nec ne sint, quia ex his debitum dissolutum in-

33 terest comprobari. *Qui seruo fugae consilium dedit, furti34 *quidem actione non tenetur, sed serui corrupti. Res sub- 4 o

*repta si in domini potestatem reuersa sit, cessat furti actio.35 *Qui furandi animo conclaue effregit uel aperuit, sed nihil

*abstulit, furti actione conueniri non potest, iniuriarum potest.36 *Qui rem suam furatur, ita demum furti actione non tene-37 *tur, si alteri ex hoc non noceatur.* Seruus, qui in fuga 4 5

est, a domino quidem possidetur , sed dominus furti actioneeius nomine non tenetur, quia in potestate eum non habet.

[XXXII DE OPERIS LIBERTORVM^

gentem patronum libertus obligatione doni muneris etoperarum solutus alere cogendus est pro modo facultatum 20 .suarum.

1 29- 32 = Dig. 47 2 83 cf. ad p. 79I I 4, 33-36 Cuiacius. c. ex Vesontino restituit ^^ 31 7 c f. Lex Rom. Burgund. 15

3 possit Fa Cuiacius ^ • 7 interest] refert Dig. II 8 cancellatae den.cum Dig., cancancellatae M a , an cancellatae M b , hanc ancillate Lquia dett. Dig., qua M, quae L II debitum magis solutum esse compro-

bari potest Dig. (I 44 furti actio] expectes condictio furtiva



81 aul. III, 1 A-2

LIBER TERTIVS

[ I A ]*Quotiens is , cui bonorum possessio ab altero postulata

*est, furere coeperit, magis probatum ratum eum uideri ha-*buisse : rati enim habitio ad confirmationem prioris postu- 5

2 *lati pertinet. Si is, cui ignoranti petita est bonorum posses-*sio, decesserit, heres eius intra tempora petitionis ratam'eam habere non potest.*

[I E CARBONIANO EDICTO]

Si fratri puberi controuersia fiat , an pro parte impube- a 0

ris differri causa debeat, uariatum est : sed magis est, ut dif-ferri non debeat.

[II DE BONIS LIBERTI]

( n bonis liberti prior est patronus quam filius alteriuspatroni, itemque prior est filius patroni quam nepos alte- 15

2 rius patroni. Libertus duos patronos heredes instituit : altereorum uiuo liberto moritur: is qui superest contra tabulas3 testamenti bonorum possessionem recto postulat. Liberto-

rum hereditas in capita , non in stirpes diuiditur : et ideo siunius patroni duo sint liberi et alterius quattuor, singuli 20

4 uiriles (id est aequales) portiones habebunt. Patronus uelpatroni liberi ex parte dimidia heredes instituti aes alienum

5 liberti pro portionibus exsoluere coguntur. *Sicut testa-*mento facto decedente liberto potestas datur patrono uel*iibertatis causa imposita petere uel partis bonorum posses- 25*sionem, ita et cum intestato decesserit, earum rerum electio

6 *ei manet. Liberto per obreptionem adrogato ius suum pa-*tronus non amittit.*

1A, 1= Dig. 37, 1, 16 11 1A, 2= Dig. 46, 8, 7 , 11 2, 5= Dig.37, 14, 20 11 2, 6 = Dig. 38, 2, 49

4 uideri] expectes non uideri, cf. Dig. 29, 2, 48 11 10 si . . . im-puberis} expectes si fratribus puberi et impuberi controuersia fiat, anpro parte puberis ( similiter Cuiacius) 11 16 duos patronos tuetur Inter-pretatio, requiritur fere qui duos patronos habuit, extraneos

6



Paul. III, 3. 4 a 2

[III DE LEGE FABIANA]

Ea, quae in fraudem patroni a liberto quoquo modo alie-nata sunt , Fabiana formula tam ab ipso patrono quam a li-beris eius reuocantur.

[IVA DE TESTAMENTIS]

1 estamentum facere possunt masculi post impletum quar-2 tum decimum annum, feminae post duodecimum. Spadones

ea tempore testamentum facere possunt, quo plerique pu-3 bescunt, id est annorum decem et octo. Filius familias , qui

militauit, de castrensi peculio tam communi quam proprioiure testamentum facere potest. castrense enim peculiuln estquod in castris adquiritur uel quod proficiscenti ad militiam

4 datur. Caecus testamentum facere potest, quia accire po-test adhibitos testes et audire sibi testimonium perhiben-

4 -a tes. *Qui manus amisit, testamentum facere potest, quamuis 155 *scribere non possit.* Furiosus tempore intermissi furoris6 testamentum facere potest. *Et mulieri , quae luxuriose ui—

7 *uit, bonis interdici potest.* Moribus per praetorem bonis in-terdicitur hoc modo : QVANDO TIBI BONA PATERNA AVITAQVIl NEQVI—

TIA TVA DISPERDIS LIBEROSQVE TVOS AD EGESTATEM PERDVCIS , OB 20

8 EAM REM TIBI EA RE COMMERCIOQVE INTERDICO. Qui ab hostibuscaptus est, testamentum quasi seruus facere non potest. saneualet testamentum id quod ante captiuitatem factum est , sireuertatur, iure postliminii, aut si ibidem decedat, beneficiolegis Corneliae , qua lege etiam legitimae tutelae heredita- 95

9 tesque firmantur. In insulam relegatus et in opus publicumad tempus damnatus, quia retinent ciuitatém , testamentum

10 facere possunt et ex testamento capere. Plures quam septem

4A, 4 a = Dig. 28, 1, 4 0 il 4A 6 extat in LA Paris. 4408 Dig. 27,10, 15 pr.

4 lege] formula Schulting II 7 post duodecimum Montispessulanus

H 84 et Vaticanus4023

addunt habet in libro tutore auctore, quod exlossemate uenire etiam inde colligitur, quod illi codices alias non habentnisi Paulum Wisigothorum 4 enim] autem Sichardus 1143 ccireCuiacius, scire ML, adscire dett. 7 post potest rubricara de eo cuimoribus interdicitur ins. codices et Dig., ora. L, de A et Paris. nonconstat ui L I 18 bonis (ante intérdici) Cuiacius, moribus L, deA et Paris. non constat 0 tuos M om L p 21 a re Sichardus,acre M, ora. L 8 rubricam item (item ora. L) de testamentis prae-mittunt codices 11 27 quia L, qui M



ó3 aul. III, 4A. 4B

ad testamentum adhibiti non nocent. superflua enim facta11 prodesse iuri tantum , nocere non possunt. In aduersa cor-

poris ualetudine mente captus eodem tempore testamentum1 2 facere non potest. Prodigus recepta uitae sanitate ad bonosmores reuersus et testamentum facere potest et ad testamenti 513 sollemnia adhiberi potest. Ex his, qui ad testamentum adhi-

bentur, si qui sint qui Latine nesciant uel non intellegant,si tamen sentiant, cui rei intersint , adhibiti non uitiant te-

1 stamentum. *Repetundarum damnatus nec ad testamentum15 *nec ad testimonium adhiberi potest. Hermaphroditus an 4 0

*ad testamentum adhiberi possit, qualitas sexus incalescen-'16 *tis ostendit. Singulos testes, qui in testamento adhibentur,

*proprio chirographo adnotare conuenit, quis et cuius testa-*mentum signauerit.*

[IYB * DE INSTITYTIONE HEREDVBI * ] 5

1 ondicionum duo sunt genera : aut enim possibilis est,aut impossibilis : possibilis, quae per rerum naturam admittipotest, impossibilis, quae non potest: quarum ex euentualtera expectatur , altera [impossibilis] submouetur. Condi-ciones contra leges et decreta principum uel bonos mores ad- 2 0scriptae nullius, sunt momenti : ueluti SI VXOREM NON DYXERIS,

SI FILIOS NON SVSCEPERIS, SI HOMICIDIVM FECERIS, SI LARVALI HABITY

3 PROCESSERIS et his similia. Quotiens non apparet, qui sit he-res institutus , institutio non ualet: quod euenit, si testatorplures amicos unius nominis habeat. Heredes aut instituti 25aut substituti dicuntur, instituti primo gradu, substituti se-

5 cundo uel tertio scripti. Substituere quis et pure et sub con-

dicione potest, et tam suis quam extraneis, tam puberibus6 quam impuberibus. In quot uult uncias testator hereditatemsuam diuidere potest. impleto asse sine parte heredes in- 30stituti ad prioris assis semissem aequis portionibus ueniunt.

4A, 14. 15 ig. 22, 5, 45 A, 46 = Dig. 28, 1, 30 11 4B, 2usque ad u. 21 momenti — Consultatio 4, 8

2 tantum] testamenti Savigny 11 nocere non M, noceri L 11 8 cuiSichardus, cuius codices 11 adhibiti L, adibitioni M 5 rubrica n?.ex Consult. 4, 8 suppleuinius 11 19 impossibilis del. Cuiacius 11 con-diciones] pacta uel cond. Cons. 11 20 et] uel Cons. 11 adscriptae o?]b.Cons. 11 22 si laru.] aut laru. codices 11 23 qui L, quidem quid M I26 instituti p. g. substituti den., instituetur p. g. substituetur M, insti-tuitur p. g. substituhitur L 1 34 assis dett., asse ML

6*



•

Paul. III, 4B. 5 4

7 Seruus alienus cum libertate heres institutus institutionemnon infirmat : sed libertas ut alieno superuacue data uidetur.

8 Filio et extraneo aequis partibus heredibus institutis si prae-

terita adcrescat , tantum suo auocabit, quantum extraneo: siuero duo sint filii instituti , suis tertiam, extraneis dimidiam 59 tollet. TaliS postumorum institutio : SI QVI POST MORTEM MEAM

POSTVMI NATI FVERINT , HEREDES SVNTO : SI uluO e0 nascantur,10 rumpunt testamentum. Nepos postumus, qui in locum patris

succedere potest, ab auo aut heres instituendus est aut no-minatim exheredandus, ne agnascendo rumpat testamentum. la

40a *Filius familias si militet, ut paganus nominatim a patre aut*heres scribi aut exheredari debet, iam sublato edicto diui"Augusti, quo cautum fuerat, ne pater filium militem exhere-

,S4 *det.* Qui semel constituit ad se hereditatem pertinere , acse eius rebus immiscuit , repudiare eam non potest , etiamsi 15

1 damnosa sit. *Pater quotiens filio mandat adire, certus esse*debet, an pro parte an ex asse, et an ex institutione an ex*substitutione, et an testamento an ab intestato filius suus

3 *heres exsistat. Mutus pater uel dominus filio uel seruo he-*redibus institutis magis est ut, si intellectu non careat, 2a

*nutu iubere possit adire hereditatem , ut ei iure eius com-*modum quaeri possit: quod facile explicari possit scientia

14 litterarum. Mutus seruus iussu domini pro herede gerendo*obligat dominum hereditati.*

[y AD SENATVS CONSVLTVM SILANIANVM] 5

^ ereditas eius , qui a familia occisus esse dicitur , ante

habitam quaestionem adiri non potest neque bonorum pos-2 sessio postulari. Occisus uidetur non tantum qui per uimaut per caedem interfectus est, uelut iugulatus praecipitatus,sed et is qui ueneno necatus dicitur : honestati enim heredis 30conuenit qualemcumque mortem testatoris inultam non prae-

4B, 40 a = Dig. 28, 2, 26 B, 42-44 ig. 29, 2, 93. i . i . i . ^VMwW v-. v.iv ./ / i ivv i. v v n. ^ 3 .ī 3 WWV ././W .\.N\n

3 filio et extraneo dett., filius et extraneus M, filio extraneo L f

6 talis (tales L) p. institutio] expectes tali postumorum institutionefacta fl 7 sunto Cuiacius, sumptote M, mihi stote L I 8 qui L, om.M I{ 49 matus F i 25 in Appendice 2, 45 huius tituli §§ 40-42 a prae-mittitur rubrica ex corpore Pauli sententiarum scheda de quaestionibusin familia habendis aut si ante habitam quaestionem (habita quaestionecodices) hereditas eius qui dicitur interfectus (-eta codices) adita fuerit ^

29 uelut dett., uel ML



85 aul. III, 5

3 termittere. Domino occiso de ea familia quaestio habendaest, quae intra tectum fuerit , uel certe extra tectum cum

^ domino eo tempore quo occidebatur. Qui occisus dicitur, si

constet eum sibi quoquo modo manus intulisse , de familiaeius quaestio non est habenda, nisi forte prohibere potuit nec s5 prohibuit. Neroniano senatus consulto eauetur, ut occisa

uxore etiam de familia uiri quaestio habeatur, idemque ius in6 uxoris familia obseruatur, si uir dicatur occisus. Serui,

qui sub eodem tecto fiierunt , ubi dominus perhibetur occi-sus, et torquentur et puniuntur, etsi testamento occisi manu- 10rriissi sint. sed et hi torquentur, qui cum occiso in itinere

7 fuerunt. Serui de proximo si , cum possent ferre , auditis8 clamoribus auxilium domino non tulerunt, puniuntur. Ser-

uos, qui in itinere circumdatum a latronibus dominum perfugam deseruerunt, apprehensos et torqueri et summo sup- 45

9 plicio adfici placuit. Habebitur de familia quaestio et si herestestatorem occidisse dicatur : nec interest, extraneus an ex

10 liberis sit. *In summa tamen sciendum et de his omnibus*habendam esse quaestionem , qui in suspicione quacumque

11 *ratione ueniunt. In disponenda eorum quaestione , quo- 20

*rum dominus dicitur interemptus , hic ordo seruatur , pri-*mum ut constet occisum dominum, deinde, si id liqueat, de*quibus ea quaestio habenda sit, atque ita de reis inqui-

1 "rendis. Etsi percussor certus sit, tamen de familia haben-"da quaestio est , ut caedis mandator inueniri possit.* 5

1 2 1

Hereditas a fisco ut indignis aufertur his primum , qui,*cum f suscept a re esset testatoris , apertis tabulis testamenti*uel ab intestato adierunt hered itatem bonorumue possessionem*acceperunt : amplius his et centum milia sestertiorum poena*inrogatur. nec refert, a quibus pater familias uel quemad- 30

13 *modum dicatur occisus esse.* Omnibus, qui contra uolunta-

5, 10 = Appendix 2, 46 (( 5, 11. 42 = Appendix 2, 17 (1 5, 421= Appendix 2, 45

7 idque (atque M) iuxta uxoris familia (famili M a) codices (j 11 sintM, dicantur L Í( 42 possint ML (j 43 serui codices (j 49 habendumcodices (( 24 haec codices 22 deinde (deinde E, onz. reliqui) si ali-qua eat codices ij 23 sit ona. codices (( 27 suscepta re (se E) codices,suspecta nex Huschke (1 28 adierunt . . . 29 acceperunt Cuiacius,adíit . . . accepit codices Ij 31 occisus esse om. codices



Paul. III, 5-=6 6

em defuncti faciunt , ut indignis aufertur hereditas , si nihilestamento in fraudem legis fuerit cautum.

I iue falsum siue ruptum siue irritum dicatur esse testa-entum , salua eorum disceptatione scriptus heres jure in

5 possessionem mitti desiderat. Si inter heredera institutum 5et substitutum controuersia sit, magis placet eum in posses-ionem rerum hereditariarum mitti , qui primo loco scriptus

6 est. Scriptus heres ut statim in possessionem mittatur, iure7 desi erat. hoc post annum impetrare non poterit. In eo

estamento heres scriptus, quod neque ut oportuit oblatum 4 0ec publice recitatum est, in possessionem mitti frustra de-

8 siderat. In possessionem earum rerum, quas mortis temporeestator non possedit, heres scriptus, priusquam iure ordina-io experiatur, improbe mitti desiderat.,

1 er praeceptionem uni ex heredibus nummi legati , qudomi non erant , officio iudicis familiae herciscundae a cohe- z

1.),redibus praestabuntur. Ante heredis institutionem legannon potest: inter medias heredum institutiones , siue altersiue uterque adeat, potest. interdum dimidium, interdum to-um debetur : dimidium, si per uindicationem legatum sit

3 totum , si per damnationem. ost diem legati cedentem 25actio, quae inchoata non est, ad heredem non transmittit

4 Communi seruo cum libertate et sine libertate legari potest,totumque legatum socio testatoris adquiritur. Post mortemheredis legari non potest , quia nihil ab herede heredis re-

6 linqui potest. In mortis tempus tam suae quam heredis eius 30

^...,...,_..,.. . .,...,,,.._._.,.., ..,..,,..,...._.,..,-..". .,5A _= Dig. 29, 7, 47 , 3 = Consultatio 6, 9

6 placet M, placuit L (( 9 impetrare L, iure impetrari M (( 14 indett., heres scriptus in ML ( ( 22 alter siue uterque adeat Sichardus,sine aliter (alter dett.) siue ut quis adeat (uadeat M) codices (( 24 sittotum si dett., si totum ML II 29 ab heredes heredi L, ab hh. herediM II 30 suae (sua ML b , suam L a ) q. heredis (-des ML) eius] expecteslegatarii quam heredis

[ VA l 5,

Litterae , quibus hereditas promittitur uel animi adfec-

tus exprimitur, uim codicillorum non obtinent.*V E LEGATIS]



87 aul. 1II, 6

legata conferri possunt hoc modo Lvcio Tino, CVM MORIETVR,

7 DO LEGO, aut ITERES MEVS DARE DAMNAS ESTO. Per uindicationemlegatum etsi nondum constituerit legatarius ad se pertinere,

atque ita post apertas tabulas ante aditam hereditatem deces-7a serit, ad hereden' suum legatum transmittit. * LLVD AVT ILLVD 5* VTRVM ELEGERIT LEGATARIf'S : nullo a legatario electo decedente*eo post diem legati cedentem ad heredem transmitti pla-

8 *cuit.* Si res obligata creditori , cuius causam testator nonignorauit, per damnationem legata sit, luitio ad heredis sol-

9 licitudinem spectat. Seruo fataliter interempto legatarii dam- 1010 num est, quia legatum mulla culpa heredis intercidit. Dam-

nari heres potest , ut aiicui domum extruat aut aere alieno11 eum liberet. Sinendi modo tam corporales res quam quae

in iure consistunt legari possunt: et ideo debitori id quod1 ? debét recte legatur. Eius rei quae legata est exemplo here- 45

dis partem agnoscere partem repudiare legatarius non potest.43 Legatum nisi certae rei sit et ad certam personara deferatur,14, nullius est momenti. Si quis sibi et Titio legatum adscrip-

serit, magis est, ut totum legatum ad coniunctum pertineat.• - 1*V xor i egatum in alieno testamento scribere non prohibe- 20

15 *mur.* Qui se filio testatoris impuberi tutorem adscripserit,ut suspectus a tutela remouendus est, ad quam ultro uidetur

16 adfectasse. Rem legatam testator si postea pignori uel fidu-I7 ciae dederit, ex eo uoluntatem mutasse non uidetur. Vsus-

fructus uniuscuiusque rei legari potest et aut ipso iure con- 25

stituetur aut per heredem praestabitur : ex causa damnationis18 per heredem praestabitur : ipso iure per uindicationem. Fu-

riosi et aegrotantis et infantis ususfructus utiliter relinquitur.

horum enim alius resipiscere , alius conualescere , alius cre-4 9 scere potest. Ancillae usufructu legato partus eius ad usu- 3020 fructuarium non pertinent. Gregis usufructu legato grege

6, 7 a = Dig. 33, 5, 1 9 j{ 6, 14 a = Dig. 48, 1 0, 1 8 xlr. jj 6, 15 =Dig. 48, 10, 18, 1

1 conferri M, conferri confirmari L {{ 2 post meus interciderit cum

morietur jj 10 damno ML 11 13 corporalis ML ({ 18 legata ML21 adscripserit . . . 23 adfectasse] adscripsit, etsi suspectus esse prae-sumitur, quod ultro tutelam uidebitur adfectasse, tamen si idoneus esseapprobetur, non ex testamento , sed ex decreto tutor dandus est: necexcusatio eius admittetur, quia consensisse uidetur uoluntati testatorisDig. j{ 24 ante § 17 rubricam de usufructu ins. codices 11 27 furiosi etaegrotantis et infantis Cuiacius, furioso et aegrotanti et infanti codices29 resipiscere dett., respiceré ML



Paul. III; 6 8

ntegro manente fetus ad usufructuarium pertinent, saluo eo,24 ut quidquid gregi deperierit, ex fetibus impleatur. Areae22 usufructu legato aedificia in ea constitui non possunt. Acces-

sio ab alluuione ad fructuarium fundum , quia fructus fundinon est, non pertinet: uenationis uero et aucupii reditus ad 523 fructuarium pertinent. Seruos neque torquere neque flagel-

lis caedere neque in eum casum facto suo perducere usufruc-24 tuarius potest , quo deteriores fiant. Fructu legato si usus

non adscribatur, magis placuit usumfructum uideri adscrip-25 tum. fructus enim sine usu esse non possunt. Si alteri usus, o

alteri fructus legatus sit , fructuarius in usu concurra , quod

26 in fructu usuarius facere non potest. Coniunctim duobusususfructus DO LEGO legatus altero mortuo ad alterurñ in27 solidum pertinebit. Vsufructu legato de modo utendi cautio

a fructuario solet interponi, et ideo perinde omnia se usurum, 4 5ac si optimus pater familias uteretur , fideiussoribus oblatis

27a cauere cogitur. *Arbores ui tempestatis , non culpa fructu-27b *arii euersas ab eo substitui non placet. Quidquid in fundo

*nascitur uel quidquid inde percipitur, ad fructuarium per-*tinet : pensiones quoque iam antea locatorum agrorum , si 20

*ipsae quoque specialiter comprehensae sint. sed ad exem-*plum uenditionis , nisi fuerint specialiter exceptae , potest

97e * usufructuarius conductorem repeliere. Caesae harundinis*uel pali compendium , si in eo quoque fundi uectigal esse

28 *consueuit, ad fructuarium pertinet.* Vsusfructus amissus 25ad proprietatem recurra. amittitur autem quinque modiscapitis minutione, rei permutatione, non utendo, in iure ces-

29 sione, dominii comparatione. Capitis minutione amittitur, siin insulam fructuariús deportetur, uel si ex causa metalliseruus póenae efficiatur, et si statum ex adrogatione uel adop- 30

30 tione mutauerit. Non utendo amittitur ususfructus , si pos-sessione fundi biennio fructuarius non utatur, uel rei mobilis

31 anno. Rei mutatione amittitur ususf ructus , si domus legataincendio conflagrauerit aut ruina perierit, licet postea resti-

32 tuatur. In iure cessione amittitur ususfructus, quotiens do- 35

n n/-.; -

6, 27 a -27 e = Dig. 7, 1, 59

_ ^ . . - .^ . . . , ^ . .r. . . ._. . , .^. . ._. . , . ,,. .,., ^.^.,.....,.,.,....,.,^.,^,,.^v.._.

3 legatae codices fundum del. est non] est L 3 usus-fructus do lego legatus Arndts (cf. Vat. 57), usumfructum do lego lega-tum codices 5 et om. M surum] facturu.m Cuiacius 11 17 co-gitur dett., cogetur ML



89 aul. III, 6

33 mino proprietatis eum fructuarius in iure cesserit. Finiturususfructus aut morte aut tempore : morte , cum usufructua-rias moritur: tempore, quotiens ad certum tempus ususfruc-

34 tus legatur, uelut biennio aut triennio. Fundo uel seruolegato tam fundi instrumentum quam serui peculium ad lega- 535 tarium pertinet. Quaerendorum fructuum causa esse uiden-

tur , qui opus rusticum faciunt , et monitores et uilici etsaltuarii : item boues aratorii , aratra , bidentes et falces pu-

36 tatoriae : frumentum quoque ad sementem repositum. Fruc-tuum cogendorum causa comparata instrumento cedunt, uelut 4 ocorbes , aluei, falces rnessoriae et fenariae , item molae oliva-

37 riae. Conseruandorum fructuum causa comparata instru-mento cedunt , uelut dolía , cupae , uehicula rustica , cibaria,pistores , asini , focariae : item ancillae quae uestimenta ru-

3 8 sticis faciunt, scutra quoque et sutor continebuntur. Vxores 45

eorum qui operantur magis est ut instrumento cedant. pecoraquoque et pastores eorum stercorandi causa parata instru-

39 mento continentur. Ea autem, quae custodiae magis causaquod ad usus patris familias eo delata sunt, instrumenti no-

4.0 mine non continentur. Vxores uero eorum, qui mercedes 20

praestare consueuerant , neque instructionis neque instru-44 menti appellatione continentur. Piscaturae uel uenationis

instrumentum ita demum instrumento fundi continetur, si ex42 his maxime fundi reditus cogantur. Fructus percepti instru-

mento fundi ita demum cedunt, si ibidem absumi a testatore 2543 consueuerant. Fundo cum omni instrumento rustico et ur-

bano et mancipiis quae ibi sunt legato semina quoque et ci-44 baria debebuntur. Fundo cum omni instrumento rustico el

urbano et mancipiis quae ibi sunt legato tam supellex quamaeramentum itemque argentum et uestes, quae ibi pater fa- 30

milias instruendi gratia habere solet , debebuntur : item eamancipia, quae usui patris familias esse solent, itemque aueset pecora, quae instruendarum epularum gratia in fundo com-parata sunt : exceptis his, quae ibi custodiae causa depositasunt. Fundo legato ITA VT OPTIMVS MAXIMVSQVE EST retia apra- 35ria et cetera uenationis instrumenta continebuntur: quae et-iam ad instrumentum pertinent, si quaestus fundi ex maxima

5 tam fundi (fundum L) instrumentum (-to ML) guara] expectesnec f. i. nec, cf. Dig. 33, 8, 24. 33, 40, 14 11 15 scutra L, scodra M ^ I

19 quod] quaeue scr., cf. Dig. 33, 7, 12, 15 2 piscatore L, piscatorisM 2 itemque M, item L



Paul. III, 6 0

46 parte in uenationibus consistat. Fructus, qui solo cohaere-bant mortis testatoris ternpore, ad legatarium pertinent: ante

47 percepti ad heredem. Fundo legato cum mancipiis et peco-ribus et omni instrumento rustico et urbano peculium acto-ris ante testatorem defuncti, si ex eodem fundo fuerit, magis 5

48 placet ad legatarium pertinere. Actor uel colonus ex aliofundo. in eodem constitutus, qui cum omni instrumento lega-tus erat, ad legatarium non pertinet, nisi ueum ad ius eius

49 fundi testator uoluerit pertinere. Adiunctiones, quas fundolegato testator ex diuersis emptionibus applicauerat, legata- lo

50 rio cedere placuit. Instructo praedio legato fabri ferrarii,item tignarii, putatores et qui instruendi fundi gratia ibidem51 morabantur, legato cedunt. Instructo fundo legato libri quo-que et bibliothecae quae in eodem fundo sunt legato continen-

52 tur. Seruos studendi gratia ex eodem fundo , qui cum man- 15cipiis fuerat legatus, alio translatos ad legatarium placuit

53 pertinere. Fundo ita ut possederat legato mancipia tam ur-bana quam rustica, itemque argentum et uestes, quae eodemtempore in fundo comprehendentur, ad legatarium pertinent.

