Embed Size (px)
Citation preview
Sodr`ina :
1.Fizi~ko lice - subjekt na pravoto ................................................. 3
1.1.Poim.................................................................................................
.. 3
2.Vidovi pravni subjekti...................................................................... 7
2.1.Fizi~ko lice - subjekt na pravoto ................................................ 8
2.2.Pravna sposobnost na fizi~koto lice ....................................... 9
2.3.Delovna sposobnost na fizi~koto lice ......................................13
2.3 Pravno lice...............................................................................................19
2.4Vidovi pravno lice...........................................................................19
2.5. Elementi za nastanuvawe pravno lice........................................20
2.5 Zastapnik...........................................................................................20
2.6 Zaklu~ok
1.Fizi~ko lice - subjekt na pravoto
1.1.Poim
Pravoto e regulator na odnosite me|u lu|eto,predizvikuva}i
nivno soodvetno zadol`itelno povedenie koe,za nekoi lu|e
pretstavuva ovlastuvawe ,odnosno pravo , a za drugi zadol`enie ,
odnosno obrska.
Ottuka , pravnite odnosi mo`at da postojat edinstveno me|u lu|
eto kako fizi~ki lica - me|u lu|eto kako poedinci i nivnite asocijacii
(zdru`enija) ili me|u samite takvi ~ove~ki tvorbi.Taka na primer,ne
mo`e da stane zbor za praven odnos ako se saka toj da se
vospostavi me|u lu|eto i nivnite zdru`enija , od edna strana , i stvarite
od druga strana, za{to so poimot subjekt na pravoto gi ozna~uvame
nositelite na pravni ovlastuvawa i na pravni zadol`enija ;stvarite ,
makar nekoga{ stanuvalo zbor i za `ivi su{testva , osven ~ovekot ne
mo`at da bidat nositeli na takvi ovlastuvawa i zadol`enija.
2
Krajnata cel na sekoj praven odnos e negoviot objekt , odnosno
vtoriot fakti~ki uslov ili element za nastanuvawe na pravniot odnos.
Na primer, kaj dogovorot za kupoproda`ba , objektot za
kupuva~ot , }e bide steknuvawe opredelena stvar , a za prodava~ot
objekt }e bide sumata pari dobiena so proda`bata . Sekoja stvar , na
primer ,kniga avtomobil, zemjodelski imot , stoka itn., samata kako
takva , ne e vo sostojba da se povjavi na pazar i da se razmenuva so
druga stvar . Za takva razmena ili proda`ba na stvarite za da bide
vozmo`na , neophodno e potrebno da sekoja stvar ima svoj titular,
odnosno da se vo sopstvenost bilo na lu|eto kako poedinci ili na
nivnite zdru`enija bilo na dr`avata kako pretstavnik na
op{testvenata zaednica kako celina.
Proizleguva deka pravniot odnos ne mo`e ni da se zamisli bez
postoewe na subjekti na pravoto , odnosno fizi~ki i pravni lica . Toa e
i pri~ina poradi koja pogolem broj avtori za subjektot na pravoto
zboruvaat kako za najzna~aen element na pravniot odnos. So
opredelbata za dva ~isto normativni elementia na pravniot odnos ,
pravnoto ovlastuvawe i pravnoto zadol`enie , ne se namaluva
va`nosta na subjektot na nastanuvaweto , odnosno postoeweto na
pravnite odnosi . Naprotiv so opredelbata na subjektot , kako
osnoven uslov za nastanuvawe i postoewe na pravnite odnosi i kako
realen i neodminliv op{testven fakt , vsu{nost se naglasuva
negovoto zna~ewe , za{to ne samo pravnite odnosi no celokupnoto
pozitivno pravo se vtemeleni vrz subjektivnoto svojstvo na lu|eto da
raspolagaat so svest i voqa.
Zna~i vo svojata su{tina , pravniot odnos e odnos na ~ove~ka
volja. Za da mo`at poedinci i nivnite zdru`enija da u~estvuvaat vo
pravnite odnosi potrebno e objektivnoto pravo , odnosno pravniot
poredok , da im priznae opredeleni svojstva , odnosno kvaliteti vrz
~ija osnova }e mo`at da se pojavat vo pravoto kako nositeli na
prava i dol`nosti ili obvrski priznaeni od pravniot poredok . Mo`e da
precizirame deka pravni subjekti se lica nositeli na prava i
obvrski vo pravniot poredok.
3
Reguliraweto na individualnoto i kolektivnoto odnesuvawe na
lu|eto vo op{testvoto e osnovna cel na sekoj praven poredok. Zatoa
normite se upateni na ~ovekot , ne samo kako na `ivo su{testvo ,
tuku kako na svesno , volevo i razumno su{testvo koe edinstveno
mo`e svoeto povedenie da go prisposobi i da go regulira so normi
koi go upatuvaat kon realizacija na sakani i mo`ni celi.
Subjekt na pravoto e lice, individualno ili kolektivno
opredeleno {to vrz osnova na propisite na pozitivnoto
( objektivnoto ) pravo stapuva vo praven odnos so drugo lice
vo ramkite na svoite pravni ovlastuvawa i pravni zadol`enija.
Spored Stevan Gaber " za da se stapi vo praven odnos ,
sekoga{ se pretpostavuva deka toa mo`e da se pravi samo svesno ,
odnosno samo toga{ , koga subjektot na pravoto }e mo`e normalno
svoite volni akti odgovorno da gi motivira.Zna~i u~estvoto vo
pravniot odnos bara manifestacija na normalna svest i volja od
subjektot na pravoto . Bez ovaa svest i volja e nemo`no realno
ostvaruvawe na subjektivnite ovlastuvawa i zadol`enija vo pravniot
`ivot."
