Upload
others
View
2
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
i
The Edmundine Recension of Historia Brittonum Keith J Fitzpatrick-Matthews © 2016
Introduction
A variant recension of the Historia Brittonum was largely unknown until Gunn published a text
of it in 1819. Its interest for him was that it presented a very different version of the text that
had generally been regarded as a product of an obscure scholar apparently called Nennius. The
manuscript used by Gunn attributed the edition to a Marcus Anachoreta and it was clear that
it had been extensively rewritten. The degree of rewriting was masked by the practice of other
nineteenth-century editors of relegating its variant readings – which encompass a significant
proportion of the text – to the critical apparatus. Even when Faral published his side-by-side
editions of two variant texts (the Harleian and Chartres Recensions), he did not include a
version of the Edmundine Recension for comparison.
This is a pity, as it has hidden an important relationship between this text and the Chartres
Recension on the one hand, and the Harleian, Pseudo-Gildas and Pseudo-Nennius Recensions
on the other. Most published texts since Gunn have treated the Harleian version as primary,
with only the ‘Nennian’ additions highlighted. This changed with the publication of Dumville’s
text of the Edmundine Recension in 1985 (which he termed the ‘Vatican’ Recension), the first
volume in a projected ten volume series and, so more than thirty years later, the only to
appear in print. This edition of the text departs from his in several minor respects, not least in
rejecting some of his readings. In these instances, he has often chosen a reading that highlights
a difference between this recension and the Harleian, rejecting manuscript readings where the
two agree. It is unclear why he has done this, as in a number of cases the weight of manuscript
testimony is against his published text.
Nevertheless, Dumville’s analysis of the textual development of this version stands as a
testament to the depth of his scholarship and intimate knowledge of the Historia Brittonum.
The detailed reconstruction of the stages of its development from the revision of c 859 stand
in no need of detailed revision. However, there are grounds for believing his analysis to be
flawed in one fundamental respect: his belief that all variants of the text must derive from a
version closely related to the Harleian Recension, which he regards as so close to the
archetype as to be virtually identical with it, is demonstrably wrong.
By contrast, my analysis suggests that the close relationship between the Edmundine and
Chartres Recensions points in another direction. Both these texts lack the series of calculations
that date the ancestor of the Harleian, Pseudo-Gildas and Pseudo-Nennius Recensions to 859.
This is not because a later redactor removed references to dates that were irrelevant to his
version – there are plenty of instances in all but the Chartres Recensions of the retention of
obsolete dating clauses – but because the ancestor of the Edmundine and Chartres Recensions
did not contain them. This observation, which can be backed up by cladistic analyses of name
forms and of the contents of different recensions, changes what can be deduced about the
history of the textual transmission of the work.
The Edmundine Recension is effectively a rewriting of the text produced in the fourth year of
Merfyn, King of Gwynedd 825-844, whereas the others (apart from the Chartres Recension)
derive from an updated version produced in 859, during the reign of Rhodri Mawr (844-878).
ii
Dumville has shown that the Edmundine Recensions bears traces of being updated in Wales at
some point, but it is the reworking in England during the reign of Eadmund I, King of England
(939-946), that removed many of the characteristic Cambro-Latin features of the original. The
tenth-century redactor undertook a root-and-branch rewriting of the text, rephrasing what he
perhaps saw as barbarous regionalisms in the original Latin to produce a more idiomatic
literary text appropriate to an English learned culture.
The result is a very different version of the Historia Brittonum and one that has not been
widely read in the almost eleven centuries since its production. The redactor struggled with
some of the Welsh names in his source but, on a number of important occasions, preserved
them in a better form than other versions of the text (the ‘Arthurian’ battle of breguoin is a
case in point). There are also a number of occasions where this version agrees with the
Chartres Recension against the other types: as the archetype of the Chartres text dates to
before the revision of 829, this is important evidence for the earlier shape of the text and its
likely contents.
The manuscript tradition
M Vatican Biblioteca Apostolica Reginensis Latini 1964 and Paris BN Latin 9768 (Petrie’s BB, de la Borderie’s 18, Mommsen’s M, Dumville 1975’s R, Dumville 1985’s R)
A parchment folio of the second half of the eleventh century, produced at St Médard de
Soissons, now split between two libraries as a result of the depradations of the Napoleonic
wars (Mommsen, 1894, pp. 119-120; Dumville, 1975, pp. 352-8). The section containing the
Historia Brittonum is in the Vatican manuscript, where it remained undiscovered until the
prominent Gaelic scholar, Reverend Charles O’Conor of Belanagare (1710-1791), made a
transcription in 1757 (now in London British Library MS Stowe 1054). O’Conor appears not to
have publicised his discovery, though, as Reverend William Gunn (1750-1841) regarded his
location of the manuscript as his own discovery, “some years since” (Gunn, 1819, p. iii). This
was probably in the period 1792-3, when he undertook a Grand Tour of Europe.
Several earlier editors assigned the manuscript to the late tenth or early eleventh century
(Gunn, 1819, p. v; de la Borderie, 1883, p. 116), a mistake deriving from its composite nature,
as the first six quires (fos 1-46) date from the last quarter of the tenth century (Dumville, 1975,
p. 355; 1985, p. 26).
N Paris BN Latin 11108 or Suppl Latin 165 (Stevenson’s O, de la Borderie’s 19, Mommsen’s N, Dumville 1975’s J, Dumville 1985’s J)
A vellum folio, compiled from three originally separate manuscripts, the first (fos 1r-31v)
containing the Historia Brittonum, of the second half of the twelfth century and written in
England (Stevenson, 1838, pp. xxviii-xxix; de la Borderie, 1883, p. 117; Mommsen, 1894, p.
120; Dumville, 1975, pp. 359-62). The text is slightly abridged, notably in omitting the de
aetatibus mundi (sections [22-24] and [26] in this edition) and the list of Roman emperors
(section [28] in this edition) found in other manuscripts of this recension, making the text
begin with britannia insula a quodam bruto consule roman dicta est.
O BL Add MS 11702 (Dumville 1975’s A, Dumville 1985’s A)
An early fourteenth century manuscript, probably written in southern France, first recognised
to contain a text of the Historia Brittonum by Dumville (Dumville, 1975, pp. 364-5; 1985, p. 33).
iii
B Paris BN Latin 8048 (Dumville 1975’s P, Dumville 1985’s P)
A thirteenth century manuscript assembled by the humanist and manuscript collector Claude
Dupuy (1545-1594) from nine earlier manuscripts and fragments (Dumville, 1985, pp. 31-3).
Although de la Borderie knew of the manuscript and placed among those of his seconde classe
(Dumville, 1975, pp. 362-4), he does not mention it in his analysis of the Historia Brittonum (de
la Borderie, 1883).
BL Stowe 1054
A copy of Vatican Biblioteca Apostolica Reginensis Latini 1964 made in 1757 by Charles
O’Conor (Dumville, 1975, p. 358). The existence of this copy was unknown to the first editor of
the Vatican manuscript, William Gunn.
Partial witnesses, containing quotations from an Edmundine text
Dumville (Dumville, 1985, pp. 34-9) lists five ‘partial witnesses’ to the Edmundine Recension,
two of which are separate works containing very brief quotations from it (the Chronicon
Vedastinum in Douai Bibliothèque municipale MS 795 (Waitz, 1881) and Hugo Flauiniacensis’s
Chronicon Virdunense seu Flauiniacense in Berlin Staatsbibliothek MSS Philipps 1870 (Pertz,
1848; Healey, 2016, p. 99)). The remaining ‘partial witnesses’ are interpolations into other
texts of the Historia: the Sawley Recension, two manuscripts of a conflated Pseudo-Gildas text
deriving from Bury St Edmunds (London College of Arms MS Arundel 30 and Cambridge
University Library Ff.I.27 41-64) and another subgroup of the Pseudo-Gildas Recension in three
manuscripts (Paris Bibliothèque nationale MS Latin 6274, Rennes Archives départmentales
d’Ille-et-Vilaine MS I.F.1003 and Cambridge Corpus Christi College MS 363).
The quotation in the Chronicon Vedastinum is from Edmundine §§8-9 (sections [74-5] of this
edition), dealing with Julius Caesar’s expedition to Britain (Waitz, 1881, p. 678; Dumville, 1985,
pp. 366-7). The date of the text must be after 1020 (Rouche, 1991, p. 130), which suggests that
the recension was known in mainland Europe at the start of the eleventh century, as indicated
by Dumville’s analysis of the provenances of his manuscripts A, P and R. Curiously, the author
of the Chronicon states that he has found the account in Eutropio Anglorum (Mommsen, 1894,
p. 133), an author who, as Dumville points out, is also cited by Giraldus Cambrensis (Descriptio
Kambrię II.2) as an authority for the reign of Aurelius Ambrosius (Aurelii Ambrosii regno, quem
etiam laudibus Eutropius effert), the form of the name deriving from Geoffrey of Monmouth’s
De Gestis Britonum Books VI-VIII. If this is the Historia Brittonum, the attribution to Eutropius is
not recorded elsewhere and although Ambrosius is named as the fatherless boy, he is nowhere
called Aurelius Ambrosius (or Ambrosius Aurelianus, the form attested before Geoffrey). On
the other hand, it may be possible that an Epitome de Caesaribus deriving partly from the
Historia Brittonum (perhaps by way of Geoffrey of Monmouth) was in circulation during the
twelfth century.
The quotation in Hugo Flauiniacensis is effectively a rewrite of part of Edmundine §7 (Pertz,
1848, pp. 313-4), recasting the genealogy of Alanus in Biblical form (x genuit y) and including
the ‘Table of Nations’ (see p. Error! Bookmark not defined. below). Hugo was a monk of Saint-
Vanne de Verdun, serving as its Abbot from 1097 to 1100, when he was forced to resign
following a series of disputes with his own community as well as the Bishop of Autun, and
compiled his Chronicon in or soon after 1112. Although Dumville (Dumville, 1985, p. 35) states
that the community was exiled to Saint-Bénigne de Dijon in 1080 (evidently for its support of
Pope Gregory VII during the Investiture Contest), it had returned to Verdun before 1089.
iv
The remaining ‘partial witnesses’ need not be discussed here and the individual manuscripts
will be described under the relevant recensions. Those given the sigla Spec 8, (15) and (18) are
manuscripts of the recension attributed to Gildas, in a variant with additions from the
Edmundine Recension.
The Edmundine Recension lacks a number of major sections that have generally been printed
as part of the Historia Brittonum. Most noticeable are the lack of the Patrician material and the
de Mirabilibus Britanniae, which seem to have been added late in the work’s development. It
also lacks the Saxon Genealogies and ‘Northern History’ that were added to the Harleian
Recension, only to be largely excised by the redactor of the Pseudo-Nennius Recension. On the
other hand, it gives an alternative genealogy of Brutus, in common with the Chartres
Recension, that is lacking from the other texts; instead, it has been the general view that this
chapter (III in this recension) is an interpolation in their common ancestor.
Bibliography
Dumville, D N 1975 The textual history of the Cambro-Latin Historia Brittonum. Unpublished
thesis submitted to the University of Edinburgh for the degree of Doctor of Philosophy.
Dumville, D N 1985 The Historia Brittonum 3: The Vatican Recension. Wodbridge: Boydell &
Brewer
Faral, E 1929 La Légende Arthurienne – études et documents. Première partie : les plus ancient
textes tôme III documents. Paris: Bibliothèque de l’École des Hautes Études (Fasc 257)
Gunn, H 1919 The “Historia Brittonum” commonly attributed to Nennius, from a manuscript
lately discovered in the library of the Vatican Palace at Rome. London: J & A Arch
Mommsen, T ed. 1894 Historia Brittonum cvm additamentis Nennii in Monumenta Germaniae
Historica, Auctorum Antiquissimi, Chronica Minora 13, 111–222
1
historia et genealogia brittonum et origine eorum necnon et expulsione
I ab adam usque ad diluuium anni duo milia quadraginta duo; a diluuio usque ad
abraham1 anni nongenti quadraginta duo; ab abraham2 usque ad moysen anni
sexcenti; a moyse usque ad salomonem et primam aedificationem3 templi anni
quadringenti octoginta4 octo; a salomone usque ad5 transmigrationem templi, quae
sub dario rege persarum facta6 est, anni quingenti duodecim computantur.
porro a dario usque ad praedicatianem domini nostri iesu christi et usque ad7 quintum
decimum annum imperii tiberii8 imperatoris explentur anni quingenti quadraginta
octo9. ita simul fiunt ab adam usque ad prędicationem10 christi et quintum decimum
annum epiromani imperatoris tiberii quinque milia ducenti uiginti octo.
a passione christi peracti sunt anni dccccxlui; ab incarnatione autem eius sunt anni
dcccclxxui., et quintus imperii eadmundi regis anglorum11.
prima igitur aetas mundi ab adam usque ad noe; secunda a noe usque ad abraham12;
tertia ab abraham usque ad dauid; quarta a dauid usque ad danielem13; quinta aetas
usque ad iohannem baptistam; sexta14 a iohanne usque ad iuditium in quo dominus
noster iesus christus ueniet iudicare uiuos ac mortuos15 et sęculum per ignem.