54 Pascualia, quae postea comparata ad fundum legatum testator 20adiunxerat, si eius appellatione contineantur, ad legatarium

55 pertinent. Quidquid in eadem domo, quam instructam lega-uit pater familias, perpetuo instruendi gratia habuit, le-

56 gatario cedit. Instructa domo legata ea legato continentur,quibus domus munitior uel tuta ab incendio praestatur : tegu- 25lae specularia et uela legato continebuntur : item aeramentalecti culcitae puluini subsellia cathedrae mensae armariadelphicae pelues conchae aquimanalia candelabra lucernae57 et similia quacumque materia expressa. Domo legata bal-neum eius, quod publice praebetur, nisi alias separetur, le- 30

58 gato cedit. Domo cum omni iure suo sicut instructa est le-gata urbana familiaitem artifices et uestiarii et zetarii et

,9 aquarii itidem domui seruientes legato cedunt. Omnibus

quae in domo sunt legatis, cautiones debitorum rationesque

_....,.,.-.N...,...,... ,. ^. ..............,-.,.,...,.,...,....,,,,... .,.,.._ ...,..,.,.^ . . . . ,-.,.^,^.,,,.,....^.

5 fundo M, Qm. L II 7 eodem] eo scr 11 2 et putatores quiHuschke II 15 seruus M, seruo L JJ 16 translatus ML b J 48 argen-tum L, agrum M jj 20 pascualia M, pascuaria L 11 23 instruendi L,instruendi se M ij 27 puluini M, puluine L jl 28 conchae dett., con-caea L, orca. M 11 aquimanalia dett., aquimanulia M, aquaminilia L,aquiminalia alii: cf. Mommsen ad Dig. 33, 4 0, 3 p. 1J 31 cedunt co-dices jj 32 ostiarii Cuiacius 11 33 itidem scripsi, et idem M, et eidem L



91 Paul. III, 6

60 seruorum legato cedunt. Monilibus legatis aurum uel argen-tum non debetur, nisi de his quoque manifeste sensisse testa-

61 torem possit ostendi. Instrumento cauponio legato ea deben-

tur ,quae cauponis usui parata sunt , uelut uasa , in quibus

uinum defunditur : escaria quoque et poculariauasa debentur. s62 sane ministri earum rerum legato non cedunt. Instrumento

medici legato collyria et emplastra et apparatus omnis con-ficiendorum medicamentorum, itemque ferramenta legato ce-

63 dunt. Instrumento pictoris legato colores penicilli cauteria674. et temperandorum colorum uasa debebuntur. Pistoris in- 10

strumento legato cribra asini molae et serui qui pistrinumexercent, item machinae , quibus farinae subiguntur, legato

65 cedunt. Instrumento balneatorio legato balneator ipse etscamna et hypopodia, fistulae, miliaria, epitonia, rotae aqua-riae, iumenta quoque quibus ligna deferuntur legato cedunt. 45

66 Instrumento piscatoris legato et retia et nassae et fuscinae etnauiculae , hami quoque et cetera eiusmodi usibus destinata

67 debentur. Supellectile legata capsae armaria, nisi solum li-brorum aut uestis ponendae gratia paratae sint , debebuntur,sed et buxina et cristallina et argentea et uitrea uasa tam esca- 20

68 ria quam pocularia , et uestis stratoria legato cedunt. Villis69 uel agris separatim legatis alterum alteri cedit. Seruis DO

LEGO legatis ancillae quoque debebuntur : non item serui le-gatis ancillis : sed ancillarum appellatione tam uirgines quamseruorum pueri continentur : his scilicet exceptis, qui fidu- 25

70 ciae dati sunt. Seruis amanuensibus legatis omnes qui exconuersatione urbana et in ministerio fuerint debebuntur,nisi ex bis aliqui perpetuo ad opus rusticum transferantur.

71 Venatores serui uel aucupes an inter urbana ministeria con-

^

4 monilibus dett., mouilibus M, mobilibus L 11 4 quae dett., quaein ML 11 5 pocularia Cuiacius, pocula L, pecula M, pocula et dett. ^19 pensulli Al, pinecelle L 11 14 hypodia codices 11 epitonia M, yto-mia L 11 17 nauicula ML (1 18 capsae et arm. Sch,ulting 11 nisiHuschke, pon codices, cf. Dig. 33, 10, 3, 2 11 19 uestes L, uestium M ^

20 buxina Bynkershoek, byssina codices 11 24 uestis M, uestes L24 sed L, et M 11 sed tam ancillarum appellatione scr. : mate Interpres

sententiam sic explicuit: ancillarum autem appellatione tam uirginesquam puberes uel impuberes accipiendae sunt 11 25 qui M, quae L26 datae ML : fortasse dati dataeue scr 1 post amanuensibus (adman.codices) intercidisse uidetur defenitio amanuensium, quam talia fere ex-ceperint : ministeriis uero urbanis legatis non ei tantum serui qui intraurbem ministrauerunt, sed etiam si qui extra urbem ex conuersationeurbana in ministerio fuerint



Paul. III, 6 92

tineantur, dubium remansit : et ideo, uoluntatis est quaestio.tamen si instruendarum cotidianarum epularum gratia baben-

/2 tur, debentur. Muliones et institores inter urbana ministeriacontinentur : item opsonatores et uestiarii et cellararii et cu-bicularii et arcarii et coqui placentarii tonsores pistores lec- 5

73 ticarii. Pecoribus legatis quadrupedes omnes continentur,74 quae gregatim pascuntur. Iumentis legatis boues non con-

tinentur : equis uero legatis equas quoque placuit contineri.ouibus autem legatis agni non continentur, nisi annuales sint.

'75 76 Grege ouium legato arietes etiam continentur. Auibus lega- 4 0

tis anseres phasiani gallinae et auiaria debebuntur : an autem77 phasianarii et pastores anserum, uoluntatis est quaestio. Dul-

cibus legatis sapa, defrutum, mulsum, dulce etiam uinum,pa]mae, caricae, uuae passae debebuntur. sed in hoc quo-que uoluntatis est quaestio, quia et in specie pomorum com- 15

78 prehendi possunt. Frugibus legatis tam legumina quam hor-79 deum et triticum continentur. Veste legata ea cedunt, quae

ex lana et lino texta sunt : item serica et bombycina, quaetamen indutui uel operiéndi cingendi sternendi iniciendiquecausa parata sunt : pelles quoque indutoriae continebuntur. 20

80 Veste uirili legata ea tantummodo debentur, quae ad usumuirilem saluo pudore uirilitatis attinent. stragula quoque

81 huic legato cedunt. Muliebri ueste legata omnia quae ad82 usum muliebrem spectant debebuntur. Lana legata, siue

sucida siue Iota sit siue pectinata siue uersicoloria , legato 25

cedit : purpura uero aut stamen subtemenue hoc nomine non83 continentur. Mundo muliebri legato ea cedunt, per quae mun-

dior mulier lautiorque efficitur , uelut speculum conchae si-tuli, item pyxides unguenta et uasa, in quibus ea sunt : item84 sella balnearis et cetera huiusmodi. Ornamentis legatis ea 30

cedunt, per quae ornatior mulier efficitur, ueluti anuli eatenaereticuli et cetera, quibus collo uel capite uel manibus mulieres

85 ornantur. Argento legato massae tantummodo debebuntur :uasa enim, quae proprio nomine separantur, legato non ce-

86 dunt, quia nec lana legata uestimenta debentur. Vasis ar- 35

^ habentur debentur dett., his debentur M, habentur L II3 n

5titutores codices II 4 cellarii M a ellariarii L Il 5 placontarii ML 1

tonsores] t. et ML 11 lecticarii] lect. stabularii Sichardus il 3 de--f ruto (defreto ML) mulso dulce etiam uino codices li 4 5 specie dett.,

pe L, spem M II 49indutu M , indui L II 26 subtemenue dett., sub -

i men uel M subtimine uel L II 29 pvxides L, bubrides M ^ un

guen um codices



93 aul. III, 6. 7

genteis legatis 'ea omnia continentur, quae capacitati alicuipraeparata sunt, et ideo tam potoria quam escaria, item mi-nisteria omnia debebuntur, ueluti urceoli lances patinae pi-perataria : cochlearia quoque itemque trullae calices scyphi

87 et his similia. Libris legatis tam chartae uolumina uel mem- 5-branae et philyrae continentur: codices quoque debentur :librorum enim appellatione non uolumina chartarum, sed

88 scripturae modus qui certo fine concluditur aestimatur. Aurolegato gemmae quoque inclusae itemque margaritae et sma-ragdi legato cedunt. sed magis est uoluntatis esse quaestio- 1C 1

nem : +infectum enim aurum debebitur : factum enim orna-89 mentorum genere contínetur. Vasis argenteis legatis em-

90 blemata quoque ex auro infixa legato cedunt. Argento potoriolegató omnia quae ad poculorum speciem comparata sunt de-bebuntur, ueluti paterae calices scyphi urceoli oenophoria et 15-

91 conchae. Carruca cum iunctura legata mulae quoque lega-tae , non et mulio uidetur , propter cotidianam loquendi con-

9 a suetudinem. *Heres seruum proprium, quem testator lega-"uerat, manumittendo nihil agit, quia scientiae uel ignorantiae

91b *eius nullam placuit admitti rationem. Libertus, qui in priore 2ikparte testamenti legatum acceperat et ingratus postea eadern

*scriptura a testatore appellatus est , commutata uofuntate92 *actionem ex testamento habere non potest." Prolatis codi-cillis uel alio testamento, quibus ademptum est legatum ucicerte rescissum, perperam soluta repetuntur. 5 -

[VII DE MORTIS CAUSA DONATIONIBVS]

Mortis causa donat qui ad bellum proficiscitur et qui na-uigat, ea scilicet condicione, ut, si reuersus fuerit, sibi re-

2 stituatur, si perierit, penes eum remaneat cui donauit. Do-

...

6, 94a — Dig. 40, 9, 28 ii 6, 94b — Dig. 34, 4, 29

.,.,.,.,.: .

2 potiora M, potatoria L II 3 patinae M, patene Lii

pepera-taria M, piperatoria L I 4 cocliaria ML 1i 6 philyrae Cuiacius, phyl-lidae codices II 9 margaritae asmaragdi ML II 4 enim post factumdelet Huschke : sed uidentur nonnulla intercidisse jj 15 enoferia L,enoferaria M 11 47 non] nec non L, orn. M: multo autem -non debeturInterpretatio {i 24 adempto est legato ML II 25 solutis ML



Paul, III, 71 4

p atio mortis causa cessante ualetudine et sequente sanitate,paénitentia etiam reuocatur: morte enim tantummodo con-

uaiescit.•

[VIII AD LEGEM FALCIDIAM]

1 xhausta legatis aut fideicommissis uel mortis causa do- 5nationibus hereditate auxilio Falcidiae institutus heres qua-

^ drantem retinere potest. Quotiens de modo quartae retinen-dae quaeritur, propter periculum plus petendi officio iudicisomnibus aestimatis quarta facienda est, quae apud heredemremaneat, aut certe exigenda cautio a legatario, ut quod plus 4 03 dodrante perceperit restituat. Ea , quae mater uiva filio do-

3 a nauit, in'quartam non imputantur. *Aeris alieni loco dedu-*cuntur non solum pretia eorum quibus libertas data est et*eorum qui supplicio sunt adfecti , sed et eius quem praetor*propter indicium proditae mortis uel detectae eorum con- 4 ,,

^ *iurationis libertate donauit.* Ex mora praestandorum fidei-commissorum uel legatorum fructus et usurae peti possunt :

mora autem fieri uidetur, cum postulanti non datur.

[ z x ]*Si nullae sint res hereditariae , in quas legatarii uel 20

*fideicommissarii mittantur, in rem quidem heredis mitti nonpossunt, sed per praetorem denegatas heredi actiones ipsi

*persequantur.*

[x]*In bonis curatoris priuilegium furiosi furiosaeue serua- 25

*tur : prodigus et omnes omnino, etiamsi in edicto non fit eo-*rum mentio, in bonis curatoris decreto priuilegium conse-*quuntur. *

8 a = Dig. 35, 2, 39 II = Dig. 36, 4, 4 0 11 0 = Dig. 27, 4 0,

15, 4 : huic autem loco haec sententia ideo restituta est , quia ueram eiussedem intra hunc librum ignoramus

1 sequente M secuta dett., deficit L11 quartae L, partis M ^l

8 udicis L, iudicantis M



95 Paul. IV, 4

LIBER QVARTVS

[I DE FIDEICOMMISSIS]

1 b uxore , cui uir dotem praelegauit, fideicommissumrelinqui non potest, quia non ex lucrativa causa testamento

2 aliquid capit, sed proprium recipere uidetur. A postumo he- 53 rede instituto fideicommissum dari potest. Ab imperatore4 herede instituto legatum et fideicommissum peti potest. A

surdo uel muto, siue legatum acceperit siue heres institutussit uel ab intestato successerit , fideicommissum relinquitur.

4a *A patre uel domino relictum fideicommissum , si hereditas 4 o*ei non quaeratur, ab emancipato filio uel seruo manumisso*utilibus actionibus postulatur : penes eos enim quaesitae he-

5 *reditatis emolumentum remanet.* Qui fideicommissum re-linquit, etiam cum eo loqui potest cui relinquit, uelut PETO,GAI SEI, CONTENTVS SIS ILLA RE, aut VOLO TIBI ILLYD PRAESTARI. 15

6 Fideicommittere his uerbis possumus ROGO, PETO, VOLO, MANDO,DEPRECOR ^ YPIO , INIVNGO. DESIDERO quoque et IMPERO uerbautile faciunt fideicommissum. RELINQVO uero et COMMENDO

€ a nullam fideicommissi pariunt actionem. *n Tutu etiam relin-*quitur fideicommissum, dummodo is nutu relinquat, qui et 20*loqui potest, nisisuperueniens morbus ei impedimento sit.*

7 Tam nostras res quam alienas per fideicommissum relinquerepossumus : sed nostrae statim alienae ,autem aestimatae aut

,redemptae praestantur. Si alienam rem tamquam suam tes-tator per fideicommissum reliquerit, non relicturus, si alie- 25

nam scisset, ut solet legatum, ita inutile erit fideicommissum.

9 Testator superuiuens si eam rem quam reliquerat uendiderit,10 extinguitur fideicommissum. Codicillis, qui testamento con-firmati non sunt, adscriptum fideicommissum iure debetur.

44 Filio quibuscumque uerbis a patre fideicommissum relictum 30

iure debetur : sufficit enim inter coniunctas personas quibus-cumque uerbis ut in donatione uoluntas expressa: et ideo

12 etiam PRIDIE QVAM MORIETYR recte relictum uidetur. In tem-pus emancipationis uel cvM SvI IYRIS ERIT fideicommissum re-

1 ,4a = Dig. 32, 4 , 6 a = Dig. 32, 21 pr.

7 peti L, om. M 7 inpetro uerba utilia codices fi 31 sufficitM, sufficiet L



Paul. 1V, 4-3 6

ictum quocumque modo patria potestate liberato debetur.13 Rogati inuicem sibi , si sine liberis decesserint, hereditatem

restituere , altero decedente sine liberis hereditas ad eumperuenit qui superuixit : nec ex eo pacisci contra uoluntatem4 testatoris possunt. I-Ieres ante aditam hereditatem , legata- 5

rius antequam legatum accipiat, fideicommissum praestare15 non possunt. Rem fideicommissam si heres uendiderit eam-

que sciens comparara , nihilo minus in possessionem eiusfideicommissarius mitti iure desiderat. Quotiens libertis fidei-commissum relinquitur, ad eos tantummodo placuit pertinere, -^b

qui manumissi sunt uel qui in eodem testamento libertatern! i intra numerum legitimum consecuti sunt. Cui ,ab herede

fideicommissum non praestatur , non solum in res heredita-188 rias, sed et in proprias heredis inducitur. lus omne fidei-19 commissi non in uindicatione, sed in petitione consistit. 5

"deicommissum relictum et apud eum cui relictum est ex`causa lucrativa inuentum extingui placuit, nisi defunctus

20 *aestimationem quoque eius praestari uoluit. Columnis ae-*dium uel tignis per fideicommissum relictis ea tantummodo'amplissimus ordo praestari uoluit nulla aestimationis facta 2mentione, quae sine domus injuria auferri possunt.*

[II DE SENATVS CONSVLTO TREBELLIANO]

Senatus consulto Trebelliano prospectum est, ne solusheres omnibus hereditariis actionibus oneretur. et ideo quo-tiens hereditas ex causa fideicommissi restituitur, actioneseius in fideicommissarium transferuntur, quia unicuique dam-nosam esse fidem suam non oportet.

[III DE SENATVS CONSVLTO PEGASIANO]

1 Inter heredem et fideicommissarium , cui ex Pegasianohereditas restituitur, partis et pro parte stipulatio interponi-tur , ut heredi instituto pro quarta actiones , pro ceteris uero

2 portionibus fideicommissario competant. Totam hereditatem

restituere rogatus si quartam retinere nolit, magis est, ut eamex Trebelliano debeat restituere : tuno enim omnes actiones

1, 19. 20 — Dig. 32, 24, 1. 2

.....,... .......................^..,,...,...,.....,.,.,.,....,.,.,.,.,.,.,,,.,....`..^^^-,

t., restituitur dett., restituetur ML II 26 eius M, eius non L

2 :1



97 Paul. IV, 3-5

3 in fideicommissarium dantur. Lex Falcidia itemque senatusconsultum Pegasianum deducto omni aere alieno deorumquedonis quartam residuae hereditatis ad heredem uoluit perti-

4 nere. Qui totam hereditatem restituit, cum quartam retinereex Pegasiano debuisset, si non retineat, repetere eam non 5potest. nec enim indebitum soluisse uidetur qui plenam fidemdefuncto praestare maluit.

[IV DE REPVDIANDA HEREDITATE]

1 ecusari hereditas non tantum uerbis , sed et re potest2 et alio quouis indicio uoluntatis. Heres pér magistratus mu- 1 0

nicipales ex auctoritate praesidis fideicommissario postulante3 hereditatem adire et restituere compellitur. Fideicommis-sarius si adfirmet heredem nolle adire hereditatem, absenteeo interponi decretum et in possessionem mitti iure deside-rat. Suspectam hereditatem adire compulsus omnia ex Tre- 15

belliano restituit.

[V DE INOFFICIOSI QVERELLA]

i nofficiosum dicitur testamentum , quod frustra liberisexheredatis non ex officio pietatis uidetur esse conscriptum.2 Post factum a matre testamentum filius procreatus , non mu- 20

tata ab ea cum posset uoluntate, ad exemplum praeteriti in-3 officiosi querellam recte instituit. Testamentum, in quo impe-

rator heres scriptus est, inofficiosum argui potest : eum enimqui leges facit pari maiestate legibus obtemperare conuenit.Qui inofficiosul.n dicere non potest, hereditatem petere non $5

5 prohibetur. Ex asse heres institutus inofficiosum dicere nonpotest: nec interest, exhausta nec ne sit hereditas, cum apudeum quarta aut legis Falcidiae aut senatus consulti Pegasiani

6 beneficio sit remansura. Quartae portionis portio liberis de-dueto aere alieno et funeris impensa praestanda est, ut ab 30inofñciosi querella excludantur. libertates quoque eam por-

7 tionem minuere placet. Filius iudicio patris si minus quanta

4, 1= Dig. 29, 2, 95

5 si non retineat del. Cuiacius II 9 onscriptum dett. , con-scripta ML II 21 possit L, sit M 4 conuenit L, conueniet M25 non ante potest del. Sichardus uix recte 11 32 placet M, placuit L

7



•

Paul. IV, 5. 6 8

ortione consecutus sit, ut quarta sibi a coheredibus citra in-officiosi querellam impleatur ; iure desiderat. Pactio taus,h'ne de inofficioso testamento dicatur , querellam super iudiciouturam non excludet: meritis e im liberos guara pactioni-

bus adstringi placuit. ogatus hereditatem restituere etsi 5nofficiosi querellam instituerit, fideicommisso non fit iniuria :uartam enim solummodo hereditatis amittit, quam beneficio

1 0 senatus consulti habere potuisset. Heres institutus habensubBtitutllm si de inofficioso dixerit neo obtinuerit, non id adiscum, sed ad substitutum pertinebit. 0

[vI E VICESIMA]

abulae testamenti aperiuntur hoc modo , ut testes uelaxima pars eorum adhibeatur, qui signauerint testamen

um: ita ut agnitis signis rupto lino aperi^tur et recitetur at-ue ita describendi exempli fiat potestas ac deinde signo 4 5ublico obsignatum in archiuum redigatur, ut, si guando exem-

2 plum eius interciderit, sit, unde peti possit. Testamenta in

unicipiis colonüs oppidis praefectura uico castello concilia-bulo facta in foro uel basilica praesentibus testibus uel hones-is uiris inter horam secundam et • decimam diei aperiri reci- 20

anque debebunt, exemploque sublato ab isdem rursus [ma-istratibus] obsignari , quorum praesentia constat apertum.

2a *Qui aliter aut alibi, quam ubi lege praecipitur, testamentumaperuerit recitaueritue , poena sestertiorum quinque milium

tenetur.^ Testamentum lex statim post mortem testatoris 25

aperiri uoluit. et ideo , quamuis sit rescriptis uariatum , ta-men praesentibus intra triduum uel quinque dies ape-

fie

iendae sunt tabulae : ab absentibus quoque intra eos dies,um su eruenerint : nec enim o ortet tam heredibus et le-atariis aut libertatibus quam necessario uectigali moram 3 0

î.

6, 2 a = xtat in E et Rosambino

1 quartam ML ( ( 8 consulto ML (( 4 signis dett., signitis M,sigillis suis L ( 8 colonia codices (( 20 aperiri om. codices, suppl.

• Rittershusius (( 27 magistratibus del., cf . Dig. 29, 3, 7 (( 22 quo-rum sgg.1 expectes fere in quorum praesentia aperta sunt p 23 qualitercodices (( legem percipitur Ros. ( 4 ue om. Ros. ( oenae E ^

25 teneatur Ros. (( 8 ab om. ML • (( 29 tara Rittershusius, testa-mentum codices

..,. _......,.......r ..^..,.........,.^........._...r.......,.^



99 Paul. IV, 7. 8

[VII DE LEGE CORNELIA]

1 ui testamentum faisum scripserit recitauerit subieceritsignauerit suppresserit amouerit resignauerit deleuerit, poenalegis Corneliae de falsis tenebitur, id est in insulam depor-tatur. Non tantum is , qui testamentum subiecit suppressit 5deleuit, poena legis Corneliae coercetur, sed ét is qui sciens

3 dolo malo id fieri iussit faciendumue curauit. Testamentumsupprimit, qui sciens prudensque tabulas testamenti in lau-dan heredum uel legatariorurn fideiuecommissariorum aut

^ libertatium non profert. Supprimere tabulas uidetur, qui 105 cum habeat et proferre possit, eas proferre non curat. Codi-

cilli quoque si lateant nec proferantur, supprimi uidebuntur.6 Edicto perpetuo cauetur, ut , si tabulae testamenti non appa-reant, de earum exhibitione interdicto reddito intra annumagi possit, quo ad exhibendum compellitur qui supprimit. 15tabularum autem appellatione chartae quoque et membranaecontinentur.

[VIII DE INTESTATORVM SVCCESSIONE]

8 Intestati dicuntur, qui testamentum facere non possunt,*uel ipsi linum, ut intestati decederent, abruperunt, uel ii 20*quorum hereditas repudiata est, cuiusue condicio defecerit.

2 *[Sine] iure praetorio factum testamentum obiecta doli excep-*tione obtinebit. Quorum testamenta rumpuntur aut inrita*fiunt, ipso quidem iure testati decedunt, sed per consequen-.

3 *tias sublato testamento intestati decedunt. Intestatorum he- 25

*reditas lege duodecim tabularum primum suis heredibus,*deinde agnatis et aliquando quoque gentilibus deferebatur.*sane consanguinei, quos lex non apprehenderat, interpre-

8, 4-4 9 = Collatio 16, 3

•

3 suppresserit a. resign. L, om. M, cf. 5, 25, 1 j subiecit L,Qm. Mjj 7 faciendumue dett., faciendumque M, faciendoque L9 fideiuecommissorum M, fideiquecommissorum L 0 rofert dett.,

proferet L, proferre M jj 16 autem L, quoque M j 48 successioneWisigothi, successionibus Con. et Lex Rom. Burg. 28, 3, hereditatibusAppendix 4, 7. 17 II 20 hii Coll. p , hic Coll. w Coll. v jj 4 cuiusuefortasse ex institutionisue corruptum est jj 22 sine del. fi abiecta doliexpectatione (-nem Coll. w ) codices II 23 quorum] eorum quorum co-dices 11 27 gentilibus Pithoeus, gentibus codices II 28 consanguineiquos Cuiacius, consanguineis codices

7*



Paul. IV, 8 00

*tatione prudentium primum inter agnatos locum acceperunt.*Sui heredes sunt hi: primo loco filius filia in potestate pa-*tris constituti: nec interest, adoptiui sint an naturales et*secundum legem Iuliam Papiamue quaesiti : modo maneant5 *in potestate. Qui sui heredes sunt, ipso iure heredes etiam s*ignorantes constituuntur , ut furiosi aut infantes et peregri–*nantes : quibus bonorum possessionis propter praetoriam

6 *actionem non erat necessaria. In suis heredibus adeo a*morte testatoris rerum hereditariarum dominium continua-'tur, ut nec tutoris auctoritas pupillis nec furiosis curator sit 4 ^"necessarius, nisi forte soluendo sit hereditas : quamuis etiam

*furiosus, si resipuerit, et pupillus, si adoleuerit, abstinerei possint. Post mortern patris natus uel ab hostibus reuersus*aut ex primo secundoue mancipio manumissus, cuiusue er-*roris causa probata, licet non fuerint in potestate, sui tamen 1 5,

8 *patri heredes efficiuntur. Post filios filias ad intestatorum*successionem inter suos ueniunt nepotes neptes pronepotes*proneptes ac deinde masculino sexu post filium descenden-*tes , si nullus parentum impedimento ipsis in aui potestate*uel proaui:familia remanserit : parentes enim liberis suis, 20.