Iako pravniot subjektivitet najtesno e povrzan so ~ovekot i so
negovite subjektivni svojstva , sepak vo istorijata postojat i takvi
pravni poredoci vo koi so nekoi se postapuvalo kako objekti
(predmeti) na primer robovite vo rimskoto pravo bile objekti na
pravoto , mo`ele da bidat prodavani ili nekazneto ubivani za{to se
smetale kako "orudija {to zboruvaat ".Isto taka ima i izvesni
op{testveni tvorbi na primer , fondacii. Nobelovata fondacija , a kaj
nas na Univerzitetot vo Skopje , studentskite fondacii na Petar
Stojanov i Atanas Bliznakov , koi vo pravoto se smetaat za subjekti, a
ne za lu|e.Ova poka`uva deka ~ovekot sam po sebe ne e subjekt na
pravoto. Vpro~em poimot ~ovek i poimot praven subjekt kako {to
konstatira Hans Kelzen ne se sinonimi , za{to nitu istoriski ili
dinami~ki , nitu organizaciski ili stati~ki ne se poklopuvaat.
Spored istiot avtor "Vo pravniot poredok samo onie
dejstvuvawa i nedejstvuvawa na ~ove~koto bitie koi se
4
kvalifikuvani kako obvrski ili prava ..... se od zna~ewe za poimot
praven subjekt . Subjektot edinstveno postoi ako ima obvrski i prava
, nadvor od toa , subjekt voop{to ne postoi.
Denes vo sovremeni uslovi , bez isklu~ok , ne postoi praven
poredok vo koj bilo kako i poradi kakva bilo pri~ina mo`e da se
ograni~i statusot na ~ovekot kako subjekt na pravoto . Tie se
specifi~ni svojstva poradi koi samo ~ovekot od redot na site `ivi
sozdanija edinstveno raspolaga so zdrava svest i zrela volja.
Od druga strana vo na~elna smisla , za pravoto e zanimlivo
pra{aweto : {to so onie lu|e {to ne raspolagaat so zdrava volja i
zrela svest?Dali i nim pravoto im priznava celosen praven
subjektivitet. Lu|eto so zdrava volja i zrela svest se celosno svesni
za posledicite od pravnite normi : mo`at da gi svatat i da gi razberat i
da se odnesuvaat spored nivnite dispozicii , izbegnuvaj}i gi na toj
na~in posledicite od nivno nepo~ituvawe .Od druga strana , golem e
brojot i na onie lu|e {to ne raspolagaat so takva volja i svest i zatoa
ne mo`at da se odnesuvaat spored pravnite normi ;zna~inivnoto
povedenie ne e usloveno od dejstvuvaweto na pravnite normi ,i
ottuka , za niv pravnite normi nemaat nikakvo zna~ewe . Pravoto vo
celina , svateno kako svesno ostvaruvawe na subjektivnite prava od
strana na fizi~kite lica , odnosno na celite na zdru`enite fizi~ki lica i,
u{te ponaglaseno svesno i celosno ostvaruvawe na pravnite
zadol`enija , ne mo`e a da ne dade odgovor na pra{aweto : {to so
onie subjekti {to ne raspolagaat so svest za svoite pravni
ovlastuvawa i zadol`enija , odnosno {to za niv pretstavuva atributot
subjekt na pravoto?
Ako pod subjekt podrazbirame lice koe mo`e svesno da se
odnesuva spored pravnite normi , toga{ takvite lica ne se subjekti .
Ako , pak subjektivitetot se svati kako ne{to so ~ija pomo{ sekoj
~ovek mo`e za sebe da ostvari nekakva korist , toga{ }e
konstatirame deka i licata koi ne rasplagaat so zdrava vojla i zrela
svest se subjekti na pravoto,no tie mo`at da bidat nositeli samo na
pravni ovlastuvawa , a ne i na pravni zadol`enija . Navistina , pod
5
subjekt na pravoto treba da se podrazbere sekoe lice koe pravoto so
ne{to go ovlastuva , pravi ne{to vo svoja korist ili, pak, so ne{to go
zadol`uva , ne{to mu stava na tovar , bez ogled na toa dali takvoto
lice raspolaga so svest i volja. Vo posledniov slu~aj , za nepre~eno
ostvaruvawe na pravnite ovlastuvawa i pravnite zadol`enija na
takvite lica, so pravoto e predvidena mo`nost tie da imaat zastapnik.
Pra{awe {to isto taka ne samo {to e od osobena korist za
teorijata tuku e od posebno zna~ewe za praktikata , bi bilo
slednoto:ako pravoto bezuslovno bara zdrava volja i zrela svest kaj
subjektot na pravoto za toj da bide aktiven pokrenuva~ i
ostvaruva~ na pravniot odnos , toga{ kako treba da gledame na
onie sostojbi koga kako subjekt ne se pojavuva ~ovekot kako
edinka tuku zdru`en so fizi~ki lica?Dali zdru`enite fizi~ki lica vo
edno pravno lice i natamu ja zadr`uvaat svojata individualna volja i
svest , kako i ako so zdru`uvaweto se gubi individualnata volja i
svest , toga{ kako se opravduva postoeweto na pravnoto lice kako
subjekt na pravoto?Mo`e da konstatirame deka voljata i svesta ,
strogo nau~no zemeno , edinstveno gi sre}avame kaj lu|eto kako
edinki ( kako fizi~ki lica) i deka ne postoi kolektivna svest i volja ,
iako e fakt deka vo svojot op{testven `ivot lu|eto ~esto se nao|aat i
vo takvi sostojbi koga nekoi svoi celi mo`at da gi ostvarat edinstveno
zdru`eni so drugi lu|e.
Prisposobuvaweto na pravoto na faktite od realnosta naj~esto
se pravi so konstituirawe na novi pravni kategorii, poimi, odnosno
pravni instituti, so pomo{ na koi pravoto vospostavuva vrska so
op{testvenata stvarnost.Taka na primer , vo odnos na pogore
iznesenite dilemi , vo pravoto postoi institut praven agent, odnosno
zastapnik, lice koe mo`e da dejstvuva i vo svoe ime i vo svoja
korist , no i vo tu|o ime i vo tu|a korist . takov e i institutot nadle`nost.
