Stogodisnji rat.pdf

Beograd, jun 2014.
8/20/2019 Stogodisnji rat.pdf
Izdava: NP Vreme d.o.o, Beograd
Štampa: Rotografika, Subotica
CIP zapis je dostupan u elektronskom katalogu Narodne biblioteke Srbije
ISBN 978-86-88491-05-1
COBISS.SR-ID 208260876
Muharem Bazdulj Hitlerova osveta Mladoj Bosni . . . . . .
Nebojša Grujii Da je srklet kao što je kuvet bio bi ibret . . . .
ore Mati In Tyrannos . . . . . . . . . . . .
Muharem Bazdulj Jugoslavija ili ništa? Ništa. . . . . . . .
Slavko Mianovi Smisao Sarajevskog atentata . . . . . .
Ivo Andri
Odlomak iz romana Na Drini uprija . . . .
Intervju: Ivo Andri Ponekad se pitam da li je to neka vrsta mistine kazne za nas koji smo preiveli? . . . . .
Ivo Andri: U ulici Danila Ilia . . . . . . . . .
Ivo Andri Crveni listovi. . . . . . . . . . .
Ivo Andri Noni razgovor . . . . . . . . .
Ivo Andri Iz Svezaka . . . . . . . . . . .
Krivo srastanje
budnosti nikad dosta gospoice od tri pedlja na krivinama zadnji vagoni luaki tresu
i mnogi prazne crijeva zaboravljajui stida oholost nekad suena da bude vrlinom splašnjava na oigled i smrdi nadaleko i niko nema snage da odagna propadanje i niko i ne pokušava da bude više od hladne elatine koja laprda meu krajnostima kao rijetko govno, dok svi tvoji besprizorni usreitelji i samozvani štovaoci onog što ne razumiju i svi tvoji plaeni nitkovi doušnici i sjecikese i svi tvoji mutavi urlatori zvunih titula hrabro spletkare zaštieni lopovskim kodeksom
koji štiti vjernike od zaraenih a svaku duhovitost uvijek i na vrijeme efikasno lijee u samom zaetku pa kakvo ime da ti damo gospoice od tri pedlja krivo srastanje gospodine
krivo srastanjekao kad bogate prose za miraz a talon nose runi i opaki s neuvenom moi da tjeraju što zaele mnogo ih je i strašno galame obino razbiju sva ogledala na koja naiu obino razbiju sva ogledala na koja naiu
da ne ostane ni pomen na ljepotu
Spomen Principu
O Balši, i Dušanu Silnom, da umukne krik. Vlastela, vojvode, despoti, behu sram.
Hajdukoj krvi nek se ori cik. Ubici dište Vidovdanski hram!
Slavi, i oklopnicima, nek umukne poj. Despotica svetih nek nestane dra. Gladan i krvav je narod moj. A sjajna prošlost je la.
A ko nas voli, nek voli kamen goli. Nek poljubi mrnju i mrtve. Iskopane oi, vino što se toi, u slavu ubistva i rtve.
O pravdi i pobedi svetoj nek umukne krik. Ocevi i braa i sestre behu sram. Osveti, majci našoj, nek se ori cik. Raji, riti, dište kosovski hram.
A suncu i manastirima ugušite poj. Kadife i svile nek nestane dra. Jauk i groblje je narod moj. A sjajna prošlost je la.
Moj narod nije steg carski što se vije, nego majka obešašena. Znoj i sirotinja i mrnja što tinja
u stidu zgarišta i stena.
Stogodišnji rat
Najpoznatija knjiga napisana o Prvom svjetskom ratu je Na Zapadu ništa novo Eriha Marije Re-
marka. On je bio u rovovima, vidio na djelu i paco- ve i generale, i otkrio je u sopstvenoj krvi da je naj- vanija uloga ljudi u društvu u kome ivi da budu topovsko meso. Knjiga koju je napisao desetak godina posle rata bila je svetski bestseler nekoliko de- cenija. Moglo bi se rei, s malo uprošavanja, da je
to popularna verzija remek-djela Luja FerdinanaSelina Putovanje do kraja noi. Pratim šta se ovih mjeseci govori o Prvom svjet-
skom ratu. Bezbroj lanaka, knjiga, konferencija. To što se ne govori o Selinu, donekle je razumljivo, jer
je u pitanju velika umjetnost koju je teško pribliiti širokoj publici. Ali niko ne pominje Remarka. Ko e znati zašto? Moda je suviše insistirao na tome da ljudima ogadi rat, a takav stav nije dobar za poslove, naroito ako vam je posao osvajanje drugih drava, ili „djelova trišta” kako se to danas kae. Moda je previše kritikovao gospodare svijeta koji iz pozadi- ne vuku konce rata. Moda zbog naslova. Naslov se
odnosio na zapadni front, gdje su ponekad deseti- ne hiljada ljudi umirali u jednom danu a da se lini-
ja fronta ne pomjeri ni par metara, što je u centrima moi i propagande znailo: ništa novo. Ali naslov je, da tako kaemo, prihvatila istorija: ako ovjek po- gleda gdje se danas, sto godina kasnije, vode ratovi,
ko ih vodi, kako ih vodi, i kojom ih moralnom reto-
Stogodišnji rat
rikom pravda, moda ne moe krae i bolje rezimi- rati ono što se dešava ljudskim masama nego poru- kom: „Na Zapadu ništa novo”.
I tu ima slinosti s naslovom Selinove knjige. Oba su naslova proroka. Mogli bi se spojiti: na zapadu ništa novo, nastavlja se putovanje do kraja noi.
Selin je o Prvom svjetskom ratu govorio kao o „meunarodnoj klanici ludila”. Nešto se tada pred
njegovim oima razvalilo, iskoilo iz okvira prirode i duha, i vidio je ovjeanstvo kako se ukrcava u blin- dirani voz koji ludakom brzinom ide ka kraju noi gdje e se ta gomila smea istovariti. Selinu se inilo da se posle Prvog svjetskog rata istina o Civilizaciji, moda i o ljudskom rodu, više ne moe skrivati. I
vanije: nema više razloga da se skriva, pošto je priazavršena. Kraj je napisan. Nema mjesta za sumnju, nadu, ak ni diskusiju. Ostala su samo dva puta: rei istinu, što znai iznijeti na sunce preostalu trule Civilizacije, ili prihvatiti dogovorenu la vladajue elite, zadovoljiti se brojanjem para, pa dok traje traje.
Izmeu oigledne istine, sa koje je rat skinuo sve iluzije, i cinizma elita koje i u trulei trae nove naine da opljakaju leševe i skinu im zlatne zube, tvrdei da to rade upravo iz beskrajne ljubavi za ljude, nije bilo treeg puta. Ni nade, ni vjere, ni ljubavi, ni mašte, ni Boga, ni prirode – nema više naina
da se zavaravamo. Ali, upravo zato što više nema iluzija o ništavilu – „ne valjamo ništa i nikad neemo biti bolji” – osvojili smo bezgraninu slobodu u zlu i u lai. Taj poslednji krug istorije, iz ugla cinika, moe da bude i prilika za najveu pljaku i vrhunski pro- vod. Ako je poslednja no, onda neka bude najlua.
Zašto ne ii do kraja, kad svakako ništa više nema
Stogodišnji rat
vanosti? Jer i u ništavilu je bolje biti bogat nego siro- mašan: svjetski poredak se ipak moe zasnovati oko rauna u banci. Makar za jednu no.
To je dekadencija. Duševno stanje mrtve duše.
Ovo je, moda, razlog što je Selinovo Putovanje poslednji zaista veliki roman zapadne literature, jer se tim putem u no i ludilo nije moglo dalje, a kon-
vencionalne lai na alost ne spadaju u djela duha,
ma kako da su plaene. Upravo zato, u epohi cinizma koju je na Zapadu
otvorio Prvi svjetski rat, mogla je da se razvije prava industrija lai, ili morala, što je isto, jer se bez te industrije, koja obuhvata bukvalno cio javni ivot, ni-
jedan dan ne bi odrala šarena laa iznad selinovske
„meunarodne klanice ludila”.
Klanica Prvog svjetskog rata je bila nakratko otvorila jedan prozori na istinu o eliti koja vlada svijetom i mehanizme njene vlasti. Prizor je bio
jeziv. Ta jeziva sloboda gledanja na pejza istine trajala je desetak godina, do velike ekonomske krize, prijetei da izazove širom Evrope poare gore od onoga koji je zahvatio Rusiju. U tom periodu je i Remark uspio da progura svoju knjigu. I Selin da ispljune krv. A onda je veliki napor propagande ponovo zatvorio ljudsku svijest. Hermetiki i zau-
vijek? Ko zna. Naunici se svaaju da li je ostalo
dvadeset ili trideset godina do ekoloških kata- strofa kakve istorija ne pamti. „Arsenali ludila”, kako poznavaoci zovu vojnu industriju, rastu vrtoglavom brzinom, ivot na Zemlji moe biti uništen nekoliko stotina puta. I to je, kau, najbolji od svih moguih svjetova. Samo fanatici i ekstremisti bi htjeli nešto
da promijene.
Po nekom monotonom zakonu nemoi, koji
zavlada u duši kad se prekinu emocionalne veze izmeu nje i svijeta, kad nikakva vjera ni nada ne mogu premostiti rijeku trulei, posle tog jezivog iskustva s Prvim svjetskim ratom, napor propagande koji ima za cilj da sprijei ljude da shvate šta im se dešava samo e se pojaavati sve do današnjeg
dana. Najvei dio onoga što se govori o Prvom svjetskom ratu i danas spada u tu propagandu. Kao i ono što se ne govori. U ovo što treba preutati spada i knjiga nepristojnog naslova Na Zapadu ništa novo.
Ova „selidba” modernog društva u izmišlje- ni svijet propagande i njenog laskavog morala ra-
zlog je što se toliko govori o „virtuelnoj” realnosti.Nije ni lako ni prijatno ivjeti u virtuelnom svijetu. Biti izvan stvarnog svijeta, to je isto kao da ka- ete da je ovjek iv, ali u grobu, u luksuznom grobu moda, hiljadu kvadrata pored mora, s velikim izborom raznih zabava, ali ipak – van ivota. To ne ide bez danononih intervencija farmaceutske industrije i industrije zabave, koje moraju stalno da pronalaze nove oblike utjehe i nove puteve za bje- anje iz depresije i odlaganje samoubistva. Ali, šta
je da je, tako ide logika, ako je stvarna realnost „po- ludjela klanica”, onda je droga koja vam omoguava da prespavate ivot u grobu ipak nekakvo rešenje.
Posle Prvog svjetskog rata, ostao je otvoren je- dino put u virtuelnu realnost.
Sve do danas ivimo na osnovama koje su po- stavljene – ili porušene – u Prvom svjetskom ratu.
Dakle, moda je Remark odstranjen iz svijesti no-
vih generacija zato što je izraavao jedno duševno
Stogodišnji rat
raspoloenje. To raspoloenje je bilo skoro postalo dominantno pri kraju rata i odralo se otprilike do polovine tridesetih godina. Mase ljudi, ono što se
zove „narod”, sporo dolaze do svijesti o tome šta im se dešava. Ponekad, u toj munoj borbi za opstanak i smisao opstanka, rodi se u narodu neka pjesma ili neka „umotvorima”, bez autora i obino predodre- eni dugo da traju, lako se prihvataju i ponavljaju od naroda do naroda. Iz Prvog svjetskog rata je tako sa-
uvan jedan komadi nekog velikog stiha, velikog djela, zlatno zrno sveopšteg iskustva, intuicija nekog genija koji je, prije nego je raskomadan u klanici, na uvo najblieg druga šapnuo dvije rijei koje su natkri- lile istoriju ne samo toga rata nego cijelog dvadesetog
vijeka, kao da su došle direktno iz boijih usta: „to-
povsko meso”. Neko je to u rovu pomislio, pa rekao, isvaki je vojnik uo i smjesta razumio, pa je javio kui o emu se radi i širom svijeta je puklo, jae od sva- koga topa, veliko otkrie: ljudi su topovsko meso.