II 16primus iulius; secundus claudius; tertius seuerus; quartus carinus; quintus
constantius; sextus maximus; septimus maximianus; octauus alius seuerus
aequantius17; nonus constantius.
III incipit istoria18 brittonum de origine eorum necnon et expulsione19
britannia20 insula a quodam bruto21 consule romano dicta est. haec consurgit ab
africo22 boreali. ad occidentem uersa, octingentorum in longitudine milium
ducentorum in latitudine23 spatium habet. et in ea sunt triginta tres ciuitates: prima
cair ebrauc24; secunda cair ceint; tertia cair gurcoc; quarta cair guorthegern25; quinta
cair custeint26; sexta cair27 guorancgon; septima cair segeint; octaua cair guintruis28;
nona cair merdin; decima29 cair peris; undecima30 cair lion; duodecima31 cair mencipit;
tertia decima32 cair caratauc33; quarta decima34 cair ceri; quinta decima35 cair gloiu36;
1 habraham M 2 habraham M 3 dedicationem O 4 xxxta O 5 omitted by M 6 factum O 7 omitted by β 8 tyberii β; tyberii imperii A 9 xiii O 10 prędicationem domini
nostri iesu β 11 angelorum O 12 habraham M 13 danihelem M 14 sexta ętas O 15 ac mortuos omitted by O
16 B inserts hęc nomina imperatorum qui in britannia regnabant:
17 ęquantius O 18 historia B 19 M replaces the clause
after brittonum with edita ab anachoreta marco eiusdem gentis sancto episcopo
20 brittannia μ 21 britto O 22 affrico B, N 23 milium ducentorum in
latitudine omitted by N 24 hebrauc μ
25 guorthegen B, guorthegeren N
26 gusteint M, cuscerat N 27 mair B 28 guntrius N 29 undecima B 30 duodecima B 31 tertiadecima B 32 quartadecima B 33 carautac N 34 quintadecima B 35 sextadecima B 36 gloru N
2
sexta decima37 cair luilid38; septima decima39 cair graut; duodeuicensima40 cair daun41;
undeuicensima42 cair britoc; uicensima43 cair meguaid; una et uicensima44 cair
mauiguid; duae et uicensima45 cair ligion; tres et uicensima46 cair guent47; quattuor et
uicensima48 cair collon; quinque et uicensima49 cair londein50; sex et uicensima51 cair
guorcon; septem et uicensima52 cair lerion; duodetricensima53 cair draithou;
undetricensima54 cair pensauelcoin55; tricensima56 cair teim57; una et tricensima cair
urnach58; duae et tricensima cair celemion59; tres et tricensima cair loit coit: haec sunt
nomina antiquarum ciuitatum britanniae insulae. et innumerabilia promontoria60 cum
innumerabilibus castellis ex latere et lapidibus fabricatis. et in ea habitant quattuor61
gentes: scotti, picti, saxones et brittones62.
tres63 magnas insulas habet64 quarum una65 australis uergit contra armoricas et
uocatur insula gueith66. secunda sita est in umbilico maris inter hiberniam et
britanniam67 et nominatur eubonia uel68 manau. tertia est in extremo boreali limite
orbis britanniae69 ultra pictos et uocatur orch. sic in prouerbio dicitur antiquo70 quando
de iudicibus et regibus sermo fit: ‘iudicauit britanniam71 cum tribus insulis.’ sunt in ea
flumina multa quae confluunt ad omnes partes eius, id est ad orientem et
occidentem72, ad meridiem et septemtrionem. sunt tamen duo flumina praeclariora
ceteris fluminibus, tamensis et sabrina73, quasi duo brachia britanniae74, per quae olim
rates75 uehebantur ad deportandas diuitias pro causa negotiationis. brittones76
autem77 olim impleuerunt eam et a mari usque ad mare iudicauerunt. si quis scire
uoluerit quo tempore post diluuium habitata est haec78 insula, hoc experimentum
bifarie inueni. in annalibus autem romanorum scriptum est.
IIII de romanis uero et gręcis trahunt ethimologiam, id est de matre lauina filia latini regis
italiae79 et progenie siluani80 filii81 inachi82, filii83 dardani84 (idem85 dardanus filius
saturni regis gręcorum perrexit ad partem86 asiae et illic87 aedificauit urbem troiae);
dardanus pater troi88; troius89 pater priami et90 anchisae; anchises91 pater ęneae;
37 septimadecima B 38 licilid N 39 duodeuicensima B 40 undeuicensima B 41 dauri N 42 uicensima B 43 una et uicensima B 44 duae et uicensima B 45 tres et uicensima B 46 quattuor et uicensima B 47 gruent B 48 quinque et uicensima B 49 sex et uicensima B 50 londene N 51 septem et uicensima B 52 duodetricensima B 53 undetricensima B 54 tricensima B 55 pensa uelcoin M, pensa
uel coin B, pensaliscoin N
56 una et tricensima B 57 ceim N 58 urnahc μ, uruach N 59 celeinion B 60 promuntoria B,
promunctoria O 61 tres N 62 antiqui bryttones M 63 et tres N 64 habent N 65 prima β 66 guerth μ 67 bryttanniam M 68 eubonia uel becomes
eubonialis in N 69 bryttanniae M 70 antiquorum O 71 bryttanniam M 72 et occidentem omitted by
N
73 sabina β, sabernia N 74 bryttanniae M 75 rathes O 76 bryttones M, britones O 77 autem omitted by N 78 haec omitted by N 79 ytalię ε 80 saluani ε 81 filiae ν 82 inahi B, M, inmachi Spec
8, (18), uimachi (15) 83 filii omitted by O 84 dardam O 85 id est O 86 partes (18) 87 ille μ 88 troii ν, koii Spec 8 89 roius O 90 priami et omitted by ε 91 anchises omitted by O
3
ęneas92 pater ascanii93 et siluii; siluius filius aeneae94 et lauinae filiae regis italiae95. et96
de stirpe97 filii98 ęneae99 et lauinę orti sunt remus et romulus, duo filii reginę
sanctimonialis100 ilię101 reae102, qui fecerunt romam. brutus consul fuit in roma
epiromanus quando expugnauit hispaniam103 ac detraxit eam in seruitutem romę. et
postea tenuit britanniam104 insulam quam habitabant brittones105, romanorum filii
olim siluio posthumo106 orti. ideo dicitur posthumus107 quia post mortem ęneę108 patris
eius109 natus est; et fuit mater eius lauina super clandestina quando pregnans erat.
ideo siluius dictus est, quia in silua natus est. ideo siluatici dicti sunt romani reges et
brittones110 quia111 de eo nati sunt. sed a bruto112 brittones113, et de bruti114 stirpe115
surrexerunt.
V ęneas116 igitur post troianum117 bellum118 cum ascanio119 filio suo uenit ad italiam et,
superato turno, accepit120 lauinam121 filiam latini regis italiae in coniugium, filii fauni,
filii pici122, filii saturni. et post mortem latini ęneas123 regnum obtinuit romanorum
(ascanius autem albam condidit et postea uxorem duxit). et124 peperit lauina125 ęneę126
filium nomine siluium127. ascanius autem duxit uxorem quae concipiens128 grauida
facta est129. et nuntiatum est ęneę130 quod nurus sua grauida erat et131 pregnans. et
misit ad ascanium filium suum ut mitteret132 magum suum ad considerandem uxorem
ut exploraret quid haberet in utero, masculum uel feminam. et uenit magus et
considerauit uxorem133. et dixit ascanio, ęneę134 filio, quod masculum haberet in utero
mulier “et filius135 mortis erit quia occidet patrem suum et matrem et erit exosus
omnibus hominibus.” propter hanc136 uaticinationem occisus est magus ab ascanio. sic
euenit. in natiuitate illius mulier137 mortua est. et nutritus est filius uocatumque est
nomen eius bruto138.
post multum uero interuallum iuxta uaticinationem magi, dum ipse139 luderet cum
pueris, ictu sagittae occidit patrem suum non de industria sed casu. et per140 hoc
expulsus est <ab italia et armilis141 fuit> et peruenit ad insulas maris tirreni142, et
expulsus est inde causa occisionis turni quem ęneas143 occidit. et peruenit usque ad
gallos et ibi condidit ciuitatem turonorum144 quae uocatur turnis. et postea ad istam
92 aeneas B 93 aschani B, ascani M,
aschanius O, aschanii Spec 8, (18)
94 ęneę N, O, (15), (18) 95 ytalię ε 96 ut O 97 styrpe Spec 8 98 filiae ε 99 aeneae B, M, ęneę O, ε 100 scamonialis β 101 ilię omitted by β 102 reę β, ε 103 hyspaniam (18) 104 bryttaniam M 105 bryttones M 106 Postumo N 107 Postumus N 108 aeneae M, Spec 8 109 sui β
110 bryttones M 111 qui μ 112 britto O 113 bryttones M 114 britti O 115 styrpe Spec 8 116 aeneas M 117 traianum M 118 pręlium β 119 ascano M 120 accepit omitted by M 121 labinam M 122 picti β 123 aeneas B, M 124 O inserts post mortem
latini 125 labina M, lauinia N 126 aeneae B, M 127 saluium N 128 accipiens N
129 facta est grauida β 130 aeneae M, ęneae B 131 et omitted by μ 132 N omits ut mitteret, O
inserts ei 133 uxorem considerauit N 134 aeneae B, M 135 fatus B, filius fatus O 136 hanc omitted by N 137 mater β 138 bruto uel britto B, M,
britto uel brito A 139 ipse omitted by O 140 pro β 141 armiger N 142 terreni μ 143 aeneas 144 torronorum μ
4
peruenit145 insulam quae a nomine suo nomen accepit, id est britannia; et impleuit
eam cum suo genere et habitauit in ea. ab illo autem tempore habitata est britannia146
usque in hodiernum diem.