Spomenative kako i redica drugi pravni instituti se sozdadeni za
nepre~no da se odviva pravniot soobra}aj . Primer zatoa {to
pravnoto lice kako subjekt na pravoto ne raspolaga so individualna
volja i svest , tie kaj nego se pretpostaveni preku konstituiraweto
6
nadle`ni organi na pravnoto lice , individualni i kolektivni za koi pak
se pretpostavuva deka ja ostvaruvaat i individualnata , no i
zaedni~kata volja, odnosno celi na fizi~kite lica zdru`eni vo pravno
lice.
2.Vidovi pravni subjekti
Vo pravoto postojat dva vida subjekti : fizi~ko lice i pravno
lice.Vo dvata slu~ai vo pra{awe se lu|eto kako subjekti. Razlikata e
vo toa {to vo prviot slu~aj imame rabota so ~ovekot kako edinka , a
vo vtoriot so pove}e lu|e koi samo po pat na zdru`uvawe mo`at da
ostvarat opredelena korist.Vo dvata slu~ai vo pra{awe se ~ove~ki
celi.Razlikata e vo toa {to , vo prviot slu~aj , ~ovekot ne samo {to
samiot e svesen za svojata poedine~na korist tuku treba da postoi i
pravno dozvolena mo`nost za nejzino ostvaruvawe ;na primer
pravoto ne ja priznava korista na nikoj {to preku kradewe steknuva
opredeleni materijalni dobra.
Kaj pravnoto lice ,pak,zdru`enite fizi~ki lica preku dogovarawe i
so po~ituvawe na pravnite propisi se naso~eni kon ostvaruvawe na
takva celkoja{to poedine~no ne e ostvarliva. Za vremeto dodeka
postoi pravnoto lice , toa ne mo`e nesankcionirano da ja menuva
svojata osnovna dejnost {to ne e slu~aj kaj fizi~kite lica. Ova, pred
se, od dve pri~ini:prvo, bidej}i dr`avata preku nadle`en organ
postojano treba odnapred da e informirana {to rabotat oddelni
pravni lica i vrz osnova na toa , taa go odobruva ili zabranuva nivnoto
dejstvuvawe, odnosno postoewe; i vtoro,zatoa {to za sekoja su{tinska
promena odnapred treba da postoi normativno iska`ana volja na
zdru`enite fizi~ki lica vo pravnoto lice za{to tie go sozdavaat pa,
spored toa ,tie mo`at i da go ukinat.Ottuka ,iako vo dvata slu~aja na
7
praven subjektivitet se javuva ~ovekot , nu`no postojat i specifi~ni
razliki me|u ovie dva vida pravni subjeki.
2.1.Fizi~ko lice - subjekt na pravoto
Vo vrska so ostvaruvaweto na pravniot subjektivitet , vo
pravoto ~ovekot se imenuva kako fizi~ko lice.Zna~i , za da imame
praven subjekt vo smisla na fizi~ko lice , potrebno e su{testvoto da
se rodi vo ~ove~ki oblik .Fizi~koto lice , kako vid praven subjekt ,
nastanuva so ~ove~koto ra|awe.Za da postoi fizi~ko lice kako
subjekt na pravoto , su{testvoto treba:a) da e `iviorodeno i b) da
ima ~ove~ki oblik.
Fizi~ko lice e sekoe ~ove~ko su{testvo na koe pravoto
mu priznava mo`nost da bide nositel na pravni ovlastuvawa
i pravni zadol`enija...
Od samoit poim fizi~ko lice proizleguva su{tinska razlika.
Imeno,vo eden slu~aj ~ovekot,kako subjekt,se pojavuva samo kako
nositel na pravni ovlastuvawa i na pravni zadol`enija .^ovekot so
samoto ra|awe , istovremeno ne se steknuva so site ~ove~ki
kvaliteti.Ra|aweto e takov kvalitativen biolo{ki nastan koj,vo edna
po{iroka sociolo{ka smisla , e samo nu`na pretpostavka za
nastanuvawe na kvalitetot ~ovek.Zna~i vo generi~ka smisla , iako
pod poimot ~ovek podrazbirame specifi~no `ivorodeno su{testvo
od vremeto na negovoto ra|awe pa se do smrtta , vo pravoto , poradi
nemo`nosta sekoj ~ovek aktivno da dejstvuva vo pravniot
soobra}aj pravime razlika spored vidot na sposobnosta so koja
mo`e da raspolaga fizi~koto lice kako subjekt na pravoto.
Edno fizi~ko lice (~ovek) kako praven subjekt , za da bide
aktivno vo pravniot `ivot , treba da raspolaga so zdrava svest i zdrela
volja . Izvonredno te{ko e precizno da se definira {to e toa zdrava
svest i zdrava volja . Oformena ~ove~ka svest i volja ima toga{ koga
8
liceto mo`e svoeto povedenie razumno da go motivira , odnosno
svesno da se bori za svoite ovlastuvawa i svesno da primi zadol`enija
.Bez sves i volja , poto~no bez aktivno zrela svest i zrela volja , nema
uslovi edno fizi~ko lice da se zdobie so efekten praven subjektivitet.
Otuka zboruvame za dva vida sposobnost na fizi~koto lice:
Pravna i delovna sposobnost .
2.2 Pravna sposobnost na fizi~koto lice
Denes, vo site pravni poredoci , na sovremeniot svet na site lu|e
im se priznava , bez isklu~ok, , pravna sposobnost kako element za
steknuvawe statusna polo`ba na subjekti na pravoto.
Vo pravnata teorija postoi spor okolu pra{aweto dali pravnata
sposobnost mo`e da se ograni~i ili ne.Spored edno mislewe ,
pravnata sposobnost za site lu|e e edinstvena i nedeliva , zna~i ne
mo`e da se
namaluva , odnosno ograni~uva.Vo sovremeniot svet ne e uslovena
od polot ,rasnata , verskata ili kakva bilo druga pripadnost. Da se
namaluva ili ograni~uva mo`e samo delovnata sposobnost na
fizi~koto lice kako praven subjekt no ne i pravnata.Ova tvrdewe poa|
a od stavot deka pravnata sposobnost identi~no kako i poimot
praven subjekt e pasivna kategorija koja nu`no kako takva treba vo
celost da se poseduva ili voop{to da ja nema , nezavisno od toa dali
konkretniot subjekt mo`e ili nemo`e samiot aktivno da ja
ostvaruva .Ova e edno mislewe spored koe pravnata sposobnost,
identi~no kako i poimot praven subjekt , ili ja ima ili ja nema , no vo
ograni~en ili namalen oblik se smeta deka taa ne mo`e da postoi.