"cum quibus in potestate fuerunt ipsi , ordine successionis9 *obsistunt. Filii si cum nepotibus ex alio filio susceptis in

*familia retinentur, ad intestati patris successionem cum fra-*tris filiis uocantur. quibus in patris sui partem uenientibushereditas in stirpes, non in capita diuiditur, ita ut unus 25

*filius et plures nepotes singulos semisses habeant. idemque'euenit, si auo ex duobus filiis impari numero nepotes suc-

10 *cesserint. Ex filia nepotes sui heredes non sunt : in aui*enim materni potestate alienam familiam sequentes ipsa ra-

1 1 *tione esse non possunt. Eo tempore suus heres constituen- 3a*dus est, quo certum est aliquem intestatum decessisse : quod

8, 3 -20 = Collatio 4 6, 3, 3-20

•

2 hi] hoc codices 11 3 adoptiui] si ad. codices 11 an nat. et Coll.P,tam nat. eos Coll. w Coll. v 11 4 papiamque Schulting I

possessionisCol/.P Coll. v , ossessiones Coll. w : ossessionis petitío requiritur 1 :8 erit Pithoeus 11 11 post forte intercidisse uidentur talia: in hoc utabstineant, si non 11 soluenda codices 11 4 5 probata] probata estser 11 19 ipsi codices 11 22 filius cum codices 11 23 ad intestati.Coll. w Coll. v , ab intestato Coll.P 24 uocatur Coll. w Coll. v ii partem'.parentem Coll.P, parentes Coll. w Coll. a 1 26 e1] ex codices



101 aul. IV, 8

*ex euentu deficientis condicionis et ortu nepotis 1 qui uiuo'12 *auo post mortem patris natus est, def iniri potest. Quem

*filius emancipatus suscepit uel adoptauit, sui heredis locum*in aui successione , sicut ipse pater , obtinere non potest.*adoptiuus tamen nec quasi cognatus bonorum possessionem 5

1 3 eius petere potest. Si sui heredes non sunt , ad agila-*tos legitima hereditas pertinebit , inter quos primum locum*consanguinei obtinent. agnati autem sunt cognati uirilis*sexus per uirilem sexum descendentes , sicut filius fratris*et patruus et deinceps tota successio.* Inter agnatos et co- 4 ognatos hoc interest, quod in agnatis etiam cognati continen-

tur , inter cognatos uero agnati non comprehenduntur. etideo patruus et agnatus est et cognatus, auunculus autem15 cognatus tantummodo. *Consanguinei sunt eodem patre nati,

*licet diuersis matribus, qui in potestate fuerunt mortis tem- 45*pore : adoptiuus quoque frater, si non sit emancipatus, et*hi qui post mortem patris nati sunt uel causam probauerunt.

16 *Soror iure consanguinitatis tam ad fratris quam ad sororis17 *hereditatem admittitur. Consanguineis non exsistentibus

*agnatis defertur hereditas, prout quis alterum gradu praeces- 20

*serit : q ū od si plures eodem gradu consistunt, simul admit-I8 *tuntur.* Si sint fratres defuncti et fratris filii uel nepotes^ 9 fratre non exsistente, filius fratris nepoti praefertur. *Sed si

*duorum fratrum sint liberi, non in stirpes, sed in capita he-*reditas distribuitur, scilicet ut pro numero singulorum uiri- 25

90(22)*tim distribuatur hereditas.* Feminae ad hereditates legitimasultra consanguineas successiones non admittuntur : idque iure

2 est definiri] iniri Col/. p, siniri Coll. w Coll. v I quem] cuius Coll.pColl. w , cum Coll. v 1 5 ne quasi Coll.P Coll. w , neque si Coll." II 9 se-xum om. codices II 41 quod onz. C,oll. II 43 et agnatus] agnatus Coll. 114 4 tantummodo] tantummodo est Coll. II 17 causa codices II 20 gra-dum codices II 22 si sint fratres defuncti et fratres filii uel nepotesML, si sit frater defuncti et fratris filius et nepos Coll. : si sint fratrisdefuncti et filius et nepos scr II 26 post § 49 edd. ex Epitoma Aegi-diana inserunt haec : filius fratris intestati filio sororis praefertur, deindesupplent ex Appendice 4, 7: legitimi heredes iure gallico intra centesi-mum diem nisi adierint hereditatem , ad proximos eadem successiotransfertur, utrumque non Pauli, sed Interpretis 11 feminae . . . 27 ad-mittuntur] ad hoc comma pertinent uerba Appendicis 1, 9 : feminae etsiultra consanguineas hereditates ad successiónem legitimam non admit-tuntur , proximitatis tamen ad successionem petere non prohibentur,quae non sunt Pauli, sed Interpretis , licet non eiusdem, quem Wisigothiexscripserunt 7 id que ML, id quod Coll. hi quod Coll. wp I

8, 44-20 = Collatio 15, 3, 41-20



Paul. IV, 8. 9 02

tiuili Voconiana ratione uidetur effectum.: ceterum lex duode-21(23)cim tabularum nulla discretione sexus cognatos admittit. In

hereditate legitima successioni locus non est. et ideo fratredecedente, antequam adeat aut repudiet hereditatem, fratrisfilius admitti non potest, quia omissal successio proximiori 5

22(24)defertur. Ab hostibus captus neque sui neque legitimi he-redis ius amittit postliminio reuersus. quod et circa eos,qui in insulam deportantur uel serui poenae effecti sunt, pla-cuit obseruari, si per omnia in integrum indulgentia prin-

23(2 5) cipali restituantur. Pro herede gerere est destinatione fu- 11turi dominii aliquid ex hereditariis rebus usurpare : et ideo

pro herede gerere uidetur, qui fundorum hereditariorum cul-turas rationesque disponit, et qui seruis hereditariis, iumen-24(26) tis rebusue aliis utitur. Ex pluribus heredibus isdemque

legitimis si qui omiserint hereditatem uel in adeundo ali- 4 squa ratione fuerint impediti , his qui adierunt uel eorum he--redibus omittentiu.m portiones adcrescunt. quod. in heredeinstituto [eum] qui acceperat substitutum euenire non poterit :diuersa enim causa est scripti et legitimi.

[IX AD SENATYS CONSVLTVM TERTYLLIANVM]

4 atres tam ingénuae quam libertinae cines Romanae,ut ius liberorum consecutae uideantur , ter et quater pepe-

2 risse sufficit, dummodo uiuos et pleni temporis pariant. Quae• semel uno partu tres fijos edidit, ius liberorum non conse-quitur : non enim ter peperisse, sed semel partum fudisse 25,

3 uidetur : nisi forte per interualla pariat. Mulier si monstruo-

9, 3. 4 = Dig. 1, 5, 14 (u. i.)

1 uoconia narratione codices, uoconia rationem Coll. p , coniuratio-nem Coll. W nulla] sine ulla Coll. ognatos] expectes agnatos5 omissa tuetur Interpretatio, omnis Cuiacius : fuerit fortasse quia nonnisi proximiori successio defertur 11 18 eum del. Faber II 20 rubri-can?, post § 7 collocant codices, huic loco restituit Cuiacius : de intestato-

rum successionibus ad senatus cons. tert. Lex Rom. Burg. 28, 3: inAppendice 1, 8. 17 ea quae titulo X continentur sub rubrica de intestato-rum hereditatibus citantur 3 sufficit L, sufficiet M II 24 simulFaber II tres Cuiacius, tres uel duos codices 26 — p. 403, 5 §§. 3. 4in Dig. sic leguntur : non sunt liberi, qui contra formam humani generisconuerso more procreantur : ueluti si mulier monstrosum aliquid autprodigiosum enixa sit: partus autem, qui membrorum humanorum of-ficia ampliauit, aliquatenus uidetur effectus et ideo inter liberos con-numerabitur : cf. praef. p. 42 6 monstruoso a. a. prodigioso codices



1 03 Paul. IV, 9. 10

sum aliquid aut prodigiosum enixa sit, nihil proficit : nonsunt enim liberi, qui contra formam'humani generis conuerso

4 more procreantur. Partum, qui membrorum humanorumofficia duplicauit, quia hoc ratione aliquatenus uidetur effec-5 tum , matri prodesse placuit. Septimo mense natus matri 5prodest : ratio enim Pythagoraei numeri hoc uidetur admit-tere, ut aut septimo pleno aut decimo mense partus maturior

6 uideatur. Aborsus et abactus uenter partum efficere non7 uidetur. Libertina ut ius ]iberorum consequi possit, quater8 eam peperisse ut ingenuam sufficit. Latina ingenua ius Qui- 4 o

ritium consecuta si ter peperit , ad legitimam filii heredita-

9 tem admittitur : non est enim manumissa. Ius liberorum ma-ter habet, quae tres filios aut habet aut habuit aut nequehabet neque habuit. habet, cui supersunt : habuit quae ami-sit : neque habet neque habuit , quae beneficio principis ius 15

10 liberorum consecuta est. *Mater per fratrem excluditur et*in successione frater cum sorore aequa sorte succedit. quod'si frater defue.rit , mater et filiae , quantae fuerint , aequales*capiunt portiones.*

[x]1 *Filii uulgo quaesiti ad legitimam matris hereditatem

*adspirare non prohibentur, quia pari iure , ut ipsorum here-"ditates matribus , ita ipsis matrum deferri debuerunt. Ad*filiam ancillam uel libertam ex senatus consulto Claudiano'effectam legitima matris intestatae hereditas pertinere non 25

*potest, quia neque serui neque liberti matrem ciuilem ha-

3 *bere intelleguntur. Ad legitimam intestatae matris here-*ditatem filii cines Romani , non etiam Latini admittuntur.*ciues autem Romanos eo tempore esse oportet, quo eis de-

9, 3. 4 = Dig. 4 , 5, 14 j) 9, 10 = Lex Rom. Burgund. 28, 2. 3,quae tamen non ipsa Pauli uerba, sed argumentum sententiae refert jj10, 4-3 — Appendix 4, 47-49

4 hoc M, hec L 6 pythagorae codices II 9 libertina] ' libertinaLatina Huschke II 10 ut ingenuam del. Cuiacius II sufficit dett., suffecitM, sufficiet L II 17 succedunt codices Legis Rom. Burg. II 20 rubricamde intestatorum hereditatibus (= tit. 8) citat A ppendix : Cuiacius rubri-cam ad senatus consultum Orfitianum restituit 2 ut Cuiacius, in ueihi ut codices ereditates om. codices

20



Paul. IV, 40.11 04

*fertur et ab iis legitima hereditas aditur. perinde autem*matris certiores filii fiunt , non nuntio accepto , sed pro li-

4 *quido comperto, .quod intestata decesserit. Filius maternam

*hereditatem eandemque legitimam nisi adeundo quaerere*non potest.*

[XI DE GRADIBVS]

4 a *ZiáuµaTa cognationum directo limite in duas lineas se-*parantur, quarum altera superior, altera inferior : ex supe-*riore autem et secundo gradu transuersae lineae pendent,*quas omnes latiore tractatu habito in librum singularem con- lo

1 *texuimus.* Primo gradu superiori linea continentur patermater, inferiori filius filia : quibus nullae aliae personae iun-2 guntur. Secundo gradu continentur superiori linea auus auia,

inferiori nepas neptis, transuersa frater soror. quae personaedup]icantur : auus enim et auia tam ex patre quam ex matre, 1 5nepos neptis tam ex filio quam ex filia , frater soror tam expatre quam ex matre accipiuntur. quae personae sequenti-bus quoque gradibus similiter pro substantia earum , quae

3 in quoque gradu consistunt, ipso ordine duplicantur. Tertiogradu ueniunt supra proauus proauia : infra pronepos pronep- 2otis : ex obliquo fratris sororisque filius filia, patruus amita,id est patris frater et soror, auunculus matertera , id est ma-

4 tris frater et soror. Quarto gradu ueniunt supra abauus ab-auia : infra abnepos abneptis : ex obliquo fratris et sororis ne-pos neptis, frater patruelis soror patruelis, id est . patrui filius 25filia , consobrinus consobrina , id est auunculi et materteraefilius filia , amitinus amitina, id est amitae filius filia : item-que consobrini, qui ex duabus sororibus nascuntur. quibusadcrescit patruus magnus amita magna , id est aui paternifrater et soror : auunculus magnus matertera magna , id est 30

10, 4 ppendix 1, 8 I I 11, la == Dig. 38, 1 exWisigothorum 4, 1

4 b . ". . 2 matris] haec Sic restitue : ab iis hereditas aditur. nonante autem matris legitima hereditas adiri potest quam II 10 quas . . .contexuimus (conteximus F) addiderint Iustiniani ii 17 quae] ítemquescr. (itemque hae Huschke) ft 18 earum quae in quoque M,. eorum inquorum L , earumque in quo uel eorumque in quoquo codices optimiLegis Wisig. II 21 mita] et amita Lex Wisig. 2 matertera] et mat.Lex Wisig. 11 25 frater Lex Wisig., om. ML 6 filia ML, filiaueLex Wisig. onsobrinus . . . 27 filia post 27 amitae filius filia collocatHuschke, cf. §§ 5. 6



5 auiae tam paternae quam maternaé frater et soror. Quintogradu ueniunt supra quidem atauus atauia : infra adneposadneptis : ex obliquo fratris et sororis pronepos proneptis,fratris patruelis sororis patruelis amitini amitinae consobrinicónsobrinae filius filia , propius sobrino sobrina , id est pa- 5trui magni amitae magnae auunculi magni materterae ma-gnae filius filia. his adcrescunt propatruus proamita, hi suntproani paterni frater et soror : proauunculus promatertera,hi sunt proauiae paternae maternaeque frater et soror pro-

6 auique materni. Sexto gradu ueniunt supra tritauus tritauia. 40infra trinepos trineptis : ex obliquo fratris et sororis abne-

pos abneptis, fratris patruelis sororis patruelis, amitini ami-tinae, consobrini consobrinae, patrui magni amitae magnaeauunculi magni materterae magnae nepos neptis , propiorissobrino filius filia , qui consobrini appellantur. quibus ex 15latere adcrescunt propatrui proamitae proauunculi promater-terae filius filia : abpatruus abamita, hi sunt abaui paternifrater et soror : abauunculus abmatertera, hi sunt abauiae

7 paternae maternaeque frater et soror abanique materni. Sep-timo gradu qui sunt cognati recta linea supra infraque , pro- 20

priis nominibus non appellantur : sed ex transuersa lineacontinentur fratris sororisue adnepotes adneptes, consobrini

8 filii filiaeque. Successionis idcirco gradus septem constitutisunt, quia ulterius per rerum naturam nec nomina inuenirinec uita succedentibus prorogari potest. 5

105 aul. IV 11. 12

[XI DE MANVMISSIONIBYS]

9 eruum communem unus ex dominis manumittendo La-tinum facere non potest nec magis quam ciuem Romanum :cuius portio eo casu, quo, si proprius esset, ad ciuitatem Ro-

9 manan] perueniret, socio adcrescit. Mutus et surdus seruum 30

uindicta liberare non possunt : inter amicos tamen et perepistulam manumittere non prohibentur. ut autem ad iustam..,.. ..r ,.. .,..,. . ,.,.,......,.,.,.,...,.,.,._ti.,...r

11 — Lex Wisigothorum 4, 4

5 proprius sobrinus codices cum Lege Wisig. 4 proprioris(proprii L) sobrini ML cuna Lege Wisig. 5 consobrini] sobriniContius, cf. Dig. 38, 10, 10, 17 (ed. Mommsen p. 359, 9) I 7 adpa—truus (apatruus M a, dpatruos L) adamita codices cum Lege Wisig.22 fratres sororesue (-que L) codices cuna Lege Wisig. dnepotesadneptes M cum Lege Wisig., a,dneposadneptis L 11 sobrini Contius j23 idcirco] autem idcirco Lex Wisig. fi 28 nec] non scr 11 30. per-uenerit ML



25

30

35

Paul. IV, 4 2-r-4 4 06

ibertatem peruenire possit, condicione uenditionis excipi3 potest. Tormentis apud praesidem subiectus et de nulla culpa

4 confessus ad iustam libertatem perduci potest. Fideicom-missa libertas data facto heredis non mutatur , si seruum,5 quem manumittere iussus est, uinxerit. Communem seruumunus ex sociis uinciendo futurae libertati non nocebit : inter

pares enim sententia clementior seueriori praefertur : et certe'humanae rationis est fauere miserioribus, prope et innocen-

es dicere , quos absolute Docentes pronuntiare non possunt.Debitor creditorue seruum pignoris uinciendo dediticium fa- 4 a

cere non possunt : alter enim sine altero causam pignoris de-

7 teriorem facere non potest. Seruus furiosi domini uel pu-pilli iussu uinctus dediticiorum numero non efficitur , quia8 neque furiosus neque pupillus exacti consilii capax est. Non

tantum si ipse dominus uinciat, nocet libertati, sed et si uin- 5ciri iubeat aut uincientis procuratoris actorisue factum com-

probet. quod si , antequam sciret uinctum , solutionis eiuscausas approbauerit, libertati futura e uincula non nocebunt.

Caeco curator dari non potest , quia ipse sibi procuratoreminstituere potest. 0

[XIII DE FIDEICOMMISSIS ' LIBERTATIBYS]

1 a condicione heres Instltutus SI LIBEROS svos EMANCIPA-

VERIT omnimodo eos emancipare cogendus est : pro condi-cione enim hoc loco emancipatio uidetur adscripta. Dece-dente eo , a quo fideicommissa libertas relicta est , heredes

3 eius eam praestare cogendi sunt. Decedens seruis suis liber-

tateTn ita dedit : ILLVM ET ILLYM LIBEROS ESSE VOLO EOSQVE FILIISMEIS TvTORES Do : impedítur fideicommissa libertas , quia pu-pilli sine tutoris auctoritate manumittere non possunt et ha-bentibus tutores tutor dari non potest. sed interim uice ab-sentium pupilli habebuntur, ut ex decreto amplissimi ordinisprimum libertas ac deinde tutela competere possit.

[XIV AD LEGEM FVFIAM CANINIAPII]

1 ominatim serui testamento manumitti secundum legemFufiam possunt. nominatim autem manumittere intellegitur

3 fideicommisso dett. libertatis ML II 8 prope et scripsi,probet ML, probe dett. 3 iussu dett., iussum ML II 23 omnimodiscodices 4 nominatim] non riisi nominatim scr. (similiter Huschke)



1 07 aul. IV, 14 — V, 1

hO Cmodo STICAVS LIBER ESTO. eum autem dPSONATOREM,

uel QVI EX ANCILLA ILLA NASCETVR LIBERVM ESSE VOLO , ex Or-fitiano senatus consulto perinde libertas competit, ac si no-minatim data sit : officiorum enim et artium appellatio nihildé significatione nominum mutat : nisi forte plures sint, qui 5eo officio designentur : tune enim nomen adiungendum est,

2 ut eluceat, de quo testator sensisse uideatur. Codicillis tes-tamento confirmatis datae libertates cum his quae tabulistestamenti datae sunt concurrunt, et siue antecedant siue se-quantur testamentum , nouissimo loco adhibentur , quia ex 1 o

3 testamento utraeque confirmantur. Quotiens numérus ser-uorum propter legem Fufiam Caniniam ineundus est, fugitiuiquoque, quorum semper possessio animo retinetur, compu-

4 tandi sunt. I.ege Fufia Caninia cauetur , ut certus seruorumnumerus testamento manumittatur. subductis igitur duobus 15usque ad decem pars dimidia, a decem usque ad triginta parstertia, a triginta usque ad centum pars quarta, a centum us-que ad quingentos pars quinta. plures autem quam centumex maiori numero seruorum manumitti non licet.

[x Iv A l 0

Nec filio patroni inuito libertus natalibus suis restituipotest : quid enim interest ipsi patrono an filiis eius fiatiniuria?

LIBER QVINTVS

[I DE LIBERALI CANSA] 5

Qui contemplatione extremae necessitatis aut alimento-rum gratia filios suos uendiderint, statui ingenuitatis eorumnon praeiudicant : horno enim liber nullo pretio aestimatur.idem nec pignori ab his aut fiduciae dari possunt : ex quofacto sciens creditor deportatur. operae tamen eorum locari 30

14Á = Dig. 40, 11, 4 11 1, 1u. 29 idem . . . 30 deportatur — Dig.20, 3, 5 (u. i.)

2 nascetur Huschke, nascitur codices 11 10 adhibetur ML 11 17 atriginta otra. codices 1 8 praeiudicat codices 11 ' nullo , nulli dari(dar* M a) nullo M 9 idem . . . 30 deportatur] creditor, qui sciensfilium familias a parente pignori accepit, relegatur Dig.



10

15

Paul. V, 1 .,1e 08

'2 possunt. Veritati et origini ingenuitatis manumissio quocum-3 que modo facta non praeiudicat. Descriptio ingenuorum ex

officio fisci inter fiscalem familiam facta ingenuitati non prae-4 iudicat. Qui metu et impressione alicuius terroris apud acta

praesidis seruum se esse mentitus est, postea statum suum5 defendenti non praeiudicat. Post susceptum liberale iudi-

cium si adsertor causam deseruerit, in alium adsertorem omneiudicium transferri placuit : in priorem uero, quod prodendaelibertatis gratia factum est, extra ordinem uindicatur : nonenim oportet susceptam status causam nulla cogente necessi-

6 tate destitui. *Cui necessitas probandi de ingenuitate sua'non incumbit, ultro si ipse probare desideret, audiendusi *est. Qui de ingenuitate cognoscunt, de calumnia eius, qui*temere controuersiam mouit, ad modum exsilii possunt ferre

8 *sententiam. Tutores uel curatores pupillorum, quorum tu-"telam et res administrauerunt, postea status quaestionem

9 *facere non possunt. Maritus uxori eidemque libertae status*quaestionem inferre non prohibetur.*

[I A]

*Locatio uectigalium, quae calor licitantis ultra modum so- 2o

*litae conductionis inflauit, ita demum admittenda est, si fide-"iussores idoneos et cautionem is qui licitatione uicerit offerre

2 *paratus sit. Ad conducendum uectigal inuitus nemo compel-*litur et ideo impleto tempore conductionis elocanda sunt.

3 *Reliquatores uectigalium ad iterandam conductionem, ante- 25

"quam superiori conductioni satisfaciant, admittendi non sunt.4 *Debitores fisci itemque rei publicae uectigalia conducere pro-

*hibentur, ne ex alia causa eorum debita onerentur: nisi forte*tales fideiussores obtulerint , qui debitis eorum satisfacere

5 *parati sint. Socii uectigalium si separatim partes adminis- 30

*trent , alter ab altero minus idoneo in se portionem trans-6 *ferri iure desiderat. Quod illicite publice privatimque ex-

*actum est cum altero tanto passis iniuriam exsoluitur : per

1, 6-9 = Dig. 40, 12, 39 11 1A, 1-9 = Dig. 39, 4, 9

20 quae]quam Gebauer 11 calor F , calore F 1 24 elocanda Fl,ea locanda F J. 3 1 transferre iure h , transferretur F a , transferreture Fb



1 09 Paul.V, 4A.2'

*uim uero extortum cum poena tripli restituitur : amplius ex-*tra ordinem plectuntur : alterum enim utilitas privatorum,

7 *alterum uigor publicae disciplinae postulat. Earum rerum*uectigal, quarum numquam praestitum est, praestari non*potest. quod si praestari consuetum indiligentia publicani 5•

8 *omiserat, alius exercere non prohibetur. Res exercitui pa-9 *ratas praestationi uectigalium subici non placuit. Fiscus ab

*omniurrl uectigalium praestationibus immunis est. merca-*Lores autem , qui de fundis fiscalibus mercan consuerunt,*nullam immunitatem soluendi publici uectigalis usurpare 40.

4 0 "possunt. Cotem ferro subigendo necessariam hostibus quo-*que uenumdari, ut ferrum et frumentum et sales, non sine1 4 *periculo capitis licet. Agri publici, qui in perpetuum lo-

*cantur, a curatore sine auctoritate principali reuocari non4 2 *possunt. Dominus nauis si illicite aliquid in naue uel ipse 1s

*uel uectores imposuerint, nauis quoque fisco uindicatur.*quod si absente domino [id] a magistro uel gubernatore aut*proreta nautaue aliquo id factum sit, ipsi quidem capite puni-

*untur commissis mercibus, nauis autem domino restituitur.13 *Illicitarum mercium persecutio heredem quoque adfligit. 204 .i• *Eam rem, quae commisso uindicata est, dominas emere non

*prohibetur uel per se uel per alios quibus hoc Inandauerit.15 'Qui maximos fructus ex redemptione uectigalium conse-

*quuntur, si postea tanto locari non possunt, ipsi ea priori-*bus pensionibus suscipere colnpelluntur.* 5.

[II DE YSVCAPIONE]

Possessionem adquirimus et animo et corpore : animoutique nostro, corpore uel nostro uel alieno. sed nudo animoadipisci quidem possessionem non possumus, retinere tamennudo animo possumus , sicut in saltibus hibernis aestiuisque 30,contingit. Per liberas personas, quae in potestate nostra nonsunt, adquiri nobis nihil potest. sed per proc ū ratorem ad-quiri nobis possessionem ponse utilitatis causa receptum est.