ęneas147 autem regnauit tribus annis148 apud latinos. ascanius regnauit149 annis triginta
tribus, post quem siluius regnauit annis duodecim; posthumus150 annis triginta nouem,
a quo albanorum reges siluii appellati151 sunt, cuius frater erat bruto152. quando uero
regnabat bruto153 in britannia154, heli sacerdos iudicabat155 israhel et tunc arca156
testamenti ab alienigenis157 possidebatur. posthumus158 autem frater eius apud latinos
regnabat.
post interuallum uero multorum annorum, non minus octingentorum, picti uenerunt
et occupauerunt insulas quae uocantur159 orcades. et postea ex insulis uastauerunt160
regiones multas et occupauerunt eas in sinistrali parte britanniae161. et manent ibi,
tertiam partem britanniae162 tenentes usque in hodiernum diem.
nouissime autem scotti uenerunt a partibus hispanię163 ad hiberniam164. primus uero165
uenit partholomus166 cum mille hominibus, uiris scilicet et mulieribus. et creuerunt
usque167 ad quattuor milia hominum. uenitque mortalitas super eos et in una
septimana omnes perierunt168 ita ut ne unus quidem remaneret ex illis.
secundus autem ad hiberniam uenit nimeth, filius cuiusdam agnominis169, qui fertur
nauigasse super mare annum et dimidium. et postea tenuit portum in hibernia170,
fractis nauibus suis, et mansit ibi per multos annos. et iterum nauigio cum suis
reuersus est ad hispaniam171.
deinde uenerunt tres filii militis172 hispanię cum triginta ceolis, in unaquaque ceola
habentes triginta coniuges173. et manserunt ibi per spatium unius anni. et postea
apparuit illis uitrea turris in medio maris; et quasi homines conspiciebant174 esse super
turrim; et quęrentes loqui ad illos, numquam respondebant. et ipsi uno anno ad
obpugnationem175 turris praeparauerunt se176 cum suis ceolis omnibus et cum177
omnibus178 mulieribus, excepta una naue quae confracta179 erat naufragio180, in qua
erant uiri triginta totidemque mulieres. aliae autem naues nauigauerunt ad
expugnandam turrim. et dum omnes descenderent181 in litore182 quod erat circa
145 peruenit postea ad istam β
146 et impleuit eam cum suo genere et habitauit in ea. ab illo autem tempore habitata est britannia omitted by N, bryttannia M
147 aeneas M 148 tribus annis regnauit N 149 autem N 150 postumus N 151 apellati M 152 britous O 153 brito O 154 bryttania M 155 M inserts in
156 archa M, laudarcham O 157 aligenigenis M 158 postumus N 159 uocatur M 160 uactauerunt N 161 bryttannię M 162 bryttanniae M, britannię
partem N 163 ispanię B 164 iberniam β 165 uero omitted by N 166 partolomus B 167 usque omitted by N 168 pererunt O 169 agnonis N 170 hiberniam β
171 ad hispaniam reuersus est O
172 multis N 173 coniunges O 174 conspitiebant B, M; O
inserts et 175 oppugnationem B, N,
expugnationem O 176 se omitted by M 177 cum omitted by N 178 omnibus omitted by N,
omnis M 179 cum fracta O 180 nauigio β 181 descenderant O 182 littore B, N
5
turrim, operuit183 illos mare et demersi184 sunt. sed185 de familia illius ceolae186 quae
naufragio confracta remanserat, tota hibernia impleta est usque in hodiernum diem. et
postea uenerunt paulatim a partibus hispanię187 tenueruntque regiones plurimas in
britannia188.
nouissime uenit damhoctor189 et ibi190 habitauit cum omni genere suo quod superest
usque hodie. istoreth191, istorini192 filius, cum suis tenuit dalmeta. builc autem tenuit
cum suis193 euboniam insulam et alia circiter loca. filii autem liethan194 optinuerunt195
regionem demetorum196 et alias prouintias guoher197 et cetgueli198, donec expulsi sunt
a cuneda199 et a200 filiis eius ab omnibus regionibus britannicis201.
si quis202 autem203 scire uoluerit204 quanto tempore fuit inhabitabilis et deserta
hibernia, sic mihi periti scottorum205 nuntiauerunt. quando uenerunt filii israhel206 per
mare rubrum, illos persecuti sunt aegyptii207 et demersi208 sunt ut in lege legitur. erat
autem uir nobilis de scithia209 cum magna familia210 apud211 ęgyptios212, ante eiectus
de213 regno suo. et ibi erat quando ęgyptii214 demersi215 sunt; et non exiuit ad
persequendum populum dei. illi autem qui superfuerant ęgyptii216 facto consilio eum,
ne obsideret regionem illorum217 ab eis, expulerunt quia maiores eorum in rubro
mari218 demersi219 erant. at ille, ita220 expulsus, per annos quadraginta duos221 circuiens
per affricam222, peruenit cum familia ad aras philistinorum223 et per lacum salinarum.
uenerunt inter rusicadam et montana syrię224; et uenerunt225 per flumen malua
transieruntque per maritaniam et ad columnas226 herculis nauigauerunt terrenum227
mare, et peruenerunt usque ad hispaniam. et ibi per annos habitauerunt multos228, et
creuerunt et229 multiplicati sunt ac illorum gens multiplicata est ualde. postea uenerunt
ad hiberniam230 post mille et duos annes post quam demersi231 sunt ęgyptii232 in mari
rubro233.
VI in tempore quo regnabat brutus234 apud romanos, a quo consules esse coeperunt235,
deinde tribuni plebis ac dictatores, et consules rem publicam obtinuerunt236 per annos
quadringentos quadraginta septem quae237 prius regia dignitate238 dampnata fuerat,
183 opperuit O 184 dimersi N 185 set O 186 ceolę β, coeolae M 187 hispaniae M, ispanię B 188 bryttania M 189 dam hoctor M, damhocto
B, dea moctor N 190 et ibi omitted by O 191 istorech O, ictor et N 192 istorinis N 193 cum suis tenuit O 194 lietham O 195 obtinuerunt M 196 demętorum M 197 goher O, gohher B 198 cergueli O 199 cumeda O 200 a omitted by N 201 bryttannicis M
202 qui N 203 hoc β 204 uoluerunt N 205 scotorum β 206 eius N 207 ęgyptii N, O 208 dimersi N 209 scytia B, scicia O 210 N inserts et 211 apud omitted by O 212 aegyptios M 213 a β 214 aegyptii B, M 215 dimersi N 216 aegyptii B, M 217 illorum regionem μ 218 mari rubro β 219 dimersi N 220 ita omitted by β 221 duos omitted by N
222 africam β 223 pilistinorum μ 224 syriae M, sirię N 225 peruenerunt β 226 columpnas β 227 tirrenum N 228 multos habitauerunt β 229 ac M 230 iberniam B 231 dimersi 232 aegyptii B, M 233 et uenerunt ad regiones
dalrieta omitted 234 brittus O 235 cęperunt N, desierunt β 236 optinuerunt β 237 quęque N 238 dignitate regis β
6
brittones239 in tertia ętate mundi ad britanniam240 uenerunt. scotti autem in quarta
obtinuerunt241 hiberniam242. scotti autem de occidente et picti de aquilone unanimiter
pugnabant contra brittones243 et uno actu indesinenter quia sine armis brittones244
commorabantur. et post multum spatium temporis romani monarchiam totius mundi
optinuerunt245.
a tempore quo primo saxones uenerunt in britanniam246 usque ad annum quartum247
mermeni regis computantur anni quadringenti uiginti248 nouem. a natiuitate autem
domini usque ad249 aduentum patricii250 ad scottos251 quadringenti quinque anni
fuerunt. a morte uero patricii252 usque ad obitum sanctae brigidae quadraginta anni, et
a natiuitate columcillę253 usque ad mortem254 brigidę255 quattuor anni fuerunt.
VII aliud experimentum didici de isto brutone256 ex antiquis libris nostrorum ueterum. tres
filii noę257 diuiserunt orbem terrae in tres partes post diluuium: sem258 in asia, cham259
in africa260, iafeth261 in europa262 et dilatauerunt terminos suos. primus homo uenit ad
europam alanus cum tribus filiis suis quorum nomina sunt263 hisicion264, armenon,
neugio. hisicion265 autem habuit filios quattuor266: francum, romanum, alamannum et
brutonem267. armenon autem habuit filios quinque: gothum268, ualagothum269,
gibidum270, burgundum, longobardum271. neugio uero habuit tres272: uuandalum,
saxonem, bogarum273.
ab hisitione274 autem275 ortae sunt quattuor276 gentes franci, latini, alamanni et
brittones277; ab armenone autem gothi278, uualagothi279, cibidi280, burgundi et
langobardi281; a neugio282 autem bogari283, uuandali, saxones, taringi284. istae gentes
subdiuisae285 sunt per totam europam.
239 bryttones M 240 bryttanniam M 241 optinuerunt N 242 scotti autem in quarta
obtinuerunt hiberniam omitted by β
243 bryttones M 244 bryttones M 245 obtinuerunt M 246 bryttanniam M 247 tercium N 248 xl O 249 ad omitted by M 250 patritii M 251 scotos β 252 patritii M, sancti patricii β 253 colum cillę M 254 natiuitatem N 255 sanctae brigidae N
256 britone O 257 noae M 258 sen N 259 can M, chan N 260 affrica N, Hugo
Flauiniacensis 261 iaphet N 262 eropa β 263 quorum sunt nomina β,
sunt omitted by M 264 hisition N 265 hisition N 266 quattuor filios β 267 brittonem O 268 rothum O 269 ualagotum β,
uualagothum N, Hugo Flauiniacensis
270 cibidum μ, Hugo Flauiniacensis
271 langobardum μ 272 β inserts filios 273 rogarem N 274 hisicione μ 275 autem omitted by O 276 quattuor omitted by N 277 bryttones M 278 rothi O 279 uualagoti B 280 cibidi omitted by β, bibidi
N 281 longobardi β 282 meugio O 283 rogari N 284 tarincgi μ, tirinegi O 285 diuisę N, Hugo
Flauiniacensis
7
alanus, ut aiunt, filius fuit fethuir286, fethuir287 filius ogomuin288, ogomuin289 filius
thoi290, thoi291 filius292 boib293, boib294 filius semion, semion filius mair295, mair296 filius297
ecthactus298, ecthactus299 filius300 aurthact301, aurthact302 filius ethec303, ethech304 filius
ooth305, ooth306 filius abir307, abir308 filius ra, ra filius esraa, esraa filius israu309, israu310
filius bath, bath filius iobath311, iobath312 filius313 iohan, iohan filius iafeth314, iafeth315
filius noe, noe316 filius lamech, lamech filius matusalem317, matusalem318 filius enoch319,
enoch320 filius iared321, iared322 filius malaleel323, malaleel324 filius cainan325, cainan326
filius enos, enos filius seth, seth filius adam, adam filius et plasmatio dei uiui327. hanc
peritiam328 didicimus ex traditione ueterum qui in primordio accolae329 fuerunt
britannię330.
brittones331 a bruto332 dicti
brutus333 filius hisicionis334, hisicion335 filius alani, alanus336 filius reę337 silueę338, rea
siluea339 filia numę340 pampilii341, numa342 filius ascanii343, ascanius filius ęneae344,
ęneas345 filius anchisae346, anchises347 filius troii348, troius349 filius dardani, dardanus
filius flisę350, flisa351 filius iuuani352, iuuan353 filius iafeth354. iafeth355 uero356 septem filios
286 phetuir N, fetuyr Hugo Flauiniacensis
287 ficthur O, phetuir N, fetuir Hugo Flauiniacensis
288 ogomun O 289 ogomun O 290 thohi N, thoy Hugo
Flauiniacensis 291 thoi omitted by N 292 μ inserts fuit 293 boibus M 294 boibus M, bohib O 295 mayr Hugo Flauiniacensis 296 mayr Hugo Flauiniacensis 297 μ inserts fuit 298 eethactus M, eothactus N 299 ectactus N 300 O inserts fuit 301 aurchact Hugo
Flauiniacensis 302 aurchact Hugo
Flauiniacensis 303 ethech β, Hugo
Flauiniacensis, echeh N 304 echeh N 305 othoth N 306 ooth omitted by N 307 abyr Hugo Flauiniacensis 308 abyr Hugo Flauiniacensis 309 hisrau μ, Hugo
Flauiniacensis, isra N 310 hisrau μ, Hugo
Flauiniacensis, isra N
311 lobath Hugo Flauiniacensis
312 lobath Hugo Flauiniacensis
313 filius omitted by M 314 iafet β, iaphet N 315 iaphet N 316 noę M 317 matusale N, matusalam
B, Hugo Flauiniacensis 318 matusalem omitted by N,
matusalam B, Hugo Flauiniacensis
319 enoc N 320 enoc N 321 iareth Hugo
Flauiniacensis 322 iareth Hugo
Flauiniacensis 323 malalehel M, mahaleel
Hugo Flauiniacensis 324 malalehel M, mahaleel
Hugo Flauiniacensis 325 cainam β, cayna Hugo
Flauiniacensis 326 cainā β, caynam Hugo
Flauiniacensis 327 uiui omitted by β 328 experitiam N 329 acolę N 330 bryttanniae M 331 bryttones M 332 britto O 333 brittus O, Sawley inserts
fuit
334 isitionis N, hisitionis Spec 8, (18)
335 hisicio O, hisition N, Spec 8, (18)
336 alaneus Sawley 337 reae M, B 338 silueae M, B, siluę N,
siluię ε, Sawley 339 rea siluea omitted by N,
rea siluia ε, Sawley 340 numae M, B, (15), (18),
nuinę Spec 8 341 pamphilii O, panpilii Spec
8, pamphili Sawley 342 numa rea siluia N, nuina
Spec 8, pamphilius Sawley
343 aschanii Sawley 344 ęnae M, ęneę O, ε,
Sawley 345 aeneas M, ęreas O 346 anchisę O, ε, Sawley 347 anchise (15) 348 troi M, trohi Sawley 349 koius Spec 8 350 flisae M, flire Sawley 351 flise (15), flire Sawley 352 iuuiani O, iuuan N, ε 353 iuuani O, iuuanus Sawley 354 iaphet N, Spec 8, (15),
iapheth (18) 355 iaphet N, ε, iste iafeth
Sawley 356 uero omitted by Sawley
8
habuit357: primus gomer358, a quo galli; secundus magog359, a quo scithi360 et gothi;
tertius madian361, a quo medi; quartus362 iuuan363, a quo gręci; quintus tubal, a quo
hebręi364, hispani365 et itali366; sextus mosoch367, a quo cappadoces368; septimus tiras369,
a quo traces. hi370 sunt filii iafeth371, filii noę372, filii lamech.