Sprotivno na ova postoi drugo mislewe spored koe mo`e da
postoi ograni~ena odnosno namalena pravna sosobnost . Ova
stajali{te poa|a od samiot poim pravna sposobnost kako ~isto
pravna kategorija i vrz taa osnova , pravnata sposobnost ja
opredeluva kako pozitivnopraven poim, odnosno pravna konstrukcija
9
koja mo`e da bide razli~no tretirana vo razli~ni pravni poredoci .
Vpro~em , kako {to poka`uva i istorijata , dali }e ima , }e nema ili }e
bide ograni~ena pravnata sposobnost priznava edna konkretna
dr`avna vlast ; na primer vo feudalnoto op{testvo, kako {to
rekovme , postoelo ograni~uvawe na pravnata sposobnost za
poniskite op{testveni sloevi Za sovremeni uslovi , spored na{e
mislewe , poispravno e pravnoto gledi{te za{to , denes vo uslovi na
povrzanost , isprepletenost i uslovenost na pravnite poredoci od
uva`uvaweto na univerzalnite vrednosti na civilizaciskiot razvitok , ni
pod razno ne mo`e da postoi praven poredok vo koj }e ima
ograni~uvawe ili namaluvawe na pravnata sposobnost na oddelni
kategorii fizi~ki lica.
Dosega{nata svetska istorija pokraj drugite gi poznava ( a nekoi
i denes se prisutni) slednite ograni~uvawa na pravnata odnosno na
delovnata sposobnost:1)ograni~uvawe poradi prirodno biolo{ki
osobenosti; na subjektot na pravoto;rasna nacionalna
pripadnost,pripadnost na `enski pol;2)ograni~uvawe poradi
op{testveni pri~ini,op{testven status,odnosno o{testvena polo`ba
vo koja poedinecot ne po svoja vina se nao|a ;pripadnost na
klasa :pripadnicite na pot~inetata klasa ne raspolagaat so isti prava
kako onie so koi raspolagaat pripadnicite na vladea~kata
klasa;pripadnost na profesija;pripadnicite na opredelena
profesionalna grupa gi nemaat pravata na pripadnicite na druga ili
drugi profesionalni grupi;3)poradi inkopatibilnost odnosno
nesvrzlivost na ve}e postojniot praven odnos , so noviot {to se saka
da se sozdade.;4)poradi sudska odluka so koja mo`at da bidat
odzemeni nekoi vidovi prava so koi normalno raspolagaat
drugite ;5)poradi psihofizi~ki nedostatoci
Pravna sposobnost e sposobnost na fizi~koto lice kako
subjekt na pravoto , da bide nositel na pravni ovlastuvawa.
Faktot {to denes ili, poto~no so nastapuvaweto na
bur`oaskoto gra|ansko op{testvo ,formalno pravno , e proglasena
pravna ednakvost , zna~i za site lu|e,so ~inot na ra|aweto im se
10
priznava pravna sposobnost vrz koja osnova , pak , sekoj ~ovek ima
status na praven subjekt , go potvrduva nezapirliviot progresiven
op{testven razvitok na planot na humanizacijata na pravoto.
Toj razvitok ozna~uva ostvaruvawe na edno humano politi~ko
na~eloso izvonredni politi~ki implikacii vrz tekot na celokupnata
dosega{na istorija na ~ove{tvoto. Primer:niz istorijata postoele i
takvi pravni sistemi koi na site lu|e ne im priznavale pravna
sposobnost pa, spored toa i statusot praven subjekt.Vo stariot Rim
robovite ne bile smetani za subjekti na pravoto.Tie bile tretirani kako
obi~ni stvari ,res, namesto subjekti tie bile tretirani kako objekti na
pravoto . Me|utoa vo po~etniot period od nastanuvaweto na ovaa
imperija , statusot na robovite ne bil taka nepovolen.Do vlo{uvawe na
statusot na roboti negovo pretvorawe vo praven objektdoa|a nekade
vo tretiot vek p.n.e., koga so osvojuva~kite vojni vo Rim , doa|a do
golem napliv na robovi, {to doveduva do nivna krajno te{ka
eksploatacija , osobeno na golemite latifundi.Taka za razlika od
Zakonot za 12te tablici ,spored koj telesnite povredi nad robot bile
smetani kako povredi naneseni nad sloboden ~ovek , podocne`niot
zakon Lex Aquilia, povredata na robot ja smetal za o{tetuvawe na
stvar.,damnum iniuria datum.Robot nemal nikakvi li~ni imotni
prava ;gospodarot nad robot imal pravo na sopstvenost i pravo na
slobodno raspolagawe , vklu~itelno i odzemawe na negoviot `ivot.Vo
natamo{niot razvitok ne e iskoreneto i toa , vo eden drug oblik go
sre}avame vo feudalizmot , i vo ramkite na nekoi oblici na sopstvenot
, vo kapitalizmot .Primer vo ju`nite dr`avi na SAD , do
zapo~nuvaweto na gra}anskata secesionisti~ka vojna , vo 1865
godina bile vo eden vid status na robovska rabotna sila.Feudalnata
op{testveno ekonomska formacija ne priznavala ednakva pravna
sposobnost na site lu|e.Pripadnicite na povisokite op{testveni stale`i
u`ivale pogolemi prava vo sporedba so onie na poniskite stale`i i
zakreposteni selani.Duri 1865 godina nastapila pravna zabrana na na
ropstvoto vo zapadnite civilizacii.Nasproti ovaa pravna zabrana ,
kako {to predupreduvaat brojni specijalizirani agencii na OON , i
11
denes vo oddelni delovi na svetot , fakti~ki postojat razli~ni oblici
na ropstvo.
