TERITORIJAI STANOVNISTVO KAO ELEMENTI · PDF filedrzava, a njegovo ucenje biloje logicni nastavak organskih ideja Racela, po kojoj prostorimanajveci znacaj za moci drzava, Po Kje1enovom

Zlatko ISAKOVIC1 UDK: 327.2/8Biblid 0025-8555,58(2006)

Vol. LVIIL br. 3, pp. 233-271Izvorni naucni rad

Jun 2006.

TERITORIJA I STANOVNISTVO KAO ELEMENTIPOLITICKE MOCI U MEDUNARODNIM ODNOSlMA

ABSTRACT

Parallel to the economic strength, military power, politicalsystem, communication ability, ideology and morals, the significantelements of the political power are also the territory and population.Studying the influence of the territories and population on the political power of states the author points to the direction the transformation of these two phenomena will take place within the changedconditions of contemporary international relations.

Uporedo sa ekonornskorn snagorn, vojnorn silorn, politickim sisternorn,kornunikacionorn moci i ideologijorn i rnoralom, kao znacajni elernenti politicke moci, posebno u medunarodnim odnosirna, smatraju

se i teritorija i stanovnistvo, Pojedini autori ukazuju da ukupnu povrsinu teritorije (total area), cine sve kopnene i vodene povrsine u okviru medunarodnih granica zemlje i/ili obala. Kopnena povrsina (land area) je skup svih povrsina u okviru medunarodnih granica i/ili obala osirn unutrasnjih jezera, akurnulacija i reka. Vodena povrsina (water area) predstavlja zbir svih vodenihpovrsina u okviru medunarodnih granica i/ili obala ukljucujuci unutrasnja je-

Prof. Zlatko Isakovic, naucni savetnik u Institutu za medunarodnu politiku i privredu,Beograd, gostujuci profesor na Univerzitetu primenjenih nauka Megatrend, Beograd,i istrazivac na Univerzitetu Ujedinjenih nacija, Tokio, Japan, i Karlton univerzitetu,Otava, Kanada.

233

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moe u medunarodnim odnosima(str. 233-271)

zera, akumulacije i reke.t Prema jednoj drugoj definiciji drzavne teritorije,ona je .xleo prostora (kopna, vode, vazduha), koji naseljava i koristi zajednica ljudi (stanovnistvo) i koji se nalazi pod vlascu vlade te drzave."3 Ovi autori smatraju da su osnovna obelezja teritorije drzave kao subjekta medunarodnih odnosa velicina, kvalitet i geografski polozaj, Inace, geografski cinilac u medunarodnim odnosima ima dva osnovna elementa: drzavna teritorija i medunarodni geografski polozaj, 0 pomenutim elementima bice vise reCi u kasnijem tekstu. Prema drugoj slicnoj definiciji, "drlavna teritorija jedeo povrsine zemlje sa pripadajucim delom podzemlja i vazdusnog prostora,kao i (za drzave sa morskom obalom) odgovarajucim pojasom mora. Definisana je zamisljenim povlacenjem Iinija iz sredista zemlje, koje prolaze krozsvaku tacku granice (kopnene iii vodene) i idu dalje u vazdusni prostor. Preciznije, nije rec 0 povrsini nego 0 trodimenzionalnom prostoru nepravilnogoblika"." Ova definicija bice koriscena u radu.

Stanovnistvo cini skup lica koja prebivaju u nekoj zemlji ili njenomdelu, odnosno na celoj ili delu njene teritorije, nekom kontinentu, u njegovom delu ili regionu i na Zemlji u celini. Ljudi "Cine subjektivni element drzave i nosioci su svih drustvenih, pa u sustini, i medunarodnih odnosa".5Subjektivnost se moze posmatrati kao jedan od elemenata ljudske individualnosti.

Najopstija definicija moci - koja se cesto neopravdano poistovecujesa silom - bila bi da ona predstavlja akumuliranu sposobnost za proizvodenje promena.v a i za sprecavanje nastajanja promena, odnosno za zadrzavanje postojeceg stanja. Kao osnovni elementi drustvene moci tradicionalnose navode teritorija, stanovnistvo i ekonomska snaga.? Politicka moe se mo-

. ze definisati kao sposobnost vladanja, a to znaci najpre (ali ne sarno) spo-

2 CIA - The World Factbook 2005, Internet, 12/09/05/, http://www.cia.gov/3 Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opste

teorije, Centar za publikacije Pravnog fakulteta, Beograd, 1988, str. 97.4 Vojin Dimitrijevic, Obrad Racic, Vladimir Deric, Tatjana Papic, Vesna Petrovic i

Sasa Obradovic, Osnovi medunarodnogjavnog prava, Beogradski centar za ljudskaprava, 2005, str. 85.

5 Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opsteteorije, op. cit., str. 98-102 i 191-199).

6 Videti podrobnije: Radoslav Stojanovic, Sila i moe u medunarodnim odnosima,"Radnicka stampa'', Beograd, 1982, str. 81, 11-12.

7 Videti, na primer: Ray S. Cline, World Power Trends and US Foreign Policy for the1980s, Westview Press, Boulder, Colorado, 1980, p. 22.

234


sobnost nametanja volje drugome, sto se cesto (ali opet ne uvek) postize primenom razlicitih oblika sile, odnosno prinude, radi ostvarivanja sopstvenihciljeva i interesa.f Sposobnost 0 kojoj je ree ima dye najznacajnije komponente: unutrasnju - vladavinu unutar drzave, odnosno drustva; i spoljnu, odnosno medunarodnu koja se vrsi i manifestuje u skladu sa donekle posebnim zakonitostima koje odreduju medunarodne odnose.

Istrazivanje teritorije i stanovnistva kao elemenata politicke mocipredstavlja aktuelan zadatak za veliku vecinu drzava (a posebno za onekoje se smatraju da su postale ili koje pretenduju da postanu demokratske), zamedunarodnu zajednicu (u prvom redu za Ujedinjene nacije (UN)i druge medunarodne organizacije, a i one poput Evropske unije (EU), koje imaju bar pojedina obelezja drzava), za pojedince i njihove zajednice,ukljucujuci nacije i druge. U ovim oblastima izvrseno je vise teorijskih istrazivanja, ali su retka ona razvojno-aplikativnog tipa, koja su upotrebljiva u procesu koriscenja politicke moci u medunarodnim i drugim odnosimao U nasoj zemlji postoji potreba za istrazivanjem tih oblasti radi postizanja konsenzusa 0 koriscenju politicke (i drustvene) moci, a cini se i uvodenju politike u odnosu na demografske promene, u pogledu definisanja granica teritorije nase zemlje, kao ina nekim drugim oblastima. Autorovog rada bavi se ovom oblascu vise godina pokusavajuci takode da dodedo koliko je moguce pouzdanih rezultata empirijskih i drugih istrazivanjadrugih autora. Rezultati tih napora prezentirani su u radovima ciji su bibliografski podaci navedeni u fusnotama ovog rada.? Cini se da su ti rezultati aktuelni i da mogu predstavljati pocetnu osnovu za dalja razvojno-aplikativna, a i druga istrazivanja, Jedan od ciljeva ovog rada sastoji se u iniciranju produbljenih empirijskih i drugih istrazivanja koja bi mogla posluziti za navedene, a i brojne druge svrhe.

8 Uporediti: Radoslav Stojanovic, Sila i mac u medunarodnim odnosima, op. cit., str.26-29.

9 Medu najplodnije autore iz ove oblasti moze se uvrstiti Radoslav Stojanovic("Historical Continuity of the Importance of San Stefano Treaty and of Congress ofBerlin", Jugoslovenska revija za medunarodno pravo, Br. 1-2, 1978, str. 31-47;"Geostrateski cinioci odnosa velikih sila prema Srbiji 1875-1878. godine", Naucniskup Srbija u zavrsnoj fazi velike istocne krize (1877-1878), Istorijski institut SAND,Zbornik radova, knjiga 2, Prosveta, Beograd, 1980, str. 247-257; "Geostrateski znacajSredozernnog mora", zbornik Sredozemlje osamdesetih godina, Marksisticki centar iMedunarodna politika, Beograd, 1984, str. 205-215; "Geopolitika i bezbednost naBalkanu", Anali Pravnog fakulteta, Br. 5, 1995, str. 502-518, a videti i druge njegoveradove navedene u tekstu ovog rada).

235


Ovaj rad sastoji se iz odeljaka posvecenih elaboracijama problematika vezanih za teritoriju i stanovnistvo, kao i zakljucnih razmatranja. Trebapomenuti i da su problematike vezane za pojave teritorije i stanovnistva, kaoi same te pojave u odredenoj meri medusobno povezane, kao i sa brojnimdrugim problemima i pojavama, ada se sarno u teorijske i analiticke svrhemogu bar relativno samostalno obradivati.

Posto pojave teritorije, stanovnistva i politicke moci u celini imajumultidimenzionalne prirode, za izradu ovog rada koristi se kompleksna metodologija u okviru koje se primenjuju kombinovane grupe metoda koji se uobicajeno koriste u Demografiji, Sociologiji, Geografiji, politickim naukama,kao i pravnim naukama, ekonomskim naukama, Istoriji, lingvistickim, vojnimnaukama, Statistici, Nauci 0 religiji, Antropologiji, Etnologiji i nekim drugimnaucnim disciplinama u manjoj ili vecoj meri povezanim sa navedenim.

Priblizno sedamdeset (tacno 70,8) procenata od ukupne povrsinezemljine kugle (510,072,000.000 km-) prekriveno je vodom (morima iokeanima). Ostatak od oko 29,2% Zemljine povrsine predstavlja suvozemnu teritoriju.

Najprostranija zemlja na svetu je Rusija (17,075.200 km-), druga jeKanada (9,984.670 km-), trece su SAD (9,631.418 krn-), cetvrta je Kina(9,596.960), peti je Brazil (8,511.965 km-), sesta je Australija (7,686.850km-), sedma je Indija (3,287.590 km-), osma je Argentina (2,766.890 km-),devetije Kazahstan (2,717.300 krn-) i desetije Sudan (2,505.810 km-), EU,kojaje - kako je pomenuto - poseban slucaj, ima 3,976.372 km-. Drzave samalim teritorijama ne smatraju se u pojedinim slucajevima subjektima medunarodnogjavnog prava i medunarodnih odnosa, ali su one cesto clanice UN.

Zastupnici geopoliticke skole smatrali su da prostor ima presudniznacaj za moe drzava. Nemacki geograf i rodonacelnik geopoliticke teorijeFridrih Racel (Fridrich Ratzel, 1844-1904) bio je autor teorije da covek, drzava i svet predstavljaju organske jedinice, koje (kao zivi organizmi) zauzimaju prostor, krecu se, rastu i umiru. On je, ipak, smatrao da nije rec 0 organizmima u uzem smislu tog pojma, vee 0 "agregatnim organizmima", cije jedinstvo uslovljavaju "moralne i duhovne sile". On je stvorio i koristiotermin antropogeografija za oznacavanje jedne posebne sinteze antropologije, geografije i politike. Ovaj autor je naglasavao znacaj naseljenog, odnosno zivotnog prostora (Lebensraum) kao jednog od faktora koji odredujuljudske aktivnosti. Racel je smatrao da povrsine teritorija drzava odredujukapacitete njihovih moci, pa drzave teze da ovladaju sto prostranijim terito-

236


rijama i neprestano se bore za zivotni prostor.!? Ovaj zakljucak je mozdamogao biti stvoren us1edjednog slobodnijeg poredenja sa borbama vodenimza (pre)raspode1e kolonijalnih poseda izmedu ve1ikih si1au vreme u komjeovaj autor ziveo. Medutim, koriscenje takvih komparacija na1azi se izvandomena savremene naucne metodo10gije.·

Svedski geografRudo1f Kje1en (Rudolf Kjellen, 1864-1922) ostao j ezabelezen u analima razvoja geopoliticke skole najpre po torn sto je prviupotrebio rcc geopoltika da bi oznacio geografsko-politicku osnovu mocidrzava, a njegovo ucenje bilo je logicni nastavak organskih ideja Racela, pokojoj prostor ima najveci znacaj za moci drzava, Po Kje1enovom ucenju, drzave imaju centre (glavne gradove), granice, linije komunikacija i - slicnozivotinjama iz Darvinove (Charles Robert Darwin, 1809-1882) teorije - nemilosrdno se medusobno bore za opstanak. Kje1en je uocio da se, ipak, "zivot drzave, u krajnjoj 1iniji, na1azi u rukama individue.:'U

U periodu izmedu dva svetska rata u XX veku, Kje1en, Race1 i bivsigeneral, geograf i Hitlerov ideolog Karl Haushofer (Karl Haushofer, 18961946) zloupotrebi1i su geopoliticka ucenja razvijajuci ideoloske osnove nemackog ekspanzionizrna i revansizma (potenciranjem znacaja veze .Jcrvi itla"), koji su otvoreno korisceni na domacoj i medunarodnoj sceni za vremeDrugog svetskog rata. 12 Haushofer je, uz pomoc Treceg Rajha, 1925. godine osnovao Nemacku akademiju na Univerzitetu Minhena i casopis Zeitschrift fir Geopolitik. Radi opravdavanja nacistickih agresija i ekspanzijekoristio je i propagandu. On se za1agao za uspostav1janje nemacko-rusko-japanskog saveza i predvidao je da ce Nemacka biti porazena ako napadne Sovjetski Savez. Hitler je, ipak, u praksi ignorisao to njegovo upozorenje i zatvorio ga u koncentracioni logor, a - kao sto je poznato - Nemacka je porazena u torn ratu.P

Dervent Vit1esi (Derwent Whittlesey) izdvojio je pet osnovnih principa ucenja nemacke geopoliticke skole. Prvo, nacionalna ekonomska samodovo1jnost ili autarhija, kojom se eliminise potreba uvoza proizvoda.

10

11

12

13

Videti podrobnije: Fridrich Ratzel, Antropogeographie, J. Engelhom, Stuttgart, 1899.

Videti podrobnije: Rudolf Kjellen, Der Staat als Lebensform, S. Hirzel Verlag,Leipzig, 1917, pp. 218-220.

Videti: The Concise Columbia Encyclopedia, PC CD-Rom, Columbia UniversityPress, 1995.

Podrobnije: John G. Stoessinger, The Might ofNations - WorldPolitics in Our Time,Random House, New York, 1975, p. 17.