Evropom je zavladalo duševno stanje ljudi koji ponavljaju „mi smo za Njih samo topovsko meso”. Otkrivena je velika tajna. Civilizacija koja je poela „radosnom viješu” vaskrsenja, dvije hiljade godina kasnije našla se pred istinom o sebi, nepobitnijom nego da je na boijem sudu: topovsko meso.
Uz ovu veliku istinu Prvog svjetskog rata išlo je još jedno otkrie, praktine prirode i mnogo opa-
snije, ne za opstanak ljudi nego za nešto vanije: za vlast i pare vladajue elite. A to je da nijesu svi ljudi topovsko meso, nego ima jedna mala grupa, dobro prikrivena, obezbijeena, svemona i pre- bogata, koja zapravo posjeduje ovaj svijet i radi od njega šta hoe, uvijek sa distance i bez rizika, i koja
skoro i nema druge zabave nego da smišlja koliko i
Stogodišnji rat
nezahvalnim robovima i neposlušnoj djeci, a sa druge strane pravdalo je rat protiv terorista – koji
je upravo najavljen kao glavna „novost sa Zapada”
poetkom dvadeset i prvog vijeka – rat protiv Srbije s kraja dvadesetog vijeka, i uopšte vjeni rat civilizacije protiv divljaštva. Drugim rijeima, omogu- avalo je da se vode kolonijalni ratovi širom svijeta bacajui krivicu uvijek na nekog deurnog Gavrila Principa. Tako uvijek biva: kad god predstavnici
elite trae krivce za sopstvene zloine, sloe se oko optube nevinih i slabih. Na Zapadu ništa novo. Ali su neki vieniji istoriari upozorili da je plan suviše providan: ni najmanji rat ne izazivaju pobunjeni pojedinci, nego interesi monih grupa, a da ne govorimo o svetskim lomovima.
Pobunjeni pojedinci nemaju skoro nikakvog znaaja u velikim istorijskim zbivanjima, ali su kao simboli nezaobilazni. Njihova sudbina je tako nabi-
jena smislom, da se istorija uopšte ne moe ni razu- mjeti osim kroz njih: materijalne promjene svijeta, izgleda, više vole mo i masu, njihov Bog ima nešto grandiozno, nešto dreavo, nešto „previše” i ki, a smisao voli ovjeka, obino malog, golog, beznaaj- nog, ali izuzetnog u moralnom i osjeajnom smislu. Ovo boanstvo istoriju doivljava intimno, dje- luje iz polutame i tišine. Dok se u sudbini bar jednog ovjeka ne pokae smisao, cijela istorija lii na
haos. Gavrilo Princip najavljuje veliki pokret oslo- baanja kolonizovanog ovjeanstva, unaprijed ukazuje na njegove uspjehe i poraze koji se smje- njuju do današnjeg dana. U njemu se ve nazire sve: snaga i odlunost ponienih i uvrijeenih da izau na svjetlost istorije, ali i njihova naivnost i glupost,
nesposobnost za organizaciju i racionalne procjene,
Stogodišnji rat
patološka elja da imitiraju svoje gospodare i da im se dodvore. Po njegovoj slici je i uloga Srbije i srpskog naroda ve u tome ratu i, uglavnom, u toku
cijelog dvadesetog vijeka. Srbija je, prije svega geo- grafski, u prvom krugu kolonizovanih naroda, na samoj granici vladajuih carstava. Zato naješe na Balkanu poinju eksperimenti koji e se onda pri- mijeniti u svjetskim razmjerama. Tako joj je pripala i ova avangardna uloga, koja e je skupo koštati, da
pokrene – naravno nesvjesno – veliki talas antiko- lonijalizma koji se die posle Prvog svjetskog rata. I kasnije, skoro svi neuspjesi osloboenih drava na raznim kontinentima, i povratak starih vladara u novim oblicima, moe se uoiti u istoriji Jugo- slavije i posebno srpskog naroda. Tu, na teritoriji
Srbije, u Prvom svjetskom ratu e zapoeti i prvomasovno istrebljenje civila naizgled bez razloga, što e kasnije u toku dvadesetog vijeka postati takorei moda, nešto kao svjetski trend.
Moda je to neka mutna pravda u istoriji: ne- majui realne teine u odnosima snaga izmeu sila, mali narodi i mali ljudi esto imaju pretjeranu va- nost u domenu simbola i smisla. Njih teroriše istorija, ali voli sudbina.
Još prije poetka rata njegovi uzroci su bili jasni i neumitni za one koji su pratili promjene u odnosima velikih sila. Pisci, umjetnici i filozofi su vidjeli
dublje uzroke sloma civilizacije, u vazduhu je bilo veliko nasilje, osjeao se miris krvi, ali pošto odluke o ratovima donose velike sile, uzroci za njih su procjene vladajuih elita o ugroenosti njihovih inte- resa. Ovaj rat, kao i svi drugi, mali i veliki, koji e uslijediti do današnjeg dana, vezan je za najvaniji
proces modernih vremena: osvajanje i kolonizacija
Stogodišnji rat
svijeta od strane nekoliko zapadnih sila. Svaki rat i kriza, u Ukrajini, ili Libiji, ili Siriji itd., samo je varija- cija na istu temu. Kao što su svi „krivci” za te imperi-
jalne ratove samo varijacije na Gavrila Principa, bilo da su teroristi, ili fanatici, ili Crnci, ili Indijanci…
Ravnotea u ovoj podjeli svjetskog kolaa neka- ko je odravana uglavnom izmeu Engleske i Fran- cuske sve do pojave Njemake na svjetskoj sceni.
Ve krajem devetnaestog vijeka je Njemaka bila monija od vladajuih sila, a nije imala kolonija. Ve- lika nepravda. Engleska ne da ono što nije njeno, a Njemaka trai ono što nije njeno. Njemaka je stigla suviše kasno, drugi su sve ve bili podijelili. Su- ština sukoba je u promjeni same strukture vladanja
svijetom. Prosto reeno, Njemaka je trebalo da za-mijeni Englesku kao vodeu svjetsku silu. Slina na- petost, sa slinim opasnostima, danas vlada izmeu Amerike i Kine.
Oni koji danas smatraju da je Prvi svjetski rat bio greška, hoe da kau: trebalo je zapadna elita da se dogovori, da podijeli svijet da budu svi zado-
voljni i mogla je da ivi na leima ovjeanstva još vjekovima. Ali nikome nije bilo dosta, pa je svak bacio na front svoje topovsko meso, uz uobiajena moralna i patriotska pravdanja. I svak je mislio da e onaj drugi stati za mjesec dana. Tako su napravili
klanicu, što je bilo uraunato u rashode. Ali nije bilo uraunato da e se preivjeli iz klanice vratiti ogoreni i zgaeni sobom, svojim društvom i naroito
vladajuom elitom. Lijepili su im ordenje na grudi i tapšali ih po leima, ali to više nije bilo duho-
vito. U vazduhu je lebdjela revolucija. Izgledalo je
da su cijelu Evropu naselila djeca Gavrila Principa.
Stogodišnji rat
Pojava nacizma i podrška fašizmu u Španskom gra- anskom ratu od strane velikih zapadnih sila dio su odgovora uplašene evropske elite na ovu opasnost.
Sve je ovo danas banalno, ali uprkos banalno- sti ovog vidljivog dijela istorije teško je prihvatiti za- kljuke koji se iz nje nameu ako ti zakljuci govore o nama nešto loše, ili nam prijete novim nevoljama. Istorija govori dovoljno jasno i glasno, ali ljudi nee da
uju ono što im se ne svia. Ni ono što ih suviše plaši.
ini mi se da istorija uporno ukazuje na dvije teme koje zagovornici zvanine interpretacije istorije i propagande ne ele da uju i, naroito, ne ele da takve teme prodru u svijest neodgovornih masa.
Prva se odnosi na moralnu izuzetnost dogaaja koje obuhvata Prvi svjetski rat.
Taj rat jeste prekretnica u modernoj istoriji. U njemu se otkriva istovremeno i sudbina evropske civilizacije i istina o njoj. Sve do tada, u toku dva vi-
jeka, raste vjera u progres, vjera da je u Evropi ot- kriven magini recept za vjeni napredak, smatra se da nauka definitivno otkriva sve tajne ivota, skoro
je opšte uvjerenje o superiornosti bijele rase i druš- tva koje je ona zasnovala u nekoliko evropskih drava. Samo najvei mislioci i umjetnici vide uas ispod vela lai. Taj skup kolektivnih iluzija razbija
se definitivno u Prvom svjetskom ratu. I otkriva se istina o „klanici ludila” dok Evropa silazi sa svetske scene. Ono što se dešava od tada do danas je išita-
vanje presude, lan po lan. To što i danas ovo ita- nje ima istu monotoniju zloina, pljake, bombar- dovanja bez rizika naroda bez odbrane, samo po-
tvruje ispravnost presude.
Stogodišnji rat
Je li sve pravedno i zaslueno? Gledano iz moralnog ugla, rije je vjerovatno o
jednom od najljepših trenutaka u modernoj istori-
ji. Slom civilizacije, ali kakav slom! I kakve civilizacije! Evo o emu se radi. Tada je, dakle, bio na vrhuncu sistem globalnog ropstva, kada su praktino sva ljudska društva bila pokorena i brutalno ek- sploatisana od strane male elite malog dijela svijeta koji zovemo Zapadna Evropa. Cio svjetski kolo-
nijalni sistem je bio opravdan rasistikom ideolo- gijom o superiornoj rasi koja je pozvana da vlada nad divljacima. Kako je govorio Vinston eril po-
vodom istrebljenja Aboridina u Australiji: „Ne vi- dim u emu je problem ako nia rasa mora da nestane pred nastupom više.” Unutar samih kolonijal-
nih sila sistem se zasnivao na divljakoj eksploataci- ji ljudskih masa, nejednakost izmeu bogatih i siro- mašnih je pred Prvi svjetski rat dosezala fantastine razmjere – otprilike kao danas. To se tada zvalo – danas zabranjenim renikom – klasna borba. Jedan procenat bogatih protiv devedeset devet procenata siromašnih, kako to danas kau u Americi. Ili, kako to rezimira najbogatiji ovjek na svijetu, Voren Ba- fet: „Klasna borba postoji. Bogati su je dobili.”
I sve je uvijek imalo ono isto bljutavo, tako sit- no i podmuklo moralno opravdanje, i za spoljnju i za unutrašnju upotrebu: spolja, osvajamo svijet da bi spasili i civilizovali divljake; unutra, bogati moraju da
brinu o dravi i o siromašnim masama, oni znaju šta je briga i odgovornost, uostalom svi smo braa, nije vano ko je milijarder, a ko je gladan, bla, bla, bla.
U tu morbidnu konstrukciju je nasumice na sarajevskoj ulici pucao Gavrilo Princip, a ko je dalje
upravljao putanjom njegovog metka, to niko ne zna,
Stogodišnji rat
ali meni se ini, ako smo još sposobni i za kakvo saosjeanje sa ljudskom nesreom, ovdje treba rei: ruka mu se pozlatila.
U takvom sistemu, dakle, koji je akumulirao iz svih krajeva svijeta dinovske koliine zlata i zla, i ulagao sve napore u traenje tehnoloških rešenja za svoje usavršavanje, trajanje, i kontrolu nad ljudima, sve do tehnologije koja omoguava prisluškivanje
svih razgovora koje vode ljudi na zemlji, u takvom sistemu je, kau iz nepoznatih razloga, vladajua elita jurnula na samu sebe, uhvatili su se za grla samozvani gospodari svijeta i nijesu mogli da stanu dok se cijela ta morbidna graevina nije poela ras- padati. Ako to nije neki oblik boje pravde, ako to
nije utjeha za rijeke suza potinjenih miliona širomsvijeta, onda ne znam šta su pravda i milost. To je Prvi svjetski rat, pjesma nad pjesmama meu bez- brojnim kolonijalnim ratovima. Ako nema objaš- njenja za ovu „grešku u raunu”, moglo bi se ponu- diti ovo: pukla je velika krasta na duši ovjeanstva. Koliko je mrtvih i koliko je patnje bilo u tome procesu niko ne zna, ali se više nije moglo ovako. Dosa- dili i Bogu i ljudima. Rat izmeu kolonijalnih sila je
veliki moralni trijumf ovjeanstva. Pa ipak, milioni nevinih su stradali… Narav-
no da su stradali. Stradali su zato što je cio sistem bio napravljen kao zloinaka konstrukcija. Upra-
vo spremnost vladajue elite da tako rtvuje milio- ne kila topovskog mesa, nepobitan je dokaz koliko
je bilo nuno i pravedno udariti na taj sistem.
