Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsche Weber Foucault

8/7/2019 Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsc

1/111

T. C.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

SOSYOLOJ ANABLM DALI

SOSYAL TEORDE KTDAR TARTIMALARI;

MARX, NIETSZCHE, WEBER, FOUCAULT

YKSEK LSANS TEZ

Fulya ZKAYA KARASMALOLU

BURSA 2006


2/111


3/111


4/111

TC.

ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Fulya zkaya Karaismailoluna ait Sosyal Teoride ktidar Tartmalar; Marx, Nietzsche,

Weber, Foucault adl alma, jrimiz tarafndan Sosyoloji Anabilim Dalnda Yksek Lisans

tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan: Prof. Dr. Ahmet Cevizci

ye (Danman): Prof. Dr. Hsamettin Arslan

ye: Do Dr. Ferudun Ylmaz


5/111

iii

ZET

ktidar toplumsal yaamn gerei olarak toplumlarn ve bireylerin birlikte hareket

edebilme aracdr. Toplumsal yaamn gerei olan blm iktidarn blmdr; tbi

olan ve iktidar olan arasnda rol paylamdr. ktidar her ilikide ortaya kan katmanl,

ift ynl, hiyerarik bir yapdr. ktidar ilikilerinin iine doan birey iktidar, iktidarn

gcne maruz kaldnda, kendisi ile attnda fark eder. ktidarn her ilikide var

olmas, iktidar kavramnn inter disipliner bir perspektifte ele alnmas gereini dourur.

Sosyal Bilimlerin nc dnrlerinden Marx, Nietzsche, Weber ve Foucaultnun

almalarnda iktidar kavram merkezi neme sahiptir. Ancak bu dnrlerin her

birinin algladklar iktidar kendi yaadklar dnemde maruz kaldklar iktidardr.

Dolays ile onlarn iktidar tartmalarnn birbirleri ile kyaslamak sz konusu deildir

ancak yaadklar dnemlerin temel zelliklerine bakarak onlarn iktidar anlaylarnn

bir arada incelenmesi iktidar olgusunun gc, aralar, biimi ve deiimine dair bize

ok boyutlu kaplar aar.

Marx iin iktidar yaad dnemde ykselen kapitalizmdir ve Marksist teori

kapitalizme alternatif yaratma abasnn rndr. Nietzsche iin iktidar, yaama

tutkusunun gstergesidir, insan insan yapan temel bir gddr. Weber, Nietzschenin

geni perspektifteki iktidar anlayn tanml alan zerinde ileyen egemenlik ile

snrlandrarak brokrasi ve rasyonalizmin iktidarn betimler, aklamalar ile modern

sosyolojinin temellerini kurar. Foucault, Nietzschenin geneolojik yaklamn zneyi

ekillendiren iktidarlar zmlemek iin kullanr ve modern toplumda bireyin iktidar

alar ile evrili olduunu gsterir.

Bu dnrlerin almalarnn ulat ortak nokta iktidarn kanlmaz bir olgu

olduu, karlkl etkileim ile vcut bulduu, bu nedenle bireylerin iktidarn amalarn

ve zaaflarn her admda sorgulamalar gerektiidir.


6/111

iv

SUMMARY

In Social Theory debates on power plays the key role. Sociological power means the

chance to carry through ones will against social resistance. Ontologically, the will to

power is not the will of men to attain power over men, but it is the self affirmation of

life in its self-trascending dynamics, overcoming internal and external resistance. This

thesis gives place to both ontological and sociological approach. Thus, power takes

place wherever and whenever relationship between individual and society, government

and its citizens or relationship of an individual within himself. Such a broadening of the

realm of power in analysis necessitates interdisciplinary approach.

Especially, Marx, Nietzsche, Weber and Foucault are leading thinkers of power. All

these thinkers belong to different disciplines of Social Sciences. Their ideas can not be

comparable. Instead of comparing their ideas with each other, we verify their ideas in

their context, thus we reached the base of debates on power for possible further analysis

in future. Marx and Weber thought power sociologically; Nietzsches approach to

power is ontological. According to Nietzsche there is a notion of power as a motivation

of species to live. Foucault has argued that the transformation in the nature of the

exercise of power may be regarded as a change from power as a right to take life or let

live to a form of power which fosters life, later being described as a power over life, in

contrast to former sovereign power.