237

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i mac u medunarodnim odnosima(str. 233-271)

Drugo, zivotni prostor, odnosno suvozemna teritorija koja treba da bude dovoljno prostrana i da ima prirodne resurse potrebne za odrzavanje nacije.Trece, panregionalizam iIi sira geografska podrucja u funkciji zamene za"preuske" nacionalne granice. Cetvrto, neka vrsta prava drzave da ima prirodne granice.!" Nairne, u skladu sa strategijskim standardima, saobracajnice u zemlji, a posebno granice treba da budu sto je moguce teze savladiveza samohodna oruda i druga vojna vozila. To je cest slucaj sa granicama najezerima, rekama, morima i drugim vodenim preprekama.l> kao i sa granicama postavljenim po vrhovima planinskih venaca.

Prikazani principi pretoceni u spoljnopoliticke ciljeve, znace uspostavljanje jedne situacije koja bi se mogla okarakterisati kao "idealna" i 0 6joj realizaciji su po pravilu sanjali brojni osvajaci. U svetu odavno vise nerna nicijih, odnosno "slobodnih" prostora pogodnih za zivot ljudi na koje bise mogle siriti drzavne teritorije. To znaci da se prosirenja teritorija - kojase smatraju potrebna iz bilo kojih razloga - mogu vrsiti sarno na racun teritorija drugih drzava, Hitler i njegovi saveznici su ignorisali potrebe i postojanje drugih drzava iIi su bili skloni da potrebe i postojanje sila Osovinepretpostave postojanju i potrebama drugih zemalja. Da bi to bilo trajnoostvareno, bilo je potrebno posedovanje grandiozne politicke (a u prvom redu vojne) moci, Medutim, Drugi svetski ratje pokazao daje Nemacka (koja je u to vreme kontrolisala deo evroazijskog "predela srca"), ani njeni saveznici nisu posedovali politicku (u prvom redu vojnu) moe potrebnu za pobedu nad vojskama vecine evropskih zemalja i njihovih saveznika sa drugihkontinenata na suprotnoj strani.

Autori i zastupnici geopoliticke i srodnih teorija u odredenoj meriprenaglasavaju znacaj teritorije, au prvom redu njene velicine i polozaja zapoliticke moci drzava, Oni - kao i autori brojnih drugih monokauzalnih teorija - nisu u potpunosti u pravu, i to ne zato sto navedene karakteristike

14 Derwent Whittlesey, "Haushofer: The Geopolitician," in Edward Mead Earle (ed.),Makers ofModern Strategy: Military Thought from Machiavelli to Hitler, PrincetonUniversity Press, Princeton, 1943, pp. 398-406.

15 Prema Monteskjeu, drzave na ostrvima (poput Velike Britanije) mogu se laksebraniti, no one na kontinentima (podrobnije: Baron de Montesquieu, The Spirit ofLaws, Isaiah Thomas, Worcester, Mass, 1802, Vol. I, pp. 259-274). Do XX vekaVelika Britanija nije imala stalnu (stajacu) vojsku, u prvom redu zbog toga sto jenjena teritorija locirana na skupini ostrva uz evropski kontinent. Krajem XX vekaispod kanala Lamans, koji deli Britaniju od Evrope, izgradenje tunel koji britanskuteritoriju povezuje sa teritorijom Francuske.

238


teritorije nisu znacajne, vee zbog toga sto je realnost daleko kompleksnijai stoga se ne moze objasniti delovanjem sarno jedne vrste cinilaca, a posebno znacajem nekih obelezja sarno jednog od elemenata politicke moci.lvDanas se, stavise, diskutuje 0 tome da li globalizacijal? i regionalizacija postepeno donose kraj granica i drzavnog suvereniteta, koji se rastace i odozgo i odozdo.lf

Prvobitna merila za kvalitet teritorije bio je odnos izmedu obradive ineobradive zemlje i prinos koji je mogla dati obradiva zemlja. Potom su usvojstvu merila 0 kojima je rec sluzile (i) ocene uslova za stocarstvo, koje jebilo moguce u za poljoprivredu nepovoljnijim klimatskim uslovima, uz koriscenje radne snage koja nije vicna poljoprivredi i na tlu koje nije pogodnoza poljoprivredu.

Posle okoncanja koriscenja drveta u svojstvu osnovnog izvora energije, to mesto je zauzeo ugalj, zatim energija vetra, pa hidro ili energija vodnih tokova (koriscena u ve1ikim i malim hidrocentralama), energija plime ioseke, ona iz geotermalnih izvora, energija nafte i energija iz prirodnog gasa, nukleama energija, sunceva energija, energija koja se dobija iz biomaseitd. Analizirajuci ovaj spisak moze se zakljuciti da su u ovom pogledu uprednosti bile najpre teritorije koje su bile prekrivene sumama, potom onekoje su sadrzale naslage uglja, one sa vetrovitom klimom, teritorije koje susadrzavale izvore hidro energije, zalihe nafte, uljanih skriljaca i gasa, potomone sa pojedinim radioaktivnim sirovinama, one sa velikim brojem suncanih dana u toku godine, teritorije na kojima se mogu proizvoditi velike kolicine biomase itd. Ovakav sumami pregled svedoci da je u toku razvojaljudske civilizacije bio promenljiv znacaj pojedinih karakteristika kvalitetatla, i to u prvom redu u zavisnosti od promena ljudskih potreba, sposobnosti ljudi da tlo koriste (posebno da sire krug sirovina i energetskih izvora koje eksploatisu, da unapreduju plodnost zemljista...), ekonomicnosti tog kori-

16 Videti podrobnije kriticke osvrte na sadrzine geopolitickih teorija: Vojin Dimitrijevici Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opste teorije, op. cit., str. 186188; James E. Dougherty and Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Contending Theories ofInternational Relations - A Comprehensive Survey, Third Edition, Harper & Row,New York, 1990, pp. 71-74.

17 Ona se posmatra kao politika (,,novi imperijalizam" ili "globalizam") iii kao proces kojigenerise savremena informativno-tehnoloska tehnoloska revolucija i/ili ideologija.

18 Videti podrobnije: Carls V. Kegli Jr., i Judzin R. Vitkof, Svetska politika - Trend itransformacija, Centar za studije Jugoistocne Evrope, Fakultet politickih nauka iDiplomatska akademija, Beograd, 2004, str. 399-446.

239


scenja, aida vrse supstitucije prirodnih sirovina sintetickim. Dalje, bitne sui cene proizvodnje i kolicine upotrebljene energije za stvaranje jedinice drustvenog proizvoda odredene vrednosti (videti tabelu br. 1) itd.

Tabela br. 1: Istorijski primer: kolicine ekvivalentnog uglja icelika potrebne za proizvodnju 1 americkog dolara vrednosti

drustvenog proizvoda, 1979-1980.

Zemlja Ugalj (kg) Celik (kg)

SSSR19 1.490 135

DR Nemacka 1.356 88

Cehoslovacka 1.290 132

Madarska 1.058 88

Velika Britanija 820 38

Sk Nemacka 565 52

Francuska 502 42

Svajcarska 371 26

Izvor: Paul Kennedy, The Rise and Fall of the Great Powers - Economic Change andMilitary Conflict from 1500 to 2000, Fontana Press, London, 1989, p. 638.

19 ad cetrdesetih godina proslog veka, u toku nekoliko decenija srazmemo visok rastsovjetskog industrijskog proizvoda poceo je u velikoj meri da zavisi od velikih isporukaenergenata (u prvom redu, uglja, nafte i gasa), sto je rezultiralo srazmemo velikompotrosnjom energetskih i nekih drugih sirovina kako u sovjetskoj ekonomiji tako i uekonomijama evropskih saveznika ove sile, sto se vidi iz tabele broj 1. Ovolika potrosnjaenergije nije Sovjetima zadavala probleme dok su rezerve energetskih sirovina kojim seraspolagalo jos bile relativno lako dostupne i prostomo bliske proizvodnimkapacitetima. Medutim, u vreme pred okoncanje hladnog rata takve rezerve suiscrpljene, a one preostale nalazile su se dublje u zemlji i/ili u udaljenijim regionima,cesto sa nepovoljnim kIimatskim uslovirna (kao sto je zapadni Sibir). Mihail Gorbacovje 1985. godine izneo podatak da je u toku prethodne dekade cena vadenja sovjetskenafte povecana za 70%. U isto vreme, procenjeno je da bi zatvaranje cetiri nesigumareaktora u mestu Cemobil (proizvodili su sedminu elektricne energije koja se u SSSR-udobijala u nukIearkama) zahtevalo povecanje eksploatacije zaliha goriva drugih vrsta.Sve to bi dalje osetno povecalo cenu energije i potom smanjilo stopu planiranog razvojaindustrije (energetski sektor je vee tada apsorbovao oko 30% svih industrijskihinvesticija i predvidalo se da ce ta stavka verovatno dalje ostro rasti). Podrobnije: N.Spulber, Soviet Strategy for Economic Growth, Indiana University Press, Bloomington,1964, p. 36; L. Silk, "Soviet Oil Troubles", New York Times, 5. jun 1985, p. 4.

240


Ocena kvaliteta teritorije moze zavisiti, na primer, u slucaju ribarstvaili rudarstva ne sarno od njenog bogatstva ribom ili rudama, vee i od toga dali stanovnistvo poseduje ribarska, odnosno rudarska znanja i tradicije, tojestdugotrajnija iskustva, kao i da li je i koliko voljno i spremno u drugim pogledima da se bavi odnosnim poslovima. Dakle, procena kvaliteta teritorije (uzsastav tla, kao i trenutne potrebe i sposobnosti za njegovu eksploataciju) moze zavisiti i od osobina i sposobnosti pripadnika populacije koja zivi na njoj,od preovladujuceg tipa ekonomije u odnosnom podrucju, njene snage itd.

Pojedini mislioci, poput Monteskjea (Charles de SecondatMontesquieu, 1689-1755), smatrali su da bogati prirodni resursi uslovljavaju pojavu slabljenja ljudske volje i energije kojom ljudi raspolazu, sto drzave vodi u stagnaciju, a danas je rasprostranjeno shvatanje da prirodna bogatstva drzava predstavljaju po pravilu izvore moci i slobode drzava, U tokuXIX i XX veka - paralelno sa odvijanjem intenzivnog procesa industrijalizacije - sirovine su se svrstale medu najznacajnije probleme u svetu. Formiranje saveza, nastajanje medunarodnih i drugih sporova, izbijanje brojnihratova i neke druge pojave u medunarodnim i unutrasnjim odnosima moglebi se bar jednim delom objasnjavati borbom za uspostavljanje ili odrzavanjekontrole nad teritorijama koje su bogate sirovinama, kao i nad sigurnim su-.vozemnim, pomorskim i vazdusnim putevima za potragu za sirovinama injihov transport. Teritorija se u industrijski nerazvijenim delovima sveta koristi i u prvom redu kao osnova za razvoj zivotinjskih i biljnih resursa, a koriscenje mineralnih i srodnih resursa razvijeno je u drzavama sa ekonomijarna u fazama industrijskog i postindustrijskog razvoja.

Zalihe nafte u savremenom svetu imaju znacaj koji bi se mogao uporediti sa znacajem koji su rezerve uglja imale u XIX veku, a u teoriji se znacaj kontrolisanja prirodnih resursa po pravilu naglasava od pocetka arapskognaftnog embarga 1973. godine, usled koga su cene nafte na svetskom trzistuporasle cetiri puta.20 Poslednjih nekoliko godina cene nafte su ponovo u velikom porastu (porast sada iznosi priblizno dva puta u odnosu na cenu koja jepostojala pre pocetka njenog rasta, a vrhunac ovog talasa rasta iznosio je oko2,5 puta). "Ranjivost" drzava koje uvoze energetske sirovine i/ili energijupredstavlja u okviru odnosa meduzavisnosti pogodnu osnovu za uticanje odstrane drzava koje imaju kontrolu nad odnosnim resursima, a to u prvom redu drzava na cijim teritorijama su locirane rezerve tih sirovina i/ili energetski

20 Videti, na primer: Frederic S. Pearson and J. Martin Rochester, International Relations - The Global Condition in the Late Twentieth Century, McGraw-Hill, Inc.,New York, 1992, p. 75.

241


proizvodni kapaciteti. Francuska je postala zemlja u kojoj ce se vrsiti nuklearna fuzija u Medunarodnom termonuklearnom eksperimentalnom reaktoru(International Thermonuclear Experimental Reactor, ITER). Ovaj projekt proizvodnje relativno ciste energije vredan 10,000,000.000 dolara smatra se nacinom ili bar jednim od nacina za resavanje energetskih potreba u svetu-!

Od kada su poceli letovi u svemir, razvijene industrijske zemlje postale su u odredenoj meri zavisne i od nabavki minerala koji se ne koristekao goriva za ove svrhe. Rezerve vecine retkih minerala u SubsaharskojAfrici bogatije su nego u drugim delovima sveta.22 Medu stanovnistvom Juzne Afrike i zemaija oko nje rasprostranjena su iskustva i znanja potrebnaza rudarstvo. Ipak, ne treba zanemariti ni znacaj rezultata tehnoloskog napretka kojim se omogucuje proizvodnja nekih sintetickih materija koji sekoriste kao zamene energetskih, a i drugih sirovina (u cemu prednjace tehnoloski najrazvijenije sile sveta).23 Potpunija obrada ove materije podrazumeva detaIjniju analizu brojnih obelezja supstituta 0 kojima je rec i njihovog koriscenja.

Za politicku moe kojom raspolazu drzave znacajne su i stocarska, ratarska i srodne vrste proizvodnji i potencijala. Radi se u prvom redu 0 mogucnostima za proizvodnju i 0 samoj proizvodnji roba koje se koriste za ishranu Ijudi i/ili zivotinja, za izradu obuce i odece itd., a u prvom redu 0 postojanju tradicija, odnosno iskustava stecenih dugotrajnim bavIjenjem 0000

snirn delatnostima, zemljista odgovarajuceg kvaliteta, povrsine i nekim drugim usiovirna.

SAD, Kina i Sovjetski Savez (i pored uvoza znacajnih kolicina zitarica) bilisu se najvise priblizili autarkiji prirodnih resursa.e' Podaci govore

21 Videti: Craig S. Smith, "France Is Picked for Nuclear Fusion Site", IHT News Alertfor June 29, 2005, Internet, 30/06/05, http://www.iht.com/articles/2005/06/29/news/fusion. php.

22 Na primer, u Juznoj Africi ima, pored ostalih minerala, velikih zaliha zlata, hroma,megnezijuma (kao i u Gabonu), platine i uranijuma. U Namibiji postoje bogata nalazista uranijuma; u Zairu se nalaze respektivne zalihe bakra (kao i u Zambiji) i kobalta. Australija ima velike rezerve uranijuma, olova, cinka, magnezijuma, kalaja,nikla, srebra, uglja, kao i fosfata.