VIII romani autem, dum acciperent dominium totius mundi, ad373 britannos374 miserunt
legatos375 ut obsides et censum acciperent ab illis sicut accipiebant ab uniuersis
regionibus et ab omnibus insulis. brittanni376 autem, cum essent377 tiranni378 et tumidi,
legationem romanorum contempserunt.
VIIII tunc iulius caesar379, cum accepisset totius orbis singulare imperium et primus
obtineret380, ualde iratus ad britanniam381 cum sexaginta382 ceolis peruenit383 in ostio384
fluminis tamensis385, in quo naufragium naues illius386 perpessae sunt dum ille
pugnaret apud dolobellum, qui erat proconsul britannici387 regis qui et ipse rex belinus
uocabatur; et erat minocanni filius qui occupauit omnes insulas terreni388 maris. et
iulius reuersus est sine uictoria, caesis militibus fractisque nauibus.
et iterum, post spatium trium389 annorum, cum390 magno exercitu et trecentis ceolis
peruenit ad ostium391 praedicti fluminis tamensis392. et ibi inierunt bellum et
ceciderunt de equis393 militibusque suis multi, quia supradictus394 consul posuerat
sudes ferreos semenque bellicosum, id est cethilou, in uada fluminis, quod discrimen
fuit magnum. ars enim erat latenter constructa et inuisibilis militibus romanorum395. et
hac uice, sicut prius, imperator cum396 suis reuersus est sine uictoria uel pace.
tertio igitur commissum397 est bellum a romanis contra brittones398, iuxta locum qui
dicitur trinouantum. et iulius uictor imperium britannicae399 gentis obtinuit400,
quadraginta et401 septem annis402 ante natiuitatem christi403, ab initio autem mundi
quinque milibus ducentis duodecim transactis annis.
iulius primus in britanniam404 peruenit romanorum rex et regnum405 et gentem
obsedit. et in honorem illius quintilem406 ‘iulium’ mensem407 romani statuerunt uocari,
357 habuit septem filios β 358 gemer Sawley 359 magod Sawley 360 scyti β, sciti ε, Sawley 361 madiam Spec 8, (18),
madanus Sawley 362 (18) inserts uero 363 iuuanus Sawley 364 ebręi ε 365 hyspali (15), hyspani (18) 366 ytali (18), Sawley omits
hispani et itali 367 mosoc β 368 capadoces N, (15) 369 tyras β, troias Sawley 370 hii μ, ε, Sawley 371 iaphet N, ε 372 noae M, Spec 8 373 a M 374 bryttannos M, brittones
N
375 miserunt legatos ad britannos β
376 brittones β 377 essem M 378 tyranni β, Chronicon
Vedastinum 379 cęsar N, O 380 optineret N 381 bryttanniam M 382 xl N 383 perunit M 384 hostio N 385 atamensis O 386 naues illius omitted by N 387 bryttannici M, brittannici
β 388 tirreni N 389 trium omitted by O 390 com M 391 hostium N 392 tamensis omitted by N
393 aequis B, M 394 prędictus N 395 romanorum militibus β 396 com M 397 cummissum M 398 bryttones M 399 bryttannicae M,
britanniae N 400 optinuit N, O 401 et omitted by N 402 annus O 403 domini O 404 bryttanniam M,
brittanniam B 405 regnum obtinuit N 406 quintum N 407 mensem omitted by N,
mensen O
9
siquidem idibus martis gaius iulius caesar408 in curia occiditur, tenente octauiano
augusto monarchiam totius mundi. nam et censum a brittannia409 ipse solus accepit, ut
uirgilius ait: ‘purpurea intexti tollunt410 aulea britanni411.’
X secundus412 post hunc claudius imperator uenit et in britannia413 imperauit per
quadraginta414 septem annos post aduentum christi. et stragem bellumque agens
multum, non absque detrimento militum iuuenumque suorum, uictor fuit
britanniae415. postea nauigio ad orcades peruenit insulas416 et subiecit eas fecitque
tributarias. in tempore illius nullum romanis censum fuit traditum a britannia417, sed
imperatoribus britannicis418 redditum est. regnauit autem annis tredecim et mensibus
octo. cuius monumentum in mogontia419 apud longobardos ostenditur:420 dum ad
romam iret, ibi defunctus est.
post centum et sexaginta septem annos post aduentum christi, lucius britannicus421
rex422 cum423 omnibus regulis424 totius britannicae425 gentis baptismum suscepit, missa
legatione ab imperatoribus romanorum et papa426 romano euaristo.
XI tertius fuit seuerus qui transfretauit ad427 britannos428 ubi, ut receptas prountias ab
incursione barbarica defenderet, tuitionis murum et aggerem a mari usque ad mare
per latitudinem britanniae429, id est per centena triginta duo milia passuum, deduxit et
britannico430 sermone uocatur gaaul. propterea iussit fieri431 inter brittones432 et pictos
et scottos433, quod scotti434 ab occidente et picti ab aquilone unanimiter pugnabant435
contra brittones436, nam et ipsi pacem inter se habebant. et post multum tempus437,
seuerus intra britanniam438 eboraci439 moritur.
XII quartus fuit caritius440 imperator et tirannus441 qui et ipse442 tirannide443 in444
britanniam445 uenit. quia446 iratus pro occisione seueri aduenerat et447 cum omnibus
ducibus romanae gentis qui erant cum eo, britanniam448 uerberauit ac omnes regulos
ducesque brittonum449, et uindicauit in illis seuerum. et purpuram britanniae450
deuastauit.
408 cęsar N, O 409 bryttania M 410 tollant N 411 bryttani M, brittanni β,
britannia N 412 M inserts autem 413 bryttannia M, brittannia
β 414 β inserts et 415 bryttanniae M,
brittanniae β 416 insulas peruenit β 417 bryttania M, brittannia β 418 brittannicis μ 419 moguntia B, mgiutina O 420 β inserts et 421 bryttanicus M,
brittannicus β 422 res O 423 com M
424 β inserts suis 425 bryttanicae M,
brittannicę β, britanniae N
426 papę N 427 a M 428 bryttannos M, brittannos
B 429 bryttanniae M,
brittanniae β, britannię N 430 brittannico μ 431 feeri M 432 bryttones M 433 scotos β 434 scoti O 435 pugnabat O 436 bryttones M, britones O 437 tempore O 438 bryttanniam M,
brittanniam β
439 eboraci omitted by N 440 carinus β, perhaps also μ 441 tyrannus β 442 B inserts cum 443 tyrannide β 444 eboraci N 445 bryttaniam M,
brittanniam B 446 et N 447 aduenerat et omitted by
N 448 bryttanniam M,
brittanniam B, brittaniam O
449 bryttonum M, N replaces uerberauit… brittonum with cum omnibus regulis et ducibus suis uerberauit
450 brittanniae μ
10
XIII quintus fuit constantius451, constantini magni filius. et defunctus est in britannia452; et
sepulchrum illius esse uidetur iuxta urbem quae uocatur cair segeint, ut litterę quae
sunt in lapide tumuli ostendunt. et ipse seminauit in pauimento supradictę ciuitatis tria
semina, auri, argenti453, aeris, ut nullus umquam454 in ea pauper455 maneret, et uocatur
alio nomine minmanton456.
XIIII sextus maximus imperauit457 in458 britannia459. a tempore illius consules460 esse
coeperunt, et cęsares postea numquam appellati sunt. in tempore autem461 illius462,
sanctus martinus uirtutibus et miraculis claruit, et cum eo locutus est463.
XV septimus maximianus imperator regnauit in brittannia464. ipse perrexit cum465 omnibus
militibus brittonum a britannia466 et occidit regem romanorum gratianum et imperium
obtinuit467 totius europae. noluitque dimittere belligeros suos – comites, brittones – ad
uxores suas468 et filios et ad469 possessiones suas, sed multas illis largitus est470
regiones a stagno quod est super uerticem montis iouis usque ad ciuitatem quae
uocatur cantguic471 et usque ad cumulum472 occidentalem, id est cruc occident. hi473
sunt brittones474 armorici et illic permanserunt475 usque in hodiernum diem. propter
illorum absentiam britannia476 superata est ab alienigenis477 gentibus et heredes eiecti
usque478 quo a479 deo480 auxilium largiatur.
traditione uero seniorum didicimus fuisse a romanis septem imperatores481 in
brittannia482; romani autem483 nouem affirmant.
XVI octauus fuit alius seuerus. hic aliquando in britannia484 commorabatur485 aliquando
romae manebat ibique486 defunctus est.
XVII nonus fuit constantinus487. ipse regnauit sedecim annis in brittannia488; et in septimo489
decimo imperii sui anno490 obiit, quasi491 dolo ueraciter492 occisus in britannia493, ut
aiunt. ita, ut legimus, apud brittones494 regnauerunt romani per quadringentos nouem
annos495.
451 constancius O 452 brittannia μ 453 β inserts et 454 umquam omitted by β,
unquam N 455 in ea pauper omitted by
N 456 minimanton O 457 im M 458 in omitted by M 459 bryttannia M, brittannia
β 460 consilles M 461 autem omitted by β 462 huius β 463 et cum eo locutus est
omitted by N 464 bryttannia M
465 com M 466 bryttannia M, brittannia
β 467 optinuit β 468 suas omitted by N 469 ad omitted by N 470 est omitted by μ 471 cantguit O 472 tumulum μ 473 hii β 474 bryttones M 475 permanent N 476 brittannia μ 477 alienis N 478 usquę B 479 ado B 480 deo omitted by B 481 imperatoris M
482 brittania M 483 uero O 484 brittannia μ 485 morabatur β, μ inserts et 486 ubi N 487 constantius μ 488 bryttannia M 489 septimo omitted by N 490 anno imperii sui β 491 quasi omitted by N 492 uoraciter M 493 bryttannia M, brittannia
β 494 bryttones M 495 annos quadringentos
nouem β
11
XVIII his ita transactis brittones496 imperium romanorum contempserunt nec censum
dederunt497 nec illorum reges susceperunt, neque romani amplius ausi sunt498 ut ad
regnandum britanniam499 adirent quia duces eorum brittones500 occiderant.
iterum repetendus est sermo de maximiano tiranno501. gratianus cum fratre ualentino
regnauit annis septem. ambrosius,502 tunc mediolanensis episcopus, clarus habebatur
in catholicorum503 dogmate. ualentinus cum theodosio regnauit octo annis504. tempore
illo505 sinodus constantinopolim colligitur506, trecentorum quinquaginta uidelicet507
patrum508, in509 qua510 omnes hereses dampnantur. ieronimus511, etiam presbiter
bethleemitis512, toto mundo claruit. dum gratianus imperator regnaret in toto mundo,
in britannia513 per seditionem militum maximus imperator factus est quem mox in
gallias transfretasse514 perhibent; et gratianum regem parasis515 meroblaudis magistri
militum proditione superauit. et516 fugiens lugduni captus atque517 occisus est.
maximus518 uictorem filium suum consortem regni fecit. martinus turonensis episcopus
tunc temporis in magnis uirtutibus claruit. post multum uero spatium temporis, a
ualentino et theodosio consulibus spoliatus maximus indumentis regiis sistitur et in
capite lapide dampnatur. cuius filius uictor eodem anno ab argabaste519 comite
interfectus est in gallia, peractis ab initio mundi520 quinque milibus sescentis nonaginta
annis.