7/111

NDEKLER

GR 1

I. MARX VE KTDAR 15II. NIETZSCHE VE KTDAR 30III. WEBER VE KTDAR 45IV. FOUCAULT VE KTDAR 57V. DNRLER VE KTDARLAR 70VI. SONU 81


8/111

1

GR

ktidar zerinde dnmeye balamak, insann doa ile, dier insanlarla ve kendisi

ile olan ilikileri hakknda dnmeye balamak demektir; nk iktidar her ilikide var

olan bir kavramdr. nsann ilikileri doada, toplumda, kendi benliinde tezahr eder.

likilerin toplum iindeki grnmleri, insanlarn farkllklarnn grnmleridir,

eitsizliklerinin grnmleridir. Toplumu toplum yapan temel zellik eitsizliktir.nsanlar eit olmadklar iin bir aradadr. Eitlik bir deer, eitsizlik bir realitedir.

Toplum dediimiz dnya bir hiyerariler, bir eitsizlikler ve dolays yla bir eitsizlik

ilkeleri, bir g ebekesidir.1 Sosyolojik adan bakldnda iktidarn dayana

eitsizliktir. Toplumda iktidar, gc olmayan kurum, grup yoktur. ktidar herkesin

sahip olduu bireydir fakat hiyerarik dzenleme vardr, herkesin iktidarnn snrlar

vardr.

Toplum bir iktidar ilikileri ebekesi olduu iin iktidar atmalar alandr. Busosyolojiye atmac ekoln mirasdr. Toplumda atma iddetlendiinde kaosa yol

aacandan bireyler bu kaos ortamnda iktidara ihtiya duyarlar. Birey iktidara maruz

kaldnda iktidarn farkna varr; nk dzeni yalnzca iktidar salayabilir, yani en

gl olan, gc dierlerinden fazla olan. likileri birbirinden farkllatran onlarn

iktidar biimleri, g dereceleridir. Toplumda gc dierlerinden fazla olan iktidar

yoksa g ilikileri karmak ve polarize olmu demektir. ktidar rtlerin altna

saklan

r, mikro iktidar alar

arac

l

ile bireylerin davran

lar

na iler, varl

hissedilirancak sadece ayrdnda grnr.

ktidar kavramn ilikiler zerinden tanmlayan bir yaklam ok geni bir

perspektife sahip olur ve sosyal bilimlerin tamamnn konusuna giren bir kavramdan

bahsetmeye balar. ktidar kavramn sosyal bilimlerin tamam zerinden tartmaya

kalkmak ise ok geni bir klliyat kapsayaca gibi bu klliyatla doru orantl zaman

1

- ARSLAN, Hsamettin,Bilim, Bilimsel Bilgi vektidar, Dou Bat Dnce Dergisi, s.7, yl 2, 1999,s.66


9/111

2

da gerektirir. Elbette byle bir alma hayal edilebilir bir almadr, ancak bir tez

kapsam

nda yap

labilir bir al

ma deildir. te yandan iktidar kavram

n

birdisiplinin bak as ile tartan almalarn yapt zmlemeler deterministik

nedensellik ilkeleri retir; kavram daraltr; zaman ve mekan faktrn gz ard ederek

toplumlarn deiim srecine ilikin bilgi vermez. Bu tez iktidar kavramn sosyal

bilimlerin alanna giren bir kavram olarak deerlendirir ve adlar iktidar ile beraber

anlan drt byk sosyal bilimci zerinden iktidar kavramn tartmay amalar. Bu

sosyal bilimcilerin drdde Kta Avrupas gelenei iinde yer alan ve Anglo-Sakson

dnyann eletirisini yapan sosyal bilimcilerdir; sosyal bilimlerin farkl disiplinlerinden

gelirler ve iktidar kavramna ilikin almalar ile kerteriz noktalardrlar. Ancak bahsi

