92
The MIZO Vol. I No. 1 The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1 (March, 2013) © The MIZO, USA The MIZO (Mizo Literary Journal, USA)-a thu chhuahte hi hmun danga tar chhuah emaw, bel emaw a nihin a ziaktute hnen aanga phalna hranpa hmu lote chuan an thu lakna The MIZO, chhuah kum leh thla kimchang an tarlang ngei tur a ni. Copies – 500 Email : [email protected] Cover photo – Ruth Lalrohlui Editor : Lalchhanhima Manager : Hualsailova Advisors : B. Zarzoliana : V.L. Awia Photo & Design : Noel Lalthangliana (Thangsira Pa) Supporters : T.D. Zalawmpuia : Lalbiakthangi Published by Editor, The MIZO Cell : 317-495-0242 Printed at FedEx Office 8231 US 31South Indianapolis, IN 46227 Tel : 317-885-6480, Email : [email protected]

The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Embed Size (px)

DESCRIPTION

© The MIZO, USA The MIZO (Mizo Literary Journal, USA)-a thu chhuahte hi hmun danga tar chhuah emaw, bel emaw a nihin a ziaktute hnen aṭanga phalna hranpa hmu lote chuan an thu lakna The MIZO, chhuah kum leh thla kimchang an tarlang ngei tur a ni.

Citation preview

Page 1: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

The MIZO

(Mizo Literary Journal, USA)

Volume I Number 1

(March, 2013)

© The MIZO, USA

The MIZO (Mizo Literary Journal, USA)-a thu chhuahte hi hmun danga tar chhuah emaw, bel emaw a nihin a ziaktute hnen aṭanga phalna hranpa hmu lote chuan an thu lakna The MIZO, chhuah kum leh thla kimchang an tarlang ngei tur a ni.

Copies – 500

Email : [email protected]

Cover photo – Ruth Lalrohlui

Editor : Lalchhanhima

Manager : Hualsailova

Advisors : B. Zarzoliana

: V.L. Awia

Photo & Design : Noel Lalthangliana (Thangsira Pa)

Supporters : T.D. Zalawmpuia

: Lalbiakthangi

Published by Editor, The MIZO Cell : 317-495-0242 Printed at FedEx Office 8231 US 31South Indianapolis, IN 46227 Tel : 317-885-6480, Email : [email protected]

Page 2: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

1

A CHHUNGA THU AWMTE

Editorial …………………………………………………………….. 2

Literature Pawimawhna …..…………………………………… 3 F. Lalrammawia

I Hriat Ngai Loh JF-a Chu …..……………………………….… 8 Mafaa Hauhnar

Lehkhabu Hlutna ……………………………………………..… 17

Dr. KC Vannghaka

Mizo Thufing Ṭhenkhatte ………………………………...….. 25 Lalsangpuii (Spi)

Dr. Laltluangliana Khiangte Zawhna & Chhanna …….. 28

Zoṭawng Hawrawp A Aw B Ṭobul leh A Chhehvel …... 31 Lalhruaitluanga Ralte

Pasalṭha Taitesena ..…………………………………………... 40

C. Lalnunchanga

Lehkha Chhiar Hi …………………………………………….... 54 Samuel C. Zaithankhuma

Chapchar Kût ………………………………………………....... 60 Samuel Lalrozâma Hmar

Ṭhalai Ṭawng ……..……………………………………..………. 65

Vanneihtluanga

Mizo Ṭawng – Ziah Zawm leh Ziah Zawm Loh ..………. 73 Lalchhanhima

Khawnge Ka Awm? (Poetry) …………..………………....... 86 Thangsira Pa

A Lang Fo (Poetry) ……………………..………………….….. 87 C. Lalhruaitluanga, Lunglei

Chuailo Par (Poetry) ………………………………..……..….. 88 Hriatpuia Pa, Kolasib

Page 3: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

2

Editorial

Ṭawng, Hnam leh Literature

=awng hi mihringin a ngaihtuahna a puanchhuahna hmanrua a ni. Amaha awm a ngaihtuahna chu \awng hmanga puang chhuakin mi dang biak pawh nan a hmang \hin.

|awng a boral chuan a hmangtu ngaihtuahna leh ngaihtuah dan ropui tak chu khawvelin a ch^n \hin. Hringnun a hrilhfiah dan, van lam leh leilung leh a chhunga thil awmte a hrilhfiah dan, thlarau khawvel a hrilhfiah dan…adt (ngaihtuahna leh chhutna) hlu tak chu khawvelin a ch^n \hin a ni.

Khawvel hnam tin hian hnam dang laka danglam bikna (identity) an nei \heuh a, chutiang nei pha lo chu hnama chhiar tlak an ni lo. Chu danglam bikna zinga pawimawh ber pakhat chu \awng hi a ni. |awng ber a boral chuan nunphung leh ziarang (culture) ke a bai a, ding zo lovin a tlu mai \hin.

|awng leh hnam hi a inzawm tlat a, mahni \awng thiam lote chuan an \awngin a zawm ngheh tlat an hnam rilru leh ngaihtuahna ang chu an pawh thei tak tak lo. Khua a rei deuh phei chuan an hman tak \awng neitute hnam angah inngai hlenin an awm mai \hin. Chu chu hnam tukverh a\anga thlir chuan bona thuk tak leh pawi tak a ni.

Literature chu ziaka vawn\hat thu leh hla hlu hi a ni mai awm e. Literature chu a ril a, a ropui a, thiltihtheihna a ni. Tin, Literature chu hringnun darthlalang a nih angin hnam darthlalang pawimawh tak a ni bawk. Literature chuan \awng a timawiin a tizahawm a, a tichangtlungin a tinghet a, a tiropuiin a tihlu a, a tichakin a tinung zual \hin.

Khawvel hnam hrang hrang zingah Mizo hnam hi mawi taka vul zel turin Mizo \awng a nun tlat a \ul a, chu Mizo \awng chu tinung turin Literature tihchangtlun kawngah nasa taka \an kan lak a pawimawh a ni.

Page 4: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

3

LITERATURE PAWIMAWHNA

- F. Lalrammawia

Thuhma:

America rama awm Mizote hi mi 2000 vel hial an lo ni ve ta a. Mizo zawng zawngte chu an thih ni thlengin Mizo an nih a bo dawn lo. Mizo ni reng chunga Mizo \awnga \awng fiah thei lo te, Mizo \awnga \awng thiam lo hialte an awm mai ang tih hi hlauhthawn tham a ni ta tlat. Mahni Mizo \awng hmang thei lo leh thiam lo, theihnghilh hial an nih tawh chuan Mizo hmel pu reng chunga Mizo ni tawh lo, bo zawn ngaite zinga khawsa, mi â tihtheih an ni dawn. Chuvang chuan America rama khawsa Mizo zawng zawngten mahni Mongolian thlah, biangki ruh lian ni chiang balte hnam \awng kan tih - Mizo \awng bosal lova an \awng thiam zel theih nan he Mizo Literary Journal-ah hian he thu hi ka ziak a ni. Mizo ni nafam chu Mizo \awng thiam \ha zel turin mahni leh chhungkua \heuhvah taima taka inzirtir fan fan ni sela a \ha ngei ang. Tumna a awm chuan Kawng a awm zel si a.

Khawvel pumpui inhriat pawh tawnna (global communication media) atana hmanraw \ha a tam hle - sawi sen loh hial a ni ta. Radio, Tv, Telephone, Internet/Email etc., chi hrang hrangte hi kan inhriat pawh tawnna a ni a, computer/khawl-thluak-nei kan tihte chu thil engkim chhinchhiaha vawn\hat theihna a ni vek a. Electric Current neih \hatna hmunah chuan Electronic hmanraw tam tak hi awlsam em ema engkim tihtheihna a ni tih kan hria. Heng Electronic hmanraw \hate hi khawvela mi zawng zawngin awlsam taka hman theih a la ni lo.

Literature an tih hi lehkha thu ziak hmanga hnathawhna, chhinchhiahna, kan inbiak pawh tawnna, kan inzirtir theihna hmanraw \ha tak a ni a. Hei hi chu kuta ziak chawp pawha tihtheih mai a ni. Electric Current awm miah lohna hmunah pawh tihtheih leh ziak theih, hman theih a ni a. Mi rethei takte tan pawh ziak mai theih, chhiar mai theih a

Page 5: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

4

ni. He Literature/thu ziak hmanga inzirtir hi mi tin tan tihtheih a nih avangin a \angkai tam em em a. Email-a thu kan thawn lo chhiar thei tur pawhin lehkhaa copy chhuahin chu chu chhiar theih a ni ta zel mai. Computer hmang pha ve lote tan phei chuan Literature kan han tih bik hi a \angkai takzet zet. Chuvang tak chuan Literature Pawimawhna tih thu hi ziak sei deuh pawh pawi ti lovin duham deuhvin ka han ziak ta a ni ber mai.

Literature an tih chu:

J.F. Laldailovan min hrilhfiahsak dan tarlang ila a fuh ber mai awm e. Hetiang hian min hrilh: Literature tih awmzia chu - Thu leh Hla phuah mawi, | awng chi khata thu phuah zawng zawng, thil chi khat chanchin thlur bingna kawnga thuziak awm zawng zawng, tiin mi hrilh. Sawifiahna dang i zawng lo mai ang. Hei vang tak hian Literature hi a pawimawh hle a, Article tawi te-a ziak fiah a harsa. Kan han ziak chhun a\ang hian mahni \heuhvah a chhawr \angkai dan tur dap chhunzawm ni sela a \ha ang chu. Literature a pawimawh bikna chu eng khawl hmang pawhin thu/lehkha ziak ila, chu chu Literature a ni vek mai a. Computer/Email-a lehkha hawrawpa ziak zawng zawng hi Literature a nih avangin ngaihsan em em tur a ni a, ngaihhlut thiama ngaihpawimawh tak tak tur a ni. Khawvela lehkhabu dahkhawmna Library lian leh ropui ber berte pawh hi a hlutzia sawi thiam phak loh khawpa hlu a lo ni reng mai.

Mihring nun inzirtirna leh kaihhruaina a ni:

Khawvela mihringte hi intlawh pawh tawn lovin, kan awm dan leh dinhmunte hi inhre tawn ta miah lo ila kan khawsak dan tur leh nun dan tur eng ang nge nia kan rin? Lehkha ziak/Literature an tih bul\hut A Aw B hi (eng hnam \awngah pawh) nei miah lovin eng hnam mahin ziak leh chhiar hi thiam ta miah lo tehreng ila inhriat tawn theihna kan nei ang em? Kan vai hian ziak leh chhiar hi thiam lo ta vek ila Compuiter-ah engtin nge lehkha kan ziak tak ang? E-mail lehkha inthawnna te hi kan hmang thiam dawn lo tihna a ni ang a, a rapthlak hle ang. Tunah TV, Video, Cinema kan

Page 6: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

5

en, kan inhmu tawn thei ta vek. Hengte pawh hi lehkha/Literature hman thiam a\anga lo rah chhuak vek a ni tho tho. Ram dang tam taka hnam chi hrang hrang chanchin leh awm dan, mawlzia leh changkanzia te pawh hi TV, Video enin kan hre thei zel. A awmzia chhinchhiahna tak tak chu lehkha ziak/Literature tho tho hi zuk ni tlat a! School zirna lehkhabua thute chu a sawifiahna atan TV, Video, thlalakte an hmang a ni chauh zawk. Zirna zawng zawng innghahna bul\hut tak tak chu Literature lehkha ziak (lehkhabu lian leh ropui tak tak)-te zuk ni tho tho va! Chuvang chuan khawvel khawchhak leh khawthlang, chhim leh hmara awm mi zawng zawng kan inzir tawnna tak tak, kan inhriat pawh tawnna tak tak chu lehkha ziaka innghat vek a ni. Leilung pian tirh a\anga vawiin thlenga thil awm dan kan hriat theihna \ha ber pawh Literature hi a ni vek mai. Lehkha ziaka chhinchhiah, kan hriat chhawn theihna pawh TV, E-mail, Telephone etc., a ni kan tih rualin a bul\hut tak tak chu lehkha/thu ziak a ni lo thei lo. Thu dik hre tak tak tura kan innghahna ber, a dikna nemnghehna taka chu lehkhaa ziak a ni tho tho. Chuvangin Literature pawimawhna hi a sawi leh ziaka sawi fiah phak rual loh a ni a. Literature hi zawng a ngaisang leh ngaihlu thiam apiangin fin leh thilthihtheih, ropui nih an hlawh zel a nih hi!!

Khawvela mi ropui leh thiltithei kan tih zawng zawngte hi lehkha chhiar tam an ni zel a. Vietnam Independence sual chhuaktu Huchi Min-a lehkhabu chhiar dahkhawmna chu khawvela Library ropui ber zinga chhiar tel a ni. Zan thim tana êng \ha leh nuam, khawvel pumpui tana êng hlu leh duhawm Electric Bulb siam chhuaktu Thomas Alva Edison-a kha lehkha zir sang tak a ni lo. Science lehkhabu tam tak chhiara a hriatna hmanga siam chhuak ta a nih kha! Mizoho America rama awmhote chuan Sap \awng chu an thiam ngei turah ngai ila. Mizo \awng erawh Sap \awng aia thiam ngei ngei turah ngaih lehzual tur an ni dawn lawm ni? Mizo \awng ziak leh chhiar bakah thiam \ha leh nal taka, pai reng reng lova \awng thiam reng tura inzir peih ngar ngar tur pawh a ni. Thiam \ha reng tur chuan Literature pawimawhna hriat a ngai. Lehkha (Mizo

Page 7: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

6

\awng) chhiar taihmak, chhiar tam, a ri ngata chhiar \ang \ang tur a ni. America rama awm Mizote zingah Mizo \awnga ziak Lehkhabu nei tam pawl, chhiar tam ber pawl nih tum apiang chu an inchhir reng reng lo vang. Chu rilru duhawm tak tungnung zel turin he Mizo Literary Journal hi buatsaih a ni ngei ang. America rama cheng Mizo zawng zawngten ngaihhlut tlak a ni e.

Literature - Thu dik hriatna:

Kan Pathian hi thu dik duh Pathian a ni. Keini mihringte zingah pawh thu dik sawi mite chu mi rinawma ngaih an ni \hin. Eng thu pawh ni sela a dik a ni tih pawm ngamna tak tak chu Literature/lehkha ziak tho tho hi a ni. Ukil kan tih dan thiam mite ngat pawh hian Dan bua ziak ngei chu an \anchhan \hin. Kohhran leh Ram ropui ber berte \anchhan thute chu Dan lehkhabua ziak ngei a ni vek. Kan thu hriat leh sawi a dikna nemngheta kan pawm theih chu lehkhabua ziak History te, Geography te, Science lam thu te, Pathian lehkhabua ziak thute a ni tlat. Rorelna Dan kan tihte pawh hi Dan Bua ziak ngat a ni e. Thil zawng zawng hi \awngkaa sawi leh inhrilh chhawn mai mai chu pawm ngam loh leh pawm theih loh a awm fo. A dik a ni tih tlawhchhan tur lehkha ziak ngei \anchhan a \ul tih kan hria. Hei vang tak hian Literature Pawimawhna hi sawi pawimawh chawp a ni lo va, a pawimawh ber ringawt a nih chu.

Tlangkawmna:

Khawvel chelhdin nghehna \ha ber a ni e, tih theih Literature Pawimawhna tih thu chu theih ang tawkin kan han ziak ta chu a ni a. Kan hlain 'A \hen pawh kan hre thei lo,' a tih ang maiin, 'A \hen pawh kan ziak chhuak pha lo,' a ni. Literature Pawimawhna hi lal ropui ber berte hriat chian a ni a, lehkha zir sang tak takte hlei hleiin pawimawh an ti. Lehkha chhiar tam apiangten a pawimawhna an hre tam. Khawvela hnam hrang hrang \awngte hi thiam lovin, hre lovin leh \awng thiam lo pawh ni ila: Mahni hnam \awnga lehkha ziak kan chhiar thiam a nih phawt chuan lehkha thiam zinga chhiar tel kan ni. Mahni Mizo hnam (Mizo) \awng thiam lo kan nih phawt chuan zak ngawih ngawih tur kan ni

Page 8: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

7

tih hi mahni inhria ila. A zahthlak tak tak. Mizo ngat, Mizo \awng hmang thiam lo, chhiar thiam lo kan nih chuan Mizo nihna hloh hmiah tawh kan ni mai. |awng ber hi alawm eng hnam nge kan nih lanfiahtirtu chu ni. Mizo ni ve ngat, Mizo \awng thiam lo chu a thisen Mizo, a taksa leh hmel engkim Mizo ni chunga eng hnam mah ni tawh lo an ni mai. Chuti a nih avang chuan Mizo chuan Mizo \awng thiam ngei ngei tur a nih rualin, ziak leh chhiar pawh thiam ngei tur a ni ringawt. He Mizo Literary Journal-in min duhsak em ema min kaihhruai a tumna hi ngaihsan phu hluah hluah, Mizo min nihtir reng tumna hmanraw \ha a nih hria ila. America rama cheng Mizo zawng zawngte hruaikhawm a, inpumkhatna nghet min neihtirtu Journal ni mawlh rawh se.

The MIZO Vol. I No. 1 Cover Photo

Name : Ruth Lalrohlui

Father : Pu Laldinliana

Mother : Pi Shalomi

Age : 15

Height : 5'4"

Grade : 8

Hobby : Singing

Address : Portage Court, Bradford Lake Apt., Indianapolis, IN 46227

Contact : 317-883-3714

Page 9: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

8

I Hriat Ngai Loh JF-a Chu (The JF you never knew)

- Mafaa Hauhnar

A hnampuite’na chhuang em em a, “Mizo Shakespeare-a” kan tih hial khawpa thu leh hla thiam, mi bâk sâwna Zo\awng lama diau lo leh mi bâk chhama Sâp\awng lama duai lo, a hawina lam apianga Zofate min thlêk rualtir dial dial thei khawpa huhâng leh huvâng ngah, \awng lettu (translator) themthiam tâwpthang, fakselna (criticism) lama hmahruaitu ropui, critic chhuanawm chungchuang, chanchinbu enkawltu (editor) \ha eltiang, dictionary siamtu (lexicographer) duhawm filawr JF Laldailova (1925 - 1979) hi chu, “Mizo ka ni,” tia inchhâl ngam chin, ziak leh chhiar thiam ve êk êk tawh phawt chuan kan hre fur awm e. Chuvangin, tun \umah chuan a nâwlpuiina kan hriat lem loh a mizia leh a nun lairil kan luhchilh dawn a ni.

Tam tak chuan a thu thiamzia te, Mizo fate tana a hnathawh ropui tak tak leh a rohlu min hnutchhiah zozaite hi hmuh kân a, enkhûmin a zu in \hin te, a tâlpâwl ve deuh hun lai te hi sawi chîk tehah kan nei a. JF-a nun kha ngunthlûk taka kan bihchian chuan entawntlâk thil tam tak a awm a. Sum leh pai ngah, mi thiltithei leh ropuite ngaihsânna boruak chhia ringawtina a chiahpiah, Pathianina mi tin thinlunga a dah mihring \hatna leh ze duhawm lanchhuahtir nachang hre tawh miah lo khawpa kawng bote tan a nunah khan zir tur a kuh \ul a ni.

JF Laldailova kha mi taima leh tumruh rum rût, a thil tih tawh kha chu âtchilh khawpa hlawhtling tlâka bei zel mai mi a ni a. Chuvangin a huang dai tawh chinah reng reng kha chuan “a ber” a kai thei zel a ni. Kum 10 mi âwrh a nihin an unau zinga a berh ber chu St. Placid’s School, Chittagong-a kal turin Fr. Godfrey-a’n a thlang a. Sap\awng emaw Vai\awng emaw pawh kawi khat mah hre lova sikul kal kha a ni bawk a, Vai naupangho khan an lo hmusit ngang mai a. “Lusei Hnam mawl” (Wild Lushai) ti te leh “Ramhnuai mi” (Jungly Man) ti tea chhaih nawmnahin an ûm dûl dûl a. Pûm

Page 10: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

9

tiat tiat hian an bâwr lut lut reng mai a. A tlân hah tâwpah \an khawhin a rawn khawih hmasa apiang a lo \huai let ve ta \hin a. An zirtirtute’n an chhan a ngai fo \hin. Mittui nena nî a vuiliam châng lah a tam \hin narawh e. Chu’ng avang chuan a rilru tipaukhauhin Vaiho chunga lêng thei tur chuan zirna lamah theihtâwpin \an a han khawh ta tak tak a. Sap\awnga an classic thawnthu bu leh hriatna tizau thei science, mathematics leh literature lam tumahina chhiar tina an tin lohte chu library a\anga hawhin a bûr ngar ngar a. Khaw thian \hat deuh zân te hian an hostel enkawltu (warden) mut pindana entlang lian an dah te chu ru chhuakin sikul inchung zâwlah a bun a, zankhua khua hian arsi te a thlir ru \hin a. Zing thawh hmain a dah kir leh \hin. Chutiang chiah chuan an sikula science laboratory te chu tukverh pakhat darthlalang keh a\anga hawng rû-in zanah te hian a luhkhung ta \hin a, an science kit man to pui pui, an zirtirtute pawhina chhawrbawl ngaihna an hriat lohte chu inzir nan a hmang \hin a ni. Chutianga ngawrh taka a beih hnuah chuan an zirtirtute mit a tlun bâkah a zirlaipuite ngaihsan a lo hlawh ta a. A hmaa hmusit taka chhaih nawmnahtute ngei khan “Khawchhak mifing” (Wise man of the east) an ti ta hial a. “Lersia se chi \ha” ang maiin a hmel en ai khan a lo lâk tlâk a, zirna lamah pawh vawi 22 exam-ah vawi 17 lai pakhatna a ni.

Indopui Pahnihnain zualkai lam a pan zel avanga an sikul khar a nih a, Mizorama a lo haw leh hnuah Royal Indian Air Force-ah air craftman-in a lût a. Sipaia a luh rualpuite hrilhfâk kai khawpin a hming a chher a. Lawmman chi hrang hrang: silai kah thiam ber, music instrument chi hrang hrang chelek thiam ber, sipai lâm zei ber tih ang reng lawmman kha a hui chho mawlh mawlh a; War Medal leh Independence Medal pawh a dawng a ni. Kar lovah Sergeant-ah kaisangin Assistant Bandmaster-ah dah a ni a. Zofate zinga band instructor hmasa ber a ni ta hial a ni. Bandmaster a niha rimawi hnamraw chi hrang hrang a kuta a han awm tâkah chuan thiam kim vek tumin a han zir leh ta tlauh tlauh a, program an neih dawna an band member zinga

Page 11: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

10

damlo an awm palh pawhin a tu ai mai pawh kha a awh thei ta zel a, an pute lawm a hlawh phah hle.

A hun laia natna \ihbaiawm ber pawl TB natnain a tlâkbuak avanga Sipai a\anga chawlhtir a nih a, thorax plasty operation-a a nâkruh pakua lai paihsak a nih hnua a lo haw leh chuan, a natna avangin sawrkar hna lamah a hnawng tawh si a, huan siam lamah hma a’n keu \an a. Mizo chin dan anga lo neih ai chuan agriculture science hmanga huan siam kha a tuipui zawk a. Amah ngei pawhin fiamthuin, “Tuthlawh chelek hi ka chemkalna zawng tak a ni a; chem chelek erawh hi chu ka tuthlawh kalna lam a ni lo,” a ti nghe nghe. Tlangnuam tuikhur kamah chuan terrace laiin England lane, France lane, Denmark lane leh ama lane bik liau liau te siam hrang thliahin experiment a bei a. Mizorama lei tih\hatna ‘chemical fertilizer’ ching chhuak hmasatu a ni nghe nghe. Mi kâwmkâr chhiar hnuaia ar-êk lei leh khawlai vawk-êk te chu, mi dawrâwn paih mawng a thawm \hat leh nên a awi liam ni tin ta mai a. A huan bul kawnga pa losûl haw te ani lei lai hriat phâk ngei tûra ringa an \awng a hriatte chu:

“Khu eng nge maw a tih le?” “Bawng leh khau chaw tûr a siam a nih khu!”

“Ni lo, an\am zîkhlûm chîn a tum a nih khu. Tlangnuam ramah zîkhlûm a hlûm ve thei lo tih a la hre lo a nih khu. Vai rama seilian a ni a, ram chinchâng a la hre ve lo a nih khu!”

Khatianga an han \awngkhum pawh khan a tihnual chuang lo va. A taimak leh a thawhrim zarah thlai a thar hlawk hle a. Mi dangina kum tluana an buh chin a\anga an hlawhchhuah chu thla nga chhung lekin zikhlûmin a lei thei der a. Mizoram sawrkarina thlai entirsiakna (Community Project Exhibition) \um hnih a buatsaih (1954 & 1955)-ah pawh lawmman awm zawng zawng a hui fai pak deuh thaw a ni. A an\am thar te chu thlangra tiat tiata hlai te a ni a, a ‘knol khol’ thar pakhat pawh inches 23 hawlhtlang a tling hial.

