5

Słupsk ie Prace Bio log iczne

Nr 15 ss. 5-38 2018 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 16.10.2018

© Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 18.02.2019

OPINIA RESPONDENTÓW WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO NA TEMAT WYBRANYCH ZAGADNIE Ń

ETYCZNO-MORALNYCH STOSUNKU CZŁOWIEKA DO ZWIERZ ĄT

THE OPINION OF RESPONDENTS IN THE POMERANIAN

VOIVODESHIP REGARDING SELECTED ETHICAL AND MORAL ISSUES OF THE RELATION OF HUMANS

TO ANIMALS Halyna Tkachenko Paulina Gralak Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl

ABSTRACT The issue regarding the attitude towards animals is constantly raised by various en-

vironments. Considering the timeliness of this issue, we decided to analyze the opin-ions of respondents of different ages and gender, different degrees of education and from different places of residence, regarding ethical and moral issues of the relation-ship of human to animals. The research was conducted in 2011-2013 among the residents of Słupsk, Bytów and the village of Potęgowo and Czarna Dąbrówka (Pomorskie Voivodeship), in the following age ranges: 18-24 years (160 respondents), 25-34 years (81 respondents), 35-44 years (80 respondents), 45 years and more (104 respondents). In our survey, we presented the following questions to respondents: 1. How do you think animals feel pain? 2. Do you think that animals can be killed or not in individual cases? 3. How important, in your opinion, is it to kill animals intended for slaughter in such a way that they least suffer? 4. How do you think, is it right or wrong to keep animals in zoos? 5. How do you think, is it right or wrong to test medicines for humans on

6

animals? 6. How do you think, is it right or wrong to train and show animals in cir-cuses? 7. How do you think, is it right or wrong to test the cosmetics, cleaning prod-ucts for people on animals? 8. What, above all, do you take into account when you buy cosmetics and cleaning products? 9. What, above all, do you pay attention to when you buy eggs? 10. Imagine that you have four types of eggs to choose from. Which of them would you buy? 11. In your opinion, should you control or not under what condi-tions the animals are slaughtered? 12. In your opinion, should you control or not under which conditions animals kept for their milk, leathers or meat are kept and trans-ported? 13. In your opinion, should you control or not under what conditions animals belonging to circuses or zoos are kept? 14. Do you think, should control or not under what conditions are laboratory tests on animals carried out? 15. Should the control ac-tivity be carried out by appropriate state administrative units or rather social organiza-tions and associations? The opinion of respondents regarding the relationship between human and animals depended to a small extent on sex, age, education and place of residence. The respondents predominantly believe that animals suffer pain to the same extent as humans and include mainly females, youth, students with higher education and city dwellers. Almost all respondents stated that animals cannot be killed without restrictions. Greater support turned out for killing animals if meat or leathers were ob-tained from them, or if they posed a threat to human or suffer a lot. It is also very im-portant for respondents the issue regarding with the supervise, by special units, killing animals for consumption so that they least suffer. The respondents also believe that it is right to keep animals in zoos, to test drugs on animals, but it is not right to train them in circuses and to test cosmetics and other chemicals on them. However, mainly buying cosmetics, only a small percentage checks whether they were tested on ani-mals; mainly, the low price and the well-known brand count were important. In the case of egg purchases, the respondents mainly check the low price and the appropriate expiration date, however, if they could choose the origin of eggs, they would mainly choose eggs from free-range hens.

Słowa kluczowe: badania na zwierzętach, moralność, opinia Key words: animal testing, morality, opinion

WPROWADZENIE Człowiek udomowił zwierzęta w celu uzyskania wielu korzyści. Na początku brały

one udział w polowaniach, później zaczęto je hodować, żeby zapewnić stały dostęp do pokarmu zwierzęcego, co spowodowało uniezależnienie się od polowań. W dalszej kolejności powiązano je z pracą w polu, wykorzystywano jako środek transportu, aż w końcu stały się źródłem doznań emocjonalnych i estetycznych (Beck i in. 1996). Ekspansja człowieka doprowadziła do spadku liczby zwierząt dzikich i do wzrostu liczebności zwierząt udomowionych, które nie muszą się martwić o jedzenie, schro-nienie, konkurencję czy drapieżników. Obecnie prawie we wszystkich domach czy mieszkaniach mieszkają zwierzęta reprezentujące wiele gatunków udomowionych. Tylko w 1994 roku w Unii Europejskiej zanotowano 35 mln kotów i 36 mln psów (Serpell 1996). Jeszcze nie tak dawno, czyli przed wybuchem II wojny światowej,

7

trzymanie zwierząt dla przyjemności traktowano jako luksus i mogły sobie na to po-zwolić tylko wyższe warstwy społeczne. Obecnie, ze względu na wzrost dobrobytu, człowiek ma możliwość posiadania różnych gatunków zwierząt do towarzystwa. Jednak nie wszystkie z nich są całkowicie udomowione, ponieważ hoduje się nie tylko ssaki, ale także ptaki ozdobne, gady, ryby, płazy, jak również bezkręgowce. Głównie te bardziej egzotyczne gatunki fascynują za względu na swój wygląd czy zachowanie (np. piękny śpiew). Zwierzęta domowe mają zwykle zapewnioną nale-żytą opiekę, niektóre nawet traktowane są jak domownicy. Wiąże to się jednak z wy-sokimi nakładami zarówno finansowymi, jak i czasowymi. Szacuje się, że w Ameryce rocznie przeznacza się około 8,5 mld dolarów na wyżywienie kotów i psów, a 7 mld dolarów na opiekę weterynaryjną (Serpell 1996). Głębokie więzi łączą człowieka głównie z psami i kotami, ponieważ one szybko się uczą i nie są zbyt wymagające. Mimo tak bliskich kontaktów z tymi zwierzętami nasza wiedza na temat funkcjono-wania ich psychiki jest niezwykle uboga. Nierzadko przypisuje się im cechy ludzkie i uznaje się je za członków rodziny; dochodzi jednak również do sytuacji, gdy zwie-rzę zamienia się w niechcianą rzecz, którą się porzuca albo zabija (Tazbir 2008).

Oprócz hodowania zwierząt dla przyjemności człowiek wykorzystuje je także na wiele innych sposobów, np. w laboratoriach, do stróżowania, tropienia czy jako prze-wodników dla osób niewidomych (Ingold 2002). Wydawać by się mogło, że zwierzę-ta, które przynoszą jakieś korzyści, mają wyższy status niż te do towarzystwa. Jednak-że tak nie jest i zwierzęta pracujące traktowane są znacznie gorzej. Zły los spotyka także zwierzęta podwórkowe, które zwykle są trzymane na krótkich łańcuchach, w zimnej budzie, bez możliwości wybiegania się (Nieckuła 2009). Kiedyś los koni był bardzo trudny, ponieważ były one wykorzystywane w gospodarstwach do ciężkich prac polowych, poza tym brały udział w wojnach. Ze względu na przejście z wę-drowniczego na osiadły tryb życia, człowiek musiał sobie zapewnić stałe źródło po-karmu nie tylko roślinnego, ale i zwierzęcego. Rozpoczęto więc chów zwierząt oparty na obserwacjach, co lubią, a czego unikają zwierzęta, z którymi trzeba było nawiązać bliską więź. Przez wiele lat zwierzęta gospodarskie były hodowane w warunkach zbliżonych do naturalnych, jednak ze względu na wzrost zapotrzebowania na żywność oraz z powodów ekonomicznych nastąpiły zmiany w ich traktowaniu oraz pojawienie się chowu intensywnego. Zwiększenie popytu na produkty pocho-dzenia zwierzęcego, jak mleko, jaja i mięso, spowodowało, że zaczęto trzymać bardzo dużo zwierząt w jednym miejscu, w pomieszczeniach zamkniętych, bez podłoża, w klatkach z mechanizacją karmienia, pojenia, dojenia; wszystko po to, aby obniżyć koszty produkcji. Zwierzęta zaczęto traktować jak maszyny, jak przedmioty przynoszące zysk człowiekowi (Hemsworthlt i in. 1993). Wraz z in-tensyfikacją chowu nastąpiło osłabienie relacji między hodowcą a zwierzęciem. Uprzemysłowienie hodowli odbywało się za przyzwoleniem konsumentów, kupu-jących mięso i inne produkty zwierzęce bez sprawdzania, jakie jest ich pochodze-nie (Waiblinger i in. 2006). Jednak na rynku pojawiły się jaja, na których nadru-kowywany jest kod, który pozwala określić, od jakich kur pochodzą, np. numer 0 oznacza, że od kur z chowu ekologicznego, 1 – z wolnego wybiegu, 2 – z chowu ściółkowego, 3 – od kur z klatek (Kowaliszyn i in. 2012). Traktowanie z empatią zwierząt przeznaczonych na pokarm wiąże się z niepokojem moralnym. Bez względu

8

na to, jak „humanitarny” będzie ubój, samo zabijanie u osób emocjonalnych będzie wywoływać wyrzuty sumienia. Traktowanie zwierząt jest uzależnione od wrażliwości, która w Polsce nie jest duża (Lipińska 2011). To człowiek faworyzuje jedne zwierzęta, a inne poniża lub jest wobec ich losu obojętny. Mimo że świnia ma inteligencję po-równywalną z psami i kotami, to jednak nie jest tak samo traktowana. To samo doty-czy innych zwierząt. Ludzie inne relacje nawiązują ze zwierzętami do towarzystwa, a inne z gospodarskimi (Białocerkiewicz 2005).

Dzięki rozwinięciu koncepcji humanitaryzmu możliwe się stało ustanowienie praw zwierząt (Sencerz 1980). Elementami, które pozwalają zbliżyć do siebie zwierzęta i człowieka, są umiejętności porozumiewania się i odczuwania, przemawiają one także za tym, że wobec przyrody człowiek ma nie tylko prawa, ale i obowiązki, z których musi się wywiązać (Clark 1980). Wraz ze wzrostem świadomości odpowiedzialności człowieka za los zwierząt pojawiła się tendencja nietraktowania ich jak „rzeczy” i przyznawania im statusu podmiotu prawnego (Feinberg 1980).