geen byk sosyal bilimciler sadece farkl disiplinlerden gelmekle kalmamakta ayn

zamanda farkl zaman dilimlerinde ve kontekslerde yer igal etmektedirler. Bu durum

tezin hem disiplin farkllklarn, hem de tarihsel farkllklarn dikkate almasn

gerektirmektedir; nk bu tezin amac sosyal bilimcileri birbiri ile kyaslamak,

fikirlerini birbiri ile karlatr p bir sonuca balamak deildir, tam aksine byle bir

yaklam dnrleri birbirine indirgeyerek kklerinden kopardndan tezin iddetle

uzak durma abas iinde olduu yaklamdr. Bu tezin mtevaz amac drt dnrn

iktidar anlaylarnn mmkn mertebe sistematik bir takdimini yapmaktr. Bu alma

bu yan ile derinlemesine bir iktidar zmlemesi deildir; interdisipliner perspektifte

ve geni bir zaman diliminde yer alan iktidar tartmalarndan yola karak gelecekte

yaplacak iktidar almalarna alt yap oluturma abasnn rndr. Bu tezin dile

getirilebilecek biricik zgn yan Trkiyede ilk kez bu drt dnrn bir arada ele

alnm olmasdr.

Hem iktidar kavram hem de bahsi geen sosyal bilimciler pek ok tartmann

konusu olmutur. Sosyal bilimler literatr iktidar tartmalar asndan hatr saylan

bir klliyatta sahip olduu gibi, tez konusu sosyal bilimcilerin her biri de ayr ayr tez

konusu yaplma kapasitesine sahiptir. Dolays ile tezin interdisipliner perspektiften

iktidara bakma abas tezin en byk eksikliinin kaynadr. Snrl zaman diliminde

geni bir literatr tarama zorunluluu ana nedenden tr zordur; birincisi bahis

konusu edilen sosyal bilimcilerinin kendi yazdklar kaynaklarn nemli bir hacime


10/111

3

sahip olmasndandr; ikincisi her bir sosyal bilimcinin iktidar farkl tarihsel

dnemlerde ve farkl

kontekslerde ele alarak farkl

disiplinlere referans kayna

olmasndan kaynaklanmaktadr; ncs ise ikincil kaynaklarda bu dnrlere ilikin

pek ok devam eden tartma ve yorum bulunmasndan kaynaklanmaktadr. Bu

sorunlar aabilmek iin tez hazrlanrken birincil kaynaklara ulama abas ve sosyal

teorisyenin kendililik algs n planda tutulmutur. Ele alnan sosyal bilimcilerin

kullandklar kelime ve kavramlarn tarihe ve kontekse dein farkllklar sadece

tercmeden kaynaklanan yetersizliklerden deil kavramlarn zaman iinde kazandklar

ve kaybettikleri anlamlar dolays ile de kopuk grnmektedir. Bir sosyal bilimcinin

bahsettii kavram sosyologlar tarafndan iktidar, felsefeciler tarafndan g, psikologlar

tarafndan irade olarak okunabilmekte ve daha anlaml olabilmektedir. Bu nedenle yer

yer ayn kaynan farkl tercmeleri de karlatrlarak o kavrama karlk gelen

kelimelerden en uygun olana yer verilmeye allmtr. Bu yaklam kelime

bolluunda oulcu bir kargaann rn deil, siyaset bilimi, felsefe ve sosyolojiyi

birbirine indirgememe, nanslar dikkate alma abasnn rndr. kincil kaynaklar

taranrken ise kaynan yazarnn adnn ele alnan sosyal bilimciden nde olmamasna

dikkat edilerek sosyal bilimlerde en ok kabul grenlere ulalmaya allmtr. Btn

bunlara ramen bu tez btn kaynaklara ulamak sureti ile literatr tam olarak tarad

ve bu problemleri ad iddiasnda deildir.