Page 12: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

11

A hriselna a \hat loh chho zel avangin thahrui hmanga eizawn chu a chhunzawm hleithei ta lo va, thluak hmanga eizawnna lehkhabu ziah leh chhuah lamah a pakai ta a. Press hrang hrang (Khuma Printing press, Zoram Printing Press, etc.)-ah te Manager-cum-editor-in a awm a. A Zo\awng thiam \hat tawk loh avangin mi ngawichawi leh zakzuma an sawi \hin a ni a. Zo\awng chu thiam tumin a han zir ta ngar ngar a. Pitar, putar te kâwm kualin, naupang inkhualtelem te hi a rei iak a \hut chilh a, mi titi kotlângah dâkin an \awngkam hman te a chhinchhiah ru zel a. Mû-in an âr a lâk \um pawh a, a chhungte hnena, “Mû-in kan âr a phur bo daih,” ti te, ruah a tla dawn nia a hriat avanga puan pho a seng pawh a, “Ka hriat danin ruah a sur vak a, kan puan sûk kha inah ka hruai haw vek,” ti te mai maia Zo\awng hmang \hin kha a han inzir tak tak chuan kum 6 chhung lekin Zo\awng thiam berah a \hang hman ta hial a ni.

Thil reng reng kha thiam tumin a chîk uluk peih a. An sikul kal laia Vai magician-ho magic tricts te kha uluk takin a en a, “Ngunthlûk taka ka chîk \hin avang khan an trick ka man hman loh hi a awm ngai mang lo,” a ti hial a. Sipai a\anga a chawlh hlimchhawn khan Aizawla sikul hrang hrang (Sikulpuiah te, Dawrpui M.E. School, etc.)-ah te, YMA hall leh hmun pawimawh tak takah mitdawivaih (magic) chu an chhuahtir ta sup sup a, hetiang magic show hi a hmain Mizo mipuite’n la hre ngai hlawm tehchiam hek lo, lar namen lohin a larpui a, Aizawl mipuiin an âtchilh a ni hawt mai. Kum 1951 kumhlui thlah zana a “magic show” lo chhim vetu Sâp Monsigner Bleen, CSC phei chuan, “A hmanrua leh an stage-in duhthu a sâm lo deuh mai pawha Sâpramah pawh hei aia hmuhnawm chu an chhuah bik lo,” a ti hial a ni.

Mi tumruh a nihzia chu, “A tâwk ta e,” a tih chuan kum 25 zet \hian bera a lo neih tawh zu kha a thlah fel hmiah thei a. Chumi chen deuh thaw chhum lo chat lova a lo zûk \hin meizial pawh a nghei fithla hmak thei a ni. “TB natna pawh ka ngam tawh a, cancer natna pawh hi ka hneh theih ka ring a ni,” ti ve ngam ngat mai kha a ni a. Mak

Page 13: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

12

angreng tak mai chu khatih laia TB natna avanga “thoracoplasty”-a nâkruh an paihsak zinga dam rei ber record-a an dah French pa kha a nâkruh 7 an paihsak hnu-ah hriselna dan engkim - ei leh in thuhlaah te, taksa sawizawi chungchangah te - a zawm \hat avang khan kum 20 lai a dam a. JF-a kha chu a nâkruh 9 an paihsak hnu-ah kum 31 zet zu han dam a. “TB natna ka ngam,” a ti pawh hi a âwm lo hran lo ve.

Amah kha mi paukhauh, chhel leh huaisen tak a ni a. Kan hranghlui mual liam ta R.Vanlawma’n a sawi dan phei chuan TB avanga a nâkruh pakua an paih dawn pawh khan, “Nâkruh paih hi engtiang chiaha nâ nge a nih ka hre ve duh reng reng,” tiin nachhâwkna - hnimhlum emaw, kahhitna emaw - pawh hman duh lova hel tawrh ngat ngam kha a ni.

Chutih lai vêk chuan amah kha mi lung no tak leh mi lungleng thei em em mai a ni mauh mai bawk a. Lehkha zira Chittagong-a vai zinga a awm laite khan a lung hi a a han lêng thei êm êm khawp a. Khawthlang Tuipui (Karnaphuli) luangte chu, “Hetah hian Zoram thlî a tel ve ngei ang,” ti tein hmai phih nân a hmang \hin niin a sawi.

Dârbu tum te kha pa upa lam chauh thiam tura ngaih a nih laiin kum riat mi a nih laiin an unau thumin an thiam tawh a. Gauhati Radio Station a\anga Mizo Programme-a darbu tum an tihchhuah \hin pawh kha an unau thuma an tum a ni. Chittagong sikula lût tûra a pa nen Sairanga an chhuk \um khan, Tlawng kamah Pâwih sumdawng dar-bêl phur an tâwk a. Sai thing la Tlawnga inbual an hmu bawk a, chuta a unaute hnena a lehkhathawn hmasak berah chuan, “Vawiin chu Haulawng ka ngai ngawt mai! Kan darbu hlaa,

‘Kal rawh, kal rawh, sai kal rawh. Tlawng d<ng zawh rawh,

Haulawng chil rawh. Pâwih chil rawh,’ tih thu kha a famkim teuh hle

mai,” tiin a ziak a ni.

A phai kal hmaa lênkhâwm zai a hriat zawng zawngte chu theihnghilh lovin a vawng tlat a. A puitlin

Page 14: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

13

hnuah pawh a hriat belh zel bawk a. Zaipui tur a hmuh kha chuan tlaivar kha a peih deuh reng a. Catholic kohhrana lawi ni mah sela, Presbyterian kohhran lênkhawmnaah te khan a tel ve reng peih a. Mizorama a lo chhuah hlimchhawna zaikhâwmnaa a kal ve fo mai kha Pi Mûmi pawhin mak a ti \hin hle a, “Dungtawi, hla pawh i hre ve mang âwm si lo va, engtin nge i zaikhâwm i zaikhâwm peih a?” tia a lo zawh chuan, “A thu leh a thlûk tih loh chu ka hre vek alawm,” a ti mai \hin. Khatia a han tuichilh tak tak hnuah kha chuan a hunlaia Mizote zinga, eng ang zai pawh hre tam ber pawla an sawi a nih phah thei ta a ni. Amah ngeiin hei hi mi lunglêng chi a nih vang niin a sawi a, “Lunglêng mi ni suh ila khawiah tehlul nge hla chang khat pawh fumfêa ka by-heart theih ang?” a ti \hin.

Mite’na, “Engati nge Mizo \awng theihnghilh \hak khawpa Vai rama seilian si, tûn kum ruk chhung emaw leka Mizo \awng thiam bera i \han leh theih tak?” tia an zawh chang pawhin, “In mi fakderna hi tak tak ni se ka va han ti êm! Engpawh ni se, in rin aia ka thiam chak pawhin, mi lunglêng thei mi ka nih vang chauh a ni ang,” tiin a chhâng \hin a ni.

Pathian thilsiam, khuarel te, hun inthlâk te, hunpui lo her chhuak te hian a lung an lên thei em em a, a lehkhathawnah pawh: “December thla thar ni te hian Krismas hla sa hian ka zai ka zai \hin a. ‘Lal pian hun pangpar a vul leh ta,’ tihte hi ka tuipui êm êm \hin a. December ni khatah chuan nihawi hi chuan vul lai a tawng hman na meuh mai a. Mahse enchet dâwl zawk tlângsâm hi chu nghâkhlel takin ka lo thlir \hin,” a ti a.

“Krismas chawhnu her, nî-ina tlâng pang a chhun tleu te hi ka ngai thiam lo. Tlai ni tla kâwl êng te hi hmu hreh chung chungin ka hmu ning lo. Pawm lai neih leh neih loh vang pawh a ni lo va, zan thla êng tak mai hnuaiah te hian ka muhil hleithei lo va, fianrialah hnah te ka va tum leh ringawt \hin. Mi la mu nghet lote pawh an lunglêng ve thei a ni chêk ang chu, ‘Tû nge ni ta ngai?’ ti ni âwm takin tukverhte hi an rawn hawng sap sap \hin asin. Tlangsâm par, hlonuar leh

Page 15: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

14

theite par te hi enchet dâwl ka ti a, a par mal tê pawh hi rei fê ka bih peih \hin,” ti têin a lunglen \hinzia a sawi bawk.

Mahni hmasial lo, mi rilru \ha a ni a. Thei leh thlai - âlû, serthlum tih angreng a lei dâwn te khan a \ha \ha a thlang ve duh ngai lo va, a lâk awlsam apiang kha a lei mai \hin. “Duh han thlan zut zut chu a mahni hmasialthlâk ka ti a, keiin a \ha \ha nei ila, mi dangin a sawrbawl chhe tê tê nei se tihna ang thei dâwna ka hriat avangin duh ka thlang duh ngai lo,” a ti. Mi chuhhelh leh huamhauh a nih lohzia chu Mizo Academy of Letters-a a inhman ve lai pawh khan Assam sawrkar a\anga lehkhabu chhuah \anpuina (publication grants) kum tina lo kal \hin te kha duh ni se chuan lo pusum têl ve awk thei a ni nachungin a lehkhabu chhut nân pawisa sen pawh a dil ve lo va; mi dang erawh chu a sawi hlawhtlinsak hnem viau lawi si a ni.

TB veite tana sawrkarina \anpuina a sem \hin te kha amah duhsaktute’n dil ve tura an nawr chang paw’n, “Kei aia mamawh zawkte’n an chan loh phah palh dah ang nge,” tiin a hnial fithla \hak \hin. Khatia cancer a han vei zui lehzel tâkah kha chuan an chhungkaw khawsak a hniam lulai tawh bawk nen, tlawmngai thei leh mi dang hmakhawngaia khawsa hlei theiah a inngai ta lo va, India Air Force lamah \anpuina a dil ve ta chawm a. Chuta a dilnaah pawh chuan, "Kei aia mamawh zâwk leh \anpuina pek âwm zâwk mi dang rawn dil an awm a nih chuan chu'ng mite chu pe zâwk ula, he ka dilna hi chu engmah lova ngaiin lo hmet hlâwm mai rawh u," a la ti thei fan a ni.

Mi zaidam, hmangaihna ngah leh thuawih thei tak a ni a. A ti alawm, a û L. Biaktluanga chuan, “Unau mipa rual kan ni chung khan vawi khat mah a naute a velh emaw âwka vîna a hrâwk emaw ka hre ngai lo. A chhang chiahin a han khin ve arh arh \um te khan, Ka pa hian “Dungtawi, vel ve ta che,” tia a han fuihpawrh pawhin, ani chuan,‘Ka pa, Liantea min pêtna ai chuan khatia min ti kha nâ ka ti zawk,’ tiin a zâwldawh zâwkah \angin a inbengdai hrâm thei zel.” Unau mipa ruala khawsak chuan thu chhia hla chhia neih châng a awm châwk a, han insual bap bap leh han invelh khat khat a

Page 16: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

15

\ul \hin hi. An unau hi 14 zet an ni a, a zaidamin a thinnel thawkhat ang tih chu a ngaihruat theih âwm e. A û vêk hian, “|um khat chu ka inkhêl en tur hi mi a zui a, ‘Lo kal ve suh,’ tiin lungin ka vawm a, phunnawi miah lovin, ngawi rengin a hâw ve mai bawk a. Ina ka hâw ve leh hnu chuan lungawi lo hmêl pawh hi a lo pu miah lo va. Inkhêl a en châkzia kha ka hre chiang si a, keimah leh keimah hi ka inthiam lo ru ngawih ngawih a. Khami \uma ka hruai ve ta lo kha tun thlengin ka la inchhîr tâwp thei lo va, thuâwih taka a hâw hnak hnak lai te kha ka mitthlâ-ah hian a châm reng \hin,” tiin kum 1998 khan mittui parawl kuang chungin min hrilh a ni.

Lainatna ngah, mi khawngaih thei tak a ni a. Dibrugarh AMC Hospital, Cancer Ward-a sumpai lama harsa ve êm êma a awm lai te khan a bula cancer ve tho Vai putar dam lo, thih a hlat tawh lo vang tih tur hi an dah a. Chu vai damlo chuan neih hi a nei mang lova, han intuituah thei ziazâng a ni lo. JF-a chuan a khawngaih thei êm êm a, han \anpui turin eng ruai a nei bik si lo. Chu Vaipa hmui-hmai vel thovin a bâwm chang te chuan chau chung chung pawhin a tho va, tho chu a va vai kiansak \hin a. A nachhâwkna eiin hna a thawh lai, khawsikin a thlah lai chuhin, ama thawmhnaw a sû a, thawmhnaw sûktirna man tura a pawisa dah hran chuan a bula vai putar damlo chu serthlum a va leisak zu nia. Chu pa chuan lâwm mitmeng pu chung hian mi hriat chian tum ni âwm takin mi a han melh \âwk \âwk mai a ni, a ti.

Cancer Ward-a a awm lai vêk hian a chhungte lo enkawl tura a chah Chhingliana Hauhnar hnena a lehkhathawn-ah (31.1.1979) heti hian a ziak: “Kar hmasa Manipur naupang kum 9 mi vel beidawnga haw ta te pafa chu ka khawngaih khawp mai a. A û tlangval PU 2nd yr. mangang lutuk chuan an Tlângmipui tiin ka khumah mi rawn bêl leh chawt \hin a; lo hnema lo \awng thlamuan vak ngaihna ka hre si lo va. Khawibêl bu vantlâng tiat ngawt mai hian naupang bawpkhing lehlam chu a malpui bul a\ang hian a bâwk paw hruah mai a. Thla 6 vêl ni tawhin an sawi a.

Page 17: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

16

Vawi 30 hem hnu-ah pawh chhe tê mahin a la kiam chuang lo va; a thak erawh a reh tawh ni chauhin a sawi a. An han hâw tur chu ka khawngaih lutukin neih bîk loh nâk alaiin Rs 10/- chuan ka han thlah ta ringawt mai.

“Mizo biak-in bula inkulh khum chang lote pawh ka lainat avangin ka tlawh apiangin hmawmsawm, chini sêr khat tih anga duang leh chhang ka la kensak deuh ziah hlawm a. Hmân ni khaw \hat ni lan nî te khan pawisa chawia dhobi sûktir lovin ka silhfen bâl zawng zawng ka su e, ka ti a. Rs. 4/- vêl zawng ka hum phah ta ve ang,” tiin. Mite chu an cancer-in an chhungte’n an hrilh duh lo \hin a; ani erawh chuan nâ an tiha an tuar thiam loh a hlauh avangin a chhungte a hrilh duh lo zawk a ni. Chhingliana hnenah tho hian, “Chhinga, ka cancer thu hi chu tumah lo hrilh suh ang che. Duh leh ka Pû leh Pa Ênga kha lo hrilh-ru chauh ang che,” tiin thu a chah a ni.

|anpui ngaite a phâk ang tâwka \anpui tura inkau reng mai mi a nih avang khan Durtlang Damdawi-Ina “nurse” hnathawk (tuna Bilkhawthlira awm ta) Sawilaii hnena, Sâp\awnga a lehkhathawnah (8.10.1978) pawh, “|anpui ngai na tuarte zinga awmin hna i thawk a. I hmangaihna chhâng lêt thei lo che leh chhân lêt ngaihna che pawh hre lo hnena hmangaihna lantîr theihna remchang i nei bîk a, i awhawmin i thîkawm ngei mai. Hmangaihna chhân lêt loh emaw, phût lêt nei lo rawngbawlna emaw hi chu amah ngau ngau pawh hian malsawmna a ni sa reng si a,” a lo ti tawh a ni.

Khatiang taka “nun tam nei” a nih vang kha ni hmiang amah hnîmhnaitu James Lian Mawia pawhin, “Ani tluka Pathian hria leh nun ngîl kha kan pulpit bêng dum dumtute zingah pawh hian an tam vak ang em aw? ka ti \hin,” a ti hial reng a ni.

Page 18: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

17

LEHKHABU HLUTNA

- Dr. KC Vannghaka

Mizote hian lehkhabu hlutna hi kan hre viau tawh nachungin mi tam tak hi chuan kan la chhiar peih vak lo va; chuvangin lehkhathiam kan tam ang huin hriatna lamah hian kan la \hang chak tawk lo hle a. Tun aia nasa zawka lehkhabu chhiar lamah hian \an kan lak a \ul a; chuvangin tun \umah pawh hian lehkhabu hlutna lam hi kan thlur dawn a ni.

W.H.Hudson chuan, “Thuziak mawi (art) hi mihringte tana thil mawi ber leh mihring kutchhuak hlu ber, hringnun chawmtu leh awi tleitu ber a ni e,” a ti a. Chu thuziak mawi, mihringte hriatna leh finna tinrenga chawma, kaihruaia awi tleitu thu \ha leh mawi tinreng funkhawmtu chu LEHKHABU hi a ni a. Finna zawng zawng hnar leh hriatna tinreng funkhawmtu bulpui ber, hmanlaia mitena \hangtharte hnena finna thu an rochunna a ni. Mitena an thil hmuhchhuah leh an dawn, an mihringpuiten hre ve se an tih an hlanchhawnna hmanrua leh, mi dangte pawhin an lo zir ve a, hriatna leh finna hlu tak an lo chhar chhuahna hmanrua a nih avangin mihring kutchhuak zinga thil hlu ber a ni tih loh rual a ni lo. Amaherawhchu lehkhabuah hian lehkhabu \ha lo leh tenawm a awm ve avangin hetah hi chuan lehkhabu \hate hlutna chauh kan sawi dawn a ni.

Aigupta miten 5000 B.C. vela lehkha ziak nana phairuang phek (papyrus) hman nachang an lo hriatna ngawt pawh hian, a hmalamah pawh khan hmanrua engemaw hmangin thu hi an lo ziak \hin tawh tih hi a hriat theih a ni. Hmanlai thuziak (literary work) an lo vawn\hat zel zinga a upa ber nia an sawi chu 2000 B.C. lai vela ziak, Epic of Gilgamesh a ni a. Hei hi thuziak an la vawn nun zel zinga upa ber a nih bakah hmanlaia mi huaisente chanchin hlaa an phuah dan hriat theihna hmanraw \angkai tak a ni bawk. Hemi hma pawh hian lehkhabu engemaw zat chu an lo ziak tawh ang tih a rinawm a; chuvangin khawvel mitena

Page 19: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

18

lehkhabu hlutna an lo hriat \anna hi chhui chhuah mai hleih theih a ni lo.

Mascus Tullius Cicero chuan 130 B.C. vel daihah tawh khan, ‘Lehkhabu awm lohna pindan chu thlarau nei lo taksa ang chauh a ni’ tiin a lo sawi tawh a. Cicero-a hun hma lam kum tam takah khan politics leh ram inrelbawlna lam thil te, philosophy (finna thuril) ropui tak tak te, sakhaw lam thil te, poetry leh lemchan thawnthu \ha tak takte pawh a lo chhuak tawh a. Grik-ho finna leh zirtirna te pawh miten an lo zir nasa em em tawh a ni.

Lehkhabu thlen phak loh ram chu a thim a, in ropui tak, mahse eng luhna tukverh nei lo, thim tak ang a ni ringawt mai. Pathian Thu leh Thlarau lam thil ziakna lehkhabu te, Dictionary te, Encyclopaedia (hriatna tinreng rawn theihna lehkhabu) leh lehkhabu \angkai dang rawn tlak tak tak te awm lohna in chu a thim a, a chhunga chengte pawh pawnlama an lan dan aiin an mawl a, mi dangte tan an \angkai dan tur angin an \angkai thei \hin lo. In hi zirna sang (college/university) ni lo mah se, a bul \anna, naupang inzir puitlinna hmun a ni a. In chhunga lehkhabu \ha chhiar tur a awm chuan, chung lehkhabute chu zirtirtu an ni nghal a. Missionary fing tak leh thuhretu rinawm, palai (ambassador) rin tlak a ni nghal mai \hin.

Mi thiamte chuan lehkhabu hi khawvel mihring kutchhuak zinga hlu ber leh tlo ber a ni a. Lehkhabu ang tluka \hangthar zelte hnena thu hlan chhawnna hmanraw \ha leh \angkai hi a awm lo, an ti \hin. Hei hi a dik em emna chu Sir Isaak Newton-an Law of Gravity a hmuh chhuah, uluk taka lehkhabua a lo ziak chu \hangtharten an hmang \angkai em em a; \hangthar khawvel lo awm zel tan pawh malsawmna a la rawn thlen zel a. Kum 1969-a Neil Armtrong-a te \hiandun thlaa an han lawn theihna chhan pawh kha he Isaak Newton-a thil hmuh chhuah vang hi a ni. Khatiang khan lehkhabuah te ziak ni ta lo se, vawiin thleng hian thlaa han lawn thei pawh hi an la awm lo hial mai thei. Indopui Pahnihnaah khan America chuan hnehna a chang a,

Page 20: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

19

mahse hnehna changtu tak zawk chu American Library a ni e, an ti daih bawk.

Khawvelah hian hnam (civilization) ropui tak tak an lo ding tawh \hin a, mahse an tan hun thim a lo inher chhuakin an lo tluchhe leh \hin. Chanchin chhui mi (historian)-ho chuan, “Khawvelah hian civilization ropui tak tak sawmthum leh pakua zet an tluchhe tawh” an ti a. Chutiangin lal ropui leh thiltitheiten hriatrengna lungphun (monument) ropui tak tak an siam a, an limte siamin khawlaiah ropui takin an dintir a; mahse sawrkarin tlukchhiat hun an lo nei a, an milim siamte ngei pawh tihchhiatin an lo awm leh \hin. Russia khawpui pakhat Lenningrade-a Lenin-a lim chu tihchhiat a ni a. Irag khawpui Baghdad-a Saddam Hussein-a pawh amah paihthlak a nih rualin an tichhe bawk.

Mi fing leh mi thiamten thil an hmu chhuak (invent) a, mahse a lo rei a, hman tlak loh hun a awm \hin a, a tharin a thlak vek hun a awm \hin. Heng motor te, thlawhna te, rel te pawh hi a tira an hmuh chhuah leh siam ang kha chu hman tlak an ni tawh lo. Mi thiamte chuan Science lam thil ziakna reng reng chu a thar apiang chhiar la, literature erawh chu a hlui apiang chhiar rawh, an ti \hin. A chhan chu science thil hmuh chhuah thar chuan hlui hun a nei a. Lehkhabu erawh chu a ngai rengin a awm a, a thu pai ngai a pai reng a, a ziaktu thih a\anga kum za tam ral hnuah pawh a ziak hunlaia mi ang thovin a thar reng a; mite thinlungah a sawi ngai a sawi reng a, a hlui apiang kha a hlu \hin.

Lehkhabu \ha chu a thu pawh a sei \ha a, mi tam tak mamawh phuhrukna hmanrua a pai \hin. Retheihna lak a\anga mite chhan chhuak tur te, manganna leh buaina a\anga mite hruai chhuak tur te, phurrit phurte chhawk zangkhai tur te, tuarna lak a\anga damlote la chhuaka lungngaia kun rengte hnena nun hlimna pe tur leh awpbeha awm mekte tana chhuahna kawng kawhhmuhtu atan te hian hmanraw \angkai ber a tling \hin. Ramdang mite awpbehna lak a\anga ram zalenna hmanraw \angkai, mite rilru chawk thova inpum khatna leh thawhhona \ha siamtu a ni bawk \hin.

Page 21: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

20

Tin, lehkhabu hi khawhara awm mekte tan hnemtu a ni a, phatsana awm mekte awmpuia \anpuitu \hian \ha a ni bawk a; hlimna kawng hre lo tana hlimna kawng kawhhmuhtu, rilru na ngawih ngawiha awmte chhawk zangkhai theitu, beidawnga kun rengte tana hlimna kawng kawhhmuhtu, \anpui ngai apiangte \anpuia an nun kaihruaitu a ni bawk \hin. Miten harsatna leh buaina an tawhte pawh malsawmnaa chantir dan zirtirtu leh harsatna hmachhawn dan leh hneh dan zirtirtu, lungngaihna ber pawh lawmnaa chantir dan kawng kawhhmuhtu a nih \hin avangin, thim zinga ni êng lo lut anga mawi leh duhawm, hringnun mamawh tinreng phuhrukna atana hmanraw \angkai ber a tling \hin. Heng bakah pawh hian lehkhabu chu mi hausa, mahni tan maia sum khawla mi dang ngaihsak ngai hauh lo nia langte pawh mi dangte \anpui thei tura an rilru chawk thotu a ni bawk.

Lehkhabu hi \halaite tana chakna thahrui petu chaw \ha, tarte tana hlimna thlentu, mihring rilru siam thar rengtu a ni bawk. India ram Prime Minister hlui, Morarji Desai pawh khan ni tina chanchinbu leh lehkhabu chi hrang hrang a chhiar \hin avangin kum 97-a upa a nih pawh khan a rilru leh a ngaihtuahna te chu a thar (fresh) reng a, tar ât a nei lo, an ti. A upat hle tawh hnuah pawh khan India ram tana thu pawimawh tak tak a la sawi reng \hin. Chutiang chuan lehkhabu chu mihringte tana vanneihna leh hlawhtlinna lunghlu petu a ni a, vanduai leh harsatna (adversity) laka inhumhimna leh thlamuanna, chhungkaw nun hlimna thlentu a ni bawk a. Amah ngainatute chu hmelhriat loh kara an awm pawhin khawhar lo turin a kawm hlim a, zanah pawh kalsan lova awmpuiin khawi hmunah maha thlahthlam ve ngai lotu \hian rinawm a ni reng \hin.