W 1979 roku w Wielkiej Brytanii Rada Dobrostanu Zwierząt Gospodarskich (FAWC – Farm Animals Welfare Council) przedstawiła najważniejsze zasady, jakie powinny być spełnione, aby zwierzęta mogły być trzymane przez człowieka. Po-winny być one wolne od: pragnienia i głodu, chorób, bólu, urazów, niewygody, stre-su, strachu oraz przebywać w swoim habitacie.

Pierwszym dokumentem, który dał początek wprowadzania prawnych uregulowań w dziedzinie ochrony zwierząt, jest Światowa Deklaracja Praw Zwierząt uchwalona 21 września 1977 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Or-ganization), która choć nie posiada mocy wiążącej prawnie, ma dużą moc sprawczą. Jej treść przedstawia moralne obowiązki ludzi wobec zwierząt. Zaraz na początku do-kumentu podkreśla się, że każde zwierzę rodzi się równe wobec życia, z tymi samymi prawami do egzystencji. Poza tym wymienione są ich prawa do: poszanowania, ochrony, opieki przez człowieka, życia w należytych dla nich warunkach, szacunku. Do obowiązków człowieka należy m.in. karmienie, przewożenie, trzymanie, zabijanie zwierząt bez bólu i niepokoju. Zabrania się wyrażania wszelkiego rodzaju okrucień-stwa wobec zwierząt (Światowa Deklaracja Praw Zwierząt 1977). W przypadku usta-wodawstwa polskiego sytuacja zmieniła się pod wpływem tejże deklaracji i w 1997 roku uchwalono Ustawę o ochronie zwierząt (Dz.U. z 1997, nr 111, poz. 724). W tej ustawie zaznacza się, że zwierzę to nie rzecz i należy mu się ochrona, opieka, a przede wszystkim poszanowanie (Rejman 2006). W Polsce obowiązuje wiele prawnych do-kumentów zwracających uwagę na temat ochrony zwierząt, i to zarówno na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Są to m.in.:

– Europejska Konwencja o ochronie zwierząt hodowlanych i gospodarskich (Dz.U. z 2008, nr 104, poz. 665) (przyjęta 10 marca 1976 r. w Strasburgu) (Bartkowiak 2012),

– Konwencja międzynarodowa o zwalczaniu zaraźliwych chorób zwierzęcych (Dz.U. z 1939, nr 26, poz. 172) (przyjęta 20 lutego 1935 r. w Genewie),

– Europejska Konwencja o ochronie zwierząt przeznaczonych do uboju (Dz.U. z 2008, nr 126, poz. 810) (przyjęta 10 maja 1979 r. w Strasburgu).

Dzięki tym wszystkim regulacjom zaczęto także inaczej spoglądać na los zwierząt. Polski rząd postanowił zmodyfikować nieco przepisy Unii Europejskiej, które dopusz-

9

czają rytualny ubój zwierząt, przez wprowadzenie zakazu stosowania w rytualnym uboju różnych czynności przyczyniających się do cierpienia zwierząt. Z dniem 1 stycznia 2013 roku wprowadzono zmiany w ustawie z 1997 roku i zgodnie z tą zmianą ma miejsce prawny zakaz zabijania zwierząt bez ogłuszania (Dz.U. z 2013, poz. 856).

W Polsce organizacją, która zajmuje się kwestią praw zwierząt, jest Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami – założone w 1864 roku jako druga na świecie organizacja funkcjonująca w sposób zorganizowany i ciągły. Do jej zadań należą m.in.:

– wszelkie czynności uświadamiające społeczeństwo na temat odpowiedniego traktowania zwierząt,

– wszelkie czynności związane z ochroną środowiska, – przeprowadzanie interwencji, jeżeli nie jest przestrzegane prawo wobec zwie-

rząt itd. (Sokołowski 1984). Wśród Polaków od lat niezmiennie przeważa pogląd, że zwierzęta odczuwają ból

tak samo jak człowiek i że w trakcie uboju zwierząt rzeźnych powinno się minimali-zować ich cierpienie. Większość badanych nie sprzeciwia się testowaniu na zwierzę-tach lekarstw dla ludzi, a także trzymaniu zwierząt w ogrodach zoologicznych, jednak już tylko mniejszość uważa za słuszne testowanie na nich kosmetyków i środków czy-stości oraz tresowanie czy pokazywanie ich w cyrkach. Warto zaznaczyć, że te opinie nie zmieniły się znacząco w ciągu ostatnich siedmiu lat (CBOS 2013).

Problematyka postaw ludzi wobec zwierząt jest ciągle poruszana przez różne środowiska. Biorąc pod uwagę aktualność tego tematu, postanowiliśmy przeanali-zować poglądy osób w różnym wieku, odmiennej płci, o rozmaitym stopniu wy-kształcenia i mieszkających w różnych miejscach, dotyczące etyczno-moralnych zagadnień sto-sunku ludzi do zwierząt. Uzyskane dane porównano z wynikami raportów Centrum Badań Opinii Społecznej (CBOS 2006, 2013).

MATERIAŁ ŹRÓDŁOWY I METODY BADA Ń Badania zostały przeprowadzone w latach 2011-2013 wśród mieszkańców Słup-

ska, Bytowa oraz gmin Potęgowo i Czarna Dąbrówka (województwo pomorskie), na-leżących do następujących przedziałów wiekowych: 18-24 lat (160 respondentów), 25-34 lat (81 respondentów), 35-44 lat (80 respondentów), 45 lat i więcej (104 re-s p o n d e n t ó w ) .

W ankiecie zadano respondentom następujące pytania: 1. Jak Pan(i) myśli, jak zwierzęta odczuwają ból? 2. Czy Pana(i) zdaniem można zabijać zwierzęta, czy też nie, w konkretnych przypadkach? 3. Jak ważne Pana(i) zdaniem jest to, by uśmier-cać zwierzęta przeznaczone na rzeź w taki sposób, aby jak najmniej cierpiały? 4. Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne trzymanie zwierząt w ogrodach zoolo-gicznych? 5. Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne testowanie na zwie-rzętach lekarstw przeznaczonych dla ludzi? 6. Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne tresowanie i pokazywanie zwierząt w cyrkach? 7. Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne testowanie na zwierzętach kosmetyków, środków czy-stości przeznaczonych dla ludzi? 8. Co przede wszystkim bierze Pan(i) pod uwagę,

10

kiedy kupuje Pan(i) kosmetyki i środki czystości? 9. Na co przede wszystkim zwraca Pan(i) uwagę, kiedy kupuje Pan(i) jajka? 10. Proszę sobie wyobrazić, że ma Pan(i) do wyboru cztery rodzaje jajek. Które z nich by Pan(i) kupił(a)? 11. Czy Pana(i) zdaniem powinno się kontrolować, czy też nie, w jakich warunkach są uśmiercane zwierzęta rzeźne? 12. Czy Pana(i) zdaniem powinno się kontrolować, czy też nie, w jakich warunkach trzymane są i transportowane zwierzęta hodowane dla ich mleka, skór lub mięsa? 13. Czy, Pana(i) zdaniem, powinno się kontrolować, czy też nie, w jakich warunkach trzymane są zwierzęta należące do cyrków lub ogrodów zoologicznych? 14. Czy Pana(i) zdaniem powinno się kontrolować, czy też nie, w jakich warunkach odbywa-ją się badania laboratoryjne na zwierzętach? 15. Czy kontrole powinny przeprowa-dzać odpowiednie jednostki administracji państwowej, czy raczej organizacje spo-łeczne i stowarzyszenia?

Wyniki opracowano przy użyciu dwóch programów Microsoft Excel 2013 i STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). W każdej ankiecie obliczono do wszystkich pytań udział procentowy danej grupy w stosunku do ogółu odpowiedzi na dane pyta-nie. Wyniki ankiety zostały przeanalizowane z uwzględnieniem wieku, płci, wykształ-cenia i miejsca zamieszkania. Do wykonania wykresów posłużono się programem Microsoft Excel 2013. Różnice pomiędzy licznością oczekiwaną a obserwowaną w opinii re-spondentów oceniono za pomocą testu zgodności chi-kwadrat (χ2). Siłę związku po-między badanymi cechami przeanalizowano za pomocą współczynnika kontyngencji V Cramera (Zar 1999).

WYNIKI BADA Ń I ICH OMÓWIENIE W omawianej ankiecie badano, jakie są postawy respondentów odnośnie do zwie-

rząt, pytano m.in. o to, jak według nich zwierzęta odczuwają ból, czy powinno się je zabijać w przypadkach przytoczonych w ankiecie, czy uważają, że testowanie kosme-tyków, środków czystości, leków na zwierzętach jest słuszne, co respondenci sądzą o trzymaniu zwierząt w cyrkach, ogrodach zoologicznych, czy powinny być kontrole sprawdzające, m.in. warunki trzymania zwierząt w różnych miejscach, oraz kto powi-nien je przeprowadzać.

Po pierwsze, ankietowanych poproszono o wyrażenie zdania na temat tego, w jaki sposób zwierzęta odczuwają ból (ryc. 1).

11

Ryc. 1. Procentowy udział opinii respondentów na temat odczuwania bólu przez zwierzęta Fig. 1. Percentage of respondents’ opinions about the pain sensation of animals

Zgodnie z uzyskanymi wynikami wśród 56% badanych panowało przekonanie, że zwierzęta odczuwają ból tak samo jak człowiek. Jedna czwarta respondentów (25% opinii) podzieliła zwierzęta, ponieważ stwierdziła, że jedne czują ból tak jak człowiek, a inne mniej. Tylko 8% oznajmiło, że ból odczuwany przez zwierzęta jest na mniej-szym poziomie niż u ludzi. Pewna grupa (11%) badanych nie potrafiła wyrazić swoje-go zdania na ten temat.