Sosyal Teori kavram literatrde sosyal bilimlerde uzmanlamann dourduu

daralmann sakncalarn amak iin kullanlr. Bu almann bahis konusu ettii

dnrler dar anlamda uzman sosyal bilimciler deil, sosyolojik, felsefi, iktisadi,

siyasi armlar olan byk teorilere imza atm sosyal teorisyenlerdir. Genel olarak

iktidar kavramn Marxn siyaset bilimi, Nietszchenin felsefe, Weberin sosyoloji,

Foucaultnun insan bilimleri erevesinde tartt dnlr oysa bu karm tam

olarak doru deildir. Konu edilen sosyal teorisyenlerin her biri iktidar kavramn

yaadklar dnemi etkileyen toplumsal hareketlerden yola karak tartmlar ve farkl

iktidar alglarna sahip olmulardr. Tezin giri blmnde dnrlerin yaad

dnemi etkileyen olaylara ve iktidar kavramn konu edinen disiplinlere ilikin temel

aklamalara yer verilmektedir. Tezin birinci blmnde kronolojik olarak ilk olan


11/111

4

Marx ve iktidar kavramna yer verilmitir. Karl Marxn (1818 1883) yaad dnem

sanayi devriminin etkisi ile kapitalizmin ykseldii dnemdir; bu nedenle Marxkapitalizmi ve kapitalist iktidar tartm ardllarna ykl bir ideolojik miras

brakmtr. Fikirleri felsefeden, ekonomiye, siyaset biliminden, sosyolojiye kadar pek

ok alanda yank bulmutur. Onun literatrde bu kadar ok tartma konusu edilmesi

bir yandan fikirlerinin yaylmasn salarken dier yandan fikirlerini deforme etmitir.

Bu nedenle Marx ve ktidar blmnde direkt olarak birincil kaynaklardan yararlanma

abas n plandadr. kincil kaynaklara bavurma gerei duyulduunda ise yaygn

olarak kabul gren Giddens ve Elsterin tartmalar tercih edilmitir. Tezin nc

blmnde modernliin en etkili dnrlerinden Alman filozof Nietzsche ve ktidar

kavramna yer verilmektedir. Friedrich Nietzschenin (1844 1900) insann yaam

gds olarak g istencini gren felsefesi onu dierlerinden daha geni bir alanda

iktidar dnr yapar. Filoloji eitimi alan Nietzsche siyaset sosyolojisi yapmak

amacnda deildir. Onun aforizmalarnn hedefi ondokuzuncu yzyl Avrupasnda

egemen Anglo-Sakson dncedir. Nietzschenin Anglo-Sakson dnce nezdinde

yapt rasyonalite ve modernite eletirisi Weber ve Foucaultu nceleyerek

Nietzschenin halen gncelliini koruyan bir filozof olmasn salar. Tezin nc

blmnde yer alan Max Weber (1864 1920) iktidar kavram zerinde en kapsaml

tanmlamalar yapan ve iktidarn olumsal ynlerini de sergileyen toplumbilimci olarak

karmza kar. Modern sosyolojinin kurucularndan olan Weberin iktidar tartmalar

Marx ile hesaplamasnn ve rasyonalizm eletirisinin rndr. Tezin drdnc

blm felsefe ve psikoloji eitimi alm olan Fransz sosyal bilimci Michel

Foucaultnun (1926 1984) iktidar ilikilerini aa karan zmlemelerini konu

eder. Foucaultnun gnlk hayattaki iktidar yaplarnn gemiteki kkenlerine dair

Nietzscheden beslenen yaklam iktidar tartmalarna yeni bir boyut katmtr. Bu

blm hem iinde yaadmz iktidara ilikin zmlemeleri ierdiinden, hem de

Foucaultnun kendi azndan almalarna dair yapt aklamalarn literatre gemi

olmasndan dolay dier blmlere gre ikincil kaynaklara daha az ihtiya duymutur.

Dnrler ve ktidarlar blmnde ise bahis konusu sosyal teorisyenlerin iktidar

kavramna ilikin ortak ve farkl yanlarnn alt izilerek, kyaslama yapmakszn

disiplinlerin snrlarnn almas hedeflenmitir.


