UNIVERSIDADE DE LISBOAFACULDADE DE CIENCIAS

DEPARTAMENTO DE INFORMATICA

TITULO DO TRABALHO EM MAIUSCULAS

MESTRADO EM ENGENHARIA INFORMATICAEspecializacao em Arquitectura, Sistemas e Redes de Computadores

Nome Completo do Aluno

Dissertacao orientada por:Prof. Doutor Nome Completo do Orientador

2016

Agradecimentos

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibheuismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad mi-nim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex eacommodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit essemolestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsanet iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore tefeugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil im-perdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritateminsitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstrave-runt lectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augueduis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non ha-bent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationesdemonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

i

Dedicatoria.

Resumo

Os documentos escritos em Portugues devem ter um resumo em Portugues e um re-sumo noutra lıngua comunitaria que contenham ate 300 palavras cada. Quando o con-selho cientıfico autorizar a apresentacao do trabalho final escrito em lıngua estrangeira,este deve ser acompanhado de um resumo adicional em Portugues de, pelo menos, 1200palavras.

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibheuismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad mi-nim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex eacommodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit essemolestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsanet iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore tefeugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil im-perdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritateminsitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstrave-runt lectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augueduis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non ha-bent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationesdemonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

Palavras-chave: cerca de 5 palavras-chave

v

Abstract

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibheuismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minimveniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea com-modo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit esse mo-lestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsan et iustoodio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te feugaitnulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil imperdietdoming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritatem insi-tam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstraveruntlectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augueduis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi nonhabent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investiga-tiones demonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

Keywords: about 5 keywords (in English)

vii

Conteudo

Lista de Figuras xi

Lista de Tabelas xiii

1 Introducao 11.1 Motivacao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.2 Objectivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31.3 Contribuicoes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41.4 Estrutura do documento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2 Trabalho relacionado 7

3 Analise 9

4 Desenho 11

5 Implementacao 13

6 Resultados 15

7 Conclusao 17

Abreviaturas 19

Bibliografia 19

Indice 20

ix

Lista de Figuras

xi

Lista de Tabelas

xiii

Capıtulo 1

Introducao

O relatorio final devera ter, em geral, entre 50 e 90 paginas (sem considerar anexos). Oseu conteudo deve realcar o trabalho realizado pelo aluno e a sua contribuicao concretano trabalho. Por exemplo, se o trabalho consiste no desenvolvimento de varios modulosa serem integrados num sistema mais global, o aluno devera preocupar-se em descrever aparte que desenvolveu, como desenvolveu, que ferramentas usou, que alternativas pode-riam existir, etc., em vez de efectuar uma descricao exaustiva das funcionalidades de todoo sistema.

O numero de capıtulos no relatorio final nao e rıgido. No entanto, recomenda-se quesejam adoptados os seguintes princıpios para a organizacao do relatorio:

1. Um capıtulo introdutorio no qual se apresentam o contexto do trabalho, se resumeo trabalho desenvolvido, se identificam as contribuicoes deste e se apresenta a es-trutura do proprio relatorio. Devera tambem ser mencionado sucintamente o enqua-dramento institucional em que o trabalho decorreu.

2. Um capıtulo no qual se apresentam em pormenor os objectivos do trabalho, ocontexto subjacente, a metodologia utilizada no seu desenvolvimento bem comoo planeamento efectuado para o concretizar. Deve tambem ser apresentada umaconfrontacao com o plano de trabalho inicial analisando as razoes de eventuais des-vios ocorridos.

3. Um capıtulo onde e descrito o trabalho realizado. Este e um dos capıtulos fun-damentais do relatorio. Apresenta concretamente o que se fez de facto e as fer-ramentas usadas. De notar que e importante que fique claro qual a contribuicaoconcreta do trabalho, sobretudo em casos de trabalho em equipa. Neste capıtulopoderao ser inseridas questoes relevantes da area de estudo em que o trabalho seintegra, assim como o possıvel enquadramento num trabalho mais amplo. Eventu-almente, e em funcao do ambito e dimensao do trabalho, este capıtulo podera sersubstituıdo por um conjunto de outros capıtulos, que englobem em si o trabalho

1

Capıtulo 1. Introducao 2

relacionado, a analise do problema, o desenho da solucao, a implementacao dasolucao e a avaliacao desta.

4. Um capıtulo no qual sao apresentadas as conclusoes. Para alem de um sumariodo trabalho realizado, deve ser feito um comentario crıtico e serem apresentadaspossibilidades de trabalho futuro referindo o que falta fazer e o que podera sermelhorado.

5. Um capıtulo com a bibliografia - lista de documentos usados e outras referenciasconsideradas relevantes.

6. Um conjunto de capıtulos com os anexos. Quaisquer listagens, informacao con-fidencial ou outras descricoes muito pormenorizadas nao devem ser integradas nocorpo principal do relatorio. Se houver necessidade de as apresentar, sugere-se asua introducao em anexos ou em documentos separados. Os anexos suplementamo relatorio e como tal devem ser referidos no corpo principal do relatorio, descre-vendo o tipo de informacao que se detalha em anexo.

Quando concluir a sua Dissertacao, ou Relatorio Final, o aluno devera entregar, noGabinete de Estudos Pos-Graduados da FCUL, o seguinte:

• Requerimento de admissao a provas de Mestrado (ver seccao 4.2 do Guia de PEI);

• 7 exemplares da Dissertacao, ou Relatorio Final, (encadernados de forma a que sejapossıvel escrever na lombada - nao utilizar argolas);

• 7 Curricula Vitae;

• 3 CDs com a Dissertacao, ou Relatorio Final, gravado em formato PDF;

• Parecer do orientador do DI sobre a Dissertacao, ou Relatorio Final, (ver seccao 4.2do Guia de PEI).