44, 6-9 = Dig. 34, 4, 9 A, 10- 15 = Dig. 39, 4, 4 1

4 praestari] postulara Mommsen 4 quoque hostibus Momomsen17 id del. Monam.sen I! 20 adfligit F', adfcit F 222 per (pre F ) se]per nos uel per se F-'



Pau1: V, 2 3 1 0

absente autem domino comparata non aliter ei , quam si rata3 sit, quaeritur. Longi autem temporis praescriptio inter prae-

sentes continui decennii spatio, inter absentes uicennii com-^ prehenditur. Viginti annorum praescriptio etiam aduersus' rem publicam prodest ei, qui iustum initium possessionis ha- 5

buit nec medio tempore interpellatus est. actio -Lamen quantieius interest aduersus eos rei publicae datur, qui ea negotia

5 defendere neglexerunt. Si post motam intra tempora quaes-tionem res ad nouum dominum emptione transierit, nec isper uiginti annos fuerit inquietatus , auelli ei possessionem 4 0non oportet.

[III DE HIS QVAE PER TVRBAñ'I FIVNT]

4 In eos, qui per turbam seditionemue damnum alicui de-derint dandumue curauerint, si quidem res pecuniaria est,aestimatione dupli sarcitur : quod si ex hoc corpori alicuius, 15

2 uitae membrisue noceatur, extra ordinem uindicatur. Quid-quid ex incendio ruina naufragio nauique expugnata raptumsusceptum suppressumue erit , eo auno in quadruplum eius

rei, quam quis suppresserit celauerit rapuerit, conuenitur,3 postea in simplum. Hi qui aedes alienas uillasue expilaue- 20rint effregerint éxpugnauerint, si quidem id turba cum teliscoacta fecerint, capite puniuntur. telorum autem appella-tione omnia, ex quibus salúti hominis noceri possit, acci-

4 piuntur. Receptores adgressorum itemque latronum eadempoena adficiuntur, qua ipsi latrones : sublatis enim suscepto- 25

5 ribus grassantium cupido conquiescit. Fures uel raptores bal-

nearum plerumque in metallum aut in opus publicum dam-nantur : nam nonnumquam pro frequentia admissorum iu-6 dicantis sententia temperatur. Incendiarii , qui consulto

v.l.^ .... .... ..^^.........^v....- w ... , ,...,..... ..,....,vv,..,. ^n^ ,.,....._

3, 3= Dig. 4 8, 6, 11 pr. § 1

_.w -w-.,.. . . ............... .

4 quam si ei fortasse ser. 11 rata M, grata L11

2 quaeritur dett.,quaerere L, inaerere 31 11 3 spatium ML 11 4 uiginti] decem uel uig.Huschke 11 5 prodesse codices 11 9 is M, ipse L 11 14 dandumue dett. ,damnum M, iniuriamue L b , iniuriamueue L a 1 16 embrisue dett.,membrisque ML 11 20 postea L, postea uero M 11 alienas Dig., ali-quas ML, aliquas alienas dett. 11 . uillasque codices, aut uillas Dig.2i si quid in turba cum telis fecerint Dig. 1 3 saluti h. noceri possit(nocere possunt L) ML, singuli homines noceri (noccre F) possuntDig. 1 28 nam M, om. L



Paul. V, 3. 4

incendium inferunt , summo supplicio adficiuntur. quod si.pier incuriam ignis euaserit, dupli compendio dalnnum eius-modi sarciri placuit.

[IV DE INIVRIIS]

1 niuriam patimur .aut in corpus aut extra corpus : in cor- 5pus uerberibus et illatione stupri , extra corpus conuiciis etfamosis libellis, quod ex adfectu uniuscuiusque patientis et

2 facientis aestimatur. Furiosus itemque infans adfectu doliet captu contumeliae carent : idcirco iniuriarum agi cum bis

3 non potest. Si liberis qui in potestate sunt aut uxori fiat 1 oiniuria, nostra interest uindicare : ideoque per nos actio in-ferri potest, si modo is qui fecit in injurian nostram id fecisse

4 doceatur. Corpori injuria infertur , cum quis pulsatur cui2restuprum infertur aut de stupro interpellatur. quae res extraordinem.uindicatur, ita ut pulsatio pudoris poena capitis uin- 1 5

5 dicetur. Sollicitatores alienarum nuptiarum itemque matri-moniorum interpellatores et si effectu sceleris potiri non pos-sint, propter uoluntatem perniciosae libidinis extra ordinem

6 puniuntur. Iniuriarum actio aut lege aut more aut mixtoiure introducta est. lege duodecim tabularum de famosis car- 20

7 minibus, membris ruptis et ossibus fractis. Moribus, quo-tiens factum pro qualitate sui arbitrio iudicis aestimatur, con-

8 gruentis poenae supplicio uindicatur. Mixto iure actio iniu-riarum ex lege Cornelia constituitur, quotiens quis pulsatur,uel cuius domus introitur ab his , qui uulgo directarii appei- 25lantur. in quos extra ordinem animaduertitur , ita ut priusingruentis consilium pro modo commentae fraudis poena uin-

9 dicetur exilii aut metalli aut operis publici. Iniuriarum ci-uiliter damnatus eiusque aestimationem inferre iussus famo-1 0 sus efficitur. Atrox injuria aestimatur aut loco aut tempore 30

4, 5 = Dig. 47, 11, 1 pr.

2 per incuriam L, incuria eorum M upli M, duplo L sar-

cire ML II 6 et M, aut L I 11 per M, plenius per L i 12 in om.codices 3 cuiue Cuiacius, cuique codices ut de stupro inter-pellatur fortasse ex § 4 4 addita sunt 7 possint L, possit M, possuntDig. 2 congruentis] aut congr. Huschke 5 domus] domus uiHuschke : uidentur tamen plura aut hoc loco aut post introitur interci-disse II g6 prius ingruentes M: furis inruentis scr. (similiter HZhschke)27 comment.ae dett., conmenti M, committente L

111



Paul. V, 4 1 1 2

aut persona : loco, quotiens in publico inrogatur : tempore,quotiens interdiu : persona, quotiens senatori uel equiti Ro-mano decurioniue uel alias spectatae auctoritatis uiro : et siplebeius uel humili loco natus senatori uel equiti Romano,decurioni uel magistratui uel aedili uel iudici , quilibet ho- 5

11 rum, uel si his omnibus plebeius. Qui per calumniam iniu-riae actionem instituit , extra ordinem punitur : omnes enimcalumniatores exilii uel insulae relegatione aut ordinis amis-

12 sione puniri placuit. Iniuriarum non nisi praesentes accu-sare possunt : crimen enim, quod uindictáe aut calumniae iu- 4o

13 dicium expectat, per alios intendi non potest. Fit iniuria

contra bonos mores, ueluti si quis fimo corrupto aliquem per-fuderit, caeno, luto oblinierit, aguas spurcauerit, fistulas la-cus quidue aliud in iniuriam publicam contaminauerit : in

14 quos grauiter animaduerti solet. Qui puero praetextato stu- 15prum aliudue flagitium abducto ab eo uel corrupto comitepersuaserit, mulierem puellamue interpellauerit, quidue pu-dicitiae corrumpendae gratia fecerit , donum praebuerit pre-tiumue, quo id persuadeat, dederit, perfecto flagitio capitepunitur, imperfecto in insulam deportatur : corrupti comites 20

15 summo supplicio adficiuntur. *Qui carmen famosum in in-*iuriam alicuius uel alia quaelibet cantica, quo agnosci possit,*composuerit, ex auctoritate amplissimi ordinis in insulam*deportatur : interest enim publicae disciplinae opinionem

16 *uniuscuiusque a turpi carminis infamia uindicare.* Psalte- 25

4, 13. 14 = Dig. 47, 11, 1, 1. 2 II 4, 15 extat in A Paris. 4409Paris. S. Germani 366 Vaticano reg. 1048 Bernensi 263 : in Germ. prae-

mittitur Interpr.

1 publicum codices II 3 ue om. codices uiro et si . . . 6 plebeius]corrupta haec fortasse sic restituenda sunt uiro plebeius uel humili loconatus iniuriam facit uel magistratui uel aedili uel iudici quilibet (simili-ter Huschke, cf. Gai. 3, 225) 0 quod uind. aut dett., quod uind. perM, aut uind. aut L 3 aguas purgauerit codices, anuas spurgaúeritDig. istulas Dig., fistulain codices 11 14 in ini. M, ad ini. Dig., ini.L 11 15 praetextato om. Dig. 6 aliudue flagitium om. Dig. II 17 mu-lierem] aut m. Dig. udicitiae corrumpendae] impudicitiae Dig. I19 id] is Dig. unitur capite Dig. 1 carnem Bern. amo-sam Bern. a n iniuriarum A, iniuriarum Bern. II 22 qualibet Bern.25 a Germ.?, om. reliqui infamiam Bern. 11 post uindicare codices

addunt carmen facit non tantum qui satiras et epigrammata (sytiras sedepygrammas Bern.), sed illegitimam (sed uel legit. codices) insectandialicuius causam (causa Bern.) quidue aliud alio genere componit. deratione et de personarum dignitate nihil (et desperatione nil A Vat., et



1 1 3 aul. V, 4. 5A

rium, quod uulgo canticum dicitur, in alterius infamiam com-positum et publice cantatum tam in eos qui hoc cantauerintguara in eos qui composuerint, extra ordinem uindicatur : eoacrius , si personae dignitas ab hac iniuria defendenda sit.

17 In eos auctores , qui famosos libellos in contumeliam alterius 5proposuerint, extra ordinem usque ad relegationem insulae

18 uindicatur. Conuicium iudici ab appellatoribus fieri non19 oportet : alioquin infamia notantur. Maledictum itemque

conuicium publice factum ad iniuriae uindictam reuocatur.MO quo facto c$ndemnatus infamis efficitur. Non tantum is, qui 10

maledictum aut conuicium ingesserit, iniuriarum conuictusfamosus efficitur , sed et is, cuius ope consilioue factum esse

21 dicitur. *Conuicium contra bonos mores fieri.uidetur, si ob-*scaeno nomine aut inferiore parte corporis nudatus aliquisfinsectatus sit. quod factum contemplatione morum et causa 45*publicae honestatis uindictam extraordinariae ultionis ex-

22 *pectat.* Seruus, qui iniuriam aut contumeliam fecerit, siquidem atrocem , in métallum damnatur , si uero leuem, fla-gellis caesus sub poena uinculorum temporalium domino re-stituitur. 0

NTA DE EFFECTV SENTENTIARVhI ET FINIBVS LITIVM]

1 Res iudicatae uidentur ab his , qui imperium potesta-temque habent uel qui ex auctoritate eorum inter partes dan-tur, itemque a magistratibus municipalibus usque ad sum-mam, qua ius dicere possunt, itemque ab his, qui ab impe-ratore extra ordinem petuntur. ex compromisso autem iudexsumptus rem iudicatam non facit : sed si póena inter eospromissum sit, poena re in iudicium deducía ex stipulatu

, .^,........,,,....,,,,.....,.,.,.,, r ...,. r ,,.,,.-...,.,., .,,,-..............,......,,._._,. ...,.,...,.._, .._.,...

4, 18 = Dig. 47, 1 0, 42 11 4, 24 extat in Parisiensibus 4409. 4440Vaticano reg. 1048 Bernensi 263

disperatione dialectione nil Bern.) cauetur, quoniam omnimodo defor-manda est (est om. A) eius persona, contra quem uenimus. sed in hocmodus (modo A Bern.) quidam et ratio adhibenda est: aestimatio enimetiam hoc modo laeditur (legitur A Vat.), quae Cuiacius non Pauli sedInterpretis esse uidit

4 defendenda M, uindicanda L 11 6 usque L b , quoque M, incertusLa 3 obscine Bern. 11 44 inferiori Paris. 4409 1f 24 a magistra-tibus municipalibus Cuiacius, magistratus municipales codices 7 sisub poena inter eos compromissum sit scr 11 28 re in Huschke, rei inM, rem L educta L, deductae M

25



Paul. V, 5A 1 1 4

2 peti potest. Confessi debitores pro iudicatis habentur, ideo-que ex die confessionis tempora solutioni praestituta compu-

3 tantur. Confiteri quis in iudicio non tantum sua uoce , sedet litteris et quocumque modo potest: conuinci autem non

4 nisi scriptura aut teslibus potest. Eorum, qui de debito con- 55 fessi sunt, pignora capi et distrahi possunt. Ea, quae altera

5 (6) parte absente decernuntur, uim rerum iudicatarum non ob-5a(6a) tinent. *De unoquoque negotio praesentibus omnibus, quos

*causa con tingit, iudicari oportet : aliter enim iudicatum tantum5 b ^ inter praesentes tenet. Qui apud fiscum causannefendere 10

*[saepius conuenti] neglexerint, rebus iudicatis subiciendi sunt.*quod eo apparet, si •saepe conuenti praesentiam suam facere

6 (7) *noluerint.' Trinis litterís uel edictis aut uno pro omnibusdato aut trina denuntiatione conuentus nisi ad iudicem , adquem sibi denuntiatum est aut cuius litteris uel edicto con- 4 5uentus est, uenerit, quasi in contumacem dicta sententia auc-toritatem rerum iudicatarum obtinet : quin immo nec appel-

6 a lari ab ea potest. Ab ea sententia, quae aduersus contumaceslata est , neque appellari neque in duplum reuocari potest.

7 (5) *Confessionem suam reus in duplum reuocare non potest.* 20

8 Res olim iudicata post longum silentium in iudicium deducinon potest nec eo nomine in duplum reuocari. longum au-tem tempus exemplo longae praescriptionis decennii inter prae-

9 sentes , inter absentes uicennii computatur. In causa capi-tali absens nemo damnatur neque absens per alium accusare 25

10 aut accusari potest. Falsis instrumentis religione iudicis cir-cumducta, si iam dicta sententia prius de crimine admisso

11 constiterit , eius ' causae instauratio iure deposcitur. Ratio*calculi saepius se patitur supputari atque ideo potest quo-*cumque tempore retractari, si non longo tempore euanescat.* 30

5A, 5a. 5 b = Dig. 42, 1, 47 11 5A, 6. 6 a . 7 = Appendix 2, 8 -1 II5A, 11 — Appendix 1 1

2 solutioni Cuiacius, solutionis codices de M, om. L II 11 sae-pius conuenti del. Mommsen 15 edictis Appendix 11 8 ea potestSichardus, eo potest codices (Wisig. et Appendix) 11 1 9 lata Appendix,data ML 11 24 inter M, et inter L 11 computatur L, om. M 1! 25 ac-cusare aut M, om. L II 26 religione dett., religio ML 11 7 iamdicta L, indicta M



1 1 5 aul. V, 5 b. 6

[ V B ]

*Pupillus si non defendatur, in possessione creditoribus#constitutis minoribus ex his usque ad pubertatem alimenta

*praestanda sunt. Eius qui ab hostibus captus est bona ue-*nire non possunt, quamdiu reuertatur.*

[VI DE INTERDICTIS]

1 a Neque muri neque portae habitari sine permissu prin-1b *cipis propter fortuita incendia possunt. Concedi solet, ut

*imagines et statuae , quae ornamento rei publicae sunt fu-9 *turae, in publicum ponantur.* Retinendae possessionis gratia 4 o

comparata sunt interdicta, per quae eam possessionem quamiam habemus retinere uolumus, quale . est VTI POSSIDETIS derebus soli et VTRVBI de re mobili. et in priore quidem is po-tior est, qui redditi interdicti tempore nec ui nec clam necprecario ab aduersário possedit : in altero uero potior est qui 15maiore parte anni retrorsum numerati . nec ui nec clam nec

2 precario possedit. Vt interdictum, ita et actio proponitur,ne quis uia publica aliquem prohibeat. cuius rei sollicitudoad uiarum curatores pertinet, a quarum munitione nemo ex-

ceptus est. si quis tamen in ea aliquid operis fecerit, quo 203 commeantes impediantur, demolito opere condemnatur. Non

tantum si ipse dominus possessione deiciat, utile interdictumest, sed etiam si familia eius. familiae autem nomine etiam

4 duo serui continentur. Vi deicitur non tantum qui oppressumultitudinis aut fustium aut telorum aut armorum metu ter- 25retur , sed et is qui uiolentiae opinione comperta possessione

5 cessit , si tamen eam aduersarius ingressus sit. De naui uideiectus hoc interdicto experiri non potest : sed utilis ei actiode rebus recuperandis exemplo ui bonorum raptorum datur.

5B = Dig. 42, 5, 39 (ex his, non ex Pauli aliquo codice hunc titulumhausisse emendationesque in Cuiacii Obseru. 24, 17 commendatas recepisseeditorem Geneuensem a. 4 586 perspexit Mommsen) , 4 a = Dig. 43,6, 3 , 4 b = Dig. 43, 9, 2

2 pupillo editor Geneuensis (u. s.) II possessione] possessione bo-norum Geneu. j) 3 minoribus F, om. Geneu.: bonorum eius Monvmsen (^

ornamenta F 5 possedit L, possidetur M, possidet dett. 9 per-tinet. ab uiarum Huschke II 24 ante § 3 rubricam de interdicto utrubi(utrum ui L) codices inserunt 2 possessione] possessione utruui Ldeiciat Cuiacius, deiciatur codices 4 oppresso ML 5 terreturM, territus L I 27 eam dett., ea L, om. M 9 ui L, de ui M

5

S*



Paul. V, 6 1 6

idemque in eo dicendum est, qui carruca aut equo deicitur :6 quibus non abductis iniuriarum actio datur. Vi deiectus ui-

detur et qui in praedio ui retinetur et qui in uia territus ese,7 ne ad fundum suum accederet. Qui ui aut clam aut precario8 possidet ab aduersario, impune deicitur. Ex rebus ui pos- 5

sessis si aliquae res arserint uel serui decesserint, licet idsine dolo eius qui deiecit factum sit, aestimatione tamen con-

S a demnandus est, qui ita uoluit adipisci rem iuris alieni. "Cu-*iuscumque fundi usufructuarius prohibitus aut deiectus de"restitutione omnium rerum simul occupatarum agit : sed et a o*si medio tempore aliquo casu interciderit ususfructus, aeque

8b *de perceptis antea fructibus utilis actio tribuitur. Si fun-*dus , cuius ususfructus petitur , non a domino possideatur,'actio redditur. et ideo si de fundi proprietate inter duos"quaestio sit, fructuarius nihilo minus in •possessione esse t5*debet satisque ei a possessore cauendum e'st , quod non sit*prohibiturus frui eum, cui ususfructus relictus est, quamdiu*de iure suo probet. sed si ipsi usufructuario quaestio mo-'ueatur, interim ususfructus eius differtur : sed caueri de*restituendo eo, quod ex lis fructibus percepturus est, uel si 20

8e*satis non detur, ipse frui permittitur. Si de uia itinere actu"aquaeductu agatur, huiusmodi cautio praestanda est, quam-*diu quis de iure suo doceat , non se impediturum agentem*et aquam ducentem et iter facientem. quod si neget ius"esse aduersario agendi aquae ducendae, cauere sine prae- 2s"iudicio amittendae seruitutis debebit, donec quaestio finie-

8d *tur, non se usurum. . . . . fructuarius , licet suo nomine.Se 8 f ". . . . siue ad fundum nostrum facit siue ex fundo. Serui-

*tute usus non uidetur nisi is, qui suo iure uti se credidit :*ideoque si quis pro uia publica uel pro alterius seruitute 30

9 *usus sit, nec interdictum nec actio utiliter competit.* Siinter uicinos ex communi riuo agua ducatur , induci prius

..,..., .,., _..,...,.,.._

6, 8 a. b = Dig. 7, 1, 60 (( 6, 8 C = Dig. 43, 20, 7 (( , 8 d =Dig. 8, 6, 21(( 6, 8e ig. 8, 6, 23 (( 6, 8f — Dig. 8, 6, 25

,.1 idemque Sichardus, idque codices !! S qui L, quia ttii (} 11 alio F 1

19 differtur dett., offertur F(( caueri] cauetur ei Mommsen (( 25 agendi]eundi agendi Mommsen (( ducendi F (( 7 §§ 8d . e Scaeuolae regulissic insertae sunt : usu retinetur seruitus, cum ipse cui debetur utitur . . .aut fructuarius — fructuarius licet suo nomine. — denique quicumquequasi debita uia usus fuerit — siue . .. ex fundo — . . . retinebitur ser-uitus (( 32 induci (interdici dett.) prius debet] requiruntur fere talia:inquiri prius debet quibus uicibus singuli ante controuersiam motam

aquam duxerint



117 aul. V, 6. 7

debet, et his uicibus, quibus a singulis duci consueuit,ducenti uis fieri prohibetur : alienam auterin aquam usurpantinummaria poena inrogatur. cuius rei cura ad sollicitudinem

40 praesidis spectat. Redditur interdicti actio, quae proponi-tur ex eo , ut quis quod precarium habet restituat. nam et 5ciuilis actio huius rei sicut commodati competit : eo uel ma-xime , quod ex beneficio suo unusquisque iniuriam pati non

11 debet. Precario possidere uidetur non tantum qui per epi-stulam uel qualibet alia ratione hoc sibi concedi postulauit,sed et is qui nullo uoluntatis indicio, patiente tamen domino ; o

1 ^ possidet. Heres eius, qui precariam possessionem tenebat,si in ea manserit, magis dicendum est clam uideri possidere :nullae enim preces eius uidentur adhibitae. et ideo perse-

13 cutio eius rei semper manebit nec interdicto locus est. Ar-bor , quae in alienas aedes imminet uel in uicini agrum , nisi 45a domino sublucari non potest, isque conueniendus est uteam sublucet. quod si conuentus dominus id facere nolue-rit, a uicino luxuries ramorum compescitur : idque qualis-

i1 cumque dominus facere non prohibetur. Aduersus eum, quihominem liberum uinxerit suppresserit incluserit operamue 20

ut id fieret dederit, tam interdictum quam legis Fabiae superea re actio redditur : et interdicto quidem id agitur, ut ex-hibeatur is qui detinetur, lege autem Fabia, ut etiam poena

15 nummaria coerceatur. Bene concordans matrimonium sepa-rari a patre diuus Pius prohibuit, itemque a patrono liber- 25tum, a parentibus filium filiamque : nisi forte quaeratur, ubi

16 utilius morari debeat. Omnibus bonis, quae habet quaequehabiturus est, obligatis nec concubina nec filius naturalis necalumnus nec quae in usu cotidiano habet obligantur : ideo-que de his nec interdictum redditur. 0

[VII DE OBLIGATIONIBVS1

1 bligationum firmandarum gratia stipulationes inductaesunt, quae quadam uerborum sollemnitate concipiuntur, etappellatae, quod per eas firmitas obligationum constringitur :

2 stipulum enim ueteres firmum appellauerunt. Verborum ob- 35ligatio inter praesentes, non etiam inter absentes contrahitur.

1 et dett., orn. ML ji 2 ducenti Cuiacius, ducenti autem codices13 eius M, om. L jj 46 isque dett., is qui ML jj 48 conpescetur M21 fabiae super ea re actio M, fabiae ut super ea re accusatio L23 ut . . . 24 coerceatur Cuiacius, aut . . . cohercetur codices 11 34 de]de uerborum Schulting



118aul. V, 7 -9

quod si scriptum fuerit instrumento promisisse aliquem, per-inde habetur, atque si interrogatione praecedente respon-

2a sum sit. *Si sub una significatione diuersis nominibus ea*res quae in stipulatum deducitur appellatur , non infirmat*obligationem, si alter altero uerbo utatur. Si, qui uiam ad s'*fundum suum dari stipulatus fuerit , postea fundum par-*temue eius ante constitutam seruitutem alienauerit, euanes=

3 *cit stipulatio.* Fructuarius seruus si quid ex re fructuariiaut ex operis suis adquirit, ad fructuarium pertinet. quid-quid autem aliunde uel ex re proprietarii adquirit, domino 11

4 proprietatis adquirit. Cum facto promissoris res in stipula-tum deducta intercidit, perinde agi ex stipulatu potest, ac siea res extaret : ideoque promissor aestimatione eius punitur,maxime si in dolum quoque eius concepta fuerit stipulatio.

[YIII DE NOYATIONIBYS] S

Non solum per nosmet ipsos nouamus quod nobis debe-tur, sed etiam per eos , per quos stipulari possumus, uelutper filiam familias uel per seruum iubendo uel ratuln ha-bendo. procurator quoque noster ex iussu nostro receptumest ut nouare possit. 26

[IX DE STIPYLATIONIBYS]

4 ubstitutus heres ab instituto, qui sub condicione scrip-tus est, utiliter sibi institutum hac stipulatione cauere com-pellit, ne petita bonorum possessione res hereditarias demi-

nuat :' hoc enim casu ex die interpositae stipulationis duplos 25fructus praestare compellitur. huius enim praeiudicium asuperiore differt , quo quaeritur , an ea res de qua agiturmaior sit centum sestertiis : ideoque in longiorem diem con-cipitur. Ex die accepti iudicii dupli fructus computantur.et tam dantes quam accipientes, heredes quoque eorum, 3(1procuratores cognitorumque personae, itemque sponsoreseadem stipulatione comprehenduntur : eorum quoque , quo-

7, 2 a . 2 b .= Dig. 45, 1, 436

1 perinde dett., proinde L, aut inde M adquiret L 0 ad-quirit dett., adquiret ML 11 11 adquiret M aL 11 14 concepta L, gratuM 0 nouare dett., nouari ML 4 de stip. praetoriis Cuiacius }

28 concipitur Cuiacius, concipit M, concepit L 1 30 dantes . . .32 quorum] dantis quam accipientis (accipientis L a ?) heredes, procura-torum quoque eorum cogn. pers. eadem stip. compr., itemque spon-sores eorum, quorum scr.



119 aul. V, 9-14

^X DE CO NTRA HEND AAY CTbR I TATE^ 00X

1 b metum impendentis damni uicino satisdari debet da-2 tis sponsoribus super eo quod damni acciderit. De communipariete utilitatis causa hoc coepit obseruari , ut aedificet qui-dem, cuius aedificare interest, cogatur uero socius portionissuae impensas agnoscere. 5

3 rum nomine promittitur. Quotiens iudicatum solui stipula-tione satisdatur, omissa eius actio rei iudicatae persecutionem

4 non excludit. Emancipati liberi praeteriti si uelint miscere

se paternae hereditati et cum his qui in potestate remanseruntcommunis patris diuidere hereditatem , antequam bonorum spossessionem petant , de conferendo cauere cum satisdationedebebunt. quod si satisdare non possunt, statim ex fide bo-norum confusionem excepto peculio castrensi facere cogendisunt.