tribus uicibus occisi sunt duces romanorum a brittonibus521. et522 brittones523, dum
anxiarentur a barbarorum gentibus, id est scottorum et524 pictorum, auxilium
romanorum flagitabant. et tum525 legati mittebantur cum magno luctu et cum
sablonibus super capita sua intrabant et portabant526 magna munera pro admissa527
occisionis culpa ducum. et accipientes grata dona528 consules ab illis, promittebant
iurando accipere529 iugum romanici imperii, licet durum esset, et romani cum magno
exercitu ad auxilium uenerunt530 brittonum531, constitueruntque532 duces et
imperatores533 in britannia534. et composito imperatore cum ducibus, reuertebatur
exercitus ad romam. et sic alternatim535 per quadringentos quadraginta octo annos
agebant: brittones536 autem propter grauitatem imperii occidebant duces romanorum
et auxilium postea petebant ab eis; romani autem537 ad imperium auxiliumque et
496 bryttones M 497 dedere μ 498 sunt ausi M 499 bryttanniam M,
brittanniam β 500 bryttones M 501 tyranno β 502 O inserts autem 503 chatholicorum O,
catholico N 504 octo annis β 505 β inserts facta est 506 et colliguntur ad eam β 507 uidelicet omitted by β 508 patres β 509 in omitted by β 510 quo M, ubi β
511 hieronimus μ 512 bethleęmitis M,
belleemitis β, bedeemitis N
513 brittania M, brittannia β 514 transfertrasse M,
transfertasse O 515 parapis N 516 qui N 517 adque M 518 N inserts uero 519 argubuste M, agrubaste
B, argubacte O 520 mundi omitted by N 521 bryttonibus M 522 qui N 523 bryttones M
524 et omitted by M 525 cum N, O 526 por M 527 amissa N 528 dona omitted by β 529 accipere omitted by N 530 ueniebant N 531 bryttonum M, britonum
N 532 constituebantque N 533 imperatorem μ 534 bryttannia M, brittannia
β 535 acternatim O 536 bryttones M 537 enim β
12
uindictam proximorum ueniebant et, spoliata brittannia538 auro argentoque539 atque
ęre540 omnique pretiosa ueste541 melle et542 muneribus, cum543 magno triumpho
reuertebantur.
factum est autem post544 supradictum bellum quod fuit inter brittones545 et romanos
quando duces eorum occisi sunt, et uictoriam maximi546 qui gratianum occidit,
transactoque547 romanorum imperio a britannia548, per quadraginta549 annos fuerunt
sub metu.
XVIIII gurthegirnus autem regnabat in brittannia550, sed in tempore illius brittones551
urgebantur552 a metu scottorum pictorumque et a553 romanico554 impetu555 necnon556
et557 a558 timore ambrosii.
XX interea tres ceolae, a germania559 in exilium expulsae, brittanniam560 aduenerunt561, in
quibus dominabantur562 hors et hencgest, qui et ipsi fratres erant, filii guictgils563;
guictgils564 filius guicta565; guicta566 filius guechta567; guechta568 filius uuoden569;
uuoden570 filius frealof; frealof filius fredulf; fredulf filius finn571; finn572 filius
foleguald573; foleguald574 filius geta575 qui, ut aiunt, filius fuit576 dei, non ueri nec
omnipotentis dei et domini nostri iesu christi (qui ante tempora sęculorum permanens
patri et spiritui sancto coaeternus et consubstantialis in fine sęculorum et577
mortalitatis nostrae formam non dedignatus est induere seruilem) sed alicuius ex idolis
eorum quem, ab ipso daemone caecati, more gentili pro deo colebant. gurthegirnus578
autem suscepit eos benigne et tradidit eis insulam quae lingua eorum uocatur tanet579,
britannice roihin580. regnante gratiano581 equantio582 romae, saxones uero583 a
gurthegirno suscepti sunt anno trecentesimo quadragensimo septimo post passionem
christi584.
a tempore quo aduenerunt primo ad britanniam585 saxones usque ad primum imperii
annum586 regis Eadmundi dcxlii; ad hunc587 in quo nos scribimus, annos traditione
538 bryttannia M 539 argento N, β 540 aere M, erę B 541 ueste preciosa β 542 et et O 543 com M 544 post omitted by N 545 britones O 546 maximiani M, B,
maximam O 547 transacto N 548 bryttannia M, brittannia
β 549 xi N 550 bryttannia M 551 bryttones M 552 arguebantur M 553 a omitted by N 554 romano β, romanorum N
555 inpetu O 556 nec M, nec nec β 557 et omitted by β 558 a omitted by N 559 gemania M 560 bryttanniam M 561 adueniunt N 562 dominabanttur M 563 guictglis M, guicglis β,
ƿicgils N 564 guictglis M, guicglis β,
ƿicgils N 565 ƿicta N 566 ƿicta N 567 guecta O, ƿecta N 568 guectha O, ƿecta N 569 ƿoden N 570 ƿoden N 571 fin N
572 fin N 573 folegual B, foleƿald N 574 foleƿald N 575 getha β, ieta N 576 fuit filius β 577 et omitted by μ 578 gurthegirus M 579 tenet M, teneth O,
tenech B 580 riohin β 581 secundo omitted 582 aequantio B 583 autem N 584 domini O 585 bryttanniam M,
brittanniam β 586 primum imperii anni M,
primum annum β 587 huc N
13
seniorum dcxluii didicimus588, quippe quia iste imperii quintus589 antedicti590 regis est
annus.
XXI in tempore illo uenit sanctus germanus ad praedicandum in brittannia591, et apud illos
multis claruit uirtutibus; et multi per eum saluifacti sunt et plurimi perierunt592.
miracula pauca ex multis quae per illum fecit deus scribere decreui593.
primum ergo594 miraculum declarandum est, quod uir quidam erat rex iniquus atque
tirannus595 cui nomen belinus596. audiens autem597 uir sanctus iniquitatem eius598,
properare599 disposuit ut uisitaret iniquum regem et praedicaret illi. at cum ipse uir
dei600 cum comitibus suis uenisset ad portam urbis, ostiarius601 ciuitatis obuiauit et
salutauit eos. qui miserunt eum ad regem. rex autem iniquus602, dure respondens, ait
cum iuramento “etiam si per istius anni603 spatium permaneant iuxta portam ciuitatis
meae, intro604 non uenient605.” Illis autem responsum expectantibus, dies606 declinauit
ad uesperum, nesciebantque quo irent.
XXII interea607 uenit unus de seruis regis de medio urbis; et inclinauit608 se ante uirum dei,
nuntiauitque eis omnia uerba tyranni609. et inuitauit eos ad domum suam, exieruntque
cum eo. et benigne eos suscepit610. nihil611 tamen habebat de omnibus iumentorum
generibus praeter unam uaccam612 cum uitulo. ille autem hospitalitatis gratia uitulum
mactauit et coxit posuitque ante illos.
XXIII sanctus autem germanus praecepit sociis613 suis ut nullum os frangerent de ossibus
uituli614. sequentis615 autem facto mane diei, inuentus est uitulus stans ante matrem
suam, uiuus sanus et incolumis. primo igitur mane eiusdem diei, iterum adierunt
portam ciuitatis ut impetrarent salutationem616 regis iniqui617. cum autem orando
expectarent iuxta portam urbis618, ecce uir unus occurrebat cuius sudor a uertice
capitis usque ad plantas pedum distillabat. inclinauitque se ante illos. at sanctus
Germanus ait “credis in sanctam trinitatem?” ille619 respondit “credo.” baptizauitque
eum620 et osculatus est621. et dixit ei “uade in pace: in ista enim hora morieris et angeli
dei in aere expectant te622 ut cum illis gradiaris ad deum cui credidisti.” ipse autem
lętus urbem intrauit, obuiansque praefectus tenuit illum623 et opprimens624 alligauit
praesentatusque est conspectui625 tyranni626 cuius sententia protinus interfectus est.
588 dicimus (18) 589 quinque N 590 annis dicti N 591 bryttannia M,
brittanniam N 592 et plurimi perierunt
omitted by N 593 miracula… decreui
omitted by β 594 β iserts eius 595 tyrannus β 596 belinud O 597 haec N 598 eius omitted by N 599 propalare N 600 uir dei ipse β
601 hostiarius M 602 iniqus O 603 anni istius N 604 intra N 605 inuenient M 606 dies omitted by M 607 interera M 608 indicauit O 609 tiranni N 610 suscepit eos O 611 nichil N, β 612 uaccan unam N 613 sotiis N 614 de uituli ossibus
frangerent β 615 sequenti β
616 salutationem impetrarent M, salutationem inpterarent O, saluationem impetrarent B, impetrarent responsum N
617 iniquis regi M 618 ciuitatis β 619 μ inserts uero 620 illum β 621 β inserts eum 622 te expectant β 623 O inserts eum 624 obprimens M 625 conspectu M, O 626 tiranni N
14
hic autem mos627 erat apud nequissimum regem ut quisquis ad seruitutem ante solis
ortum non conueniret continuo in arce628 decollaretur. sanctus uero germanus cum
suis iuxta portam urbis tota die prestolabatur, nec tamen629 impetrare630 potuerunt ut
salutarent tyrannum631.
sed solito more supradictus affuit seruus et dixit illi sanctus germanus “caue ut nullus
de tuis hominibus in ista nocte remaneat in hac632 arce.” ipse uero celerius urbem
ingrediens eduxit nouem633 filios suos et ipsi cum eo ad supradictum hospitium634
reuersi sunt. et praecepit illis ut ieiuni635 manerent. clausisque ianuis dixit “uigilantes636
estote et si quid euenerit637 in arce, nolite conspicere638 sed indesinenter orate et ad
deum uerum clamate.” igitur post modicum noctis interuallum639 ignis cecidit de caelo,
et urbem combussit640 omnesque homines qui cum tyranno641 erant ita ut ne unus
quidem ex eis remaneret et arx642 illa non est643 aedificata usque in hodiernum diem.
crastino644 autem die uir ille qui hospitalis fuit credidit,645 germano praedicante, et646
baptizatus647 est648 cum omnibus filiis suis649 et cum omnibus in illa regione
habitantibus. erat autem illi nomen650 catel651. benedixitque eum sanctus germanus
et652 addidit653 dicens “rex non deficiet de semine tuo usque in sempiternum” (ipse est
catel654 drunluc)655 “et tu ipse rex eris ab hodierna die omnibus diebus uitae tuae.”
sicque impleta est psalmigraphi656 prophetia657 dicentis ‘suscitans de puluere egenum
et de stercore erigens658 pauperem.’ at659 iuxta uerbum sancti germani660 rex de
seruo661 factus est, omnesque filii eius reges facti sunt, et a semine illorum omnia regio
pouoisorum662 uel663 pausorum usque in diem regitur hodiernum664.
XXIIII factum est autem postquam metati665 sunt saxones in supradicta insula tenet666,
promisit rex supradictus667 gurthegirnus dare illis uictum et uestimentum668 absque669
defectione pro eo quod sese promiserant uiriliter contra inimicos eius pugnaturos670.
cum autem barbari multiplicati essent numero, non potuerunt brittones671 cibare672
illos cum solito more cibum uestemque sibi dari postularent, ut eis antea673 fuerat
promissum674. dixerunt675 brittones676 “numerus uester multiplicatus est. adiutorio
627 moris β 628 arcę M 629 tamen omitted by β 630 inpetrare O 631 eum N 632 ista N 633 nouem omitted by N 634 hospitium supradictum β 635 in ieiunio N 636 uigilas N 637 euenit N 638 conpicere M 639 interuallum noctis O 640 consumpsit β 641 tiranno N 642 ars N, β 643 est omitted by O 644 crastina N 645 β inserts sancto 646 et omitted by O
647 baptizante O 648 est omitted by O 649 suis omitted by β 650 nomen illi β 651 catel uel cadel M, B, catel
uel cadei O, cadel N 652 et et B 653 addit M 654 catel uel cadel M, B, catel
uel cadelis O 655 ipse est catel drunluc
omitted by N 656 psalmigrafi M 657 prophęta M, propheta O 658 eleuans μ 659 ac N 660 germani omitted by N 661 seruus O 662 pauoisorum B,
pauosorum O
663 pouisorum uel omitted by N
664 regitur usque in hodiernum diem β
665 crastametati B, crastra metati O
666 taͤnet M, taenet B, laenet O
667 supradictus rex β 668 uestitum β 669 usque O 670 pugnatores B 671 bryttones M 672 cibare omitted by O 673 ante N 674 promisum M, permissum
N 675 dixeruntque μ 676 bryttones M, britones N
15
uestro non indigemus. recedite a nobis. uictum uel uestimentum677 uobis dare
nolumus.” et ipsi, consilium inter se facientes678, quaerebant679 qualiter pacem
rumperent680.