Zato ne bi trebalo traiti krivce za ovaj rat, nego velikane koji su za njega zasluni. Moda je zbog ovo-
ga do današnjeg dana vladajua elita zbunjena ovim
Stogodišnji rat
I tek to bi bio znak da se zatvara krug istorije otvoren Prvim svjetskim ratom: promijenili smo se.
Tu stiemo do druge stvari koja se slabo nazireu zvaninim tumaenjima rata. Ona nije skrivena iz kukaviluka, tj. zato što govori o našem društvu, našem vremenu, nešto odvratno, ili što nam govori da smo ovim ratom dobili ono što smo zasluili, nego zato što zvui zastrašujue, baca u depresiju i pesimizam. Ta druga poruka glasi: Prvi svjetski rat nije završen, neete se izvui.
Negdje krajem dvadesetog vijeka istoriari su uoili da zapravo nema prekida izmeu dva svjet- ska rata, nego je u pitanju jedan rat s pauzom od nekoliko godina u otvorenim oruanim sukobima.
Veliki slom koji je postao vidljiv 1914. godine samo se širio i dobijao nove oblike.
Ulazak Amerike u rat i revolucija u Rusiji dokraj- ili su dominaciju evropskih sila u svijetu. I hladni rat je nastavak istog procesa, borbe za vojnu, ekonom- sku i ideološku dominaciju nad svjetskim masama.
Izgledalo je da je taj proces dovršen sa krajem hladnog rata i da je Amerika nametnula pax americana svijetu. ak se govorilo o kraju istorije i uspostavlja- nju konane svjetske imperije. Iluzija je trajala manje od desetak godina. Opet su zareali ratovi i krize, niko više i ne zna gdje se tano ratuje, niko se ne
usuuje ni da nagaa kako e svijet izgledati godinu dana kasnije, svi su samo sigurni da e kroz pet godina biti toliko drukiji da se nee moi prepoznati.
Zašto se istorija pretvorila u svjetski rat? Zašto je nasilje postalo ovako bjesomuno? Zašto sve što je dobro, njeno, tiho, nasmejano, izgleda tako
glupo, dosadno, djetinjasto i zastarelo?
Stogodišnji rat
A sve što je nasilno, bestidno, pohlepno, lalji- vo, što vrišti, kezi se i cereka se – tako moderno?
Gavrilo Princip nikad nije izgledao moderno.
Ko god ga je upotrijebio kao simbol – Bog, sluaj, ili istorija – ni taj ne eli da bude moderan.
Taj ne eli da potini, iskrivi, slomi, ponizi sve oblike ivota na zemlji, jer bi to davno uradio da je htio, nego moda eli da spasi ljude od njih samih. Moda poziv ljudi na zemlji nije da je unište nego
da je spasavaju. Prije svega od samih sebe. Da nije tu razrešenje Principove zagonetke? Vo-
ljeti svijet više nego sebe. Moda je to put do radosti i optimizma koji izgledaju nedostini svim genera- cijama od Prvog svjetskog rata naovamo.
Ima li išta manje moderno od ove ideje?
Moda ne razumijemo istoriju zato što gledamo u nju iz pogrešnog ugla: zamišljamo da istorija pokazuje trag ljudske akcije u svijetu i to nam daje iluziju da mi, tako moni, moemo uvijek odluiti šta emo uraditi sa svijetom. A moda ona, istorija, ne pokazuje šta mi radimo u svijetu, nego šta svijet radi ljudima pokušavajui da ih promijeni i izvede na put ivota.
Jer ako smo mi akteri u ovakvoj istoriji, onda zbilja: zašto smo ovakvi ludaci i samoubice?
Ali ako to svijet pokušava ljude da promijeni, ako hoe da ih spasi, onda je sve jasno: kako druki-
je nego ovakvim sredstvima i u ovakvoj istoriji na- tjerati ludake i samoubice da dou sebi?
Hitlerova osvetaMladoj Bosni
Fotografija je, kako je i red, crno-bijela. Snimljena je 20. aprila 1941. godine u vagonu specijalnog voza Amerika koji je u to vrijeme stajao na slijepom kolo- sjeku pruge Be-Grac, uz sami ulaz u tunel u blizini mjesta Menihkirhen. U prvom planu na fotografi-
ji vidimo profil uredno oešljanog muškarca i plou oslonjenu na ruke i naslon fotelje. Muškarac stoji,
prekrstio je ruke na grudima i zadovoljno posmatra plou. Muškarcu je ime Adolf Hitler. Tog dana mu
je roendan, pedeset drugi. Ploa je roendanski poklon. Na ploi je natpis na srpskohrvatskom jeziku, ispisan irilicom, ijekavskim narjejem. Hitler niti zna srpskohrvatski niti ita irilicu. Ipak, sluti
da dvije rijei ispisane najveim slovima predstav- ljaju ime i prezime mladia koji je mrtav ve skoro etvrt vijeka. Shvata i da broj 28 oznaava datum u mjesecu junu. Posljednja etiri znaka na tabli su etiri brojke: jedan, devet, jedan, etiri. Dobro pamti tu godinu. Razmišlja: ako samo pretposljed-
nja i posljednja cifra zamijene mjesta, ako bi stajalo jedan, devet, etiri, jedan, to bi oznaavalo tekuu godinu, godinu njegovog pedeset drugog roendana, godinu njegovog trijumfa i osvete nad mrtvim mladiem. Vratio je stvari na svoje mjesto, uništio
je zemlju koju je mladi sanjao, koju su od njegovih snova napravili. Dvojica estitara, dva uniformisa-
Stogodišnji rat
na oficira iz drugog plana gledaju u Hitlera, gledaju da li se Firer, ovjek koji ima sve, kome su svijet i Evropa pod nogama, raduje poklonu. Za razliku od
Hitlera oni stoje s rukama uz tijelo, u stavu mirno, kao na mrtvoj strai. Na sva tri lica nasluuje se za- etak blagog osmijeha. Hitler se smiješi jer je sretan zbog poklona, oficiri su zadovoljni jer je voa sretan. U kadru je još jedna fotelja, rub radnog stola s gomilom papira i jedna upaljena lampa. Fotografija
je znalaki kadrirana. Vidi se ruka majstora.
1. FOTOGRAF
Fotografiju je snimio Hajnrih Hofman, Hitlerov lini prijatelj i slubeni fotograf. Riard Murhaus¹,
engleski istoriar mlae generacije (roen 1968. go-dine), kae da je Hofman “jedan od najvanijih fo- tografa dvadesetog vijeka”. Hajnrih Hofman je roen drugog septembra 1885. godine, u Firtu na- domak Nirnberga. Kao dvanaestogodišnjak posta-
je šegrt u fotografskoj radnji svog oca u Regensbur-
gu. Hofmanov otac bio je slubeni dvorski foto-graf nekoliko onovremenih aristokratskih evrop-
1 Još kao student Murhaus je radio kao istraiva za Nor- mana Dejvisa, jednog od najslavnijih istoriara našeg vremena. Prva njegova samostalna knjiga Ubiti Hitlera (s podnaslovom rei rajh i urote protiv Firera) bavi se svim
poznatim pokušajima atentata na Hitlera, od najpozna-tijih (kakvi su Kanarisov i fon Štraufenbergov) do nekih mnogo marginalnijih. Zakljuak njegove knjige, meutim, predstavlja razmatranje pitanja o smislu tiranoubi- stva. Kad su u septembru 2011. godine, snimatelji CNN- a ušli u kancelariju Sadija Gadafija, treeg Pukovnikovog sina, na radnom stolu su, izmeu ostalog, snimili i pome- nutu Murhausovu knjigu. Pretpostavlja se da ju je itao neposredno prije bijega.
Stogodišnji rat
skih vladarskih kua, od porodice kralja Bavarske do familije vojvode od enove. Nakon šegrtova- nja je neko vrijeme ivio u Londonu, a po povratku
u Njemaku, 1910. godine, u Minhenu otvara vla- stiti fotografski studio. Godinu dana kasnije oe- nio je Terezu Bauman s kojom e imati dvoje djece. Drugog augusta 1914. godine, Hofman je u Minhe- nu snimio glasovitu fotografiju na kojoj se vidi gomila koja proslavlja poetak Prvog svjetskog rata.
Godinama kasnije na fotografiji je prepoznat i Hi- tlerov lik. Hofman i Hitler tada se nisu poznavali. Upoznae se tek poslije rata, obojica kao veterani. U Nacionalsocijalistiku partiju Hofman se upisu-
je ve 1920. godine. Uskoro ga Hitler imenuje svojim slubenim fotografom. U iduih etvrt vijeka
Hofman je snimio više od dva miliona Hitlerovihfotografija. Nije, meutim, njihov odnos bio samo sluben. Bili su bliski, prijatelji – u pravom smislu rijei. Mada je lino bio asketski nastrojen, Hitle- ru nije smetala Hofmanova sklonost duhanu, alko- holu i drugim porocima. Hofman i njegova druga ena Erna (Tereza je umrla nakon Prvog svjetskog rata) upoznali su Hitlera sa Evom Braunom, njego-
vom ljubavnicom i kasnijom suprugom. Hitler ju je upoznao kao sedamnaestogodišnjakinju, dok je ra- dila kao asistentica u Hofmanovom studiju. Prema nekim izvorima, Hitler je preko Hofmana upoznao i Teodora Morela, svog linog lijenika, koji e ima-
ti veliki uticaj na tijelo i duh svog najuvenijeg pa- cijenta. Morel je, kau, Hofmana lijeio od gono- reje. Tokom rata Hofman putuje s Hitlerom i neu- morno fotografiše. U slikama koje je snimio ogle- da se Drugi svjetski rat iz Hitlerove vizure. Ame- rikanci su uhapsili Hofmana 10. maja 1945. godi-
ne, dan nakon što je Njemaka bezuslovno kapitu-
Stogodišnji rat
lirala. Osuen je na etiri godine robije. Izišao je iz zatvora 1950. Ostatak ivota je proivio mirno, na selu. 1955. godine, objavio je memoarsku knjigu Hi-
tler je bio moj prijatelj . Umro je jedanaestog decembra 1957. Danas ga pojedini istoriari smatraju pio- nirom foto-urnalizma. U novije vrijeme, Hofman
je panju masovnih medija privukao krajem 2011. godine, nakon što su objavljene dotad nepozna- te fotografije Hitlerove snimljene tokom njegovog
uvjebavanja javnih nastupa. Dva miliona puta je Hajnrih Hofman okinuo okida svog foto-aparata sa Adolfom Hitlerom u kadru. Ne prepuštajmo se, meutim, magiji velikih brojeva. Kao igla u plastu sijena, kao drvo u gustoj šumi, jedna od dva miliona fotografija saima u sebi duh vremena, zeitgeist ta-
korei, a usput i još mnogo više.