23 Videti podrobnije: Ray S. Cline, The Power ofthe Nations in the 1990s - A Strategic Assessment, United Press ofAmerica & United States Global Strategy Council,Lanham, New York and London, 1994, p. 57.

24 Medu clanicama pomenute "velike trojke" najzavisnije su bile SAD, koje su pocetkom osamdesetih godina bile prinudene da uvoze - pored ostalog - najmanje 40%

242


u prilog zakljucka 0 nastajanju sve vece zavisnosti zemalja sveta od prirodnih resursa izvan njihovih politickih kontrola.

Brus Rase (Bruce Russet) i Harvi Star (Harvey Starr) izveli su zakljucak da cak i prostrane teritorije bez obradivog zemljista i znacajnijih prirodnih resursa i koje imaju tesko branjive granice mogu da predstavljaju caki ozbiljnu slabost politickih moci. 25 Teritorija kao elemenat politicke mocimoze imati vise znacaja zbog pomenutih i drugih kvalitativnih osobina, amanje kao prostor odredene povrsine,

Medutim, ovo pravilo moze imati izuzetke posto vlade tesko moguda predvide da li ce teritorije njihovih zemalja postati izvori materija koje suvredne za kvantum politicke moci kojom raspolazu, Hiljadama godina suzalihe brojnih sirovina (ukljucujuci i samu naftu), sunceva energija, tokovireka, vetar, kao i plima i oseka posmatrani kao relativno malo korisni ili beskorisni sve dok nisu pronadene i pocele da se koriste tehnologije za njihovakoriscenja, Kad se na Zemlji iscrpe rezerve nafte (a i pre toga) pumpe za njeno crpljenje iz podzemlja pustinja mozda ce zameniti i kolektori solameenergije, koje u pustinjama takode ima u izobilju.

Bezobzima ljudska eksploatacija prirodnih resursa i dominacija nadprirodom odavno je pocola da rezultira ekoloskim i drugim srodnim stetama(na primer, iscrpljivanjem prakticno neobnovljivih energetskih izvora, izurniranjem zivotinjskih i biljnih vrsta, efektom staklene baste itd.), koje mogu dovesti u pitanje zivot ljudi na Zemlji na postojecim lokacijama i u savremenim oblicima-f

nafte koju su trosile, Procenat uvoza nafte u Japan i Zapadnu Evropu bio je jos veci od tog procenta, a Sovjetski Savez je takode mogao postati neto uvoznik energije po prvi put u njegovoj istoriji da nije doslo do njegove dezintegracije.

25 Videti podrobnije: Bruce Russet and Harvey Starr, World Politics - The Menu forChoice, W. H. Freeman and Company, New York, Oxford, 1985, pp. 144-148.

26 Ovakva pesimisticka predvidanja dovela su do predloga za osnivanje jedne svetske agencije za zastitu covekove sredine, koja bi se bavila otklanjanjem (akoje to moguce) vee nastalih steta (poput ozonske rupe), odredila maksimume dozvoljenih zagadivanja, merilaodstupanja od tih standarda i pomagala nerazvijene drzave da pribave iii same iznadu tehnologije za umanjivanje ili cak eventualno eliminisanje zagadivanja (videti podrobnije:Jacques Attali, Millennium - Winners and Losers in the Coming World Order, RandomHouse, New York, 1991, p. 125). Podrobnije 0 teritoriji kao elementu politicke moci: Radoslav Stojanovic, Sila i moe u medunarodnim odnosima, op. cit., str. 61-62; Zlatko Isakovic, Osnoviteorijepolttickemoci u medunarodnim odnosima, Institut za medunarodnupolitiku i privredu, Beograd, 1998, str. 23-34; Zlatko Isakovic, Introduction to a TheoryofPoliticalPower in International Relations, Ashgate, Aldershot, 2000; pp. 16-26.

243


Geografski polozaj na Zemlji odreduje susede drzava i susede tih suseda, a time, pored ostalog, i uticaje koji ce na njih biti vrseni iz njihovih neposrednih i sirih okruzenja.

Starogrcki filozofPlaton (pravo ime Aristokle, 427-347 PNE) u deluZakoniirnao je odbojan odnos prema spoljnoj trgovini i stogaje idealnu drzavu locirao u unutrasnjost suvozernne teritorije, na mestu koje je udaljeno odluka koje bi mogle biti privlacne za trgovce. Njegov ucenik Aristotel (384-322PNE) kritikovao je ucitelja zbog zanemarivanja medunarodnih odnosa, Smatrao je da je lokacija na obali mora pogodnija i za bezbednost drzava i za uvozroba. Medutim, i sam Aristotel daleko vise paznje posvecivao je unutrasnjimodnosima.s? Medutim, u savremenom svetu smatra se pozeljnim da drzavnateritorija ima izlaz na more, a narocito na bar jedno od onih "toplih", odnosnomora koja se ne Iede zirni.28 Kontakt sa znacajnim vodenirn i suvozernnim saobracajnicama pruza drzavama laksi pristup drugim trzistima, a te saobracajnice znacajne su kako za drzave preko cijih teritorija one prelaze tako i zaokolne drzave, a i za sve one aktere koji ih koriste. Uz sve to, mora i okeanipredstavIjaju prostore koji su pogodni za dejstva podmomica raketnirn oruzjirna.29 Posedovanje neometanog pristupa morima, a i drugirn znacajnimpIovnirn putevirna (u prvom redu medunarodnim rekama) i ostalim saobracajnicama moze biti okarakterisano kao znacajno obelezje drzava,

Znacaj teritorije bio je veliki u toku procesa nastajanja politike i politicke moci, a zatirn se menjao (granice starogrckih gradova-drzava, a ni

27 Videti podrobnije: Frank M. Russel, Theories on International Relations, D. Appleton-Century, New York, 1936, pp. 67 and 69. Starogrcki ideal grada-drzave karakterisa1aje (bar pretezna) nezavisnost i samodovoljnost, a spoljna trgovina je bila smatrana pre za nuzno zlo nego kao nesto sto treba ohrabrivati i stimulisati (videti podrobnije: David A. Baldwin, Economic Statecraft, Princeton University Press, Princeton,N.J., 1985, p. 70).

28 Od XVIII veka Rusija je nastojala da stekne izlaz na toplo more i tokom citavog XIXveka bi1a su prisutna njena nastojanja da izade na Sredozemno more. Potomje spoljna politika Sovjetskog Saveza bila velikim delom usmerena ka ostvarenju tog cilja.Srbija je takode ''veoma dugo, kroz XIX vek, pa sve do prvog svetskog rata, nastojala dadobije izlaz na more. Opasnosti koje su za nju proizlazile iz kontinentalne zatvorenosti dosle su do punog izrazaja u carinskom ratu sa Austrougarskom pocetkom XXveka. Ovim ratom Austrougarska je htela da pocini Srbiju svojim politickim interesirna na taj nacin sto je zatvorila kontinentalne puteve za izvoz robe u spoljnoj politiciSrbije." (Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opste teorije, op. cit., str. 189).

29 Videti u tom smislu: Ibid., str. 189-190.

244


rimske imperije nisu bile precizno poznate, a nakon Francuske revolucije1789. godine bilo je nemoguce tacno utvrditi i granice drzavne koja je takonastala). Tome su doprinosile lose saobracajnice (koje su smatrane najsigurnijim preprekama brzim upadima osvajaca), organizacija vlasti, a obim materijalne proizvodnje nije omogucavao znacajniju medunarodnu trgovinu.Tako drzavne granice nisu bile potrebne radi zastite domacih proizvodacaod konkurencije iz inostranstva. Granicama drzavnih teritorija, dakle, u toku istorijskih perioda koji su prethodili nastanku nacija i industrijskog nacina proizvodnje nije pridavan veci znacaj,

Pojave nacija, nacionalne svesti i trzista posluzile su kao osnove zateritorijalizaciju drustava, odnosno za prevazilazenje feudalne parcijalizovanosti drustava i za razvoj kapitalizma. Za taj pocetni oblik integracije bilo jepotrebno i istorijski uobliciti krugove unutar kojih su se razvili odredeni elementi relevantni za stvaranje zajednica: zajednicka kultura, jezik, istorijskaiskustva i tradicija.

Od nastanka nacija i industrijske proizvodnje, preovladao je stay dagranice nacionalnih drzava treba da se poklapaju, u meri u kojoj je moguce,sa rasprostranjenoscu pripadnika etnickih grupa. U XIX i XX veku mnogipokusaji da se ovakve teznje ostvare vodili su do izbijanja ratova i drugihkonflikata, ito posebno zbog pojave da ljudi koji pripadaju razlicitim nacijama zive manje ili vise izmesani (u prvom redu u pogranicnim oblastima),kao i zbog pokusaja da se teritorijalne pretenzije prikriju postavljanjem zahteva za ostvarenje etnickih granica.

Drugo, postalo je pozeljno da granice drzava obuhvate teritorijalnoekonomske celine, poput gradova i njihovih ekonomskih zaleda, industrijskih basena i slicno.30

Trece, korisno je da se granice drzava krecu jezerima, rekama, morirna i drugim vodenim preprekama, kao i po vrhovima planinskih venaca i duzprirodnih prepreka drugih vrsta. Dakle, 'idealne' drzavne granice, koje su inace vrlo retke, imaju pomenuta etnicka, prirodna, kao i ekonomska obelezja.

Pozeljna je sto veca prohodnost teritorije i granica radi sto lakseg obavljanja komercijalnog transporta i komunikacionih veza, a to se moze reci i zakulturne, politicke i neke druge veze i odnose. Za reke, jezera, a i mora i p1aninske vence, cesto se kaze darazdvajaju, ali i daspajaju, odnosno omogucavaju komunikacije medu drzavama, ekonomijama, kulturama i ljudima.

30 Podrobnije: Ibid., str. 182-183.

245

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moe u medunarodnim odnosima(str: 233-271)

Talasima koji prenose programe elektronskih medija, komunikacione poruke su odavno pocele da skoro bez ikakve kontrole masovno prelazedrzavne granice. Poruke koje se prenose televizijskim i radio talasima i preko intemeta krecu se oko Zemlje bez prethodnih saglasnosti drzava, a mogucnosti za nadzor nad njima mogu imati sarno subjekti medunarodnih odnosa koji kontrolisu ustanove u okviru kojih one nalaze se poruke stvaraju iemituju. To pravilu znaci da su u pitanju drzave na cijim teritorijama se nalaze odnosne ustanove, osim slucajevima u kojim su one locirane u medunarodnim vodama mora ili okeana.'! Drzave cijim stanovnicima su te poruke namenjene ili do kojih sarno slucajno dopiru mogu koristiti jedino diplomatske i slicne akcije (proteste, demarse, intervencije, pregovore) prema prvim ili mogu da se sluze cesto nepopulamim, prilicno skupim i uz to nepouzdanim ometanjima (a tehnoloski razvoj nije stao u oblasti slanja poruka,vee je razvio i mogucnosti za njihov prijem).

Polozaj teritorija drzava odreduje i njihove konfiguracije (rasporedemora, reka, jezera, ravnica, planinskih venaca itd.), koje - uz klimu - imaju znacajna mesta u kreiranju vojnih doktrina koje se koriste u oruzanim sukobima, a i u razvoju ekonomija i u komunikacionih praksi. Geografski polozaj utice i na mesta i uloge drzava u migracijama, koje su cesto generisane ekonomskim, politickim i/ili bezbednosnim problemima. Rec je u prvomredu 0 podeli na imigracione i emigracione zemlje.

Teritorija drzava treba da poseduje "strategijsku dubinu", toliko cenjenu od strane teoreticara vojne vestine i vojnih prakticara, Nairne, drzavekoje poseduju prostrane teritorije teze je okupirati iznenadnom vojnim napadima, a i opkoliti, blokirati i izolovati. Izraelje jedna od drzava koje imaju teritorije vrlo malih dubina ove vrste. Granice prostranih teritorija po pravilu su dugacke, a ako one nisu pogodne za odbranu (drugim recima, akonisu povucene u skladu sa geostrateskim zahtevima), Brus Rase i Harvi Starocenjuju da prostranost teritorije moze i da negativno utice na politicku

31 Po misljenju jednog autora, televizija i ostale elektronske komunikacije cine granicesve vise poroznim; faks aparati i video kasete omogucile su da se prodre kroz yeo drzavne cenzure, a tradicionalne koncepcije nacionalnog suvereniteta sve manje su re1evantne (videti: Jacques Attali, Millennium - Winners and Losers in the ComingWorld Order, op. cit., p. 35). Konstatovano je i' da je oslabila kontro1a komuniciranjaunutar granica nacionalnih drzava. "Stabilan, 'stari poredak' nacionalnih komunikacionih sistema, izgradivan nakon rata, sada je ugrozen i primoran da se prilagodi novimmogucnostima i pritiscima. Proces promena nalikuje na voz koji je krenuo i ubrzava,ali odrediste mu se jos ne vidi." (Denis Mek Kvejl, Stari kontinent - Novi mediji, NOVA, Beograd, 1994, str. 5).

246


moe, osim ako je prostranost tolika da dubinom moze da kompenzira hendikepe koje stvaraju granice koje nisu povucene u skladu sa geostrateskimzahtevima.F

Posto je zapoceto koriscenje avijacije za vojne potrebe dvadesetihgodina XX veka u radovima jednog od pripadnika geopoliticke skole Dulija Doheta (Giulio Douhet) naglasavan je znacaj vazdusnog transporta, i toposebno za vojne svrhe. On je potencirao cinjenice da kretanje letilica nijeograniceno ni udaljenoscu morskih obala, ni konfiguracijom terena, 0000

sno moze da se odvija i iznad vodenih prostranstava i nad suvozemnim povrsinama, ada za to nisu potrebni pruge ili putevi. Prema njegovim predvidanjima, kontrola vazdusnog prostora donece drzavama veliku pokretljivosti sposobnost vrsenja udara po protivnickoj industriji i oruzanim snagamabez presedana u istoriji. Usled toga izgubice se razlike koje ratu (treba da)postoje izmedu tretrnana civila i vojnika.P Delom pomenuti strategijskiznacaj posedovanja velikih teritorija poceo je da opada od kada je zapocetrazvoj vojne avijacije, raketnih oruzja, satelita i drugih letilica. Medutim,ostalo je pozeljno da antiraketna onida budu koliko je moguce isturena prerna periferiji teritorije koju treba da brane.v' Kegli (Charles W. Kegley, Jr.)i Vitkof (Eugene R. Wittkopf) smatraju da ce SAD - u suprotstavljanju teroristima, odnosno neprijateljima koji nemaju jasnih teritorijalnih ciljevamorati da koriste vecinu njihovih konvencijalnih oruZja, au prvom redu prekomorske baze, avione velikog dometa i tehnoloski naprednu opremu zapracenje i komunikaciju u cilju zastite americke teritorije.f

32 Teritorija Sovjetskog Saveza u toku Drugog svetskog rata bila je omedena vrlo dugomgranicom na zapadu koja je do te mere bila tesko branjiva da je predstavljala prosto"poziv na uspesan napad nemackih oklopnihjedinica". Medutim, ogromna povrsinasovjetske teritorije omogucila je Sovjetskom Savezu da "apsorbuje" nacisticku invaziju. Zahvaljujuci teritorijalnom prostranstvu, Crvena armija je imala na raspolaganjudovoljno vremena za pregrupisavanje vojnih snaga i za naoruzavanje za kontraofanzivu. Uz sve to, poznata ostra ruska zima delovala je mnogo pogubnije na snage silaOsovine, nego na ljude koji su u tim uslovima stalno ziveli i po pravilu raspolagali potrebnom odecom, obucom i drugim zastitnim sredstvima (videti: Bruce Russet andHarvey Starr, World Politics - The Menufor Choice, op. cit, p. 144).