Badania CBOS z 2013 roku pokazały, że znaczna większość Polaków (79% uzy-skanych odpowiedzi) była zdania, że zwierzęta i człowiek odczuwają ból na takim samym poziomie. Odsetek ten jest znacznie wyższy niż uzyskany w naszym sondażu. W badaniu ogólnopolskim 9% badanych stwierdziło, że niektóre zwierzęta mogą czuć ból tak jak ludzie, a niektóre mniej. Tylko 5% Polaków było przekonanych, że zwie-rzęta odczuwają ból na znacznie niższym poziomie niż ludzie, a 7% nie miało zdania na ten temat (CBOS 2013).

O tym, że zwierzęta czują ból w takim samym stopniu jak ludzie, przekonane były w większości kobiety (62% opinii respondentów) (ryc. 2A), osoby poniżej 34. roku życia (średni odsetek wynosił 65,5% opinii respondentów) (ryc. 2C), studenci (58% opinii respondentów) (ryc. 2D), osoby z wykształceniem średnim (57% odpowiedzi) i wyższym (59% opinii) (ryc. 2D) oraz mieszkający w mieście (60% opinii responden-tów) (ryc. 2E). Odmienne zdanie miały osoby, które oświadczyły, że zwierzęta w mniejszym stopniu czują ból niż ludzie. Do tej grupy należeli mężczyźni (14% odpo-wiedzi) (ryc. 2B), osoby powyżej 35. roku życia (średni odsetek wynosił 17% opinii respondentów) (ryc. 2C), z wykształceniem podstawowym (25%) i zawodowym (ta-kiej odpowiedzi udzieliło 22% badanych należących do tej grupy) (ryc. 2D) oraz mieszkający na wsi (14% opinii respondentów) (ryc. 2E).

Analiza wyników naszych badań wykazała zależności pomiędzy opinią respon-dentów i ich płcią (χ²=14,986; p=0,005; r=0,143; p=0,005), wiekiem (χ²=56,645; p=0,000; r=0,24; p=0,000), wykształceniem (χ²=36,155; p=0,003) i miejscem za-mieszkania (χ²=14,748; p=0,005; r=0,116; p=0,024). Po obliczeniu współczynników V Cramera okazało się, że siły tych zależności są bardzo małe, a więc płeć

12

(V=0,199), wiek (V=0,224), wykształcenie (V=0,155) i miejsce zamieszkania (V=0,198) w bardzo niewielkim stopniu wpływają na zdanie ankietowanych odno-śnie do odczuwania bólu przez zwierzęta.

W przypadku pytania o cel zabijania zwierząt (tab. 1) prawie jednogłośnie (99%) respondenci oświadczyli, że nie można uśmiercać zwierząt bez ograniczeń. Nie-znacznie mniejszy odsetek (93% opinii respondentów) wyraził taką opinię w przy-padku zabijania zwierząt, z których ludzie nie czerpią pożytku.

Nie było jednoznacznej opinii na temat zabijania zwierząt, jeżeli są one szkodli-we – za uśmiercaniem takich osobników opowiedziała się niecała połowa badanych (47% opinii respondentów), a reszta stwierdziła, że podobna sytuacja nie powinna mieć miejsca. Sytuacja uległa zmianie w przypadku pytania o zabijanie zwierząt z myślą o pozyskaniu mięsa czy skóry – w takim wypadku 68% ankietowanych oznajmiło, że można zwierzęta poddawać ubojowi. Odsetek badanych przyzwalają-cych na zabijanie zwierząt wzrastał w przypadku, kiedy chodziło o osobniki groźne czy niebezpieczne dla ludzi (76% opinii respondentów), albo te, które są chore, cier-piące i w żaden inny sposób nie można im pomóc (91%).

13

14

Ryc. 2. Ujęcie procentowe odpowiedzi respondentów na temat odczuwania bólu przez zwie-rzęta w zależności od płci (kobiety – A, mężczyźni – B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 2. Percentage of respondents’ opinions about the pain sensation of animals depending on the gender (women – A, men – B), age (C), education (D) and place of residence (E)

Warto zauważyć, że w badaniu przeprowadzonym przez CBOS w 2006 roku więk-szość Polaków również była zdania, że nie powinno się zabijać zwierząt bez ograni-czeń (91%), jak również w wypadku, gdy nie płyną z tego korzyści dla człowieka (82%). W innych przypadkach większość Polaków przyzwalała na uśmiercanie zwierząt, zde-cydowanie zgadzając się na zabijanie osobników bardzo chorych, cierpiących (88%), groźnych i niebezpiecznych dla ludzi (72%) oraz tych, które stanowią źródło nie tylko mięsa czy skóry, ale dostarczają także innych korzyści gospodarczych (67% odpowie-dzi) (CBOS 2006).

15

Tabela 1 Procentowe zestawienie opinii respondentów na temat powinności zabijania zwierząt w za-leżności od sytuacji

Table 1 A percentage representation of the respondents’ opinion about the killing of animals depend-ing on the situations

Odpowiedzi (%) Czy Pana(i) zdaniem można zabijać, czy też nie:

TAK NIE

– zwierzęta bardzo chore, które się męczą i nie można im pomóc

91 9

– zwierzęta groźne, które mogą być niebez-pieczne dla człowieka

76 24

– zwierzęta dla pozyskania ich mięsa lub skór albo innych potrzeb gospodarczych

68 32

– zwierzęta szkodliwe 47 53

– zwierzęta, z których nie ma pożytku 7 93

– wszystkie zwierzęta, bez specjalnych ograniczeń

1 99

Źródło: opracowanie własne

Odpowiedzi na postawione pytania różniły się ze względu na płeć respondentów. Na pytanie o dopuszczalność zabijania wszystkich zwierząt bez specjalnych ograni-czeń negatywnej odpowiedzi udzieliły wszystkie kobiety, podczas gdy wśród męż-czyzn odsetek ten wynosił 97% (tab. 2). Przeciwko zabijaniu zwierząt, z których lu-dzie nie czerpią pożytku, były w większym stopniu kobiety (97% opinii respondentów), w wypadku mężczyzn odsetek ten wynosi 87%. Większy był także odsetek mężczyzn w przypadku przyzwolenia na zabijanie zwierząt, które są groźne (79%, u kobiet wynosił on 74%), oraz w celu pozyskania z nich mięsa czy skóry (77% mężczyzn oraz 63% kobiet). Odnośnie do uśmiercania zwierząt szkodliwych opinie kobiet i mężczyzn były identyczne – niezależnie od płci 53% respondentów oznajmi-ło, że powinno się uśmiercać takie zwierzęta.

Przyzwolenie na zabijanie zwierząt było uzależnione również od wieku responden-tów (tab. 2). W wypadku osobników bardzo chorych i groźnych najbardziej skłonne do wyrażenia zgody na ich zabijanie były osoby w wieku między 25. a 34. rokiem ży-cia (odpowiednio 96% i 85% opinii respondentów), a na zabijanie zwierząt dla pozy-skania mięsa oraz szkodliwych najczęściej zgadzały się osoby powyżej 45. roku życia (odpowiednio 72% i 62%). Przeciwnikami uśmiercania zwierząt, z których ludzie nie czerpią pożytku, były osoby poniżej 34. roku życia (96,5% odpowiedzi). Nie zaobser-wowano wyraźnej różnicy w opiniach na temat dopuszczania zabijania zwierząt bez żadnych ograniczeń – respondenci prawie jednogłośnie stwierdzili, że taka sytuacja nie powinna mieć miejsca.

W zależności od wykształcenia (tab. 2) opinie przedstawiały się następująco: za uśmiercaniem zwierząt cierpiących były głównie osoby z wykształceniem wyższym (93% opinii respondentów), zawodowym (92%) i studenci (93%); zwierząt groź-nych, dla pozyskania mięsa oraz szkodliwych – osoby z wykształceniem zawodo-wym (odpowiednio 88%, 81% i 71% opinii respondentów). Przeciwko zabijaniu

16

z w i e r z ą t , z których nie ma pożytku, były głównie osoby z wykształceniem wyższym (98%).

Tabela 2 Procentowy rozkład udziału opinii ankietowanych na temat uśmiercania zwierząt w wymie-nionych sytuacjach z uwzględnieniem cech socjodemograficznych respondentów

Table 2 A percentage representation of the respondents’ opinion about the killing of animals in the above-mentioned situations, including the sociodemographic characteristics of the respon-dents

Płeć

Wie

k

Wyk

szta

łcen

ie

Mie

jsce

za

mie

szka

nia

Czy Pana(i) zdaniem można zabijać, czy też nie:

Od

po

wie

dzi

Ko

bie

ty

Męż

czyź

ni

18

-24

25

-34

35

-44

>4

5

po

dst

awo

we

zaw

od

ow

e

śred

nie

stu

den

ci

wyż

sze

mia

sto

wieś

tak 92 90 90 96 92 86 75 92 89 93 93 93 88 – zwierzęta bardzo chore, które się mę-czą i nie można im pomóc

nie 8 10 10 4 8 14 25 8 11 7 7 7 12

tak 74 79 67 85 78 80 90 88 82 59 76 75 77 – zwierzęta groźne, które mogą być nie-bezpieczne dla człowieka

nie 26 21 33 15 22 20 10 12 18 41 24 25 23

tak 63 77 65 69 68 72 60 81 74 64 64 63 74 – zwierzęta dla pozy-skania ich mięsa lub skór albo innych po-trzeb gospodarczych

nie 37 23 35 31 32 28 40 19 26 36 36 37 26

tak 47 47 42 43 47 62 80 71 38 59 32 35 63 – zwierzęta szkodliwe nie 53 53 58 57 53 38 20 29 62 41 68 65 37

tak 3 13 4 3 13 11 15 19 8 6 2 7 7 – zwierzęta, z których nie ma pożytku nie 97 87 96 97 87 89 85 81 92 94 98 93 93

tak 0 3 1 1 0 2 5 2 2 0 0 1 1 – wszystkie zwierzęta, bez specjalnych ograniczeń nie 100 97 99 99 100 98 95 98 98 100 100 99 99

Źródło: opracowanie własne

W tabeli 2 przedstawiono również wpływ miejsca zamieszkania na udzielane od-powiedzi: za uśmiercaniem zwierząt cierpiących były osoby mieszkające w mieście (93% opinii respondentów), a zabijaniem zwierząt groźnych, dla pozyskania mięsa i szkodliwych wypowiedziały się natomiast przede wszystkim osoby mieszkające na wsi (odpowiednio 77%, 74% i 63% odpowiedzi). Zarówno respondenci mieszkający w mieście, jak i na wsi byli zgodni co do tego, że nie należy zabijać zwierząt, z któ-rych nie ma pożytku, jak również bez specjalnych ograniczeń.