2. SLAVLJENIK
Od 1933. godine, od dolaska nacionalsocijalista na vlast, uvrijeio se obiaj sveane proslave Hitle-
rovog roendana. Dvadesetog aprila te godine obi-ljeen je etrdeset etvrti roendan “Firera njemakog naroda i kancelara Njemakog Rajha”. Od 1933. do 1939. godine, meutim, te su proslave, mada sveane i javne, sa zakonske take gledišta bile po- nešto neformalne. Ipak, sedamnaestog aprila 1939, samo tri dana uoi jubilarnog, pedesetog Hitlero-
vovog roendana, 20. april, dan Firerovog roenja, proglašen je nacionalnim praznikom. Od 17. do 20. aprila, njemake novine opširno pišu o priprema- ma za proslavu novog praznika. Ovo je spisak zemalja koje su uputile delegaciju na proslavu Hitle- rovog pedesetog roendana: SAD, SSSR, Francu-
ska, Poljska, Italija, Japan, Španija, Maarska, Belgi-
ja, Bolivija, Brazil, Bugarska, Estonija, Finska, Gr- ka, Velika Britanija, Jugoslavija², Letonija, Litvanija, Holandija, Norveška, Portugal, Rumunija, Švedska,
Sijam, Slovaka i Turska. U noi devetnaestog aprila, Hitler i Albert Šper su otvorili Osovinu istok-za- pad, bulevar sedam kilometara dugaak na kojem
je Brandenburška kapija. Sutradan, izmeu jedanaest sati prije podne i pola etiri poslijepodne, na po- menutom bulevaru je odrana sveana roendan-
ska vojna parada. Uestvovalo je šest divizija u mar- ševskoj duini od 45 kilometara. Paradiralo je 1500 oficira, 40.000 posada, skoro 10.000 vojnih vozila. Oko stotinu i trideset dana dijelilo je svijet od poetka Drugog svjetskog rata. Ima istoriara koji pe- deseti Hitlerov roendan smatraju vrhuncem nje-
govog ivota. Navedimo ovdje sugestivnu ocjenu jednog hroniara: “Da je Hitler umro toga dana, ušao bi u istoriju kao najvei Nemac. Sudbina mu nije bila naklonjena i imao je da poivi još šest pu- nih godina, a za to vrijeme e voditi najvei rat u istoriji oveanstva.” Taj rat je poeo 1. septembra 1939. godine, a prije svog pedeset i prvog roendana, 20. aprila idue godine, Hitler je osvojio Poljsku te pokorio Dansku i Norvešku; kratko poslije roendana osvaja i Francusku, Belgiju te Holandiju. Kad se u julu mjesecu 1940. godine vrati iz okupiranog Pariza, njegova popularnost u njemakom na-
2 Jugoslaviju je predstavljao novi kraljevski jugoslovenskiposlanik u Berlinu doktor Ivo Andri. Zanimljivo je da je akreditivno pismo doktor Andri predao Hitleru u zgradi Novog kancelarstva samo dan ranije, tj. 19. aprila 1939. Procedura je bila bra od uobiajene upravo zbog potre- be da i jugoslovenski poslanik prisustvuje sveanoj pro- slavi Firerovog roendana. Istog dana, Kancelaru Rajha akreditivno pismo je predao i slovaki poslanik Matus ernak.
Stogodišnji rat
rodu je na vrhuncu. Cijela Evropa je praktino njegova. I oni djelii koji formalno nisu, de facto mu pripadaju. 25. marta 1941. godine, u bekom dvor-
cu Belvedere, odvija se formalizacija jednog takvog pripadanja; Jugoslavija slubeno pristupa Trojnom paktu. U prethodna etiri mjeseca, prije Jugoslavi-
je, Trojnom paktu su pristupile Maarska, Rumu- nija, Slovaka i Bugarska. Protokol su s jedne strane potpisali predstavnici Italije, Japana i Njemake (Ri-
bentrop), a s druge predstavnik Jugoslavije (Cvet- kovi). U lanstvu jugoslovenske delegacije bio je i Ivo Andri. Dva dana kasnije, kad u Beogradu izbi-
ju demonstracije (gdje masa izvikuje asonantno ri- movane slogane “Bolje rat nego pakt” i “Bolje grob nego rob”) i pu, Hitler isprva nee vjerovati da se
to zaista desilo. Kad povjeruje bie bijesan kao rijetko kad u ivotu. Mahao je telegramom iz Beogra- da viui kako je izdan na poniavajui nain i kako e da uništi Jugoslaviju, bez obzira na to šta e mu eventualno obeati nova jugoslovenska vlada. Dana 27. marta, Hitler je imao zakazan sastanak sa japanskim ministrom vanjskih poslova Josuke Matsuo- kom. Sastanak je odgoen za nekoliko sati, a ak je i Ribentrop morao prekinuti ve zapoete razgovo- re sa svojim japanskim kolegom. U jedan sat posli-
jepodne, pred skupinom oficira iz vojske i vazduho- plovstva te pred svojim najbliim saradnicima, Hi- tler nareuje da se Jugoslavija vojno napadne te da
se uništi kao drava, da se izbriše sa mape svijeta, i to hitno, što je prije mogue. Oekuje podršku Hr-
vata, a zauzvrat e im dati autonomiju. Oekuje takoe podršku Talijana, Maara i Bugara, pa e i njih teritorijalno da nagradi. Zbog napada na Jugoslavi-
ju, odgodie se napad na SSSR, ali ne due od eti-
ri sedmice. Vojska i vazduhoplovstvo trebaju Fire-
Stogodišnji rat
ru dostaviti taktike planove za napad još iste ve- eri. Diskusije nije bilo. Za poetak napada odreen je šesti april, u pet sati i dvadeset minuta ujutro.
Atmosfera u ministarstvu propagande je bila uare- na. Gebels je predloio, a Hitler prihvatio, da zvanine radijske fanfare koje e pratiti napad na Ju- goslaviju budu tonovi s poetka Štrausovog mar- ša Princ Eugen. U jedan sat poslije ponoi, u noi izmeu petog i šestog aprila, Hitler i Gebels su ra-
spravljali koliko e im vremena trebati da osvoje Ju- goslaviju. Hitler je mislio dva mjeseca, Gebels pak da nee ni toliko. Hitler je naredio da u bombar- dovanju Beograda i napadu na Jugoslaviju ne treba imati nimalo milosti. ekajui pet i dvadeset ujutro i poetak napada, Hitler i Gebels su pili aj. Nisu se
bavili samo vojnim temama. Hitler je imao opsesijuda od svog zaviajnog Linca napravi kulturnu me- tropolu vaniju od Bea. Gebels je predloio da u Lincu za poetak bude smještena filmska industri-
ja Rajha, da tamo, takorei, bude njemaki Holivud. U pet i dvadeset, kad je napad poeo, Hitler odlazi na spavanje, a Gebels na radio da proita proklama- ciju koju mu je izdiktirao lino Firer. Bombardova- nje Beograda i napad na Jugoslaviju u toj se prokla- maciji proglašavaju odmazdom protiv “srpske zloinake klike” koja je, kao i 1914. godine, opet iza- zvala rat na Balkanu. Desetog aprila uvee, Hitler odlazi u svoje istureno komandno mjesto, u speci-
jalni voz Amerika, stacioniran uz ulaz u tunel blizu Menihkirhena. No prije, Britanci su bombardovali Berlin, najtemeljitije dotad, uspjevši ak i da pogo- de zgrade Dravne opere, Univerziteta i Nacional- ne biblioteke u ulici Unter den Linden. Hitler je bio gnjevan na Geringa jer ih njemako vazduhoplov-
stvo nije uspjelo zaustaviti. U vozu Amerika Hitler
Stogodišnji rat
je proslavio svoj pedeset drugi roendan. Jugosla- vija je kapitulirala tri dana ranije³. Meu estitari- ma u Menihkirhenu bili su bugarski kralj Boris, ma-
arski regent, admiral Horti, te grof ano – “kao le- šinari okupljeni oko trupla Jugoslavije”, kako bilje- i uveni Hitlerov biograf iju hronologiju pratimo. Ispred voza je odsviran koncert, a Gering je odrao govor u kojem se divio Hitlerovom vojnikom ge- niju. Teritorija Jugoslavije Hitlera nije interesova-
la. U mislima on se ve odavno bavio samo napa-
3 Kapitulacijom Jugoslavije, Nijemci su pod kontrolom imali 344 000 jugoslovenskih vojnih zarobljenika. Ukupni njemaki gubici tokom invazije na Jugoslaviju bili su: 151 mrtav, 392 ranjena i 15 nestalih vojnika i oficira. Zanimlji- vo je usporediti istovremene njemake napade na Jugosla-
viju i Grku. Cilj napada na Jugoslaviju bio je odmazda, dok je napad na Grku imao za cilj stratešku pomo Ta- lijanima. Hitler je izriito naredio da se Beograd sravni sa zemljom i da prema Srbima ne bude milosti, dok je jed- nako izriito naredio da se Atina uopšte ne bombarduje, alei, kako je priznao Gebelsu, što uopšte mora da ratuje protiv Grke. Kad se osam dana poslije svog 52. ro-
endana vratio u Berlin, bio je to posljednji pravi pobjed- niki povratak u glavni grad Rajha. Kad je rije o tezi da je odgoda napada na SSSR zbog neplaniranog napada na Jugoslaviju odigrala kljunu ulogu u njemakom neuspje- hu da pokore Ruse prije zime, mišljenja o njenoj uteme- ljenosti se razlikuju. S jedne strane, sam Hitler je vjero- vao u to. S druge pak, meteorološki izvještaji pokazuju da
je zbog vlanog, zlog i hladnog proljea 1941. invazija naSSSR teško mogla poeti mnogo prije 22. juna, ak i da nije bilo napada na Jugoslaviju. Postoji, meutim, još jedan detalj koji se tie uticaja „balkanske invazije” na Ope- raciju Barbarosa, a koji se ne tie tajminga. Naime, tokom napada na SSSR, njemaki tenkovi imali su neuobiajeno este mehanike kvarove. Po jednom od uvjerljivijih tu- maenja, razlog za to bila je “istrošenost” zbog skorašnjih dugih vonji po lošim balkanskim drumovima.
Stogodišnji rat
dom na Ruse. I bio je sretan što mu je njegova vojska iz tog dijela svijeta koji nije vrijedan niti kosti-
ju jednog jedinog pomeranijskog grenadira uspjela
donijeti poklon koji ga je razveselio, valjda i jedinu stvar iz te ubijene zemlje koja mu nešto znai: plo- u kojom su u Sarajevu odali poast Gavrilu Princi- pu. Mrtvace treba pokopati, misli Hitler, a ova plo- a koju su podigli da slave svoju slobodu i njemako ponienje sada je nadgrobna ploa njihovoj zemlji i
njihovim snovima.