12/111

5

ktidar kavram Trkede bat dillerindeki g kavramnn karl olarak kullanlr,

son y

llarda iktidar kelimesinin g olarak tercme edildii siyaset bilimlerine ilikinevirilerde aka gzlenmekle beraber, g kelimesi ilk anda doadaki fiziki gce

arm yapar. Trkede iktidar kelimesi, ingilizce power, franszca pouvoir,

almanca macht kelimelerinin karl olarak deerlendirilir. Ancak ingilizcedeki

power kelimesi hem insann, hem de doann kudretini iaret eden bir anlam ierir.

Dilimizde g kavram iktidardan daha kuatcdr. Her g iktidar olmayabilir, ancak

her iktidar bir gtr. G kavram gce sahip olan iaret ederken, iktidar kavram gce

sahip olanla tbi olan arasndaki ilikiye iaret eder. Trkede kudret, erk, g iktidar

kavram ile e anlaml olarak karmza kan kelimelerdir. ktidar talebi felsefi

metinlerde etik deerlerin dnda ve tesinde varolu sebebidir. nsan iktidar

dnyadaki fiziki varlndan nce ister ve hayatta kalmak iin iktidarn fiziki grnts

olan gc kullanmaya balar. Kavram olarak iktidar ikincil olarak toplumda

hkmetme yetisini elinde bulunduranlar iaret eder. Geleneksel toplumlarda iktidarn

keskin ve net izgilerini daha iyi gzlemlemek mmkndr. ktidarn kim ve ne olduu,

gcn nereden ald aktr. Canneti, Tanrya inanan herkes srekli Onun iktidar

altnda olduuna inanr ve bu iktidarla kendi tarznda uzlar2 diyerek iktidarn

karlkl olarak gl olann gcnn kabul olduuna dikkat eker.

Toplumu ynetmek adna iktidar talebi, tahakkm etmek, hkm srmek, egemen

olmak ile bireyin kendi yaam zerinde iktidar talebi birbirinden farkl ynlere yol alr.

Biri siyaset bilimi ve siyaset felsefesi erevesinde devlet kavramn tartmalarn

odak noktasna getirirken, dieri felsefe balamnda insann varoluunu odak noktas

haline getirir. Oysa iktidar sadece siyasi anlamda hkmedenler ve devlet ile snrl

olmad gibi sadece felsefi konteksde praksisden ayr olarak da dnlemez.ktidar

ilikisi iktidar olan ve tbi olan arasnda geer, dolays ile iktidardan bahsedildiinde

sadece glden yani iktidar olandan bahsedilmez, tbi olan iktidarn taycsdr.

Tabiyet asndan bakldnda Schopenhauer, Nietzsche ve Foucaultnun bireyin kendi

yaam zerinde iktidarna ynelik bireyin kendini gerekletirme ediminde kanlmaz

bir olgu olarak iktidar ele aldklarphesizdir. Schopenhauer, Nietzsche ve Foucault

2 -CANNETI, Elias, Kitle vektidar, ev.Glat Aygen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998, s.280


13/111

6

bireysellik nosyonuna sahiptir. Bireysellik; bireylerin biricikliini vurgulam ve

sekinci bir kiilik grnts oluturmutur3

Weber ve Marx ise dierleri ilekarlatrldnda iktidar daha fazla siyaset bilimi, sosyoloji ve ekonomi iinde

grerek tartmtr. Marxn bireyi eyleyen bireydir, Weberin bireyi ise demir kafes

iinde ynetilen bireydir. Weber iin iktidar kavram sosyolojik bakmdan ekilden

yoksundur.4 Bu nedenle Weber, iktidarn snrlandrlm bir alan olan egemenlik

(tahakkm) tanmn yaparak iktidar tartr. Weber iin iktidar sosyolojik konteksde

rasyonalizmdir; Marx iin iktidar ekonomi politik konteksde kapitalizmdir; bu nedenle

Marxn iktidar tartmalarnn hedefinde kapitalizm vardr. Bununla beraber hem Marx,

hem de Weber iin iktidar toplumsal yaamn gereidir; tahakkm, brokrasi, atma,

maniplasyon, iddet, g gibi kavramlar iktidar tartmalarnn olmazsa olmaz

unsurlardr.