Lehkhabu chuan amah beltute chu finna leh hmalam hun thlir thiamna a pe \hin a, nunkawng sial thiamna a neihtir \hin. Engtianga nun leh hun hi hman tur nge a nih zirtirin, a sum leh pai dehchhuahte pawh daihzai taka hman dan a zirtir bawk \hin. Thil \ha lo laka inthiar fihlim a \ulzia leh sual kawng zawh hlauhawmzia a zirtir rualin felna kawng a kawhhmuh bawk \hin. Misual a zilh hauvin insiam \ha

Page 22: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

21

turin kawng dik a kawhhmuh a. Mi fel a chawimawi a, mi fingte finna a tihpunsak a, mimawl hnenah hriatthiamna a pe a. Mi dangte \anpui thei tur leh mite tana malsawmna ni thei khawpa hman tlakah a chher chhuak \hin.

America President ropui tak, bawih ata mi hangho chhuah zalentu, vawiin thlenga khawvelin a theihnghilh theih loh, Abraham Lincoln-a pawh kha a pian leh murna, a seilenna chhungkua leh khawtlang thlir chuan America President han ni thei zia-zang a ni lo. Mahse a hmuh phak tawka lehkhabu \ha reng reng chu a chhiar vek a. Chung a lehkhabu chhiar a\ang chuan finna te, remhriatna leh tumruhna te, huaisenna leh hmalam thil ruahman thiamna te a neih phah a. A tawpah chuan mirethei chhungkuaa lo piang ve mai kha khawvela mi ropui berte zingah a invawr chho luah mai a. A thih hmaa President hna a thawh hun chhung rei loteah khan khawvel awm chhunga mite hriatreng tlak thil ropui tak a ti a nih kha.

England Prime Minister ropui, Sir Winston Churchill pawhin, kum 1854-60 lai vela rawlral ang deuhva Italy ram inzawmkhawm lehna atana theihtawpa beitu, Giuseppe Garibaldi (1807-1882) thusawi, lehkhabua an chhuah a lo chhiar \hin hmanga Indopui II-na, German ral hlauhawm zual lai taka England ram mipuite fuihna thu khun taka a han chham chhuah chuan England ram mipuite thinlung a chawk thovin, an ram an chhanhim theih phah hial a. Hetih laia Churchill-a thusawi hi vawiin thlenga khawvel ram hruaitute zinga thusawi ropui leh zir tham a la nih phah reng bawk.

Chutiangin England ram Prime Minister lar tak, Edward Heath-a pawh kha mi pakhatin Comic (thawnthu nuihzatthlak) mai mai chhiar lova ramchhung Sawrkar inrelbawl dan leh politics inlumleh dan te, rampawn lam chanchin (International affairs) lehkhabu te chhiar \hin turin a fuih a. Chu thurawn chu awihin lehkhabu \ha a hmuh ang ang a chhiar a; a tawpah chuan England ram Prime Minister ropui leh thiltithei tak a lo ni ta a ni.

Page 23: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

22

Kum zabi sawmpakuana lai vela England rama mi hausaten miretheite an rahbeha, hlawh tlem te tea pea nikhata darkar 12 an chhawr \hinna a lo tawp takna chhan pakhat chu England rama thawnthu ziak thiam Charles Dickens-an David Copperfield tih a ziak, Charles Haward, M.P. te hovin an lo chhiar a\anga lo irh chhuak a ni a. America ram mipui tam takin bawih chhuah an duhna chhan pawh Harriet Beecher Stow-in Uncle Tom’s Cabin (Pu Tawma In) tih a ziak an chhiar a\anga bawih khawngaihthlakzia leh an dinhmun chhiatzia an hriat a\anga lo in\an a ni bawk. Chutiangin America ram ram ropui, khuti khawpa ram rorelna \ha neia, khawvel ram ropui a lo nih theihna chhan pawh khu, Thomas Paine-an Common Sense tih a ziak, miten an lo chhiar a\anga ram hmangaihna rilru an lo put tak vang te, chu rilru chu an lo inrochun chhoh zel vang a ni, kan ti thei bawk ang.

Heng a\ang ngawt pawh hian lehkhabu hlutzia leh mihringte tana a \angkaizia chu kan hre thei mai awm e. Hetiang taka mihring nun a chher chhuah rual hian amah beltute hnenah thuchah pawimawh tak tak, lungngaite leh mi chanhai, \anpui ngaite maimitchhinsan mai lo tur te, a hun lova mahni thiltih lai tawpsan mai lo tur te, mahni hmasial tak leh chapo taka awm lo tur te, mipui zinga buaina chawk chhuak lo tur te, mite tana mi hnawksak ni lo tur te, thu veivir ching lo turte leh mi dang zahderna nei turtein a zirtir \hin.

Lehkhabu hi thuziak inchilhkhawm satliah mai a ni lo va, nunna pawh a ni. Lehkhabu a\ang hian hriselna kawng te, hlawk zawka lo neih dan te, ranvulh dan te, mahni inenkawl thianghlim dan te, ei tur thianghlim siam dan te leh kan damchhung huna kan nunna atana kan mamawh tinreng a zir chhuah theih \hin. Lehkhabu a\ang bawk hian hmanlaia mite kha eng angin nge an lo khawsaka, engtin nge an lo inrelbawl a, engtin nge hna an thawh a, ei an lo zawn, tih leh hriselna kawngah engangin nge \an an lo lak ve tihte a hriat theih a; an khawtlang inkaihhruai dante thlengin a hriat theih \hin a. An tihdan \ha chhawm tlak apiang chhawmin an

Page 24: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

23

tihdan \ha lote paihin nundan kawng \ha zawk a zir chhuah theih phah bawk \hin.

Lehkhabu \ha kan chhiar hian zirtirtu \ha leh \hian rinawm kan chhar nghal tihna a ni a, kan chhiar zawh chiah hian thurawn \ha min petu val upa kan chhar a lo ni \hin. Lehkhabu \ha chu vanneihna leh hlawhtlinna robawm hlu tak a ni a, hlawhtlinna kawnga min hruaia kawngkhar min hawnsaktu, kan kawng zawh lai mek a dik leh dik loh min hrilha, kawng dik zawh zel tur min kawhhmuhtu a ni \hin. Lehkhabu ngainatu chuan \hian \ha a kawm reng tihna a ni bawk. Ram inrelbawl dan lehkhabu chhiar \hin mi chuan ram inrelbawl dan zirtirtute a kawm reng a. Pathian Thu ziak ropui tak tak chhiar \hintu pawh ‘Gamaliela ke bula seilian ka ni’ tih ang deuhvin thlarau mite ke bulah Pathian thu an zir tihna a lo ni \hin. Kan lehkhabu chhiarte duhzawng hi kan \hian kawm duhzawng mite leh kan rilru pekna te an ni \hin.

Khawvelah hian lehkhabu \ha chhiar tur reng reng hi awm ta lo sela chuan khawvel mihringte hi retheihna khurah kan \hu \hup ang a, kan mawl em em ang a. Retheihna leh harsatna tinreng lak ata tal chhuah ngaihna hre lovin kan awm ang a, kan chunga lungngaihna leh manganna lo thlengte chu kan sepui ruah tuar ngawt ngawt ang a; aiawt chhunga chakai ang maiin chhuahna tur hre lovin kan tang reng mai dawn tihna a lo ni.

Lehkhabu hlutna hrechiangtu, Francoise Fenelon phei chuan, “Ka lehkhabu zawng zawng kalsana Europe-a lallukhum zawng zawng khum tur ni ta ila, chung lallukhumte ai chuan ka lehkhabute hi ka thlang zawk ngei ngei ang” a ti a. Stanley Jones-a phei chuan, ‘Lehkhabu chhiar tur i neih loh chuan i kawr hak lai hralh la, lei rawh’ a ti hial mai. Keini Mizote hian lehkhabu \ha kan neih tam hian finna zempui kan kual tihna a ni a, chutiang lehkhabu \ha chhiar mi kan neih tam poh leh mi fing, ram tana mi tangkai tur mihring kan ngah telh telh tihna a ni ang.

Heng bakah pawh hian lehkhabu hi ram hrang leh tlang hrang hranga chengte tipumkhattu leh hnam hrang

Page 25: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

24

hrangte inpumkhatna thlentu a ni. He khawvel, mi tin chi tin chi tang, chenna hmun inan loh avanga ze inang lo tak tak leh ngaihdan inang lo tak takte inkara inhriatthiam tawnna thlentu leh, tuarna leh harsatna tinrenga khat niawma lang pawh mihring tana vanram tlafual ang maia min siamsaktu a ni.

Keini Mizote ngei pawh min tipumkhattu chu miin ‘Chanchin |ha leh Education hi a ni,’ an tih pawhin hnial rual a ni lo vang a. Mahse hemi phena hmanraw \angkai tak mai chu lehkhabu (Bible) hi a ni. Missionary sap lo chhuakten ziak leh chhiar zirna A Aw B te min siamsaka, zirna sikul-te an dina, Lusei \awnga Bible te an lehlin khan Mizoram puma mite tana Bible chhiarna \awng awmchhun chu Lusei \awng a lo nih tak avangin thiam a lo ngai a; chutianga \awng khat hman lo ni ta chuan hnam inpumkhatna pawh a rawn thlen nghal a ni, kan ti thei ang.

Kan ram hi ziak leh chhiar thiamah chuan kan sang hle a. He thu ka ziak lai hian India ramah pahnihna kan ni a. A lawmawm hle. Amaherawhchu ziak leh chhiar thiam kan tam ang hu hian lehkha chhiar peih leh inzir zau peih erawh kan nei tlem hle a. Mi \hahnemngaiten lehkhabu \ha tak tak, kan mamawh em em tur pawh han chhuah \hin mah se, a hralhna a harsa leh fo \hin a. Lehkhabu ziak mite tan a beidawnthlak em em \hin. Hei hi leina tur pawisa kan neih loh vang ai mahin a hlutna leh \ulna kan hriat loh vang niin a lang a. Kan duhzawng leina tur chu to deuh pawh ni se kan nei thei zel.

Mi tam tak lehkhabu chhiar duhzawng phei chu nun kaihhruaina atana hman tlak lem lo, chhiar zawh ruala hmanna tur awm lem lo emaw, pai ral (digest) mai mai tur ang chi te hi a ni \hin. Finna thuril pai, damchhung atana \angkai tur emaw, hlawhtlinna thuruk (lunghlu) pai ang chi te hian chhiar a hlawh lo fo. Kan ram hruaitute zingah pawh hian inzir tha peih lo leh chhiar zau lo kan la nei nual niin a lang a. Hei hian ram inkaihhruaina kawngah hian harsatna a thlen fo \hin a. Chuvangin Mizote hi kan \hanharh a, finna leh thiamna tak tak chhar chhuak thei tura lehkhabu tha kan chhiar uar a \ul hle.

Page 26: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

25

MIZO THUFING ṬHENKHATTE

- Lalsangpuii (Spi)

1. |am tawk apiang a tui. 2. |awngkam \ha-in sial a man. 3. |henawmte do ai chuan khaw sarih do a thlanawm

zawk. 4. |henawmte leh lo rite hi chhungkhat anga ngaih tur. 5. A \ha lam kawng a chho va, a chhe lam kawng a

phei. 6. A zawldawhtua \an hi hnehna a ni. 7. Aia upa aiin thleng tlang an vuan hmasa ngai lo. 8. Anchhia lawh ching suh, tuman an dang duh lova,

mahni chungah a lo let leh ngai. 9. Anka nem chu chi telh ang a ni. 10. Arte pawh chhan leh vang awm lovin a thi ngai lo. 11. Bei nge sei run dung an lo ti alawm. 12. Chhuahvah nikhuain mi siamsa hlir an ring ngai lo. 13. Damlai roluah dawng awm ngai suh. 14. Duh loh nena khuangchawi ai chuan duh tak nena

kum thum bahra laih zawn a thlanawm. 15. Hmelchhiat a siam theih lova, nungchang erawh a

siam theih. 16. Inhnial nikhuain aia upate aiin \awng hnuhnungah an

\ang ngai lo. 17. Kawi pawh a kawm a \hat chuan a rah a \ha \hin. 18. Kawng lakah chau an \anpui zel a ni ngai e. 19. Khawchhe eng iar uar leh nau \ap meng ker kur

chuan ban zai an rel lo. 20. Khawharna chu khuareiin a la hnem ngai e. 21. Lal ngai lo lal a n^, an lal a kha. 22. Lampui changkhatah mi an be chhe ngai lo. 23. Liandovate unauvin mim fangkhat an inphel zu nia. 24. Lungpui pawh lungtein a kamki loh chuan amahin a

awm thei lo. 25. Mahni bul leh balte ngaih hi thil zahthlak a ni. 26. Mahni chanchin a \ha lam sawi a \ul pawhin

‘Uangpui chang suh ila’ an ti hmasa \hin.

Page 27: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

26

27. Mahni infak leh sakhi ngalah engmah a bet lo. 28. Mahni pian leh murna sawi chhe suh. 29. Mi awkhrawl an hlawhtling rih thei, mahse an tlu

phut \hin. 30. Mi chanchin sawi dawnin an hawi vel phawt a ni

ngai. 31. Mi dawtin an puh ngai lo, vawih loh puh mah a na a

nia. 32. Mi fingin an fin man an ei seng lova, mi ^-in an at

man an chawi seng lo. 33. Mi ina len dawnin thawm an nei hmasa ngai. 34. Mi kawng dalin an awm ngai lo. 35. Mi ran talh, ruk leh phil a thiang lo. 36. Mi thusawi ngaithla ruin an awm ngai lo. 37. Mihring hmelma chu mahni hi a ni. 38. Mipa leh lawichal chu inrin reng a ngai. 39. Mutchhuakin lal pawh a zah lo. 40. Naupang hlim leh hmeichhe awmkhawm chu a

tawpah an intivui chawk. 41. Ninhleiin tawpeng a nei, a peng lehlam chu bai. 42. Nu leh pa mawl biak suh, an hming pawh sawi

nawmnah suh. 43. Pal sawn chin hi mi duham nihna a ni. 44. Pan lovah tho a fu ngai lo. 45. Piang lo ngaia \ah thu a awm ngai lo. 46. Piangsual an nuihhsan ngai lo. 47. Piansual leh pharcharin tlai luat a nei lo. 48. Rannung nghaisak leh tihretheih a \ha ngai lo. 49. Se bo hnua se kawngkhar ang a ni. 50. Sem sem dam dam ei bil thi thi an ti \hin. 51. Sial rangin sial rang a hring a, sakawlin sakawl a

hring. 52. Sunhlu kungah thei dang a rah ngai lo. 53. Tha ba leh saihlum a nget ngai lo. 54. Thil hmingthang tidanglamtuten thlahlei an vei ngai

love. 55. Thingphur khat leh pasal pakhat hmuh zawh loh thu

awm suh.

Page 28: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

27

56. Thusawi chawn leh ar p^n chuk a p<n. 57. Tlang zawng i bum ngai love. 58. Tlawm makah Vanzema a thi. 59. Tualthah a thiang lo, tuchhuan thlengin a lanna a

awm \hin. 60. Tui baw hnu a ruh leh theih tawh lova, \awng erawh

a sut theih. 61. Tuisik leh tha chu a pung lehzel ngai. 62. Ui pui pawh a vah a vah chuan ek \hing a tawng nge

nge. 63. Uite leh naupang tak ngial pawh hian a ti\hatu an hria

an ti ngai zu nia. 64. Unau thawnthu sawi mah a dang ngai e. 65. Vanduai chuan dawhthlengah pawh a tlak hlum theih. 66. Vawih loh puh tak ngial pawh a na. 67. Vawkpui takngial pawhin a kuang a awm \hin. 68. Zangkhua a la bungbu ngai e. 69. Zawngin ama ngum khak a hmu lova, a \hiante ngum

khak a nuihzat. 70. Zing ruahsur leh khuala makpa thiin hnuleh a nei

\hin.

Page 29: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

28

DR. LALTLUANGLIANA KHIANGTE ZAWHNA & CHHANNA

(USA MIZOTE MIZO ṬAWNG VAWN NUN THEIH DAN TUR) The MIZO : |awng boral hi eng nge a pawina?

Dr. LT Khiangte : |awng hi hnam zebil lantirtu pawimawh ber a ni a, mahni hnam \awng hre lo chuan a hnam zebil hlu tak a hloh (hlauh ni lovin) nghal a ni mai. |awng boral tur hi ui ngawih ngawih tur a ni.

The MIZO : Ram dangah hian kan \awng hi thiam tawh lo ta hlawm ila, kan la Mizo zel thei thovin i ring em?

Dr. LT Khiangte : I thisen chu Mizo thisen a la ni zel ang a, hnam dang i neih chuan zaa za (100%) ni lovin, zaa sawmnga (50%) i hloh dawn a ni mai a. Mizo \awng i thiam tawh loh chuan, i Mizo-na chu a pan hle tawh dawn a ni mai.

The MIZO : Ram danga awm Mizo mi tlem tete tan hian Mizo \awng hi vawn nun zel theih a ni ang em?

Dr. LT Khiangte : Theih e. A theih tih a chiang. Mizo nula pakhat chuan Muslim tlangval a nei a, Middle East-ah an awm a. Amah chauh Mizo a ni a, a pasal nen chuan fanu pakhat leh fapa pakhat a nei a. Ngai teh, a fate chu Mizo \awng a hman thiamtir ve ve zu nia! Chu mai a la ni lo, a pasal leh fate chu Mission Veng-ah Christian Baptisma a rawn chantir diam tawh. Kan \henawm nu hi a pui asin! Hei hi Mizo hmeichhia awm dan tur dik niin ka hria. Kei chuan ka fak thlawt a ni.

The MIZO : Theih ni ta se, engti anga hma lak tur nge ni ang?

Dr. LT Khiangte : Mizo \awng hman tam a ni mai. Mizo nupa, Mizo ve ve si, sap \awng inbiak tlat hi chin loh tawp tur a ni. |awng danga inbe lovin, ‘Ka hmangaih che asin, ka duh che, ka ngai lutuk che…..’ tih se se reng tur. Hmangaihna thu sawi nan Mizo \awng hi a mawi a nia, a

Page 30: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

29

fiah bawk si, a nem dam dap mai si. Mizo \awng hlira nupa an inbiak chuan an fate chuan an zir ve nghal ang. America ramah pawh chhuanlam a awm thei chuang lo. Mizo nu leh Mizo pa chuan in chhungah chuan Mizo \awng hman mai tur a ni dawn lawm ni? Fate pawh Mizo \awng biak luih tlat tur, an thiam chian hma chu. Sap \awng chu pawn lam a\angin an thiam dawn tho tho dawn a, in chhungah chuan mahni hnam \awng ngei hman hi a \ha ber. Chu chu hnamro a ni a, a hlu asin! I hnamro tikehsawm suh.

The MIZO : America-ah hian Mizo inti 2000 \ha vel kan awm ve nia hriat a ni a. Puitlin tawh hnuah he rama thlengte hi chuan Mizo \awng hi kan la ngaina hle a (English pawlh nasa tak takte awm ve bawk mah se), naupangte leh tleirawl/rawltharteah erawh Mizo \awng ngainatna a tlahniam hle niin a lang. An hmang ve a nih pawhin English nen an pawlh nasa hle. An ni tin skul kainaah nilengin sapawngin an zirin sap \awngin an \awng a, an lo haw a, skul a\anga an lo hawn tih tur (homework) an siam a, TV en, Internet khawih leh thil dang an tihteah sap \awng hmanna hlir a lo ni a. Unau an nih phei chuan skula an hman sap \awng ngeiin in lamah an inkawm chhunzawm a. Nu leh pa tam zawkte chu hna thawk an niin fate nen inkawmna hun thawl neih theih a harsa hle. Tichuan sap \awng ngainat zawkna a lo lian a, Mizo \awnga \awng hrehna leh zahpuina thlengin a lo thleng \an niin a lang. Hei hi engtia hmachhawn chi nge nia i hriat? Thurawn \ha min pe thei em?

Dr. LT Khiangte : Thurawn \ha ber mai chu…..In chhungah Mizo \awng hmang ula, hmang lui ngat ngat rawh u. Mizo chuan Mizo \awng a thiam tur a ni….tih hi thupuiah neih a ngai. Tin, \awng thiam tam hi a \ha reng reng e. A hma lama kan sawi tawhte khi thurawn a ni nghal bawk.

The MIZO : America Mizo naupangte Mizo \awng zirna/inzirtirna tur atan Mizoram leh Burma-a Mizo \awng zirna bute hi hman zel atan a la \ha berin I hria em? Kan chenna ram leh hmun nen inmil deuha Mizo \awng zirna bu pawh hi siam ve a \ha zawk ang em?

Page 31: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

30

Dr. LT Khiangte : |ha e, eng bu pawh a \ha ang. Mizo lehkhabu \ha a tam mai.

The MIZO : RamdangkhawsaMizotehnenah Mizo\awngan vawnnunzel theihnaatanchahbelhduhIneiem?

Dr. LT Khiangte : Nei ngah mai. A hmasa berah chuan, tuna i zawhna chiah hi heti anga ziak tur hi a ni e : Ram danga khawsa Mizote hnenah Mizo \awng an vawn nun zel theihna atan chah belh duh i nei em? tia chhut phawt mai tur a ni a. A dang chu……

Tumna a awm chuan kawng a awm…..tih a ni a, miin Mizo \awng zir a duh chuan kawng a awm. Kei pawh hian eng emaw chen chu ka pui ve thei ang che u. A chhan chu ka tih turah ka ngaih avangin. Mizo language & Literature lama Full fledged Professor hmasa ber ka ni a, 2005 khan University Professor ka ni a, 2010 lamah khan mi pakhat dang Professor kai a awm leh a. He lam hi \hahnem kan ngaihna a ni a, \anlak ngai kan ti bawk a.

A duh chuan he address-ah hian min rawn bepawp zel dawn nia.

Professor Dr. Laltluangliana Khiangte Principal, Serampore College & Secretary, Council of Serampore College Hooghly District-712201, West Bengal, India Phones : 033-2662-2698, 3816,2322 or 08420976228 Emails – [email protected] & [email protected]

(Dr. Laltluangliana Khiangte, i hun chep tak karah kan zawhna ngai pawimawhin min chhansak a, kan lawm e. MS Office version inan loh vang emaw, kan inthawnna chian loh vang emaw, kan inthawn dan fuh loh vang emawa kan zawhna hawrawp \henkhat inzawm deuh nuai chungchangah ngaihhnathiam kan dil e. Ed.)

Page 32: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

31

ZO ṬAWNG HAWRAWP A AW B ṬOBUL LEH A CHHEHVEL

- Lalhruaitluanga Ralte

1. Thuziak tihbo thu

Mizo lehkha zawng savun a ni a, hm^n laiin uiin min lo ei shak zo ta a ni e, tiin kan pi leh pute chuan an lo sawi \hin a (Thanga, October thla ni 4, 1913, Kristian Tlangau January 1914:8). Kan thuziak neih chungchanga thawnthu sawi dan dangah chuan, Mizoten thuziak an lo nei tawh a, savuna zial a ni a, hun rei tak an vahvaihnaah an hloh ta a ni, tiin an lo sawi \hin bawk a (J.V. Hluna, Education and Missionaries in Mizoram, 1992:50,52). Chu lovah chuan, Savuna ziak chu sum khuh nan an hmang a, uiin a lo ei ta a ni (F. Lalremsiama, Mi lu lak leh Vai run chanchin, 1997:61), tiin an sawi \hin. Heng hi a thawnthu hle a; mahse, thawnthute hi phuahchawp ngawt an lo ni lem lo, bulb^l neia sawi chh^wn a lo ni \hin.

Hmanlai thawnthu tam tak zingah thuziak tihbo thu hi Asia khawmualpuia hnam hrang hrangin kan lo nei a. Khasi leh Bengali te, (B. Ryngnga, The life and works of Rev. William Williams, 1994:xv) Rengma (Naga) te leh Myanmar, Thailand leh China insuih finna vela awm Karen te, Kachin te, Lahu te, Wa te, Kui te leh Lisu te chuan he thuziak tihbo thu hi thawnthu sawiin an lo inhrilh \hin bawk a (F. Lalremsiama, Mi lu lak leh Vai run chanchin, 1997:55,58-61). Philippines rama Motadato Manobo Indian-ho pawhin an lo sawi \hin (Rev.Lalnghinglova, Lalpa ke bulah bu 1-na, 1999:207).

Thuziak tihbo thawnthu inang neite hi bul thuhmun neiin kan lo khawsaho tawh a nih loh pawhin, \henawm inhnai takin kan lo awm tawh a ni ang tih hi rinhlelh rual a ni lo.

Page 33: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

32

2. Kum 1893-ah Pu Buanga leh Sap Upain a aw b min siamsak

Pu Buangaten a aw b min siamsak hun hi kan mi thiamte ziak dan chuan kum 1894-ah a ni a, a chhui ngun lehzual deuhin February emaw, March thla emaw niin an ring a (B. Lalthangliana, A aw b kan lo neih dan leh thu ziak lama hmasawn thu, Kum za lamtluang, 1994:66).

Amaherawhchu, Pu Buangate \hiandunin Mizo \awng an zir dan leh a aw b an siam dan uluk taka han zirin kum 1894-ah chuan Zoramah an rawn keng lut ngei tawh zawk niin a lang.