hencgistus autem681, cum esset uir astutus et callidus, explorassetque682 regem
indoctum ac gentem uagitantem683 et sine armis commorantem, inito684 consilio, dixit
ad regem gurthegirnum “pauci sumus. si uis, mittemus ad patriam nostram et
inuitemus685 milites de regione nostra ut amplior686 sit numerus687 ad certandum pro te
et pro688 gente tua.” et, impetrata a rege licentia, miserunt legatos qui, transfretantes
scithiam689, uenerunt690 ad patriam suam. electisque inde691 militibus ac uiris bellicosis,
reuersi sunt cum sedecim ceolis, adducentes secum filiam hencgisti692 pulchram ualde
decora693 facie694. reuersisque nuntiis, hencgistus695 conuiuium regi gurthegirno et696
militibus697 suis et interpreti698 suo nomine ceretic praeparauit699. ac puellam filiam
suam700 iussit illis ministrare uinumque et siceram ubertim701 propinare, quatenus702
saturarentur nimisque inebriarentur. sed, illis bibentibus et ualde inebriatis, diabolo
instigante, guorthegirnus703 amore704 inardescens puellae per interpretem705 suum
illam postulauit a patre suo. promisitque ei dicens “quicquid postulaueris pro ea a me,
uoluntarie tibi praestabo.” hencgistus autem, inito706 consilio cum senioribus comitibus
suis707 qui secum uenerant de genere ochgul uel ongle708, petiit pro puella prouintiam
quae anglice uocatur709 centland710, brittannice711 autem712 ceint713. et data est illis ipsa
prouincia, ignorante guorancgono714 qui tunc temporis regnabat715 in cantia; quem
quidem dolor716 nimius exagitabat, quia regnum suum clam doloseque et
imprudenter717 alienigenis718 traditum719 est. sic tamen puella regi tradita est720,
dormiuitque cum ea et ultra modum721 amauit.
hencgistus autem pater puellae guorthegirno722 regi dixit “ego ero pater tuus et
consiliator723: caue ne transgrediaris consilium meum, quia numquam ab ullo homine
uel ulla gente superari724 timebis quoniam gens mea ualida est ad bellandumque
robusta. si uis, mittam ad filium meum cum fratruele725 suo, qui sunt uiri bellatores,
inuitans eos ut dimicent contra scottos; et da illis regiones quae sunt in aquilone726
677 uestitum μ 678 fatientes M 679 quęrentes N 680 haberent abierunt O 681 enim β 682 expoliassetque β 683 uagitantem omitted by N 684 intro O 685 inuitabimus N 686 amplius β 687 numerus sit O 688 pro omiited by N 689 scitiam B, sciciam O 690 ueniunt N 691 in die N 692 hencgesti M 693 decoraque β 694 fatię M 695 B inserts fecit, O inserts
sicut
696 et omitted by M, N 697 militibusque M, miltibus
O 698 interpręte N 699 praeparuit omitted by β 700 filiam suam puellam N 701 uberti N 702 quatinus N, β 703 gorthegirnus B,
sorthegirnus O 704 amores O 705 interpraetem M, N 706 intro O 707 suis omitted by N 708 angle M, ochgle O 709 uocatur anglice μ 710 centlaud β 711 bryttanice M, brittonice N 712 autem omitted by N 713 ocint N
714 guoranogono μ, guorancguono N
715 regnauit M 716 dolor quidem β 717 inprudenter M 718 aligenigenis M 719 datum μ 720 puella tradita est regi β,
regis puella tradita est N 721 β inserts eam 722 gorthegirno O 723 pater et consiliator tuus
M, pater et consiliarius tuus β
724 superare M 725 fratuele N 726 in aquilone omitted by β
16
iuxta murum qui uocatur guaul727.” licentia autem inprouidi regis728 inuitauit eos, ochta
uidelicet et ebisa, cum quadraginta ceolis. at uero ipsi, cum nauigarent circa pictos,
uastauerunt orcades insulas729, et occupauerunt regiones plurimas usque ad confinium
pictorum. hencgistus autem inuitabat paulatim ceolas suae regionis ad se ita ut insulas
<ad quas>730 uenerant absque habitatore relinquerent; et dum gens illorum creuisset
in uirtute et in731 multitudine, uenerunt ad supradictam regionem cantuariorum732.
at733 super omnia mala adiciens734, guorthegirnus accepit735 filiam suam sibi736 uxorem,
quae peperit ei737 filium. hoc autem cum compertum esset sancto germano, uenit
corripere eum738 cum omni clero brittonum739. dumque congregatio740 magna sinodi
clericorum laicorumque una in741 consilio, rex stolidissimus742 praemonuit filiam suam
ut exiret743 ad sinodum et daret filium suum in sinu sancti germani diceretque coram
omnibus quod ipse pater esset744 infantis. mulier uero impudica745 fecit746 sicut prius747
erat aedocta748. suscepitque infantulum749 sanctus germanus et dixit “pater tibi ero,
nate. nec te dimittam750 donec mihi nouacula cum forcipe751 pectineque detur et tibi
liceat haec patri tuo carnali dare.” sicque factum est. et infans sancto obediuit752
germano, perrexitque ad auum suum – patrem scilicet carnalem – guorthegirnum753. et
dixit illi puer “pater meus es: caput754 meum tonde et comam capitis mei”. et755 ille
erubescens siluit et infantulo respondere noluit, sed surgens iratus est ualde. a
facieque756 germani fugiens, maledictus757 ac dampnatus est a sancto758 et ab omni
sinodali conuentu759.
postea uero760 inuitatis ad se761 magis duodecim762, quid ageret ab eis percunctatus
est763. at illi dixerunt “ad extremas764 fines regni tui uade et urbem aedifica munitam
ubi te defendere possis765; quia gens quam suscepisti in regno tuo tibi insidiatur et
cogitat te dolo superare uniuersasque regiones quae nunc tuae subiacent dicioni,
uiuenti766 te, molitur767 deuastare, quanto magis cum mortuus fueris.”
placuit768 itaque769 regi magorum consilium, exiuitque idem770 cum771 ipsis magis,
multas regiones multasque circumiens772 prouintias, si forte alicubi ad arcem
aedificandam aptum locum inueniret. illis uero longe lateque proficiscentibus et
minime773 locum congruum774 inuenientibus, tandem peruenerunt ad quandam
727 guaal N 728 regis improuidi β 729 insulas orchades β 730 a quibus 731 in omitted by N 732 cantuuarioriorum M 733 ac N 734 aditiens M 735 ac filiam O 736 sibi filiam suam M 737 ei omitted by M 738 eum corripere N 739 bryttonum M 740 cogitatio N 741 in omitted by O 742 stollidiximus O 743 iret β
744 esset pater β 745 inpudica M, O 746 fecit omitted by O 747 prius omitted by β 748 aedocta omitted by N,
docta β 749 eum β 750 dimittam te N 751 forcipibus β 752 obędiuit M, obediuit
sancto O 753 gorthegirnum O 754 capud M, O 755 at N 756 fatieque M 757 O inserts et 758 β inserts germano
759 conuentu omitted by O 760 uero omitted by N 761 ad se omitted by N, ad se
ad se O 762 duodecim magis β 763 est omitted by N 764 extremos N 765 possit O 766 uiuente μ 767 moritur O 768 placuitque μ 769 itaque omitted by M 770 idem omitted by N 771 cum idem M 772 circuiens β, circuens N 773 β inserts aptum 774 congruum omitted by β
17
prouintiam quae uocatur guenet775; et, cum lustrarent montana heremi, repperiunt in
unius summitate776 montis locum congruum ad arcem construendam777. dixeruntque
magi778 ad regem “urbem tibi hic aedifica, quia tutissima erit779 a barbaris in
aeternum.” rex autem congregauit artifices lignarios780 lapidariosque781 et omnia
necessaria782 ad operis materiam783, ut arcem erigeret. congregata uero innumerabili
materia784, omnia una nocte ablata atque dispersa sunt ita ut nihil785 remaneret
sumptuum ad arcem componendam. sicque secundo et tertio786 collectis787 undique
materiebus788, rursus omnia ad nihilum789 redacta euanuerunt erectoque790 aedificio
praecipitium791 patuit et nullum ualebat obtinere792 statum.
at ille, accersitis ad se magis, percunctatus est eos quae esset haec causa malitiae aut
unde tanti laboris inutile proueniret793 dispendium794. illi autem respondentes dixerunt
“nisi795 inueneris796 infantem sine patre, et nisi occidatur et arx797 tua a798 sanguine eius
aspergatur, non aedificabitur in aeternum.” magis uero tale dantibus consilium, rex
legatos per totam misit brittanniam799 ut quęrerent utrum infantem sine patre uspiam
inuenire possent. qui, omnes prouintias et regiones brittanniae800 perlustrantes,
peruenerunt ad campum elleti801, qui est in pago802 quae uocatur gleuesing803, ubi
pueri pilae ludum agebant804. et ecce duo inter se litigantes; alter alteri dicebat “o
homo sine patre, bonum tibi non805 eueniat.” at illi, ab aliis pueris et a matre, de puero
illo diligenter percunctati sunt si patrem haberet. mater uero ilius pueri negauit, dicens
“nescio quomodo in utero meo conceptus est. unum tamen scio: quia uirum in coitu
numquam cognoui.” sicque iure iurando affirmauit quod filius eius patrem non haberet
carnalem. duxeruntque806 igitur807 puerum secum ad guorthegirnum regem, domimun
suum; insinuaueruntque regi808 omnia quae de illo809 didicerant.
crastino autem die conuentio810 facta est ut puer interficeretur. puer uero ait ad regem
“cur famuli tui me adduxerunt ad te?” respondit ei rex “ut interficiaris811 et tuo
sanguine arx812 ista aspergatur, ut postmodum possit aedificari.” puer autem ad regem
“quis te docuit ut illud facias813?” respondit rex814, “magi isti815 sic mihi praedixerunt.”
ad816 haec puer “iube ut ad me uocentur.” inuitatis magis, puer eos alloquitur
775 guenet uocatur M, gueneth uocatur β
776 sumitate M, summitatem N
777 ędificandem uel construendam β
778 magi omitted by N 779 erit omitted by N 780 ligarios N 781 lapidarios O 782 neccessaria O 783 matheriam B 784 materiæ M 785 nichil β, N 786 et tertio omitted by N 787 collectis omitted by O 788 matheriebus β 789 nichilum β, N 790 ereptoque et tercio N 791 pręcipium N
792 optinere β 793 perueniret N 794 dispondium N 795 non N 796 inueniris omitted by O 797 ars N, O 798 a omitted by N, O 799 misit per totam
brittanniam β, per totam misit bryttanniam M
800 bryttanniae M, britannię O
801 aelecti uel elleti M, electi N, elleti uel electi B, elloti uel ellotti O
802 pago uel regione M, regione β
803 gleuesincg B, M, glenesing N, glueuesincg O
804 agentes erant β 805 bonum tibi non, id est, uę
tibi M, uę tibi nec bonum tibi β
806 duxerunt B, M 807 igitur omitted by O 808 ei N 809 puero N 810 conuenctio O 811 interfitiaris M 812 ars β 813 fatias M 814 “ut interficiaris…
respondit rex omitted by N
815 isti magi β 816 at M
18
“quomdo uobis reuelatum est ut aedificium817 urbis istius sanguine meo818 aspergatur,
et quod numquam aedificetur nisi sanguine meo prius fuerit aspersa? nunc cognoscere
a uobis palam cupio quia me uobis reuelauit”. rursumque puer ad regem “modo tibi
rex in ueritate omnia enucleando narrabo. sed a magis tuis819 interrogando scire820
uolo, quid sit821 in pauimento loci istius; etenim congruum mihi uidetur ut tibi
ostendant quid sub pauimento habeatur.” at illi respondentes dixerunt “nescimus.” at
ille “stagnum in medio pauimenti est. uenite et fodite et822 sic inuenietis.” uenerunt
atque823 foderunt, stagnumque inuenerunt. iterum puer magos interrogans ait
“reuelate nobis quid sit in stagno.” at illi, silentes et erubescentes, reuelare non824
potuerunt. puer autem825 ait “ego uobis possum826 reuelare. duo uasa sunt ipsa sibi
conclusa in stagno.” uenerunt et probauerunt, et ita inuenerunt. interrogansque827
magos, puer ait “quid in uasis conclusis828 habetur?” at illi tacentes respondere non
ualebant. puer inquit829 “tentorium830 est in eis. separate ea abinuicem, et sic
inuenietis.” iussu autem regis separata sunt uasa, inuentumque831 est in eis
tentorium832 complicatum sicut puer prius praedixerat. more solito puer magos
interrogat “quid in tentorio833 circumuoluitur?” illi uero neque hoc soluere potuerunt.