33 Videti: Giulio Douhet, The Commandofthe Air, Coward McCann, New York, 1942,pp. 10-11.

34 Videti u tom smislu: Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosiOsnovi opste teorije, op. cit., str. 190.

35 Carls V. Kegli Jr. i Judzin R. Vitkof, Svetskapolitika- Trend i transformacija, op. cit.,str.726.

247


Jos postoje u manjoj ili vecoj meri razlicite ocene efekata bombardovanja nemackih i japanskih gradova u toku Drugog svetskog rata, Severnog i Juznog Vijetnama krajem sezdesetih i pocetkorn sedamdesetih godinaovog veka, teritorije lraka u poznatom Zalivskom ratu, teritorije trece Jugoslavije 1999. godine, kao i u brojnim drugim slucajevima. Po svemu sudeci, jos uvek preov1aduje ocena da suvozemnoj armiji u ratnim pohodima pripada primat u poredenju sa znacajem ostalih rodova oruzanih snaga (vazduhoplovstva i momarice).

Treba napomenuti da sa vojnog stanovista neprohodnost granica i teritorije moze biti "mac sa dye ostrice": prirodne prepreke, koje u jednoj fazi rata mogu da idu u prilog aktivnostima snaga koje vode takticki odbrambene operacije, a hendikep za snage koje su u taktickoj ofanzivi, ito bez obzira da li se posmatrane snage brane ili napadaju na strategijskom nivou.Jf

Nekoliko lokacija na Zemlji izuzetno doprinose politickim mocimadrzava pod cijom su kontrolom, ito najpre zbog znacaja vojnog i civilnog saobracaja koji se tu odvija. Rec je 0 Gibraltarskom prolazu, Panamskom-? iSueckom kanalu, juznoafrickom Rtu Dobre Nade, Bosforu i Dardanelskommoreuzu, ostrvu Malta u centru Mediterana, kanalu Lamans i jos nekim.

Americki admiral i istoricar Alfred Mahan (Alfred Thayer Mahan,1840-1914) smatrao je da je vladavina morima, a posebno vaznim uskimvodenim prolazima, protivteza vladavini kljucnom kontinenta1nom evroazijskom masom.V Engleska je u to vreme predstavljala najvecu pomorskusilu, a pomenuta masa bila je pod ruskom dominacijom. Njegove ideje suimale veliki uticaj najpre na politiku americkog predsednika Teodora Ruzvelta (Theodore Roosevelt, 1858-1919), kojije u ve1ikoj meri doprineo daSAD postanu jedna od svetskih pomorskih sila. Drugo, kako Dimitrijevic iStojanovic ukazuju, ova teorija je u nesto modifikovanom obliku posluzilakao osnova ili sarno inspiracija za politiku "okruzenja" (containment) So-

36 "Jake zime, susni i pustinjski predeli, stvaraju posebne teskoce koje mogu uticati naonoga ko planira napad, na vreme kada ce napad biti izveden, kao i na odbranu jedne takve teritorije." (Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opste teorije, op. cit., str. 190-191).

37 Vee pocetkom sezdestih godina proslog veka, u vreme kada je uveden americki embargo na trgovinu sa Kubom, strategijski znacaj ovog kanala bio je smanjen, postosovjetskim podmomicama vise nisu bile potrebne kubanske baze za operacije u Karibskom moru (David A. Baldwin, Economic Statecraft, op. cit., pp. 175-176).

38 Videti podrobnije: Alfred Thauer Mahan, The Influence of Superpower UponHistory, 1660-1783, Little, Brown, Boston, 1897, pp. 281-329.

248


vjetskog Saveza u toku hladnog rata primenjivanu od strane SAD i njihovihsaveznika. Sa druge strane, Mahanovu teoriju je demantovala sarna istorija,posto su Rusija (odnosno Sovjetski Savez) i Velika Britanija bile savezniciu oba svetska rata.t? Mahanje zasnovao pomenutu teoriju na uocavanju veze izmedu politicke moci i transporta, a u njegovo vreme suvozernni transport je bio primitivan, nasuprot relativnoj lakoci kretanja preko "glatke"morske vode, te je Mahan povezao moe sa pokretljivoscu na morima.e?

Britanski general i geograf Halford Makinder (Sir Halford Mackinder, 1861-1947) stvarao je dela pocetkom XX veka, posto je kopneni transport bio usavrsen ulaskom u upotrebu motora sa unutrasnjim sagorevanjemi sirenjem mreza autoputeva i zeleznickih pruga. Posto je sve to popravilo polozaj drzava bez izlaska na topla mora, Makinder je stvorio pravila da drzava koja vlada Istocnorn Evropom, kontrolise predeo srca (heartland); drzavakoja vlada predelom srca, kontrolise "svetsko ostrvo" (koje Cine Evroazija iAfrika); a drzava koja vlada "svetskim ostrvom", kontrolise celi svet."!

Makinder je posle Prvog svetskog rata prosirio ovu teoriju unosenjernAtlantskog okeana kao drugog "stozera moci" (u ravnotezi sa prvim), kojispaja Ameriku i Zapadnu Evropu.s- Ova teza empirijski je potvrdena nastankom NATO 1949. godine. Spoljni obod (rimland) Evroazije mogao bi postati strategijski znacajniji u poredenju sa predelom srca pod uslovom da bi naobodu bili stvorena nova sredista komunikacija i industrijske moci. Prema rnisljenju vise autora, ova teza cinila je glavnu teorijsku osnovu pomenute politike "okruzenja" Sovjetskog Saveza i njegovih saveznika na istoku Evrope.f'

39 Podrobnije; Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnoviopste teorije, op. cit., str. 187.

40 James E. Dougherty and Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Contending Theories ofInternational Relations - A Comprehensive Survey, op. cit., pp. 60-61.

41 U tom smislu: Halford Mackinder, "The Geographical Pivot of History", Geographical Journal, XXIII, April 1904, p. 150.

42 Videti podrobnije: Halford 1. Mackinder, "The Round World and the Winning of thePeace", Foreign Affairs, XXI, July, 1943, p. 601.

43 Videti: James E. Dougherty and Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Contending Theories ofInternational Relations - A Comprehensive Survey, op. cit., pp. 63-64. Za podrobnijeproucavanje ovih pitanja mogu posluziti, pored navedenih, sledeci radovi: Nicolas 1.Spykman, The Geogrphy of the Peace, Harcourt Brace and Companuy, New York,1944, p. 43; George F. Kennan, "The Sources of Soviet Conduct", Foreign Affairs,xxv, July, 1947, pp. 566-582; Stephen B. Jones, "Global Strategic Views", Geographic Review, XLV, October, 1955, pp. 492-508.

249


Klima, ciji znacaj je vee pomenut na vise mesta u ovom radu, predstavlja uslov za razvoj ne sarno ratarstva i poljoprivrede i (bar delom) energetike, vee u odredenoj meri uslovljava i brojne aspekte zivota pripadnikaposmatrane populacije, koji se bave odnosnim i drugim poslovima, njihovihbliznjih, kao i ostalih clanova drustvenih grupa na odnosnoj teritoriji. Tako,po svemu sudeci, globalno zagrevanje i neke druge pojave (velike kise i snegovi, oluje, orkani, tajfuni i druge prirodne nepogode) dovode do iIi su delovi promena klime na Zemlji sto donosi rizike za ljude, a i od ekonomskihi drugih steta.44

Britanski istoricar Henri Bakl (Henry Thomas Buckle, 1821-1862)uocio je postojanja visokih stepena uzajamnih zavisnosti izmedu klime, zemlje i hrane, a i izucavao je i uticaje klimatskih uslova na karaktere ljudi.45

Americki geograf Elsvort Hantington (Ellsworth Huntington, 1876-1947)naglasio je da klima uslovljava ne sarno proizvodnju hrane i drugih roba, veei aktivnost i zdravlje ljudi, njihove migracije i medusobna mesanja rasa.46

Racel je smatrao da su povoljni klimatski uslovi (koje je nalazio uprvom redu u Evropi) kljucni za razvoj civilizacija koje se mogu smatratikao superiorne.f? Hantingtonje tvrdio da se vecina znacajnih svetskih civilizacija nastala u oblastima u kojima su postojale prosecne godisnje temperature koje su bile bliske onim koje su smatrane optimalnim za postizanjemaksimalne produktivnosti ljudi.48

Dakle, posedovanje prostrane teritorije sarno po sebi nije dovoljnoda od jedne drzave nacini veliku silu,49 ali medu cetiri najprostranije drzave sveta, prva, treca i cetvrta mogu se smatrati kontinentalnim silama (Ru-

44 Podrobnije: Elisabeth Rosenthal, "Global Warming: Adapting to a New Reality",IHT News Alertjor September 15,2005, Internet, 22/09/05/, http://www.iht.com/articles/2005/09/11/news/climate.php.

45 Videti podrobnije: Henry Thomas Buckle, History ojCivilization in England, Longmans, London, 1903, Vol. I, pp. 39-151.

46 Videti: Ellsworth Huntington, Mainsprings of Civilizations, Wiley, New York,1945, pp. 250-275.

47 Videti podrobniji kriticki prikaz stavova ovog autora: James E. Dougherty Attali Attali and Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Contending Theories ofInternational Relations A Comprehensive Survey, op. cit., pp. 64-65.

48 Podrobnije: Ellsworth Huntington, Civilization and Climate, Yale University Press,New Haven, 1924, pp. 1-29,387-411.

49 Pod velikim silama uopste podrazumevaju se sadasnjih pet stalnih clanova Savetabezbednosti UN: Francuska, Kina, Rusija, SAD i Velika Britanija.

250


sija i Kina), odnosno svetskom velikom ili supersilom (SAD), dokje teritorija druge drzave sa ove liste (Kanade) dobrim delom klimatski nepovoljnaza zivot ljudi. Slican je slucaj i sa Sibirom u sevemoj Aziji, koji se prostireod Uralskih planina do Pacifickog okeana.

U ovim uslovima jasno je zbog cega ne mogu biti formulisana opstapravila, a jos manje stvorene formule za relativno pouzdanu ocenu teritorije, ito i pored toga sto se upravo ovaj element moci (uz stanovnistvo) ubraja medu relativno podobne za davanje kvantitativnih ocena.

Dakle, rna kako nepouzdana bila, ocena teritorije moze se zasnivatina njenoj velicini i kvalitetu (koji zavisi u prvom redu od njene ekonomskei strategijske upotrebljivosti), kao i na njenom geografskom polozaju. Akose prave poredenja teritorija priblizno jednakih prostranstava (sto je vrlo redak slucaj), prednost se moze dati onima koje imaju bolji kvalitet i/ili geografski polozaj. Dakle, ponekad vecu moe moze obezbediti i povrsinski manja teritorija, koja je boljeg kvaliteta i/ili geografskog polozaja, a ponekadmoze biti i obmuto.

Teritorija kao element drustvene moci obicno se ocenjuje u prvomredu prema resursima i pogodnostima za njihovu eksploataciju, kao i za proizvodnju, transport, komunikacije i trgovinu robama. Ocene teritorije istezemlje koje se prave radi ocene politicke moci treba da obuhvate i njenu pogodnost, odnosno nepogodnost i za vojne, policijske i neke druge srodnebezbednosne aktivnosti.

Od postojecih oblika i stepena meduzavisnosti, a i percepcija sopstvenih ciljeva, interesa, potreba i motiva (a i od njihovih medusobnih struktura i hijerarhija) ljudi koji zive na razlicitim padinama planina, ulazima utunele, obalama, delovima puteva i dolina umnogome zavisi da li ce granice biti pretezno koriscene za saradnju ili za sukobljavanja (od vojnih, prekoideoloskih i propagandnih, do ekonomskih), a mogucne su i kombinacije saradnje i sukoba u razlicitim razmerama. Treba napomenuti i da geografskebliskosti i specificnosti (vrlo cesto u kombinaciji sa istorijskim, kultumim,etnickim, ekonomskim i drugim) mogu imati znacaja za uspostavljanje federalnih, konfederalnih, regionalnih ili drugih politickih asocijacija i podelaunutar drZava,50 a i onih koje prelaze drzavne granice.

50 Administrativna podela teritorije Norveske prati fjordove na obali Sevemog mora;a teritorije svajcarskih kantona locirane su oko centara koji se nalaze u dolinama izmedu planinskih masiva u toj zemlji.

251

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moc u medunarodnim odnosima(str. 233-271)

Prema procenama francuskog Instituta za demografska istrazivanja,na Zemlji zivi oko 6,500,000.000 ljudi.>! a prema procenama prezentiranimuClA - The World Factbook 2005 ovaj broj iznosio je jula 2005. godine6,446,131.400, sto predstavlja povecanje od 712,131.400 ljudi u toku proteklih deset godina.V

Medu deset najmnogoljudnijih zemalja sveta 2005. godine spadaju,najpre, Kina (1,306,313.812 stanovnika),53 drugaje Indija (1,080,264.388),trece su SAD (295,734.134), Indonezija je cetvrta 241,973.879), Brazil jepeti (186,112.794), Pakistan je sesti (162,419.946), Banglades je sedmi(144,319.628), Rusija je osma (143,420.309), Nigerija je deveta(128,765.768) i Japanje deseti (127,417.244). EU, kojaje poseban slucaj,ima 2005. godine 456,953.258 stanovnika.v' Kako je pomenuo, medu pomenutim drzavama, SAD se mogu smatrati silom prvog reda, Rusija i Kina

51 "Teletex B92", 25. jun 2005. godine.