Iako , vo teorijata , pravnata sposobnost naj~esto se definira
kako sposobnost na fizi~koto lice , kako subjekt da bide nositel na
prava i obvrski , sepak vo krajna linija , koga toa se objasnuva , se
insistira samo na pravnoto ovlastuvawe na fizi~koto lice. Imeno, se
naveduva deka fizi~koto lice so pravna sposobnost mo`e da bide
naslednik ili da prima podaroci a nikako ne se spomenuva so kakvi
obvrski mo`e da bide zadol`eno . Zatoa i se opredeluvame samo za
pravnoto ovlastuvawe kako atribut na fizi~koto lice so pravna
sposobnost , i toa vo smisla na mo`nosta fizi~koto lice so pravna
sposobnost da mo`e vo sekoe vreme i bez posebna procedura da
prima podaroci , nasledstvo i sli~no , a nikako neposredno da se
optovaruva so pravni zadol`enija . Nemo`nosta za aktivno u~estvo
vo pravniot soobra}aj kaj licata {to raspolagaat edinstveno so
pravna sposobnost proizleguva ottamu {to tie ne raspolagaat so
zdrava volja i zdrava svest.
Kaj pravnata sposobnost na fizi~koto lice se sre}avame so
eden isklu~ok {to istovremeno e primer za objasnuvawe na pravniot
institut -pravna fikcija.
Pravna fikcija e takva sostojba vo pravoto koga ne{to
nevistinsko , neto~no ili nepostoe~ko se smeta za vistinsko ,
to~no ili postoe~ko , i obratno....
Vo konkretniot slu~aj stanuva zbor za steknuvawe pravna
sposobnost i pred ~inot na ra|aweto.Kon takvo nevistinito
prestavuvawe na stvarnosta pravoto posega koga, toa treba da go
za{titi interesot na se u{te nerodenoto dete.Vo ovaj slu~aj
za~natoto dete (nasciturus) se pretpostavuva deka e `ivo vo
maj~inata utroba pa, vrz osnova na taa pretpostavka koja ne zna~i
deka i vo sekoj konkreten slu~aj deteto }e se rodi `ivo i vo ~ove~ki
oblik , na nerodenoto dete mu se priznava pravna sposobnost. Vo
taa smisla , u{te rimskoto gra|ansko pravo insistiralo na toa deka
nasciturus iam pro nato habetur, odnosno za~natoto dete }e se smeta
12
za `ivorodeno i, vrz taa osnova , pravoto mo`e da mu garantira
izvesni pravni ovlastuvawa , na primer , pravoto na nasledstvo.
Vo teorijata osven za steknuvawe pravna sposobnost i pred
~inot na ra|aweto , se zboruva i za prodol`uvawe na pravnata
sposobnost i po smrtta. Primer za toa na nekoi teoreti~ari im slu`i
testamentot , odnosno se veli deka so samoto uva`uvawe na
iska`anata volja na pokojnikot se prodol`uva negovata pravna
sposobnost.
2.3.Delovna (rabotna ) sposobnost na fizi~koto lice.
Delovnata sposobnost e sposobnost na fizi~koto lice
kako subjekt na pravoto da mo`e samostojno so svoi li~ni
dejstvija aktivno da u~estvuva vo pravniot soobra}aj , da
sozdava , da menuva ili da ukinuva pravni odnosi.
Fizi~ko lice so delovna sposobnost e aktiven u~esnik vo
pravniot soobra}aj za{to raspolaga so sposobnost volevo i svesno
da gi razbira pravnite normi i svesno i sovesno da ja izvr{uva
nivnata dispozicija.
Ve}e rekovme deka so vakov vid sposobnost ne raspolaga
sekoe fizi~ko lice.Za steknuvawe delovna sposobnost site pozitivni
zakonodavsta vo svetot predviduvaat opredelena starosna granica
za steknuvawe ovaj vid sposobnost. Taa granica , vo mnogu
zakonodavstva e razli~na . Postojat zakonodavstva vo svetot koi
predviduvaat napolnuvawe dvaeset , pa duri i pove}e godini
vozrast kako uslov fizi~koto lice da stekne delovna sposobnost .
Kaj nas taa granica e odredena na osumnaesetgodi{na vozrast. Vo
na{i uslovi se smeta deka sekoe lice {to napolnilo osumnaeset
godini e dovolno zrelo i svesno za sopstvenite postapki ,poradi {to
na{eto pravo mu priznava status na aktiven praven subjekt.
Me|utoa od iznesenoto pravilo postojat dva isklu~oka,so {to i
tuka , pravoto saka da prisposobi na brojnite specifi~nosi i razliki {to
13
postojat me|u lu|eto.Imeno, vo prviot slu~aj , pravoto ja odreduva
ponapred predvidenata granica od osumnaeset godini dodeka, pak,
vo vtoriot, taa starosna granica se premestuva nazad.
Vo prviot slu~aj imame rabota so institut na emancipacija ili
priznavawe na ograni~ena delovna sposobnost
Emancipacijata e steknuvawe delovna sposobnost na
fizi~koto lice i pred navr{uvaweto na zakonski predvideniot
minimum na starosna vozrast za steknuvawe delovna
sposobnost.
Primer za emancipacijata vo naukata naj~esto se spomnuva
stapuvaweto vo brak na maloletno lice.Vo ovaj slu~aj , vrz osnova na
posebno lekarsko uverenie za negovata zdravstvena sostojba , kako i
so specijalna dozvola od staratelot , odnosno roditelite ili organot na
staratelstvo ; So ovaa postapka se izedna~uvaat vo delovnata
sposobnost idnite bra~ni drugari za{to drugiot bra~en drugar , ako
ima navr{eno osumnaeset godini , ve}e ja ima steknato delovnata
sposobnost.