rursumque puer “uermes” inquit834 “duo sunt in eo, unus albus et alter835 rufus836.”
tentorio837 siquidem explicato, duo uermes, ut predixerat, dormientes inuenti sunt.
adiecitque puer “expectate et considerate quid faciant uermes.” illis autem838
expectantibus839, alternatim cęperunt inter se colluctare uermes. albus uero humeros
subponens840 rufum deiecit usque medium tentorii841; aliquando autem usque
marginem842 tentorii843 expulit. sicque tribus uicibus certantes agebant. ad844 ultimum
tamen uermis rufus, qui infirmior uidebatur, recuperando uirtutem suam album
proiecit845 et extra tentorium846 reppulit847; et, trans848 stagnum rufo849 album
subsequente, euanuit albus.
puer autem, magos interrogans, ait “quid significat hoc mirabile850 praesagium quod
uidistis?” at illi dixerunt “nescimus”. puer uero ait regi “en uobis misterium quod
reuelatum851 est852 enucleando certius exponam853. stagnum figura huius mundi est.
tentorium854 regni tui uidetur habere figuram. duo uermes duo dracones sunt855:
uermis autem856 rufus draco tuus est. albus uero uermis draco857 gentis illius quae
occupat gentes plurimas et regiones in brittannia858 et pene a mari usque ad mare
tenebit859. sed tamen ad ultimum gens nostra860 consurget et illam saxonum
817 aedifitium M 818 meo sanguine N 819 eius N 820 scire interrogando β 821 scit M 822 quia μ 823 et β 824 no M 825 uero O 826 possum uobis M 827 interrogans O 828 conclusum β 829 inquid M, puer inquit
omitted by O 830 temptorium N 831 inuentum β
832 temptorium N 833 temptorio N 834 inquid M, O 835 unus B 836 ruphus M 837 temptorio N 838 autem omitted by O 839 exspectantibus B 840 supponens N 841 temptorii N 842 uirginem N 843 temptorii N 844 at M 845 deiecit O 846 temptorium N 847 repulit O
848 strans B, stratis O 849 rupho M 850 misrabile N 851 reuælatum M 852 est omitted by M 853 exponam certius N 854 temptorium N 855 duo dracones sunt duo illi
uermes B, duo dracones sunt illi duo uermes O
856 autem omitted by β 857 μ inserts est 858 brytannia M 859 tendet N 860 nostra omitted by O
19
destruet861 gentem deicietque ab hac insula trans mare unde antea862 uenerant863.
tu864, uero, de ista arce uade, quoniam865 aedificare non potes.866 ego autem hic
manebo, quia mihi fato867 haec mansio tradita est. ad alias prouintias perge, ubi possis
tibi868 arcem aedificare.” rex autem adolescenti869 ait “quid870 tibi nomen871 est?” ille
respondit “ambrosius uocor” (quod est brittanice872 embres guletic). rursumque873 rex
“de qua progenie ortus es?” qui respondit “unus de consulibus romanorum pater meus
est.” at uero rex874 dimisit illi urbem875 illam cum876 omnibus circiter877 prouintiis
occidentalis plagae britanniae878. et rex ipse cum magis suis perrexit ad sinistralem879
plagam brittanniae880; et peruenit usque ad regionem quae uocatur gueneri et urbem
ibi881 aedificauit quae suo nomine cair guorthegirn882 appellatur.
XXV igitur guorthemer883, filius guorthegirni884, contra hencgistum885 et horsum et886
gente887 illorum petulanter888 pugnabat. et eos889 usque ad supradictam insulam
tenet890 expulit eosque tribus uicibus ibi conclusit891, obsedit occidens, comminuit
atterens. et ipsi legatos ultra mare ad germaniam transmittebant, ad classem
augendam892 ceolasque prouocandas cum ingenti numero uirorum bellatorum.
atque893, his ita congregatis, pugnabant contra reges et principes brittannicae894
gentis895. et aliquando dilatabant uincendo terminos suos896; aliquando autem
uincebantur897 et expellebantur. guorthemer autem quarter898 contra illos899 bellum
uiriliter900 egit901.
primum, ut supra dictum est. secundum super flumen derguint902 bellum fecit. tertium
super uadum903 quod lingua eorum episford904 uocatur, in nostra autem lingua
setthergabail905, et ibi cecidit906 horsus et filius guorthegirni907 nomine catigirn908 in
pugna bellantes. quartum uero bellum909 iuxta lapidem qui super ripam maris gallici
est, contra saxones egit910 et uictoriam optinuit. saxones911 uero912 fugerunt usque ad
naues suas. ipse autem post modicum interuallum mortuus est. et ante obitum suum,
futurae rei casum aduertens913, dixit ad familiam suam “sepelite914 in portu915 ostii916
861 destruet omitted by O 862 prius β 863 uenerat β 864 tunc N 865 quam μ 866 et multas prouincias
circumi ut arcem tutam inuenias. omitted by the archetype
867 facto N, O 868 tibi possis β 869 adolescentuli N 870 quod μ 871 nomen tibi M 872 bryttanice M, anglice β 873 dixitque β 874 rex uero N 875 arcem et urbem β 876 com M 877 circiter omitted by β 878 bryttanniae M,
brittanniae β 879 sinistram β
880 bryttanniae M 881 ibi urbem β 882 guortegirn B, guorthegrin
N 883 guortemer N 884 guortegirni B, N 885 hencgestum M 886 et omitted by μ 887 gentem N, gentemque B,
M, genteque O 888 pentulanter N 889 eos omitted by N 890 teneht B, tenhet O 891 comclusit B 892 adgendam O 893 at uero β 894 bryttannicae M 895 reges britnitannicę gentis
et principes eius B, reges brittannicę gentis et principes eius O
896 terminos suos uincendo B, terminos uincendo O
897 uincebatur O 898 quantum N 899 illo M 900 uiliter M 901 ęgit B, M 902 deguna N 903 uada N 904 episfrod B, epffrod O,
epifford N 905 secther gabail N,
settergabail O 906 occidit O 907 gorthegirni O 908 catirgirn β, catigrin N 909 bellum omitted by N 910 œgit M 911 saxonesque β 912 uero omitted by β 913 animaduertens N 914 β inserts me 915 porta N 916 β inserts mei
20
introitus saxonum corpus meum917, id est super ripam maris a quo primum uenerunt,
quia, quamuis in aliis partibus britanniae918 habitauerunt, tamen in919 ista (si sic920
facitis) numquam in ęternum921 manebunt922.” illi autem, imprudenter923 mandatum
eius924 contempnentes, eum in loco quem925 postulauerat non sepelierunt.
barbari uero per hoc magnopere926 congregati sunt et transmarinis paganis
auxiliabantur, maxime quod guorthegirnus illis esset amicus propter filiam hencgisti927
quam acceperat928 in uxorem; atque adeo diligebat ut nullus auderet contra illos
pugnare, quia blande deliniebant regem imprudentem929 uiperino tamen corde dolum
agentes. et hoc qui legit intelligat930 quod non uirtute931 dominantur932 brittanniam933
sed propter peccata maxima brittonum934, deo sic permittente. quis autem sanum
sapiens contra dei uoluntatem935 resistere nititur? sed quomodo uoluit deus, fecit, quia
ipse est rex regum et dominus dominantium, omnia desuper iudicans atque
gubernans.
XXVI factum est autem post mortem936 guorthemeri937, filii regis guorthegirni938,
hencgisto939 confortato940 et ad se multis iterum nauibus congregatis, cum senioribus
suis941 dolum regi guorthegirno942 et suo exercitu943 praeparauit; mittensque ad regem
legatos, dolose pacem inter se firmari deprecatur944 ut perpetua amicitia inter se
uterentur945. rex autem, inscius doli, cum senioribus suis consiliatus est946 pacem
cum947 hencgisto948 habere et discordiam949 bellorum950 renuere951. legati uero
reuertentes, id ipsum952 renuntiauerunt hencgisto953. hencgistus954 post modum,
grande praeparans955 conuiuium regi guorthegirno et senioribus militibus eius
trecentis956, conuocauit regem omnemque familiam eius ad firmandam957 pacem.
latente autem sub specie pacis dolosa machinatione hencgistus958 ex959 suis960 totidem
elegit milites961; initoque cum eis consilio prędixit eis ut unusquisque artauum962 suum
in ficone963 sub pede suo poneret et milites regis ad conuiuium uenientes inter se
commiscerent964 illosque965 sollerti cura inebriarent966. “et cum clamauero”, inquit967,
917 corpus meum omitted by β
918 bryttanniae M, brittannię β
919 in omitted by N 920 si ista sic N 921 in ęternum omitted by N 922 habitabunt uel manebunt
B, habitabunt O 923 inprudenter B, M 924 illius M 925 ubi μ 926 magno opere O 927 hengisti B, hencgesti M 928 accepit μ 929 inprudentem M, O 930 intellegat M 931 β inserts sua 932 dominabatur O, N inserts
in 933 bryttanniam M
934 bryttonum M 935 uolontatem M 936 post mortem omitted by
N 937 guerthenum N,
gorthemeri O 938 gorthegirni β 939 hencgesto M, hencgestus
N 940 confortatus N 941 suis omitted by O 942 guorthenirgo B,
guorthegerio N, M inserts regi
943 exercitui B, M 944 depręcatur M 945 uertentur N 946 est omitted by N 947 cum omitted by N 948 hengisto B, hencgesto M 949 discordia N
950 bellicorum O 951 rennuere M 952 idsum M 953 hencgesto M 954 hencgestus M 955 praeperamus et N 956 trecentenis M, ccc N 957 confirmandam β 958 hengistus B, hencgestus
M 959 exuis M 960 suis omitted by M 961 μ inserts id est trecentos 962 ortauum M, ortauum id
east canif β 963 sinicone N 964 cummiscerent M,
commiscent N 965 eosque B, eos O 966 inebriare N 967 inquid M, imquid O
21
“ad uos et dixero ‘nimað sexa968’, cultellos969 uestros ex ficonibus970 educite et in illos
irruite et unusquisque propiorem sibi iugulet. uerumtamen971 regem custodite et
nolite eum interficere, sed pro conubio filiae meae quam amat eum seruate: melius
enim est972 ut a nobis redimatur quam ut occidatur.” rex autem ad conuiuium cum
sociis973 suis uenit ut pactum974 quod975 sibi inuicem seruare promiserant certius976
firmarent. aduenientibus977 uero cum rege suo brittonibus978, saxones, pacifice
loquentes dolumque in corde uersantes979, conuiuiis980 suis iudaico more clam981
praeparabant982 mortem. at inscii malorum brittones983 mixti984 saxonibus, uir ad
inimicum985, sederunt986. illis987 autem988 nimis epulantibus989 et bibentibus990 ac991
ultra modum inebriatis, hencgistus992 (ut prius suis praedixerat comitibus) eleuata993
uoce subito uociferatus est “nimað sexa994.” ad995 cuius uocem saxones protinus
exurgentes996 suosque extrahentes cultellos997 irruerunt super brittones998,
unusquisque super consessorem suum. et de senioribus999 guorthegirni regis trecenti
sunt iugulati; rex autem captiuitati subditus est. pro sua siquidem liberatione tradidit
illis1000 tres regiones1001 (eastseaxan1002, suðseaxan1003, middelseaxan1004) cum reliquis
regionibus quas ipsi eligentes nominauerunt.