Różnice między licznością oczekiwaną i obserwowaną są istotne statystycznie w przypadku opinii na temat zabijania zwierząt: groźnych, w zależności od wieku re-

17

spondentów (χ²=11,047; p=0,011; V=0,171; r=-0,125; p=0,016) oraz ich wykształce-nia (χ²=21,392; p=0,00027, V=0,238; r=-0,216; p=0,00002); zabijanych w celu pozy-skania ich mięsa czy skóry, w zależności od płci respondentów (χ²=7,1195; p=0,008; C=0,136; r=–0,137; p=0,008) oraz miejsca zamieszkania (χ²=5,429; p=0,0198; C=0,119; r=–0,120; p=0,0198); szkodliwych, w zależności od wieku (χ²=9,302; p=0,026; V=0,157; r=0,137; p=0,008), wykształcenia (χ²=39,966; p=0,000; V=0,326) i miejsca zamieszkania respondentów (χ²=28,409; p=0,000; C=0,265; r=–0,275; p=0,000); zwierząt, z których nie ma pożytku, w zależności od płci (χ²=13,059; p=0,0003; C=0,183; r=-0,186; p=0,0003), wieku (χ²=10,935; p=0,012; V=0,170; r=0,141; p=0,006) i wykształcenia respondentów (χ²=18,653; p=0,0009; V=0,222; r=–0,108; p=0,036) oraz uśmiercania zwierząt bez ograniczeń, w zależności od płci uczestników badania (χ²=7,082; p=0,008; C=0,136; r=–0,137; p=0,008).

W wyniku analizy współczynników potrzebnych do określenia siły zależności między wymienionymi zmiennymi okazało się, że są one bardzo małe, a tylko w przypadku zależności między wykształceniem a opinią respondenta na temat zabija-nia zwierząt, z których nie ma pożytku, jest to siła umiarkowana.

Badanie dotyczyło również postaw respondentów wobec zabijania zwierząt w konkretnie określonych sytuacjach (tabela 3). Na podstawie wyników ankiety moż-na stwierdzić, że nie zaobserwowano wyraźnej różnicy w opiniach odnośnie do zabi-jania zwierząt dzikich, które się rozmnożyły za bardzo i mogą być zagrożeniem dla innych zwierząt i roślin, oraz osobników przenoszących choroby niebezpieczne dla ludzi (nawet wówczas, gdy nie stwierdzono, że są one zarażone). W pierwszym przy-padku za zabijaniem takich zwierząt było 55% badanych, w drugim przypadku odse-tek ten był niższy i wyniósł 41%. Zdecydowana większość (93%) ankietowanych stwierdziła, że nie należy uśmiercać zwierząt bezdomnych.

Badania przeprowadzone przez CBOS w 2006 roku wykazały, że odsetek Polaków w pierwszym wymienionym przypadku był zbliżony do wyników naszych badań i wyniósł 56%, a w wypadku zabijania zwierząt, które mogą przenosić choroby groźne dla człowieka, był on wyższy niż uzyskany przez nas (53%); 73% uczestników bada-nia ogólnopolskiego sprzeciwiało się zabijaniu zwierząt bezpańskich (CBOS 2006).

Tabela 3

Opinia respondentów na temat możliwości zabijania zwierząt w konkretnych przypadkach

Table 3 The opinion of respondents on the possibility of killing animals in specific cases

Odpowiedzi (%) Czy Pana(i) zdaniem można zabijać, czy też nie:

Tak Nie – zwierzęta dzikie, które za bardzo się rozmnożyły i zagrażają

innym gatunkom zwierząt lub roślin 55 45

– zwierzęta, które mogą przenosić choroby groźne dla człowieka (np. ptasią grypę), nawet jeśli nie udowodniono, że są zarażone

41 59

– zwierzęta bezpańskie, których nikt nie chce 7 93

Źródło: opracowanie własne

Analiza wyników z punktu widzenia płci respondentów (tab. 4) dowodzi, że nie było wyraźnej różnicy w opiniach mężczyzn i kobiet, których nieznacznie więcej niż

18

połowa (około 55% odpowiedzi) deklaruje zgodę na zabijanie zwierząt dzikich, by zabezpieczyć przed nimi inne zwierzęta i rośliny. Różnice występują w przypadku zezwolenia na zabijanie zwierząt przenoszących choroby groźne dla człowieka, i ta-ką sytuację popiera więcej mężczyzn (46%) niż kobiet (38%). Głównymi zwolenni-kami zabijania zwierząt dzikich i przenoszących choroby są osoby powyżej 45. roku życia (odpowiednio 63% i 58% opinii respondentów), a przeciwnikami – osoby w wieku między 25. a 34. rokiem życia (odpowiednio dla odpowiedzi typu „nie” – 60% i 63%) (tab. 4).

Tabela 4

Postawy respondentów wobec zabijania zwierząt w danych sytuacjach z uwzględnieniem cech socjodemograficznych ankietowanych

Table 4 The opinion on the possibility of killing animals in specific cases including the sociodemo-graphic characteristics of the respondents

Płeć

Wie

k

Wyk

szta

łcen

ie

Mie

jsce

za

mie

szka

nia

Czy Pana(i) zdaniem można zabijać, czy też nie:

Od

po

wie

dzi

kobi

ety

męż

czyź

ni

18

-24

25

-34

35

-44

>4

5

po

dst

awo

we

zaw

od

ow

e

śred

nie

stu

den

ci

wyż

sze

mia

sto

wieś

tak 55 54 58 40 54 63 70 69 38 82 41 44 68 – zwierzęta dzikie, które za bardzo się rozmnożyły i zagrażają innym gatunkom zwierząt lub roślin nie 45 46 42 60 46 37 30 31 62 18 59 56 32

tak 38 46 29 37 47 58 65 73 41 32 31 27 58 – zwierzęta, które mogą przenosić choroby groźne dla człowieka (np. ptasią grypę), nawet jeśli nie udowodniono, że są zarażone

nie 62 54 71 63 53 42 35 27 59 68 69 73 42

tak 7 7 9 5 4 9 25 10 2 12 3 6 8 – zwierzęta bezpańskie, których nikt nie chce nie 93 93 91 95 96 91 75 90 98 88 97 94 92

Źródło: opracowanie własne

Zestawienie wyników z wykształceniem respondentów (tab. 4) pokazuje, że za uśmiercaniem zwierząt dzikich opowiedzieli się studenci (82% opinii respondentów), natomiast osobników przenoszących choroby niebezpieczne dla człowieka – osoby z wykształceniem zawodowym (73% opinii respondentów); przeciwnikami w pierw-szym przypadku były głównie osoby z wykształceniem wyższym (59%), a w drugim – studenci (68%) i ponownie osoby z wykształceniem wyższym (69% badanych).

Istotne statystycznie różnice między licznością oczekiwaną a obserwowaną miały miejsce w przypadku opinii na temat zabijania: zwierząt dzikich, w zależności od wie-ku (χ²=9,582; p=0,022; V=0,159), wykształcenia (χ²=51,73; p=0,000; V=0,370;

19

r=0,189; p=0,0002) i miejsca zamieszkania osób biorących udział w badaniu (χ²=20,526; p=0,00001; C=0,227; r=–0,233; p=0,000); zwierząt przenoszących nie-bezpieczne choroby dla ludzi, w zależności od wieku (χ²=19,903; p=0,0002; V=0,2298; r=–0,228; p=0,00001), wykształcenia (χ²=33,752; p=0,000; V=0,299; r=–0,169; p=0,001) oraz miejsca zamieszkania respondentów (χ²=36,983; p=0,000; C=0,299; r=–0,313; p=0,000); zwierząt bezpańskich, w zależności od wykształcenia badanych osób (χ²=20,743; p=0,0004; V=0,235). W wyniku analizy wartości współczynników okre-ślających siły zależności, okazało się, że rozpatrywany wyżej wpływ był bardzo mały, a jedynie w przypadku wykształcenia na temat zabijania zwierząt dzikich siła tej za-leżności okazała się umiarkowana.

Na pytanie o stworzenie takich warunków uboju, by zwierzęta jak najmniej cier-piały, 60% respondentów oświadczyło, że jest to bardzo ważne, 23% stwierdziło, że jest to dość ważne, 8%, że raczej mało ważne, a dla 1% było w ogóle nieważne (ryc. 3). Pewna grupa badanych (8% opinii respondentów) nie miała zdania na ten temat.

Nasze wyniki są porównywalne z uzyskanymi przez CBOS z 2013 roku, ponieważ tak samo jak przeważający odsetek naszych respondentów większość Polaków (67%) uważał wtedy za ważne, aby w czasie uboju zwierzęta jak najmniej cierpiały, dla jed-nej czwartej Polaków było to dość ważne, dla 4% mało ważne, a dla 1% w ogóle nie-ważne. Tylko 3% społeczeństwa polskiego nie miało zdania na ten temat (CBOS 2013).