3. POKLON
Suprotno rasprostranjenom uvjerenju, spomen-ploa Gavrilu Principu na mjestu Sarajevskog
atentata nije otkrivena ni 1924. ni 1934. godine, od-nosno ni na desetu ni na dvadesetu godišnjicu ovog slavnog ina. Nije to jedini podatak u vezi otkrivanja ovog spomenika koji se suprotstavlja uvrijee- nim predrasudama. Ploa, naime, nije uopšte otkri-
vena na Vidovdan. Datum je bio 2. februar 1930.
godine, a povod sutrašnja petnaesta godišnjica po-gubljenja Danila Ilia, Miška Jovanovia i Veljka ubrilovia. Po rijeima komentatora sarajevskog lista Veernja pošta datum je dosta proizvoljno odreen. Isti komentator je 31. januara, dva dana uoi otkrivanja, najavio da e dogaaj “biti skroman i bez posebne sveanosti”. Tako je i bilo; ne samo da otkrivanju nije prisustvovao nijedan, ak ni najnii, funkcioner vlasti niti izaslanik Nj. V. Kralja, nego je i sveana akademija koja je bila planirana u Narod- nom univerzitetu poslije otkrivanja spomen-ploe naprasno otkazana. Prema dopisniku londonskog “Tajmsa”, jugoslovenske vlasti su u internoj diplo-
matskoj komunikaciji sa zapadnim silama insistira-
Stogodišnji rat
le na informaciji da plou ne podie ni drava, pa ak ni Narodna odbrana, nego iskljuivo pojedinci: prijatelji atentatora i lanovi njihovih porodica. Ra-
zlog za to po svoj prilici je ekonomska depresija i sve vea ovisnost zemlje od novca iz inostranstva. “Deutsche Algemeine Zeitung” istog tog februara, meutim, piše da je postavljanje ploe “monstruo- zna provokacija koja se ne smije tolerisati”, a nepri- sustvovanje predstavnika vlasti sveanosti otpisuje
kao puku trivijalnost. Na naslovnoj stranici “Politi- ke” od 3. februara 1930. godine, pod naslovom Ot- krivanje spomen- ploe Gavrilu Principu, sarajevski dopisnik ovog lista ovako opisuje sam in otkrivanja: “Na tribini koja je bila okiena zelenilom i pal- mama, kao simbolom mira, uzela je mesto majka
pokojnog atentatora Ilia. Do nje je bila Jovankaubrilovi, supruga pokojnog atentatora ubrilovi- a. Potom sestra Trifka, Milena Grabe, sestra Miš- ka Jovanovia Mara. U jedanaest asova na tribinu se popeo gg. Vasilj Gri, Milan Boi, Savo Ljubi- brati, Hamdija Nikši i Borivoje Leonti. im se na tribinu popeo Vasilj Gri okrenuo se sakuplje- nom narodu i neobino vrstim glasom uputio na sakupljeni narod sledee rei: ‘Narode, sastali smo se da odamo poštu najveem od nas. Danas, danas najdostojnije se odaje pošta utanjem.’ Sam g. Vasilj Gri pognuo je glavu i ostao tako dva minuta, a zatim je ponovo visoko podigao glavu i burno povi-
kao: ‘Slava heroju Gavrilu Principu!’ Narod je prihvatio i na ovom istorijskom mestu zaorilo se burno trokratno: ‘Slava, slava, slava!’ U isto vreme mladi nacionalista Hamdija Nikši koji je za vreme rata bio zatvoren kao veleizdajnik digao je belo platno sa spomen-ploe. Zatim je na g. Vasilja Gria g. Bori-
voje Leonti, izaslanik dalmatinske omladine upu-
Stogodišnji rat
tio sledee rei: ‘Prilaem ovaj venac na spomenik heroju kao skroman znak priznanja mlade Dalma- cije velikom heroju.’ Posle njegovih rei zaorilo se
opet trokratno: ‘Slava mu!’ Primajui srebreni lovo- rov venac rekao je g. Vasilj Gri: ‘Neka je hvala uvek patriotskoj Dalmaciji.’ Time je ova sveanost završena. Na ploi koja je naraena u crnom mer- meru uklesane su zlatnim slovima sledee rei: Na ovom istorijskom mestu Gavrilo Princip navijesti
slobodu na Vidovdan 15/28 1914. godine. Pre nego se narod razišao potrgao je zelenilo sa tribina da ga zadri kao uspomenu na današnji dan, a zatim su se svi u miru razišli.” (Usput, dok u Sarajevu traje sveano otkrivanje spomen-ploe Gavrilu Principu, Kralj Aleksandar se priprema za sveani ruak sa
studentima koje je Univerzitetski Savet nagradionagradom Nj. V. Kralja. Ruak je poeo tano u podne tog drugog februara, a prisutni su bili rektor, prorektor i sekretar Univerziteta u Beogradu, mini- star prosvete, svi dekani fakulteta te nagraeni stu- denti.) Ne zaboravljajui, naravno, Ilievu majku, ubrilovievu udovicu, sestru Grabeovu i sestru
4 Istini za volju, u Politikinom lanku natpis na ploi nije sasvim korektno prenesen; najprije ispušteno je ime mjeseca juna, datumi po starom i novom kalendaru odvojeni su kosom crtom, dok na ploi postoji zagrada, dodata je rije “godine” na kraju koje na ploi nema, rije Vidovdan
na ploi je ispisana kao polusloenica (Vidov-dan), doku tekstu stoji Vidovdan, a takoe fraza “Na ovom istorijskom mjestu” koja je na ploi ispisana ijekavski, u tekstu je citirana ekavski. (Savremeni komentator sklon nepo- trebnoj ironiji u tom smislu bi mogao pronai kontinui- tet u jezikoj politici ovog lista, ali ovdje tome nije mjesto.) Navedimo ovdje doslovno natpis sa spomen-ploe:
Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navijesti slobodu na Vidov-dan 15. (28.) juna 1914.
Stogodišnji rat
Jovanovievu, kao ni Milana Boia i Savu Ljubi- bratia, fokusirajmo se ovdje na glavne protagoniste sveanog otkrivanja spomen-ploe: Vasilja Gria,
Hamdiju Nikšia i Borivoja Leontia, kao i na onoga koji nam je ovaj dogaaj opisao, “Politikinog” sarajevskog dopisnika potpisanog inicijalima A. K. Prvi je odrao govor, drugi otkrio plou, trei ju je prvi okitio vijencem, a potonji nam je cijelu priu ispriao. Sama spomen-ploa uzidana je još 1928,
no sveano je otkrivena tek dvije godine kasnije. Vasilj Gri, koji je na otkrivanju govorio, zapravo
je i autor teksta ugraviranog na plou. Roen je u Gacku 1875. godine, osnovnu školu završio u rod- nom gradu i Mostaru, gimnaziju u Sarajevu, Filo- zofski fakultet u Gracu i Beu. Godine 1910. biran
je za poslanika Bosanskog Sabora. Bio je prvooptu-eni na Banjalukom veleizdajnikom procesu (1915–1916) na kojem se sudilo stotinu pedeset še- storici ljudi. Bio je jedan od njih 16 koji su osueni na smrt. Meutim, zalaganjem španskog kralja Al- fonsa XIII, ovi osuenici su pomilovani. (Iz zahvalnosti ovom španskom kralju, jedna ulica u centru Banjaluke i danas se zove po njemu.) Poslije Prvog svjetskog rata, biran je u parlament Kraljevine SHS. Umro je tri i po godine nakon sveanosti otkrivanja spomen-ploe Gavrilu Principu; 26. oktobra 1934. u Beogradu. I Hamdija Nikši je bio tuen i osuen od strane Austro-Ugarske za vrijeme Prvog svjet-
skog rata. On je bio jedan od optuenih na Travni- kom procesu protiv pripadnika “srpsko-hrvatske omladine”. Optunica ih je teretila zbog zalaganja za kulturno i politiko ujedinjenje Junih Slovena u
jednu dravu. Hamdija Nikši je osuen na dvije godine robije. Ime Hamdije Nikšia pronalazimo
takoe u knjizi Sarajevo u revoluciji (s podnaslo-
Stogodišnji rat
dine. Ako je rije o istoj osobi, jasno je zašto nije mogao biti pronaen šest godina kasnije.) Kao u ne- koj stereotipnoj prii o Sarajevu, Bosni i Jugoslaviji,
imamo tri osobe koje su istog roda, a porijeklom pripadaju trima razliitim vjerozakonima. Nedosta-
je još samo neki Jevrej, kazao bi vjerovatno kakav cinik. Tu je, meutim, i Jevrejin. Iza inicijala A. K. sarajevskog dopisnika Politike krije se ime Abraha- ma Koena zvanog Abo. Ne usuujemo se ovdje da
dublje ulazimo u porodino-kohanitske veze ovog Abrahama Koena sa drugim Koenima, ali emo ispriati saetak njegove sudbine. Nakon što je Hi- tlerova vojska ušla u Sarajevo i nakon što su sa zida skinuli plou o ijem je otkrivanju pisao u Politici, Abo Koen i njegova porodica uspjeli su izbjei smrt
ili deportaciju u neki od koncentracionih logora za-hvaljujui Koenovom kolegi-novinaru po imenu Rudi Roter. Roter je rodom bio iz sela Potomje na poluostrvu Pelješac. Odlazei iz Sarajeva u zaviaj, Roter ubjeuje Koena da zajedno s porodicom poe s njim dolje, na jug. Neko vrijeme, Koeni se kriju u Potomju kod Rotera, a kasnije prelaze u Trpanj te se napokon, poslije talijanske kapitulacije, pridruuju partizanima. U skladu sa svojom novinarskom pro- fesijom, Abo Koen poinje da radi za sektor za in- formisanje ZAVNOH-a (Zemaljsko antifašistiko
vijee narodnog osloboenja Hrvatske), i to na mjestu tehnikog urednika “Vjesnika”. Po sjeanjima
kolege, “poznatog partizanskog novinara” Mahmu- da Konjhodia, Koen je u to vrijeme “ve stariji o-
vjek i slabo pokretan”. U maju mjesecu 1944. godine, kad se etnici napali partizansku bolnicu u selu Kreani u Lici, zaklali su i Abrahama Abu Koena, koji je, eto, izbjegao smrt od nacistike i ustaške
ruke da bi skonao od etnike. Godine 2004, Rudi
Stogodišnji rat
Roter je od strane Memorijalnog centra Jad Vašem u Jerusalimu proglašen “Pravednikom meu narodima”.
Nacistika vojska ušla je u Sarajevo 17. aprila 1941. godine. Trenutak skidanja spomen-plo- e Gavrilu Principu sa zida zabiljeen je kame- rom i ukljuen u jedan filmski urnal (dostupan na internetskoj adresi http://www. youtube.com/ watch?v=QhLeaqhPXVU ). Snimke ulaska nacisti-
kih tenkova u Sarajevo, mase koja ih veselo pozd- ravlja i podizanja njemake zastave oito su manje vane, jer najdui dio ovog urnala prati sku- pinu muškaraca koji uz pomo merdevina paljivo skidaju plou i predaju je vojnicima Vermahta koji uz nju teatralno poziraju. Sve ovo prati glas spike-
ra koji na njemakom izgovara nekoliko reenica. Uprevodu one glase ovako: “Invazija u bosanski grad. Podie se njemaka ratna zastava. U Sarajevu; ovdje je 28. juna 1914. austrijski prestolonasljednik postao rtvom kukavikog atentata srpskog studen- ta. Ti pucnjevi su dali signal za svjetski rat. Njemci skidaju mramornu tablu i predaju je Vermahtu. Na tabli stoji: Na ovom istorijskom mjestu se Gavrilo
Princip izborio za slobodu Srbije. Firer je tablu predao Berlinskom Zeughausu.”
5 Zeughaus (stari Arsenal) je najstarija graevina u berlinskoj
ulici Unter den Linden. Izgraena je poetkom osamnae-
stog vijeka, a od 1875. godine u njoj je vojni muzej. U ovojzgradi je 1943. godine Rudolf fon Gersdorf neuspješno po-
kušao ubiti Hitlera. Krajem Drugog svjetskog rata, zgra-
da je u bombardovanjima veoma ošteena. Kasnija sudbi-
na konkretnog eksponata, spomen-ploe Gavrilu Principu,
roendanskog poklona Adolfu Hitleru, nam je nepozna-
ta. Podjelom Berlina, Zeughaus se našao u DDR-u. Godi-
ne 1952. u ovu zgradu je smješten Muzej njemake istorije,
koji je svojom postavkom interpretirao modernu njema-
Stogodišnji rat
Autor citiranog teksta oito je imao pouzda- nog prevodioca sa srpskohrvatskog. Natpis na tabli zbilja poinje frazom Na ovom istorijskom mje-
stu koja je u filmskom urnalu na njemaki doslovno prevedena ( An dieser historischen Stätte). Nigdje se, meutim, na tabli ne pominju ni srpstvo ni Sr- bija. Iz ove lapidarne interpretacije anonimnog njemakog filmskog radnika, razvie se, i u naše vri-
jeme, brojne publicistike i scenske vizije Principo-
vog ina. Na dan 21. aprila, agencija Asošijeted pres javlja iz Berlina kako je iz nacistikog štaba na Bal- kanu stigla informacija da je spomen-ploa kojom se komemorira Sarajevski atentat jue predana Hi- tleru i to od strane jednog od prvih njemakih vojnika koji su ušli u taj jugoslovenski grad. Objavljeno
je i da e ploa biti javno izloena u muzeju kao “do-kaz srpske zloinake krvave krivice za Svjetski rat”. Prvog jula iste godine, a povodom poklanjanja spomen-ploe Adolfu Hitleru, komentator NDH-ov- skog “Sarajskog novog lista” trijumfalno piše: “Sa- rajvo je opralo sa sebe vidovdansku ljagu”. (Oblik Sarajvo ovdje nije štamparska greška. Prvih mjeseci okupacije ustaše su ime grada formalno promijenili u Sarajvo, no uskoro je vraen naziv Sarajevo.) Nepune etiri godine kasnije, šestog aprila 1945. godine, partizani oslobaaju Sarajevo. Ve sedmog maja, još prije kapitulacije Velikonjemakog rajha, otkriva se nova spomen-ploa Gavrilu Principu.
ku istoriju iz komunistike perspektive. Institucija koja je
tamo smještena danas, poslije ujedinjenja dvije Njemake,
nosi drukije, ali slino ime: Njemaki istorijski muzej .