52 CIA - The World Factbook 2005, op. cit.

53 Alen Lamborn (Alan C. Lamborn) i Jozef Lipgold (Joseph Lepgold) smatraju da cakiako opsatane politika kineske vlade "jedno dete po pam", moze se ocekivati da ce stanovnistvo Kine porasti za do tri stotine miliona tokom narednih dvadeset godina (AlanC. Lamborn and Joseph Lepgold, World Politics into the Twenti-First Century Unique Contexts, Enduring Patterns, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Yersey,2003, p. 426). Prema procenama iz 2005. godine iznetim uClA - The WorldFact Book 2005, op. cit., stopa porasta populacije ove zemlje iznosi 0,58%. Sinolog Predrag Simic, kojije bio ljubazan da da misljenje 0 tom problemu autoru ovog rada, bio je skeptican kada je u pitanju dalji demografski rast Kine. Nairne, Kinezi su jos pre dvadesetak godina zave1i dosta rigoroznu kontrolu radanja, koja je dala rezultate, pa se broj pripadnika kineske populacije stabilizovao oko cifre od 1,300,000.000. Nabavka televizijskih aparata uticala je na to da Kinezi vise vole da uvece gledaju TV programe no dase bave seksom, sto predstavlja jedan od aspekata demografske tranzicije i ocekuje seda bi ih Indusi mogli preteci u toku narednih decenija. Rast standarda se najvise osetiou urbanirn sredinama i industrijalizovanim provincijama duz morske obale i velikih reka, gde je i najlakse kontrolisati demografska kretanja, au seoskim sredinama je politika "jednog deteta po pam" dovela do problema posto je seljacima potrebna radna snagao Postoje izvestaji 0 cedomorstvu zenske dece. Kineske vlasti su malo liberalizovalekontrolu broja dece, a posebno u regionima u kojima postoje nacionalne manjine. Predrag Simic je, medutim, bio skeptican u odnosu na predvidanja da bi kinesko stanovnistvo u celini moglo nastaviti da raste onim tempom kojimje raslo pre 1978. godine.

54 CIA - The WorldFactbook 2005, op. cit.; videti genezu ovih problema: The WorldAlmanac and Book ofFacts 1996, World Almanac Books, Mahwah, N. 1., 1995, pp.838-839 i druga izdanja ove publikacije; Alan C. Lamborn and Joseph Lepgold, WorldPolitics into the Twenti-First Century - Unique Contexts, Enduring Patterns, op. cit.,p.426.

252


- silama drugog reda, a ostale zemlje sa ove liste mogu biti smatrane silamatreceg i nizih redova. Sa druge strane, najmanje drzave na svetu imaju populacije od svega nekoliko hiljada, stotina ili sarno desetina stanovnika.YNa Zemlji ce biti 2050. godine izmedu 7,9 i 10,9 milijardi ljudi. U svakomminutu na Zemlji se rodilo 2002. godine 247 beba. Stopa fertiliteta iznosilaje za svet oko 2,8 deteta po zeni, na Globalnom jugu bila je 3,1, a cak 5,8dece u najnerazvijenijim zemljama. Za udvostrucenje stanovnistva u tim zemljama na dnu lestvice razvoja potrebno je 25 godina, au zemljama Globalnog severa - bar 250 godina.

UN prognoziraju, najpre, usporavanje povecavanja stope rasta stanovnistva, a potom i "sporo smanjivanje broja stanovnika", sto ce doprinositi da to postane "vruce politicko pitanje". Najveci deo rasta broja stanovnika dogodice se na Globalnom jugu, koji je najmanje sposoban da izdrzava sve veci broj ljudi. Smanjivanje broja stanovnika zahvatice najpre Globalni sever. Ljudi ce u celom svetu ziveti duze, a "sve dok se obim generacije koja rada decu ne izjednaci sa obimom generacije koja umire, 'avion'stanovnistva se nece zaustaviti."56

Gustina naseljenosti>? ostace neujednacena, smatra se da ce dalji nesputani rast stanovnistva dovesti do propadanja covekove zivotne sredine ido unutrasnjeg razdora. Visoke stope rasta stanovnistva uzrokuju niski ekonomski rast (uz brojne druge uzroke i uslove). Starenje sveta moglo bi iza-

55 Videti: CIA - The World Factbook 2005, op. cit.

56 Carls V. Kegli, Jr., i Judzin R. Vitkof, Svetska politika - Trend i transformacija, op.cit., str. 517 i 523-524.

57 Gustina naseljenosti predstavlja kvantitativni (aritmeticki) pokazatelj odnosa izmedu broja stanovnika i povrsine teritorije (danas najcesce izrazene u kvadratnim kilometrima iIi miljama). Za preciznije analize te problematike potrebno je raspolagati i podacima 0 prostornoj distribuciji stanovnistva posto se ono cesto koncentrise u i oko usluznih, gradskih, industrijskih i proizvodnih uopste iIi drugih centara,u oblastima u kojima je klima povoljnija za zivot ljudi, zivotinja, biljaka itd. Koncentracije stvanovnistva mogu biti vece u odredenim centrima i iz istorijskih politickih i ekonomskih razloga (primeri su populacije gradova Beca, Budimpeste i Beograda, koje su narasle posto su odnosni gradovi bili prestonice Austrougarske,Ugarske i Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije ostale su velike u poredenju saukupnim populacijama Austrije, Madarske i Drzavne zajednice Srbije i erne Gore.Na ovom mestu moze se napomenuti i da su imena, teritorije (njihove velicine, administrativne i politicke podele, odnosno strukture) i stanovnistva drzave juznihSlovena i njenih prethodnica (od 1918. godine) i naslednica dozivela brojne promene (sarno ime menjano je izmedu 7 i 9 puta).

253


zvati ekonomske prob1eme (zbog vecih potreba za obezbedenjem penzija izdravstvene zastite), a G1obalnom severu bice potrebne migracije.

U svetu 2005. godine bilo je 27,8% stanovnistva starog do 14 godina (muskaraca 919,726.623, a zena 870,468.158); 64,9% starog od 15 do 64godine (muskaraca 2,117.230.183, a zena 2,066,864.970); 7,3% starog 65 ivise godina (muskaraca 207,903.775, a zena 263,627.270).58 Danas rnnogobrojno stanovnistvo moze predstav1jati prednost, a - kako stanovnici nisusarno stvaraoci, vee i potrosaci bruto drustvenog proizvoda (BNP)59- i otezavajucu okolnost (narocito ako je rec 0 popu1aciji ili njenom de1u cija jepotrosnja iz nekog razloga veea od njenog doprinosa odredenimjavnim fondovima). Starosna struktura uslov1java investicione orjentacije drustava utom smis1u sto ona sa mladim populacijama treba da ulazu vise u skolstvo(iako mladi nisu jedini korisnici us1uga skolskih ustanova), a one sa starimpopu1acijarna treba da ulazu u prvom redu u zdravstvo, penzione fondoveitd.60 Pojava brzog porasta broja pripadnika m1adepuno1etnepopu1acije, Ciji pripadnici nisu u stanju da nalaze zaposlenja, moze da vodi u nerede i nemire.v! Takode, treba imati u vidu i broj porodaja izvrsenih uz asistenicijukvalifikovanih 1ica; procenat odojcadi vakcinisanih u toku prve godine zivota protiv odredenih bolesti; broj zena koje umru od uzroka povezanih sa

58 Neke zemlje ne poseduju informacije 0 starosnim strukturama njihovih stanovnistava, pa stoga postoje mala neslaganja izmedu podataka 0 ukupnoj svetskoj populaciji i onih 0 njenoj ukupnoj starosnoj strukturi. Prezentirani podaci rezultati su procena iz 2005. godine (CIA - The WorldFactbook 2005, op. cit).

59 Ovaj proizvod ili, na engleskom, Grossnational Product (GNP) meri se trzisnornvrednoscu roba i usluga proizvedenih, odnosno pruzenih u toku odredenog vremenskog razdoblja, a po pravilu tokom godine dana.

60 Rec je 0 javnim rashodima za zdravstvo; dostupnosti medicinske zastite (merenebrojem stanovnika po jednom lekaru, zubaru, apotekaru, medicinskoj sestri i bolnickom krevetu); rasprostranjenosti nekih zaraznih i drugih bolesti. Nairne, do implozije stanovnistva moglo bi doci usled sirenja pojedinih zaraznih bolesti (na primer,HIV/AIDS-a, novih podvrsta tuberkuloze, malarije, groznice Lasa, ebola...), a iupotrebe nukleamog, bioloskog iIi drugih oruzja za masovno unistavanje. Stanjezdravlja stanovnistva i stepen njegove obrazovanosti po pravilu imaju posredneznacaje na ostale pomenute elemente politicke moci (ukljucujuci tu i koriscenje teritorije), a obrazovanje i zdravstvo cesto spadaju medu delatnosti koje su bar delomneposredno u nadleznosti drzavnih i srodnih organa (posto su to segmenti socijalnefunkcije savremenih drzava) iIi su bar delatnosti koje su u manjoj ili vecoj meri podrobno pravno regulisane.

61 CIA - The World Factbook 2005, op. cit.

254

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moe u medunarodnim odnosima(str: 233-271)

trudnocom ili porodajern; broj dece cija je tezina neposredno nakon rodenjaispod odredenog rninirnurna itd.

Prerna neornaltuzijancirna, pojavila se mogucnost da ce - usled eksplozije radanja i nestasice hrane - doci do rnasovnog urniranja, a ljudi cekrenuti u borbu za hranu.

Prerna kornukopijancima.s- doslo je, ustvari, do eksplozije globalnog zdravlja i produktivnosti, a do preterane naseljenosti u nekirn zernljarnadoslo je u prvorn redu usled siromastva, Oni preporucuju kao rnetode za popravljanje situacije genetski inzenjering (otkrivanje vestackih sernena za nove vrste biljaka i drugih zivih bica koja sluze za prodaju i koriscenje) i upotrebu transgenetskih useva (stvaraju se genetskirn inzenjeringom, odnosnoukrstanjem gena vrsta koje se ne ukrstaju prirodnirn putern). Postoje brojnirnoralni, bioloski, politicki, ekonornski, socioloski, rnedicinski i drugi sporovi oko ovih misljenja.O

Prerna poznatoj teoriji engleskog svestenika i ekonorniste TornasaMaltusa (Thornas Robert Malthus, 1766-1834), stanovnistva se uvecavaju uskladu sa geornetrijskorn progresijorn, dok sredstva koja sluze za odrzanjezivota (kolicina hrane, broj radnih rnesta, stanova itd.) rastu aritmetickomprogresijorn. Ovaj autor je zakljucio da najnizi socijalni slojevi treba da seuzdrzavaju od ulazenja u brakove i od radanja dece, posto povecavanje broja stanovnika uzrokuje pojave poput revolucija, ratova, gladi i epidernija(usled kojih se opet uspostavljaju ravnoteze izrnedu raspolozivih sredstavaza zivot i broja stanovnika). Necli Cukri i (Nazli Choucri) i Robert Nort(Robert C. North), ispitujuci Maltusove hipoteze, dosli su do zakljucka daporast populacije od 1% - da bi se zivotni standard odrzao na istorn nivouzahteva povecanje drustvenog proizvoda od najrnanje 4%.64

Za teorije koje srnatraju da dernografski pritisak predstavlja izvor politickih konflikata, antagonizarna i drugih nesaglasnosti (koji rnogu nastajatiako je teritorija prernala, tesna za postojece stanovnistvo i izazivati erupcijenasilja, pa i politicke dezintegracije drzava i drustava) postoje moguce ernpi-

62 Ovaj naziv potice od engleske reci cornucopia, sto znaci rog izobilja.

63 Carls V. Kegli, Jr., i Judzin R. Vitkof, Svetska politika - Trend i transformacija, op.cit., str. 536-537.

64 Videti: Nazli Choucri, "Population, Resources and Technology: Political Implications of the Enviromental Crisis", in: DavidA. Kay and Eugene B. Skolnikoff(eds.),World-Eco-Crisis: International Organisations in Response, University of Vinsconsin Press, Madison, 1972, p. 24.

255


rijske potvrde (u prvom redu u istoriji Indije i nekih susednih drzava), ali i negacije (u pojedinim razdobljima istorije Kine, Rusije, Holandije i drugih zemalja). Uopste posmatrano, u teorijama iz ranijih razdoblja razvoja covecanstva pridavano je vise znacaja uticajima demografskog cinioca na politiku ucelini, pa i na politicku moe, nego sto se cini u savremenirn teorijama, i poredtoga sto u dobrom delu sveta postoje sistemi koji se smatraju demokratskim.

Brojnost stanovnistva bila je mnogo znacajnija za potencijale vojnihi ekonomskih moci drzava u vreme kada su ljudski rnisici predstavljaliosnovne izvore energije i kad su oruzja za ratovanje i oruda za proizvodnjuneznatno uvecavali fizicku snagu ratnika i radnika. Radoslav Stojanovic jeistakao da su za vojnu moe potrebni gradani obuceni i sposobni za vojnusluzbu, sa odgovarajucim tradicijama, moralom, patriotskim osecanjima inekim drugim obelezjima. Treba imati u vidu i broj lica koja se nalaze u aktivnoj vojnoj sluzbi, a i broj lica koja se mogu mobilisati u relativno kratkom roku. U relativno brojnim drzavama pojedincima je dozvoljeno civilnosluzenje vojnog roka (u prvom redu obavljanjem civilnih ili vojnih poslovaza koje nije potrebno nosenje oruzja), a vojske se u sve vecoj meri profesionalizuju.s> Podaci 0 ovim pojavama variraju od zemlje do zemlje i u istimzemljama kroz vreme.

los je Hobs (Thomas Hobbes, 1588-1679) naglasio da glavne elemente covekove "prirodne moci" Cine, uz ostale, telesna kondicija, snaga,slobodoumnost i mudrost.w Znacajno je da se, na primer, za obrazovanje trose nezanemariva privatna i drzavna fmansijska i druga sredstva (akumulirana moe), a njeni rezultati potom mogu postati znacajni izvori drustvene i politicke moci. Posebno se cini znacajnom pismenost, koja je potrebna za ovladavanje mnogirn oblicima strucnosti, brojnim vestinama itd. Brus Rase iHarvi Star stoga iznose stav da siroko rasprostranjena pismenosts? predstavlja izvor moci, kao i sredstvo uz ciju pomoc vlade mogu komunicirati sa sta-

\

65 Podrobnije: Radoslav Stojanovic, Sila i moe u medunarodnim odnosima, op. cit.,str.61-62.

66 Prema: Cedomir Cupic, Enciklopedija politicke kulture, "Savremena administracija", Beograd, 1993, str. 685.

67 Prema proceni iz 1995. godine, 77% stanovnika u svetu starijih od 15 godina, odnosno preciznije 83% muskaraca i 71% zena moglo je da cita i pise, uz napomenuda se sposobnost za citanje i pisanje cak i vrlo razlicito definise u razlicitim zemljarna i delovima sveta. Za pojedine zemlje podaci 0 pismenosti (ili bar oni za polnustrukturu pismenih) nisu dostupni, a za ostale procenat pismenih krece se od 100%do par desetina procenata (videti: CIA - The World Factbook 2005, op. cit.).