Ryc. 3. Opinie respondentów na temat potrzeby zmniejszenia cierpienia zwierząt w czasie uboju Fig. 3. Respondents’ opinions on the need to reduce the suffering of animals during slaughter

Na potrzebę stworzenia warunków, w których zwierzęta jak najmniej cierpiałyby w czasie uboju, uwagę zwracały przede wszystkim kobiety (67% wyrażonych opinii) (ryc. 4A), osoby w wieku poniżej 24. roku życia (80%) (ryc. 4C), studenci (88%) (ryc. 4D) oraz osoby mieszkające w mieście (67%) (ryc. 4E). Największy odsetek, dla których ten aspekt nie był ważny, był wśród mieszkańców wsi (12% odpowiedzi) (ryc. 4E), osób z wykształceniem zawodowym (18%) (ryc. 4D) i powyżej 45. roku ży-cia (11% opinii respondentów) (ryc. 4C). Na daną postawę wpływały płeć (χ²=17,053; p=0,002; r=0,179; p=0,0005), wiek (χ²=41,35; p=0,00004; r=0,302; p=0,000), wy-

20

kształcenie (χ²=55,826; p=0,000; r=0,287; p=0,000) i miejsce zamieszkania respon-dentów (χ²=15,197; p=0,004; r=0,172; p=0,0008). Głębsza analiza statystyczna udo-wadnia, że te siły zależności są bardzo małe, a więc płeć (V=0,213), wiek (V=0,191), wykształcenie (V=0,192) i miejsce zamieszkania (V=0,201) w bardzo niewielkim stopniu wpływają na zdanie respondentów na temat uśmiercania zwierząt przeznaczo-n y c h n a r z e ź .

21

22

Ryc. 4. Ujęcie procentowe odpowiedzi respondentów na temat konieczności zmniejszenia cierpienia zwierząt podczas uboju: ze względu na płeć (kobiety – A, mężczyźni – B), wiek (C), wykształcenie (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 4. Respondents’ opinions on the need to reduce the suffering of animals during slaughter including gender (women – A, men – B), age (C), education (D) and place of residence (E)

W ocenie większości respondentów słuszne jest trzymanie zwierząt w ogrodach zoologicznych (63% odpowiedzi) i testowanie na zwierzętach farmaceutyków, które są przeznaczone dla człowieka (60%) (tab. 5). W przypadku zwierząt trzymanych w cyrkach i ich tresowania oraz wykonywania testów na zwierzętach środków czystości i kosmetyków dla ludzi znaczna większość badanych oznajmiła, że jest to niesłuszne (odpowiednio 83% i 84%).

W całym społeczeństwie polskim sytuacja przedstawiała się następująco: odpo-wiednio 68% i 58% ankietowanych uważało za słuszne to, że zwierzęta żyją w ogro-dach zoologicznych oraz że testuje się na nich medykamenty przeznaczone dla ludzi. Znacznie mniej Polaków (58% i 57%) niż w przypadku uczestników naszej ankiety (odpowiednio – 83% i 84%) oświadczyło, że niesłuszne jest trzymanie zwierząt w cyrkach, ich tresowanie oraz wykonywanie na nich testów kosmetyków i innych spe-cyfików chemicznych (CBOS 2006).

23

Tabela 5 Opinia respondentów na temat wykorzystywania zwierząt w różnych celach

Table 5 Opinion of respondents on the use of animals for various purposes

Odpowiedzi (%) Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne:

Słuszne Niesłuszne

– trzymanie zwierząt w ogrodach zoologicznych 63 37

– testowanie na zwierzętach lekarstw przeznaczonych dla ludzi 60 40

– tresowanie i pokazywanie zwierząt w cyrkach 17 83

– testowanie na zwierzętach kosmetyków, środków czystości przeznaczonych dla ludzi

16 84

Źródło: opracowanie własne

Analiza wyników w odniesieniu do płci respondentów (tab. 6) wykazała, że wśród przeciwników pokazywania i tresowania zwierząt w cyrkach oraz testowania specyfików chemicznych na zwierzętach, w tym kosmetyków dla ludzi, przeważały kobiety (86% i 91% opinii respondentów), wśród mężczyzn odsetek ten wynosił od-powiednio 77% i 72%.

Tabela 6 Opinia na temat wykorzystywania zwierząt w różnych celach z uwzględnieniem cech socjo-demograficznych respondentów

Table 6 Opinion of respondents on the use of animals for various purposes including the sociodemo-graphic characteristics of the respondents

Płeć

Wie

k

Wyk

szta

łcen

ie

Mie

jsce

za

mie

szka

nia

Jak Pan(i) sądzi, czy jest słuszne, czy niesłuszne:

Od

po

wie

dzi

kobi

ety

męż

czyź

ni

18

-24

25

-34

35

-44

>4

5

po

dst

awo

we

zaw

od

ow

e

śred

nie

stu

den

ci

wyż

sze

mia

sto

wieś

słuszne 64 61 65 59 47 77 75 63 59 63 63 61 64 – trzymanie zwierząt w ogrodach zoologicznych niesłuszne 36 39 35 41 53 23 25 38 41 38 37 39 36

słuszne 58 62 54 57 68 63 60 67 59 57 59 57 63 – testowanie na zwierzętach le-karstw przeznaczonych dla ludzi niesłuszne 42 38 46 43 32 37 40 33 41 43 41 43 38

słuszne 14 23 15 17 14 23 25 21 26 14 11 10 26 – tresowanie i pokazywanie zwie-rząt w cyrkach niesłuszne 86 77 85 83 86 77 75 79 74 86 89 90 74

słuszne 9 28 11 13 24 19 10 27 22 10 12 11 23 – testowanie na zwierzętach ko-smetyków, środków czystości przeznaczonych dla ludzi

niesłuszne 91 72 89 87 76 81 90 73 78 90 88 89 77

Źródło: opracowanie własne

W przypadku pytań o trzymanie zwierząt w ogrodach zoologicznych i testowanie na nich lekarstw nie odnotowano znaczącej różnicy w uzyskanych odpowiedziach. Za słuszne uznały to głównie osoby młode, w wieku poniżej 24. roku życia (65% i 54% opinii respondentów), studenci (63% i 57%) i osoby mieszkające w miastach (61%

24

i 57%) (tab. 6). Za słusznością przetrzymywania zwierząt w ogrodach zoologicznych i testowania na nich leków były głównie osoby po 45. roku życia (77%), z wykształ-ceniem podstawowym (75%); za pokazywaniem zwierząt w ogrodach zoologicznych opowiedziały się osoby między 35. a 44. rokiem życia (47%), z wykształceniem za-wodowym (63%), w drugim przypadku odsetek ten wyniósł 68%. Zdecydowanie większa liczba mieszkańców miast (90% i 89%) niż wsi (74% i 77%) uznała za nie-słuszne tresowanie i pokazywanie zwierząt w cyrkach oraz testowanie na nich kosme-tyków czy środków czystości przeznaczonych dla ludzi (tab. 6).

Statystycznie istotne różnice między licznością obserwowaną i oczekiwaną ujawni-ły się w odniesieniu do trzymania zwierząt w ogrodach zoologicznych, w zależności od wieku (χ²=16,311; p=0,00098; V=0,208); tresowania zwierząt w cyrkach, w zależ-ności od płci (χ²=5,555; p=0,018; C=0,121; r=0,121; p=0,018), wykształcenia (χ²=11,114; p=0,025; V=0,172; r=–0,143; p=0,006) i miejsca zamieszkania uczestni-ków ankiety (χ²=16,836; p=0,00004; C=0,207; r=–0,211; p=0,00004); odnośnie do wy-konywania testów na zwierzętach specyfików chemicznych – w zależności od płci (χ²=22,3; p=0,000; C=0,237; r=–0,244; p=0,000), wykształcenia (χ²=10,754; p=0,029; V=0,169; r=–0,112; p=0,029) i miejsca zamieszkania (χ²=10,049; p=0,0015; C=0,161; r=–0,163; p=0,0015). Analiza wartości współczynników określających siłę zależności wykazała, że we wszystkich wymienionych przypadkach te siły są bardzo małe.

Znaczna część ankietowanych była przeciwna testowaniu kosmetyków na zwierzę-tach, jednak w odpowiedzi na pytanie o to, na co zwracają uwagę, kupując kosmetyki i inne środki tego typu, tylko 10% respondentów stwierdziło, że sprawdza, czy testo-wano je na zwierzętach (ryc. 5).

Ryc. 5. Udział procentowy odpowiedzi respondentów na temat czynników decydujących o zakupie kosmetyków i środków czystości Fig. 5. The percentage of respondents’ opinion on the factors determining the purchase of cosmetics and cleaning products

Badani najczęściej sprawdzali, czy kosmetyki mają niską cenę (36% opinii respon-dentów) oraz czy reprezentują znaną markę (29%). Poza tym 7% sprawdzało datę ważności, 5% szkodliwość dla środowiska, 2% zadeklarowało decyzję o zakupie pod wpływem reklamy, natomiast 5% badanych nie było w stanie określić głównego po-

25

wodu podejmowania decyzji o nabyciu konkretnego kosmetyku, a 6% nie robiło ta-kich zakupów.

Również w badaniach ogólnopolskich ważnym czynnikiem przy podejmowaniu decyzji o zakupie były niska cena i marka. W pierwszym przypadku odpowiedzi takiej udzieliło 52% Polaków, a w drugim – 43%. Tylko 10% respondentów CBOS stwier-dziło, że patrzy, czy były one testowane na zwierzętach (wyniki tych badań nie sumują się do 100, ponieważ była możliwość wybrania dwóch odpowiedzi) (CBOS 2006).