O aluno devera tambem submeter a versao final, em formato PDF, da Dissertacao,ou Relatorio Final, atraves do PEIpal. Este documento nao devera, em condicoes nor-mais, exceder os 5MiB (se isso acontecer entao deve ser revista a qualidade das imagensevitando a inclusao de bitmaps).

Se houver fundamentacao adequada, os relatorios de trabalho poderao ser escritosem Ingles. Para isso o aluno devera entregar no Gabinete de Estudos Pos-Graduados daFCUL:

• Um pedido dirigido ao Presidente do Conselho Cientıfico da FCUL, fundamentandoa necessidade da escrita do relatorio em Ingles (ver seccao 4.2 do Guia de PEI);

Capıtulo 1. Introducao 3

• Um parecer do orientador indicando que concorda com o pedido do aluno e, even-tualmente, apresentando argumentos adicionais (ver seccao 4.2 do Guia de PEI).

Tendo sido aceite a escrita em Ingles do relatorio de trabalho, este devera conter umresumo adicional em Portugues de, pelo menos, 1200 palavras.

1.1 Motivacao

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euis-mod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minimveniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea com-modo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit essemolestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsanet iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore tefeugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil im-perdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritateminsitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstrave-runt lectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augueduis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non ha-bent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationesdemonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

1.2 Objectivos

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euis-mod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minimveniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea com-modo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit essemolestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsanet iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore te

Capıtulo 1. Introducao 4

feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil im-perdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritateminsitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstrave-runt lectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augueduis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non ha-bent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationesdemonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

1.3 Contribuicoes

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, sed diam nonummy nibh euis-mod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat. Ut wisi enim ad minimveniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortis nisl ut aliquip ex ea com-modo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit in vulputate velit essemolestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at vero eros et accumsanet iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue duis dolore tefeugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend option congue nihil im-perdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non habent claritateminsitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationes demonstrave-runt lectores legere me lius quod ii legunt saepius. Claritas est etiam processus dynamicus,qui sequitur mutationem consuetudium lectorum. Mirum est notare quam littera gothica,quam nunc putamus parum claram, anteposuerit litterarum formas humanitatis per seaculaquarta decima et quinta decima. Eodem modo typi, qui nunc nobis videntur parum clari,fiant sollemnes in futurum. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetuer adipiscing elit, seddiam nonummy nibh euismod tincidunt ut laoreet dolore magna aliquam erat volutpat.Ut wisi enim ad minim veniam, quis nostrud exerci tation ullamcorper suscipit lobortisnisl ut aliquip ex ea commodo consequat. Duis autem vel eum iriure dolor in hendrerit invulputate velit esse molestie consequat, vel illum dolore eu feugiat nulla facilisis at veroeros et accumsan et iusto odio dignissim qui blandit praesent luptatum zzril delenit augue

Capıtulo 1. Introducao 5

duis dolore te feugait nulla facilisi. Nam liber tempor cum soluta nobis eleifend optioncongue nihil imperdiet doming id quod mazim placerat facer possim assum. Typi non ha-bent claritatem insitam; est usus legentis in iis qui facit eorum claritatem. Investigationesdemonstraverunt lectores legere me lius quod ii legunt saepius.

1.4 Estrutura do documento

Este documento esta organizado da seguinte forma:

• Capıtulo 2 – AAA

• Capıtulo 3 – BBB

Capıtulo 1. Introducao 6

Capıtulo 2

Trabalho relacionado

7

Capıtulo 3

Analise

9

Capıtulo 4

Desenho

11

Capıtulo 5

Implementacao

13

Capıtulo 6

Resultados

15

Capıtulo 7

Conclusao

Duis semper. Cras posuere. Vivamus dolor. Vivamus odio odio, cursus posuere, facilisissed, tempor eget, enim. Curabitur imperdiet lacinia eros. Pellentesque vitae velit. Donecvenenatis pharetra nunc. Quisque lectus. Donec tincidunt eros in lacus. Sed quis nibhquis velit cursus hendrerit. Praesent condimentum. Donec nonummy eros nec sem.

Donec commodo molestie magna. Sed porttitor gravida leo. Morbi suscipit imperdietarcu. Proin quam turpis, scelerisque ac, ullamcorper in, consectetuer vitae, nisl. Suspen-disse iaculis cursus dui. Nam congue tincidunt leo. Class aptent taciti sociosqu ad litoratorquent per conubia nostra, per inceptos hymenaeos. Etiam consectetuer, eros ac sollici-tudin lobortis, orci erat fringilla mi, a placerat massa dui vel lectus. Nulla facilisi. Etiamiaculis nulla id lorem. Suspendisse in massa et turpis gravida consectetuer. Maecenasvel lectus. Curabitur tristique blandit tortor. Mauris nisl lacus, tincidunt interdum, feugiatrutrum, aliquet sit amet, massa. Vestibulum interdum scelerisque ante. Pellentesque pede.

In ut sapien. Cras dapibus blandit velit. Etiam non quam. Mauris hendrerit nullapharetra mauris. Aliquam volutpat ullamcorper ante. Nam a nisi vitae ligula porta port-titor. Etiam urna. Nulla id ipsum. Vivamus justo metus, vestibulum non, suscipit ut,sagittis quis, ante. Aliquam et mauris. Duis a nibh vel leo tincidunt dictum. Suspendissescelerisque auctor ante.

17