sanctus uero germanus regi guorthegirno praedicabat ut ad deum uerum se
conuerteret et ab illicita propriae filiae1005 commixtione alienum se faceret. at ille
usque ad prouintiam quae a suo nomine guorthegoirnaim1006 nomen accepit – heu
miser! – aufugit ut ibi cum suis lateret uxoribus1007. secutus1008 est1009 eum sanctus
germanus1010 cum omni clero1011 brittonum1012 et ibi, quadraginta diebus et noctibus
manens, pro suis delictis supra petram orabat. iste beatissimus uir1013 dux belli contra
saxones una uice1014 factus est1015; non tubarum1016 clangore1017 sed ad dominum
968 nimað sexa id est, capite cultellos B, nunad sexa id est, capite cultellos O, ninuadissexa N
969 cutellos O 970 siconibus N 971 ueruntamen N 972 est enim N 973 sociis omitted by N, sotiis
M 974 pacem N 975 quam N 976 cercius M 977 at uenientibus M 978 bryttonibus M, brittones
O 979 uertentes N 980 conuiuiis omitted by N,
conuiuis M 981 clam erased in N 982 parabant N 983 bryttones M
984 β inserts cum 985 uir ad inimcum omitted
by N 986 discubuerunt N 987 quibus N 988 autem omitted by N 989 ępulantibus M 990 bibantibus O 991 at M, et β 992 hencgestus M 993 ęleuata M 994 nimad sexa id est, capite
cultellos B, nunad sexa id est, capite cultellos O, ninuadissexa N
995 at M 996 exsurgentes B 997 cultellos extrahentes N 998 bryttones M 999 sinioribus O 1000 M inserts rex 1001 prouintias μ
1002 etastseaxan M, eastsexam N
1003 suðsexam N, subseaxan O
1004 mildelseaxan B, middelsexam N, madelseaxan O
1005 filiae suae β 1006 gurthegoirnaim B,
gurthegoirnnaim M, gurthegoirnam O
1007 uxoribus lateret β 1008 secutusque μ 1009 est omitted by β 1010 germanius O 1011 clæro N 1012 bryttonum M 1013 uir beatissimus β 1014 uoce M 1015 est omitted by M 1016 turbarum O 1017 clanguore B
22
orando cum cantu psalmorum et1018 alleluia totusque exercitus1019 ad deum
uociferando, hostes in fugam1020 usque1021 mare conuertit1022.
et iterum guorthegirnus usque ad regnum demetorum1023 ubi aedificauit arcem, suo
nominatam1024 nomine cair guorthegirn1025, iuxta flumen tebi a facie1026 sancti germani
ignominiose recessit. et solito more eum sanctus1027 subsecutus est. et ibi ieiunus cum
omni ordine clericorum sibi adherentium tribus diebus totidemque noctibus, dominum
deprecans, mansit. tertia autem nocte, quasi hora tertia noctis, ignis de cęlo cecidit, et
arx1028 tota ex inprouiso ardente igne caelesti1029 combusta est. necnon1030
guorthegirnus, cum filia hencgisti1031 et1032 cum1033 aliis uxoribus et1034 cunctis cum
eo1035 habitantibus uiris ao mulieribus, miserabiliter defecit. sic inprouidi regis
guorthegirni finem legendo librum uitae sancti germani repperimus.
alii autem proferunt quod ille exosus omni populo brittannico1036 propter
susceptionem populi saxonici idque scelus1037, maioribus cum1038 omni ordine uulgi
sanctoque1039 germano et omnibus clericis1040 in conspectu domini accusantibus ac
deflentibus1041, uagus et errans quaerensque locum refugii fugam iniit. et cor eius
euanuit, sique1042 defunctus est1043 non cum laude. alii uero narrant quod terra aperta
est et deglutiuit1044 eum in supradicta nocte in qua combusta est urbs1045 illius, quia
nulla1046 inuenta sunt1047 ossa uel reliquiae eius aut eorum quos1048 ignis deuorauit cum
illo1049 in arce1050.
tres filios habuit quorum1051 nomina sunt: guorthemer qui quater1052, sicut superius
scripsi, saxones pugnando in fugam uertit; secundus categirn1053, qui occisus est
quando horsum in pugna occiderunt; tertius pascent1054 qui regnauit in duabus
prouintiis buelt1055 et guorthegirnaim1056 post mortem patris sui, illi largiente
ambrosio1057 qui fuit rex magnus1058 inter reges britanniae1059 insulę1060; quartus fuit
faustus qui a filia sua illi genitus est, quem sanctus germanus baptizauit, enutriuit1061 et
docuit, et aedificato monasterio non paruo super ripam fluminis nomine renis sibi
consecrauit; ibique perseuerat usque in hodiernum diem. et unam filiam habuit quae
mater fuit sancti faustini.
1018 et omitted by M 1019 exercitus omitted by N 1020 fuga N 1021 N inserts ad 1022 cunuertit O 1023 elementorum N 1024 nominatim N,
nominatam omitted by β 1025 guorthegirni O 1026 fatię M 1027 sanctus germanus more
solito eum β 1028 ars O 1029 caelesti omitted by O 1030 tamen N 1031 hencgesti M 1032 et omitted by μ 1033 cumque M
1034 et omitted by N 1035 cum eo cunctis O 1036 bryttannico M 1037 secundus N 1038 comM 1039 sancto N 1040 cleris N 1041 ac deflentibus omitted
by N 1042 sedque β 1043 est omitted by O 1044 degluttiuit M 1045 urbis O 1046 nlla O 1047 sunt inuenta M,
conuenta sunt N 1048 quod N 1049 cum illo deuorauit β
1050 arcę M 1051 quarum O 1052 quantum N 1053 cathegirn B, M,
cathegirni O 1054 pascens O 1055 bnelt N 1056 gorthegirnnaim B,
guorthegirnnaim M, guorthegirmiam O
1057 ambrosio uel embresio B, embrosio uel ambrosio M, embresio N
1058 rex magnus fuit β 1059 brittanniae μ 1060 insulę omitted by N 1061 et nutriuit O
23
haec est genealogia illius quae a nobis ad initium retro currit: fernmail1062, qui regnauit
in regione guorthegirnaim1063, filius1064 teudor1065; teudor filius pascent; pascent filius
guoidcant; guoidcant1066 filius moriud; moriud filius eltat1067; eltat1068 filius eldoc; eldoc
filius paul; paul filius meuprit; meuprit filius briacat; briacat filius pascent; pascent filius
guorthegirn1069; guorthegirn1070 filius guortheneu1071; guortheneu1072 filius guitaul;
guitaul1073 filius guitholion1074; guitholion1075 filius gloiu1076 da; gloiu1077 da filius paul
merion. ipse1078 autem gloiu da1079 aedificauit urbem magnam super ripam fluminis
sabrinae quae uocatur britannico1080 sermone cair gloiu1081, saxonice autem1082
gleucester1083. de guorthegirno1084 nunc satis1085 est. sanctus uero germanus post
mortem guorthegirni reuersus est ad patriam suam.
XXVII in illo tempore saxones inualescebant in multitudine magna et crescebant in
britannia1086. mortuo autem1087 hencgesto1088, octha1089 filius eius aduenit de sinistrali
parte britanniae1090 ad regnum cantuariorum et de ipso omnes reges cantuariorum1091
usque in hodiernum1092 diem. tunc belliger arthur, cum militibus britanniae atque
regibus, contra illos pugnabat. et, licet multi ipso nobiliores essent, ipse tamen
duodecies dux belli fuit uictorque bellorum. primum bellum1093 contra illos iniit iuxta
ostium1094 fluminis quod dicitur glein1095; secundum1096 et1097 tertium quartumque1098
ac1099 quintum super aliam amnem quae nominatur britannice1100 duglas, quae est in
regione linnuis1101; sextum bellum super flumen quod uocatur bassas. septimum1102
contra illos iniit bellum in silua celidonis1103 quae brittannice1104 cat1105 coit1106 celidon
nominatur1107. octauum contra1108 barbaros egit1109 bellum iuxta castellum guinnion, in
quo idem arthur1110 portauit1111 imaginem1112 sanctae mariae dei genitricis semperque
uirginis1113 super humeros suos1114; et tota illa die saxones, per uirtutem domini nostri
iesu christi et sanctae mariae matris eius, in1115 fugam1116 uersi1117 sunt et magna cęde
multi ex eis1118 perierunt. nonum egit1119 bellum in urbe leogis quae brittannice1120 cair
1062 fertimail N 1063 guorthegirnam O 1064 N inserts fuit 1065 tendor O 1066 guodidcant B, guidrant O 1067 eltot M, eleat N 1068 eleat N 1069 guorthegirni μ 1070 guorthegirni O 1071 guuortheneu B, M,
guorteneu N 1072 gortheneu B, guorteneu
N 1073 guithaul O 1074 guitolion M, guitolon N 1075 guitolion B, M,
guitolinion O 1076 gloui N, O 1077 gloduiu B, gloui N,
glodimi O 1078 paul merion filius N 1079 gloui da N, gloiu da
omitted by O
1080 brittannico B, bryttannico M, brittannice O
1081 gloin N 1082 autem omitted by O 1083 glocestir β 1084 guorthernirno M 1085 β inserts dictum 1086 bryttannia M, brittannia
β 1087 autem omitted by M 1088 hengisto B, hencgisto O 1089 ochta M 1090 bryttanniae M,
brittanniae β 1091 cantƿariorum M 1092 odiernum M 1093 bellorum M 1094 hostium M 1095 gleinu N 1096 secundum omitted by N 1097 ac N 1098 quartum O 1099 et β
1100 brittannicę M, brittannię O
1101 iniis N 1102 N inserts uero 1103 celidoni O 1104 bryttannicę M 1105 cattoit N 1106 coit omitted by N 1107 uocatur O 1108 O inserts illos 1109 aegit M 1110 arthor O 1111 portauit omitted by N 1112 maginem O 1113 semperque uirginis
omitted by β 1114 N inserts portauit 1115 in omitted by β 1116 fugati β 1117 uersi omitted by β 1118 multi ex illis magna cęde
N 1119 aegit M 1120 bryttannicę
24
lion dicitur. decimum uero gessit bellum in littore1121 fluminis quod nos uocamus
traht1122 treuroit1123; undecimum in monte qui1124 nominatur breguoin1125 ubi illos in
fugam uertit, quem1126 nos cat bregion appellamus. duodecimum contra saxones
durissime arthur bellum in monte badonis1127 penetrauit1128 in quo corruerunt impetu
illius una die1129 nongenti1130 quadraginta uiri, nullo sibi brittonum in adiutorium
adherente pręter ipsum solum, domino se1131 confortante. in omnibus autem
supradictis bellis protestantur semper eum1132 fuisse1133 uictorem, sicut fuerunt et1134
alii perplures militarii brittones.
sed nulla1135 fortitude uel consilium contra dei uoluntatem: quanto magis uero saxones
prosternebantur in bellis, tanto magis a germania et ab aliis augebantur saxonibus sine
intermissione1136; atque1137 reges et duces cum multis militibus ab omnibus pęne
prouintiis ad se inuitabant. et hoc egerunt1138 usque ad tempus quo ida regnauit, qui
fuit1139 filius1140 eobba1141; ipse primus rex fuit in bernech1142 et in cair afrauc1143 de
genere saxonum.
quando gratianus1144 equantius1145 consul fuit in roma, quia tunc a consulibus
romanorum totus1146 orbis regebatur1147, saxones1148 a guorthegirno1149 anno post
domini passionem1150 trecentesimo quadragensimo septimo suscepti sunt. ad hunc
quem nunc scribimus1151 annum dcxluii numeramus. et quicumque1152 hoc legerit1153,
in1154 melius1155 augeatur1156, pręstante domino nostro iesu christo qui cum1157
coaeterno patre et spiritu sancto uiuit et gloriatur1158 deus per infinita sęcula
sęculorum1159, amen.
1121 litore B 1122 thrat B, tractheuroit N,
thiat O 1123 treuroit omitted by N 1124 quę O 1125 breuoin N, bregiloin O 1126 quae N 1127 hadonis N 1128 saxones durissime arthur
bellum in monte badonis penetrauit omitted by O, perpetrauit N
1129 die omitted by μ 1130 cccc N 1131 se omitted by N
1132 eum semper β 1133 fuisse omitted by β 1134 et omitted by O 1135 β inserts est 1136 sine intermissione
omitted by N 1137 adque M 1138 aegerunt M, egere N 1139 qui fuit omitted by N 1140 qui filius fuit M 1141 eobda β, eboba N 1142 bernce N 1143 affrauc μ 1144 gracianus B 1145 aequantius M
1146 totius O 1147 regabatur O 1148 β inserts uero 1149 guortegirno N 1150 passione N 1151 scribimus nunc β 1152 quicunque N 1153 legerunt N 1154 in omitted by M 1155 imelius M 1156 augeantur N 1157 cum omitted by N 1158 regnat M 1159 sęculorum sęcula N