(1) Pu Lloyd-a khan Pu Buanga leh Sap-upa ten Mizo \awng mil \ha tak maia hawrawp an lo siam chu Mizote tan a vanneihthlakzia a sawi a. “Mizorama luh phalna nghaka Silchara an awm lai (1893) hian a aw b siam hna hi an lo thawk tawh ngei a ni tih hi rinhlelh tur a awm lo ve,” a ti a. Kum 1894 kum tawp dawn thleng khan an hawrawp siam chu Mizo \awng nen a inmil \ha em tih enchhin nan an hmang a ni, a ti bawk (History of the Church in Mizoram, 1992:263).

(2) Durtlang Presbyterian Kohhran Chanchinah chuan, Durtlang lal Suaka chanchin an sawinaah ‘Kum 1893-ah a aw b an siam a,’ tiin an lo ziak a (Durtlang Presbyterian Kohhran Chanchin 1908-1998:6). Pu Buanga leh Sap-upa hian kum 1893-ah an lo siam tawh tihna a ni.

(3) Pu Buanga hian kum 1893 August 19-a Rev.G.O. Newport-a hnena lehkha a thawnah chuan Silchara an awm lai hian Mizo \awng an thiam hle tawh thu a ziak a. We know sufficient of the language to make ourselves understood, but it may be sometime ere we can tell out the Gospel story (The Harvest Field, Third Series, Vol V:241).

Mizo \awng an ziah thiam hle tawh laiin \awng erawh chu an la thiam nal lo hle a, Aizawl an lo luh hlima an puan in kaihpuitute chu Mizo \awngin an be thei \awk \awk

Page 34: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

33

chauh a ni, tiin an ziak (Amongst the Head hunters of Lushai, World Wide Magazine 1899:378).

(4) Website pakhat Freewebs.com-ah chuan Durtlang lal Suaka chanchin hi tawi kimchang ang reng takin a inziak a, chutah chuan Pu Buanga leh Sap-upate Mizo \awng zirtirtu a nih thu leh kum 1893-a a aw b an siam thu hi a inziak (http://www.freewebs.com/durtlang/Suaka.html).

(5) Pu Buanga hian kum 1894 April ni 2-a sikul an hawn thu leh chuta zir hmasa ber chu Suaka leh Thangphunga an nih thu a ziak a. Anni pahnih hian April thla ral hmain ziak leh chhiar an thiam hman dan leh Mizo zinga a aw b zir thiam hmasa ber an nih thu a ziak bawk a. Suaka leh Thangphunga te hnua zir leh hmasate chu hemi kum tawp lam, October ni 26-ah Sailo lal Khamlianan a zir thu a ziak bawk a (Log book, Dated 26th October, 1894).

Pu Buanga hian Zo \awng hawrawp a aw b chu Suaka leh Thangphunga ten an zir hmain mi dang zirtir an lo tum tawh thu a sawi a (K. L. Rokhuma, Mizo zingah tuin nge ziak leh chhiar thiam hmasa ber? Thu leh Hla, August 2006:1). Heta Thangphunga leh Suaka hmaa ziak leh chhiar zirtir an lo tum tawh ni thei awmte kan chhui a. Sumdawng hmasa Chawngkhuma leh Paliana te, Pu Buangate bawmtu hmasa Khuma, Babua leh Luseia (C.I. ni ta) te, an tirhkah Chawnga (zirtirtu ni ta) te leh Aizawl an lo thlen hlima lo chiauautu Maubawk lal Dokhama-teho zinga mi tute emaw ber hi chu an ni ngei ang tih kan hre thei.

Pu Buanga bawmtute zinga tu ber hian nge Mizote chu zawng ang mai kan ni a, hetiang thil harsa tak mai hi chu kan thiam thei ve awzawng lo vang, tia Pu Buangate hnena chhuanlam siama ziak leh chhiar zirtir an tum pawha an zir duh loh thu sawitu hi kan chhui a. Hetianga lo sawitu hi Suaka niin Kristian Tlangauah a lang a (Kristian Tlangau, January 1914:8). Mahse, Suaka hi a sawitu a ni thei lo. Pu Buanga khan Suaka leh Thangphungan ziak leh chhiar an zir hmaa mi dang sawi a tih avang leh an chhuanlam siam chu chhuanlam tling lo a ni tih lantir nan Suaka leh

Page 35: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

34

Thangphunga ten an zir a, an hlawhtling ta a ni, a ti kher a ni (Lalzawnga, Mizoram Baptist Kohhran Chanchin Pawimawh Lawrkhawm part III, 1986:241).

Chutiang chuan kum 1894 February thlaa Pu Buangaten an in thar luah hlim vel khan heng Chawngkhumateho hi ziak leh chhiar zirtir an lo tum tawh ngei ang tih kan hre thei a. Chutianga zirtir an lo tum tawh chuan a aw b siam peihsa an lo nei tawh reng a ni tih a tilang a ni. Silchar-a an awm lai pawh khan Zo \awng an hnen a\anga zir pahin an hawrawp siam chu kan sawi takhote kha zirtir an lo tum tawh hial pawh a ni thei.

3. A aw b zir thiam hmasa ber Thangphunga leh Suaka

A aw b zir thiam hmasa ber chu Pu Buanga hian a sawi chiang tawk a, Chaltlang lal ni ta Thangphunga leh Dahrawk hmasa ber leh Durtlang lal ni ta Suaka te kha an ni.

Zarkawt tlangah April ni 1-ah sikul an sa zo va, ni 2-ah zirna an hawng ta a. Sikul an hawn hma pawh hian an chekawi zinga miteho chu ziak leh chhiar zirtir an lo tum tawh a; mahse, tumahin an zir ngam rih lo. Thangphunga leh Suaka chuan mi dang ngam loh chu ngamin an zir \an ta a, kar khat chhungin thumal lam khat chi chu an thiam hman a, thla khat chhungin Pu Buangate ziak zawng zawng an chhiar thiam hman vek a ni (K. L. Rokhuma, Mizo zingah tuin nge ziak leh chhiar thiam hmasa ber? Thu leh Hla, August 2006. 1; J. H. Lorrain, History of Mizoram Baptist Church Part I, 7th May 1934. 241).

Kum 1894 April thla chhungin Thangphunga leh Suaka hian ziak leh chhiar an thiam hman ngei a ni tih kan hre chiang a, Mizo zinga Pu Buangate a aw b ziak leh chhiar thiam hmasa ber an ni ta a ni.

4. Engatinge Khamliana hi ziak leh chhiar thiam hmasa ber kan lo tih?

Khamliana, Lungleng lal hi Pu Buanga hian an \hian \ha berte zinga mi a nih thu te, an zirlai zinga thiam thei leh

Page 36: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

35

\ha berte zinga mi a nih thu te hi sap rama chawl tawh, Thangliana hnenah kum 1912 khan a lo zu hrilh a (T. H. Lewin, A Fly on the Wheel:317).

Thangphunga leh Suaka te zir thiam hnua an sikula zir leh hmasate chu Sailo lal pahnih Khamliana leh Khama an ni a, Khamliana zir ve \an ni chu kum 1894 October ni 26-ah a ni. Suakate aiin thla 6-in a thiam tlai a nih chu.

Pu Buangan Khamliana hi an zirlai \ha berte zinga mi a tih chhan pawh Khamliana hian kar khat chhungin chhiar chauh pawh ni lo, ziak pawh a thiam hman avang a ni (Dr. J. V. Hluna, Mizoram Hmar Bial Missionary-te Chanchin: 20; B. Lalthangliana, Mizo Chanchin : 552).

Lalzama ziah dan chuan zan 13 chhungin Khamliana hian ziah leh chhiar a thiam hman (Growth and Development of Mizo Language with Special Reference to The Contribution made by The Welsh Missionaries 1897-1957:100). Kar khat a zir hnu chuan hlim takin an khua Lunglengah a zu haw a. Upate sawi dan chuan meihawl a rawt dip a, chu chu chingal thlawrnain a thli fim a, hmunphiah kuang suih zumin lehkha ziak nan a hmang ta a. Pu Buangate Aizawla awm chu lehkha a thawn ta a, an lo hmuh chuan mak an tiin an lawm hle a ni.

Pu Buangate chuan an sikula zir chhuak hnen a\anga lehkhathawn an dawn hmasak ber chu an hlutin an roh hle a. Pu Buanga khan chhuang takin a nu leh pa hmuh atan sap ramah a thawn thla a, anni pawhin mak an tiin an lo lawm ve hle a. Apa thih hnuah Pu Buanga nu chuan Mizoramah a rawn thawn let a, khawiah nge a riral tak hriat a ni lo (B. Lalthangliana, Mizo Chanchin:552).

He lehkhathawn avang hian Khamliana chu a lar phah ta viau mai a ni. A lehkhathawn hun hi B. Lalthangliana (Mizo Literature:165) leh Laltluangliana Khiangte (Thuhlaril:110) chuan kum 1894 April thla niin an ziak a, hei hi a dik thei lo. Pu Buanga chhinchhiahna bu chiang tak kan neih hnu chuan kum 1894 November thla tir lam a ni ang tih a hriat theih ta a. A chhan chu Khamliana

Page 37: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

36

hian October ni 26-ah a zir \an avang leh kar hnih chhunga a thiam hman vangin.

Kar hnih chhunga a thiam mai chhan pawh hi tun hmain silai license te chu a awmze hre lovin a lo ziahchhawn ve fo tawh \hin vang a ni, tih Pu Buanga khan a lo ziak a (K. L. Rokhuma, Mizo zingah tuin nge ziak leh chhiar thiam hmasa ber? Thu leh Hla, August 2006:4). Chutiang chuan a aw b neih hlima kutziak ngeia a thiamna lo pholang hmasa, lal fing tak a ni a, hun lo kal zelah chuan ziak leh chhiar thiam hmasa ber chu Khamliana nia ngaiin an lo sawi chhawng ta zel a ni.

5. A aw b an siam chu

Pu Buangate hian Zo \awng hawrawp siam nan Sir William Jones-a leh Dr. John Wilson-aten roman script hmanga \awng an ziah dan te, Sir William Hunter-a leh Rev. Sydney Endle-a tih dan te an b<k hnuah Hunterian System of Orthography an thlang ta a ni.

Kum 1893-a Silchar-a an awm laia an hawrawp siam chhuah chu hetiang hi a ni a, kum 1896 thleng pawhin an la hmang a ni.

å a b d e f g h i j k l m n o p r s t u v z ch

Heng hawrawp 23 te hi Pu Buangaten Mizo \awng ziak chhuah nan an duang chhuak a ni tih chiang taka kan hriat theihna chu, Bible-a Fapa Tlan bo thu, Luka bung 15:11-32, kum 1896-a an lehlin a\angin a ni. Chu chu lo thlir ila:

Ch^ng zat 11. Mî tûinemå fápá pahnih a nê. 12. A naupang zåk-in a pá hnena “Kapá, rô ka chan min pe råh” a tî a. Tin, a sum an pahnih a hnen a shem a. 16. Englô kåm vok-in an ê khá, ani påh-in ê pui a du em em a, tuma-in engma an pe shî lô va. 24.…Tin, hlimtak-in an om tan - tá a.

Page 38: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

37

Kum 1898 khan Pu Buanga ziah Grammar and Dictionary of the Lushai Language tih bu a chhuak a, chutah chuan Zo \awng hawrawp chu hetiang hian hawrawp 24 a lo ni ta a.

a aw b ch d e f g h i j k l m n o p r s t \ u v z

Heng hawrawp an siamte hi han thlir hian kum 1893-a an siam bakah chuan aw leh \ chauh an belh tih kan hmu ang. Hmanna awm lo hawrawp pahnih g leh j an la telh ta fan a. Hman ngei si, ziaka an la telh tak chuan loh chu ng hi a ni.

Mizo \awng hawrawp kimchang chu Pu Buanga dictionary, 1940-a chhuakah hian a lo lang ta a. Amaherawhchu, Chutah pawh ng hi a la tel ta chuang lova, n hmunah a la awm ve mai a ni. J erawh chu paih a ni ta a. A hnuai hawrawpte hi an siam hnuhnung ber chu a ni a, a vaiin 23 a ni.

a aw b ch d e f g h i k l m n o p r s t \ u v z

6. Zosapthara (Rev. Edwin Rowlands) a aw b siam kan hmang ta

Kum 1898-ah Zosapthara a lo chhuak ve ta a, ani hi zirtirtuah pawh lo \ang tawh, mi thiam leh \awng zir thiam thuai mi a lo ni leh hlauh mai a. Welsh mission a rawn zawm a, Mizo \awng a han zir a, a thiam hnu chuan Pu Buangate hawrawp phuahkhawm chu Mizo \awng ziah chhuah nan a \ha tawk lo tih a hmu ta thuai a, chungte chu siam \hain a hmang ta nghal zel a. Pu Buanga sawi dan chuan 1903-a Lungleia an lo chhuah leh khan Zosaphluia leh Zosapthara nen Mizo \awng hawrawp chungchang an sawiho a, Zosaptharaten an lo tihdanglam leh siam \hat chu a dik zawkin a lo \ha ngei a ni tih an pawm a, hman zui zel an remti tlang ta a ni (Kristian Tlangau, June 1920. 110-112).

Zosapthara chuan Ng a belh ta a, g leh j te pawh hmanna kan nei lo tih hre chungin Pu Buangate lo telh chu paih chuang lovin a hmang ve ta zel a. Kum 1901-a Mizo Zir Tirna bu second edition-ah chuan a hnuaia mi ang hian

Page 39: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

38

Zosapthara duan hawrawp 25 chu a lo chhuak ta a, hei hi tun thlenga kan hman tak zel chu a ni.

a aw b ch d e f g ng h i j k l m n o p r s t \ u v z

7. Zo \awng hawrawp lam rik dan

a - a, aw - aw, b - bi, ch - chaw, d - di, e - e, f - efi g - ek (ji - chhim lam), ng - eng (enji - chhim lam), h - eihchhi, i - i, j - ze, k - ke, l - el, m - em, n - en, o - ou, p - pi, r - ar, s - esi, t - ti, \ - \i, u - u, v - vi, z - zet.

Kan lamrik dan hi puitling chuan ngaiah kan nei a, naupangin an zir hian lamrik danah an buai fo. H hi eihchhi tiin kan lam a, hming tih hi han lam ila, eihchhi-em-i-eng tih a ngai a. Naupang tan emaw, hnam dang tan emaw chuan lamrik thiam harsa tak a ni. A dang pawh sawi tur a tam mai. Efi leh esi te pawh hi lam khata siam a nih loh chuan a harsa tho mai.

8. Zo \awng hawrawp ziah dan thar rawtna

(i). Kan neihsa hmangin: Tuna kan ziak dan hi a \ha tawk hle chungin alphabetical order a la zawm kim lo deuh a. Computer-a index han siam dawn hian ng hi kan a aw b-ah chuan g dawta awm tur a ni a. Computer chuan ng chu n hmunah a dah zel a, hei hi sap \awng mila siam a nih tlat vang a ni. Chuvangin g dawtah ng lovin, n dawtah hian ng ta mai ila, Computer nen a inmil bakah kan hawrawp chu alphabetical order mil thlapin kan siam a lo ni bawk dawn si a, \ha hlein a rinawm. Chutiang chuan n dawta ng dah chu kawng engkimah a dik zawk a, chutianga kan ziak chuan kan a, aw, b ziak dan pawh hetiang hian a lo danglam tawh ang.

a aw b ch d e f g h i j k l m n ng o p r s t \ u v z

Page 40: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

39

Kan hawrawp lamrik tihdanglam ngai leh lam hnih, lam khata dah chhuah turte chu lo tarlang bawk ila.

F hi Efi tih aiah fe, G hi ek tih aiah ge leh S hi esi tih aiah se tiin lam ri ta zawk ila, a chhiar a nuam zawk hle ang.

(ii) Rawtna thar: Tuna kan hawrawp hman lai hi kan sipel dan nen chhiar dik a harsa hle mai a. Puitling chuan kan chhiar dik lui thei a, naupang zir tir tan chhiar dik theih a ni mang lo. Chuvangin hetiang hian rawtna thar han siam ila, ngun takin lo en ula, \ha kan tih chuan la sawiho ni se. Sawrkarah leh pawlah pawh a \ul anga la sawihova siam\hat dan ngaihtuah a \ha hle ang. Hetiangin

a – a b – bi c – chaw d - di f – fe g - eng h – hi i – I j - dze k – ke l – le m - me n – ne o – ou p - pi r – re s – se t - ti \ - tri u – u v - vi w – aw z - zet

Chawngzawng sava chu cwgzwg tiin kan ziak tawh ang a, |ing\ang chu \ig\ag tiin tawitein kan ziak thei tawh ang. Tunlai \halaite chuan mak an ti lo mai a ni lo, an hman sa reng a ni tawh. Tunlai khawvelah chuan sms kan inthawn pawhin aw aiah w, ch aiah c, ng aiah g kan hmang sa reng tawh a nih hi! Fb lam leh social network danga kan inkawmnaah pawh tuna rawtna kan siam ang hi khawvel puma Mizo \halaite chuan kan hmang sa reng tawh zawk a ni. Chuvangin mipui nawlpuiin an pawm thei ngei ang tih a rin theih a ni.

Page 41: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

40

PASALṬHA TAITESENA

- C. Lalnunchanga

Taitesena hian sa hrâng a kah kan hre lo va, râl a thah kan hre hek lo; nimahsela, Mizo pasal\hate zinga a ropui ber pâwla chhiar a ni tlat si. Tu ma tluk rual lohva mi tlawmngai a nih vâng hian chawimawi hi a phu narawh e.

Kum 1880 bâwr vêl khân Khawrihnimah a piang a, a lai ah hming chu Ralthatchhûnga a ni a, Khiangte hnam a ni. Nimahsela, a naupan laiin a biang a tai hlar \hin a, chuvânga Taitesena tia ko ta an ni a. A hming tak, Ralthatchhûnga tih a\ang hian an chhungkua hi an duai lo hle ang tih a rinawm. A pa chu Khalhvunga a ni a, a nu chu Dothangi a ni. Farnu pakhat, Kawlhnuaii a nei a. A nau a pian hnu maiah a pain a thihsan a, an unau chu \ûlpui lovin a nu chuan rei lo têah pasal dang a neihsan a; hei hi uire anga ngaih a ni a. Taitesenate unau chu a pa nau Pahanga’n a enkawl ta a. Pahangate nupa hi mi rilru tluang tak an ni a, Taitesenate unau pawh hi hrin hran an ni tih hriat loh khawpin an hmangaih a. Buh leh balah an hmuingil a, khawtlangah pawh mi zah kai phâk an ni a.

Naupang a nih lai a\angin Taitesena hi a hriselin a harhvang hle a, sial a lâwm em em mai bawk a. Zing hma takah a tho va, khawlaia sial lo bawk zawng zawng chu a chhiar a; an sial ni lo pawh tute sial nge tih a hriatsak vek a. Tin, an chaw ei lai pawhin miin, “Sial an insi,” an tih tawh chuan thlêng a thawhsan a, a tlan nal nal peih zel a.

A nuin pasal dang a neihsan leh avâng hian a rilru a na tâwp thei lo va, chuvangin a nu chu a do ngat ngat a. Vawi khat chu a \hiante nên ramah an kal a, Taitesena chuan pangkai a lo va. A chesual a, pangkai kung a\ang chuan a tla a, a bân ruh a pelh a. Ina an haw chuan a pa Pahanga chuan a lo hmeh remsak a, Taitesena chu vawi khat mah a \e chhuak lo va, na ti lo ang hmiahin a awm a. Amah hringtunu Dothangi chuan a intipalh tih a hriatin artui a rawn pe a, Mahse, Taitesena chuan a ei duh lo va, “Paih vek rawh u,” a ti a.

Page 42: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

41

Kum khat chu an lovah Taitesenate chuan dawnfawh an thar ve lo va. A nu Dothangi chuan Taitesena nau hnenah, “Kan lova dawnfawh va phur rawh u,” a ti a. A nau Kawli chuan a va phur a, in a lo thlen chuan Taitesena chuan a nute lova an phurh tih a lo hria a, kawmcharah a paih keh vek duh hial a. Chuti khawp chuan a nu chungah chuan a thinrim a.

A tlangval hnuin vawi khat chu a nîin a puan ven tur ngotekherh a tahsak a. A chanve dâwn a tah zawh hnuin a dumna tur \ing an nei ta lo va. A nî chuan Taitesena nau Kawli hnênah chuan, “I nute’n \ing chu an ngah kha, zu dil rawh,” a ti a. A hnuah Taitesena chuan a nute \ing dum an hmang tel ve tih a hre leh si a, a nî puan tah zawh \ep tawh chu dawhthlengah a râwt sawm barh barh mai a. Ni khat chu a \hianpa nên nula puan tah rim an tum a, an kalna turah chuan a nu a hmu a, Taitesena chu a kir leh ta daih a. Mi zaidam tak ni mah se, a nu chunga a rilru natna hi a tilang nasa hle a. Tute inah pawh lêng dâwn se, in chhûngah a nu aw a hriat phawt chuan a kir leh duh zêl a ni.

Hmanlai chuan tlangval leh mipa naupang te, paho te hi zanriah ei kham ve leh zawlbukah an chhuak khâwm a, naupang an tir kat nasa hle \hin a. Zawlbuk mei chhawmtu berah an hmang a, mei an tuah alh deuh chuan, “A alh lutuk, a sa,” an ti a. An tuah alh loh deuh leh, “A thim,” an ti bawk si a. Taitesena chuan naupang nun hrehawm lutuk chu tihreh a tum ta a. Zawlbuk tap leh bawhbel inkârah a ding a, tlêm tê têin meiah chuan thing nawi a vawm lut rêng a. Tlangvalin naupang an tir chuan, “Keima’n ka’n ti ang e, hei ka inring sa reng alâwm,” a ti a, naupangho chu a chet khalh ta zung zung a. Taitesena hriata naupang tirh chu amah Taitesena tir an ni ta zel mai a, chuvangin a bulah tu ma’n naupang an tir ngam ta lo va.

Thlasik lai pawhin Taitesena chu zawlbuk bawhbel bula tuium dahnaah a mu a, puan pakhat a veng a, puan pakhat a sin a. Tlangvâl vâwt ti mei chhawm \ha an awmin, “In muhil thei na nge? Ka bulah lo mu rawh u, puan ka lo zâwn ang che u, ka puan hi a lum a nia,” a lo ti thei reng \hin a ni.

Page 43: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

42

Mipa fa chu huaisen leh tlawmngaiha inel reng an ni a. Vawi khat chu zawlbuk chung dî an chih laiin ruah a sûr a, thli vâwt a tleh a, tu mahin an chih peih lo va. Taitesena erawh chu ruah sur lo ang maiin a chih hmiah hmiah a, “Lo chhuk rawh,” an tih pawhin a chhuk duh lo va. Tlangval intiam rualin an han pawtthla lui ta ringawt a ni.

Taitesena hun lai hian Saphovin Mizoram an awp tawh a, inrûn leh indo a awm tawh lo va, mahse ramchhuah erawh chu an la ching reng tho va. Vawi khat chu Teireiah an ramchhuak a, luidung an zawh a. An hotupa Zingkela chuan lung chang, lungtât atana \ha deuh mai hi a hmu a, “He lung chu lungtâtah a va \ha em, lam hla deuh lo sela chu ah hâwnah ka duh mang e,” a ti a. Taitesena chuan a rûkin lung chu a ak a, in an thlen chuan, “Ka pu, lungtâta i duh kha hei ka ah hawsak che asin,” tiin a pe a. Zingkela chuan, “Ka \awng ve mai mai a nih kha maw le, a rih tham vei nen,” a ti a, hrilhhai takin lung chu a la ta a.

Vawi khat chu Tuipuiah zan sawm riak buhfai nen an ramchhuak a. Sai kah tum an ni a. Sai ram an thlen chuan chawhmeh a lo vang hle a, an hotupa chuan, “Naktuk chu chawhmeh kan nei dâwn hauh lo mai, vawiina kan tumbu hmuhte kha lâk nachang kan lo hre lo a ni,” a ti a. Taitesena chuan an hotupa thusawi chu a hre reng a, an muhil vek ta tihin a tho va, meichher a siam a, an kalna hnuah chuan a kir leh nal nal a, an tumbu hmuhte chu a va la a. An buka a kir leh chuan thawm dim takin tuk\huan hmeh atân a lo siam diam a. Tuk dangah chuan Taitesena hi a tho hma ber a ni \hin a, hemi \um erawh hi chuan a hah deuh a ni ang, a tho tlai berah a \ang a. An hotupa a thawh a, chawhmeh siam sa diam a han hmuh chuan, “Duha sawi pawh ka ni lo asin maw le, ka kâ a kua a, ka han sawi satliah mai mai a nih kha,” a ti a, a zak hle a.

A hriata miin an duh zâwng an sawiin tihsak theih a nih chuan, a hlat leh a hnaih sawi lovin, chhun leh zân pawh thliar lovin Taitesena chuan tihsak a tum zêl \hin a, chuvangin tu mahin a bulah an duh zâwng pawh an sawi ngam \hin lo a ni.

Page 44: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

43

Vawi khat pawh an khaw pasal\hate chuan ramchhuah an rêl a. Taitesena chuan a hnungzângah khawihlipui a vei \an a, chuti chung chuan ramchhuahnaah chuan a kal lui ve ta tho va. Zan sâwm an riak a, an hlawhtling hle a, sarep chu bawmrâng khat \heuhvin an phur haw a. Kawtchhuahah chuan ramchhuakho chu an chhûngte’n an lo hmuak a, an thil phurh chu an lo chhawk den den hlawm a. Taitesena pawh a farnu Kawlhnuaii’n a lo hmuak a, chhawk a han tum chuan, “A ngai lo, ka hah lo ve” a ti tlat a.