De facto iktidar ve iktidar isteminin ortaya k insann varoluu ile e zamanldr.

nsann doadaki eylemi hayatta kalma mcadelesinin rndr. Arthur Schopenhauer

(1778 1860) bunu irade / isten / kuvvet / enerji olarak tanmlar. Schopenhauerin

tan

mlad

irade sadece kendini isteyen bir tr karanl

k, kr, bilinsiz ilk g gibi bireydir, irade kendini arlk, drt ve kuvvet olarak somutlatrr daha dorusu

hissettirir, bir yandan da bilinte izlerini brakr.5 ada psikanalizde tanmlanan

bilind Schopenhauerin irade tanmna yaklar. rade; hem bilin, hem zeka ile

ilgilidir ancak bu iki kavram Schopenhauerin tanmlad irade kavramn oluturmakta

yeterli deildir. Ruh, zeka, bilin ve akl ile birlikte fikirler, beynin son derece sallantl,

ikinci dereceden nemli rnleridir. Schopenhauer, psiik boyuttan ayr ve bamsz

olarak yaln zca fiziki hareketin var olduunu iddia etmez.6 Shopenhauerde irade

insann isteyen bir varlk olduuna iaret eder, neyi istedii deil, istemesi n plandadr.

Bryan Magee bu nedenle Schopenhauerin irade kavram yerine enerji kavramnn

3 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, ev. Mehmet Kk, Ark Yaynlar, Ankara1997, s.924 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed. Bottomore, Tom, ev.SabriTekay, Ayra Yaynevi, Ankara, 2002, s.6595 - GRN, Klaus-Jurgen,Arthur Schopenhauer, Varolmann Acs Schopenhauer Felsefesine Giri, der.Veysel Atayman, Don Kiot Yaynlar, stanbul, 2003, s.86

- MAGEE, Bryan, Byk Filozoflar Platondan Wittgensteina Bat Felsefesi, ev. Ahmet Cevizci,Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000, s.225


14/111

7

daha ak olacan dnr. Schopenhauer, bir tan dmesinde, bir insann

eyleminde ne kadar irade varsa, o kadar irade olduunu syler.7

Schopenhauerintanmlad irade zeka, ruh, bilin ve akldan bamsz hareket edebilen, gerektiinde

onlar kullanabilen, kendini bunlarn aracl ile kendi varln hissettiren, g

kullandnda grnr olan bilind bir kavramdr. Schopenhauer zeka, ruh gibi irade

rnlerini temel alarak gelitirilen felsefi ve ilahi aklamalarn asl k basama olan

iradeyi gz ard ettiklerinden yanlg iinde olduklarn dnr. Akln rnlerini

eyletirme eilimi felsefenin zerk alanlarda kapal kalmasna, insann iktidarn

tahakkm, glnn egemenlii altnda kaybolmasna neden olur. Schopenhauer bu

eilime kar kan nc dnrlerdendir. Nesnenin zneden bamsz olmadna,

insann nesnelerin bilgisini isteyen varlk deil isteyen bir varlk olduuna bu nedenle

gerektiinde nesneleri tanmlayabileceine iaret eder. Marx ve Nietzsche,

Schopenhauerin irade kavramndan yola kar; ancak Marx, Nietzsche gibi metafizik

anlamnda varolu ile balantl g istencine vurgu yapmaz; bunun yerine praksise

vurgu yaparak kollektif zm retme dar alan iine kendini hapseder; g tutkusunun

yaratt nesnelere kar toplumu uyarmaya alr, bilinli zne kavramn getirir, belirli

bir iktidar talebini (kapitalist iktidar) aa kararak, bilinci ve zekay Schopenhauerin

kr iradesine kar greve arr. Marx, dinin doasn, metann dnyasn eletirir.

kisinin ayrld nokta Shopenhauerin iradenin yaratt nesneleri zne bilincinin

znel yanlsamas olarak, Marxn ise nesnelerin retim ve mbadele sreci neticesinde

ortaya kan toplumsal yabanclamamann kayna olarak grmesidir. Bu nedenle

Marx iktisadi zmler retme abasna girer. Schopenhauer yzn metafizie

evirirken, Marx materyalizme evirir. Nietzsche, Schopenhauerin izinde srekli bir

iradenin, enerjinin varln kabul eder ancak irade kavramn yeterli bulmaz gelitirerek

iradenin amacn g istenci, iktidar talebi olarak tesbit eder. Nietzscheye gre g

istenci iyi ve kt kavramlarndan bamsz, varolmann doal sonucu, yaama isteinin

gstergesi dolays ile yaamn olumlanmasdr. Nietzsche, insann en korkun ve en

esasl talebi kudrete ynelik igdsdr8der.