Sveanost prati “veliki manifestacioni miting” kojem prisustvuju “pretsjednik Narodne skupštine Bosne i Hercegovine dr Vojislav Kecmanovi, la-
novi Narodne vlade Bosne i Hercegovine na elu sa svojim pretsjednikom drugom Rodoljubom ola- koviem, lanovi Narodne skupštine, pretstavnici Zemaljskog i mjesnog USAOBiH-a, omladinski delegati pokrajina,i delegati omladine Grke i bratske Bugarske”. Izvješta Osloboenja dalje piše: “Miting
je otvorio drug Braco Kosovac i predao rije dru- gu Dragoslavu Ljubibratiu, jednom od Principovih saradnika i lanu revolucionarne organizacije Mla- da Bosna i podvukao vanu ulogu bosansko-herce- govake omladine – Principove omladine, nadah- nute idejama bratstva i jedinstva svih naroda Bosne
i Hercegovine, svih naroda Jugoslavije i istakao nji-hovu borbu protiv tadašnjih reakcionarnih politi- ara, koji su zagovarali kompromis sa Beom. Svoj govor završio je rijeima: ‘Po svojim idejama Gavri- lo Princip pripada današnjoj mladoj generaciji, koja
je ostvarila konano i potpuno one tenje, koje je Gavrilo Princip zapoeo u ono doba.’ Poslije druga Ljubibratia govorio je drug Cvijetin Mijatovi, zatim omladinac Hrvat Mile ai i omladinka musli- manka Naa Biser.” Samu spomen-plou otkrio je Borko Vukobrat “omladinac iz Bosanskog Graho-
va”. Na ploi je zlatnim slovima stajalo: U znak vjei- te zahvalnosti Gavrilu Principu i njegovim drugovi-
ma borcima protiv germanskih osvajaa, posveuje ovu plou omladina Bosne i Hercegovine – Saraje- vo 7 . maja 1945. godine. Nije na ovoj ploi, što je na zidu stajala, po svoj prilici, desetak godina, bilo rije- i sloboda. Kad je onaj koji biljei ovu priu, osam- desetih godina prošlog vijeka, prvi put bio na mje-
stu Sarajevskog atentata, na novoj spomen-ploi
Stogodišnji rat
ponovo je prizivana sloboda. No ni te ploe, kao ni one stare od crnog mermera, kao ni slobode, danas
više nema.
“Vreme” 1191, 31. oktobar 2013
6 Na ploi koja je stajala na mjestu Atentata do 1992. godine pisalo je (irilicom): Sa ovoga mjesta 28. juna 1914.
godine Gavrilo Princip svojim pucnjem izrazi narodni pro- test protiv tiranije i vjekovnu tenju naših naroda za slobo- dom. Razlono je pretpostaviti da je ona postavljena 28. juna 1953. godine, kad je ondašnji gradonaelnik Sara- jevo Dane Olbina na istom mjestu otvorio Muzej Mlade Bosne. Zapadni novinari koji su za vrijeme socijalistike Jugoslavije dolazili u Sarajevu obino su bivali neprijatno iznenaeni ovakvim odavanjem poasti Gavrilu Princi-
pu. Analiza tih napisa zavreuje posebno ozbiljnije istra- ivanje. Zanimljivo je da u broju od 28. juna 1964. godine, o pedesetogodišnjici atentata, New York Times objavljuje ak tri teksta tim povodom. Jedan od tih tekstova je reportaa sa lica mjesta iz pera Dozefa Berija. U podna- slovu njegovog teksta istie se kako e putnik namjernik u Sarajevu otkriti da se “mladi ludak iz 1914. pamti kao
nacionalistiki heroj”. Vrijedi ovdje barem kratko notirati signifikantan detalj iz njegovog teksta. Jedan od Berijevih sarajevskih sagovornika, ovjek koji mu je govorio o vezi koja postoji izmeu sarajevskih atentatora i partizanskih revolucionara iz Drugog svjetskog rata, bio je “komuni- stiki sekretar za informacije, prijateljski nastrojen tri- desetsedmogodišnjak, bivši kapetan partizanske vojske”
po imenu Murat Kusturica. Od 1992. godine, kad je plo-a koja je šokirala novinara New York Timesa uklonje- na, pa sve do 2004. godine, na mjestu Sarajevskog atentata nije bilo nikakvog spomena na taj istorijski dogaaj; 2004. sarajevske gradske vlasti postavile su tamo plou s (latininim) natpisom: Sa ovog mjesta 28. juna 1914. Ga- vrilo Princip je izvršio atentat na austrougarskog prestolo- nasljednika Franca Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju. Ispod je prevod na engleski.
Beobachter“, 1. maj 1941.
Spomen tabla u vojnom muzeju u Berlinu, 28. april 1941.
Na sledeoj strani: Majka Gavrila Principa, Marija-Nana
„oko 1950“?
1.
Kao što ree jedan pesnik: injenica je nalik vre- i – nee da stoji dogod se u nju nešto ne stavi. Fo-
tografija snimljena 20. aprila 1941, na kojoj Hitlertrijumfalno stoji nad spomen-ploom Gavrilu Prin- cipu, koju su mu oficiri Vermahta upravo doneli iz okupiranog Sarajeva i uruili mu je kao roendanski poklon – jedna je takva injenica. Ovu fotografi-
ju, pronaenu u arhivi Bavarske dravne biblioteke u Minhenu (na tragu informacije iz knjige Dušana Glišovia Ivo Andri, Kraljevina Jugoslavija i re- i rajh 1939–1941), objavio je beogradski nedeljnik „Vreme” 31. oktobra 2013, u broju 1191. Kako je slika nastala i šta je zapravo ovekoveila ispriao je u 5.000 rei u istom broju „Vremena” Muharem Baz- dulj. Hofmanovu sliku, dotad nepoznatu široj jav-
nosti, istoriar Kristofer Klark, aktuelna istoriar- ska pop-zvezda i autor bestselera Meseari, iznena- en njenim pojavljivanjem, nazvao ju je „najboljom slikom oba rata”.
Ali šta u tu vreu staviti?
Fotografija je nainjena tri dana po kapitula-
ciji Jugoslavije, 20. aprila 1941, u vagonu specijal-nog voza stacioniranog na slepom koloseku pruge Be-Grac, na izlazu iz eleznikog tunela kod mesta Menihkirhen u Štajerskoj, u kome se nalazio „Fi- rerov glavni štab Jugoistok”, iz koga je Hitler pratio napad na Jugoslaviju i Grku. Hitler je tog dana sla-
vio 52. roendan i tada mu je, kao prigodan roendanski poklon i jedini ratni trofej donet iz netom raskomadane Jugoslavije uruena – spomen-plo- a Gavrilu Principu, koja je prethodnih jedanaest godina stajala na mestu Sarajevskog atentata. Sce- na skidanja ove ploe u Sarajevu tri dana ranije za- beleena je u nacistikom propagandnom filmskom
urnalu, koji je iskoristio Fadil Hadi u filmu Sara- jevski atentat iz 1968. Fotografiju uruenja poklona nainio je Hajnrih Hofman, Hitlerov slubeni fotograf od 1920. do 1945. godine.
Hofmanova fotografija, uz prigodan tekst, objavljena je u nacistikom asopisu „Illustrierter Beo-
bachter” broj 18, od 1. maja 1941, zajedno s foto- reportaom proslave Hitlerovog 52. roendana, i uz potpis: „Kraj velianja jednog nedela: 28. juna 1914. u Sarajevu je ubijen prestolonasledniki par, od strane bosanskog Srbina Principa. Tim nedelom srpskih zaverenika zapaljen je Prvi svetski rat. ’Po-
asnu tablu’ koju su na mestu ubistva Srbi postavili u spomen ovom nedelu skinuli su folksdojeri, a Vermaht ju je predao Fireru u glavnom štabu. Adolf Hitler je naredio njeno premeštanje u Vojni muzej”.
Vest o uruenju poklona objavile su tada nemake novine, kao i novine u Nezavisnoj Dravi Hr-
vatskoj. Ustaški „Novi list”, u tekstu naslovljenom
„Sramotnu Principovu plou iz Sarajeva Führer je osobno preuzeo”, navodi:
„Kako je poznato, sramotna ploa, koju su srp-
ski vlastodršci postavili u Sarajevu u poast ubojice Gavrila Principa na mjestu gdje je nastradao austrougarski prijestolonasljedni par nadvojvoda Franjo Ferdinand i njegova supruga, izruena je Voi Veli- kog Njemakog Reicha Adolfu Hitleru u njegovom glavnom stanu.
Plou su donijeli u Führerov glavni stan njemaki ratni dopisnici posebnim aeroplanom. List ’Tagespost’ donosi ovaj zanimljivi prikaz tog puta:
’Strahovitom brzinom letimo iznad planinskih krajeva bivše Jugoslavije. – im smo došli u Vo- in glavni stan, prijavili smo se kod vojnog autan-
ta pukovnika Schumndta, kojim nam kratko nakontoga saopuje vijest, koja je sva naša srca ispunila velikom radošu. Führer nas obavješuje, da on eli osobno preuzeti plou iz naših ruku.
’Došao je veliki as, kad smo se našli oi u oi s našim ljubljenim Führerom. Najpre smo voi pre-
veli toan tekst natpisa na ploi. Zatim se je Voa podrobno interesirao za borbe u Srbiji. Mi mu opi- sujemo svoje utiske. Konano je Führer naredio, da se mramorna ploa iz Sarajeva izrui ratnom muzeju u Berlinu. Nakon što smo se rukovali s Führe- rom i uhvatili njegov pogled, koji e nam ostati ne- zaboravan, audijencija je bila dovršena. Ali u našim
srcima zaplamsao je, nakon ovog presretnog asa, zavjet da emo biti na sve spremni, kuda god nas Führer poslao.’”
Principovu plou Hitler je poslao u Berlin i 28. aprila ona je izloena kao ratni trofej u tadašnjem Vojnom muzeju (zgrada bivšeg Arsenala, sadašnji
Nemaki istorijski muzej), o emu su nemaki li-
Stogodišnji rat
bija poetkom XX veka bila „izvoznik terorizma”, ono što je Iran po njoj danas, a da je Mlada Bosna bila Al Kaida tog vremena, te da je, posledino, au-
strijski napad na Srbiju bio logian i nuan odgovor na rastuu opasnost srpskog nacionalizma.
Vest o otkriu Hofmanove fotografije za evropske medije prvi je napisao dopisnik nemake agencije DPA iz Beograda Tomas Braj. O ovoj slici, u kontekstu obeleavanja stogodišnjice poetka Prvog
svetskog rata, govori njegov tekst objavljen na sajtu Europe Online Magazin. Tekst je naslovljen austro- ugarskim pokliem iz 1914: „Serbien muss sterbien” (istina, pod navodnicima), a umesto Hofma- novom fotografijom o kojoj je re, ilustrovan je fotografijom iskopavanja masovne grobnice u Sre-
brenici (http://www.europeonline-magazine.eu/ser-bien-muss-sterbien_305149.html ). Ovom svinjari- jom je slubenik nemake agencije hteo da porui da je objavljivanje ove fotografije provokacija srpskog nacionalizma i izraz srpskog neprijateljstva prema evropskim partnerima.