Na niską cenę kosmetyków w naszym badaniu częściej uwagę zwracały kobiety (41%) (ryc. 6A) niż mężczyźni (27% opinii respondentów) (ryc. 6B). Cenę pod uwagę przy zakupie środków kosmetycznych brały częściej osoby młodsze niż starsze (ryc. 6C) – u osób poniżej 24. roku życia odsetek ten wyniósł 50%, a u osób w wieku powyżej 45. roku życia tylko 17%, wśród studentów 51% (ryc. 6D), a mieszkańców miast – 41% (ryc. 6E). Dla większej liczby mężczyzn (36%) (ryc. 6B) niż kobiet (25%) (ryc. 6A) ważna była marka kosmetyków, tak samo uważała większa niż w in-nych grupach część osób powyżej 45. roku życia (28%) (ryc. 6C), z wykształceniem średnim (31%) i wyższym (39%) (ryc. 6D). Na to, czy kosmetyki były testowane na zwierzętach, zwracały uwagę głównie kobiety (13%) (ryc. 6A), osoby poniżej 24. roku życia (14%) (ryc. 6C), studenci (17%) (ryc. 6D) i mieszkańcy miast (12%) (ryc. 6E).

26

Ryc. 6. Odpowiedzi respondentów na temat preferencji towarzyszących kupowaniu kosmety-ków w zależności od: płci (kobiety – A, mężczyźni – B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Ryc. 6. The percentage of respondents’ opinion on the factors determining the purchase of cosmetics and cleaning products depending on gender (women – A, men – B), age (C), edu-cation (D) and place of residence (E)

Opinie były uzależnione od płci (χ²=55,853; p=0,000; r=0,152; p=0,003), wieku

(χ²=92,866; p=0,000; r=0,240; p=0,000), wykształcenia (χ²=70,569; p=0,00002; r=0,18; p=0,0005) i miejsca zamieszkania (χ²=29,222; p=0,0001; r=0,172; p=0,001). Po obliczeniu współczynnika V Cramera okazało się, że siły tych zależności są bar-

27

dzo małe w przypadku wieku (V=0,287), wykształcenia (V=0,216) i miejsca za-mieszkania (V=0,278); w odpowiedziach ankietowanych na temat ich wyboru pod-czas zakupu kosmetyków czy innych środków chemicznych w korelacji do płci (V=0,385) siła tej zależności była umiarkowana.

Na pytanie o czynniki mające wpływ na zakup jajek 36% respondentów oznajmiło, że sprawdza datę ważności; 23% oświadczyło, że istotna jest wielkość jajek (ryc. 7). Mniej ważne dla respondentów były inne kwestie: cena (9% odpowiedzi), spełnianie norm UE (7%) oraz pochodzenie, czyli czy są od kur z klatek, czy z ferm (10%). Z ko-lei 5% respondentów nie potrafiło ocenić, na co tak naprawdę zwraca uwagę przy za-kupie jajek, a 10% zadeklarowało, że nie dokonuje takich zakupów.

Z badań przeprowadzonych przez CBOS w 2013 roku wynika, że Polacy głównie sprawdzali datę ważności jajek (34% opinii), ich wielkość (22%) oraz – czego nie po-twierdziło nasze badanie – brali pod uwagę to, z jakiej hodowli pochodziło jajko: czy od kury z klatek, czy z wolnego wybiegu (31% odpowiedzi). Warto podkreślić, że w badaniu ankietowym wykonanym przez CBOS rok wcześniej, a więc w roku 2012, takiej odpowiedzi udzieliło tylko 13% respondentów. Na cenę uwagę zwracało wtedy 20% Polaków, na zgodność ze standardami UE – 12%, a 22% oświadczyło, że nie robi takich zakupów (CBOS 2013).

Ryc. 7. Czynniki decydujące o zakupie jajek Fig. 7. Factors determining the purchase of eggs

Data ważności kupowanych jajek najważniejsza była dla kobiet (41% odpowiedzi) (ryc. 8A), osób poniżej 24. roku życia (51%) (ryc. 8C), studentów (58%) (ryc. 8D) oraz mieszkańców miast (45%) (ryc. 8E), a na to, czy nabywane jajka są odpowiedniej wielkości, częściej uwagę zwracali mężczyźni (26% respondentów) (ryc. 8B) niż ko-biety (21%) (ryc. 8A). Największy odsetek badanych, którzy oznajmili, że nie robią takich zakupów, był wśród mężczyzn (20% odpowiedzi) (ryc. 8B), osób w wieku 35-44 lat (23%) (ryc. 8C) oraz z wykształceniem zawodowym (17%) (ryc. 8D). Powyż-sza opinia naszych ankietowanych uzależniona była od płci (χ²=36,012; p=0,00001; r=0,151; p=0,003), wieku (χ²=82,564; p=0,000; r=0,280; p=0,000), wykształcenia (χ²=66,296; p=0,00006; r=0,277; p=0,000) i miejsca zamieszkania (χ²=43,644; p=0,000; r=0,251; p=0,000). Analiza pokazała, że siły tych zależności są bardzo ma-łe w przypadku wieku (V=0,270), wykształcenia (V=0,2097), a umiarkowane wobec płci (V=0,309) i miejsca zamieszkania (V=0,340).

28

29

Ryc. 8. Zestawienie procentowe odpowiedzi respondentów na temat czynników wpływają-cych na decyzję o zakupie jajek ze względu na: płeć (kobiety – A, mężczyźni – B), wiek (C), wykształcenie (D) i miejsce zamieszkania (E) Fig. 8. The percentage of respondents’ opinion on the factors determining the purchase of eggs depending on gender (women – A, men – B), age (C), education (D) and place of resi-dence (E)

Mimo że duży odsetek respondentów podczas zakupu jajek nie zwracał uwagi na to, skąd one pochodzą, to jednak 55% ankietowanych oznajmiło, że jeśli miałoby wybrać jajka ze względu na ich pochodzenie, to kupiłoby te, które pochodzą od kury żyjącej w warunkach zbliżonych do naturalnych (ryc. 9), 18% stwierdziło, że wybra-łoby jaja od tej, która żyje w zamknięciu, ale nie w klatce, 6% kupiłoby jajka od ku-ry hodowanej w klatkach, a 5% badanych zaryzykowałoby, wybierając jajka niewia-domego pochodzenia, podczas gdy 6% nie wiedziało, jakie jajka by wybrało. Podobnie jak w wypadku poprzednich pytań, 10% badanych zadeklarowało niedo-konywanie takich zakupów.

Badania przeprowadzone przez CBOS z 2013 roku wykazały, że 58% Polaków wybrałoby jajka od kur, które są hodowane w warunkach zbliżonych do naturalnych, 7% stwierdziło, że od tych żyjących w zamknięciu, ale nie w klatce, 6% od tych z

30

klatki. Tylko 2% społeczeństwa polskiego kupiłoby jajka niewiadomego pochodzenia, a 4% Polaków nie wyraziło zdania na ten temat (CBOS 2013).

Ryc. 9. Udział procentowy odpowiedzi respondentów na temat wyboru jajek o różnym po-chodzeniu Fig. 9. The percentage of respondents’ opinion on the purchase of eggs from different origins

Na to, czy jajka pochodzą od kur hodowanych w warunkach podobnych do natu-ralnych, uwagę zwracały głównie kobiety (69% odpowiedzi) (ryc. 10A), osoby młode poniżej 24. roku życia (79%) (ryc. 10C), studenci (91%) (ryc. 10D) i osoby mieszka-jące w mieście (68%) (ryc. 10E). Najwięcej osób deklarujących zakup jajek z niewia-domego źródła było wśród mężczyzn (7% odpowiedzi) (ryc. 10B), osób powyżej 45. roku życia (16%) (ryc. 10C), z wykształceniem zawodowym (17%) (ryc. 10D) oraz pochodzących ze wsi (10%) (ryc. 10E). Preferencje w tej kwestii zależały od płci (χ²=70,559; p=0,000; r=0,359; p=0,000), wieku (χ²=111,08; p=0,000; r=0,381; p=0,000), wykształcenia (χ²=102,866; p=0,000; r=0,354; p=0,000) i miejsca zamiesz-kania (χ²=44,704; p=0,000; r=0,277; p=0,000). Okazało się jednak, że siły zależności są umiarkowane w przypadku płci (V=0,433), wieku (V=0,313) i miejsca zamieszka-nia (V=0,344), a bardzo małe odnośnie do wykształcenia (V=0,261).

31

32

33

Ryc. 10. Udział procentowy odpowiedzi respondentów na temat wyboru jajek o różnym po-chodzeniu, w zależności od: płci (kobiety – A, mężczyźni – B), wieku (C), wykształcenia (D) i miejsca zamieszkania (E) Fig. 10. The percentage of respondents’ opinion on the purchase of eggs from different ori-gins depending on gender (women – A, men – B), age (C), education (D) and place of resi-dence (E)

Wyniki badań wskazują jednoznacznie, że zdecydowana większość respondentów

wypowiedziała się za kontrolowaniem okoliczności, w jakich dokonuje się uboju zwierząt rzeźnych (97% odpowiedzi), warunków hodowli i transportu sztuk, z których uzyskuje się mięso, skórę i mleko (96%), tego, jak trzymane są zwierzęta żyjące w c y r k u i ogrodach zoologicznych (89%), oraz hodowanych z myślą o testach laboratoryjnych (88%) (tab. 7). Uzyskane odpowiedzi są porównywalne z wynikami uzyskanymi przez CBOS w 2013 roku, a było to – odpowiednio – 95%, 97%, 97% i 96% (CBOS 2013).