Mo`nosta za steknuvawe ograni~ena delovna sposobnost .,
spored vozrasta na licata , razli~no e stepenuvana. Taka , delovna
sposobnost ni vo ograni~en oblik ne mo`e da ima kaj licata koi
nemaat navr{eno deset godini . Za postapkite na ovie lica celosna
odgovornost snosat nivnite roditeli, odnosno starateli.Licata na
vozrast od 10 do 14 godini pravoto gi tretira kako deca. . Od
14 do 16 godini se smetaat za pomladi maloletnici, a od 16
do 18 godini postari maloletici..Zavisno od kategorijata na koja i
pripa|a maloletnikot , }e zavisi obemot i kvalitetot na zadol`enijata i
ovlastuvawarta so koi mo`e samostojno da raspolaga . Eve nekolku
primeri : 1)vo Zakonot za usvojuvawe na deca e zapi{ano i toa deka
pri usvojuvawe na maloletno lice ," postaro od deset godini potrebna
e i negova soglasnost"Negova soglasnost e potrebna i za toa kaj koj
roditel }e `ivee vo slu~aj na razvedeni roditeli; 2) vo "Osnovniot
zakon me|u roditelite i decata"ima i takva odredba so koja
maloletnikot koj navr{il ~etirinaeset godini mu se ovozmo`uva
14
samiot da gi izvr{uva svoite pravni raboti (delovna sposobnost),me|
utoa za nivna polnova`nost potrebno e odobrenie od negoviot staratel
; 3) vo "Zakonot za nasleduvawe"se dava mo`nost testament da mo`i
da sostavi sekoe lice sposobno za rasuduvawe koe ima navr{eno
{esnaesetgodi{na vozrast.
Od primerite mo`e da se sogleda deka , i preku specifi~noto
razgrani~uvawe i koristewe na ograni~enata delovna sposobnost ,
pravoto gi po~ituva utvrdenite i op{topoznati fakti od psihofizi~kiot
`ivot na poedinecot .Pritoa se razbira ,ne se odi do sekoj konkreten
poedinec tuku,tuka pravoto se rakovodi od kriteriumot
prosek,uprose~uvawe .Vrz taa osnova , pravoto }e konstatira deka
dete pod deset godini ne e sposobno samostojno pravno da
rasuduva , duri ni za sopstvenite pravni ovlastuvawa.zatoa, pak, za
periodot od 10 do 18 godini starost , takvata sposobnost ja priznava
gradiurano i vo ograni~en obem.
Osven pravnata i delovnata sposobnost , fizi~koto lice kako
subjekt na pravoto mo`e da gi poseduva i slednive
sposobnosti:politi~ka, deliktna i procesno - pravna sposobnost
Politi~kata sposobnost e sposobnost {to ja predviduva
ustavnoto pravo , t.e. sposobnosta na liceto da u~estvuva vo
dr`avnata vlast., da gi izbira dr`avnite organi (aktivno izbira~ko
pravo) i da bide izbirano od dr`avnite organi (pasivno izbira~ko
pravo).Za aktivnoto izbira~ko pravo kako uslov se predviduva
polnoletstvoto . Samo isklu~itelno aktivno izbira~ko pravo mo`e da
stekne i nepolnoletno lice .Takov e primerot {to go naveduva d-r
Stevan Gaber za steknuvaweto pravoto na glas (politi~ka
sposobnost) na site maloletni lica :Vedna{ po osloboduvaweto na
na{ata zemja maloletnite lica , u~esnici vo NOB, dobija pravo na
glas. Deneska ova ovlastuvawe , nema prakti~na va`nost , bidej}i tie
maloletni lica odamna se polnoletni. Iako bea so nenavr{eni 18
godini, bidej}i ovie maloletnici ja manifestiraa svojata politi~ka
zrelost so svoeto aktivno u~estvo vo NOB i bidej}i so toa zedoa
aktivno u~estvo i vo politi~kiot `ivot na zemjata , sosema logi~no
15
be{e , po isklu~ok , odnosno pred navr{uvaweto na polnoletstvo ,da
im se priznaat politi~kite prava , odnosno pravoto na glas.
Za koristewe na pasivnoto izbira~ko pravo , se predviduva
postara vozrast od polnoletstvoto . Za izbor vo stru~ni dr`avni
organi (upravni i sudski) se bara i posebna stru~na sprema.
Za razlika od delovnata (rabotna ) sposobnost {to ja sre}avame
vo t.n. privatno pravo (gra|ansko,trgovsko,semejno,trudovo pravo)
deliktnata (gra|anskopravna,kaznenopravna i upravnopravna)
sposobnost e sposobnost za prezemawe ,izvr{uvawe na
protivpravni dela ,odnosno sposobnost za pravna odgovornost
za storeni prekr{oci , delikti .Celosna deliktnopravna sposobnost
se steknuva so polnoletstvoto, dodeka za izvesni pravni raboti se
steknuva i porano , t.n.ograni~ena delovna sposobnost
Deliktnata gra|anskopravna sposobnost se sostoi vo
sposobnostta da se podnese oodgovornost za storen delikt koj, vo
gra|anskoto pravo , se kvalifikuva kako nanesuvawe {teta na drug od
strana na zdrava i polnoletna li~nost i tuka kaznata se sostoi vo
nadomest na {tetata.I deliktnata kaznenopravna sposobnost se
steknuva so polnoletstvoto i so mentalno zdravje , me|utoa za nekoi
polesni kaznivi dela mo`e i porano da se stekne ograni~ena
deliktnopravna sposobnost . Na primer, delumna deliktna sposobnost
se steknuva i so navr{eni 14 godini . Lica na vozrast od 14 do 16
godini t.n. pomladi maloletnici , imaat ponizok stepen na deliktna
sposobnost . Postarite maloletnici,16 - 18 godi{ni , vo zna~itelna
merka se smetaat za delikno posposobni i vrz niv mo`at da se
primenat site kaznenopravni sankcii,so isklu~ok na najte{kite , na
primer , do`ivoten zatvor ili smrtna kazna.
Procesnopravnata sposobnost e sposobnost da se bidi
stranka vo parnica , odnosno da se ima legitimacija na stranka vo
eventualen spor . Postoi aktivna i pasivna legitimacija . I ednata
i drugata se
16
ocenuvaat sprema pravnoto ovlastuvawe vo konkretniot spor poradi
koj i se vodi sporot.Aktivna i pasivna legitimacija imaat licata koi se
fakti~ki u~esnici vo materijalno pravniot odnos koj,zatoa {to e
osporen , e vnesen vo tu`benoto barawe na edna od stranite vo
sporniot praven odnos.