[XI DE DONATIONIBYS]

4 pecies extra dotem a matre in honorem nuptiarum prae-sente filia genero traditae donationem perfecisse uidentur.2 Probatio traditae uel non traditae possessionis non tam iniure quam in facto consistit : ideoque sufficit ad probationem, 2o

3 si rem corporaliter teneant. Pater si filio familias aliquiddonauerit et in ea uoluntate perseuerans decesserit, morte

^ patris donatio conualescit. Cum unius rei in duos donatioconfertur, potior est ille, cui res tradita est : nec interest,posterior is an prior acceperit, et exceptae nec ne per- 25.

5 sonae sint. Inuitus donator de euictione rei donatae pro-mittere non cogitur , nec eo nomine , si promiserit, oneratur,quia lucrativae rei possessor ab euictionis actione ipsa iuris

5a ratione depellitur. *Si pater emancipati filii nomine dona-v. . ,

4 4 f 51. 6 = Dig. 39, 5, 34

-8 confusionem scripsimus ad Interpretationem, conpititionem M,competionem L jj 0 expectes rubrican/ de damno infecto 11 14 satis-dare codices atis M, additis L I 13 ut dett., ut ea M, ut hoc L II44 cui codices 17 a om Mp matre M, patre L 8 uidenturdett., uidetur M, uideatur L jj 9 uel non trad. om. M 8 24 teneantL, teneat M, teneam Rittershusius II 23 duobus codices (j 25 is a r tprior scripsi, quis an prius M, quis an qui primus L: expectes etiam do-nationem ante acceperit



Paul. V, 4 4 , 4 2

*tionis animo pecuniam fenerauit , eamque filius stipulatus6 *est aipso iure perfectam donationem ambigi non potest.* Ei,

qui aliquem a latrunculis uel hostibus eripuit, in infinitumdonare non prohibetur (si Lamen donatio et non merces exi-mii laboris appellanda est) , quia contemplationem salutis 5certo modo aestimari non placuit.

XII DE IVRE FISCI ET POPYLI]

1 a In fraudem fisci non solum per donationem, sed quo-'cumque modo res alienatae reuocantur. idemque iuris

*est et si non quaeratur : aeque enim in omnibus fraus puni- 4 o4 b *tur. Bona eorum , qui in custodia uel in uinculis uel com-*pedibus decesserunt , heredibus eorum non auferuntur,

4 e *siue testato. sine intestato decesserunt. Eius bona, qui sibi*mortem consciuit, non ante ad fiscum coguntur, quam prius

1 *constiterit, cuius criminis gratia manus sibi intulerit.* Eius 4 5

bona, qui sibi ob aliquod admissum flagitium mortem con-sciuit et manus intulit, fisco uindicantur. quod si id taediouitae aut pudore aeris alieni uel ualetudinis alicuius impa-tientia admisit, non inquietabuntur, sed ordinariae succes-

4 a sioni.. relinquuntur. *A debitore fisci in fraudem datas liber- 20

*tates retrahi placuit. sane ipsum ita ab alio emere mancipium,*ut manumittat, non est prohibitum : ergo tunc et libertatem*praestare possit.* Ei etiam uelut indigno aufertur heredi-tas qui adfinem uel cognatum, cui ipse ab intestato successu-rus erat, testamentum facere prohibuit aut ne iure subsiste- 25

â ret operam dedit. *Portiones quoque eorum fisco uindicantur,*qui mortem libertorum suspecto decedentium non defende-*runt : omnes enim heredes uel eos qui loco heredis sunt of-

4 2, 4 a-4 = Dig. 49, 14, 45 pr. §§ 1. 2 11 12, 1 = Dig. 49, 14,45, 2 12, 1 1= Dig. 49, 14, 45, 3, cf. fr. de jure fisci § 19 II 12, 2a= Dig. 34, 9, 21

2 est] et F ii i qui sqq.] si quis aliquem a latrunculis uel hosti-bus eripuit et aliquid pro eo ab ipso accipíat, haec donatio inreuoca-bilis est: non merces eximii laboris appellanda est, quod contempla-tione salutis certo modo aestimari non placuit Dig. 11 5 contempla-

tionem dett., contemplatione ML cum Dig. (u. s.) I 16 mortem con-sciuit et manus intulit] Dig., morte constia intulit L, morte consciuit M17 id taedium L, id *dio M a , id odio M b, i taedio Dig. II 19 admisitDig., hoc admisit codices 11 ordinariae] suae Dig.

1 20



121 aul. V, 12

3 *ficiose agere circa defuncti uindictam conuenit.* Si pateruel dominus id testamentum , quo filius eius uel seruus he-redes instituti sunt aut legatum acceperunt , falsum redar-

4 guant nec obtineant, fisco locus est. Aetati eius, qui accusattestamentum , si non obtineat ,. succurri solet in id quod ita 5amisit : maxime si tutoris aut curatoris consilio actio instituta

ía sit. *Minor uiginti quinque annis omissam allegationem per5 *in intégrum restitutionis auxilium repetere potest.* In ea

prouincia, ex qua quis originem ducit, officium fiscale admi-nistrare prohibetur, ne aut gratiosus aut calumniosus apud ^ 0

6 suos esse uideatur. Quotiens sine auctoritate iudicati officia-les alicuius bona occupant uel describunt uel sub obserua-tione esse faciunt, adito procuratore iniuria submouetur etrei huius auctores ad praefectos praetorio puniendi mittun-

7 tur. Litem in perniciem privatorum fisco donari non opor- 1 5

8 tet nec ab eodem donatam suscipi. Imperatorem litis causaheredem institui inuidiosum est : nec enim calumniandi fa-

9 cultatem ex principali maiestate capi oportet. Ex nuda pol-licitatione nulla actio nascitur : ideoque eius bona, qui se he-redem imperatorem facturum esse iactauerat, a fisco occupari 20

9a non possunt. *Ex imperfecto testamento legata uel fidei-*commissa imperatorem uindicare inuerecundum est: decet*enim tantae maiestati eas seruare leges , quibus ipse solutus

9 b *esse uidetur. . Quod si ea bona , ex quibus imperator heres*institutus est, soluendo non sint, re perspecta consulitur im- 25*perator : heredis enim instituti in adeundis uel repudiandis

10 *huiusmodi hereditatibus uoluntas explorando est.* Priui-legium fisci est inter omnes creditores primum locum reti-

4

nere. Quicumque a fisco conuenitur, non ex indice et ex-emplo alicuius scripturae, sed ex authentico conueniendus est, 30et ita, si contractus fides possit ostendi : ceterum calumniosamscripturam uim iustae petitionis in iudicio obtinere non con-

12 uenit. Eius bona, qui falsam monetam percussisse dicitur,

12, 4 a = Dig. 4, 4, 36, quae rectius fortasse titulo 5, 5A restituitur12, 8 = Dig. 28, 5, 92 j 2, 9 inde a u. 19 eius = Dig. 28, 1, 31 fi12, 9 a = Dig. 32, 23II 2, 9 b = Dig. 1, 1 9, 2 2, 41 = Dig. 22,

4, 2

8 ante § 5 codices rubricam de fisci aduocato inserunt 4 prae-fecto M, praefectus L I 16 donata codices II 17 nec calumnia Dig.19 imperat. fact. heredem Dig. 1 et ita Dig. secundum Graecos, itaDig. F, et codices Wisigothi 11 32 iustae pet. om. Dig.



Paul. V, 42 22

fisco uindicantur. quod si serui ignorante domino id fecissedicantur, ipsi quidem summo supplicio adficiuntur, dominotamen nihil aufertur, quia peiorem domini causam serui fa-

13 cere, nisi forte scierit, omnino non possunt. *Ex his bonis,*quae ad fiscum delata sunt , instrumenta uel chirographa ^,

*acta etiam ad ius privatorum pertinentia restitui postulanti-1 4 *bus conuenit. Neque instrumenta neque acta a quoquam15 *aduersus fiscum edi oportet. Ipse autem fiscus actorum suo-

*rum exempla hac condicione edit, ut is, cui describendi fit*potestas , aduersus se uel rem publicam his actis ne utatur : 4 0

*de quo cauere compellitur, ut, si usus is contra interdictum16 *fuerit, causa cadat. Quotiens apud fiscum agitur , actorum

*potestas postulanda est, ut merito his uti liceat, eaque manu*commentariensis adnotanda sunt. quod si ea aliter profe-

1 7 *rantur , is qui ita protulerit causa cadit. Quotiens iterum 45*apud fiscum eadem causa tractatur, priorum actorum, quo-*rum usus non fuerat postulatus, ex officio recitatio iure pos-

18 *cetur. Qui pro alio a fisco conuentus debitum exsoluit, non*inique postulat persecutionem bonorum eius pro quo soluit:

19 *in quo etiam adiuuari per officium solet. Fiscalibus debito-*ribus petentibus ad comparandam pecuniam dilationem ne-*gari non placuit. cuius rei aestimatio ita arbitrio iudican-*tis conceditur , ut in maioribus summis non plus quam tres*menses, in minoribus uero non plus quam duo prorogentur :*prolixioris autem temporis spatium ab imperatore postulan- 25

20 *dum est. Si principalis rei bona ad fiscum deuoluta sint,*fideiussores liberantur : nisi forte .%minus idonei sint et in

21 *reliquum non exsolutae quantitatis accesserint. Si plus ser-*uatum est ex bonis debitoris a fisco distractis, iure ac merito22 *restitui postulatur. Conductor ex fundo fiscali nihil trans- 30

*ferre potest nec cupressi materiam uendere uel olivae non*substitutas aliis ceterasque arbores pomiferas caedere : et

23 *facta eius rei aestimatione in quadruplum conuenitur. Mi-*noribus uiginti quinque annis neque fundus neque uecti-*galia locanda sunt, ne aduersus ea beneficio aetatis utantur.* 35

4 2, 43-23 = Dig. 49, 44, 45, 4- 14

.,.,.,,,.,..^ ....,.,,..,.,^..,.,.,...,..,,., , •., .,

4 0 ne Mommsen, onz. F 7 minus idonei sint et] minus idoneoM o m m s e n 3 eius P , eis Fl

20



1 23 aul. V, 43 -4

[XIII DE DELATORIBVS]

Omnes omnino deferre alterum et causam pecuniariamfisco nuntiare prohibentur : nec refert,, mares istud an femi-nae faciant , serui an ingenui an libertini , an suos an extra-

2 neos deferant : omni enim modo puniuntur. Serui fiscales, 5qui causam domino prodere ac nuntiare contendunt, deferrenon uidentur. subornati sane reum prodere coguntur, nequi quod per se non potest per alium deferat. perinde au-

3 tem subornatores ac delatores puniuntur. Damnati serui,siue post sententiam siue ante sententiam dominorum faci- ronora confessi sint, nullo modo audiuntur, nisi forte reos de-

ferant maiestatis.[XIV DE QVAESTIONIBVS HABENDIS]

1 n criminibus eruendis quaestio quidem adhibetur : sednon statim a tormentis incipiendum est, ideoque prius argu- 15mentis quaerendum , et si suspicione aliqua reus urgueatur,adhibitis tormentis de sociis et sceleribus suis confiteri com-pellitur. Vnius facinoris plurimi rei ita audiendi sunt, ut

ab eo primum incipiatur, qui timidior et tenerae aetatis esse3 uideatur. *Reus euidentioribus argumentis oppressus repeti 20*in quaestionem potest, maxime si in tormenta animum cor-

4 'pusque durauerit. In ea causa, in qua nullis reus argumen-*tis urguebatur, tormenta non facile adhibenda sunt: sed in-*standum accusatori , ut id quod intendat comprobet atque

5 *conuincat. Testes torquendi non sunt conuincendi menda- 25'cii aut ueritatis gratia, nisi cum facto interuenisse dicuntur.*

[XV DE TESTIBVS]

i Suspectos gratiae testes, et eos uel ma gime, quos accu-sator de domo produxerit uel uitae humilitas infamarit, inter-rogari non placuit : in teste enim et uitae qualitas spectari 30

14, 2-5 = Dig. 48, 18, 48 pr. §§ 4-3 II 15, 4 = Collatio 9, 3, 1:ex parte = Dig. 22, 5, 24

16 urgeatur M, arguatur L 9. et] est ue l Dig. etatis ui-detur Dg. 7 testibus] testibus et de (de om. 9, 3) quaestionibusColl. 8, 3. 9, 3: cf. ad p. 425, 40 (I 28 gratiae om. Coll. II 29 eduxitColl, p , deduxit Coll. w Coll. o ,) nterrogari dett. Coll. Dig., interrogatusML II 30 testibus Coll.



Paul. V, 4 5. 16

2 debet et dignitas. In adfinem uel cognatum inuiti testes in-3 terrogari non possunt. Aduersus se inuicem parentes et li-beri, itemque liberti nec uolentes ad testimonium admittendi

sunt , quia rei uerae testimonium necéssitudo personarumplerumque corrumpit. Testes, cum de fide tabularum nihil 5

5 dicitur, aduersus scripturam interrogari non possunt. Quifalso uel uarie testimonia dixerunt uel u _ trique parti prodi-

derunt , aut in exilium aguntur aut in insulam relegantur6 aut curia submouentur. In re pecuniaria tormenta, nisi cumde rebus hereditariis quaeritur, non adhibentur : alias autem 0

iureiurando aut testibus explicantur.

XVI DE SERVORVM QVAF.STIONIBVSI

eruum de facto in se interrogari posse ratio aequitatisostendit : nec enim obesse ei debet, qui per seruum aliquid

2 sine cautione commodat uel deponit. Iudex tutelaris item- 5que centumuiri, si aliter de rebus hereditariis uel de fidegeneris instrui non possunt, poterunt de seruis hereditariis3 habere quaestionem. Serui alieni in alterius caput non nisi

singuli torqueri possunt. et hoc inuito domino non est per-mittendum , nisi delator, cuius interest quod intendit pro- 0bare , pretia eorum quanti dominus taxauerit inferre sit pa-4ratus, uel certe deterioris facti serui subire taxationem. Seruoqui ultro aliquid de domino confitetur, fides non accommo-

datur : nec enim oportet in rebus dubiis salutem dominorum eruorum arbitrio committi. Serui in caput domini neque a 25

raeside neque a procuratore , ñeque in pecuniariis guara in

6 capitalibus causis interrogan possunt. Communis seruus in7 caput alterius ex dominis torqueri non potest. Qui seruumdeo comparauit , ne in se torqueretur , restituto pretio pote-

rit interrogad. Seruus in caput eius domini, a quo distractus 30

est cuique aliquando seruiuit , in memoriam prioris dominii

5, 2. 3 = Collatio 9, 3, 2. 3 11 15, 5 = Collatio 8, 3 Dig. 22, 5, 4 6 (I16, 2= Dig. 48, 18, 18, 4(( 16, 4 Dig. 48, 18, 18, 5 jj 16, 8-8b

= Dig. 48, 18, 18, 6-8

124

3 nec dett. cum Coll., nisi M, om . L 11 6 diciturl fortasse obiciturcr. 3 facto] facto suo Cuiacius cum Interpretatione 11 45 comrno-

dat uel Studemund, commodatum codices (( 22 seruo dett. cum Dig.seruus ML 11 24 neque Dig. 1( in rebus dubiis om. Dig. (( 28 potestM, opotet L a , oportet L b (j qui] si quis Schulting



1 25 aul. V, 16

8a interrogari non potest. *Seruus nec si a domino ad tormenta8b *offeratur , interrogandus est. Sane quotiens quaeritur , an

*serui in caput domini interrogandi sint , pri us de eorum do-

9 *minio oportet inquiri..* Si seruus ad hoc fuerit manumissus,ne torqueatur, quaestio de eo nihilo minus haberi potest. 5

1 0 uaestioni eius latronis, quem quis obtulit, cum de eoconfitetur, fidem accommodari non conuenit: nisi id forte ue-landae conscientiae suae gratia, quam cum reo habuit, fecissedoceatur.

1 1 eque accusator per alium accusare neque reus per ali- 1 oum defendi patest, nisi ingratum libertum patronus accuset

^ 1a aut rei absentia defendatur. *. . . alü propter suspicionem ca-*lumniae, ut illi qui falsum testimonium subornati dixerunt.*

12 Si pecunia data iudici reus absolutus esse dicatur idque ineum fuerit comprobatum, ea poena danmatur, qua reus dam- 15

13 nari potuisset. In conuictum reum, siue torqueri possit siue14 non possit , pro modo admissi sceleris statuendum est. Reis

suis edere crimina accusatores cogendi sunt : scire enim15 oportet, quibus sint criminibus responsuri. *Gogniturum de

*criminibus praesidem oportet ante diem palam facere custo- 2o*dias se auditurum, ne hi, qui defendendi sunt, subitis accu-'satorum criminibus opprimantur : quamuis defensionem quo-*cumque tempore postulante reo negari non oportet, adeo ut

16 *propterea et differantur et proferantur custodiae. Custodiae*non solum pro tribunali, sed et de plano audiri possunt at- 25

17 *que damnari. In pecuniariis causis omnibus dilatio singulis*causis plus semel tribui non potest : in capitalibus autem*reo tres dilationes, accusatori duae dari possunt : sed utrum-*que causa cognita.*

16 , •1l a = Dig. 48, 2, 9 I 6, 15. 16 — Dig. 4 8, 48, 1 8, 9. 10II

16, 17 = Dig. 2, 12, 10

10 inde a § 11 expectes rubr°icam de accusationibus: cum tamen lus-tiniani §§ 15. 16 titulo de quaestionibus subdiderint , Paulus titulos

Wisigothorum 14- 16 uidetur unico titulo de quaestionibus habendiscomplexus esse 12 § 11 a in Dig. 48, 2, 8 his ccntinuatur : prohibenturaccusare alii propter sexum uel aetatem rel. p 14 si pecunia data iu-dici L, si postea data a iudici M ostulanti lklommsen 6 om-nisF





1 27 Paul. V, 19A-20

[XIXA]

*Rei sepulchrorum uiolatorum , si corpora ipsa extraxe-*rint uel ossa eruerint , humilioris quidem fortunae summo*supplicio adficiuntur, honestiores in insulam deportantur :*alias autem relegantur aut in metallum damnantur.* 5

[XX DE INCENDIARIIS]

1 Incendiarii, qui quid in oppido praedandi causa faciunt,2 *capite puniuntur. Qui casam aut uillam inimicitiarum gra-

*tia incenderunt , humiliores in metallum aut in opus publi-

, *cura damnantur, honestiores in insulam relegantur. For- 40' tu ta ncendia , quae casu uenti ferente uel incuria ignem*supponentis ad usque uicini agros euadunt, si ex eo seges*uel uinea uel olivae uel fructiferae arbores concrementur,

4 *datum damnum aestimatione sarciatur. Commissum uero*seruorum, si domino uideatur, noxae deditione sarcitur. 15

5 *Messium sane per dolum incensores, uinearum olivarumue*aut in metallum humiliores damnantur , aut honestiores in

6 *insulam relegantur.* Qui noctu frugiferas arbores manufacta ceciderint , ad tempus plerumque in opus publicumdamnantur aut honestiores damnum sarcire coguntur uel cu- 20

ria submouentur uel relegantur.2[XXI DE VATICINATORIBVS ET MATHEMATICIS]

1 aticinatores , qui se deo plenos adsimulant, idcirco ci-uitate expelli placuit, ne humana credulitate publici mores

ad spem alicuius rei corrumperentur, uel certe ex eo popu- 25

lares animi turbarentur. ideoque primum fustibus caesi ci-uitate pelluntur: perseuerantes autem in uincula publicaconiciuntur aut in insulam deportantur uel certe relegantur.

^ Qui nonas sectas uel ratione incognitas religiones inducunt,. . . , . , . . . , . , . . . , . , . . ._._^-., . . . . . , . , . . ......,-..

19A = Dig. 47, 12, 11 11 20, 1-5 (= Collatio 12, 4. 2. 3) in Ve-

sontino inuenit et inde ordinem quem sequimur restituit Cuiacius Obseru.

21, 21

• humiliores F I incendiarii qui quid] incendia qui (si quiapite Vesont. facile ca pite Coll. I 1 ferenteHuschke) scr. I Vesont., ^

oleu ta,fuerint

Collhi

Coll^Vfurentis Coll. W oll. v I Í3 oliva Coll.P,

Vesont. G per dolum Vesont.c

erdum Colt p eColl. o , perdunt Coll ^wulj

^ ! P9 sectas L, et usu M



Paul. V, 24-22 --r- 28

ex quibus animi hominum moueantur, honestiores deportan-3 tur, humiliores capite puniuntur. Qui de salute principis uel

surnma rei publicae mathematicos hariolos haruspices uati-

cinatores consulit , cum eo qui responderit capite punitur.4 Non tantum diuinatione quis , sed ipsa scientia eiusque li- 5

bris melius fecerit abstinere. quod si serui de salute domi-norum consuluerint , summo supplicio , id est cruce , ad-ficiuntur : consulti autem si responsa dederint , aut in metal-lum damnantur aut in insulam relegantur.

[ XXA O .

Si quis aliquid ex metallo principis uel ex moneta sacra*furatus sit, poena metalli et exilii punitur. Transfugae ad*hostes uel consiliorum nostrorum renuntiatores aut uiui exu-*runtur aut furcae suspenduntur.*

[XXII DE SEDITIOSIS] 5

Auctores seditionis et tumultus uel concitatores populiro qualitate dignitatis aut in crucem tolluntur aut bestiis

^biciuntur aut in insulam deportantur.

24A — Dig. 48, 49, 38 pr. § 4 1 2, 4 ig. 48, 49, 38, 9 1122, 2 extat in Gromaticorum codicibus (Lachmann I p. 270)

1 deportantur M, exilio dep. L 11 5 non . . . 6 abstinere aut in

fi ne § 4 aut ante § 3 collocanda sunt 11 7 cruci codices 1 consulti]sed cons. codices 11 9 relegantur] deportantur Buchardus 11 4 0 Pau-lus ea quae hoc et sequenti titulo continentur fortasse rubrica de poenis(c f . ad u. 49) complexus est 11 16 uel concitatores populi] populo con-citato Dig. i1 47 crucem] furcam Dig. 11 49 Gromaticorum codices prae-mittunt Pauli sententiarum libro V titulo de poenis 11 arbores uel codicescum Gromatic. (arbores uel finales Grom. Erfurt.) 11 20 id om. Grom. 121 damnabuntur Grom. 11 22 aut exulare (-ri ML b) cog. om. Grom.

2 ui terminos effodiunt uel exarant arboresue terminaleseuertunt, si quidem id serui sua sponte fecerint, in metallum 20

damnantur : humiliores in opus publicum, honestiores in in-sulam amissa tertia parte bonorum relegantur aut exulare

3 coguntur. Ciues Romani, qui se Iudaico ritu uel seruos suoscircumcidi patiuntur, bonis ademptis in insulam perpetuo

4 relegantur: medici capite puniuntur. Iudaei si alienae na- 25tionis comparatos seruos circumciderint, aut deportantur aut



1 29 aul. y 2. 23

5 capite puniuntur. *Qui nondum uiripotentes uirgines cor-*rumpunt, humiliores in metallum damnantur, honestiores in

6 *insulam relegantur aut in exilium mittuntur. Qui se suis*nummis redemptum non probauerit , libertatem petere non*potest : amplius eidem domino sub poena uinculorum red- 5*ditur, uel, si ipse dominus malit, in me tallum damnatur.*

[XXIII AD LEGEM CORNELIAM DE SICARIIS ET VENEFICIS]

7 ex Cornelia poenam deportationis infligit ei qui homi-nem occiderit eiusue rei causa furtiue faciendi cum telo fue-

rit, et qui uenenum hominis necandi causa habuerit uendi- -t oderit parauerit, falsum testimonium dixerit, quo quis periret,mortisue causam praestiterit. quae omnia facinora in ho-nestiores poena capitis uindicari placuit , humiliores uero

2 in crucem tolluntur aut bestiis obiciuntur. Homicida est*qui aliquo genere teli hominem occidit mortisue causam 15

3 *praestitit.* Qui hominem occiderit, aliquando absoluitur,et qui non occidit, ut homicida damnatur: consiliurn enim

uniuscuiusque, non factum puniendum est. ideoque qui,cum uellet occidere, id casu aliquo perpetrare non potuit, uthomicida punitur : et is, qui casu iactu teli hominem impru- 20

í denter occidit, absoluitur. *Quod si in rixa percussus homo'perierit , quoniam ictus quoque ipsos contra unumquemque'contemplari oportet, ideo humiliores in ludum aut in me-*tallum damnantur , honestiores dimidia parte bonorum mul-

5 "tati relegantur. Causa mortis idonea non uidetur, cum cae- 25

*sus horno post aliquot dies officiurn diurnae uitae retinens*decessit, nisi forte fuerit ad necem caesus aut letaliter uul-6 *neratus. Seruus si plagis defecerit, nisi id dolo fiat, domi-

22, 5. 6 = Dg 48, 19 38, 3. 4 i 3, 4 _ Collatio 1 2. 8, 4 i

23, 2 .— Collatio 1, 4 Ji 23, 3 — Collatio 1 7, 1 J 3, 4 = ollatio4, 7 , 2 Dig. 48 , 8 , 17 (u. i.) I 3 , 5 = Collatio 2 , 7 1 3 , 6Collatio 3, 2

9 eius uel ML, eiusque Colt. 0 41 falsurnue Co i . 42 causamColl., causas ML JJ quae Coli., oh quae ML Ji 13 uero] uero aut Coll. 1114 subiciuntur Coll. (J 16 occidit Coll. JJ 18 qui ML, si Coll. w Cotl.•,om. Coll. p J 19 id onz. Coll. JJ $0 puniatur Coll. JJ iactu onz. Coll. II

21 occidit] ferierit Co! . uod si . . . 25 relegantur] si in rixa per-cussus horno perierit, ictus uniuscuiusque in hoc collectorum contem-plari oportet Dig. JJ 22 perierit Dig., ferierit Coll. v , fuerit Coll.P Coll.w

9



Paul. V, 23 30

*nus homicidii reus non potest postulari : modum enim casti-7 *gandi et in seruorum coercitione placuit temperari. Qui

*telum tutandae salutis causa gerit, non uidetur hominis*occidendi causa portare. teli autem appellatione non'tantum ferrum continetur, . sed omne quod nocendi causa :;

8 *portatum est.* Qui latronem caedem sibi inferentem ueltalias quemlibet stupro occiderit, puniri non placuit : aliusenim uitam, alias pudorem publico facinore defenderunt.