256

MP 3. 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moe u medunarodnim odnosima(str. 233-271)

novnistvom slanjem informacija ili propagandnih poruka.s'' Ovome treba dodati i cinjenicu da se uz pomoc komunikacija vrsi i manipulacija ljudima.

Od industrijske revolucije, znacaj brojnosti stanovnistva sve vise opada, za razliku od znacaja drugih cinilaca (u prvom redu kvalitativnih osobinastanovnistavaj.s? i to posebno u razvijenim industrijalizovanim drzavama.I''

Takode su od znacaja i nacionalne (odnosno plemenske) i rasnestrukture stanovnistava, kao i strukture prema pripadnosti slojevima i klasarna. Medu primamim pitanjima na koja se nailazi u toku definisanja pojmanacije nalaze se, najpre, kriterijumi za utvrdivanje posebnosti nacija, a i zaodredivanje porekla i drustvene funkcije pojave nacije uopste. Ako se uporedi klasicno shvatanje nacije Maksa Vebera (Max Weber, 1864-1920)71 saonim Antoni Smita (Anthony D. Smith)72 i definicijama Tomasa Hi1andaEriksena (Thomas Hylland Eriksen)?3 i Ole Vivera (Ole Waever),74 moze seizvesti zakljucak 0 postojanju velikih i vrlo znacajnih razlika.

68 Podrobnije: Bruce Russet and Harvey Starr, World Politics - The Menu for Choice,op. cit., pp. 144-147.

69 Videti: Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi - Osnovi opsteteorije, op. cit., str. 99.

70 Videti podrobnije 0 stanovnistvu kao elementu politicke moci: Radoslav Stojanovic, Sila i moe u medunarodnim odnosima, op. cit., str. 61-62; Ziatko Isakovic, Osnovi teorije politicke moci u medunarodnim odnosima, op. cit., str. 19-23; Ziatko Isakovic, Introduction to a Theory ofPolitical Power in International Relations, op. cit., pp. 13-16.

71 Ovaj autor smatra da je nacija "skupina povezana emocijama koja normalno tezi da stvori sopstvenu drzavu" (prema: Ole Waever, "Societal Security: The Concept", in: OleWaever, Bary Buzan, Morten Ke1strup and Pierre Lemaitre (eds.) Identity, Migrationand the New Security Agenda in Europe, Pinter Publishers Ltd, London, 1993, p. 19).

72 Prema njegovom shvatanju, nacija predstavlja posebnu Ijudsku popu1aciju koja deliistorijsku teritoriju, zajednicke mitove i istorijska secanja, masovnu javnu kulturu,ekonomiju, kao i zajednicka prava i duznosti pravne prirode za sve njene pripadnike(podrobnije: Anthony D. Smith, "Culture, Community and Territory: The Politics ofEthnicity and Nationalism", International Affairs, Vol. 72, No.3, 1996, p. 447).

73 Prema njegovom misljenju, nacija predstavlja etnicku grupu ciji lideri su iii osnova1iiii imaju aspiracije da osnuju drzavu u kojoj kultura te grupe zauzima hegemonisticku poziciju, zaviseci od ideologija koje naglasavaju horizonta1nu solidamost meduclanovima (koju opravdavaju ,,krvne veze" i odnos prema zajednickom poreklu) i koje ogranicavaju smer te solidamosti na odnosnu grupu (podrobnije: Thomas HyllandEriksen, "Ethnicity and Nationalism: Definitions and Critical Reflections", Bulletin ofPeace Proposals, Vol. 23, No.2, 1992, p. 220).

74 Po misljenju ovog autora, nacijaje poseban slucaj drustva koje karakterisu pripadnostteritoriji, kombinacija savremenog okupljanja i kontinuiteta kroz vreme (povezujuci

257


Prema prvoj vrsti definieija naeija (takozvanim drzavnim odredenjem), nju cine sva liea rodena ili naturalizovana u jednoj zemlji i zive podvlascu njene vlade. Problemi koji nastaju sa ovim tipom definieija sastoje senajpre u nastanku tautoloskih odnosa izmedu naeije i drzave, odnosno u pojavi da se naeija poistovecuje sa drzavom. Uz to, graniee izmedu drzava popravilu su tacno odredene, a graniee rasprostiranja naeija su ostre sarno u izuzetnim slucajevima, sto i dovodi do pojave manjina.

Prema takozvanim objektivnim definieijama, naeiju sacinjavaju ljudi koji koriste isti jezik,75 pripadaju istoj religiji.?" poseduju iste nasledenemitove itd. Problemi sa ovom vrstom definieija sastoje u pojavi da se pereepeije i klasifikaeije kako jezika tako i religija, a ponekad mitova menjajukroz vreme, drustva i geografski prostor.

Po misljenju Hokana Viberga (Hlkan Wiberg) takozvane subjektivnedefinieije pojave 0 kojoj je rec - prema kojima se naeija sastoji od ljudi kojismatraju dajoj pripadaju - su najadekvatnije, i pored toga sto ni one nisu bezmana. Mane 0 kojima je rec su u teskocamakoje se javljaju u toku odredivanja da li je i kada jedna "eticka skupina" presla liniju, odnosno granieu nakon koje postaje "naeija" u uzem smislu te reci. Drugi problem je u tome stoljudi mogu menjati stavove 0 naeionalnoj pripadnosti.?? Tako i vecinske imanjinske naeije mogu predstavljati promenljive pojave. Ostali znacajni izvori promenljivosti 0 kojoj je rec su migraeije stanovnistva (kao, na primer,

prosle sa trenutnim i buducim clanovima) i jedno osecanje predstavljanja jedne od jedinica koje cine globalno drustvo sa prirodnim pravom na zahtevanje nacionalne drzave, cak iako se ono nuzno ne koristi (Ole Waever, "Societal Security:The Concept",op. cit., p. 21).

75 Prema procenama iz 2004. godine, mandarinski kineski jezik kao maternji jezik govori 13,69% ljudi, spanski 5,05%, engleski 4,84%, hindski 2,82%, portugalski2,77%, bengalski 2,68%, ruski 2,27%, japanski 1,99%, standardni nemacki 1.49%,a grupu kineskih vu dijalekata 1,21% ljudi u svetu (CIA - The World Factbook2005, op. cit.).

76 Stanovnistvo sveta Cine 32,84% hriscana (od cega 17,34% katolika, 5,78% protestanata, 3,44% pravoslavaca, 1,27% anglikanaca), 19,9% muslimana, 13,29% indusa, 5,92% budista, 0,39% sika, 0,23% pripadnikajevrejske religije i 12,63% pripadnika drugih religija, 12,44% nereligioznih ljudi i 2,36% ateista (procena iz 2003.godine: CIA - The WorldFactbook 2005, op. cit.).

77 Videti podrobnije: H1kan Wiberg, "Security Problems of Small Nations", WernerBauwens, Armand C1esse, in: Olav F. Knudsen & Nicholas Sherwen (eds.), SmallStates and the Security Challenge in the New Europe, Brassey's, London andWashington, 1996, pp. 28-30.

258


one izazvane ratovima u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini, trecoj Jugoslaviji iMakedoniji) i prirodne demografske pojave (porast, odnosno smanjenje broja pripadnika populacija usled promena stopa radanja i smrtnosti).78

Imajuci u vidu ove, a i druge probleme, skotski profesor Dzejms Kilas (James Kellas) u toku jednog predavanja odrzanog u Kopenhagenu izneo je zakljucak da su razlike u merilima za odredivanje pojma nacije tolike da je naciju jednostavno nemoguce definisati. To je u neskladu sa metodoloskim pravilom da treba definisati pojavu koja se istrazuje, i to bar preliminamo i na jedan slozen nacin kako bi se izbegli rnoguci nesporazumi 0

predmetu istrazivanja. Ovo definisanje treba da obuhvati razlicite dimenzije ili aspekte odnosne pojave, a tako stvorena definicija treba da sadrzi najznacajnije elemente postojecih definicija. U okviru tih elemenata treba eliminisati sto je vise moguce terminoloske razlike u cilju izbegavanja potcncijalnih ponekad cisto formalnih, a i drugih sporova. Preliminamo i slozenodefinisanje nacije, koje je primenjeno u ovom radu, glasi da nju cine ljudikoji joj pripadaju po bilo kom od osnova navedenih u okviru prikaza osnovnih vrsta definicija. Treba takode imati u vidu i mogucnosti da definicije 0

kojima je rec budu uzajamno iskljucive, kao i postojanja i drugih razlika.

Nesaglasnosti su velike i kada je u pitanju poreklo pojave nacije. Pomisljenju zastupnika takozvanih primordalistickih i perenialistickih teorija,nacija predstavlja vrlo dugovecnu ili cak "vecnu" pojavu. Medutim, autorikoji zastupaju ove teorije ne mogu da objasne uzroke nastanka i dugotrajnosti nacija; ani razloge usled kojih se pojedine nacije javljaju, menjaju i nestaju; motive ljudi da emigriraju i potom se asimiliraju u druge nacije, razloge zbog kojih nekad nastaje ksenofobicni i brutalni nacionalizam, a u nekim slucajevima tolerantni multikulturalni nacionalni identitet, itd.

Prema klasifikaciji koju je nacinio Radoslav Stojanovic, drzave mogu biti, najpre, nacionalno homo gene, odnosno nacionalne drzave (koje suvrlo retke, a kao primeri se navode Japan i Danska). Drugo, postoje nacionalno nehomogene drzave (sto se neretko otvoreno porice ili zataskava, akao primeri se navode Kraljevina Jugoslavija i frankisticka Spanija), Trecavrsta drzava su one ciji je nacionalni karakter tesko odrediti (bilo one cija sestanovnistva jos plemenski identifikuju, poput ganskog, nigerijskog ili kenijskog, bilo imigracione drzave, poput SAD, Novog Zelanda ili Argentine,koje su slicne nacionalno homogenim drzavama). Najzad, u nekim slucaje-

78 Prema procenama iz 2005. godine, na 1.000 stanovnika Zemlje rada se 20,15 dece,a umire 8,78 ljudi (CIA - The World Factbook 2005, op. cit.).

259


virna nacionalne razlike mogu biti zamenjene ili im se mogu pridruziti rasne razlike."?

Hokan Viberg izneo je stanoviste da - i pored toga sto su postojali ipostoje brojni slucajevi mirnog zivota dye ili vise nacija u istim drZavamastatisticki podaci ukazuju na pojavu veceg rizika od izbijanja gradanskih ratova u visenacionalnim, nego u drugim zemljama. Ovi sukobi po praviluumanjuju politicku moe odnosnih drzava, a po njegovom misljenju rizik jeposebno visok u zemljama u kojima zive velike populacije muslimana i hriscana bez obzira na to kojaje od njih veca. Ovaj stay iz 1995. godine zasnivao se na razvoju situacije od 1820. do 1949. godine. Autor ovog rada konstatovao je pet godina kasnije da je postojala vrlo malo osnova za veci optimizam, jer je lista zemalja u kojima su postojale muslimanske ili hriscanskevecine i velike ili bar lokalno dominantne manjine muslimana ili hriscana obuhvatala Filipine, Liban, Kipar, Azerbejdzan, Bosnu i Hercegovinu, SR Jugoslaviju, Makedoniju, Albaniju, Bugarsku, a i vise africkih zemalja (medukojima su najtezi bili slucajevi Sudana, Etiopije, Nigerije i Ugandej.s? Vibergje 1995. godine takode izneo da- posto je prosecna drzava u Centralnoj i Istocnoj Evropi nacionalno heterogenija no ona u Zapadnoj Evropi - prognoze koje je bilo moguce dati bile su losije u pogledu prva dva regiona.s!

Za vrednovanje stanovnistva kao elementa politicke moci relevantne su i razlike koje postoje prema klasnoj pripadnosti (klasna struktura), kaoi pripadnosti slojevima u drustvu (socijalna struktura). U nekim drustvimavrlo je tesko pribaviti pouzdane podatke 0 nacionalnoj, plemenskoj i rasnojstrukturi stanovnistva, a do takvih podataka 0 klasnoj i socijalnoj strukturije cesto jos teze doci. Cesto je, stoga, potrebno izvrsiti vrlo detaljne i pazljive studije slucajeva za pojedinacne zemlje. 82 Znacaj ovih pojava za politic-

79 Videti podrobnije: Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi Osnovi opste teorije, op. cit., str. 100-102.

80 Videti detaljnije: Zlatko Isakovic, Identity and Security in Former Yugoslavia, op. cit.,pp.6-1O.

81 Detaljnije: Hikan Wiberg, "Ethnicity, Identity, Conflict", From Nonviolent Liberationto Tolerance - The Development ofCivil Society in Eastern Central Europe, Reportsand Abstracts, Conference From Nonviolent Liberation to Tolerance - The Development ofCivil Society in Eastern Central Europe, LOGOS, Vilnius, 1995, p. 44; Zlat'ko Isakovic, "Politicki procesi u susednim zemljama: Odnos prema nacionalnim manjinama", Institut za medjunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2004, str. 5-7.

82 Videti podrobnije: Vojin Dimitrijevic i Radoslav Stojanovic, Medunarodni odnosi Osnovi opste teorije, op. cit., str. 102; Entoni Gidens, Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 288-312.

260


ku moe mozda je najadekvatnije izrazio Moris Diverze (Maurice Duverger)konstatujuci da komunisticki slogan glasi "proleteri svih zemalja ujedinitese", a nacionalisticki pandam se moze odrediti na sledeci nacin: "ugnjetacii ugnjeteni iste nacije ujedinite se".83

Za podrobnije odredivanje karakteristika stanovnistva relevantnih unjegovom svojstvu elementa politicke moci znacajni su i podaci 0 dostupnosti sanitamih uredaja, zdrave pitke vode i hrane na odnosnoj teritoriji iliiz uvoza; podaci 0 eventualnom postojanju vecih skupina koje u odnosu nanavedene pokazatelje u vecoj meri odstupaju od proseka i drugi podaci koji se mogu pokazati kao relevantni.v'

Odnos izmedu strukture i broja stanovnika moze biti nacelno posmatran bar u odredenoj meri analogno odnosu izmedu kvaliteta i kvantiteta teritorije.