Kawlhnuaii chuan, “Mite pawh an inchhawk vek si a; a zahthlak, ka chhawk ve duh reng reng che a ni,” a ti a, a phur chu a lak luihsak a. Phur an han inhlan chuan Taitesena hnungzang khawihli hnai leh a bawmrâng phurh chu a lo inchar tlat mai a. A \hiante’n a pan an han hmuh chuan, “Heti ang pan nasa nei chung hian a tlawmngai berah a \ang a, nâ pawh ti lo mah se, a khuate tal chu sik ve âwm tak; eng mah kan hriatpui hauh si lo,” an ti a, mak an ti hle a.

Serhmuna an awm laiin an lal Hrangvunga chuan an khaw tlangvala huaisen leh tlawmngai ber hriat a duh a. Zan khat chu mut reh tawhah a khawnbawl upa min a ko va, “Hei le, thil pawimawh takah zualko kalna tur ka nei thut mai a. Thla lah a thim bawk si. Kal peih an awm loh chuan ka muhil thei dâwn lo va. Tlawmngai peih an awm e maw, zawlbuka tlangvalho khu mi zuk hrilh teh,” a ti a. Zawlbuk hi lal in kawmthlang maia awm \hin a ni a. Khawnbawl upa chu a chhuk a, tlangvalho chu an lo mu reh vek tawh a; lal thuchah chu a zuk sawi a. Tlangvâlho chu tu mah tho peih an awm lo va, khawnbawl upa chu a beidawng hman \helh tawh a. Mahse, mei êngah chuan bahzara Taitesena lo insiam mawlh mawlh chu a va hmu a, “Khawi lama kal tur nge?” tiin a zâwt a. Upa chuan, “Ka hre bik hauh lo mai, lal inah han chho la, lalin a lo hrilh mai ang che,” a ti a.

Taitesena chu lal inah chuan a han chho va, “Ka pu, zualko kal tur chuan hei ka rawn insiam a, khawia kal tur nge?” a ti a. Lal Hrangvunga chuan, “Khawiah nge mi dang?” a lo ti a. Taitesena chuan, “Mi dang an ngai hlei nem,

Page 45: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

44

keimah pawhin ka kal thei alâwm,” a ti a. Lal chuan, “Taitesen, zaninah zualkova kalna tur ka nei lo. Lal tân tu nge theih tâwp chhuah peih a, tu nge lal hmangaih ber tih hriat ka duh vâng a ni. Hei, zu tuitling ka nei a, i in dûn teh ang,” a ti a.

Taitesena chuan zu chu a in duh lo va, zawlbuka chhuk leh nghâl mai a tum a. Mahse, an lalpa chuan a chelh luih tlat avângin zufang chu an inpui thei ta hrâm a. Zawlbuka a zuk chhuk leh chuan a \hiante chuan, “Khawiah nge i kal?” an lo ti a. Ani chuan, “Lal inah ka kal bik lo, a \ûl vak lo a ni ang,” a ti mai a.

A tuk zingah lal chuan tlangau a ko va, “‘Serhmun zathum khaw tlangvalah Taitesena’n lal a hmangaih ber a, a tlawmngai ber bawk,’ tiin vêng tinah au kual rawh,” tiin a tir a. Taitesena’n tlangau a lo hriat chuan, “Chuti khera au loh chu a va \ha zâwk em. Tun hnuah thil dang a lo la thleng leh ang a, tlin loh thleng thlenga tih a awl âwm mang e,” a ti a, pawi a ti hle a. A pa pawhin, “Fapa ka nei ta lo a nih hi,” a ti hial a ni.

Eirawng bâwl te, tui chawi leh thing phurhte hi hmeichhe hna bika ngaih a ni a, hmeichhe awm lohna inte a nih ngawt loh chuan tlangvâlin heti ang chi hna hi thawh an tum ngai lo va. Taitesena erawh chuan, “Parawl pawhin mahniin chaw an inchhum a, tui an chawi a, keini pawhin engati nge kan tih loh bik ang?” a ti a, hmeichhe hnaa an ngaih zawng zawng pawh hreh miah lovin a thawk bawrh bawrh peih vek a.

Ten chhiat lohvah pawh Taitesena hi tu mahin an tluk lo va, buhfaia buhhum leh sazu êk tel pawh puar khawpin a ei thei zêl a. An ramchhuahnaah rêng rêng bar thum aia tam chaw a bar ngai lo va. Tin, chaw bêl sil hi a tih tûrah a ngai hmiah a. Valupate chuan Taitesena’n bar thum aia tam chaw a bar ngai lo tih chu an hre ta a. Bêl ruak a sil paha a eiah tiin chaw khawrh zawh loh an ching ta a. A nu pawhin an ramchhuahnaah Taitesena’n chaw kaw puar a ei ngai lo tih a hria a, an ramchhuak an lo haw tlai chuan chaw a lo chhum \euh \hin.

Page 46: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

45

Taitesena hi intihsiakna leh khaw chhûnga infiamna ang chi, inbuan, lung den, insuk nawr leh insuk herhahte hian a tel ve ngai lo va. Mipa inelna tur hmun chu, “Ramhnuaiah,” a ti a ni.

A hming chu ram dung leh vâng, Mizo khua tawh phawtah chuan a thang chhuak a. Hetih lai hian sipaia \ang Mizo pakhat Chalruanga a awm a. Mizorama insual huai ber, inmal beihah chuan Mizo leh Vai tu mahin an ngam loh tia an sawi a ni a. Taitesena hming a hriat chuan a helh em em a, velh tumin a kal ta a. Zu hmunah an intawng ta ngei a. Chalruanga chuan, “Nang hi maw Taitesena an tih chu? Kei hi Mizo leh Vai ngam loh nei lo, mi huaisen ka ni a. Mi cho ve a nih chuan ti rawh insual teh ang,” tiin a cho lui tlat mai a.

Taitesena chuan, “E...kei chu ka huaisen ve awzawng lo, tu mah ka ngam lo. Mite’n zah an ngaih avângin hming\hatna ka hlawh ve mai mai a ni,” a tih pawhin Chalruanga chuan, “Hei leh chen vel tur chein ka lo kal a, khawi nge ka han bêng reng reng teh ang che,” a ti lui tlat a.

Taitesena thin chuan a tuar ta bik lo va, “Chutia mi tih luih tlat i tum a nih chuan inbên mai mai te chu patling leh patling tân chuan a ho tham em mai, hmeichhe tih âwm lek alâwm,” a ti a. Banglaia kawlhnam chu a la a, “Hei hian i duhna lai takah mi sât rawh, inben te chu a na lo em mai,” a ti a, kawlhnam chu a pe a.

Chalruanga chuan a sât ngam awzawng lo mai, a ding zum ta reng a. Taitesena chuan, “Mi sât ngam lo a nih chuan i dah leh teh ang. Tun hnuah sazukin sakei, ‘Ka vel ang che, ka bêng ang che,’ ti tawh ngai rêng rêng suh,” a ti a. Chalruanga chuan mei a khup zul zul a, thupha a chawi ta ruai mai a ni.

A hriat lohvin Taitesena chu a chhûngte’n a nupui tur an lo zawnsak a; an khaw nula hmel\ha leh fel Thangrikhumi an bia a. Thangrikhumi nu leh pate pawhin Taitesena chu an mi duh zâwng tak a nih avângin, harsatna eng mah siam

Page 47: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

46

lovin an lo “Aw” nghâl mai a. Man leh mual thlengin an sawi fel tawh a.

A pa Pahanga chuan, “I nupui turin Thangrikhumi kan va bia a, anni pawhin rokhawlhna hran an lo siam lo va. Mo nei turin kan ran zun leh êkte pawh a tam lai tak a nih hi,” a ti a. Taitesena chuan, “Ka pa, keinite chu nupui nei ve tur em maw kan nih le? Mi fanute kan tihrilhhai hma âwm em mai. Kan hmingin lei pawh a dek tawh lo a nih hi,” a lo ti a. A pain Taitesena’n dam rei a inrin lohzia a han hriat chuan leh lam a hawi a, a mittui a tla fap fap a; a ngawi ta reng a ni.

Hetih lai hian sakei mihring seh ching, Sapin ‘Man-eater’ an tih ang hi a awm a, a huaisârin a hrâng em em a, a ram bial fan lah chu a zau hle mai a. Reiek khua mi 10 Tut luiah nghafuan vêngin an riak a. An hotupa chu Taituka a ni a, an zingah chuan rawlthar pahnih Vuaia leh Bawkkuia an tel bawk a. An nghafuan vêng chu an hlawhtling hle a, sangha chu bûk pâwnah an rêp tlar dul a. Khua a thim thut thut tawh a, zanriah ei khamah Bawkkuia chu an sangha rêpna mei chhawm \ha turin a va chhuak a. An bûk chhakah keipui chuan bûk chhûnga mite chu seh tumin a lo châng reng niin, Bawkkuia chu a lo zuan thlu tawp a; a malpuiah a seh a, thlang lama hnuh thlak a tum a. Bawkkuia chuan an sangha rêpna ban chu a kut khing hnihin a vuan tlat a, sakei nên chuan an inchai nasa hle a.

Bawkkuia \hiante chu bûk chhûngah hlauvin an tawmin tlat a. Bawkkuia’n, “Min rawn chhan teh u, hei, min pawt thlu thei bik hauh lo a nia,” a tih pawhin an chhan ngam lo va. Nakinah chuan a rawltharpui Vuaia chuan, “Khawi nge, ka chem tah hriam hian ka’n sât vak teh ang,” tih leh thawh a rual a. Mahse, an hotupa Taituka chuan, “Sakeite sah hlum zawh i inring em ni? I tikawlh ting ang a, kan phêk buai phah zâwk ang e,” tiin a lo chelh a. Vuaia thin han so thut pawh chu a reh leh ta mai a.

Bawkkuia mangang chuan, “Ka u Laibul, nang phei chu Reiek khaw chhuanvawr i nih kha, mi han chhan hrâm teh; hei eng mah min la ti thei bik hauh lo a nia,” a han ti leh a. Laibula chuan, “A ni teh tak e, maufei ka han zum ang a,

Page 48: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

47

ka’n khawh teh ang,” a ti a. Mahse, an hotupa bawk chuan, “Sakeite maufeia khawh hlum zawh em ni i tum? In tikawlh ting ang a, kan phek buai nek ang ka tih kha,” tiin a dang a, Lalbula pawh chu a zuai ve leh ta a.

Bawkkuia chuan, “Nangni chu ni ula, kei chuan ka chhan ngei ngei ang che u. Hei, eng mah min la ti bik lo a nia, pakhat tal min chhan turin lo chhuak hrâm teh u,” a han ti leh lawm lawm a. Mahse, a \hiante chuan amah chhan turin huaisenna pit dawr tiat pawh an lo nei hauh lo mai a. Bûk kilah chuan an innek khâwm sauh sauh va.

Nakinah chuan Bawkkuia chu a lo chau ta a, a thil vawn a thlah a, sakei chuan a pawt thlu a; lui lamah a hnuk thla ta a. Mahse, Bawkkuia chuan tuipuisuthlah kung a vuan fuh leh ta hlauh mai a, sakei chuan a hnuk zêl thei bik lo va, an thâwm chu a reh ta vang vang a. A \hiante chuan Bawkkuia chu a thi tawh a nih ringin an han au va. Bawkkuia chuan, “Min chhan tawh rawh u khai, chhan tlak ka la awm e, eng mah min la ti chuang lo a nia,” a rawn ti a.

A \hiante chu the-hmeh ang maiin an reh leh ta vang vang a. An han au leh a. Bawkkuia chuan, “Chhan tlak ka la awm e. Min chhan ngam lo a nih pawhin chemte kha min rawn pe ula, ka vit hlum thei mai ang,” a lo la ti leh a. A \hiante chuan an ngawihsan leh ta vang vang a. Rei fe hnuah chuan an zuk ko leh a. Bawkkuia chuan, “Min ko min ko tawh suh u. Min chhan ngam si lo va, chemte pawh min pe ngam lo, a tih ngaihna a awm ta lo ve. Tunah zawng chhan tlak ka ni tawh lo, ka thi \ep a ni ta e,” zawi têin a rawn ti a.

A \hiante chu sakeiin Bawkkuia a ei chhûnga insaseng tum an ni a. Sakei chuan Bawkkuia chu a seh hlum a, tui hleuh kaipui a tum a, a thlauh ri bur chu an hria a. Chu ve leh baklêngin an tlanchhe ta a. Thim zingah chuan kalkawng an hre thei lo va. Darkar chanve vêl an tlan kual vak hnuah anmahni bûkah bawk chuan an chhuak leh ta hlawl a. Sakei chuan an tlanchhiat chhûng khân an bûk chu a lo bei leh a, an sangha repte chu a ei a, an dar bêlte chu a bêng sawi bawi mai a; a lo kal bo leh hman tawh a. An hlau

Page 49: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

48

lutuk chu an \ap lek lek hlawm a, zunte an cheh pur mai a. Meichher an chhi ngam si lo, thimthamah chuan inchhuih bah nawk nawkin an tlan leh ta a. Kawngpui an pawh fuh hlauh va, zanlaiah khua an thleng ta a ni.

Reiek khuain an hriat ve leh a zân a zânin tlangval an pung khâwm a, Bawkkuia ruang hlawm tura thawh chhuah nghâl an tum a. Mahse, an lal leh upate chuan, “A thia chu thi ta ni se, tunah eng mah kan ti thei tawh lo va, zing khaw ênah a rualin i kal dial ang u,” an ti a. Mahse, Haukunga Kawltung chuan, “Naute Tut lî-a mu reng a, in luma lo awm reng chu kei zawng ka thiam zawng a ni ve hauh lo mai; kei chu ka kal nghâl dâwn,” a ti a, saifei a hawl a, a chhuak ta a. Mipui pawh chuan an zui ve nghâl a. Bawkkuia ruang chu an zuk la ta a ni.

Bawkkuia \hiante chuan a tirah chuan an zêp a, mahse an inzêp hlen leh thei si lo va, Mizoram hmun tinah chu thu chu a lo darh ta a. A hria apiang tu lung mah a dam thei lo va. Reiek lalnu thinrim lutuk chuan a pawnfen thûlkhung a phawrh a, an hotupa Taituka chu, “Mipa emaw i nih ka lo ti \hin a, hmeichhia i lo nih hi le; kha, pawnfên hi fêng rawh,” tiin a vawm a. Taituka chu a mittui a tla zawih zawih mai a.

Bawkkuia chanchin chu Serhmun khua chuan an lo hre ve a. Zawlbûk leh an awm khâwmna tawh phawtah chuan thu dang reng reng an sawi thei lo va, an thin a ur em em mai a. Zingkela phei chu a thinrim zual a, “|hiante’n, ‘Min chhan rawh u,’ tia au au va, chhan ngam loh rêng mai chuh!” a ti a, a vaibel dâwn a seh keh rawp rawp a, bawhbelah a lawn chho va, “Kan khuaah hian keipui hliam sum ruk la tla se ka va ti em,” tiin a inhrosa a, a haw ta nghâl a.

In a thlen chuan hmarcha a râwt a, a thinrim chu a la insawh a la insawh a, “|hiante mangang au au va, han chhan ngam loh reng chuh! Ka han tel ve lo tak chu aw! Chu ka thin chu hm hm hm...” a ti a, a hmarcha râwt chu a tibaw vek a. A dang a râwt \ha leh a, a sawh sawk sawk a, a râwt thlêng chu a keh ta vek a. Sumhmuna a nupui buh deng chuan, “Mi

Page 50: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

49

huaisen takte pawh an tel ve ang a, inchhan ngaihna a awm lo a ni ang chu,” a lo ti a. Zingkela chuan, “Lo \awng suh, nang pawh kha ka rawn chhu hlum nghâl mai ang che,” a ti a.

Serhmun tlangvalte chuan, “Kan khuaah sakei lo tla ve se,” an ti an ti mai a. An tih ang takin a kum leh buh tuh laiin an khuaah sakei huai sum ruk a lo tla ta a. Sial a rawn seh nghâl pang a. Tlangvâlho phurzia an hriatin lal leh upate chuan, “Sakei tihhlum hi a rèm phah tak tak lo, sakei huai chu sakei huai bawkin a thlâk ngai. Thi leh hliamte kan awm ang tih a hlauhawm e, i hnawt mai ang u,” an ti a. Mahse, tlangvalho chu Bawkkuia \hiante chunga an thinrim a la reh lo va, sakei laka phuba lak hrim hrim an duh a, kar kam an titlu ta zâwk a.

Tlaiah chuan kar pahnih an kam ta a. Pakhat chu Serhmun kawtchhuah hmar lam, Vankunga pa chul pâwlah an kam a. Pakhat chu Sadâwt tlanga Taitebela pa chul pâwlah an kam a. Zanriah ei kham a\ang chuan tute pawh an inring vek a. Tlangvalho chuan meichher an siam lawk a, a fawh kaina tur phuai an met a. Kar a per chuan a tlan hmasa ber nih tum an tam hle a. Nula rim zâi pawh rêl lovin zawlbukah kar puah hun an ngaicháng rán a.

Chumi zân chuan zan dang ang lo takin a hun lovah âr a khuang a khuang a. Putarte chuan, “Sapuiin dâi a vêl a nih chu,” an ti a. Lal chuan, “Zâninah kar pawh per se, khawvâr hma chu tu mah tlan chhuah loh tur,” tiin tlauau a autir a. Men lai chuan eng mah a thleng lo va. Tlangvalho chu beng chhi ránin an mu a. An muhil \an dâwn tihin Vankunga pa chul pâwla an kar kam chu a puak ri an hre ta a. Mipaho chu mualah an tlan chhuak khup khup a, kar an kamna lama tlan liam nghâl an tum a. Mahse, upahovin an dang a, “Zaninah tlangau a au kha, lal thu awih tur,” an ti a. Tlangvalho chu lal inah an kal a, “Tunah tiam rawh,” an ti a. Mahse lal chuan, “Ka thu chu tlangauvin a puan tawh kha,” tiin a phal lo va.

Page 51: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

50

Khua a lo vâr a, leilung a lo lang \an a. Nghakhlel taka za et et an nih avângin lalin chhuah thu a han pêk chuan mipui chu kar tual lam panin an liam nghâl hum hum a. Zingkela, Vungtawna leh Dozika te chu khaw daiah a rûkin an lo tawm a, mipui thlen hmain kar tual chu an lo thleng hman daih tawh a. Kar chuan sakei chu a lo kâp fuh ngei a, a thisen chu a baw ten tun a, a hliam a na hle ang tih a hriat a. Hmanhmawh takin sakei thisen bua chu an lo tireh a, mipui lo thlen hmain sakei chu an chhui fâl ta a.

Mipuiin kar tual an lo thlen chuan a thi bua an hmu si lo va, “A kâp fuh lo a ni ang,” an ti hman he haw a. Mahse, an zinga pakhat chuan mau hnaha thisen kai chu a hmu a, “A kah chu a kâp fuh ngei a nih hi, heta hi a thi ka hmu e,” a rawn ti a.

Zingkelate pathum tla fâl ta khân kar an kamna thlang lawk, kawrte kam hrui hnawk hmunah sakei chu an zuk hmu a. A awmna chu a sâng deuh hlek a, chuvângin chhoh beih a ngai a. Vungtawna chuan a silai hmawr chuktuaha kah a tum a; mahse, a vanduaia siamin ama silai ni lo, an mikhual silai a lo keng palh hlauh mai a, a silai chu a tlawlh a; vawi thum a hmeh pawhin a puak thei lo va. Zingkela chuan a feiin a han chhun a; mahse sakei chuan a fei chu a lo beng per a, a darah a lo sehsak a, a thing vak a, Zingkela chu a tlu ta a. Sakei chu a huk tuar tuar a. Thâwm an hriatin mipui chu an lo chim thla nghal ruih ruih a.

Sakeiin Zingkela a bei zêl tur chu Vungtawna chuan a silai hmawrin a lo hawlh a. Sakei chuan a silai pial lungah a lo man a, a bawh thla a, a lû-ah a seh a, a pet kawh ta vu vu mai a. Dozika chuan Vungtawna chu \anpui tumin a chemin sakei chu sah a va tum a, mahse an inbeihna chu hrui hnawk hmun a ni si a, hrui kual lo uai thla zâwk chu a sât fuh a. Mipui chu an lo thleng thla tawh a. Pakhat chuan a feiin sakei chu a han khawh vak a, mahse a khawh \helh a, Dozika nghâwngah zâwk a khawh fuh hlauh mai a.

Mi pathum sakei hliam hmaa tlu phung a hmuh chuan Taitesena chu a thinrim hle mai a, “|hiante inhliam a, engati nge ka inhliam ve loh? Pawnfên fêng tlâk ka nih hi,” a ti a, a

Page 52: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

51

tlân thla nghâl a. Mahse, valupate chuan, “Kha, a insehtir ve dâwn, mihring kan rethei lutuk e, lo man bet rawh u,” an ti a. Mahse, an inrin loh laiin Taitesena chu sakei awmna pikah chuan a zuang lût ve ta a. Kar khân sakei chu a kawngah a kâp fuh a, a ruh a khawih avângin a che \ha hlei thei lo va. Taitesena chuan keipui hliam thinrim chu a kawlhnamin a han chhoh sah a. Sakei chuan a lo zuan thlu tawp a, a seh ve ta a ni.

Mipui chuan an zim hnai tuau tuau va. Inrâl palh a hlauhawm avângin silai hmeh puah ngam a ni tawh lo va. Lung leh thing bungin an deng noh noh va. A \henin mau fei an zum a, an khawh fur fur mai bawk a. Sakei chu a huk dum dum a, mipuiin rawl nen haw hawin an chim bawk a. Sakei chu hual chhûngah chuan tlanna lam tur bik hre lovin a vir kual ruai a, feiin an chhun tluar tluar a. Sakei chu a chau ta hle a. Chawngruma chuan, “A lû ka chiang e,” a ti a, puanin a va khuh a. Mipui thinrim chuan a chinin an ching hlum ta \hak a ni.

Mi huaisen pali chu tu mah thi an awm lo va, mahse an hliam chu a na hle a. A \henin hliam an lo buaipui a, a \henin sakei zawnna tur an lo ngaihtuah a. Dozika hrawka fei chu an phawi thei lo va, “Ka lû kha tlawh chhan ula, phawi rawh u,” a ti a. A chalah an tlawh chhan a, an pawt vak a, an phawi thei hram a. Chutia an insingsak buai lai chuan Taitebela pa chul pâwla an kar kam kha a rawn puak ve leh ta dur mai a. “E khai aw, mikhual an lo kal a ni ang, sût nachang kan lo hre lo a ni,” an ti a. Tlangval an tlan thuai a, a hmun an thlen chuan an khaw tlangval Kila a lo kâp hlum der a.

Kila hi phungzâwla tlu \hin a ni. Khatia mipui nawlpui an tlan chhuah rual khân ani pawh a tel ve a. Mahse, kawnga an tlan laiin a phungzâwl a chhuak a, luhaiin a tlu a. Mipui chuan a tlu tih hre lovin an tlan liamsan a. A lo harh leh chuan mipui tlan lohna lam, kawtchhuah leh lamah a tlan a, kar chu a va dai per palh ta a lo ni a.

Page 53: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

52

In lamah chuan lal leh upa te, nunau leh tarte chuan chanchin ngaichangin an ring an lo fan an lo fan a. Sar thli a thaw vuk vuk mai a. Nakinah chuan zualko a lo lang a, “Zingkela, Taitesena, Vungtawna leh Dozika te sakeiin a seh,” tih an rawn sawi a. Khaw chhûng chu a buai nuai nuai a, a \hen an \ap a, naupangte chu an phi ruai a.

Taitesena leh Dozika chu kea han kal rual an ni lo va, an duh lo chung an zâwn lui a. Vungtawna leh Zingkela erawh chu zâwn lovin an kuah a, anmahniin an kal a. Vungtawna chu a û, an lalnuin a lo hmuak a, “E khai Tawna, a na teh e maw!” tiin a lo \ah a. Ani chuan, “Keini chu na lo ve. A na meuh chu kan hnungah khuan an rawn zâwn alâwm,” a ti a.

Zingkela pawh a nupuiin kawtchhuahah a lo hmuak a, “Naupang infiamnaah chhangchhepa i lo zuk tel ve a, a pawi mang e. Eng tin nge kan awm tâk ang?” a ti a. Zingkela chuan, “A na hlei nem, ka dam leh mai dâwn alawm,” tiin a nui hawk hawk a.

Maipawl hel an vel a, sakei tur thah nân tiin an pe a, an pali chuan na tuar lo ang maiin an ei thei vek a. Vungtawna chu a lû-ah sakeiin a seh kha a ni a. Harh takin a awm reng a, mite chuan mak an ti hle a, “A lu ruh a seh tleu a ni ang,” an ti a. Nilêngin fel takin a awm a, zânah nula leh tlangvalin an menpui a. Khawvâr dawn hnaiah chuan a lu chu nâ a ti hle a, “A \huinain a tinâ a ni ang,” an ti a. Vungtawna lû an \huina chu an han phelhsak a, a thluak a rawn hnâm chhuak pur a, rei lo têah a thi zui ta a ni.