9 *Si quis furem nocturnum uel diurnum, cum se telo defende-'ret, occiderit, hac quidem lege non tenetur : sed melius fe- 4 o*cerit, si eum comprehensum transmittendum ad praesidetY)

10 (4 4)*magistratibus obtulerit.* Mandatores caedis perinde ut ho-41 (10)micidae puniuntur. Iudex., qui in caput fortunasque homi-nis pecuniam acceperit, in insulam bonis ademptis deportatur.

12 Si putator, ex arbore cum ramum deiceret, non proclama- 4 :iuit, ut uitaretur, atque ita praeteriens eiusdem ictu perierit,

13 etsi in legem non incurrit, in metailum datur. Qui homineminuitum libidinis aut promercii causa castrauit castrandumuecurauit, siuc-is seruus siue liber sit, capite punietur, hone-

4 4 stiores publicatis bonis in insulam deportantur. Qui abor- 2otionis aut amatorium poculum dant, etsi id dolo non faciant,tamen quia mali exempli res est, humiliores in metallum,honestiores in insulam amissa parte bonorum relegantur :quod si ex hoc mulier aut horno perierit, summo supplicio

45 adficiuntur. Qui sacra impia nocturnaue, ut quem obcan- 25tarent defigerent obligarent, fecerint faciendaue curauerint,

16 aut cruci suffiguntur aut bestiis obiciuntur. Qui hominern

immolauerint exue eius sanguine litauerint, fanum templumuepolluerint , bestiis obiciuntur, uel si honestiores sint , capite47 puniuntur. Magicae artis conscios summo supplicio adfici 30

placuit, id est bestiis obici aut cruci suffigi. ipsi autem magi4 8 uiui exuruntur. Libros magicae artis apud se neminem ha-

23 7= Collatio 4 , 4 3 et usque ad u. 4 portare = Dig. 48, 6, 4 4 , 2 ;'23 9= Collatio 7, 2 3, 44 = Dig. 48, 19, 38, 5

3 salutis] sal. suae Dig. I gerit Coll.w Coll. n , ageret Coll.}', ge-runt Dig. ideatur Coll., uidentur Dig. (I 7 alias queml. ;quaml.L) stupro] expectes alium quemlibet stupro se petentem ¡I 9 defenderecodices 5 deiecerit codices 9 punietur M, puniuntur L I 21 idom. Dig. 2 quia Dig., om . codices II 24 ex hoc] eo Dig. 6 de-figerent dett., defecerent M, deficerint L bligarent M, obligarint L II98 immolauerit codices itauerint M, letauerit L 2 exurantur L



131 aul. V, 23-25

bere licet : et penes quoscumque reperti sint, bonis ademp-tis, ambustis his publice, in insulam deportantur, humiliores

capite puniuntur. [non tantum huius artis professio , sed19 etiam scientia prohibita est.] Si ex eo medicamine, quod adsalutem hominis uel ad remedium datum erat, horno perierit, 5is qui dederit , si honestior sit , in insulam relegatur , hu-milior autem capite punitur.

[XXIV AD LEGEM POMPEIAM DE PARRICIDIIS]

Lege Pompeia de parricidiis [tenentur] qui patrem ma-trem auum auiam fratrem sororem patronum patronam occi- 1 oderint, etsi antea insuti culleo in mare praecipitabantur, ho-die tamen uiui exuruntur uel ad bestias dantur.

[XXV AD LEGEM CORNELIAM TESTAMENTARIAM1

7 ege Cornelia testamentaria [tenentur:] qui testamentumquodue aliud instrumentum falsum sciens dolo malo scripse- 4.>rit recitauerit subiecerit suppresserit amouerit resignaueritdeleuerit, quodue signum adulterinum sculpserit feceritexpresserit amouerit reserauehit, quiue nummos aureos ar-genteos adulterauerit lauerit conflauerit raserit corruperituitiauerit, uultuue principum signatam monetam praeter 20adulterinam reprobauerit : honestiores quidem in insulamdeportantur, hurniliores autem aut in metallum dantur aut

• in crucem tolluntur : serui autem post admissum manumissi11 a capite puniuntur. 'Qui falsam monetam percusserint, si id

'totum formare noluerúnt, suffragio iustae paenitentiae ah– 25"soluuntur. Accusatio suppositi partus nulla temporis prae—*scriptione depellitur, nec interest, decesserit neo ne ea quae

^ *partum subdidisse contenditur. * Qui ob falsum testimo-

25, 4 a . b = ig. 48, 40, 49 li 25, 2= Collatio 8, 5

1 et L, et si M II sint M, fuerint L I 2 ambustis (conbuslis L;his publice ante 1 bonis collocat Iiuschke ii 3 non . . . 4 est non uiden-tur Pauli esse, sed ex Interpretatione § 17 huc aberrasse ii 6 sit L, fueritM ii 10 occiderit codices II 13 ex hoc ni [altor titulo Lex Rom. Burg.39, 2 hanc sententiam citat: si nouos quicumque terminos occulte po-suerit, poena falsarii teneatur ii 16 recitauerit L, om. M ii 48 rese-rauerit détt., reseruauerit 11I, designauerit L I 22 hurniliores autem inmetailum dantur, serui autem in crucem tolluntur aut post scr j24 id] in Mommsen ii 28 qui] bis qui Coll. w , hü qui Coll. p , hi qui CoIL.P

9*



Paul. v, 25 32

nium perhibendum uel uerum non perhibendum pecuniamacceperit dederit iudicemue , ut sententiam ferat uel non fe-rat, corruperit corrumpendumue curauerit, humiliores capitepuniuntur, honestiores publicatis bonis cum ipso indice in3 insulam deportantur. "Falsum est, quidquid in ueritate non 5

4 *est, sed pro uero adseueratur.* Iudex, qui contra sacrasprincipum constitutiones contraue ius publicum , quod apud

5 se recitatum est, pronuntiat, in insulam deportatur. Qui ra-tiones acta libelos album propositum testationes cautioneschirographa epistulas sciens dolo malo in fraudem alicuius 1 odeleuerit mutauerit subiecerit subscripserit, quiue aes inaura-

uerit argentauerit, quiue, cum argentum aurum poneret, aes6 stannumue subiecerit, falsi poena coercetur. Amplissimus ordodecreuit eas tabulas, quae publici uel privati contractus scrip-turam continent , adhibitis testibus ita signan, ut in summa 15marginis ad mediam partem perforatae triplici lino constringan-tur atque impositae supra linum cerae signa imprimantur, utexteriori scripturae fidem interior seruet. aliter tabulae pro-

6 a atae nihil momenti habent. *Testamentum , quod nulo iure*ualet, impune supprimitur: nihil est enim, quod ex eo aut 20

7 petatur aut consistere possit.* Qui uiui testamentum ape-ruerit recitauerit resignauerit, poena legis Corneliae tenetur :t plerunzque aut humiliores in metallum dantur aút hone-

8 stiores in insulam deportantur. Si quis instrumenta litis suaea procuratore uel cognitore aduersario prodita esse conuice- 25

rit , tam procurator quam cognitor, si humiliores sunt , inmetallum damnantur, si honestiores sunt, adempta dimidia

(10) parte bonorum in perpetuum relegantur. Qui falsis instru-mentis actis epistulis rescriptis sciens dolo malo usus fuerit,poena falsi coercetur : ideoque humiliores in metallum dam- 30

10 (9) nantur, honestiores in insulam deportantur. Instrumenta...^,.,_. .._..-.._......,,..,._._,

25, 3 — Collatio 8, 6 )) 25, 6a = Dig. 48, 19, 38, 6 5, 7. 8 =Dig. 48, 19, 37, 7. 8 )) 25, 10 = Dig. 48, 19, 38, 9

4

uel u. n. perh. om. Coll. 1 aes dett. cum Interpretatione,am.

ML ) ) 45 signauerit codices ) 6 tripl. lino M, et tripl. nodo L4 7 impositae Salmasius, impositum codices II 48' exteriori s. f. interiorseruet Huschke, exterioris s. f. interior reseruaret M, exterioris s. f. in-teriori seruauerit L )) 22 legis óm. Dig. )) 23 humiliores aut Dig. Idamnantur Dig. )) 24 instrumentum Dig. )) itis Dig., utilitatis co-dices )) 25 proditum Dig. 6 sunt . . . 27 honestiores sunt] ad sint. . . honestiores ducunt Dg. )) 27 parte bonorum dimidia Dig. I29 actis dett., acceptis L, om: M



133 aul. V, 25. 26

penes se deposita quicumque alteri altero absente reddiderituel aduersario prodiderit , pro personae eius condicione aut

11 in metallum damnatur aut in insulam relegatur. Qui sibifalsum nomen imposuerit , genus parentesue finxerit , quoquid alienum interciperet caperet possideret, poena legis Cor-

12 neliae de falsis coercetur. ui insignibus altioris ordinisutuntur ,militiamque conóngunt, quo quem terreant uel

concutiant, humiliores capite puniuntur, honestiores depor-4 3 tantur. Si qui de iudicis amicitiis uel familiaritate mentien-

tes euentus sententiarum eius uendunt, quidue obtentu no-minis eius agunt, conuicti pro modo delicti aut relegantur autcapite puniuntur.

[XXVI AD LEGEM IVLIAbI DE VI PVBLICA ET PRIVATA]

4 ege Iulia de ui publica damnatur, qui aliqua potestatepraeditus ciuem Romanum antea ad populum , nunc impera- 15torem appellantem necauerit necariue iusserit, torserit uer-berauerit condemnauerit inue publica uincula duci iusserit.

cuius rei poena in humiliores capitis in honestiores insulae2 deportatione coercetur. Hac lege excipiuntur, qui artem lu-dicram faciunt, iudicati etiam et confessi et qui ideo in caree- 20

rem duci iubentur, quod ius dicenti non obtemperauerint quid-ue contra disciplinam publicam fecerint : tribuni etiam militumet praefecti classium alarumue, ut sine aliquo impedimento

3 legis Iuliae per eos militare delictum coerceri possit. LegeIulia de ui privata tenetur, qui quem armatis hominibus pos- 25

sessione domo uilla agroue deiecerit expugnauerit obsederitcluserit, idue ut fieret homines commodauerit locauerit con-duxerit : quiue coetum concursum turbam seditionem incen-dium fecerit, funerari sepeliriue aliquem prohibuerit, funusueeripuerit turbauerit : et qui eum, cui agua et igni interdic- 30tum est , receperit celauerit tenuerit : quiue eum telo in pu-blico fuerit, templa portas aliudue quid publicum armatisobsederit cinxerit clauserit occupauerit. quibus omnibus

•

prout personae condicio est Dig. • li relegatur] deportaturDig. quo quid alienum dett., quod qui alienum L, quodque aliutM interciperet caperet possideret dett., interceperit ceperit posse-derit ML {I 9 uel M, et L U 16 necariue dett., om. M L 8 ca-pitis Cuiacius, capite codices 9 coercetur] i n L adduntur haec : quihominem ingenuum uel ciue romanum uim ferit flagellauerit humilio-res capite puniuntur honestiores in insulam, cf. 5, 30 b, I 0 etCuiacius, orrd. codices I) 21 obtemperauit códices

J

10



Paul. V, 26-30A 34

conuictis, si honestiores sunt, tertia pars bonorum eripitur etin insulam relegantur: humiliores in metallum damnantur.

4 Creditor chirographarius si sine iussu praesidis per uim de-

bitoris sui pignora, cum non haberet obligata, ceperit, in le-gem Iuliam de ui privata committit. fiduciam uero et pi- sgnora apud se deposita persequi et sine auctoritate iudicisuindicare non prohibetur.

[XXVII AD LEGEM IVLIAM PECVLATVS]

Si quis fiscalem pecuniam attrectauerit subripuerit mu-tauerit seu in suos usus conuerterit, in quadruplum eius pe- 1 auniae quam sustulit condemnatur.

[XXVIII AD LEGEM IVLIAM REPETVNDARV3I]

Iudices pedanei si pecunia corrupti dicantur, plerumquea praeside aut curia submouentur aut in exilium mittunturaut ad tempus relegantur. 5

[XXIX AD LEGEM IVLIAM MAIESTATIS]

4 ege Iulia maiestatis tenetur is , cuius ope consilio ad-uersus imperatorem uel rem publicara arma mota sunt exer-citusue eius in insidias deductus est, quiue iniussu impera-toris bellum gesserit dilectumue habuerit, exercitum com- 20

parauerit sollicitauerit , deseruerit imperatorem. his anteain perpetuum agua et igñi interdicebatur : nunc uero humi-liores bestiis obiciuntur uel uiui exuruntur, honestiores capite

puniuntur: quod crimen non solum facto , sed et uerbisimpiis ac maledictis maxime exacerbatur. In reum maie- 25

statis inquiri prius conuenit, quibus opibus, qua factione,quibus hoc auctoribus fecerit: tanti enim criminis reus nonobtentu adulationis alicuius, sed ipsius admissi causa pu-niendus est, et ideo, cum de eo quaeritur, nulla dignitas atormentis excipitur. 0

[XXXA AD LEGEM IVLIAM AMBITVS]

Petiturus magistratus uel prouinciae sacerdotium si tur-bam suffragiorum causa conduxerit, seruos aduocauerit ali-

3 per dett., aut M subripuerit ora. M



135 aul. V, 30A-32

anule quam multitudinem conduxerit, conuictus ut uis publi-cae reus in insulam deportatur.

[XXXi3 * AD LEGEM FABIAM*.]

*Lege Fabia tenetur, qui ciuem Romanum ingenuum,libertinum seruumue alienum celauerit uendiderit uinxerit 5

*comparauerit. et olim quidem huius legis poena nummaria*fuit, sed translata est cognitio in praefectum urbis, itemque*praesidis prouinciae extra ordinem meruit animaduersionem.*ideoque humiliores aut in metallum dantur aut in crucem tol-luntur, honestiores adempta dimidia parte bonorum in per- 40

2 'petuum relegantur. Si seruus sciente domino alienum ser-*uum subtraxerit uendiderit celauerit , in ipsum dominum*animaduertitur. quod si id domino ignorante commiserit,"in metallum datur.*

[XXXI DE POENIS MILITYM] 5

1 i pecunia accepta miles custodiam dimiserit, capite pu-niendus est. et certe quaeritur, cuius criminis reus dimis-2 sus esse uideatur. Qui custodiam militi prosequenti magna3 mana excusserunt capite puniuntur. *Qui metu criminis,

*in quo iam reus fuerat postulatus, nomen militiae dedil, sta- 20

I "tina sacramento soluendus est. Miles turbator pacis capite5 *punitur. Miles , qui ex carcere dato gladio erupit , poena

*capitis punitur. eadem poena tenetur et qui cum eo quem

6 *custodiebat deseruit. Miles, qui sibi manus intulit nec fac-°`tum peregit, nisi impatientia doloris aut morbi luctusue ali- 25

*cuius uel alia causa fecerit, capite puniendus est : alias cum*ignominia mittendus est.*

[XXXII QVANDO APPELLANDVM S I T IQuotiens iusiurandum postulatur, eo tempore appellan-

dum est, quo defertur, non quo iuratur..,.,_ .............. - .......,_,-,-,--

30B = Collatio 14 , 2: cf. Lex Rom. Burg. 20(( 31, 3. 4 = Dig.

49, 16, 1 6 1 1 , 5 6 Dig. 48, 19 38, 11. 12

6 nummaria Cuiacius, summar i a codices (( 7 prefecto codices10 dimidiam partem codices 1118 prosequente iam magna M 1122da t o

gladio erupit] erupit datús ad gad ium M o m m s e n

30



Paul. V 33 34 36

[XXXIII DE CAYTIOIVIBYS ET POENIS APPELLATIONYM]

1 e liberum quis et solutum haberet arbitríum retractandaeet reuocandae sententiae , et poenae et tempora appellatoribuspraestituta sunt. quod nisi iuste appellauerint, tempora adcauendum in poena appellationis quinque dierum praestituta 5

sunt. igitur morans in eo loco , ubi appellauit , cauere debet,ut ex die acceptarum litterarum continui quinque dies compu-tentur : si uero longius, salua dinumeratione interim quinque

2 dies cum eo ipso quo litteras acceperit computantur. Ne quisin captionem uerborum in cauendo incidat, expeditissimum lo

est poenam ipsam uel quid aliud pro ea deponere : necesseenim non habet sponsorem quis uel fideiussorem dare autpraesens esse : et si contra eum fuerit pronuntiatum , perdit

3 quod deposuit. Quotiens in poena appellationis cauetur,tam unus quam plures fideiussores, sí idonei sint, dari pos- 15

sunt : sufficit enim etiam per unum idoneum indemnitati poe-4 nae consuli. Si plures appellant, una cautio sufficit, et si5 unus caueat, omnibus uincit. Cum a pluribus sententiis pro-

uocatur, singulae cautiones exigendae sunt et de singulis poe-

6 nis spondendum est. Modus poenae, in qua quis cauere de- 2o

bet , specialiter in cautione exprimendus est , ut sit, in quastipulatio committatur : aliter enim recte cauisse non uidetur.

7 Adsertor si prouocet, in eius modi tertiam cauere debet, quanti8 causa aestimata est. *In omnibus pecuniariis causis magis

*est, ut in tertiam partem eius pecuniae caueatur.* 5

[XXXIY DE LITTERIS DIMISSORIIS1

A b eo , a quo appellatum est , ad eum , qui de appella-tione cogniturus est, litterae dimissoriae diriguntur , quaeuulgo apostoli appellantur : quorum postulatio et acceptio in-

2 tra quintum diem ex officio facienda est. Qui intra tempora 30

praestituta dimissorias non postulauerit uel acceperit uel red-diderit, praescriptione ab agendo submouetur et poenam ap-pellationis inferre cogetur.. . , . , . , . . . , . . . . . , . , , , . . . . . . . . . ^. . . , . ,. ,..-.._,..... ,. , . , . . . , . , . . . ,., ,. .,.. ..... ..

. . . . . . . . . . , . , . ._ , . . .^^.,_ . .._,...,_.

33, 8 restituta est ex A E et ex codice Vesontino (Cuiacii Obseru. 21 , 23)

3 poena M ¡( 6 morans Cuiacius, ignorans si codices ¡¡ 8 interimM, integri dett., itineri Cuiacius ¡( 13 si om. M ¡( 46 per dett., in Mindemnitati Cuiacius, indemnitatis codices (( 18 uincet M ({ 21in

dett., 0171. M (J 24 omnis I. ¡¡ 25 pecunia cauetur -A



137 aul. V, 35-37

[XXXV DE REDDENDIS CAYSIS APPELLATIONVñI]

1 eritum appellationis causae capitalis et ipsam rationemstatus non nisi per nosmet ipsos prosequi possumus : nemo

2 enim absens aut duci in seruitutem potest aut damnari. Mo-ratorias appellationes et eas, quae ab exsecutoribus et confes- 5

3 sis fiunt, recipi non placuit. Eum qui ap .pellat cum conuicioipsius iudicis appellare non oportet : ideoque ita factum ar-bitrio principis uindicatur.

[XXXVI POST PROVOCATIONEM QVID OBSERVANDVM E S T ]

1 uotiens possessor appellat, fructus medii temporis de- 4 oponi conuenit. quod si petitor prouocet, fructus in causadepositi esse non possunt nec recte eorum nomine satisdatio

2 postulatur. Si propter praedia urbana uel mancipia appel-letur , pensiones eorum uel mercedes , uecturae etiam , si denaui agatur, deponi solent. 5

[XXXVII DE MERITIS APPELLATIONVM]

. mnimodo ponendum est, ut, quotiens iniusta appellatiopronuntiatur, sumptus, quos dum sequeretur aduersarius im-pendit, reddere cogatur, non simplos, sed quadruplos.

17 poni endum uel pun: endum codices





FRAGMENTA MINORA

SAECVLORVNI P. CHR. N. SECVNDI

E7' TERTII







Vrob. 4 . 2 4 2

S • E quid sacris sancti est, item sub littera Q : Q . N . I S • R•

quod non jure si t rogaum quamobrem Mommsen spretoordine in codice Einsidlensi obseruato ea quae inter se co-gnata esse uiderentur iuxta posuit : isque Mommseni ordo inbac editióne a nobis retentus est.

A = Ambrosianus J 115 sup. saec. XV—XVIR = Romanus Chigianus I. VI. 204 saec. XV—XVIE = Einsidlensis 326 saec. X

VALERII PROBI[D EIVRIS NOTARVltI1

Est etiam circa perscribendas uel paucioribus litterisnotandas uoces studium necessarium. quod partim pro uo-luntate cuiusque fit, partim pro usu publico et obseruatione scommuni. namque apud ueteres cum usus notarum nuliusesset , propter scribendi dif ficultatem , maxime in senatu quiscribendo aderant, ut celeriter dicta comprehenderent, quae-clam uerba atque nomina ex communi consensu primis litterisnotabant, et singulae litterae quid significarent, in promptu 40

erat. quod in praenominibus legibus publicis pontificumquemonumentis et in iuris ciuilis libris etiam nunc manet. adquas notationes publicas accedit etiam studiosorum uoluntas.'sed unusquisque familiares sibi notas pro uoluntate quas sig-na1°it, comprehendere infinitum est: publicae sane tenendae, 4 squae in monumentis plurimis et in historiarum libris sacris-que publicis réperiuntur, ut P . Publius : C• Gaius :M• Mar-cus : CN• Gnaeus : Q . Quintus : DW • Manius: TI- Tiberius:CL. Claudius: SP . Spurius : SEX• Sextus : SER . Seruius :OP• Opiter : A .Y .C . ab urbe condita : P . R . E' post reges ex- 20actos : P. C . patres conscripti : S . P . Q . R. senatus populuus-que Romanus : EQ • R . eques Romanus : V . R• urbs Roma :C. R. ciuis Romanus: COL• coloniae uel coloni : MVN . muni-

2 de Aa , m. AbR : titulum de iuris notarum suppositum esse proba-uit Mommsen in Grammaticis Latinis 4 p. 268 (i 7 propter] postea prop-ter Momms en difficultatem Mommsen, facultatem codices 1( 11 in-dett., non in AR (( 42 ciuilis dett., ciuilibus AR II 4 4 sed Mommsen,

et AR uas signarit Mommsen, signaret quas codices 17 c . dett.,^• AR (( 18 ( rN• codices (( iw• manius Mommsen, nA • macunius (macu-uius dett.) codices p 22 roma] romana codices (( 23 colone uel A R



1 4 3 rob. 2. 3

cipia uel municipes: N . L . nominis Latini: L . C . Latini colo-narii : S• N. L . socii nominis Latini: et similia. secundum

haec curiarum nomina, tribuum, comitiorum, sacerdotiorum,potestatum, magistratuum, praefecturarum, sacrorum, ludo-rum, rerum urbanarum, rerum militarium, collegiorum, de- scuriarum, fastorum, numerorum, mensurarum, [iuris ciuilis]et similium ceterorum notationes proprias habent.

LITTERAE SINGYLARES IN IVRE CIVILI DE LEGIBVS ET PLEBISCITIS :

3 1 P. I . R . P . Q . I . S. I . F• P. R . E . A . D . P . populum jurerogauit populusque iure sciuit in foro pro rostris ex ante 10diem pridie

2 E. H. O. L . N . R. eius hac f omnibus lege nihilum rogaLur3 S . R. L. R. I . C. Q . O . R . E . siremps lex res ius causa-

que omnium rerum esto4 S. N. L. socii nominis Latini 5

5 L . P. C . R . Latini prisci ciues Romani6 M. E. M . D . D. E. municipibus eius municipii dare daua-

nas esto7 C. E. C . colonis eius coloniae8 Q . E. R . F . E . D . quod eius recte factum esse dicetur 0

9 L . I. D . A . C . lex lulia de adulteriis cohercendis10 V. D. P. R. L . P. unde de plano recte legi possit11 A. A. A. F . F . aere argento auro blando feriando12 I• N. Q . Q . iustis nuptiis quaesitos quaesitas13 S•Q•S•S•E•Q•N•I•S•R•E•H•L•N•R• si quid sacri 25

sancti est , quod non iure sit rogatum, eius hac lege nihilrogatur

14 V. P. R . ueteri possessori redditum15 V. A . ueterano adsignatum16 Y F• usus fructus 017 S• C• senatus consultuln18 P. S. plebi scitum

1 municipes E,.municeps AR olonari i codices : cf. TZp. 49, y ^6 iuris ciuilis del. Mommsen post plebiscitis desiderari e: de sena-tus consultis monuit Mommsen II 10 sciuit edd., suscepit codices ¡;.41 pride A 1 3 iremps Cuiacius, si rern codices II res dett. , rexEA R us E, eius A R 6 ciues romani Marcanoua, ciues roma-norum E, ciuis romanus AR II 17 municipibus edd., munic ► pis AR,m unicipes E 3 feriundo dett., fertundo A, ferrando R (j 24 quae-sitas E, quesitus AR 31 .32 s. c• P • s• senatus consultum pichi sci-tum codices



._ . i ,

Prob. 8. 4 --- 144

19 Q. D. E. R. F . P. D . E . R . V . 1• C. quid de ea re fieriplaceret, de ea re uniuersi ita censuerunt

20 Q. F. E. q uod factum est11• S. F. in senatu fuerunt2 D. C. S. de consilii sententia

23 S. Q . M. D . E . R• A . P . P . V . L . O . E . COS• PR. TR• P L.. N . S . Q . E . V• A . P . P . V . F . Q . 8 . N . T. COS. PR.