Nakon toga, o otkriu ove fotografije pisali su mnogi svetski listovi, od „El Paisa” do „Fajnenšel tajmsa”, ona je postala istorijska injenica na koju se referiše jedan broj istoriara i publicista kada go-
vore o Sarajevskom atentatu, Tim Baer ju je uvr- stio u svoju zapaenu knjigu Te rigger – Hunting the Assasin who Brought the World to War , ali vest o
slici nisu objavile nijedne novine iz Bosne i Herce- govine, Crne Gore ni Hrvatske, što je alosni simp- tom tamošnje vladujue ideološke paradigme gledanja na jugoslovensku prošlost, kao i stanja na me- dijskoj sceni koja iz nje proizilazi. Meutim, najbi- zarnija stvar u vezi s objavljivanjem ove fotografi-
je, pored telefonskih poziva pomenutog dopisnika
Stogodišnji rat
DPA redakciji „Vremena”, uredniku kulture i autoru teksta o slici, jeste angaman botova koji su na in- ternet portalima u Srbiji na vest o njoj tvrdili da je
slika oigledna podmetaina i falsifikat, jer se jasno vidi da je Principova spomen-ploa u sliku naknad- no umontirana, o emu, navodno, svedoi odraz ja- blanova iz parka Atmejdan koji se vide na njoj!?
4.
Virdinija Vulf je, s nešto preterivanja, smatrala da se tokom decembra 1910. ljudska priroda nepo-
vratno izmenila. Gledano unazad, bar u ovim gudu- rama, to se desilo nešto ranije, 15. juna 1910. godine. Tada je u Sarajevu zagrebaki student iz Neve-
sinja Bogdan eraji ispalio pet metaka ka austrij-skom vojnom namesniku Bosne i Hercegovine ge- neralu Marijanu Varešaninu i šesti sebi u glavu. Dok
je eraji leao u hropcu na Carevoj upriji, nepo- vreeni Varešanin je izašao iz kola kojim se vozio, šutnuo erajievo telo, pljunuo ga i proderao se:
„ubre!”Nakon toga, nešto se ozbiljno uskomešalo u generaciji koja je upravo stupala na istorijsku scenu. „Onima koji dolaze” naslov je teksta koji je potonji ideolog Mlade Bosne Vladimir Gainovi tada napisao povodom erajievog atentata.
Zašto je eraji pucao? Vreme uoi Prvog svetskog rata esto se opi-
suje kao belle époque. Ali ta epoha nije svima bila belle. To jest, moda jeste u Beu, Berlinu, Lon- donu ili Parizu, ali ne i u njihovim kolonijama, i – ne na Balkanu. Bosna i Hercegovina se usred belle époquea gušila pod austrougarskom upravom. Po-
što ju je 1878. nakon Berlinskog kongresa okupira-
Stogodišnji rat
la, i kasnije 1908. po zakonu jaeg anektirala, Au- stro-Ugarska se prema Bosni ponašala kao prema klasinoj koloniji: napravila je neophodnu infra-
strukturu da bi eksploatisala tamošnje resurse i be- skrupulozno izrabljivala stanovništvo, naroito se- ljaštvo, koje je bilo najbrojnije. Ona ne samo da nije ukinula dotadašnji turski feudalni poredak u Bosni
ve ga je uvrstila, birokratizovala i pooštrila, što je za veinu stanovništva bilo nepodnošljivo. Uz to, da
bi kolonijom lakše vladala, po starom principu di- vide et impera, inila je sve da raspiri meuetni- ku mrnju, naroito izmeu pravoslavnog i musli- manskog stanovništva, koje je pruilo najvei otpor austrougarskoj okupaciji. Nakon sloma serije usta- naka protiv okupacije, od Hadi Lojinog do Uloš-
kog, usledio je talas iseljavanja bosanskih muslima-na u Tursku, i njima je Aleksa Šanti napisao pesmu „Ostajte ovdje” – Ovdje vam svako bratsku ruku ste- e – / U tuem svijetu za vas pelen cvjeta; / Za ove krše sve vas, sve vas vee: / Ime i jezik, bratstvo, i krv
sveta. A onda, od poetka veka situacija se „intenzivi-
rala”: Majski prevrat, kojim Srbija prestaje da bude austrougarski satelit, Carinski rat, Srpsko-hrvatska koalicija, Aneksiona kriza (povodom aneksije BiH Branislav Nuši, osniva Narodne odbrane, piše svog Hadi Loja), Veleizdajniki proces i – eraji- ev atentat…
Zahvaeni politikom groznicom kojoj je e- raji bio okida, sarajevski gimnazijalci formira- li su 1911. dve politike grupacije: srpsku i hrvat- sku naprednu nacionalistiku omladinu. Predsed- nik Hrvatske napredne omladine bio je ak VII ra- zreda Sarajevske gimnazije Ivo Andri. Na njego-
vu inicijativu doi e do zbliavanja srpske i hrvat-
ske organizacije i formiranja zajednike, Srpsko-hrvatske napredne omladine. Andri je bio njen prvi predsednik. „Ovaj korak je ozbiljno remetio ustalje-
ne adete zagrienih aršijskih verskih ratova, voe- nih preko nekoliko lokalnih listova, koji su i iveli od negovanja ovih netrpeljivosti”, napisao je Miro- slav Karaulac, pouzdan hroniar ovog vremena.
Svoj prvi pravi ispit Srpsko-hrvatska napredna omladina, nazivana i Jugoslovenskom, imala je fe-
bruara 1912. U znak podrške zagrebakim studentima pobunjenim zbog Cuvajevog nasilnog raspu- štanja hrvatskog Sabora, u Sarajevu su 18. februara izbile ake demonstracije protiv austrougarskih
vlasti. U povorci demonstranata su, pored ostalih, bili Mirko Perin, Lazar uki, Ivo Kranjevi, u-
laga Bukovac, Oskar Tartalja i Luka Juki. Okupaci-ona vojska je demonstracije pokušala silom da ugu- ši. Jedan od demonstranata, Gavrilo Princip, uda- ren je sabljom i pocepano mu je odelo. Drugi, Salih Šahinagi, smrtno je ranjen, što je izazvalo novi talas demonstracija i štrajkova gimnazijalaca i stude- nata u Sušaku, Zagrebu, Splitu, Dubrovniku, Gra- cu, Beu, Beogradu i drugde. Devetnaestog februara objavljen je generalni štrajk u svim sarajevskim školama. lanovi štrajkakog odbora fotografisali su se za istoriju. Na toj fotografiji prvi put je zabele- eno lice Ive Andria.
Februarske ake demonstracije u Sarajevu
predstavljale su taku politike kristalizacije generacije koja je u politiki ivot donela nešto dotad nevieno – prvi put u istoriji, u istom stroju, po svojoj volji i ne kao pripadnici etnije, koraali su Srbi, Hrvati i muslimani.
Imena? Mladen Stojanovi, Milan Budimir,
August Cesarec, Luka Juki, Vladimir Gainovi,
Stogodišnji rat
Oskar Tartalja, Vladimir erina, Danilo Ili, Augu- stin Ujevi, ulaga Bukovac, Gavrilo Princip, Ivo Andri, Ibrahim Fazlinovi, Dragutin Mraz, Rudolf
Greta, Lavoslav Kofa, Ahmet Sadikovi, Ivan Al- firovi, Antonije Filipi, Hamid Kuki, Dragan Ka- lember, Ivo Kranjevi, Miloš Pjani, Dragoslav Lju- bibrati, Sadulah Nikši, Ferdo Kozak, Branko Za- gorac, Mihajlo Pušara, Ferdinand Behr, Eugen Bür- ger, Jakov Paji, Marko Perin, Ljubomir Nikši, La-
zar uki, Ivan Endliher, Jozo Lukši, Demil Dr- ljevi, Franjo Zeki, Ervin Miklolji, Vladeta Bilbija, Hasan Miljkovi, Branko Kebelji, Mehmed Zvono, Todor Ili, Hamdija Nikši, Radoslav Semiz, Zvo- nimir Dojanski, Kosta Hakman, Safvetbeg Mira- lem, Anto Mohorovi, Rešid Kurtagi, Viktor Rup-
i, Ahmet Babai, Budimir Alojz, Borivoje Jevti istotine drugih. Šta ih je povezalo? Njihove politike ideje bile
su mutne ali radikalne, kulturno-emancipatorske i slobodarske. Bili su ogoreni socijalnom neprav- dom koja ih je okruivala, a put osloboenja su vi- deli u ostvarenju naela „Balkan balkanskim narodima”; zajedniki ideal bila je junoslovenska politika, kulturna i socijalna zajednica nezavisna od Tur- ske, Austrije, Nemake, Italije, Rusije. Srbija je za njih bila slobodna teritorija, Pijemont ujedinjenja u buduu Jugoslaviju, i dalje u Balkansku otadbinu, a posle Balkanskih ratova i dokaz da moe slabiji sil-
nome da uene dim u nos. Onako kao što je Koi- ev Jablan nadbo carskog baka Rudonju. Naravno, oni su i u Srbiji traili i nalazili svoje istomišljeni- ke i saborce, ali njihov bunt je bio autentian, kulturno, socijalno i politiki motivisan, a sredstva, pored ostalog, na evropskom talasu, i revolucionarna.
Stogodišnji rat
U ovom „mladojugoslovenskom” pokretu ue- stvovali su Srbi, Hrvati i muslimani, ali ne svi, ne ni veina – samo oni koji su verovali da pripada-
ju istom, troimenom, narodu koji moe da izae iz stanja kulturne i politike „samoskrivljene nezrelosti”, nakon kojeg e uslediti jugoslovenski, a onda i
veliki balkanski rizorimento. Evo šta je jedan od njih napisao: „Jaanje nacionalne svijesti, preko ko-
jih e se onda lako oduprijeti valovima germanskih,
maarskih i italijanskih nasrtaja – a onda penetra- cija ovih ideja u široke puke mase. Mome je nacio- nalistikom uvjerenju najjai motiv taj, što Srbi bez Hrvata i obratno ne znae ništa kraj ovakvog brzog razvoja svijetova i konkurencije meu velikim narodima pred kojim manji kao slabiji uzmiu. Tek Srbi
i Hrvati zajedno kadri su da se odre na površini.”U nacionalnom smislu oni su baštinili svaku junoslovensku i balkansku pobunu protiv stranih zavojevaa i svaki svetski antikolonijalni pokret. U svojoj akciji pozivaju se na politiku baštinu Vjeko- slava Baha, Eugena Kvaternika, Hadi Loja, Miloša Obilia, Karaora, Njegoša, Rigu od Fere, Garibal- dija, Macinija, Simona Bolivara, Kropotkina i trae – slobodu.
eraji puca u Sarajevu. Juki, Doji, Planinš- ak pucaju u Zagrebu. Tin Ujevi i Vladimir erina u Drnišu 1913. neuspešno pokušavaju da organizu-
ju atentat na Franca Ferdinanda. „Sarajevski aten-
tat bio je na hrvatskom i bosanskom terenu po redu šesti, a sve da svjetski poar i nije prividno buknuo zbog sarajevskog krvoprolia, omladina bi bila ’ne-
junakom vremenu uprkos’ demonstrirala s oru- jem u ruci i dalje, jer se nije pucalo iz obijesti, nego iz oaja nad zaista kolonijalnim stanjem u kojem su
ivjeli jugoslavenski narodi”, pisao je Krlea. Osmog
Stogodišnji rat
juna 1912, Ivo Andri belei u svoj dnevnik: „Danas je Juki poinio atentat na Cuvaja. Kako je lepo da se zateu tajni konci dela i bune. Kako radosno slu-
tim dane velikih dela. I die se i gori hajduka krv. Neka ive oni koji umiru po trotoarima onesveše- ni od srdbe i baruta, bolni od sramote zajednike. Neka ive oni koji povueni, utljivi, u mranim sobama spremaju bunu.” „ Kad e doi kraljeve voj-
ske?/ Oblaci nebom plove kao vojska; ja slutim dane
velikih djela”, objavljuje Andri u Zagrebu 1914. I još: „Sva Hrvatska nelijepo hre. Budni su samo pjesnici i atentatori.”