Serhmun lalnu leh Vungtawna hi unau an ni a. Lalin puan dumin a tuam a, sialin a thisen a. Sailo a nih vangin phum lovin a ruang chu kuangah an ur a. A luruh an han lak chhuah chuan sakei ngho luhna a lo kaw phur a; sakei khan a lo seh tleu awzawng lo.

A hnu lawkah Dozika a thi ve leh a; a thih dâwn chuan, “Tu mahin min tipalh lo ve, sakei min sehna hi a nâ êm a, ka tuar lo a ni,” a ti a. A hrawka khawhna fei kha zawlbukah an dah a, tumahin, “Ka fei,” an ti ngam tawh lo

Page 54: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

53

va. Taitesena chuan a mutna a\angin, “Ka fei a nih kha,” a ti a, mahse a fei a nih lohzia chu an hrechiang vek a ni. Dozika hnuah Zingkela a thi leh a. A dar sakei sehna lam kha a thlawn \ep a lo ni a.

An pali zingah Taitesena a thi hnuhnung ber a. A puma sakeiin a sehna hliam a\angin a vaibel zuk khu a lo chhuak a, chuti chung chuan na nei lo ang maiin a awm a. A nuin artui kengin a va tlawh a, “Taite, a va na lua em ve maw!” tiin \ap chungin a chul a chul a. Ani chuan, “Na lo ve, hei aia na tih hi ka nei,” a ti a. Taitesena hi a thih thlengin a nu laka a rilru nâ hi a dam lo va, amaherawhchu \awngkam chhe tak, “Ka naupan laia i mi uiresan kha nâ ka ti zâwk,” tih a cheh anga an sawi erawh hi chu a dik lo. A nu haw hnuin, “Hringtu kut chu a va dam bik em,” a ti a. A tûk chawhnu herah a thi ve ta a. A thih hun hi April thla, kum 1904 vêl a ni.

Dozika, Zingkela leh Taitesena te hian an lal chuan puan dumin a tuam a, vawkpain a thisen vek bawk a ni.

Page 55: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

54

LEHKHA CHHIAR HI

- Samuel C. Zaithankhuma

Thuhmahruai

America rama kan Mizo unauten Mizo Literary Journal buatsaih chhoh an tum hi an fakawm hle mai. Hei hian hnam inpumkhatna thuah te, hnam nunphung leh \awng humhalh thuah te, Mizo \awng inzirtirna leh tihchangtlun chhohna kawngahte hmasawnna a thlen ngei ang. He Journal lo chhuak turah hian thu ziak ve turin min rawn sawm a. Ka lawm hle. Hun a chep deuh tawh avangin heti lam hawi ka thu ziak tawhte ka khawn khawm a, thu thar deuhte nen zep telin ti hian kan han ziak ve ta a ni.

Lehkha chhiar awmzia

Mihring hian hringnuna a tawnhriatte leh chhinchhiah tlak nia a ngaihte chu an tu leh fate hnenah an lo hnutchhiah \hin. Lehkha a lo awm hma daih tawh a\ang khan lung bang leh lung phekah te an thil chhinchhiah duhte chu lem ziak hmangin an lo tarlang tawh \hin a. Heng lemte a\ang hian hmasang mihringte chanchin tlangpui pawh an lo hre thei \hin a. Thumal hrang hrangte an siam chhuah hnua lehkha an lo neih chinah phei chuan thil chhinchhiah pawh a lo awlsam ta hle a. Phairuang hnahah te, lungphekah te ziah dan an lo thiam chho ta zel a. Paper an lo neih hnuah phei chuan nasa takin lehkha ziah lamah hma an lo sawn ta a ni. Chuti chuan lehkha ziahah hian finna te, hriatzauna te, chanchin hlui leh thar te, felna leh diknate bakah thil tam tak hmuh tur a lo awm ta a. Thil lawmawm tak a ni. Mahse lehkhaa thu ziakte chu chhiar a nih loh chuan a hlutna tak tak mihring hian a chhar chhuak thei lo. Chutih laiin chhiar ngawt pawh a la tawk lo cheu. Kan thu chhiar a\anga kan hmuh kan nun chhuahpui tur thu \ha tak takte chu a taka kan nunpui zelnaah hian lehkha chhiar hlutna chu a awm.

Kan hman lar em em \awngkam \henkhat 'changkang' tih te, 'puitling' tih leh 'hmasawn' tih lam chi zawng zawng lo chhuahna hnar pakhat chu lehkha chhiar hi a ni a. Tuna thu ziak hi lehkha chhiar mite leh lehkha chhiar tum tak takte tan

Page 56: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

55

a ni deuh bik a, hriatthiamna neih tuma chhiar \hinte tan a ni bik lehzual.

Lehkha chhiar mite kan tih hian thu phuah khawm engemaw \ha taka hre fiahtute chu a kawk deuh ber a. Amaherawhchu, hriat zauna, hriatthiamna leh thu zawng zawng hi lehkha chhiar ngawt a\anga kan dawn chu a ni lem lo. Ti tihona leh beng chhi rana thu hriat tumna a\ang pawhin kan nei thei. Mahse mi tam tak hi chuan chu ngawt chu an duh tawk lo va, lehkha chhiar hi hlamchhiah theih nia an hriat loh avangin an chhiar ta \hin a ni.

Tunlai hian mi \henkhat chuan lehkha chhiar hi \ul vak tawh lovah an ngai a. Electronic Media (Information Technology) an tih TV, Phone, Internet/Website/Email leh thil dang dang a\anga an thu dawn chu an duh tawk mai \hin. Hringnun kaihruaitu leh \han zelna, a rilru puthmang siamtu chu ni tina a thil hmuh leh hriat chu a ni ngei mai. Kan rinna siamtu pawh kan ti thei hial awm e. Mahse ngun lehzuala ngaihtuah tur chu a awm. Kan han sawi takte khian kan chenna khawvel chanchin hriatna kawngah min \anpui \hin mah se, innghahna tlak zawng an tling hauh lo. Information Technology ngawt ringa lehkha chhiar hlamchhiahtu chuan thu thar leh ngaihnawm hriat bak chu a hlawkna a tel tlem hle ang.

Lehkha chhiar mi erawh chuan atana hriat \ul leh mamawh apiang hai chhuakin lehkha a chhiar mai a, hei hi rinchhan tlak a ni a, innghahna tlak a tling. Francis Bacon-a chuan,"Lehkha chhiarin mi inthuam famkim a siam a, inbiakhonain mi inring reng a siam a, lehkha ziakin mi tak tak a siam a ni," a ti a. He hringnun indona mualah hian kan inthuam famkim theihna tur chu lehkha chhiar hi a lo ni chiah e.

Tin, thil kan hriat theihna (ngaihtuahna) hi taksa peng dang anga \hankin nei a ni lo va, chhiar tama ngaihtuahna hmang tam apiangin a hlawkna an tel tam mai dawn a ni. Chuvangin, kan ngaihtuahna tinung reng tur leh siam \haa chawm puitling tur chuan lehkha kan chhiar a \ul hle.

Page 57: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

56

Lehkha chhiar pawimawhna lam chu dah \ha rih ila. Lehkha chhiar dan step 4 te, chu lehkha chu engtin nge kan chhiar ang tih leh eng lehkhabu nge kan chhiar ang tih lam zawk lo chhui ta ila.

Lehkha chhiar dan step 4

Step 1-na kan tih hi ni tin school-a lehkha kan zir lai hun hi a ni a. He step-a zawhna pawimawh tak chu i lehkha chhiar mek, thu awmze nei hlawm khat (sentence) khan eng nge sawi a tum? A awmzia eng nge? tih hi a ni. He zawhna mawl tak pawh hi chhan mai a har \hin. Mi thiamte chuan kan pian phat a\anga kum 6,7 thleng hi chhiar tur inbuatsaih hun a ni an ti a, thu mawl te te by-heart in thu hlawm awmze nei, hriat harsa lo te te a\anga chhiar \an a ni \hin. America rama naupang kum 6,7 te hian thumal 300-400 chu an hre tawh a. Kum 13-14 velah chuan thumal hriatna lamah an lo hausa \an a, lehkha ziak awmze neiin a sawi tumte hre \anin lehkha an chhiar chho \an \hin. He step hi a pawimawh hle a, nu leh pa leh zirtirtute \angruala uluk tak leh \hahnemngai taka kan inzirtir a \ha ang. Nakina chhiar mi ni tura lo inbuatsaih lawkna step hmasa leh bul\hut a ni.

Step 2-na hi chuan, ‘Hun tiam chhunga chhiar tur bik intuk’ lam hi a dah pawimawh. He step hi ‘zirchian step’ pawh kan ti thei ang. A awmzia chu lehkha chhiar turin hun kan nei a, chu hun tlem teah chuan kan chhiar mek chu kan zo hman dawn lo. Kan thu chhiar chu chipchiar taka chhiar a \ul leh \ul loh zir chian hmasak a \ul tihna a ni. Hei hi temchhinna ti ta ila, hetah hian (i) Lehkhabu thuhmahruai chhiar hmasak ber tur a ni. Lehkhabu chanchin tawi, a tum leh pawimawh zual fuankhawmna a nih avangin ka chhiar hmasa ngei tur a ni. (ii) Lehkhabu chhung thu kan hriat theih nan a chhunga thu awmte (content) chu kan chhiar leh ang. (iii) Lehkhabu hnung lama awm \hin thu belh leh lehkhabu rawnte en thuak a \ha. Ziaktu dah pawimawh ber pawh zawn chhuah tum hram tur a ni. (iv) Copy zat te, a chhutna hmun leh a hun te thlir thuak a pawimawh. (v) Hetia kan thlir hnu hi chuan ziaktu tum leh dah pawimawh te kan lo hre thei ang a, chu chu khawi bungah nge a awm zawna chhiar hmasak

Page 58: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

57

pawh a pawi lo hle ang. (vi) Chumi hnuah chuan a bul a\anga a tawp thleng chipchiar taka chhiar a lo hun ta a ni.

Step 3-nain a sawi tum chu '|hensawma chik lehzuala zir chunga chhiar' a ni. Chhiartu chuan a chhiara chu a hrefiah vek tawh tur a ni. Rilru tihhlimna chauh uma chhiar \hinte tan chuan he step hi a \ul kher lo mai thei. A tum ber chu hre fiah ngei tura uluk leh chik taka zir chunga chhiar chu a ni.

Step 4-naah hi chuan Sapin 'Criticism' an vuah fak-selna lam a ni a. A thute han chin kual vel a, a dik tawk lo laite han dap chhuah a; a \ha laite pawh a nihna ang taka pho lan lam hi a ni. Lehkha ziak dang nena khaikhin pawh ti ila a dik thei mai awm e. Chhiartu chuan a chhiar mek chu rilrua vawng chungin lehkha ziak dang a lo chhiar tawhte nen a khaikhin nghal zar zar \hin. Lehkha chhiar tam pawh a \ul hle.

Engtin nge kan chhiar ang?

Eng lehkha ziak pawh hi chhiar ila a chhiar dan kawngkal fel tak hmanga kan chhiar loh chuan thu ziak hlutna leh hlawkna tak tak kan hai chhuak thei dawn lo va, tha leh ngaihtuahna kan seng thlawn mai mai ang a ni ang. Kan hriat tur pawimawh tak chu lehkha chhiar hi 'chetna tel thil tih' a ni tih hi. Lehkha kan chhiar hian kan mit a che reng a, rilru khalh nung lo leh ngaihtuahna tel lo chuan kan chhiar ngai lo. Chhiar theih pawh a ni hek lo. Rilru thatho \um leh thatchhiat \um erawh chu a awm ve thei na meuh mai. Kan rilru a thatho poh leh emaw, kan chet nasattir poh leh emaw a hlawkna kan tel tam mai dawn a ni. Eng lehkhabu nge a nih tih leh a chhiartu hi tu nge ka nih inzawt reng chunga chhiar \hin hi hlawkna bul leh hnar a ni awm e. |henkhat chuan lehkha chhiar leh mi thu sawi ngaihthlak hi thu ziak leh sawi nen a inang lo niin an sawi. An sawi duh dan chuan lehkha chhiar leh thu ngaihthlak hi present eng emaw dawn ang niin an ngai. Rilru sen buai vak ngai lo niin an hria. Mahse he ngaih dan hi a dik hlawl lo.

Page 59: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

58

Kan sawi duh dan chu chhiartu leh ngaithlatu hi ball mantu (goal keeper) ang an ni a. Ball pettu pet chu ngunthluk taka lo man a pawimawh. Mantu kuta ball chu a che lo angin thu ziak ngawt hi chu a che lo va, a ziaktu leh a chhiartute chu a che-ate chu an ni. Lehkha kan chhiar reng rengin tum nei ranin kan chhiar tur a ni bawk. Kan tum chu inthuhmun vek mah suh se, tum chu kan nei ngei tur a ni.

Kan sawi tawh angin lehkha chhiar hi 'chetna tel thil tih' a nih tlat avangin kan rilru ngaihtuahna sawr chhuaka chik taka zir chiang chunga chhiar \hin hi a \ha hle. Chhiartuin lehkha a chhiar mek laia zawhna a siam tur chi 4 lo tar lang ila:

(i) He lehkha (bu) hian eng thu nge a sawi? Ziaktu idea, hruai luh a tumna leh a ngaihtuah dan tlangpui chu eng nge?

(ii) Ziaktuin a ngaih dan a nemnghehna \awng kauchheh leh thu hman bik chu eng nge?

(iii) Ka lehkhabu chhiar chu a bu puma rinchhan tlak thu dik pai nge a nih a, ni lem lo? He zawhna hi zawhna 1-na leh 2-na chhang thei lo chuan a hrefiah thei bawk lo vang. Thu ziaktu rinna leh a thu kalpui dan ngawt chu innghahna atana hmang lovin mahni tana \angkai tur zawngin thu \ha kan hai chhuak thiam tur a ni.

(iv) Lehkhabu \ha leh pawimawh a ni em? Ka chhiar a\anga ka sawtpui tur chu eng nge ni? Heng thute hre tur hian ziaktu hian eng vang nge min duh?

Eng lehkhabu (ziak) nge kan chhiar ang?

He zawhna kan chhan duh dan hi a inang lo thei hle awm e. Kan hmel leh taksa pianziate a danglam \heuh angin kan rilru puthmang pawh hi a inpersan thei viau. Lehkhabu tam tak hi chuan hmasawnna kawngah min hruai lut lem lo. Chuti ang lehkhabu chu rilru tihhlim nan chauh chhiar a \ha. Hmasawnna leh nun dan \ha min kawhhmuh thei lam pai lo lehkhabu chu 'tem chhina chhiar' a tawk chauh awm e. Lehkha chhiar dan lam inkawhhmuhna leh nun kawng hruai

Page 60: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

59

ngila hlawhtilnna tlang chhipa min hruai thleng thei lehkhabu erawh chu '\hen sawma chik taka zir chunga chhir' fo tur a ni. Chung lehkhabu chu a vang viau lehnghal. Lehkhabu \ha chu vawi khat han chhiar zawh hian eng emaw zir chian tur la fun \euh hian a hriat a. Chhiar nawn leh duhna a siam chhuak ngei ngei \hin. Han chhiar nawn leh ngat ila, kan chhiar hmasak \uma kan hmuh hmaih thu \ha leh ril chu kan hai chhuak leh nge nge \hin. John Milton-a chuan, "Lehkha \ha chu, remruat thiamna rilru chhungril, nunna thisen, dam chhung nun leh a piah lam atana ral mai lo tura hriak hnawih leh roh tlat chu a ni," a lo ti a. Chutiang lehkhabu ngei chu kan chhiar \hin tur a ni. Emerson-a ve thung chuan, "Lehkhabu hmingthang tawhte chauh lo chu chhiar suh, i chhiar duh zawng lehkhabu lo chu chhiar ngai suh," a lo ti ve bawk. Engpawhnise, \hian azawnga \hian \ha ber, rinawm lohna nei ve ngai lo, khawvel tieng rengtu leh thi ve thei lo awmchhun lehkhabu hi thlang chhuakin kan chhiar fo tur a ni. "Lehkha chhiar anga man tlawm leh a nawmna tlo intihhlimna eng mah a awm lo," titu lady M.W. Monalaque-i thusawi hi hre reng fo ang u.

Tlangkawmna

Lehkha chhiar awmzia te, a chhiar dan tur step 4 te, engtin nge kan chhiar ang tih te leh kan lehkhabu chhiar turte tlem kan han tarlang a. Heta \ang hian lehkha chhiar hlawkna pawh kan hre thei ang a, kan lo chhiar \hin dante nen a inmil lo a nih chuan thlak danglam pawh kan ngam a \ha ang. Lehkhabu \ha leh \ha lo chhiar hi a inhlawk hlei hle a, lehkhabu \ha kan thlan thiam a \ul hle. Lehkha hi kan chhiar zawh tam poh leh a hlawkna kan tel tam dawn avangin awmze nei takin lehkha chhiar ila, lehkhabu \ha thlang chhuakin kan hun neih apiangah lehkha i chhiar ang u.

Page 61: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

60

CHAPCHAR KÛT

- Samuel Lalrozâma Hmar

Kamkeuna

Mizote hian kût tam tak kan nei a, chu’ng zingah chuan lian deuh deuh chi thum a awm: Mim k<t, Chapchar k<t leh P^wl k<t te. Chu’ng kutte chu eng hun laia neih \an nge a nih hriat phak a ni tawh lo. Kan thlahtute, Rûn leh |iau inkara an chèn lai, kum 1400-1700 AD velah chuan an lo hmang ngei tawh tih pi leh pute titi leh Mizo history a\angin kan hre thei a ni. He’ng kut te zingah hian Mim k<t hi upa ber nia sawi a ni. A vai mai hian hun bi neia hman chu ni ve hlawm mah se, Krismas leh Easter anga a nî (date) bik chiah tuk a awm lem lo. Khaw tinin an khawtlâng remchàn dan ang zelin kum danga an hman hun àwm ang velah an hmang mai \hin a ni. Mahse ram puma an hman hun chu a inrual deuh \hup tho mai.

Chapchar kût hi lo vah zawh awllen lai, March thla tawp lamah emaw, April thla bul lamah emawa hman \hin a ni a, kût zinga uar ber leh hman hun chhung rei ber a ni. Chutia lo vah zawh, |au thla (March) àwllên lai, vahchap pho ro (char) lai huna hman a nih avang chuan Chapchar kût tih a ni ta a ni. Chapchar kût hi kût pui ber a ni a, hlut a hlawh hle. Thu leh hla tam takin an chawi kûr ngiai nguai a. Nula leh tlangvalte’n zalèn taka an vànglai an chen theihna hun, naupangte tân leh zulâwm ina hlimhlawp bawla kût pui an hman ve theih hun a lo ni bawk nen. Chu kût chu an theih ang tawkin an hmang uar a ni; a nî pawh tuk bik a awm lo a, ni tam tak an hmang \hin.

A Lo Chhuah Dan

Upate’n titi-a an sawi \hin dan chuan pi pute rawn thlangtlak lai, Rûn leh |iau-a an awm lai (Chin state-a Mizote an khawsak lai nia chhut an awm)-in \um khat chu chapchar awllen lai hian khaw pakhat lal leh a upa leh pasal\ha \henkhatte chu an ramchhuak a, mahse an hlawhchham let der mai a. In an thleng tur chu an zakin an

Page 62: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

61

hrilhhai hle a, thlen tuka hah zu han zuk pawh chu an phur lo hle a. An lalpa chuan ramchhuakho hrilhhai thawina ni fàwmin ran lukim (sial, vawk, ui leh ar)-in a râwpchaw ta a. A ram chhuahpuite chu âr a thawhtir vek bawk a, zu belte a thawhtir \heuh a, ani’n belpui a thawh bawk a. Tichuan nula leh tlangval dangte sawm belhin awm nî an kham ta mup mup mai a ni. An ramchhuah hlawhtlin \um ai mah chuan an hlim ta zawk a, chutia an hlim tak em avang chuan nu leh paho pawh chuan zu bêl pu-in an zu leh sa nen chuan lal mualah an insuan chuak ve a, an phusa ta mup mup mai a ni.

An rui thatho zai hlim chu an inkaihkuah kual a, an rui - nghet lo bu lûk lûk chu an sawi ta dul dul mai a. A tel ve lo naupangho lah chuan hmuhnawm tiin an thlîr a, an lo pung khawm ta tuau tuau bawk a. Paho rui thatho chuan naupangho chu an vau vel a; en lo turin an khap a, a en en chuan zu an chawi tur thu te an phuh chhuak a. Naupang mit lah lo hlei ve bawk; zu an chawi chu a ngai ta fo mai a, zu chawi tur nei lo chuan chaiho zu bawk chu an thál a, inkaihkuah kualte chu an tulh lâwr ta a. Chuta \ang chuan k<t ni-a zu chawi leh chaiho zu tulh pawh chu an chin hlen phah ta a ni. A kum lehah pawh chuan a hun ngai velah bawk chuan zu an inho leh a, hlim takin an inkaihkuah a, an sawi leh ta dual dual a, an lal chuan vawk a talh ta hial a. Chuta \ang chuan kum tin dânah neihin a champhaphakah an hmang ta ziah a. Chu chu Chapchar Kût lo chhuah dan nia ngaih a ni ta ber a ni. Tin, chutia inkaihkuaha an rui lâm, an su kual dul dul pawh chu, Mizo làm pui ber ‘Chài’ an tih lo chhuahna bul nia sawi a ni bawk. Upa \henkhatte chuan Chapchar kût hman \anna khua hi Seipui/Suaipui khua niin an sawi.

Hun lo inherliam zel chuan a hman dàn pawh chu a rawn danglam chhohpui ve hret hret zel a. Nikhua a lo rei chuan hman dan bik fel tak neiin chu kût chu an hmang chho ta a ni. Lungngaih thawi damna kut pawh ni ta lovin, Mizo hna hrâm ber: ‘lo vah’, zum leh hriam kar ata dam taka Chapchar Kût hun thlenga an thawh tluan theih avanga hlimna kût a lo ni ta zawk a ni. Chu kût chu mi zawng zawng

Page 63: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

62

huap zo leh mi zawng zawng ta ni mah se, nula leh tlangvalin an hman uar bik vang leh an phur zual bik em avangin nula leh tlangval pual bik deuh angin hman a ni ta nghe nghe a. Tichuan a tira lal khaw khat ramchhuak hlawhchham hrilhhai thiltih chu, Mizo hnahthlak kût pui ber lo chhuahna bul a ni ta a ni.

Kût Hman Dan

Kût ni tak chuan mahni vawk vulh \heuh an talh \hin. Lusei leh Ralteho hi awm hrang miah lova khawsa tlâng zel an ni a, mahse hnam ze hran nei ve ve an nih avangin ni hranah an talh \hin a, Lusei-in vawk an talh phawt a, a ni hnihnaah Ralteho-in an talh ve leh a. Chumi tûk chu ‘Chhawnghnawh ni’ an ti. Upaho-in zu an in nileng a, nula leh tlangvalte pawhin an in ve bawk a, mahse, tumahin rui khawpin an in ngai lo. Tlai lamah silhfen fai nen mahni neih \hat ber silhfen inbelin an phusa a; nuho-in thlèngin buh leh sa, artui chhum hmin sate an chawi chhuak a, an fate nen kawtchhuah lungdawh an pan sung sung a, an ei zà \hin. Duh tawka an ei hnu chuan an sa te leh artui te chu an \hiante an barh hawng hawng a, an hlim thei hle a, an inum kawi zawr zawr \hin. Chu chu Chhawnghnawt tih a ni a, chumi ni chu Chawnghnawh ni tih a ni ta bawk. Chumi zan chuan chhungkaw tinin an chawhmeh neih \hat ber an hmeh \hin a; zanriah ei kham chuan zulâwm sak chu a tuka in atan an buatsaih a, zankhuain an inbuatsaih fo \hin. Kût zan an ti a, mahni lu lama chai hun a ni ber.

A tûk chu ‘Zupui ni’ tih a ni a, mi tinin an neih vàwrtawp, neih thinglung an khawk ngam a ni. An chai mup mup a, chai kual hual chhungah khuangpu leh seki khawngtu an awm a, anni chuan hla an hril zel \hin. Chaiho chhawl hal chang chuan naupangin hailáwn no-in zû an sem a, a tua mah zu no dawm hman an nih loh vangin a tulhin an tulh kual mai \hin. Chai laia an hla sak chu chai hla tih a ni a, an hla sak làr berte chu: Thailungi zai te, Lalvunga zai te, Mangkhaia zai te leh Zopui zai te a ni ber. Heti ang hian hla an hril châwk a:

Page 64: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

63

“K<tpui kan ur khuangruah chiar nghian e, Chappui rawh lohin a \ul ngai lo, Ka chung chhawrthla a vanglai lo maw?”

(Suaitlanga Kawlni lal lai/ c..a 1450 CE - c.a. 1700 CE) tih te leh,

“Thli lo hr^ng e, thing tin sawi dîm e, Chawm a rik leh val kan sawi dun e,” tih te-in.

Zupui ni dawt leh chu ‘Zu \hing ni’ an ti a, zupui ni ai mahin zu ina zai an \an hma a, an hlim kum phei chuan mualah an chài tlaivar \hak \hin. Zupui in ni thum ni chu ‘|hing leh ni’ an ti a, a hma ang bawkin an ina, muala chai-in an hmang leh \hin. Ni hnuhnung ber chu ‘Ei puar ni’ an ti a, chumi ni chuan tumah ram kal tur a ni lo a, ram kal lui chu sa-in a seh duh an ti \hin.