TR• PL . Q. D. E . Q . E . . A . P P V. F. si quid t mee deea re ad populum plebemue lato opus est, cos. praetorestribuni plebis qui nunc sunt, quod eis uidebitur, ad pó- 10

pulum plebemue ferant: quod si non tulerint , cos. prae-

tores tribuni plebis qui deinceps erunt, quod eis uidebi-tur, ad populum plebemue ferant24 S . . S . sine fraude sua

4 N LEGIS ACTIONIBYS HAEC : 5

1 A . T . M . D . O . aio te mihi dare oportere2 Q. N. T. S• Q. P. guando negas, te sacramento quingena-

rio prouoco3 Q. N. Q. A. N. Q. N. quando neque ais neque negas4 E. I. M. C . V . ex iure manum consertum uocauit 05 S. N . S . Q. si negat, sacramento quaerito6 S . S . C . S . D. E. T. Y. secundum suam causam sicut dixi

ecce tibi uindicta7 Q. I . I. T. C. P. A . F . A . guando in iure te conspicio, po-

stulo, anne far auctor 5

8 T. PR. I. A. V . P . V . D . te praetor.iudicem arbitrumuepostulo uti des

9 . D. T. S. P. in diem tertium siue perendinum10 A. L . A . arbitrum liti aestimandae11 Q• B• F• quare bonum factum 0

1 D . E • et infra de ea ER, E • D • et ea de A 11 quid dett., quod EAR 12 placere codices 11 3. 4 Q• F . E . I• s . F • quod factum est in senatu fue-runt codices 11 5 consiliis A II 7 Q• s . N• . . . 8 v• F • om. codices 11 8 meeA R, me det t. 1 plebemue lato dett., plebum ualeto AR 11 consules

praetores dett., conspreto AR 11 10 eis dett., eius AR 11 11 plebemuedett., plebis AR 11 cos . Mommsen, eos codices 11 12 tribui A a il 4 5 ac-tionibus Marcanoua, sanctionibus AR 11 19 N• Q • A. Marcanoua, N• A .AR 11 ais] agis A a II 25 anne non una littera notari posse Mommsenus

monuit 11 26 te praetor Mommsen, té pi- cor E altero loco, f)- E altero

loco, temptor AR 11 28 T • om. A a 11 29 arbitrum A, arbitrium R 130 raotam 44 ad eclicta pertinere et post p. 145, 1 restituendam esse rectecensuit Huschke, cf. Brissonius Form. 3, 4 11 quere A



145 rob. 5

IN EDICTIS PERPETVIS HAEC :

1 1. D . P . E . iure dicundo praeerit2 I • D . C- iuris dicundi causa3 Q. R . F . E . V . quod recte factum esse uidebitur4 V. B . A . ui ri boni arbitratu5 D . M . F . V• C• dolo malo fraudisue causa6 1 - D. iudicium dabo7 . D . iurisdictio

Q . E . R • E• T- P . I . R . D• T• Q• P . D• T• D . D•P•F•quanti ea res erit, tantae pecuniae iudicium recuperato- 10

rium dabo testibusque publice dumtaxat decem denun-tiandi potestatem faciam

9 Q• S . S• S . quae supra scripta sunt10 I . C . E . V . iusta causa esse uidebitur11 N• K C . non calumniae causa 5

1 2 C. C. consilium cepit uel causa cognita13 F . C . raudare creditores uel fiduciae causa uel fideicom-

missum14 P . C• [patres conscripti uel] pactum conuentum uel pecu-

nia: onstituta15 C. V. centuria úiri [uel clarissimi uiri]16 S . T. A. sine tutoris auctoritate17 T. A- tutore auctore18 F. E. D. factum esse dicetur

.19 H. S . haec sic [uel hora secunda] 1 520 Q. A. M• quemadmoduní21 Q. M• quo modo uel quo magis22 P. P. L . V . pro praede litis uindiciarum23 I. S . iudicatum solui24 B. E. E . P. P . V• Q. •I bona ex edicto possideri proscribi 30

uenirique iubebo

2 jure Marcanoua, iuri AR 11 4 uideturA a fi 7 .8 i• D • I . D • iudiciumdabo iurisdictio codices 12 faciam edd., facít EA, fiat R II 19 pa-

tres conscripti uel delet Huschke II 21 uel clarissimi uiri delet Huschke II25 uel hora secunda delet Huschke 11 28 pro predi litis uindicariumAR, prope delicius uindicarium E . 29 iudicatum edd., iudicium co-dices 11 solui AR , soluit E I 30 v• Q• i• ER, y. Q• P . P . Abona . . .31 iubebo restituit Mommsen ex E, ubi separatae inueniuntur notae

.

P • •po ssideri proscribi et v• Q . t uenirique iubebo : bona ex e A, bona-runieR

5

10



Prob. Eins. - 46

Excerpta Probiana

ex codice Einsidlensi 526 (= C) collecta

1 1. E. iudex esto2 R. S. reciperatores sunto3 E . R• A . ea res agitur4 Q. D . R . A . qua de re agitur5 N. N . Numerius Negidius6 0 . R . ob eam rem7 0 . 0 oportet opon ebit8 0 E . . B. oporte b it ex fide bona o

9 M . A . E . melius aequius erit10 S• D • E•R•Q• D• A•sideeare qua deagitur11 S• P. si parret12 S . N . P . A . si non parret, absoluito13 T. M• D. F. O . te mihi dare facere oportere14 D . M. F. dolo malo fecisti15 D • V - M. T . doloue malo tuo16 D. V . M. doloue malo17 M• T . F. E . malo tuo fa ctum est18 N. R . non restituetur 0

19 0- C . ope consilio20 V. R. urbis Romae

/ 21 R. R . E. P . Romae recte experiri possit22 M. C . F• municipio colonia fora23 D. D . decreto decurionum b

24 M. P. D . maiorem partem diei25 P. P. D . pro parte dimidia26 S- S . S . supra scripti sunt27 Q. 1. S . S . quae infra scripta sunt28 L. E . lege egisse29 L. A . E. lege actum est30 R• R. recte recipitur31 M . M. P . manu mancipio potestate32 E. 1. Q. ex iure Quiritium<...... .,...,.,.,,... ,...,...r ,.,.,.... ..,... ,.. ,.._..... ., ............................... .,..,..,

4 sunt C ((. 5 agatur Huschke, cf. Gai. 4, 434 (( 9 cf. Inst. 3, 29, 240 .] . C (1 ex] et C (( 44 cf. Cic. de off. 3, 45, 61 II 42 s • o• E • R.

Q . O .• A • (( 13 si] sine C (j 14 parre C ((, 18 dolo uel male C24 ore concilio C( 23 recte Mommsen, recee C.(I 24 municipio co-lonia foro Mommsen ad legem Rubriam 2, 2. 56 , cf. lex Julia munic.u. 84. 85, municipii fores C f( 26 cf. Dig. 50, 16, 2, 4 I( 30 legeMonvmsen , legem C

15

30



147 Prob. Eins.

33 P . D . E . possessio data est34 S . L . . H . A . secundum legem'publicam hoc aere35

H • B.V. P. heres bonorumue possessor36 M . H. E . mihi heres erit

37 II- Q . M . heredemque meum38 E . H• E . exheres esto39 Y - Y. C . uolo uos curare40 t S . N. P . M . S . R . S . [S•] Q . H . sine praesumere sibique

habere41 P . S . T . Q . H . praecipito sumito tibique habeto 042 T . Q . 11. tibique habeto43 0 . 0 . 0 . T . omnia ornamenta, omnia texta44 V - M- M. uestem mundum muliebrem45 T. T . A. A . A . tegulas testas aurum argentum aes46 F. T. C. familiam testamenti causa 547 T . C . testamenti causa.48 L . C- libertatis causa49 M. C. M . M ortis causa manumissa50 Y. R . C . uindicta recte ±neempet51 S. Q . M• M. M . M . M . si quis manumissus rrianumissa mo- 20

ritur52 D. D. D . [M . ] deinde deperit deminutum53 H. COG• herede cognitore54 D. M. 0• donum munus operas55 0. D. M. operas donum munus 556 Q. P. N . M. C . quod pondere numero mensura continetur57 F . P . P . R . forma publica populi Romani58 R• R . P• rebus recte praestari59 F• P. fidei promissor60 P. A. pluuiae arcendae 061 F . E. familiae erciscundae62 F. R. finibus regundis63 V. F . I• uadimonium fieri iubere64 N. C . N. P. nec clam nec precario.

2 L . et legem om. C, addidit Mommsen ex Galo 2, 4 04 11 6 estoMommsen, est. C 11 8 s• N • • M• s• R • in S • p • ontraxit Mommsen I13 ueste munda C 11 17 liberalis Huschke : cf. tamen Paul. 3, 2, 5 it48 M• 3{.] • C 11 49 [libertas] uindicta recte competet Mommsen II20 manumissus Mommsen, manumisit C Il 22 cf. Dig. 5 3, 20, 6 siquid deperiit demnutumue erit delet M ommsen 11 24 cf. Dig.50, 16, 53 pr. 11 25 cf. Dig. 38, 1, 7 § 3. 37 pr. I I opera C 11 26 Q• P•

M.•M• C. C 1 8 cf. Dig. 6, 4, 19. 50, 46, 74, 1 1 2 regnandis C 134 praecari C

40*



Prob. Pomp. A8

65 V. F. V. uim fieri ueto66 F• C• L • fraudationis causa lat i tat67 P. P. V . pupillus pupillaue68 R. P. C. S . D• M . rei publicae causa se dolo malo69 V. I. I. uidebitur in integrum70 R. A. Q. E. I . E. restituas antequam ex iure exeas71 E. C. ex consuetudine72 0. A . Q . omnes ad quos73 0 . F• fenestrae74 Q. M . E . quae mea est75 R. N . rerum nouarum

76 S . . P . Q . A. a si non plus quam +magnus77 S. P . M . Sexti Pedii finedivani

SEXTI POMPONII REGVLA

Et seruitutes diuidi non possunt : nam earum usus itaconexus est, ut qui euro partiatur, naturam eius corrumpat.

De hac regula, quam debemus solis Consuetudinum Bur-digalensium commentariis ab Arnoldo Ferrando publici iurisfactis '(Lugd . ap. Seb. Gryph. 1536. 4) , ipse Ferrandus p. 72haec rettulit : ex libris Pomponii . . . . ex uetust¡ssimis quibus-dam fragmentis carie corrosis, quae nobis dono dedit Iulius

Caesar Scaliger . . . . excepta e bibliotheca Petri Criniti Flo-; rentini: eam ad Pomponii librum singularem regularum per-tinere censuit A. G. Cramer.

S cf. Dig. 42, 4, 7 pr. jj 3 pupillus Moninnsen,puplius C jj 4 resC, cf. Dig. 42, 4, 6, 1 jj dolo Mom msen ,damno C jj 5 uindebitur C,cf. Dig. 4, 6, 26, 9 et Probus 5, 10jj 6 restituas Mommsen,restitutusC, cf. Gai. 4, 464 jj 8 ad quos] ea res pertinet suppl. Huschke I9 ostia fenestrae Huschke jj 10 quaeHuschke,quem C jj 12 magnus]mille aeris Mommsen jj 13 sextii C

5

40





15 0

cum ic codex in media § 4 deficiat, nec sciam, utruminteger sit an fortasse folianonnulla excisa sint. hóc utiqueconstat duas et Graeci et Latini contextus recensiones inter

se diuersas his libris nobis traditas esse, quarum alteram Vsolus, alteram S P Pithoeus repraesentent, et modo hanc

modoillam a Dositheano contextu propius abesse. cum au-tem huius fragmenti editori id agendum esse recte demon-strauerit Carolus Lachmann 1), ut genuinum iureconsulti opusredintegret, in hac editione Latinum contextum pristinumope potissimum utriusque Latini contextus qui traditur re-cuperare studuimus. praeterea Graeci contextus comparationonnullas Latini contextus locutiones peruersas ex prauaGraeci contextus uersione ortas esse docuit : rarius hic eoduxit, ut leuiculas quasdam Latini contextus corruptelas re-centioribus demum librariis deben intellegeremus. in appa-ratu critico componendo codicum V et S lectiones ex Boec-k ingii editione2) repetiuirnus ; Pithoei editionem ipsi contuli-mus, P dedimus ad apographum uiri doctissimi Delisle aB oucherio editum3

). tque Pithoei quidem editionem in ad-

notatione critica non laudauimus nisi ubi ab S recedit. co-dicum VSP autem plenam scripturae discrepantiam enotaui-mus 4) . in § 4 cum tradita lectio nimis ab ea recedat , quamgenuinam iureconsulti fuisse diuinari liceat, pagina in duascolumnas diuisa priore loco traditam lectionem, posteriorecontextum e regione posuimus ita restitutum, ut fere Lach-manni recensionem sequeremur. § 2 et 3 non dedimus nisitraditam lectionem : fieri enim posse negamus, ut ex tam

corruptis mutilisque sententiis genuina operis facies diui-nando recuperetur. atque in reliquis quoque non tam ge-nuinum iureconsulti sermonem quam rem ipsam q. d. a.adsequi nos posse persuasum habemus.

V = Lugduno-Bátauus n. 80 saec. IX uel XS = Lugduno-Batauus n. 6 i (incipit § 2)P = Parisiensis Lat. 6503 saec. X uel XI (incipit § 2, de-

sinit in § 4 p. 452, 8 libertis)Pith. = Pithoei editio a. 4 573 (incipit § 2)

ubi Latinus et Graecus contextus inter se discrepant, illum notisVl uel S l , hunc notis' V g uel S g indicauimus.

1) Versuch über Dositheus. Berlin 1837. 4.2) Dosithei magistri interpretamentorum liber tertius. Bonnae 1832.3) L. c. p. 526 sq.4) Quae in S ad marginem uel supra uersum adscripta sunt, quippe,

quae ad Scaligeri emendationes redeant, non commemorauimus.





Dosith. 2-5 52

ceptum est responsis et summatim solemus haec dicere. lexenim Iulia et Papia ceterae partes iustitiae appellantur.

3 Regulas enim exsequenti mihi ad ea studia necessarium

ante omnia scire. nec enim unius sunt condicionis , sed ua-riae : quae per singula, quae pertinent ad eam enarrat.ionem.referenda sunt per ordinem.

4 mnes enim aut ingenui sunt aut liberti. sed ut magispossint singula declarari , melius uidetur incipere a libertisadferre et primum de Latinis scribere, ne saepius eadern in-terpretari cogamur. primum ergo uideamus , quale est quod 4 odicitur de' eis , qui inter amicos olim manumittebantur, nonesse liberós, sed domini uoluntate in libertate morari et tan-tum seruiendi metu dimitti.

5 ntea [enim] una libertas erat et manumissio fiebat uin-dicta uel testamento uel censu et ciuitas Romana competebat 45

anumissis : quae appellatur iusta 111an.umissio. hi autem.qui domini uoluntate in libertate erant, manebant serui : sed

si manumissores ausi erant in seruitutem denuo eos per uimducere, interueniebat praetor et non patiebatur manumissunl

xat rapeÁrp.rtae TOP) aroxptuatwv xat xecaaAatcuBwa TauTa ?.eYECV V, ex eoenim consenserunt peritum et adsumptus ex responsis ista dicere E :.Tourou yap auvxaTevEUaav epr.etpov xat rapEt?,rmra Ey arocpasYp.atoa (-TOAP) roana XEYEt y SP

2 iulia et papia om. SP 11 iustititiae TU) Stxatw V, iustum (iuste P)Tou $txaeou SP, iusti Pth i 3 necessarium] avaYxacov Ecpavr margo Sb(ex coniectura Scaligeri) 11 4 nec enim sqq.] agi de distinctionibus libe-rorum hominum ex § 4 colligitur 11 5 quae singula pertinentia ad llanonarrationem referenda sunt in ordine SP

D7 aut . . . aut SP, uel . . .

uel V 11 8 singulae S 1, sed ev_aaTa S g (1 declarari om. V 11 uideriV 1, sed Soxer: V y 11 9 adferre et primum om. S f( atinis pwp.atwvS, pwp.atxwv V 1 10 cogamur om. S I Pith 11. 44 dicitur de eis]dicturus eis S I, ?.eYErat autota S g, dicitur eos Pith. 11 de eis . . . manu-mittebantur om. V 11 olim] ueteres r:a natoua S, cf. S g ad u. 42 (rakat) 111 2 liberos e?,euaepoua raÁat S 11 in libertate Pith., in libertatem VS 1, eve?,EUaepta S g 11 43 seruiendi metu S I, seruitutis timoreV l , Tou Sou?.cxoucpol3ou V bSg 11 44 ante enim V, enim antea S 11 et m. fiebat om. S 11manurnissio Lachmann, libertas EkEU$epta V 11 uindicta S, ex uindictisV 11 15 testimonio xara Sta4rxr S, ex testamentor'zata StaIrxr,v V 11in censu codices fl iuitas nata S, administratio ratTECa V 11 compe-tebat Boecking, competat EuvaYot V, competit. auvcc7stat S 1 46 iustalegitima voµtp.oa V, legitima vop.tp.oa S, iusta ac legitima Lachmann 1manumissio Lachmann, libertas EAEU4Epta codices 11 autem Sr S, tamenSE V f f 17 erant S, erant fuerant raav V 11 sed si scripsi, et codices 1118 ausi erant V, audebant S 1 per ad uitn V l 11 19 ducere aYet y S,perducere aYEt y V, redigere Lachmann 11 interueniebat V Pith., inter-ueniebant S 11 praetorom. V 11 patiebatur] permittebat Pith.



153 osith. 5-8

seruire. omnia tarden quasi seruus adquirebat manumissori,uelut si quid stipulabatur uel mancupio accipiebat uel ex qua-cumque causa alia adquisierat, domini hoc faciebat, id estmanumissi omnia bona ad patronum pertinebant.

6 ed nunc habent propriam libertatem qui inter amicos 5manumittuntur , et fiunt Latini Iuniani , quoniam lex Iunia,quae libertatem eis dedit, exaequauit eos Latinis colonariis,qui cum essent cines Romani [liberti] , nomen suum in colo-niam dedissent.

7 n his qui inter amicos manumittuntur uoluntas domini 4o

spectatur : lex enim Iunia eos fieri Latinos iubet, quos domi-nus liberos esse uoluit. quod cum ita sit , debet uoluntatemmanumittendi habere dominus : unde si per uim coactus uerbigratia ab aliquo populo uel a singulis hominibus manumiserit,non ueniet seruus ad libertatem , quia non intellegitur uo- 45luisse qui coactus est.

8 tem ut possit habere seruus libertatem , talis esse de-bet , ut praetor uer proconsule libertatem tueatur : nam et hoc

1 quasi V, tamquam S I 2 uelut Lachmann, uel codices II quistipulabantur V II uel] uel si -r¡ S, om. V II mancupio Lachmann,mancupationi 'zata Ypacpnv V, per scripturam xata YpacQrw S I acce-perat S I uel T S, uel is r V II quacumque causa alia otaaannote ac-ttxa aAAys S, quibuscumque causis aliis otaaorizotat acx-qa aAAna V jj3 id V, hoc S II 4 omnia bona om. S I 4 pertinebat avecxecv_ S con-tra Pith. II 5 qui i. a. manumittuntur S, i. a. manumissi V II 6 iu-liani V l jj lex iuliani vop.oa touAeoa V - II 7 iis S II eos V Pith., om.

S II colanariis V l II 8 cum essent V, tunc erant S II romanoruinS jj liberti V, et S I coloniam V, ciuitatem S : coloniam latinamHuschke II 10 his toutoca S, eis toutoea V ij uoluntatem domini spec-tant 4eAeat aeanotoU axonettac V II . 11 lex enim iulia V, qui S, quaePith. jj ubet eos fieri lat. S II quos S, quo V il 12 quod cum ita sit]hoc tamen cum ita habeant toUto arl (171 om Pith.) outwa eXovtea S Pith.,hoc tamen sic habens tovto ari outwa exov V II debet uoluntatem (rpo-atpeaev V g) inanumittendi (sic Lachmann, manumittentis V) hab. domi-

ernus V, debent proinissuin (sic S l , 7rpoatpeat y S ) manumittentes hab.(hab. dominus S g, u. i. ad 13 coactus) S, debet p,romissum manumittentis

hab. dominus Pithoeus II 13 coactus VS g Pith., dominus coactus S l II14 gratiarum xapcv V II ab aliquo populo V, ab aliquo S : requiritura populo, cf . Dig. 40, 9, 17 pr I a singulis hominibus acp evoa exaatouav4pwntwv V, ab unoquoque hominum u7T0 ttvoa exaatou av4pwnrwv S I j15 ueniet epXetat S, potuerit eAeuaetat V: perueniet Lachmann II 16 estV, manumisit S I 17 item Lachmann, similiter codices Ij seruus om.S II 18 praeceptor atoen-lipa S II uel scripsi, eius uel S, eius si uero V:eius post libertatem collocat Roever 11 libertatem . . . 154,16 ususfructusom. S



Dosith. 8-12 5 4

lege Iunia cautum est. 'sunt autem plures causae , in quibusnon tuetur proconsul libertatem, de quibus procedentes osten-.demus.

9 ed et illud obseruandum, ut is qui manumittitur in bo-.nis manumittentis sit : et ideo si tantum ex iure Quiritium 5sit manumittentis, non erit Latinus : necesse est ergo seruumnon tantum ex iure Quiritium, sed etiam in bonis esse manu-mittentis.

10 ommunis seruus ab uno ex sociis manumissus , ne-que ad libertatem peruenit et alterius domini totus fit seruus 4 oiure adcrescendi. sed inter amicos seruus ab uno ex sociismanumissus utriusque domini seruus manebit : ius enim ad-crescendi in hac manumissione non uersatur. quamuis Pro-culus existimauerit adcréscere eum socio . . . . qua sententiautimur. 5

11 Proprietarius eum seruum, cuius ususfructus ad aliumpertinet, non potest uindicta manumittere obstante usufructu :et si manumiserit eum uindicta, faciet seruum sine domino.sed Latinum

12 eregrinus manumissor seruum non potest ad Latinitatem 20perducere, quia lex Iunia, quae Latinorum genus introduxit,

4 iulia V II cautum Roever, tutatum -tjacpataTac V j( 2 tueatur cpu-Aalt V jj roconsul] praetor uel proconsul Lachmann i( libertatemRoever, manumissionem EAEu4Eptav V I procedentes ostendemus npo-j3EVovTEa EntBEtSoµsv V: requiritur deinceps uidebimus II 4 sed ut aAXaxat V jj ut is Boecking, uti V jj 5 sit om. V ji 9 ab uno ex sociis ma-numissus scripsi, manumissus fit liber st uno EvoaY E v i•rat EAEuaEpoa V11 iure adcrescendi Roever, iure crescente voµou au1o11evou V II 12 utri-usque domini Lachmann, utrique dominabunt WaTEpw xuptEUaouat y V Cius . . . 43 uersatur Huschke, iustum enim non adcrescere in hac manu-missionem in qua uertitur 8txatov Yap ou ( TO Uscr.) 7LpoaaulEaDat Ev Ta U T 7 1T-q EAEUftEpta Ev aTpecpETat V: fortasse seruatur pro uersatur restituen-dum est jj 43 quamuis . . 45 utimur Lachmann, sed quam proculusaestimauerit próbauerit adcrescere cum sotio qua sententia utimur EL,ca. npoxou).oa 8oxtµaaat irpoaapetv ii.ETa xotvwvwv ou vwµri xpwN .EftaV II 46 uius V l jj usus et fructus V j inde ab ad alium redit S !4 7 pertinere S indicta S, ex uindictas V jj bstante usufructuEntaxEcpouala xpnaRauv x apnou S, obstantis usus et fructu E7rtaitoToUama

xpriaewa xat zapnou V :• fortasse fuerit constante jj 18 uindicta S, exuindicta V ji ine . . . 20 seruum o1ra V jj 9 sed latinutn] re-quiruntur fere talia sed finito usufructu ex lege Iunia latinus fit {I20 manumittens codices j j ad atinum perducere ;rpoa .XaT tvov a7E ty V ,latinum facere pwµatxov irom áat S I 24 quia ET.Et V, quoniam EnEtBn

V jj quae ota Studemund) S, qui wa V II genus uix scrip-

serit iureconsultus jj induxit S





Dosith. 45 -1 56

enim, guando epistula scribitur, adhiberi auctoritatem tu-toris : euius sententia et constitutione principali confirmata est.

16 eruum pignori datum ciuem Romanum facere debitor

non potest , nisi si forte soluendo non sit : obstat enim liber-tati lex Aelia Sentia , quae uetat seruum fraudandorum ere- 5

ditorum causa manumissum ciuem Romanum fieri, sed La-tinum

7 t qui censu manumittitur, si triginta annos habeat, ci-uitatem Romanam nanciscitur. census autem Romae agi so-let et peracto censu Iustrum conditur : est autem lustrum quin- 4 oquennale tempus, quo Roma lustratur. sed debet hic seruusex iure Quiritium manumissoris esse , ut ciuis Romanus fiat.magna autem dissensio est inter peritos, utrum eo temporeuires accipiant omnia, quo in censu aguntur, an eo temporequo lustrum conditur. sunt enim qui existimant non alias 15uires accipere quae in censu aguntur, nisi haec dies segun-

1 guando] quo V 1 altero loco II adhibere auctoritate V I lteroloco jj 2 constitutio V (j principali Huschke, imperatoria (-riae VI)

•auToxpaTopxrl codices (( confirmata V Pith., confirmaturn S (I 3 ser-uum S, si seruumpigneri S I romanorum 1 -1 altero loco jj de-bitor facere S I contra Pith. jj 4 post potest fére cum Dernburgio supplen-dum uidetur generali hypotheca obligatum potest jj si om. V altero loco 1forte om. V gS II soluendo Pithoeus, soluendum npoa a,.o8oaty S, ad red-dendum (cred. V altero loco) n poa anosoacv T' jj enim om. V jj libertateV I altero loco II 5 alia sententia V 1 j quae om. V II uetat S, prohibet

F • CV fraud. cred.] foeneratorirm S, creditorum T', foeneratorum Pith.

in margine adnotans óavtaTwv 8txa F • c• id est fraudandorum creditorumut in 1. 8. D. qui et a quib. ma. jj 6 sed latinum] desiderantur fere ta-lia fore debito soluto non ambigitur jj 8 et non habere quo se referatconsentaneum est : fieri tamen potest, ut interciderit ea pars, qua de mano-rnissione uindicta ageretur II in censum codices (j manumittitur T' Pith.,manumittuntur S I ciuitate romana pascitur (pot.it.ur in margine pro-ponunt S et Pithoeus) S, ciuitatem (administrationem altero loco} roma-norum possidet V jj 9 autem V, tamen S (( omae S, in roma V alteroloco, apud romam V altero loco II 10 et peracto censu lustrum scripsi,in (in om. Pith.) census autem lustro Ttraca µevTOt (hl Pith.) xa4apµw SPith., uel census lustro rl arcoTtµvta xaaap F,.w V j 11 quo roma Pith.,qui roma tw pwµl V, quorum w pwu/1 S jj ustratur S, purgatur V 11sed . . . 12 fiat ante 9 census recte transposuit Boecking 4 2 quiria-tium V I jj manumissoris Lachmann, manumittentis EXEU4EpouvTOa S,

manumissio ekEthEpta Vjj post fiat in V iterantur p. 4 55, 17 scribitur. . . 456, 10 conditur (j fiat Y fieri possit Sj( 3 autem Y, LamenS jj est om. S jj peritos V, prudentes S jj eo S, hoc V jj 44 acci-piunt V jj quo in censu aguntur scripsi, in quo census codces j j neo Pith., aut in eo codices jj 45 in quo codices II sunt . . . p. 4 57 ,

conditur om. S I 16 haec dies sequatur quo aurr) nµEpa axoAou$rae OT E

(= secuta sit cum) V



1 57 osith. Papin.

tur, qua lustrum conditur : existimant enim censum deseen-dere ad diem lustri , non lustrum recurrere ad diem census.

quod ideo quaesitum est, quoniam omnia quae in censu agunturlustro confirmantur. sed in urbe Roma tantum censum aginotum est : in prouinciis autem magis professionibus utuntur. 5

PA P IN I A N I FR A G M E N T V MPapiniani lib. I responsorum [I de pactis inter uirum et

uxorem] . inter uirum et uxorem pacta non solum uerbis,sed et uoluntate contrahentium constituuntur, ut . neuter con-iugum fiat locupletior.