Delovnata sposobnost tokmu zatoa {to pretpostavuva
samostojno i svesno dejstvuvawe na fizi~koto lice vo pravoto, po
isklu~ok , ne e nu`no sekoga{ da se steknuva so navr{eni
osumnaeset godini. Toa se slu~uva so lica koi stradaat od mentalni
zaboluvawa. Vo takvi sostojbi , delovna sposobnost nema se dodeka
trae bolesta ili se ~uvstvuvaat nejzinite posledici.Ottuka , ima
slu~ai na zadocneto steknuvawe delovna sposobnost;mo`nost
ve}e steknatata delovna sposobnost privremeno ili trajno da se
izgubi ;mo`nost povtorno da se vrati..Ekstremni slu~ai ima vo onie
sostojbi koga, poradi prisustvo na te{ko i neizle~ivo mentalno
naru{uvawe na zdravjeto u{te od najrana mladost,delovna
sposobnost voop{to da ne e steknata. So ~inot na smrtta delovnata
sposobnost , vpro~em kako i pravnata , trajno se gubi.
Za pravnite ovlastuvawa i zadol`enija na delovno
nesposobnoto lice se gri`i negoviot staratel. Staratelot mo`e da se
pojavi kako zakonski staratel(roditelite na delovno nesposobnoto
lice) i kako praven staratel (organot na staratelstvo opredelen od
strana na nadle`en dr`aven organ ).i vo dvata slu~ai staratelot e
dol`en da se gri`i za vospituvaweto , za neguvaweto , kako i za
pravilnoto ostvaruvawe na pravata na delovno nesposobnoto lice.
3. .Zaklu~ok:
Za da postoi fizi~koto lice kako subjekt na pravoto su{testvoto
treba da e :a)`ivorodeno i b) da ima ~ove~ki oblik.
17
Fizi~ko lice e sekoe ~ove~ko su{testvo na koe pravoto mu
priznava mo`nost da bide nositel na pravni ovlastuvawa i pravni
zadol`enija.
Postojat dva vida sposobnost na fizi~koto lice : Pravna i
delovna sposobnost.
Pravnata sposobnost e sposobnost na fizi~koto lice kako
subjekt na pravoto da bide nositel na pravni ovlastuvawa.
Delovnata sposobnost e sposobnost e sposobnost na
fizi~koto lice kako subjekt na pravoto a mo`e samostojno so svoi li~ni
dejstvija aktivno da u~estvuva vo pravniot soobra}aj , da sozdava ,
da menuva ili da ukinuva pravni odnosi.
Osven pravnata i delovnata sposobnost fizi~koto lice kako
subjekt na pravoto mo`e da gi poseduva i slednive sposobnosti:
Politi~ka, deliktna i procesno - pravna sposobnost.
Pravnoto lice e zbir od pove}e fizi~ki lica koi se zdru`ile da
ostvarat nekakva zaednika cel.
Pravnite lica kako subjekti na pravoto imaat pravna i delovna
sposobnost
Za da nastane edno pravno lice nu`no e da postojat slednite uslovi:cel,~lenstvo, organi sredstva statut, edinstvenost i identitet.Vo pravoto naj~esto se zboruva za dva vida pravni lica: zdru`enija ili dru{tva i ustanovi.
Правно лице
O{testveniot `ivot osobeno onoj porazvieniot ne bi mo`el da se odviva koga vo negovite odnosi osven fizi~ite lica kako pravni subjekti ne bi u~estvuvale I takvi op{testveni edinki od specifificen vid kako raznovidnite op{testveni organizacii. Pravnoto lice e zbir od pove}e fizi~ki lica koi se zdru`ile da ostvarat nekakva zaednika cel.
18
Ako pravnoto lice go sporedime so fizi~koto vedna{ }e konstatirame deka pravnoto lice za razlika od fizi~koto e ve{ta~ka so praven akt sozdadena norma.Toa e tvorba {to ja sozdavaat pove}e zdru`eni fizi~ki lica pri {to taa treba da pretstavuva dovolno organizirana I voobli~ena edinka koja }e se razlikuva od drugite pravni lica I od zdru`enite fizi~ki lica koi ja sozdavaat.Zna~i su{tinska osobenost na pravnoto lice pretstavuva ~inot {to ne se poistovetuva so fizi~kite lica koi go sozdavaat tuku pretstavuva posebno izdvoena individualnost poradi {to I mu se priznava svojstvoto nap raven subject odnosno mo`nost pravnoto lice da bide nositel na pravni
ovlastuvawa I pravni zadol`enija.
19
Pravnite lica kako subjekti na pravoto imaat pravna i delovna sposobnost Pravnata sposobnost na pravnite lica kako subjekti na pravoto, za razlika od fizi~koto lice kade {to taa se steknuva so ra|aweto ,zna~i vrz osnova na eden priroden fakt, se steknuva so aktot na odobrenie na dejnosta na pravnoto lice.Delovnata sposobnost zna~i deka pravnoto lice so sopstvenoto dejstvuvawe odnosno so odnesuvaweto na negovite nadle`niorgani vo ramkite I so soglasnost na statutotna pravnoto lice,mo`e da ostvaruva opredeleni pravno dozvoleni celi.Koi i kakvi pravni lica }e postojat vo edna dr`ava ne e ostaveno na slu~aj nitu pak samo na voljata na osnova~ite na pravnoto lice.Sekoja zaedni~ki utvrdena cel na fizi~kite lica za osnovawe na pravno lice ne se prifa}a i ne e prifatliva za dr`avata ,koja i na ovaj plan , go ima glavniot zbor . Priznavaweto na pravnoto lice od strana na dr`avnata vlast ,zna~i nema samo deklarativen karakter, tuku toa ima i konstitutivno zna~ewe. Zna~I koga dr`avata dava dozvola za konstitutirawe na pravno lice, nu`no se rakovodi od opravdanosta na toj interes za ostvaruvawe na oprdeleni celi na zdru`enite fizi~ki lica I nemo`nosta takviot interes individualno da bide ostvaren , no istovremeno , taa sekoga{ void smetka kako ostvaruvaweto na toj interes }e se odrazi vrz stabilnosta na pravniot poredok.