Tabela 7 Procentowe zestawienie postaw respondentów wobec konieczności kontrolowania warunków hodowli, transportu i uboju zwierząt

Table 7 The percentage distribution of the respondents’ opinion towards the obligation to control the conditions of breeding, transporting and slaughtering animals

Odpowiedzi (%) Czy Pana(i) zdaniem powinno się kontrolować, czy też nie:

Tak Nie

– w jakich warunkach uśmiercane są zwierzęta rzeźne 97 3

– w jakich warunkach trzymane są i transportowane zwierzęta hodowane dla ich mleka, skór lub mięsa

96 4

– w jakich warunkach trzymane są zwierzęta należące do cyrków lub ogrodów zoologicznych

89 11

– w jakich warunkach odbywają się badania laboratoryjne na zwierzętach 88 12

Źródło: opracowanie własne

Za kontrolowaniem warunków hodowli zwierząt w różnych sytuacjach były czę-ściej kobiety (jak wynika z tabeli nr 8, odsetek wskazujących na te odpowiedzi wynosi

34

odpowiednio 100%, 100%, 91% i 91%) niż mężczyźni (93%, 91%, 85%, 82%). Za kontrolą warunków hodowli oraz czynności wykonywanych ze zwierzętami były przede wszystkim osoby młode, poniżej 24. roku życia (odpowiednio – 98%, 98%, 99%, 99% odpowiedzi), studenci (odsetek odpowiedzi pozytywnych w tej grupie dla każdego przypadku wyniósł 99%) i osoby mieszkające w mieście (98%, 98%, 99%, 99%).

Tabela 8

Procentowe zestawienie postaw respondentów wobec konieczności kontrolowania warunków hodowli, transportu i uboju zwierząt z uwzględnieniem cech socjodemograficznych responden-tów

Table 8 The percentage distribution of the respondents’ opinion towards the obligation to control the conditions of breeding, transporting and slaughtering animals including the sociodemographic characteristics of the respondents

Płeć

Wie

k

Wyk

szta

łcen

ie

Mie

jsce

za

mie

szka

nia

Czy Pana(i) zdaniem powinno się kontrolować, czy też nie:

Od

po

wie

dzi

kobi

ety

męż

czyź

ni

18

-24

25

-34

35

-44

>4

5

po

dst

awo

we

zaw

od

ow

e

śred

nie

stu

den

ci

wyż

sze

mia

sto

wieś

tak 100 93 98 99 95 98 90 94 99 99 98 98 96 – w jakich warunkach dokonuje się uboju zwierząt rzeźnych

nie 0 7 2 1 5 2 10 6 1 1 2 2 4

tak 100 91 98 99 95 93 90 85 99 99 98 98 94 – w jakich warunkach trzymane są i transportowane zwierzęta hodowane dla ich mleka, skór lub mięsa

nie 0 9 2 1 5 7 10 15 1 1 2 2 6

tak 91 85 99 85 87 77 90 65 88 99 92 99 77 – w jakich warunkach trzymane są zwierzęta należące do cyr-ków lub ogrodów zoologicz-nych

nie 9 15 1 15 13 23 10 35 12 1 8 1 23

tak 91 82 99 85 84 73 90 60 84 99 92 99 73 – w jakich warunkach odbywają się badania laboratoryjne na zwierzętach

nie 9 18 1 15 16 27 10 40 16 1 8 1 27

Źródło: opracowanie własne

Statystycznie istotne różnice między licznością oczekiwaną a obserwowaną wystą-piły w opiniach na temat: kontrolowania warunków trzymania zwierząt rzeźnych w re-lacji do płci (χ²=12,786; p=0,004; C=0,181; r=0,184; p=0,0003); warunków hodowli i transportu zwierząt w odniesieniu d płci (χ²=20,076; p=0,00001; C=0,225; r=0,231;

35

p=0,00001), wykształcenia (χ²=22,165; p=0,0002; V=0,242) i miejsca zamieszkania (χ²=4,248; p=0,039; C=0,106; r=0,106; p=0,039); trzymania zwierząt w cyrku w rela-cji do wieku (χ²=27,123; p=0,00001; V=0,268; r=0,255; p=0,000), wykształcenia (χ²=38,523; p=0,000; V=0,3197; r=0,167; p=0,001) i miejsca zamieszkania (χ²=44,625; p=0,000; C=0,325; r=0,344; p=0,000) oraz warunków wykonywania ba-dań laboratoryjnych w relacji do płci (χ²=6,591; p=0,01; C=0,131; r=0,132; p=0,01), wieku (χ²=35,514; p=0,000; V=0,307; r=0,302; p=0,000), wykształcenia (χ²=46,868; p=0,000; V=0,353; r=0,208; p=0,00001) i miejsca zamieszkania (χ²=56,937; p=0,000; C=0,362; r=0,389; p=0,000). Analiza wartości współczynników określających siłę tych zależności wykazała, że były one bardzo małe, a w przypadku relacji wykształce-nia i miejsca zamieszkania do opinii respondentów na temat kontrolowania warunków, w jakich trzymane są zwierzęta w cyrkach, oraz płci, wykształcenia i miejsca za-mieszkania w relacji do zdania ankietowanych na temat kontroli warunków, hodowli zwierząt laboratoryjnych – umiarkowane. Opinie respondentów na temat tego, kto powinien przeprowadzać kontrole, są podzielone, ponieważ 37% respondentów było zdania, że powinny to robić wspólnie organizacje społeczne i jednostki administracji państwowej, 23% – że wyłącznie odpowiednie jednostki państwowe, 18% – że tylko organizacje społeczne, a 22% nie wyraziło zdania na ten temat (ryc. 11).

Ryc. 11. Udział procentowy odpowiedzi respondentów na temat, kto powinien przeprowa-dzać kontrole warunków trzymania zwierząt Fig. 11. Percentage of respondents’ responses on who should carry out controls on animal housing conditions

Zdania mężczyzn (ryc. 12B) i kobiet (ryc. 12A) okazały się przeciwstawne, po-nieważ 48% kobiet (ryc. 12A) uważało, że to jednostki administracji państwowej po-winny kontrolować warunki trzymania zwierząt, podczas gdy 33% mężczyzn (ryc. 12B) oznajmiło, że powinno to należeć do odpowiednich społecznych organizacji. Za większą rolą organizacji społecznych były również osoby młode, poniżej 24. roku ży-cia (51% opinii respondentów) (ryc. 12D) i studenci (70% opinii respondentów) (ryc. 12E). Opinia ta była uzależniona od płci (χ²=51,763; p=0,000; r=0,155; p=0,003), wieku (χ²=48,619; p=0,000002), wykształcenia (χ²=79,64; p=0,000) i miejsca za-mieszkania (χ²=11,985; p=0,017). Po obliczeniu współczynników V Cramera okazało

36

się, że siły tych zależności były bardzo małe w przypadku wieku (V=0,208), wy-kształcenia (V=0,230) i miejsca zamieszkania (V=0,179) wobec zdania ankietowa-nych na temat podmiotu przeprowadzającego kontrole warunków trzymanych zwie-rząt, a umiarkowany wpływ zanotowano w przypadku znaczenia płci (V=0,372) dla p o s t r z e g a n i a p o w yż s z e g o p r o b l e m u .

37

38

Ryc. 12. Zestawienie procentowe odpowiedzi respondentów na temat podmiotu przeprowadza-jącego kontrole warunków trzymania zwierząt ze względu na: płeć (kobiety – A, mężczyźni – B), wiek (C), wykształcenie (D) i miejsce zamieszkania (E) Fig. 12. Percentage of respondents’ responses on who should carry out controls on animal housing conditions depending on gender (women – A, men – B), age (C), education (D) and place of residence (E)

PODSUMOWANIE Wśród badanych dominowało przekonanie, że wszystkie zwierzęta odczuwają

ból tak samo jak człowiek (79%). Zaledwie co jedenasty ankietowany wyraził po-gląd, że odczuwanie bólu przez zwierzęta jest zróżnicowane, tzn. że jedne odczuwa-ją go tak samo jak człowiek, inne zaś mniej. Również nieliczni respondenci byli zdania, że wszystkie zwierzęta odczuwają ból w mniejszym stopniu niż ludzie (5%). Opinie na ten temat praktycznie się nie zmieniły na przestrzeni kilkunastu lat – wy-niki badań przeprowadzonych w latach 2011-2013 jedynie nieznacznie różniły się od odpowiedzi z lat 1996 i 2006.

39

We wszystkich analizowanych grupach społeczno-demograficznych przeważał po-gląd, że zwierzęta odczuwają ból tak samo jak człowiek. Można jednak zauważyć, że najmłodsi badani (do 34. roku życia), osoby z wyższym wykształceniem, dobrze sytu-owane (o miesięcznych dochodach powyżej 1500 zł per capita) i dobrze oceniające warunki materialne swoich gospodarstw domowych częściej niż inni twierdziły, że niektóre zwierzęta odczuwają ból tak samo jak człowiek, a niektóre mniej. Z kolei rol-nicy częściej niż przedstawiciele innych grup społeczno-zawodowych uważali, że wszystkie zwierzęta odczuwają ból w mniejszym stopniu niż człowiek.

Podobnie jak w poprzednich latach, dwie trzecie ankietowanych (67%) wyrażało przekonanie, że bardzo ważne jest minimalizowanie cierpienia zwierząt podczas ubo-ju, a jedna czwarta (25%), że dość ważne. Jedynie nieliczni respondenci (5%) dekla-rowali pogląd, że minimalizowanie cierpienia zwierząt podczas ich uśmiercania jest nieistotne. Opinie na temat konieczności zmniejszenia cierpienia zwierząt rzeźnych podczas uboju zależały od poglądu na sprawę odczuwania przez nie bólu. Responden-ci uważający, że wszystkie zwierzęta odczuwają ból tak samo jak człowiek, w więk-szym stopniu niż pozostali przywiązywali wagę do zmniejszania ich cierpień podczas uboju. Innym czynnikiem różnicującym opinie na ten temat okazała się płeć – kobiety częściej niż mężczyźni były zdania, że minimalizowanie cierpienia zwierząt przezna-czonych na rzeź jest sprawą bardzo ważną (74% wobec 60% wśród mężczyzn). We wszystkich analizowanych grupach społeczno-demograficznych dominowało przeko-nanie, że bardzo ważne jest, aby uśmiercając zwierzęta rzeźne, zadawać im jak naj-mniej bólu.