Kada je austrougarski prestolonaslednik Franc Ferdinand juna 1914. došao u Bosnu i Hercegovi- nu, došao je u funkciji generalnog inspektora oru-
anih snaga Austro-Ugarske, da zajedno s Konra-dom fon Hecendorfom, šefom austrougarskog ge- neralštaba, nadgleda pretee vojne manevre svoje
vojske na granici sa Srbijom. Nakon manevara od- luio je da poseti Sarajevo 28. juna, na srpski nacio- nalni praznik Vidovdan. Provokacija je bila oigledna. Pripadnici Mlade Bosne organizovali su atentat na predstavnika okupacione vojske. Gavrilo Princip ga je ubio.
Istog dana frankovci u Zagrebu organizuju an- tisrpske demonstracije, uvee je Sarajevo izleplje- no proglasom sarajevskom graanstvu s potpisom gradskog podnaelnika Josipa Vancaša, u kome je
pisalo: „I ako je poticaj za ovaj avolski zloin po- tekao iz inozemstva – po iskazu atentatora nedvou- mno je, da je bomba iz Beograda – ipak postoji te- meljita sumnja, da i u ovoj zemlji ima prevratnih elemenata. Mi osuujemo zloin i duboko smo ne- sretni, da je atentat izveden u Sarajevu, ije se sta-
novništvo uvijek pokazivalo vjerno kralju i dinasti-
Stogodišnji rat
ji, pa ja pozivam puanstvo, da takove elemente koji se daju na ovakove zloine, iz svoje sredine istrijebi. Bit e sveta dunost puanstva, da tu sramotu ope-
re”. Bio je to poziv šuckorima i fukari na lin sarajevskih Srba.
5.
U vreme nastanka, fotografija Hajnriha Hofma-
na ima oiglednu simboliku: Adolf Hitler, veliki voa, osvaja sveta koji isti Evropu od neisti i tvo- rac novog svetskog poretka, dobija ratni trofej koji simbolizuje zemlju koja se usudila da mu se suprot- stavi i koju je upravo pregazio.
Meutim, danas je simboliki sadraj ove sli-
ke promenjen. Adolf Hitler je danas apsolutni sim-bol Zla (iako je De Rumon upozoravao da je re tek o „demonu drugog reda”). Ali kakva je simbo- lika spomen-ploe na kojoj irilinim slovima piše: „Na ovom istorijskom mjestu Gavrilo Princip navi-
jesti slobodu na Vidovdan 15. (28.) juna 1914”? Hi-
tler se oko toga nije dvoumio: Gavrilo Princip je bioi ostao simbol antiimperijalistike i antikolonijalne borbe malih naroda za svoju slobodu, njihove tenje da izau iz stanja „samoskrivljene nezrelosti”.
Istorijski je sluaj Mlade Bosne u principu jasan i u istoriografiji odavno rašišen. Nema nieg ne- poznatog u vezi s njim, kao ni oko uzroka i karak- tera Prvog svetskog rata. Meutim, austrougarska, kao i nacistika propaganda koja se na nju nastavi- la, na Sarajevski atentat i Gavrila Principa drugai-
je je gledala. Za nju Gavrilo Princip nije bio jugoslovenski revolucionar-idealista, ve srpski ubica-terorista, pion u velikosrpskoj zaveri protiv zapadne ci-
vilizacije. Svrha ovakve propagande bila je najpre da
Stogodišnji rat
se opravda ranije planiran austrougarski napad na Srbiju kojim je poeo Prvi svetski rat. U ovom ratu u Srbiji je nastradalo više od milion ljudi; po zvani-
nim podacima, Srbija je imala 1.250.000 rtava, od ega 850.000 civilnih, to jest izgubila je više od e- tvrtine ukupnog stanovništva. Mada istorijska pa- ralela nije sasvim precizna, slina stvar bi bila kada bi neko danas pokušao da atentat Heršela Grinspa- na osudi kao teroristiki in da bi se njime opravda-
lo ono što je za njim usledilo – Kristallnacht . Ali druga, dalekosenija svrha ovakve propa-
gande jeste da se pokae da je svaka ideja borbe malih zemalja za nezavisnost i politiki subjektivi- tet unapred osuena na propast. A to su bila vra- ta koja je Gavrilo Princip simbolino otvorio i kroz
koja su tokom itavog „kratkog XX veka” pokuša- vali da prou svi svetski antikolonijalni pokreti. Ju- goslavija je predstavljala simbol upravo ovakve borbe. Ona je imala još dva slavna trenutka – bila je to zemlja koja je 27. marta 1941. odbila Trojni pakt i rekla „NE” Hitleru, a nakon Drugog svetskog rata,
7 Prva knjiga kod nas napisana kao odgovor na nemake pokušaje revizije Prvog svetskog rata bila je priljeno i dokumentovano napisana knjiga Vladimira orovia, Odnosi Srbije i Austro-Ugarske u XX veku, koja je trebalo da se pojavi 1935, i kasnije u prevodu na engleski jezik. Ali na pritisak Austrije, a naroito Nemake, tada najva- nijeg spoljnotrgovinskog partnera Kraljevine Jugoslavi-
je, Vlada Milana Stojadinovia, da ne bi ljutila vou ne-makog Rajha, zabranila je objavljivanje orovieve knjige; vei deo njenog ve odštampanog tiraa je 1938. uni- šten. Objavljena je tek 1992, u malom tirau. Isto se desilo 1940. i sa bedekerom Beograd , u izdanju Balkanskog instituta u Beogradu. Nakon demarša nemakog poslanika u Beogradu zbog naina na koji je u ovoj knjizi pisa- no o zloinima austrougarske vojske u Srbiji 1914–1918, knjiga je zabranjena, a njen slog uništen.
Stogodišnji rat
u kome je imala snaan antifašistiki pokret, godine 1948. izašla je iz Istonog bloka i rekla „NE” Staljinu. Upravo zato je sada ve decenijama una-
zad upadljiv uporan pokušaj relativizovanja znaaja i smisla nastanka ove drave kako bi se opravdao njen potonji raspad, pokušaj koji danas iz sve snage podravaju lokalne nacionalistike elite, koje su uz podršku Zapada na vlasti u svim postjugosloven- skim dravicama. Mlada Bosna je u srcu nezavisne
Jugoslavije, nezavisne, a ne Štrosmajerove, ne Ferdi- nandove Jugoslavije, nego Jugoslavije koju su i Fer- dinand i Hitler mrzeli i hteli da je zatru. Danas vidimo: velika glava i slabe noge krivo su srasli, Jugo- slavija je likvidirana, sada lenovi u muenju izdišu.
Pa opet, iako se politika Jugoslavija urušila, ona
je za vreme svog trajanja u kulturnom smislu po-molila glavu iz „samoskrivljene nezrelosti”. Iz oseaja neprovincijalnosti koji je jugoslovenska ideja in- dukovala, iz „oseaja samosvrhovitosti” lišene stra- ha od istorijske beznaajnosti, nastalo je ono najbo- lje što je jugoslovenska kultura dala, i u knjievno- sti, i u pozorištu, i u slikarstvu, i u filmu, i u muzici. Slutnja skore izvesne politike katastrofe ovoj kul- turi je davala dodatni sjaj.
6.
Kako je reeno, Hofmanova fotografija je najbo- lja slika oba svetska rata. Postoji li, osim ove slike,
još nešto što povezuje Hitlera i Principa? Postoji. Je- dini ovek na svetu koji je lino poznavao i jednog i drugog, koji je u oi gledao i Hitlera i Principa – Ivo Andri. Mladobosanac, robijaš, ambasador Kralje-
vine Jugoslavije u Nemakoj, pisac.
Stogodišnji rat
Na globalnoj ravni, Gavrilo Princip je, izvan simbolike, u suštini istorijski beznaajna figura. Ta- kav bi, i pored svega, bio i u lokalnoj ravni da sve
ono što je on predstavljao nije prevedeno u kultu- ru. A to je uinio u prvom redu Ivo Andri. ita-
va njegova literatura izvedena je iz njegovog mla- dobosanskog naslea. Ono je u temeljima romana
Na Drini uprija i ravnike hronike, pria Ruan- ski begovi, Pria o kmetu Simanu, Zanos i strada-
nje ome Galusa, renutak u oploj, Štrajk u tka- onici ilima, iz eseja U ulici Danila Ilia, Njegoš kao tragini junak kosovske misli, Razgovor sa Go-
jom… Andri je taj koji je svojim delom Mladu Bo- snu izveo iz prostora politikog, u kome je, isposta-
vilo se, bila osuena na smrt, i kao ideju kulturnog
subjektiviteta preveo je u prostor kulture. Zato ideja Mlade Bosne, ako i jeste ukinuta mladobosanska politika baština jugoslovenstva, a ubistvom Zora- na inia i najmanje zrnce politikog subjektiviteta bilo koje od postjugoslovenskih banana-drava, makar teorijski i uprkos svim upornim atentatima na nju i sleva i sdesna – nije mrtva. Andriev opus bio je i ostao nulta taka jugoslovenskog kulturnog subjektiviteta, i kao takav se zato stalno iznova do-
vodi u pitanje. ak i pored svoje udesne knjiev- ne graevine, da nije delimino zaštien autorite- tom Nobelove nagrade, i od njega bi odavno nainili provincijalnog pisca, „interkulturnog” autora,
nacionalistu, šovena, fašistu, kao što to pokušava- ju da uine od Andrievog mlaeg i divljijeg literar- nog brata Crnjanskog, ili od Njegoša iz koga Andri izvire i na koga se nastavlja. (Primer: reenica pisca Igora Marojevia: „Hladne injenice su sledee:
jeste Njegoš bio – pre svega, jeziki, koliko god ga
teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova
Stogodišnji rat
poetika je u doba kada je iveo bila zastarela”, jedna je od najglupljih reenica ikad napisanih na srp- skom jeziku.) Pokušaji da se od Andria naini in-
spirator genocida, „podvorniko kopile”, fašista i ve- likosrbin padaju u prazno, ali se i ne odustaje. Visi u vazduhu reenica: „Hladne injenice su sledee:
jeste Andri bio – pre svega, jeziki, koliko god ga teško danas bilo razumeti – talentovan, ali njegova poetika je u doba kada je iveo bila zastarela”, a nije
iskljueno da neki revni istraiva u budunosti naini i neko senzacionalno otkrie koje e ga zauvek detronizovati, i koje e, na primer, od njega, pored mrzitelja Albanaca i muslimana, nainiti još i saradnika Gestapoa.
7.
U tumaenju Mlade Bosne i danas su prisutni odjeci austrougarske i nacistike antijugoslovenske propagande, koju na jugoslovenskom prostoru prihvataju i dalje distribuiraju kako lokalne naciona-
listike elite, koje vrlo priljeno oponašaju sve ika-da stvorene negativne stereotipe o sebi, tako i nji- hovi nominalno antinacionalistiki kulturni prives- ci, na svim stranama. Za trajanja Jugoslavije, o Sara-
jevskom atentatu i Gavrilu Principu pisali su njegovi savremenici – Miroslav Krlea („Sarajevski atentat trebao je da poslui austrijskoj diplomaciji za za- uzimanje ’sretne moralne pozicije’, sa koje se moglo pouzdano raunati na konanu likvidaciju srbijan- skoga suvereniteta… kako bi se Srbija pretvorila ponovo u pokorenu zemlju, kao što je to i bila do godine 1903.”) i Miloš Crnjanski („… ak i kod nas, neki su od Principa bili nainili Srbina – provincijalca,
fanatika, šovena, koji je, toboe, bi

Documents

Stogodisnji rat.pdf