Elementi nza nastanuvawe na pravno lice
Za da nastane edno pravno lice nu`no e da postojat slednite uslovi:cel,~lenstvo, organi sredstva statut, edinstvenost i identitet.Pravnite lica od koj bilo vid prvenstveno se organiziraat za ostvaruvawe na opredelena cel vo op{testoto.Za organizacijata da se stavi vo dvi`ewe neophodni se lu|e . Lu|eto koi i pripa|aat na organizacijata {to raspolaga so status na prano lica se narekuvaat nejzino ~lenstvo ili kolektiv .Za da mo`e da bide ostvarena opredelena cel od strana na kolektivot od lica zdru`eni vo pravno lice , nu`no treba da se raspolaga so opredeleni sredstva. Vidot i kvalitetot na potrebnite sredstva e vo najtesna vrska so celta na pravnoto lice.Od kolektivot na na ~lenovi na pravnoto lice potrebno e da se izdvoi edna posebna grupa , koja prvenstveno }e void gri`a za rakovodeweto so odnosnata organizacija i koja }e ja pretstavuva kon nadvor taka i kon vnatre. Ovaa posebna grupa lu|e se konstituira vo organi na pravnoto lice. Nakraj site ovie elementi na pravnoto lice se pravno fiksirani , precizirani i za da bidat utvrdeni i site pravni odnosi {to mo`at da nastanat vrz nivna osnova , sekoe pravno lice treba da raspolaga so svoj statut . Za steknuvawe pravna sposobnsot na pravnoto lice potrebno e statutot prethodno da bide odobren od strana na nadle`en dr`aven organ.
20
Pravnoto lice , nezaviusno od svoite delovi pretstavuva posebna Celina koja ne se vklopuva i ne mo`e da se poistoveti so prostiot zbir na svoeto ~lenstvo. Ottuka vo pravniot soobra}aj pravnite lica nastapuvaat edinstveno poradi {to , pravno re~eno , tie se inperonalni.
Vidovi pravni lica
Kakvi vidovi pravni lica }e postojat pred se zavisi od celite i su{tinata na pravniot poredok vo ~ii ramki tie se vospostavuvaat.
Vo najop{ta smisla , postojat dva vida pravni lica: edni koi preete`no se od imotnopraven karakter i se so imotni ovlastuvawa i drugi koi se prete`no odd r`avnopraven karakter so prete`ni ovlastuvawa za izvr{uvawe dr`avna vlast.Vo pravoto naj~esto se zboruva za dva vida pravni lica: zdru`enija ili dru{tva i ustanovi.Zdruènijata i dru{tvata se takvi pravni lica vo koi ~lenovite {to gi organiziraat se tesno povrzani. Tie pred se ostvaruvaat celi {to se vo korist na nivnoto ~lenstvo : tuka prete`no se raboti za profesionalno - ekonomska korist na zdru`enite lica , dodeka pak dru{tvata za ostvaruvawe vonekonomski , po{iroki op{testveni celi. Vo praktikata ima me{awe na ovie poimi.Zdru`enija se Zdru`eni na studentite na Pravniot fakulet, Zdru`enie na smetkovoditeli i dr.Ustanovata za razlika od zdru`enieto i dru{tvoto , e zna~itelno poizdvoena od lu|eto , taka {to taa postoi nezavisno od niv - taa nema svoe ~lenstvo . Ustanovata ima opredeleni organi i korisnici koi gi koristat nejzinite uslugi , a sepak ne se nejzini ~lenovi i tie nemaat nikakva vlast vo ustanovata.Primeri na ustanovi se U~ili{tata, bolnicite, internatite i tnt. Vo pravoto ako se prifato sva}aweto deka pravnite lica mo`at osven samo kako prost zbir na lica da se pojavat i kako zbir na predmeti , toga{ i pravnite lica mo`eme da gi podelime na zbir na lica(corporation) i zbir na predmeti (univarsitas rerum).
Zastapnik
Zastapnik e delovno sposobno lice koe vo ime na delovno nesposobno fizi~ko lice i pravo lice izvr{uva pravni dejstvija.Zastapnikot dejstvuva vo ime na zastapuvanoto lice taka {to pri sklu~uvawe na sekoe pravno delo , za subject na pravnoto delo }e se smeta zastapuvanoto lice , a ne negoviot zastapnik.pravnite dela zastapnikot gi izvr{uva vo tu|o ime i za tu|a smetka . Vo rolja na zastapnici na delovno sposobni lica se javuvaat advokatite i notarite.Kaj pravnoto lice bidej}i tuka stanuva zbor za subject sostaven od pove}e fizi~ki lica i pove}e organi , po pravilo se opredeluva individualen organ koj, vo imeto na pravnito lice , }e izvr{uva
21
opredeleni dejstvija na zastapuvawe vnatre i nadvor od organizacijata .Zastapnikot obi~no se opredeluva so zakon i se narekuva zakonski zastapnik. Pr. Roditelot e zakonski zastapnik na svoite maloletni deca.Osven ovaj vid zastapuvawe , mo`e da se slu~i da se donese i
poseben akt so koj , vrz osnova na zakon }e se opredeli i drugo lice
za zastapnik. Taka pokraj direktorot na pravnoto lice kako zakonski
zastapnik mo`e da se opredeli Iidrugo delovno sposobno lice da go
zastapuva pravnoto lice, na primer advokat Vo takov slu~aj na ovaj
zastapnik mu se dava polnomo{no {to go izdava zakonskiot
zastapnik i zastapnikot toga{ se narekuva polnomo
Koristena literatura:
Voved vo pravoto PRAVO
Prof D-r DIMITAR BAJALXIEV
Teorija na dr`avata i pravoto
D-r STEVAN GABER
22