Hoc Papiniani fragmentum finem facit legis RomanaeWisigothorum : rubricam I de pactis etc. a Wisigothís ad-iectam esse putem.

VLPIANI INSTITVTIONVM FRAGMENTA VINDOBONENSIAVlpiani Institutionum fragmentis, quae in Collatione et in

Iustiniani Digestis Instit,utionibusque extant, almo 1835 laci-niae quaedarn ab Endlichero in bibliotheca caesarea Vindobo-nensi repertae accesserunt, quae hodie in eadem bibliothecasub signo Cod. Lat. 1 adseruantur. primum enim in his laci-niis duorum foliorum inter se cohaerentium pars inferior ex-tat in tres schedulas dissecta, quae praeter margines octonosuersus ultimos quattuor paginarum exhibet. haec duo foliaohm non continuo ita olim se excepisse, ut intimum fasciculipar foliorum efficerent, quarta lacinia eiusdem codicis osten-dit, quae olím alterius ex duobus illis foliis partem superio-rem efficiebat : qua lacinia etsi seruati non sunt nisi primus'i'olü recti itemque primus folii auersi uersus, Lamen ea quaein ipso paginae secundae exitu leguntur, eis non continuariapparet, quae in primo tertiae paginae uersu (nobis frag-

mento III) leguntur. itaque si integrum codicem quaternio-

2 recurrere Lachmann, decurrere codices quod ideo o Sta-muto V, propterea !ta TOUTO' S 11 quoniam V, quia S I quae orra.codices n censum T-g a7roTtµr iata V, censu T19 ccroTeµriaet S inurbem romanorum V, in ciuitate romana S 1 agei V 11 5 notum V,declaratum S 1 prouintia V l II professiones V1

9 ex codices plerique, om. alii

14



Vlp. inst. 58

nibus, quae u.ulgaris codicum antiquiorum forma est, com-positum fuisse sumitur et simul eius rei ratio habetur , quodquaternionis signum in marginibus infimis nullum extat, haec

duo folia olim secundum aut tertium quaternionis foliorumpar effecisse et inter ea aut IVaut II folia intercessisse satis

: probáb,iliter conicitur. praeterea singulas paginasfere XXIVad XXVIII uersus complexas esse ex ambitu uersuum qui.extant colligi potest.

Haec autem fragmenta Institutionibus Vlpiani attribuunttamDg. 43, 26, 4 , in quibus initium fragmenti I redit,quam quinta membranae alicuius lacinia Vindobonensis, quaemarginem superiorem unius folü cum superscriptione payi-

narum seruauit : in cuius pagina recta legitur LIB. I •, inauersa VLP• INST•. illud tamen dici nequit, utrum hic margoad alterutrum eorum foliorum, quorum partes inferiores e x -tant, an ad aliud nescio quod eiusdem codicis folium pert,i-nuerit. inde igitur, quod in hac inscriptione liber primuscommemoratur, nu]lo modo euincitur fragmenta III —Vadprimum Institutionum librum pertinuisse. prius autem fo-lium ad librum I pertinere e Digestis patet. potest sane fieri,

ut inter primum et secundum folium primi Institutionum li-bri finis et initium secundi intercesserit.

Extat denique sexta eiusdem codicis schedula et ipsaex alicuius folii margine superiore resecta, in qua paucaeprimorum utriusque paginae uersuum litterae conspiciuntur,et in recta quidem pagina hae : IIsua n auersahae : *d(?)ern

Scripturam codicis uel quinto uel sexto saeculo p.Chr. n. attribuas. fragmenta delineata et ampliore commen-tarjo illustrata a me sunt in libro cui inscribitur KritischeVersuche (Berlin 1870) p. 140 sqq.

I

Precarium est, quod precibus petenti utendum concedi-tur tam diu, quamdiu is qui concessit patitur. quod genusliberalitatis ex iure gentium descendit. et distat a donatione

eo , quod qui donat sic dat, ne recipiat: at qui -precario con-

5ceda, sic dat quasi tuno recepturr[s, cum sibi libuerit pre-carium soluere. et est simile commodato : nam et qui com-

2 — p. 459, 4 casque ad sed ut el ut e Dig. 43, 26, 1 suppleta sunt



159 iro. inst.

modat rem, sic commodat, ut non faciat rem accipientis, sedut ei utii re commodata permittat.

Locatum quoque et conductum ius gentium induxit.nam ex quo coepimus possessiones proprias et res habere,et locandi ius nancti sumas et conducendi res alienas : et is 5qui conduxit iure gentiuln tenetur ad mercedem exsoluendam

II

reddis quae accepisti, sed allana pecuniam eiusdem quanti-tatis. mutuae .autem dari possunt res non aliae , quam quaepondere numero mensura continentur. o

Depositi quoque utilitatem ius gentium perdidit, ut quiscustodiendam rem suam animalem uel 11

III

comliparatum est interdictum uelut cui iniltium est

IV 5

lquae d*-›~****************1 adipiscendae guara recipe-randae possessionis, qualia sunt interdicta QVEM FYNDVRI etQVAM HEREDITATEM. nam si fundum uel hereditatem ah aliquopetam nec lis defendatur , cogitur ad me transferre posses-sionem , siue numquam possedi siue ante posse1di , deinde 2óamisi possessioneml

v^ ut per f órrnulam arbitrariam explicantur aut per

sponsionem , prohibitoria uero semper per sponsionem expli-cantur : restitutorio uel exhibitorio interdicto reddito si qui- 25dem arbitrum postulauerit is cum quo agitur, formulam ac-cipit arbitrariam, per quam arbiter 11

6 exsoluendam Rudorff 11 8 ante reddis swpple non eadem num-morum corpora 16 quae d] tertia líttera uel e uel c uel 1 est, quartauel d uel c uel e uel o : sententiam collatis Dig. 43, 1, 2, 3 fin. sic resti-

tuere possis sunt et alia quaedam interdicta duplicia tam adipiscendae ij19 defendat C I post cogitur in C signum — extat, quod ni fallor adscholium margini hodie abscisso adscriptum remittit 24 semper pro-hibitoria uero C, emendauit Rudorff collato Gaio 4, 144il 27 sententiamcoilato Gaio 4, 162. 163 fere cum Huschkio sic expleo : nisi arbitratu suore stituatur uel exhibeatur, quanti ea res est condemnare iubetur



Vlp. Paul. f i0

Boethius in Topica 3 4 (Baiter p. 299) ex Vipiani In-stitutionibus non ad uerba, sed magis in modum argumentihaec rettulit :

Tribus enim modis uxor habebatur , usu farreo coemp-tione. sed confarreatio solis pontificibus conueniebat. quaeautem in manum per coemptionem conuenerant, eae matres-familias uocabantur : quae uero usu uel farreo, minime.coemptio uero certis sollemnitatibus peragebatur , et sese incoemendo inuicem interrogabant : uir ita , an sibi muliermaterfamilias esse uellet? illa respondebat itelle : item mu-

lier interrogabat, an uir sibi paterfamilias esse uellet? illerespondebat uelle. itaque mulier uiri conueniebat in manum,et uocabantur hae nuptiae per coemptionem , et erat muliermaterfamilias uiro loco filiae. quam sollemnitatem in suisinstitutis Vlpianus exponit.

Spicilegium Solesmense ed. Pitra I p. 281 inter Pacati

excerpta hunc locum aliunde non notum1)

exhibet :Vlpianus libro 2) d edictum sexto qui pro aliis ne postu-

ent titulo sexto sic refert : Inuenimus apud ueteres mulierisappellatione etiam uirgines 3) ontineri.

PAV L I F R A G ME N T V M

aulus institutorum libro secundo titulo de dotibus. Sidiuortium est matrimonia et hoc sine culpa mulieris factumest, dos integra repetetur. quod si culpa mulieris factum estdiuortium, in singulos liberos sexta pars dotis a marito reti-netur usque ad mediam partem dumtaxat dotis.

Hoc Pauli fragmentum in Boethii commentario ad Top.2, 4, 19 (Orelli p. 303) seruatum est.

1) f. Dig. 50, 46, 13 pr. et Boecicing 1'Ppiarii fragmenta ed. 4 772) iber C 3) ulleres a. e. uirginis C



161 odest.

MODESTINI FRAGMENTA DVO

Fragmentum quod sequitur Petrus Pithoeus, cui solieius notitiam debemus, in 'codice nescio quo patris suiuenerát : cf. Fragmenta quaedam Papiniani etc. ex bibliothecaP. Pithoei, Lutetiae 4 5'73 p. 5 4 et 1 4 4.

Modestinus regularum lib. III sub titulo de bonis liber-torum et de testamentis. Cum in testamento dies et consulesadiecti non sunt, non nocet, quominus ualeat testamentum.

Inter eum qui in insulam relegatur et eum qui depor-tatur magna est differentia, ut ait Herennius: primo quia re- 5

legatum bona sequuntur, nisi fuerint sententia adempta, de-portatum non sequuntur, nisi palam ei fuerint concessa : itafit, ut relegato mentionem bonorum in sententia non haberiprosit, deportato noceat. item distant etiajn in loci qualitate,

quod cum relegato quidem humanius transigitur , deportatis 10itero hae solent insulae adsignari, quae sunt asperrimae quae-que sunt paulo minus summo supplicio comparandae.

Hoc fragmentum ex Isidori Differentiis (ed. Areuali Vp. 26 § 200) haustum Modestino egregia coniectura Casp.Barthius (Aduersariorum lib. 39 cap. 1 4 p. 1 783) uindicauit:qui cum in antiguo Isidori codice uerba ut ait orenius prio-ribus Isidori editionibus ignota inuenisset, in nomine cor-rupto Herennium latere intellexit. alii eum secuti hoc frag-mentum libris differentiarum Herennii Modestini et collatisquidem Dig. 48, 19, 22 primo earum libro adscripserunt.contextum ad Areuali (A) et Barthii (B) editiones restituimus.

4 relegatus est et B II dífferentia est. A II ut ait orenius B, om.A 11 quia B, quod alias qui A Ir 6 sententia adempta A, adempta aliomodo B II 8 ut A, in B -1 in sententia A, om. B on haberi prositL achmann, haberi non prosit A n on homini possit B II 9 etiam B, etA 0 quidem A, om. B 4 hae B, om. A II sunt A, orn. B

41



162

FRAGMENTA DE IVRE FISCI

Fragmenta Veronae in bibliotheca capitulari adseruata,

quae propter argumentum hodie de jure fisci dicuntur, etside titulo et de auctore libri, cuius ea olim partem effecerint,certum indicium extat nullum , probabiliter propter argu-mentum iuridicum et propter sermonis formam ad saeculumII extremum uel III p. Chr. n. referuntur, si id tempus ex-cipias, quo imperante Caracalla ius patrum in caducis uindi-candis (quod in § 3 agnoscitur) non uigebat (Vlp. 4 7, 2, cf.Dio Cass. 78, 12 Capitolin. in Macrino 4 3) 1j .

Fragmenta ipsa, quae primum una cual Gai Institutio-nibus a. 4 820 publici iuris facta sunt, duobus foliis con-stant, quae olim codici rescripto Hieronymiano, cuius scrip-tura antigua Gaium continet, tegumenti loco uidentur prae-missa fuisse. quod quo commodius fieret, bibliopega haecfolia ita amputauit, ut margines superiores et exteriores cumparte scripturae recideret. neque hanc labem solam foliailla contraxerunt, sed sensim pedetemptimque usu lacerataest dextera pars utriusque folii summi et praeterea foraminaet rimae in mediis membranis ortae scripturae particulasabstulerunt. eo tempore quo folia innotuerunt, margines in-teriores duorum foliorum glutine compactae fuere : mernbra-nae autem ipsae num primitus ita inter se cohaeserint, utunum par foliorum efficerent, eundemque ordinem habue-rint, quo postea conglutinata et hoc saeculo edita sunt, dicinon potest : certe neutrius folii initio alterius partem ex-tremam continuari manifestum est. singulae paginae biniscolumnis exaratae sunt. quot autem uersus in uniuscuiusquepaginae fronte recisi sint, non constat. unius certe uersusmaximam partem recisi uestigia in altero folio apparent supraprimae et quartae columnae uersiculos primos eos qui hodietoti legi possunt, ut constet singulas paginas uel colúmnasXiLVminimum uersus complexas esse. praeterea cum ex ambituscripturae quae hodie extat formam codicis integri quadra-tam magis quam oblongam fuisse probabile sit, non amplius

quam binos uel ternos uersus abscisos esse conicias, cumpraesertim ea, quae in tertia folii secundi columna extremaleguntur, licet non continuentur eis quae in eiusdem folii

1) luribus de auctore fragmentorum disputauerunt Boecking etHuschke in praefationibus editionum ab ipsis curatarum.



vi r rF_ , . .

— 63 e iure fisci

columnae quartae initio leguntur, .eiusdem tamen periodiesse uideantur.

Scriptura codicis fere ad Y—VIIsaeculum pertinet.imaginem foliorum exhibet editio mea, cui titulus est: Frag-

mentum de iure fisci ed. P. Krueger. Lipsiae 1868.

FOLI V11I 1

1 1**n***t capere poss**. Heredi eius qui capere non pote-rat deferendi potestas concessa non est, nisi si ostendi possiteius uoluntatis decessisse defunctum, ut deferre se uellet.Antequam quis ab alio deferatur, ipse se deferre debet : aliassero ad auxilium delationis confugit. quod si per errorem se 5

3 detulerit, nihil ei officit inconsiderata diligentia. Ius patrumnon minuitur, si se is deferat, qui solidum id quod relictumest capere non potest. sane si post diem centensimum patres

^ caducum uindicent, omnino fisco locus non est. Si se is de-, erierunt fere 3' uersiculi4•ferat, cui tacil^ ***consid* 40

** ceterum tam personamu ***** eius rei **** nister

uero f * quadruplum ** I * nomen sequi fis ****tet.5 Bona eorum qui cum fisco contrahunt acuaria uelut

pignoris iure fisco obligantur, non solum ea quae habent, sed 156 et ea quae postea habituri sunt. Edicto diui Traiani cauetur,

ne qui prouincialium cum seruis fiscalibus contrahant nisiadsignante procuratore : quod factum dupli damno uel reli-quorum exsolutione pensatur. et ideo qui cum 11

erierunt fere 3" uersiculi m ^ llS20ido***1 contra amo**que 1 aglrncontrax— non in cu *u* tamen eorum ** ** uere

4 **n***t] **inquat C?I) eius qui bis C a I 2 non Savigny,om. C II 3 defunctum Goeschen, de**** uel de***** C ¡j uelletHuschke, u— C II 4 derferre debet alialias Ca II 5 confun;it C II per

ererrorem C Il 9 fiscus Ca II 40 cui tacitum fideicommissum suppl.Goeschen II ***] * me (uel e uel c uel ē ) C? II 42 minister uero fraudistemptat Mommsen II 13 nomen] nom. (i. e. nomen uel nomine) C 114 lege uicesimaria (pro uacuaria) Boecking (j 15 pignoris et obliganturr estituit Heise !I habet Ca II 16 et Huschke, am. CII quae postea bisCa u 18 factum] sic uel factum * C: fortasse quod contra factum estse r. (similiter Huschke) II 19 exsolutione Lachmann, eius solutione C IIpro pensatur (sic Goeschen) possis etiam pulsatur restituere p 24 ido—ne* ? (i 22 contrax] contra ax Ca I **uere] causre ?

44*



De iure fisci 64

cogitur na * *** c tu ad eum lo*1 **io peruenit ht **1** Cae-saris ab administratione rerum suarum itemque communiumrerum commercio non prohibentur : adeo et stipulari ab hiset emere donatumue accipere possumus, nisi cum in fraudem

7 portionis Caesaris fiat. Qui mutuam pecuniam contra inter- 5dictum dispensatori uicarioue eius crediderit

erierunt fere 2 uersiculi n poenam l—8 nitur, quia quod 1 credidit non amisit. Qui contra

edictum diui Augusti rem litigiosam a non possidente compa-rauit, praeterquam quod emptio nullius momenti est, poenam 4 0

quinquaginta sestertiorum fisco repraesentare compellitur.res autem litigiosa uidetur , de qua lis apud suum iudicemdelata est. sed hoc in prouincialibus fundis praua usurpa-

9 tione optinuit. Absentes fugitiuos uenum dari aut comparariamplissimus ordo prohibuit denuntiata in emptorem uendi- storemque poena sestertiorum quinquaginta, quae hodie fiscouindilicatur.

FOLI VM II

10 11 lexcepto castrensi peculio bona sua conferre debebunt. Cae-sare a liberto suo ex asse herede instituto filia iure ad semis- 9 0sem uocatur : cum extraneis uero instituto filia ex semisse ex-traneis, non etiam Caesari adcrescit. quod si plus semisse Cae-

12 sar accepit, in id quod plus est etiam Caesari adcrescit. Liber-tae Caesaris tam manumissione quam beneficio coniunctioniseffectae si testatae decedant, dimidium , si intestatae , totum 25fisco uindicatur. sane patris et patroni ignorantis ius non

13 minuitur. Ancilla Caesaris quae quinque liberos habuerit,in nuil ere 3 uersiculi perierunt *n

aes *orem ** milibus s

c] = causa 2 *io] **ior C a (in Codicis imagine , quod impri-

mendum curaui , casu excidit punctum deletorium supra r)hereditas ? upra e in caesaris incertum aliquid scriptum est: Huschkeante caesaris supplet serui prouocans ad Vlp. 20, 16 sipulari Ca6 credit C a 8 úpplementum dupli conuenitur ad ambitum lacunaenon quadrat j) § 8 in C praecedit uersus a scriptura hodie uacuus, nisiquod in fronte numerum XXVI exhibet : quem rubricae alicui excipiendaedestinatum fuisse uerisimile est 11 10 quod om. C II 14 g 9 in C uersusscriptura uacuus praemittitur, in cuius frente legitur numeras [XXV]II :cf. ad p. 4 63, 27 II 2 1 uocatur] **cat C xtranei C iliam exsemissem extranei C 2E etiam] et C II 24 tam manumissionis be-neficio quarn coniunctione scr.: de coniunctione cf. Cod. Theod. 4,1 , 3 it29 ** mílibus] *x milib. C?



De iure fisci

***edan *um *tna dicantur- ^-- ausa fisco ae p* * non possunt^ q

n* * ***** en***uato contra ***n** 1 inter se fisco stipulan-

l ur. Eorum bonorum , quae ad fiscum pertinere dicuntur, sicontrouersia moueatur, ante sententiam nec obsignari nec de- 5

scribi aut incorporari possunt. idem seruatur et cum a sen-15 tentia prouocatio interponitur. Pro his bonis, quae fiscus in-

quietat, manus opponere nemo quidem prohibe(Jturur]

s** j ian* I ellunt ^ o

16o*i**r ā I ** um offi-

cium * ** ** * f scum , a quo salarium acceperunt , nisi in suaparentum filiorum pupillorumue suorum causa , libertorumetiam, adesse prohibentur : et si adfuerint , infamia plectun-tur. sane hoc principali beneficio impetrare non prohibentur. 15

17 Fisci aduocati, quibus ad tempus officium mandatum est,quia salarium non accipiunt , contra fiscum adesse non pro-

18 hibentur. Capite legis censoriae cauetur , ut non tantum,cum quid 11 prae-statur , cuius rei omissa .professio commisso intra quinquen- 2o

-1 t-0 nium locumfacit. Earum rerum nomine , quae per fraudemfiscoablatae sunt uel professioni subtractae, quodruplum fisco

19 dependitur, alias duplum. A debitore fisci in fraudem dataslibertates retrahi placuit. sane ipsum ita emere, ut manu-mittat, aut fideicommissam libertatem pr ā estare non est pro- 25

20 hibitum. Ab eo, qui reus criminis postulatus aduersam sen-tentiam meruit, tempore reatus quocumque modo alienata

21 a fisco cum quadruplis fructibus reuocantur. Fideiussoremeius, qui cum dispensatore contraxit, ip (l

3 n****** .*] nar (uel p uel b pro r) **** per (uel quam pro per) C? IIen**ivato uel en**uuato C II 5 sententiam] sam C » obsignari] ob-sign*na** C 8 opponere] optinere C 1 0 rian*] riant uel riani(caesariani ?) C II pellunt magis quanL pelluntur C II 11 ioci**r ā autiogi**r ā C *] ci C? )I initium § 16 sic restituo : fisci aduocaiti etiam(etiam omiserit C) post depositum officium conitra fiscum: cf. Dig. 3, 1,10 pr. Cod. 2, 7, 22 § 4 . 24 § 1 9 ante praestatur utrum duo anunus solus uel etiam plures quam duo uersiculi perierint , nescitur20 professio] professio intra C acommsso intra q. 1 faci t reStituitM ommsen 2 ablata C H subtracta C 3 defenditur C II ad § 19cf . Pauti sententiam 5, 42, 4 d ere consonam II 25 praestare Huschke,praestet C

1 65





167 e gradibus

gradu sunt etiam patrui amitae auunculi materterae filii.7 Quinto gradu sunt supra atauus atauia , infra adnepos ad-

neptis : ex transuerso fratris et sororis pronepos proneptis :propatruus proamita, id est proaui frater et soror : proauun-culus promatertera , id est proauiae frater et soror: conso- 5brini filius filia : item propius sobrinus sobrina , id est patrui

8 magni amitae magnae auunculi magni materterae magnaefilii filiae. Sexto gradu sunt supra tritauus tritauia, infra tri-nepos trineptis: ex transuerso fratris et sororis abnepos ab-neptis : abpatruus abamita , id est abaui frater et soror : ab- o

auunculus abmatertera , id est abauiae frater et soror: itemconsobrini nepos neptisque : item propatrui proamitae pro-auunculi promaterterae filii filiae : item sobrini sobrinae, idest qui quaeue ex duobus consobrinis progenerantur.

1 etiam Huschke, enim codices II 2 abnepos abneptis Monac. 7945 proma" tera Monac. 40291 roauiae] proaui et Monac. 1 0294 el

794 oror et frater codices " 6 filia] et filia Monac. 794 0 ab-auunculus . . . 11 soror Huschke, neptisque codices 4 generan turMonac. 794



Nnrus quaein manu filii

est

Pronnrnsquaein mannnepotis est

V xor quaein mann niri ONSANGVINEIest

Adnepos qniSVNT QVOQVE INTER ex potestate

non exiit

ITEAi II SVNT INTERTrinepos quiex potestate

non exiit

— 68

STEMMA AGNATIONIS

Stemma agnationis, quod sequens tabula exhibet, editum pri-mum a Cuiacio in Obseruationibus 6, 40 , teste Haenelio (Lex Ron'.

Wisig. p. 456 a) extat in codicibus Legis Romanae WisigothorumParisierisibus 4410 et 4412, Vaticano reg. 1023, Leidensi 4 4 4.

Tritanus Patrunsmaximns

Atauus PmaiorsPatrni

maiorisfilius

Abanus Patruus

magnus

Patruimagnifiliu

Patruimagninepos

Proanns P atrnus Patrnifilius

Patrninepos

Patruipronepos

Auras Frater Fratrisfilins

Fratrisnepos

Fratris ratrispronepos bnepos

LEGE HEREDITATES Pater QVEMADMODVM REDEANT

Filia quaeVNT INTER SE n potestateest

eptis qnaeNTER SE CONSANGVINEI in potestate

est ;

ProneptisVNT INTER SE uae in po-

testate est

Abneptisquae in po-testate est

Abnnrusquaein mannpronepotisest

HI QVOQVE SVNT

ITEM CONSANGVINEI

ET HI INTER

EGO

Filias qniex potestatenon exiit

Nepos quiex potestate

non exiit

Proneposqni ex po-

testate nonexiit

es p testáte SVNT CONSANGVINEInon exiit

Adneptisqnae in po-testate est

Adnurnsquaein manu

abnepotise st

Trinurusquaein mana

adnepotisest

SE CONSANGVINEI

SE CONSANGVINEITrineptis

quae in po-testate est

c



IN DEXpag.

Vlpiani liber singularis regularum

Iulii Pauli libri quinque sententiarum 9Valerii Probi de notis iuris fragmenta 4i

Sexti Pomponii regula 48Fragmentum regularum incerti auctoris interpretamentis Dosithei

insertum 49

Documents

Ulpiani Liber Singularis Regularum 1878