Chai lai chuan nulate chuan an puan thul khung \ha ber an sin a, vakiria an khim a, \hi an awrh a, tlangvalte pawh an thawmhnawh neih \hat ber hmangin an inchei \hin. Mizo nun hluia hun nuam ber leh hlim tlan ber hun a tling a, mi tinin an damchung khawsak ngaihtuahna leh thawhrimnate chu hlihlàwna dah \ha-in, an phur surh vek mai a ni. Upate pawhin “Mahni lu lam kan ni ngai e, nakkum lam chu damrei nghah thil a ni a,” an lo ti hial \hin rèng a ni.

Dan narânin zupui in ni chu ni thum a ni ber a, buh bal hausak kum chuan ni sarih lai pawh an hmang \hin. Tichuan Ralte leh Lusei vawk talh ni nen chuan a tlem berah pawh ni nga an hmang \hin a nih chu. Chapchar kût hman chhung hian inhauh awih a ni lo a, \henawm khawveng leh chhungkua \heuh pawh inngeih tak \heuha awm tur a ni. Kût ni liam tur chu an ui thei hle a, ti hian an chham fo \hin:

K<tpui kal liam tur a pawi mang e, Kumsul vei-ah rêl leh se Lalsaingurpa’n, Ka leh che biangno tinual turin.

(A tlar tawp bera thu awmzia chu: ‘tih nawn mawlh mawlh ka chakzia’ tih an sawi a ni).

Page 65: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

64

Tun Hnu

Mizo District Council din a nih hnu, kum 1952 khan Council chuan Bill a pass a, chutah chuan kut ni hman zat tur tuk a ni: Chapchar Kût (ni 3), Pawl Kût (ni 2) leh Mim Kût (ni 1). Chuta \anga kum 20 chhung (1952—1972) chu District Council chuan official takin kut chawlh a puang bawk a, amaherawhchu mumal tak leh mipui vantlang nawlpui huapa lawmna erawh chu kum 1960 hnu lam a\anga neih chauh a ni. Kum 1974 khan sorkar hnuaiah Art & Culture Department a lo piang a, chu department chuan kum 1981 a\ang khan Chapchar kût lawm hi kum khat chhunga ‘tihtur’ pawimawhte zingah a dah. Chuta \ang chuan, chu department hmalakna angin Chapchar kût tan State Level Committee te din a ni ta hial a, vawiin thleng hian Mizoramah chuan March thlaah lawm ziah a ni ta a ni. Tin, Mizoram chauh ni lovin, India ram chhung hmun \henkhat (Delhi, Bangalore…ldt.) bakah, India ram pawna Mizote awm tamna - Tahan, Kuala Lumpur, Indianapolis (USA), UK leh Mizote chenna hmun dangah te pawh Chapchar Kût hi hman a lo ni tawh \hin a, hman chhoh mek zel pawh a ni. Thulaknate: - Hmanlai Mizo kalphung: James Dokhuma - Mizo Pi Pute khawvel: R.Chaldailova - Mizo Chanchin: B.Lalthangliana - Chapchar K<t: Zalianthanga, Tahan (Zoin Web) - The origin of the Chapchar K<t: R.L.Thanzawna (I & PR, Govt. Of Mizoram)

Page 66: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

65

ṬHALAI ṬAWNG

- Vanneihtluanga 1.1.2013

Insùm ngai khawpin i thâ zä reng mai sela, i

duhawmna avanga en bîk leh awh tlâk ni la, inthunun hman loh khawpin i \ùan rang sela, i hawina lam apiangah hmabâk hlimawm tak neiin inhre bawk la, khawvel hian i chungah ro rel lovin, khawvel chunga roreltu ni zawkin i inngai ngei ang. Chu chu \halaite hringnun khawvel a ni.

Chutiang rual i nih lai chuan, eng thu leh eng \awngkauchheh hmangin nge i inpuanchhuah ang? |halai i nih chuan, eng hnama mi pawh ni la, upate aiin i \awng a rang phawt ang. Tin, “... palh hlauh mai ang a..” tia invènthàwn ai chuan, “...a ni mai!” tih nghâl pawp chu i thurólum a ni bawk ang. Hmasawnna tui fâwna chutiang \halai rual, Zo \awng hmang mekte’n, \awng leh thuziak hmanga an inpuanchhuah dan leh kan hmachhawn dan tur kan sawiho dawn a ni.

Hawrawpa inbiak \áu a \et: Rinráwla lehkhathawn kan hman lai aiin, cellphone leh computer ilo kan leklam hnu hian thu kan inthawn kual nasa zawk. Ziak leh chhiar kan thiam chinah, tunlai anga nasa hian hawrawp hmangin inhriattirna (information) leh hriatna (knowledge) kan la thehdarh ngai lo. Chumi rùai fatu vïak \ha ber chu, sms kan tih mai, text message hi a ni a, internet-a huho-tlangau (social media) hrang hrang, e-mail leh facebook ten an dawt a. Dakpu aia \ùan rang, stamp bel aia tláwm, lem leh rî chena thawna dawn theih hian, nasa takin \hangthar nunphung leh \awng dan hi a thlâk mek a ni.

Khawthlang thuziak täwi: Khawthlang ramah he tui fawn hi a zual a, Sap\awng a nghawng na ber. ..ate hi 8 a ni: hate: h8, great: g8, mate:m8, wait: w8. Chutiang zelin 2nite (tonight), 2mrw (tomorrow), 4u (for you), A3 (Anytime, Anywhere, Anyplace), aka (also known as), asl (age sex location), B4 (Before) idc (i dont care), iwalu (I will always love you), sum1 (someone) kk/k (ok), wut (what) sup (whats up?) ur (your) Text inthawn (texting) a\angin sexting thlengin

Page 67: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

66

thumal thar a piang a. Shakesperare-a thu mawi takte kha 2b or not 2b an ti mai! Zirna thlengin a nghawng a. Scottish tleirawl kum 13 miin school exam-a essay a ziah, BBC-in an chhuah hi han chhiar ve teh:

"My smmr hols wr CWOT. B4, we used 2go2 NY 2C my bro, his GF & thr 3 :- kids FTF. ILNY, it's a gr8 plc."

*Hrilhfiahna: "My summer holidays were a complete waste of time. Before, we used to go to New York to see my brother, his girlfriend and their three screaming kids face to face. I love New York. It's a great place."

Lamtawi leh ‘chhinchhiahna’: Sapho chauh an ni lo. Delhi college zirlai, “SRCC-ah ka kal” ti \henkhat hian “Sri Ram College of Commerce” zirlai an nih an inhre mang lo an ti! “DU bula kan PG-na kawngah SRK kan hmu! (Delhi University bula kan paying guest-in awmna kawngah Shah Rukh Khan kan hmu!) an ti mai! A lampum hre lova AIIMS a AIDS vei pawh an awm ang! Sap\awng pawh ni lo, khawvel \halaite ‘chhinchhiahna’ te pawh a awm. Entirnan :) = Nui, Hlim, lawm. :( = hlim lo, \ap, lawm lo.

Kan entawn: He tui fâwn siper hi kan \halaiten an dawng ve a. Mizo Academy of Letters ráwn lovin Theiriat khaw nulahovin Thei8 an inti ve ta mai a, “OK” tih phei chu Sap ai mahin kan hmang rim zawk! Vwinah Thnah dwt k swi mk! ka tih hian, hawrawp 29-ah 8 bànin, hun, sum leh tha ka ‘save’ a, \halaiten an hrethiam tho a. Resource (hun, sum, thahrui) heh lo zawk hmanga dehchhuah pung hi ‘hmasawnna’ kan ti bawk si! Heng ‘hmasawnna’ hian \awng mawina, dikna leh zahawmna aiin ‘awlsamna’ a ngai pawimawh a. A dawngtu pawhin, “A dik lo” tih aiin hriatthiam ve mai kan tum ta a ni.

A nghawng záu zâwk: |halaite inkhàrkhipna thil chu a lo huangtau zel a, editor-te hnena thu thawn tam zawk chu lamtawi dahkhawm a lo ni ta a. A thawntu thawn chhung aiin editorin a chinfel chhung a rei zawk thei ta hial a. Editor \henkhat phei chuan an dawn angin an sezawl-chhuah tawp tawh mai a, Liana poh a kal toh tih angte hi chhiartuten tihsualah an ngai ta mang lo. “A \ha bon top!” tih phei hi chu, heti hian thlâksak ila: “A \ha bawn tawp!” \ha an ti lo bon top tawh zawk!

Page 68: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

67

Inpawhna vanga inpawh lohna: Kum 100 hma lamah khan, \awng khat hmang mah ila, hawrawp aiin \awng ri leh thlûkin kan \awng a chher zawk a. Ngaw bawn karah inpawh lovin tlang hrang hrangah kan awm si a, kan \awng a dang vat mai. Kum 50 hnuah chuan, min inpawhtirtu chu hawrawp a ni (Chanchin |ha Dak..). Tunlai hian, \awng khat hmanga chhungkuaa chengho inkarah, upa leh naupang lam hawrawp a intàwihleih leh ta thut a. Chaw bél khat inzen\âwm pa leh fa ni si, cellphone lama thu ziah dan hrang daih hmangte inkár kak záu pawi theihzia i hre duh em? I fapain heti hian i cell-phone-ah thu a rawn thawn che a: Kinwkhlmdn. Rálkhèl dár a vua tih i hriat miau loh chuan a inâwkhlum tak tak mai ang!

English Medium buaina: Kan sawi takte aia pawi zawk chu, zirna-a English medium chàwisàn chhuanlama Zo \awng kan zirtir duhdah ta lutuk hi a ni. Zirtirtu meuh pawh, “..em ni?” ti lova “..ami?” tite kan awm ta. School zirlai pakhatin “Ka peih deih mei” tiin a ziak a. Zirtirtu chuan “Dik” a ti! School principal pakhatin zanriah min eipui laiin a zirlaite a bia a. “Engtikin nge in lo thleng re re a? In thleng tlai vangin putarho dawhah hian in ei ve mei ang!” a ti bawrh bawrh mai a. A eitur min hlui chu tui mah se, a \awng zawk chuan ka chaw ei a titui lo! Putarho nih pawh ka hreh re re lo, kan dawha ei ve mei tur zirlaite Zo \awng thiam loh turzia chu ka ngaihtuah a, ka khawngaih lâwk a ni!

Kan \awng a rang tial tial: “Kha i dam maw?” tia muang leh ném dîaia kan inbiakna aw-kî kha kan \hangthar tlangaute (media hi tlangau ka tia!) hian min thlâksak mek a. Thil hming thar kan phuahte hi sap\awng aiin a sei zawk deuh zel a. (bottle=saidawiúm, lion=sakeibaknei, scissor=sakawrbakcheh, box=thingrem, hat=lukhumparh, torchlight=kawlphekhawnvar, revival=harhtharlehna, love=hmangaihna) Chuvangin minit khata sap\awnga an puan zawh theih zat Zo \awnga puang zo ve hman tur chuan kan \awng ran a ngai ta a. 1980-a radio chanchin thar puangtu \awng ai chuan, kum 20 hnu 2000-a tv chanchin thar puangtu \awng chu a rang lehzual tawh a. 2010-ah phei chuan, hnam dang film-a an hmùi phun mila Zo \awnga sawi zawhtir (lips sync) zel kan lo duh ta a. ‘Chàwl hman kan ni lo, muang thei kan ni lo,’ tiin \halaite hian min nawr ta vak

Page 69: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

68

mai a ni. Radio leh tv-a fakna hi a rei zawnga a man chhiar a nih avangin, \awng-fiah-rang theite chu tlangaute chantualah an langsar zawk zel a. Heng hi naupangte benga ri tam ber, “Zo \awng dik” an tih chu a ni ta si a. Zo \awng hawihhawm, aw ném dam dîai kha he thu chhiartute dam lai ngei hian vúi liamin a awm dawn niin a lang.

Chhiar a\anga “Zo” zirtu |halaite: Ka nu chu a sèn laiin (1920) ka pi-in, “Ka nauvi pa tel ve maw rál that ve maw” tiin nau awih hla huaisar tak hmangin a àwi mu a, Zo thawnthu hmangin \awng leh nunphung a zirtir a, Zova lungleng thiam turin a puahchah fel thlap a. Ka nu chuan kei chu ka sèn laiin (1960) Welsh tune ‘kaihlek’ hmangin min àwi mú a, Liandova leh Tuaisialate thawnthu aiah Josefa leh Davida-te chanchin min hrilh a. ‘Ka Zo’ chu Zosap bawhbehtirin Hebrai salah min tantir ta a. Zo rêkhlum khera Kristian nih chu changkànna nia ngaiin keini nupa phei chuan, kan fanu thisena “Zo” bangnawi la chambángte chu English medium school rawhtuina meia rawh ral vek tumin \hahnemngai takin kan bei zui a (1995). Pipu a\anga hnam ze inrochun dan (oral tradition) chu kan chhungkuaah a lo chingpen tak hnuah ka fanu chuan, a zirlai atan Zo thawnthu leh pipu zài hriat a mamawh ta thut mai a (2010). |awngka-a ka hlan chhawn ve theih tâk loh avangin, kan pafa chuan, mahni inringhlel chungin, lehkhabu famkim lo tak a\angin ‘Mizo’ kan zir chawp ta a. |hangtharte zingah keini chhung ang bawka lehkhabu a\anga “Mizo” chhiara chhar chawp an awm ve ngei ang. Zo \awng hi thlûk-fiah-\awng (tonal language) a ni a, kan thlûkna chhinchhiahna hian kan \awng hi a tifiah zo si lo. Chutiang \hangtharte chu Zofate lui leh tlang leh khua te, nungchate leh mihring hmingte lam dik turin beisei thut duh suh. An tan a har a ni.

|halaite |awng a darh nasa: Kum 5 emaw lek kalta a\ang khan hnam dang film, Zo \awnga lehlin kan uar a. Ka rin chhût mai mai danin, Zo \awng hi tunhma kum 30 chhunga a darhna aiin tunhnai kum 5 chhung leka a darhna hi a chak zawk a, a huam a zau zawk a, \halaite a nghawng dan pawh a na zawk hial awm e. A hmangtu mihring zat a\anga tehin tun kum 5 chhunga India hmarchhaka \awng darh chak ber chu Zo \awng hi a ni hial mai thei. Tunhmaa Zo \awng darhna hmanrua (Bible, Bookroom, Zirlaibu, chanchinbu..)

Page 70: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

69

chu a \uan muang a, hnar a awl a, chhiar paha zir a har a, thiamsate tualchaina a ni a, puitling làwm a ni tlangpui. Tunlaia Zo \awng tidarhtu, zaithiamte hla leh Zo \awnga lehlin tv film hi chu, a \uan a rang a, zirna leh nunphung tibuai khawpa âtchilh theih a ni a, tum lâwk lo chung pawha, a lem en paha hriat loh hlana, a thlûk nena zir theih a ni a, Aizawl la kal miah lo tan pawh Aizawl \awng dan a zir thiam theih ta tlat. Zo hnahthlak naupangte zingah phei chuan, tv neia Zo \awng thiam loh chu thil inhmeh lo tak a ni thei hial tawh awm e. Tichuan tuna serial film lettute \awngkauchheh leh awphàwi dan ang apiang hi Zo \awng ‘chhuak thar’ tur chu a ni tawh mai!

Engtia hmachhawn tur nge?

Hawrawp bàn: |hangtharte hawrawp bàn leh lamtawi hi sawimawi leh khap chi a ni lo. Lehkhaa pena ziaha awl tak pawh, keyboard tereuhtea chhut har deuh a nih chuan, an ‘khawih’ zel ang. “Kan tih dan ngai hi a \ha..” kan tih \henkhat (cuan aiah chuan, Aizwl aiah Aizawl, tlomgai aiah tlawmngai..) te hi min \awmpui lohzia an entir tihna a ni thei a. Chinese angin hawrawp ‘simplified version’ kan mamawhzia \halaiten an lantirna a ni thei bawk. Hmanpui lova hriatthiampui chunga zir chi a ni.

Zirtirna: Nuin a fate hnenah Mizo thawnthu a hrilh (a chhiarsak) tam a ngai. Nau awmna school leh school pangngaiah pawh Mizo thawnthu kan uar a ngai. Kohhran inkhawm leh sunday school lamah, a tam thei ang ber “Zo” hi tehkhin thua hmangin thu chhiar rual kan uar a \ul.

|awng rang: |awng rang hian ngaihtuahna \ùan a tirang a. Sâp leh vai zingah kan \halaite an \awng ngam ve tial tial. Mahse, hei hian Zo lunglènna sumtúal a tizím a, hla thu mawi kha dahlau zawkin a luahlan awlsam. Thu hian hla a nghawng dawn: Enghelh nei lova khawhar hla sak diai diai hi \hangtharte dawhtheihnain a tlin lo \an. Chuvangin, chintawk neih a \ha.

Thil hming thar chher: Thil hming thar chher a nih loh chuan kan \awng a hausa mawh khawp mai. |halaite hian hnam dang \awng an uar hrim hrim a ni lo va, a tlukpui kan

Page 71: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

70

chhersak tlem a ni. Kan chher thar apiangin a tawi (advertisement=fakna, airport=\umhmun, media=tlangau) hi a sei (lion=sakeibaknei, power=kawlphetha) ai chuan a nghet zawk.

Zohnahthlâkte \awng suihkhawm: Duhlian \awnga thumal fiah lo hi Zohnahthlak dangte \awnga a fiah zawk chuan seng luh / thlakthleng tím lo ila. Tu sadai mah \hiat lova kan taneih tlàn theih \awng hlawm lian neih hi “Zo” puitlinna damdawi mum lian ber niah ka ngai. Hnam dang (Káwl, Vai leh Sap..) \awng seng luh chuan kan \awng a dîp a. Saum leh chingal neia bai insuah \hin hnamte \awng ‘inhawhtawn’ erawh chuan, intiderthawng lovin, min suih nghetin min puntir zawk ang.

Hawrawp leh thlûkna: Kan vowel thlûkna belhchhah a ngai. (Lengzem-in kan hman mek, Vanglaini-in a \hen min \awmpui thlûknate chu he thuziakah hian hman a ni a, a tawpah hian thil tel a ni bawk)

|halaite hmanraw hmanga thehdarh: Lehkha-a thuziak aiin social media (facebnook, twitter..) hmangin kan inbe nasa tawh zawk. Zo \awng database hmanga dictionary siam a, thuziak zawm leh zawm loh, thluk dan dik etc. internet, CD etc.-a thehdarh kan mamawh.

Lamtàwi uar: |hangtharte huna thumal riral tur vènna chu tih-awlsam (simplify) a ni. Thil tam lam chhiarna: tld (tluklehdingawn) vbch (vaibelchhia) mtd (maktaduai) tih hi Lengzem chanchinbua kan ziah dan a ni a, tlangau \henkhatin min hmanpui. Sakawrbakcheh tih ai chuan ‘bakcheh’ tih mai a \ha. “Scissor” tih ai chuan, “Eskaybeech” (SKBCH) tih pawh \ha ka ti zawk! Thingfanghma ti peih lova ‘Papaya’ ti an tam tial tial a. Zo hming a bò ai chuan, “Tifeich” (TFH) tihtir mai tur! (He paper hi Mizo Academy of Letters (MAL) leh Tahan Literary Circle (TLC) ṭangkawpin March 6, 2013-a Tahana an buatsaih ‘International Seminar on Mizo Literature & Language’-ah chhiar chhuah a ni. – Ed.)

Page 72: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

71

Zo |awng Thlûkna Computer

Code Hawrawp A hmanna

Alt+0192 À Àichhínga. Àu-hla

Alt+0224 à Vànram, Thilpêk a hlàn, làr a châk, mitvàrna, màimawm, ràltíang

Alt+0193 Á Áiawh

Alt+0225 á A ká a áng, kár a hlá, vaimim chár, a bán a sei

Alt+0194 Â Âkpui, Âthlo

Alt+0226 â I ban phâk em? Vanvadâk, a lâ a tlà

Alt+0196 Ä Äiáwt, Äilâwng, Äiruah

Alt+0228 ä Mi ä, saräng, bawnghnute khär

Alt+0200 È Èmping, Ènna, Èû

Alt+0232 è Ka ú-in min vèl, Ngáizèl, pawnfèn, nèmráng puan

Alt+0201 É Él kun, Ékhài!

Alt+0233 é Télin a kang, Sàingénga, Lérsia

Alt+0202 Ê Êk-in

Alt+0234 ê lian êm êm, ke pên, hnute hnêk

Alt+0203 Ë Ëngliana

Alt+0235 ë Kehmë, dumdë, meihlë

Alt+0217 Ù Ùl ùl mai a!

Alt+0249 ù Vawk sùm ruk, Hlauin a khùr, hnute

Page 73: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

72

hmùr, Lallùra, Chhùar

Alt+0218 Ú Úm-ei, Úang

Alt+0250 ú Zú an in, Tuibur úm, Insúm, Ka phú lo che, Ngún a bun

Alt+0219 Û Ûm phak, Ût thüal

Alt+0251 û Silai mû, sülhnû, thingthû

Alt+0220 Ü Üksak

Alt+0252 ü Thei thür, lungphür, thal kâp bür

Alt+0204 Ì Ìsua

Alt+0236 ì Phìr a hring, Lìr nghìn lai, i fate vìn suh, a kîin a sì

Alt+0205 Í ?

Alt+0237 í Ní a sá, Laiphír, buhsí, thosi a ví

Alt+0206 Î Îstiri, Îtawm, Îtsîk,

Alt+0238 î Saihlît, eiah ka ît, a mîtah lungte a awm, rîkrum

Alt+0207 Ï ?

Alt+0239 ï Sïngkhat, tui a dïr, khïngkhih, anhlïng

Alt+0242 ò ròsum, tui chhuan sò, kòrò

Alt+0243 ó puan ró a seng, mó kawr.

Alt+0244 ô hló a thlö kôh kôh mai

Alt+0246 ö Zawhte nö, powder hlui a hlö vek, thil man a tö

Page 74: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

73

MIZO ṬAWNG – ZIAH ZAWM LEH ZIAH ZAWM LOH (USA-a Awmte leh Malaysia-a Awmte Tan)

- Lalchhanhima

Mizo ṭawng hi lam rik tin awmze nei (Monosyllabic language), uluk taka thl<k ngai (Tonal language), lam rik tin a hranga ziah chi ni si lo a ni. A vaiin tarlang thei lo mah ila, tun ṭumah hian Mizo ṭawng ziah zawm tur leh ziah zawm loh tur chungchanga kan buaina tlangpui tarlan kan tum dawn a ni. Kan tarlante hre thiam tur hian ṭawngkam bung hrang hrangte (Parts of speech) leh thu bet (Affix) te hi hriat thiam hmasak a ṭul a ni. Ṭawng hi Grammar hmanga chin fel vek theih a nih loh avangin kan tarlan dan lo pawh hian dik thei leh dik lo thei tam tak a awm ngei ang.

PARTS OF SPEECH (Ṭawngkam Bung Hrang Hrangte)

Noun (Thil hming) : Thil reng reng, hmuh theih a ni emaw, hmuh theih loh a ni emaw, khawih theih a ni emaw, khawih theih loh a ni emaw, a hminga kan lam theih tawh phawt chu, chu hming chu Noun (thil hming) a ni. Entirna : Bawng.hmangaihna, mei, mo, thingkung, Zuali.

Pronoun (Hming aiawhtu) : Noun aiawhtu atana kan hman ṭawngkam chu Pronoun (hming aiawhtu) a ni. Entirna : A, amah, an, anmahni, ka, kan, keimah, keimahni.

Adjective (Hming sawifiahtu) : Noun nihna sawi belhchhahtu \awngkam chu Adjective (hming sawifiahtu) a ni. Entirna : Duhawm, hlu, nalh, sual, \ha.

Verb (Nihtirna) : Tih dan, neih dan, awm dan, nih dan sawina atana kan hman ṭawngkam chu Verb (nihtirna) a ni. Entirna : Awm, duh, hmangaih, kawih, nei, ti.

Adverb (VAA sawifiahtu) : Verb, Adjective leh Adverb vek te sawi belhchhahtu atana kan hman tawngkam chu Adverb (VAA sawifiahtu) a ni. Entirna : Hle hle, mai mai, tak tak.

Preposition (Kungkaihtirtu) : A hmaa Noun emaw, Pronoun emaw leh a hnunga Noun emaw, Pronoun emaw inkungkaitirna atana kan hman ṭawngkam chu Preposition (kungkaihtirtu) a ni. Mizo \awngah chuan Noun emaw, Pronoun emaw hnungah chauh a awm ṭhin avangin, Preposition ni lovin Postposition a ni. Entirna : Chungah, hmaah, kiangah.

Page 75: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

74

Conjunction (Thu zawmna) : Noun leh Noun te, thu leh thu te zawmtu atana kan hman ṭawngkam a ni. Entirna : Chuvangin, leh, mahse, tichuan, tin.

Interjection (Thu thinṭhawng): Rilru khawih thil uar taka sawina ṭawngkam chu Interjection a ni. Entirna : Chhai raw! Karei! Khai aw! Ui!