Większość ankietowanych (68%) uważała za słuszne trzymanie zwierząt w ogro-dach zoologicznych, jak również testowanie na nich lekarstw przeznaczonych dla lu-dzi (58%). Natomiast za tresowaniem i pokazywaniem zwierząt w cyrkach oraz za te-stowaniem na nich kosmetyków i środków czystości opowiadała się mniejszość (odpowiednio: 33% i 30%). Opinie na temat wykorzystywania zwierząt nie zmieniły się znacząco w ciągu ostatnich lat. Jedyna większa zmiana to wzrost sprzeciwu wobec tresowania i pokazywania zwierząt w cyrkach (z 51% do 58%) (CBOS 2013).

Z analiz zróżnicowań społeczno-demograficznych wynika, że wszystkie oma-wiane sposoby wykorzystywania zwierząt spotykają się z większą dezaprobatą ko-biet niż mężczyzn. Również ludzie młodzi częściej uważają je za niesłuszne. Szcze-gólnie widoczne jest to wśród najmłodszych ankietowanych (poniżej 25. roku życia), którzy zdecydowanie częściej niż pozostali sprzeciwiali się testowaniu na zwierzętach kosmetyków, środków czystości, a także lekarstw. Z kolei badani z wyż-szym wykształceniem oraz mieszkańcy największych miast byli stosunkowo mało przychylni trzymaniu zwierząt w ogrodach zoologicznych i tresowaniu ich w cyrkach. Sprzeciw wobec omawianych form wykorzystywania zwierząt wynika w pewnej mie-rze z przeświadczenia o stopniu odczuwania przez nie bólu. Badani uważający, że zwierzęta odczuwają ból tak samo jak człowiek, częściej niż pozostali nie zgadzali się na testowanie na nich ko-smetyków, środków czystości oraz lekarstw.

Wprawdzie większość ankietowanych była przeciwna testowaniu kosmetyków i środków czystości na zwierzętach, lecz jedynie co dziesiąty (10%) sprawdzał przy zakupie, czy były one na nich testowane. Brane były natomiast pod uwagę głównie ni-ska cena (52%), marka (43%) oraz data ważności (33%). Co piąty ankietowany (20%)

40

przy zakupie kosmetyków i środków czystości sprawdzał, czy nie są szkodliwe dla środowiska. Jedynie nieliczni deklarowali, że kierują się tym, czy widzieli ich reklamę ( 4 % ) .

Nasze wyniki niewiele różnią się od uzyskanych we wcześniej przeprowadzonych badaniach ogólnopolskich. Zmniejszył się jedynie odsetek badanych (z 39% do 33%), którzy przy zakupie kosmetyków i środków czystości zwracają uwagę na datę ważno-ści i w niewielkim stopniu (z 6% do 10%) zwiększyła się grupa tych, którzy sprawdza-ją, czy produkty były testowane na zwierzętach. Pozostałe kryteria brane były pod uwagę podobnie często jak w 2006 roku. Większą wagę do tego, czy kosmetyki i środki czystości testowano na zwierzętach, przywiązywały kobiety niż mężczyźni (15% wobec 5%). Ponadto czynnik ten częściej uwzględniali podczas zakupów młodsi i lepiej wykształceni respondenci.

Kolejnym kryterium oceny postaw wobec zwierząt zastosowanym w omawia-nym badaniu były preferencje odnośnie do zakupu jajek. Okazało się, że co prawda najczęściej decydowała o tym data ważności (34%), ale tylko nieznacznie rzadziej brane były pod uwagę warunki chowu kur (31%), a w dalszej kolejności wielkość jaj (22%), ich cena (20%) oraz to, czy są one odpowiednio oznakowane i spełniają normy UE (12%). W ciągu ostatnich lat nastąpiły istotne zmiany w tej sferze. Po-naddwukrotnie zwiększył się odsetek badanych zwracających uwagę na to, czy jaja pochodzą od kur hodowanych w klatkach, czy od innych (z 13% do 31%), zmalał natomiast odsetek biorących pod uwagę wielkość jaj (z 32% do 22%), ich cenę (z 27% do 20%) oraz to, czy są odpowiednio oznakowane i czy spełniają normy UE (z 20% do 12%). Fakt, że badani przy zakupie jaj częściej niż kiedyś kierują się wa-runkami chowu kur, może wynikać ze wzrostu wiedzy społeczeństwa na temat oznakowań na produktach spożywczych bądź też z większej wrażliwości społecznej wobec warunków życia zwierząt. Większą wagę do tego, od jakich kur pochodzą kupowane jaja, przywiązują kobiety niż mężczyźni, mieszkańcy miast niż wsi. Również częściej kryterium to w swoich decyzjach uwzględniają badani lepiej wy-kształceni, zamożniejsi – o wyższych dochodach per capita, lepiej oceniający wa-runki materialne swoich gospodarstw domowych.

Respondenci są niemal jednomyślni i generalnie uważają, że powinno się kontro-lować warunki hodowli, transportu, uboju zwierząt, prowadzania na nich badań la-boratoryjnych, a także nadzorować warunki, w jakich trzymane są zwierzęta należą-ce do ogrodów zoologicznych oraz cyrków. Opinie na ten temat są stabilne i praktycznie nie zmieniły się w ciągu ostatnich lat.

REFERENCES

Bartkowiak A., Mielcarek P., Namyślak Ł. 2012. Działania strategiczne w zakresie dobrosta-

nu zwierząt jako element zrównoważonego rozwoju rolnictwa. Probl. Inż. Rol., 1(75): 99-104.

Beck A.M., Katcher A.H., Thomas E.M. 1996. Between pets and people: the importance of animal companionship. Purdue University Press, West Lafayette.

Białocerkiewicz J. 2005. Status prawny zwierząt. Prawa zwierząt czy prawna ochrona zwie-rząt. Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toruń.

41

CBOS, 2006. Stosunek do zwierząt. Komunikat nr 3540. BS/82/2006. J. Lewandowska (opr.). Warszawa.

CBOS, 2013. Postawy wobec zwierząt. Komunikat nr 4837, BS/79/2013. M. Omyła-Rudzka (opr.). Warszawa.

Clark S.R.L. 1980. Prawa zwierząt. Etyka, 18: 77-86. Feinberg J. 1980. Obowiązki człowieka i prawa zwierząt, tłum. Z. Szawarski. Etyka, 18: 11-38. Hemsworthlt P. H., Barnett J., Coleman G.J. 1993. The human-animal relationship in agricul-

tural and its consequences for the animals. Anim. Welf., 2(1): 33-51. Ingold T. 2002. From trust to domination an alternative history of human–animal relations.

W: Menning A., Serpell J. 2002. Animals and human society: changing perspective. Lon-don and New York.

Kowaliszyn B., Sitkowska B., Mroczkowski S. 2012. Wiedza i przekonania konsumentów na temat jaj kurzych. Przegl. Hodow., 7-9: 28-30.

Lipińska K. 2011. Czy w Polsce jest dozwolony rytualny ubój zwierząt?. Przegląd Prawa Ochrony Środowiska, 1: 9-31.

Nieckuła E. 2009. Jak traktujemy zwierzęta. Wprost, 20(1375): 32-41. Rejman G. 2006. Ochrona prawna zwierząt. Studia Iuridica, 46: 253-284. Sencerz S. 1980. Ludzkie obowiązki i prawa zwierząt. Etyka, 18: 295-299. Serpell J. 1996. In the company of animals: a study of human-animal relationships. Cambrid-

ge (USA). Sokołowski J. 1984. Ogólne sytuacje zwierząt w Polsce. W: Jubileusz 120-lecia Towarzystwa

Opieki nad Zwierzętami w Polsce. T. Kuczyńska, W. Szerymanow i in. (red.). Zarząd Główny Tow. Opieki nad Zwierzętami, Kraków: 20-21.

Tazbir J. 2008. Ludzie przeciwko zwierzętom. Znak, 6(637): 17-28. Waiblinger S., Boiwin X., Pedersen V., Tosi M.-V., Janczak A.M., Visser E.K., Jones R.B.

2006. Assessing the human-animal relationship in farmed species: a critical review. Appl. Anim. Behav. Sci., 101(3-4): 185-242.

Zar J.H. 1999. Biostatistical analysis. 4th ed., Prentice Hall, New Jersey.

SUMMARY

Considering the timeliness of the issue regarding the attitude towards animals, we

decided to analyze the opinions of respondents of different ages and gender, different degrees of education and from different places of residence, regarding ethical and moral issues of the relationship of human to animals. The research was conducted in 2011-2013 among the residents of Słupsk, Bytów and the village of Potęgowo and Czarna Dąbrówka (Pomorskie Voivodeship), in the following age ranges: 18-24 years (160 respondents), 25-34 years (81 respondents), 35-44 years (80 respondents), 45 years and more (104 respondents). The opinion of respondents regarding the relationship between human and animals depended to a small extent on sex, age, education and place of residence. The respondents predominantly believe that animals suffer pain to the same extent as humans and include mainly females, youth, students with higher education and city dwellers. Almost all respondents stated that animals cannot be killed without restrictions. Greater support turned out for killing animals if meat or leathers were obtained from them, or if they posed a threat to human or suffer a lot. It is also very important for respondents the issue regarding with the supervise, by special units, killing animals for consumption so that they least suffer. The

42

respondents also believe that it is right to keep animals in zoos, to test drugs on animals, but it is not right to train them in circuses and to test cosmetics and other chemicals on them. However, mainly buying cosmetics, only a small percentage checks whether they were tested on animals; mainly, the low price and the well-known brand count were important. In the case of egg purchases, the respondents mainly check the low price and the appropriate expiration date, however, if they could choose the origin of eggs, they would mainly choose eggs from free-range hens.