Osnovna obelezja teritorije kao elementa politicke moci subjekatamedunarodnih odnosa su njena velicina (povrsina ili prostranost), kvalitet igeografski polozaj. Kvalitet se odreduje u prvom redu prema ekonomskimvrednostima, koje mogu zavisiti od odnosa izmedu povrsina obradive i neobradive zemlje, prinosa koji daje obradiva zemlja, uslova koji postoje za stocarstvo, dostupnosti industrijskih i energetskih sirovina, bogatstva ribom,prirodnih bogatstva podmorja, sirovinske i poljoprivredne samodovoljnostiteritorije (posebno u uslovima ratova i kriza) itd. Geografski polozaj zavisiod suseda koji okruzuju zemlju i granica. Ovaj polozaj utice na mogucnostiza ucesce u medunarodnoj trgovini, izlozenost migracijama, oruzanim napadima i stranim uticajima, posedovanje kontrole nad znacajnim privrednim istrategijskim tackama, konfiguraciju tla, klimu itd.

Pri razmatranju znacaja koji populacija ima za politicku moe (i delorn za odnose izmedu populacije i teritorije) u odredenim zemljama trebaimati u vidu podatke 0 broju ljudi koji ga Cine i njihovim kvalitativnim ohelezjima: polnoj, starosnoj i obrazovnoj strukturi (a posebno 0 pismenosti), 0

83 Maurice Duverger, The Study ofPolitics, Thomas Y. Crowell Company, New York,1972, p. 164.

84 Na ovom mestu moze se napomenuti da su izbeglice, rase1jena lica u toku i nakonratova na teritoriji druge Jugoslavije devedesetih godina proslog veka i pripadnicipojedinih nacionalnih manjina imali vece iIi manje probleme u obezbedivanju higijenskih uslova, pijace vode, struje, stanovanja, radnih mesta, pristupa socijalnimuslugama (poput socijalne pomoci, zdravstvenih usluga i obrazovanja), pribavljanjulicnih isprava i ostalih dokumenata i u nekim drugim oblastima zivota.

261


stepenu urbanizovanosti, 0 broju liea u aktivnoj vojnoj sluzbi (a i vojnojosposobljenosti i obucenosti stanovnistva), ekonomski relevantnim sposobnostima i zivotnom standardu, rasnoj, etnickoj iii plemenskoj strukturi istrukturi prema soeijalnoj i klasnoj pripadnosti. Takode mogu biti relevantni podaei 0 zdravstvenom stanju i ocekivanoj duzini zivota stanovnika i stopi rasta odnosne populaeije, fertilitetu zena, ishrani, teritorijalnoj distribueiji, stambenim i sanitamim uslovima, a i 0 nekim drugim obelezjima i cinjenieama u zavisnosti od potreba i specificnosti odredenih situaeija.

Uzajamno poredenje povrsina teritorija i broja stanovnika relativnoje lako kad su u pitanju razlicite zemlje ili iste zemlje u razlicitim vremenirna, dok uporedivanje postaje daleko teze kada se uzmu u obzir i pomenutakvalitativna obelezja oba elementa politicke moci,

Veza izmedu stanovnistva i teritorije sastoji se u tome sto je stanovnistvu potreban prostor za zivot i sto taj prostor bar do odredene mere nabrojne nacine utice na zivote ljudi i njihov broj. Ljudi su ti koji u ratovima,kroz pregovore ina druge mime nacine odreduju povrsinu teritorija drzava,a i mogu bitno utieati na njihove kvalitete, i to na brojne nacine. Time se, uoba slucaja, utice na politicku moe drzava, i to kako unutar drustava tako iu medunarodnim odnosima. Naravno, ostaje otvoreno pitanje eene koju ljudi placaju za stieanje ili ocuvanje teritorije. Drugim recima, otvoreno je pitanje smisla zrtvovanja ili sarno u nekom pogledu hendikepiranja velikogdela stanovnistva da bi se ocuvala ili stekla teritorija ako to politicki odlucioei pereipiraju kao naeionalni ili slican interes?

Sa druge strane, ljudi su ti koji svojim idejama, radom i ponasanjemuopste neposredno uticu na brojnost populaeija i koriste prostor i pereipiraju ga na odredene nacine. Ti nacini - kako je pomenuto u okviru sumamog(a u eelini relativno obimnog) prikaza geopolitickih teorija (koje su, kao imnoge druge teorije, ljudske tvorevine, a odnose se na utieaje teritorija napolitiku) - mogu u nekim situaeijama imati cak i veliki utieaj na tokoveljudske istorije i teritorije kojima drzave raspolazu, za koje se ljudi bore, ginu, bivaju ranjavani itd. U borbama za uvecavanje ili ocuvanje teritorija istanovnistava kojima raspolazu drzave, one mogu pobedivati (predvidanjabrze i lake pobede vrlo su ceste, kao i govor mrznje u periodima pred izbijanje ratova, a i tokom njihovih trajanja), a i gubiti i teritorije i stanovnistvokojim raspolazu (sve do potpunog pokoravanja, sto se desilo Nemackoj i nekim njenim saveznieima u Drugom svetskom ratu). Primer nacisticke Nemacke i njenih saveznika u tom ratu pokazao je da insistiranje na uvecanjuteritorije i stanovnistva kao elemenata politicke moci na racun teritorije istanovnistva drugih moze da vodi u politicku i drustvenu nemoc.

262


Drzavna teritorija kao element politicke moci sluzi zadovoljavanjupotreba i interesa ljudi i cesto ima uticaja na njihov zivot. Ekonomska snaga drzava najcesce nastaje kao rezultat rada i stvaralastva u sirokom smislutog pojma njihovih stanovnika (a u nekim slucajevima i stanovnika drugihdrzava), koji pri torn cesto koriste drzavnu teritoriju i omogu6avaju sopstvenu egzistenciju, kao i egzistenciju drugih ljudi.

Ljudi na brojne (ne)posredne nacine imaju odlucujuce uloge u forrniranju, funkcionisanju i odlucivanju 0 upotrebi vojne sile drzava, koja najces6e ima teritorijalnu dimenziju i sluzi, bar deklarativno, za odbranu ljudi istanovnistva.

Politicke sisteme drzava tesko je moguce zamisliti, makar i sarno ucisto teorijske svrhe, bez ljudi koji ucestvuju u donosenju i sprovodenju politickih odluka razlicitih stepena vaznosti i opstosti, delujuci u okviru medunarodnih i unutrasnjih politickih odnosa i procesa kao subjektivni cinilac. Tisistemi se stvaraju i funkcionisu opet na odredenoj teritoriji, a ovo funkcionisanje relativno cesto ima i medunarodne posledice. Sa druge strane, politicki sistemi na odredeni nacin oblikuju drustva i politieke odnose u njima(ciji su oni "supstrati"), a i izvan njih.

Ljudi stvaraju, menjaju i sire (kroz prostor, vreme i drustva) ideologije i svoja ponasanja (ne) usaglasavaju sa njihovim sadrzinama, ciljevima,prostomim i drugim karakteristikama. Kao sto su drzave nezamislive bezstanovnistava, ideologije su nezamislive bez ljudi koji ih kreiraju, izvrsavaju i na koje se one primenjuju. Sa druge strane, osnovna svrha ideologija sastoji se u mobilisanju ljudi na razlicitim osnovama (klasnoj, nacionalnoj, rasnoj, verskoj itd.). Oba ova slucaja imaju po pravilu teritorijalne dimenzije.

Ljudi komuniciraju - opet na odredenim teritorijama (i na razlicitimrazdaljinama) - a komunikacije im koriste ili stete (posto, na primer, sluzeza uzajarnne manipulacije) u vrlo brojnim i znacajnim oblastima zivota. Teritorije imaju uticaje na komunikacije usled konfiguracija tla i drugih obelezja, a klima takode utice na komunikacije.

Pomenuto pokazuje da su brojna pitanja vezana za problematiku stanovnistva i teritorije kao elemenata politicke moci (a posebno u relacijarnasa nekirn od njenih ostalih elemenata) teorijski vrlo kompleksna i cestospoma. Elementirna obradenim u ovom radu pojedinacno bi mogli bi bitiposveceni i daleko obirnniji radovi nego sto je ovaj, ada opet ne bude receno ono sto se autoru moze uciniti bitnirn. U procesu primene saznanja do kojih se takode dode dolazi do vrlo brojnih problema prakticne i druge priro-

263

MP 3, 2006 - Teritorija i stanovnistvo i moc u medunarodnim odnosima(str. 233-271)

de. Na ovom mestu treba pomenuti da se cini da sa razvojem globalizacijei regionalizacije teritorija i stanovnistvo kao e1ementi politicke moci u medunarodnim odnosima menjaju neka bitna obelezja koja treba da postanupredmeti obrade buducih istrazivanja.

Od nastanka pojave politicke teritorijalizacije postoje dva osnovna izvora za relativno uvecavanje politicke moci: prvi se nalazio u drustvenoj moci sopstvene zemlje, a drugi u umanjenju moci drugih zemalja (osvajanjem,preotimanjem, a i unistavanjem), Sa druge strane, iscrpljivanje drustvenemoci koja postoji u sopstvenoj sredini milenijumima je smatrano normalnompraksom (nekom vrstom vladarevog diskrecionog prava, cak i u grckoj demokratiji), a hendikep tog metoda sastojao se u ogranicenosti te moci.

Nakon nastanka demokratije u savremenom smislu tog pojma (kojukarakterisu u prvom redu postojanje opsteg prava glasa i porast uticaja javnog mnjenja), vladari i vlade vise vode racuna 0 zivotnom standardu i stavovima pripadnika stanovnistava njihovih drzava. Istovremeno, znacajno jeporasla i globalizovana meduzavisnost na brojnim poljima, ukljucujuci tupoliticko, demografsko, geografsko, ekonomsko, politicko i celokupno bezbednosno podrueje, a delom i polje kulture. Vladari vee tradicionalno nalaze izgovor za gomilanje politicke moci u navodnim ili stvamim pretnjamaod strane protivnika, odnosno drugih drzava. Te teritorijalne, identitetske idruge pretnje sluze vladarima, vladama i politickim elitama - pored ostalog- za odvracanje paznje stanovnistva od pojedinih akutnih ili hronicnih problema, koje vladari, vlade i elite nisu u stanju ili nisu voljne da rese. Stavise, navodni ili stvami posiljaoci pomenutih pretnji proglasavaju se manje ilivise uspesno za glavne ili sarno sporedne krivce za nastajanje ili spreeavanje resavanja problema.

Politicari - zastrasujuci sopstvene narode pretnjama drugih domacihili stranih politicara, koji opet u manjoj ili vecoj meri analogno postupaju usopstvenim i drugim sredinama - ipak dolaze do toliko zeljene politickemoci, ada pri tom to ne moraju da obrazlazu na bilo koji nacin (pa ni svojim pravom, koje bi inace u kontekstu pravila koja (treba da) vaze u demokratskim sistemima verovatno bilo smatrano neprihvatljivim). Uverljivostpretnji 0 kojima je rec uvecana je cinjenicom da politicari ponekad stvamoupotrebljavaju vojnu i drugu silu koja im stoji na raspolaganju, ali eini se dasu nukleamo i neka druga oruzja za masovno unistavanje bar delom pokvarila ovaj model ponasanja. Razlog za to je njihova destruktivnost koja je narasla do razmera koje su uopsteno opisanim manipulativnim poduhvatimapocele da daju samoubilacke izglede, a pretnje tim oruzjima pocele su da

264


zvuce i kao blefiranja (osim kad ih upucuju teroristi i drugi ljudi sa samoubilackim namerama, uz napomenu da i oni mogu biti sarno deklarativno 'reseni' da zrtvuju sopstvene zivote).

Sa druge strane, kome, koliko, kako i uz koje cene mogu sluziti mase pobijenih, ubogaljenih ili na drugi nacin ratnim dejstvima ili teroristickimakcijama unesrecenih stanovnika, kao i velike i resursima bogate ilili zbogdrugih razloga znacajne, a kontaminirane teritorije? Osnovni problem uokviru eventualne primene nukleame i slicnih strategija za napad, a i za izvodenje teroristickih akcija velikih razmera sastoji se u cinjenici da su cruzja za masovno unistavanje postala preterano opasna upravo za one cemu politicari teze. U slucaju njihove upotrebe mogle bi doci, nairne, u opasnostvrednosti do kojih je politicarima (ukljucujuci tu i one koji rukovode teroristicke grope ili stoje iza njih) posebno stalo: politicka, a i drustvena moe(ukljucujuci tu, naravno, stanovnistvo i teritoriju), cime je zatvoren i poslednji izlaz iz prikazane situacije.

Naucno-tehnoloski razvoj ima ulogu generatora, odnosno pokretacke snage u okviru odvijanja procesa svetske, kontinentalne, regionalne i druge deteritorijalizacije. Ovaj razvoj stvara, pored ostalog, sredstva za komunikacije. Ljudi prevaljuju razdaljine kroz svet, drustva, teritorije i vreme, putern razlicitih oblika komunikacija: ad medija i intemeta (koji i sam mazebiti posmatran kao jedna od vrsta medija), manje ili vise integrisanih u jednu dinamicnu celinu, preko diplomatije i komunikacija u unutrasnjoj politici, a i onih u oblastima kulture, do prevoznih sredstava i ekonomije. Stogakomunikacije predstavljaju sredstva kojima su dodeljene kljucne uloge uokviru procesa integracije ili razdvajanja, u zavisnosti ad njihovih sadrzinai ciljeva, odnosno efekata, i to kako onih nameravanih taka i onih ostvarenih (koji mogu biti razliciti, pa i suprotni nameravanim).

Prvo dejstvo savremene specijalizovane i globalne informativno-telekomunikacione tehnologije sastoji u promeni poimanja kategorija prostora, kao i vremena. Komunikacije su jedan ad znacajnih preduslova i uslovasocijalne integracije i sposobnosti za opstanak uopste ljudi na odredenoj teritoriji. Smatra se da je, zahvaljujuci dosadasnjem razvoju komunikacioneprakse, Zemlja postala "mnogo manja, sveobuhvatnija, povezanija i, mazdapo pravi put u istoriji, u svesti vecine njenog stanovnistva sagledana kaouniverzalno, zaokruzeno, celovito ijedino zivctno staniste i utoCiste."85 Maze se zakljuciti i da su se pojedini rezultati razvoja komunikacija u toku XX

85 Jacques Attali, Millennium - Winners and Losers in the Coming World Order, op.cit., pp. 45-46.

265


veka sastojali u pojavi koja bi se mogla nazvati komunikaciona deteritorijalizacija. Moze se predvideti da ce ovaj razvoj biti nastavljen u XXI veku.