AFFIX (Thu Bet)

Thu pangngai, awmze dang nei tura a hma lam leh a hnung lama bet emaw, a inkara inzep emaw hi Affix a ni. Mizo ṭawngah chuan prefix leh suffix chauh a awm a, infix erawh a awm lo. Affix reng reng chu a va behna thu nen ziah zawm zel tur a ni.

Prefix (Thu hma bet) : A hma lama bet chi chu Prefix (Thu hma bet) a ni. (Mizo ṭawnga prefix chu ‘in’ leh ‘ti’ te hi an ni ber a, ‘in’ leh ‘ti’ hi ‘inti’ tia hman a ni bawk. ‘Ti’ hi ‘tih’ tiin a ṭul hunah tihdanglam (modified) ṭhin a ni bawk. Chuvangin, Mizo ṭawnga prefix-a kan hman ṭhinte chu – in, ti, inti, tih, intih te hi an ni.)

Suffix (Thu hnung bet) : A hnung lama bet chi chu Suffix (Thu hnung bet) a ni. (Mizo ṭawnga suffix-te chu – a, ah, awm, dan, ho, in, na, pui, sak, san, te, te, thlak, tir, tu, zawng leh zia te hi an ni.)

Mizo ṭawng prefix-te hi hriat thiam a awlsam a, suffix \henkhatte erawh hi chu \awng dangte anga a fiah lutuk loh avangin mi tam tak tan buai theihna a ni.

1. A a. Ziah zawm hun

‘A’ hi suffix a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni. Suffix a nih theih dan chu hmun leh thil leh thuah ‘a’ hi Sap \awnga ‘of/at/on/in/to/into/by/as’ tihnaa kan hman hian a ni.

Entirna : I ina ui hi tu ui nge? Keimaha awm hi ka ning tawh mang e. I kala i hmuh loh chuan lo kir leh vat rawh.

Page 76: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

75

b. Ziah zawm loh hun

‘A’ hi \awng bung hrang (parts of speech) zinga mi a nih te, zawhna (interrogative particle) a nih te leh \awngkam tawpna (verbal particle) a nih te hian a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: A lo kal. (pronoun) Mi ^ reng reng hmuhsit loh tur. (adjective) A! Ka rawn ken theihnghilh. (interjection) Engtin a? Eng a? (zawhna) Mawia chu hma takah a mu a, hma takah a tho leh a. (\awngkam tawpna)

2. Ah a. Ziah zawm hun

‘Ah’ hi suffix a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni. Suffix a nih theih dan chu hmun leh thil leh thuah ‘a’ hi Sap \awnga ‘of/at/on/in/to/into’ aiawha kan hman hian a ni.

Entirna: Kawngah kan kal. Tunlaiah ar pawh an insual duh tawh lo. Nangmahah ka innghat. Mami hi nupuiah nei ta che.

b. Ziah zawm loh hun ‘Ah’ hi \awng bung hrang a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Chhang ah khat min pe. (noun) Ka ipte ah hi ka pi min tahsak a ni. (verb) Ah! Ka tihpalh. (interjection)

3. Awm a. Ziah zawm hun

‘Awm’ hi suffix anga kan hman chuan ‘phu’ tihna emaw, ‘tlak’ tihna emaw anga hman a ni a, a hmaa thu nen ziah zawm zel tur a ni.

Entirna: Beiseiawm, chhuanawm, duhawm, hlauhawm.

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Khatih lai khan ka awm lo. Nau ka awm alawm. (verb) Tel ve awm tak i ni. (adjective) A awm awm rawn la rawh. (adverb)

Page 77: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

76

4. Bo a. Ziah zawm hun

‘Bo’ hi ‘tibo, tihbo’ tia hman a nihin a hmaa a prefix ‘ti, tih’ nen hian ziah zawm zel tur a ni.

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang Verb a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Bi bo, kal bo, leng bo, paih bo, sawisel bo.

5. Bu ‘Bu’ hi hming hranpa anga kan lo hman ṭhan tawh ‘darbu,

hnutebu, laibu, lehkhabu, meibu, mutbu, puanbu, thembu, chanchinbu’ tih loh a dangah, a hmaa Noun nen ziah zawm loh a ṭha.

Entirna: Hla bu, khuai bu, sava bu.

6. Chhan a. Ziah zawm hun

‘Chhan’ hi a hmaa Verb nen inkawpa Noun anga hman a nih chuan ziah zawm tur a ni.

Entirna: I nghenchhan kha a tlu palh ang e. I ṭanchhan chu a va nghet ṭha ve le.

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang Adverb a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Min sawi chhan deuh a ni maw? (adverb) I lo kal chhan min hrilh thei em? (adverb)

7. Chhia a. Ziah zawm hun

‘Chhia’ hi Noun thumala bet a nih te leh Verb thumal nen inkawpa Verb tho a la nih te hian ziah zawm zel tur a ni.

Entirna: Hmeichhia, pachhia, pawnchhia, thlichhia. (noun) Bawhchhia, hmingchhia, tenchhia, thinchhia. (verb)

b. Ziah zawm loh hun ‘Chhia’ hi Noun thumal nen inkawpa Adjective a nih

emaw, Verb thumal nen inkawpa Adverb a nih emawin a hranga ziah zel tur a ni.

Page 78: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

77

Entirna: Hmel chhia, chhang chhia, thikthu chhia. (adjective) Bawh chhia, khawih chhia, vaw chhia. (adverb)

8. Chhuak a. Ziah zawm hun

‘Chhuak’ hi hming bikte leh kan hman ṭhan tawh thumal ṭhenkhatte-ah a hmaa thu nen ziah zawm ṭhin a ni.

Entirna: Chhakchhuak, kamchhuak, kutchhuak, Lalhmuchhuaka, thuchhuak, tlangchhuak (upa).

b. Ziah zawm loh hun Hming bikte leh kan ziah zawm ṭhan thawh thumal

ṭhenkhat ni lote chu a hmaa thu nen a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: Chhan chhuak, hmu chhuak, hnawt chhuak, kal chhuak, mut chhuak, pe chhuak.

9. Dan ‘Dan’ hi ṭawng bung hrang a ni emaw, suffix a ni emaw a

hranga ziah zel tur a ni. (Suffix ni si, a hmaa thu nen a hranga ziah hi special case a ni.)

Entirna: Mizo hnam dan i hre kim em? (noun) Dan ang thlapa tih tur a ni. (noun) Lo dan tum rawh. (verb) I chet dan chu a mawi lo hle mai. (suffix)

Ka ngaih dan chuan i dik lo zawk. (suffix)

10. Dang ‘Dang’ hi ‘mi dang, thil dang, hun dang, hmun dang’ tih

ang chi reng rengah a hma Noun nen a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: Hna dang, khaw dang, ngaihzawng dang, ni dang.

11. E/Ve ‘E/Ve’ hi Verb a ni emaw, Interjection a ni emaw, chhan

hrangpa nei lova ṭawngkam tawpnaa hman (particle) a ni emaw a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: A ho e. (particle) E! A va mak ve. (interjection) Chhuat laiah in nau a e. (verb)

Page 79: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

78

12. Ho a. Ziah zawm hun

‘Ho’ hi pakhat aia tam sawina (plural) suffix a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: A kalhote, anniho, naupangho, sawituho, vawk vulhho.

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: A ho lutuk. Thil ho tak a ni. (adjective) Tleirawlte chu ho ngai an ni. (verb) Thupui kan sawi ho. (adverb)

13. In a. Ziah zawm hun

‘In’ hi affix (prefix & suffix) a nihin a va behna thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Inbia, indem, inhmu, inhau, insual, invua. (prefix) Keiin kal rawh. (suffix) Rulin a chu. (suffix)

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Hei hi kan in a ni. (noun) Tui ka in. (verb) In lo-ah sa a chhuak. (pronoun)

14. Inti ‘Inti’ hi prefix a ni a, a va behna thu nen ziah zawm tur a

ni.

Entirna: Intibuai,intihausa, intihmel ṭha, intithei.

15. Intih ‘Intih’ hi a ṭul dana ‘inti’ tihdanglamna (modified) a ni. A va

behna thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Intihbuai, intihhausak, intihhmel ṭhat, intihtheih.

Page 80: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

79

16. Khawm ‘Khawm’ hi a hmaa thu nen inzawma thumala kan lo hman

ṭhan tawh – lengkhawm/lenkhawm, ṭhukhawm/ṭhutkhawm, khaikhawm, insuihkhawm te tih loh, a dangah reng reng a hmaa thu nen a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Awm khawm, dah khawm, kal khawm, zai khawm.

17. Lo a. Ziah zawm hun

‘Lo’ hi thu dang nen inkawpa ṭawng bung hrang Noun a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: bengtlalo, damlo, engilo, englo, engmahlo,kawṭhalo, khawilo, rualbanlo.

b. Ziah zawm loh hun Amaha ṭawng bung hrang a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: In lo-ah zawng ka hmu. (noun) Thei kan lo. (verb) Inah ka awm lo. (adverb) Chutiang mi chu a lo ni. (adverb)

18. Mah a. Ziah zawm hun

‘Mah’ hi thu dang nen inkawpa ṭawng bung hrang Pronoun emaw, Conjunction emaw a nihin ziah zawm zel tur a ni.

Entirna: Amah, keimah, mahni. (pronoun) Nimahse, mahse, nimahsela, amaherawhchu.

Sawifiahna : ‘Mahse, nimahse’ tih ang chi hi thu zawmna (conjunction) anga kan hman loh chuan a hranga ziah tur a ni.

b. Ziah zawm loh hun Amah chauha ṭawng bung hrang a nihin a hranga ziah tur

a ni.

Entirna: Eng mah rawn keng duh suh ang che. (adjective) Tu mah ka hmu lo. (adjective) Chu chu lo ni mah se, kan ti tho tho ang. (adverb)

Page 81: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

80

19. Mi a. Ziah zawm hun

‘Mi’ hi mihring sawina a nihin a hmaa thu leh hnua thu nen ziah zawm tur a ni a, hun leh hmun leh thil sawinaah pawhin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Mihrang, mipa, milem, keimi, tlangmi, rammi. Chumi lai tak chuan Muana a lo thleng a. (hun) Khami hmunah khan alawm Zuali nen kan intawn. (hmun) Hemi hi hmang rawh. (thil)

b. Ziah zawm loh hun ‘Mi’ hi mihring sawina a niha – he, chu, kha, khi, khu, saw

dawta hman a nihin a hrang ziah tur a ni.

Entirna: Chu mi, kha mi, khi mi, khu mi, saw mi.

Tin, ‘mi’ chu mihring sawina a niha a nihna emaw, a chenkalna emaw nen sawi kawp a nih chuan a hrang ziah tur a ni.

Entirna: Infiam mi, van mi, zai mi, ziak mi.

‘Mi’ chu mihring sawina a niha a nihna tilang tura amah sawifiahtu Adjective thumal nena hman kawp a nihin a sawifiahtu thumal nen a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Mi â, mi fing, mi sual, mi \ha, mi hausa, mi rethei.

20. Na a. Ziah zawm hun

‘Na’ hi suffix a niha Verb thumal nen inkawpa Noun a nihin ziah zawm tur a ni.

Entirna: Hmuhna, awmna, hmangaihna, ṭhatna, sualna, buaina, duhna, sawmna.

Tin, thumal pakhat ang hrim hrima kan hman thumal ṭhenkhatte chu ziah zawm tur a ni.

Entirna: Nachang, nafam, nangiang, namai, nangial, namen, narawh, nazawng.

Page 82: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

81

b. Ziah zawm loh hun ‘Na’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah

tur a ni.

Entirna: Chetsualnaah chuan na eng zat nge awm? (noun) Ka pum a na. (verb) Kan zirtirtuin na takin min vua. (adverb) I thu ni na na na chu engvang nge i tih loh ang? (conjunction)

Tin, ‘na’ hi mal din chi anga kan hmanna ṭhenkhatah a hranga ziah tur a ni.

Entirna: I la hre ve na chek ang. (ngei) Ka hrilh na chungin a pawisa lo a ni. (reng) I lo tel ve dawn na nge? (lo em ni?) Thiam pawh ka thiam na hek lo. (bawk) Ei na meka rilṭam i ni mai e. (lai) Han ti chhin ila, thiam pawh kan thiam na maw. (dawn)

21. Pui a. Ziah zawm hun

‘Pui’ hi suffix atan hman a niha thu dang nen inkawpa ṭawng bung hrang dang an siamin a hmaa thu nen ziah zawm zel tur a ni.

Entirna: Anpui, Mizopui, kalpui, inkhawmpui, keipui, khawpui, indopui, beihpui, pianpui, sawipui, zinpui.

b. Ziah zawm loh hun ‘Pui’ hi amah chauha ṭawng bung hrang a nihin a hrang

ziah tur a ni.

Entirna: Art>-te chu a pui hruaina lamah an kal. (noun) Min pui thei ang em? In khua chu a pui hle mai. (verb) Sangha lian pui ka man. (adverb)

22. Sak a. Ziah zawm hun

‘Sak’ hi suffix anga hman a niha thu dang nen ṭawng bung hrang dang an siamin ziah zawm tur a ni.

Entirna: Chhuhsak, ensak, duhsak, kensak, vensak, zawnsak.

Page 83: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

82

b. Ziah zawm loh hun ‘Sak’ hi amah chauha ṭawng bung hrang a nihin a hranga

ziah tur a ni.

Entirna: Saruh sak tak ka khel. (adjective) In kan sak hunah min pui ang che. (verb) Min va ngam sak sak ve. (adverb)

23. San a. Ziah zawm hun

‘San’ hi suffix a nihin a hmaa Verb nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Chhuahsan, kalsan, mutsan, pil bosan, rauhsan, tlansan.

b. Ziah zawm loh hun ‘San’ hi ṭawng bung hrang a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Kan leihlawn san lam chu ft. 12 a ni. (adjective) I san deuh a ṭul a ni. (verb) A nui san san mai. (adverb)

24. Te a. Ziah zawm hun

‘Te’ hi pakhat aia tam sawina plural suffix a nihin emaw, mihring leh thil dangah a tê chi sawina hming a nihin emaw a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Ṭhiante, chhungte, ringtute, zirlaite, ṭhenawmte, artê, uitê, beltê, keitê, patê, tubohtê.

b. Ziah zawm loh hun Thil hrang hrang daidanna leh zawmna atana kan hmanin

emaw, thu tihkimna anga kan hmanin emaw a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Thing te, ramsa te, pangpar te hi Pathian siam vek a ni. Inhmuh khawm te hi a nuam a ni.

Tin, chhan hranpa nei lem lova uar deuhna (emphatic particle) atana kan hmanin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Thil tê tak tê hi a rawn keng a. (adjective) Khu nu tê khu chhe lo ka ti. (adjective) Rei lo tê min lo nghak rawh. (adverb) Mah têa len reng hi zawng a khawharthlak a ni. (adverb)

Page 84: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

83

25. Thlak a. Ziah zawm hun

‘Thlak’ hi suffix a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Atthlak, buaithlak, finthlak, hahthlak, khawngaihthlak, manganthlak, thinurthlak.

b. Ziah zawm loh hun Ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah tur a ni.

Entirna: Ka pheikhawt ka thlak. A hmin hmin kha rawn thlak rawh. I kut thlak a na hle mai.

26. Ti a. Ziah zawm hun

‘Ti’ hi prefix a nihin a hnua thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Titla, tilawm, tilungngai, tizahawm, timawi, tithianghlim.

b. Ziah zawm loh hun ‘Ti’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah tur

a ni.

Entirna: Sa ti rep hi a tui. (noun) Tleirawl laiin ti a mawi duh hle. (noun) Ka sawi ang chuan ti mai rawh. (verb) ‘Ka hmangaih che,’ a ti a. (verb)

27. Tin ‘Tin’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a ni ṭhin a, a hranga

ziah zel tur a ni.

Entirna: Kut tin, hnam tin, ni tin, mi tin, tin.

28. Tir a. Ziah zawm hun

‘Tir’ hi suffix a nihin a hmaa Verb nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Chhuahtir, kaltir, zirtir, awmtir, chawlhtir, hmanhmawhtir.

b. Ziah zawm loh hun ‘Tir’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah

tur a ni.

Page 85: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

84

Entirna: A tir kha chuan pawi ka ti bik lo asin. (adverb) Min tir kual vel a ni. (verb) Tleirawl tir a nih laiin pasal a nei ta a ni. (adjective)

29. Tlak ‘Tlak’ hi hmanna chi hrang hrang a awm, a enga pawh a

hmaa thu nen ziah zawm loh tur a ni.

Entirna: Ba tlak, tlak, rin tlak, belh tlak, chhiar tlak, ziah tlak.

30. Tu a. Ziah zawm hun

‘Tu’ hi suffix a nihin a hmaa Verb nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Zirtirtu, hmutu, neitu, zawngtu, ringtu, puitu.

b. Ziah zawm loh hun ‘Tu’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah

tur a ni.

Entirna: Tu engzat nge neih? (noun) Tu nge ka nih i hria em? (pronoun) Balhla kan tu. (verb)

31. U ‘U’ hi ṭawng bung hrang zinga mi a nih te, kohna a nih te,

pakhat aia tam sawina a nih tein a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: Ka u nen kan inbia. (noun) Sihal a u ṭhin. (verb) Ṭhiante u, in lo dam tlang em? (kohna) Kal rawh u. Va mu rawh u. (plural)

32. Zawng ‘Zawng’ hi a bula thu nen ziah zawm loh zel a ṭha.

Entirna: Zawng (noun), zawng (verb),

zawng zawng (adjective & adverb).

Duh zawng, ngaihsan zawng, sei zawng, thuk zawng, san zawng, huat zawng.

Page 86: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

85

(Suffix ni si, a bula thu nen ziah zawm loh hi special case a ni. Mi ṭhenkhat chuan an ziak zawm ṭhin a, amaherawhchu ziah zawm loh mai hi a awlsamin a remchang zawk a ni.)

33. Zia a. Ziah zawm hun

‘Zia’ hi suffix a nihin a hmaa thu nen ziah zawm tur a ni.

Entirna: Duhzia, hmangaihzia, rinawmzia, thukzia, sanzia,

mumal lohzia, tamzia.

b. Ziah zawm loh hun ‘Zia’ chu ṭawng bung hrang zinga mi a nihin a hranga ziah

tur a ni.

Entirna: Puia zia hi chu ze mak tak a ni. (noun)

34. Zui ‘Zui’ hi a bula thu nen a hranga ziah zel tur a ni.

Entirna: Bawh zui, hre zui, chhui zui, ngaihtuah zui, kawm zui.

Lehkhabu rawnte: 1. Mizo |awng Ziah Dan (Mizo Language Committee Book No. 1) by Mizoram Board of School Education 2. Mizo |awng Grammar by Rev. Z.T. Sangkhuma 3. A Grammar and Dictionary of the Lushai Language (Dulien Dialect) by James Herbert Lorrain, Fred W. Savidge 4. Basic English Grammar and Language (for Upper Primary & Lower Secondary Schools) by Milon Nandy

Page 87: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

86

KHAWNGE KA AWM?

- Thangsira Pa Chhawrthlain vanzawl a kai lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Lenkawla tur nipui a chhuah lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Thlang kham tlangpuian chhun reng a liam lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Zoram mawian \uahpui leh vau an vul lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Zotlang bawmtu \iau chhum a zin lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Hmartlang hruta chhemdam thlifim a tleh lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Lenlai chen val rualten Lengi runsang an kai lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Hramthiam valengten thingrihnim an tlan lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Vanlal hmuaktu tlangsam parte an vul lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Chhunrawl fak a authangpa a kiu lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Chatuan ram pan a lungduh tuaite an liam lai khan, Khawiah nge ka lo awm le? Tawp lo tur hmangaihna par tlan a kan nuih dun lai khan, Ka ngaihtuahna leh rilru; Ka chakna leh thinlungte chu, Khawnge an awm i hria e.

Page 88: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

87

A LANG FO

- C. Lalhruaitluanga, Lunglei He lei hmangaihna phaizâwl hmun hring nuamah pawh, Phatsanna hling pâr sen mawite’n a vul ve fo. Khawngaihna khandaih hriam tawna ven meuh pawh, Chapona talhtuma vuakthiah a ni ve fo. Fur khaw chhiain pâr mawi a vultir fo \hin a, Pâr mawi ber pawh hian hliamtu hling zum a nei fo. Sikpui khua vâwt nun ngaih a na bik a ni thei a, Vàngpui thlifim hlutna a bo bik lo. Hringnunah \ahna ruam paltlang a ngai fo va, |ap chunga khâm bakbahai lâwn chhuah a ngai fo. Vànzâwl mur-va mahin chhunrâwl a phâng lo va, Tuar chunga hringnun kalsiam kan rel a ngai fo. Vaihna ruama pâr-mal hi a hlu zual bik a, Nawmna tlânga chapona pâr a vuai ve fo. Thlipui hlauhawm hian tuarna a chhem bo thei a, Tuar tlâka min siamtu khuanu ropuina a lang fo.

Page 89: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

88

CHUAILO PAR

- Hriatpuia Pa, Kolasib Chul hnu bûkthlam sirah a par chiai e, A sakhming iang a chul thei lo; Thliah loh ram hnim chu hrang mah se, Chuailo par mawi pàr lai a kham thei lo. Dawn teh kan nun sûl tam liam hnu, Thliah hnu chhawl ianga uai mai tur; Uaia'n ka phal thei lo lung min lèntu, Chuailo par mawi ianga lairil fan tur. Khuangruah, turni, chhimthli hrangin, Chuailo par mawi a nuai buan buan; Dawn lêm nei lo chuailo parin, Suihlung mâwlte'n a tuar fan fan. Chuailo par iang kan nun hlim lai, Ding reng mai se a pawi hlei lo; Mahse dawn teh, ka thian, a pawi ber mai, Kumsûl veiin bàn ni a nei si lo. A do zo lo chhim thlipui nuai, A hrang lua e khuangruah, turni; Chhantu nei lo chuailo par mawi, A chuai zo ta, awi maw - a chuai! Dan rual lohvin kumsûl a vei, Chuti'n hringnun par mawi a chuai; Sakhmel mawi pawh par ang a chuai, Hai ang kan tar an ti - Karei!

Page 90: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

89

MIZO THLA CHHIAR DAN January - Pawl K<t thla (Pawl tlak hnuah k<t an hmang \hin.)

February - Ramtuk thla / Vahsan lak thla (Leh pek lo tur an vat/an tuk \hin.)

March - Vau thla (Vaube vul lai a ni.)

April - |au thla (Hmu\au hmin lai a ni.)

May - |omir thla (|o haw thla a ni.)

June – Nikîr thla (June ni 21, ni rei ber ni zawh a\ang hian ni chu a rei lo tial tial a ni.)

July – Vawkhniakzawn thla (Ruah a tla sep sep a, khawlai a chiau deuh a, vawk hniak a inzawm chiar dup \hin a, chu chu "Vawkhniak Inzawn" tih a ni.)

August - Thi \in thla (Hmalai pi-pute chuan hemi thla hian mitthi thlaraute chu an chenna tur hmun lam panin minung khawvel hi an chhuahsan \hin, niin an lo ngai.)

Septenber – Mim K<t thla (Mim a tawlh tawh a, k<t an hmang \hin.)

October - Khuangchawi thla (Favang awllen a ni a, mi neinungten khuang an chawi \hin.)

November - Sahmulphah thla (Hmul tla kawlh chi hmul a tla ta a, chu chu an delh hnan (phah) \hin.)

December - Pawltlak thla (Lo lam hna an zo fel/Pawl an tla fel.)

Page 91: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

Mizo Literary Journal, USA

90

The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Hi

He thu leh hla chanchinbu The MIZO hi thla li danah vawi khat (quarterly) tihchhuah \hin a ni dawn a, kumin July thlaah The MIZO Vol.I No.2 a lo chhuak leh ang. Bu khat manah $3 a ni ang. The MIZO hi Mizo thu leh hla thlur bing chanchinbu (Literary Journal) a nih avangin, chanchin thar leh chanchin naran tarlanna tur a ni lo. “USA Mizote Mizo thuhlaril leh ziak leh chhiar lama tihhmasawn (Uplifting Mizo Literature & Literacy among Mizo in USA)” hi a tum bulpui ber a ni. The MIZO chhiar chhunzawm zel duhte/la chhunzawm duhte chuan [email protected] ah mahni hming leh address kimchang e-mail thawn tur a ni. I e-mail kan lo nghak reng e. USA-a awm Mizo zawng zawngte, Mizo thu leh hla chanchinbu hi hluta chhiar \heuh turin, duhsak takin kan sawm a che u.

A Flying Mizo Library, USA

A duh apiangte tana a thlawna hawh theih tur Mizo lehkhabu tlem kan kawl a, [email protected] ah emaw, www.facebook.com/MizoLiteraryJournal.USA ah emaw ngaihven theih a ni. Indiana ni lo, state danga awmte tan daka thawn man mahnia intum a ngai. Mizo lehkhabute hi neih belh zel tum a ni.

Page 92: The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume I Number 1

The MIZO Vol. I No. 1

91

The MIZO

(Quarterly Mizo Literary Journal, USA)

He’ngte hi a remchan dan azira telh \hin a ni ang:

Essays/Articles, Poetry, Drama leh adt… Mizo \awng zirna Mizo pasal\hate chanchin Mizo thu leh hla pasal\hate chanchin Mizo hnathlak thawnthu A dangte…