Ljudskom eksploatacijom prirodnih resursa i dominacijom nad prirodom, kao i (zlo)upotrebama pojedinih naucnih i drugih dostignuca, u stvari, politicka, a i drustvena moe pocinju da negiraju same sebe, odnosno dase pretvaraju u nemoci, Irnplozija stanovnistva, koja se pocela u brojnimrazvijenim zemljama Zapada, stvara probleme vezane za nestasicu domaceradne snage odredenih profila. Imigracione politike - kreirane da rese te

'probleme - mogu da stvore, makar kao nusprodukte, druge manje ili vise relevantne probleme, i to ponekad tek u drugoj ili trecoj generaciji migranata(nasta ukazuju nemiri u Francuskoj novembra 2005. godine, koji su sarnodelimicno praceni medijskom paznjom),

Izgleda da se ostvaruje predvidanje Zaka Atalija (Jacques Attali) dace u ovom veku milioni ljudi postati nomadi (tezeci da sa periferija doprudo razvijenih cenatara i krecuci se u drugim pravcima) ili fundamentalisti,koji ce pretiti svetskim ratom nove vrste, u kome ce biti koriscen terorizamprema ranjivim kompleksnim sistemima.si Pri tome, veza izmedu stanovnistva i teritorije kao elemenata politicke moci i dalje postoji iako se menja(slabi, bar na prvi pogled) u meri u kojoj se u Evropi u procesu ujedinjavanja i regionalizacije, a i u svetu u celini u procesu globalizacije masovnije ibrze krecu ljudi, kao i njihove ideje i robe.

Ljudi predstavljaju subjektivni element sticanja, cuvanja, upotrebe igubljenja politicke moci u medunarodnim (a i u unutrasnjim) odnosima, ateritorija je prostorna dimenzija pomenutih odnosa i moci. Ako integracija(na primer, u obliku globalizacije) dovodi do postepenog gubitka relevantnosti drzavnih teritorija, ona ne znaci nestanak prostornosti kao jednog odobelezja ljudskog zivota uopste (i pored toga sto savremene komunikacije idruga tehnoloska dostignuca doprinose smanjivanju vremena potrebnog zaprenos ljudi, ideja, vesti, roba i drugih stvari). Migracije stanovnistva u savremenom svetu pokazuju da veza izmedu ,,krvi i tla" ima drugu prirodu ida se ona menja u poredenju sa onom koju su joj pripisivali brojni pripadnici monokauzalne geopoliticke skole, Migracije svedoce da ljudski zivotiimaju prostorne dimenzije, ada su ljudi u brojnim slucajevima sprernni ili'sprernni' (primorani u vecoj ili manjoj meri) da se ponasaju u skladu sa Ciceronovom (Marcus Tullius Cicero, 106-43 PNE) izrekom ubi bene ibi patria (gde mi je dobro, tu mi je otadzbina).

86 Podrobnije: Ibid., pp. 76-77.

266


Umanjivanje znacaja drzavnih granica u okviru EU ne znaci i nestajanje prostornosti kao po pravilu jednog od obelezja ljudi i ljudskih odnosa(ukljucujuci i one politicke, demografske, ekonomske, ideoloske, vojne, komunikacione, a i druge prirode), drugih zivih bica i njihovih odnosa, stvarii, najzad, svemira u celini. Pojava umanjivanja znacaja drzavnih granicapredstavlja relativizaciju uloge teritorijalnosti u odnosima unutar EU, slicnokao sto pojava globalizacije predstavlja relativizaciju uloge teritorijalnosti uodnosima u svetu, ali ne znaci i nestajanje pomenute prostornosti. To znacida ce teritorija kao element politicke (a i drustvene) moci biti gradualno zamenjena prostorom, koji je - bar za potrebe ovog rada - nepoliticka iIi baru manjoj meri politicka pojava. EU, posto postane drzava, imace sopstvenuteritoriju, koja ce se pretvoriti u prostor u navedenom smislu, ukoliko proces globalizacije dovede do deteritorijalizacije cele Zemlje ili bar Zapadakome pripada ED. Naredni koraci bi se mogli sastojati u teritorijalnom sirenju vladavine ljudi (ili bar delova covecanstva) na neka od drugih svemirskih tela.

Ljudi ce ostati subjektivni element medunarodnih i drugih odnosa, akloniranje - ako postane masovna pojava - pocece da predstavlja, poredostalog, negiranje pomenute pojave individulanosti ljudi i time njihove subjektivnosti. Ovo ce se desiti u meri u kojoj su ljudi po definiciji najcesceneponovljivi, osim kloniranjem.

Moze se zakljuciti da ce i dalje postojati potrebe za koriscenjem i istrazivanjima teritorije, odnosno prostora u navedenom smislu, kao i vrsenjem uticaja na demografska kretanja i njihovim istrazivanjima kao elemenata politicke, a i drustvene moci.

LITERATURA

1. Jacques Attali, Millennium - Winners and Losers in the Coming WorldOrder, Random House, New York, 1991.

2. DavidA. Baldwin, Economic Statecraft, Princeton University Press, Princeton, N.J., 1985.

3. Werner Bauwens, Armand Clesse, in: Olav F. Knudsen & NicholasSherwen (eds.), Small States and the Security Challenge in the New Europe, Brassey's, London and Washington, 1996.

4. Henry Thomas Buckle, History of Civilization in England, Longmans,London, 1903, Vol. I.

267


5. Naz1i Choucri, "Population, Resources and Technology: Political Implications of the Enviromenta1 Crisis", in: David A. Kay and Eugene B.Sko1nikoff (eds.), World-Eco-Crisis: International Organisations in Response, University ofVinsconsin Press, Madison, 1972.

6. CIA - The WorldFactbook 2005, Internet, 12/09/05/, http://www.cia.gov/

7. Ray S. Cline, The Power ofthe Nations in the 1990s - A Strategic Assessment, United Press ofAmerica & United States Global Strategy Council, Lanham, New York and London, 1994.

8. Ray S. Cline, WorldPower Trends and US Foreign Policyfor the 1980s,Westview Press, Boulder, Colorado, 1980.

9. Cedomir Cupic, Enciklopedija politicke kulture, "Savremena administracija", Beograd, 1993.

10. Vojin Dimitrijevic i Rados1av Stojanovic, Medunarodni odnosi - osnovi opste teorije, Centar za pub1ikacije Pravnog fakulteta, Beograd, 1988

11. Vojin Dimitrijevic, Obrad Racic, Vladimir Deric, Tatjana Papic, VesnaPetrovic i Sasa Obradovic, Osnovi medunarodnog javnog prava, Beogradski centar za 1judska prava, Beograd, 2005 .

12. James E. Dougherty and Robert L. Pfa1tzgraff, Jr., Contending Theoriesof International Relations - A Comprehensive Survey, Third Edition,Harper & Row, New York, 1990.

13. Giu1io Douhet, The Command ofthe Air, Coward McCann, New York,1942.

14. Maurice Duverger, The Study ofPolitics, Thomas Y. Crowell Company,New York, 1972

15. Thomas Hylland Eriksen, "Ethnicity and Nationalism: Definitions andCritical Reflections", Bulletin ofPeace Proposals, Vol. 23, No.2, 1992

16. Entoni Gidens, Sociologija, Ekonomski fakultet, Beograd, 2003.

17. Ellsworth Huntington, Civilization and Climate, Yale University Press,New Haven, 1924.

18. Ellsworth Huntington, Mainsprings ofCivilizations, Wiley, New York,1945.

19. Zlatko Isakovic, "Politicki procesi u susednim zem1jama: Odnos premanacionalnim manjinama", Institut za medjunarodnu politiku i privredu,Beograd, 2004.

20. Zlatko Isakovic, Introduction to a Theory ofPolitical Power in International Relations, Ashgate, A1dershot, 2000.

268


21. Zlatko Isakovic, Osnovi teorije politicke moci u medunarodnim odnosima, Institut za medunarodnu po1itiku i privredu, Beograd, 1998.

22. Stephen B. Jones, "Global Strategic Views", Geographic Review, XLV,October, 1955.

23. Carls V. Kegli Jr. i Judzin R. Vitkof, Svetska politika - Trend i transformacija, Centar za studije Jugoistocne Evrope, Faku1tet politickih naukai Diplomatska akademija, Beograd, 2004.

24. George F. Kennan, "The Sources of Soviet Conduct", Foreign Affairs,XXV, July, 1947.

25. Rudolf Kjellen, Der Staat als Lebensform, S. Hirzel Verlag, Leipzig,1917.

26. Alan C. Lamborn and Joseph Lepgold, World Politics into the TwentiFirst Century - Unique Contexts, Enduring Patterns, Prentice Hall, Upper Saddle River, New Yersey, 2003.

27. Halford 1. Mackinder, "The Round World and the Winning of the Peace", Foreign Affairs, XXI, July, 1943.

28. Halford Mackinder, "The Geographical Pivot ofHistory", GeographicalJournal, XXIII, April 1904.

29. Alfred Thauer Mahan, The Influence of Superpower Upon History,1660-1783, Little, Brown, Boston, 1897.

30. Denis Mek Kvejl, Stari kontinent - Novi mediji, NOVA, Beograd, 1994

31. Baron de Montesquieu, The Spirit ofLaws, Isaiah Thomas, Worcester,Mass, 1802, Vol. I.

32. Frederic S. Pearson, and J. Martin Rochester, International RelationsThe Global Condition in the Late Twentieth Century, McGraw-Hill, Inc.,New York, 1992.

33. Fridrich Ratzel, Antropogeographie, 1. Engelhorn, Stuttgart, 1899

34. Elisabeth Rosenthal, "Global Warming: Adapting to a New Reality",IHT News Alert for September 15, 2005, Internet, 22/09/05/,http://www.iht.com/articles/2005/09/11/news/climate. php

35. Frank M. Russel, Theories on International Relations, D. AppletonCentury, New York, 1936.

36. Bruce Russet and Harvey Starr, World Politics - The Menu for Choice,W. H. Freeman and Company, New York, Oxford, 1985.

37. L. Silk, "Soviet Oil Troubles", New York Times, 5. jun 1985.

269


38. Anthony D. Smith, "Culture, Community and Territory: The Politics ofEthnicity and Nationalism", International Affairs, Vol. 72, No.3, 1996.

39. Craig S. Smith, "France Is Picked for Nuclear Fusion Site," IHT NewsAlert for June 29, 2005, Internet, 30106/05, http://www.iht.comlarticles/2005/06/29/news/fusion.php

40. N. Spulber, Soviet Strategy for Economic Growth, Indiana UniversityPress, Bloomington, 1964.

41. Nicolas J. Spykman, The Geogrphy of the Peace, Harcourt Brace andCompanuy, New York, 1944.

42. John G. Stoessinger, The Might ofNations - World Politics in Our Time,Random House, New York, 1975.

43. Radoslav Stojanovic, "Geopolitika i bezbednost na Balkanu", AnaliPravnogfakulteta, br. 5, 1995.

44. Radoslav Stojanovic, "Geostrateski cinioci odnosa velikih sila premaSrbiji 1875-1878. godine", Naucni skup Srbija u zavrsnoj fazi velike istocne krize (1877-1878), Istorijski institut SAND, Zbornik radova, knjiga 2, Prosveta, Beograd, 1980.

45. Radoslav Stojanovic, "Geostrateski znacaj Sredozemnog mora", zbornik Sredozemlje osamdesetih godina, Marksisticki centar i Medunarodna politika, Beograd, 1984

46. Radoslav Stojanovic, "Historical Continuity of the Importance of SanStefano Treaty and of Congress of Berlin", Jugoslovenska revija za medunarodno pravo, br. 1-2, 1978

47. Radoslav Stojanovic, SUa i moe u medunarodnim odnosima, "Radnickastampa", Beograd, 1982.

48. .Teletex B92", 25. jun 2005. godine.

49. The Concise Columbia Encyclopedia, PC CD-Rom, ColumbiaUniversity Press, 1995.

50. The World Almanac and Book ofFacts 1996, World Almanac Books,Mahwah, N. J., 1995.

51. Ole Waever, "Societal Security: The Concept", in: Ole Waever, Bary Buzan, Morten Kelstrup and Pierre Lemaitre (eds.) Identity, Migration andthe New Security Agenda in Europe, Pinter Publishers Ltd, London, 1993.

52. Derwent Whittlesey, "Haushofer: The Geopolitician," in Edward MeadEarle (ed.), Makers ofModern Strategy: Military Thought from Machiavelli to Hitler, Princeton University Press, Princeton, 1943.

270


53. Hikan Wiberg, "Ethnicity, Identity, Conflict", From Nonviolent Liberation to Tolerance - The Development ofCivil Society in Eastern CentralEurope, Reports and Abstracts, Conference From Nonviolent Liberationto Tolerance - The Development ofCivil Society in Eastern Central Europe, LOGOS, Vilnius, 1995.

Prof. Zlatko ISAKOVIC

TERRITORY AND POPULATION AS ELEMENTS OFTHE POLITICAL POWER IN INTERNATIONAL RELATIONS

SUMMARY

The paper deals with the territory and population as elements of the politicalpower in international relations. The first part is devoted to the basic characteristic ofthe territory (its size, quality, and geographical position). The quality is primarily determined by the economic values ofthe area. The geographic position depends on neighbours and borders. The second part of the paper deals with the population, i.e. itsquantitative (the number of people) and qualitative characteristics, i.e. structure, etc.

In the concluding part of the paper it is stressed that the mutual comparisonbetween the area and the number of the population is relatively easy to make, whileit is much harder to make it when one takes into account the qualitative characteristics ofboth elements ofthe political power. The relation between the population andterritory lies in the fact that people need room, i.e. space for their living. People arethose who in wars and negotiations as well as by other peaceful means determine thequantities and qualities of the territories of their states. There is the open question ofa price (human lives, health, living standards, etc.) worth to be paid for a territory.

People are those who generally by their ideas, work and behaviour directlyinfluence the number of the population members and utilise space and perceive it incertain ways. People are subjective factors of the political power in general.

The first action of the modern specialised and global information-telecommunication technology lies in the changed comprehension of the categories of spaceand time. Communications are generally one ofthe important preconditions and conditions ofsocial integration and capability for survival ofpeople in a certain territory.The Earth became much smaller, linked and perceived by majority of its populationas the universal, whole and only domicile and shelter. One could predict that communication deterritorialisation will continue to develop in this century. People will more and more become nomads, and their ideas and goods will move more and morerapidly and in greater numbers. The relationship between the population and territorywill be weakened, while the state territories will be less and less important.

271

Documents

TERITORIJAI STANOVNISTVO KAO ELEMENTI · PDF filedrzava, a njegovo ucenje biloje logicni nastavak organskih ideja Racela, po kojoj prostorimanajveci znacaj za moci drzava, Po Kje1enovom