7 - A.g.e., s.2268

- NIETZSCHE, Friedrich, Gstenci; Btn Deerleri Deitiri Denemesi, ev. Sedat Umran, BireyYaynclk, stanbul, 2002, s.355


15/111

8

Siyasi anlamda iktidar kavramnn tarihte yer alan eden totaliter iktidarlar nedeni ile

olumsuz ar

mlar

vard

r; ancak bu olumsuzluklardan te iktidar toplum yaam

n

ngereidir. ktidar bireylerin yaamlarn tek balarna srdrmelerinin imkanszlndan

kar; hkmedilenlerin karlarn korumak adna onlarn faydas iin, gc isteyerek

sahip olanlar arasnda bir i blmdr. Doal eitsizlik ortamnda gcn

birletiriciliinde hep beraber daha gl olma formudur.

ktidarn gc toplumlarn ve bireylerin kimliklerini oluturur; iktidarn gcn

kullanma ekli toplumun deerlerini, kltrn belirler. ktidar geni bir mekan ve

zaman zerinde iler; iktidarn varl sadece gc fiziken kulland zamanlarda belirir.G, iktidar grnr klar, iktidar dinamik ve anlk olarak gc kullanr. G ne kadar

ok kullanlrsa, iktidarn varl o kadar youn hissedilir. ktidar, gcn rtk olarak

kullanld ve sonularn hedeflenmeksizin belirlendii kltrlerde her trl sistemik

ve yapsal deterministik geyi kapsayacakekilde genleir; ancak varln kaybetmez.

Gcn tek elde topland iktidarlar merkezilemi iktidarlardr; gcn topluma yaygn

dald iktidarlar ise datlm iktidar olarak karmza kar.

Merkezilemi siyasal iktidarlar devletin otoritesini vurgular; tebann gvenlikbeklentisi ile iktidarn istikrar beklentisi yksektir. Platonun ideal devleti vatandalarn

toplamndan daha fazla ve onlarn stnde organik bir btn olan merkezi iktidardr.

Hobbesun toplumsal szlemenin rn gl devleti herkesin herkesle savan

engelleyen9merkezi bir iktidardr. Hobbes, insanlarn gvencede olmasnn koulunu

otoriteye boyun emeleri ve otoritenin srekli olmasna balar ve hkmet ynetmeye

muktedir olduu srece, insanlarn devlete sadakat borcu olduunu dnr.

Datlm iktidar, merkezi iktidarn kar kutbunda yer alr; merkezi iktidar gibi

genel zellikleri belirlenemez. Datlm iktidar gcn toplum iinde birbirine eit ve

ya eite yakn yaygn bir dalm olduuna iaret eder. Datlm iktidar bireyin

zgrln ve haklarn ncelikli grrken, merkezi iktidar devletin seimlerini

ncelikli grr. Siyaset felsefesinin devlete ynelik bu kavramlarn sosyoloji ve siyaset

bilimi erevesine oturtursak aadaki tabloyu elde ederiz.

9 - HOBBES, Thomas,Leviathan, ev. Semih Lim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s.94


16/111

9

Teba (Gsz)

Rza verir, sadk Rza vermez, sadk deil

Merkezi G Meru totaliter rejimler Meru olmayan totaliter

rejimlerktidar

(Gl) Dank G Meru totaliter olmayan

rejimler

Kaos

Tablo 1.1

Tabloda yer alan iktidarn snflandrlmasna dair keskin izgiler gerek hayatta o

kadar da keskin deildir; ancak bu tablo Weberci bir anlayla yaplan zmlemenin

rndr.

Bireyin kendi hayat zerinde iktidar talebi ile toplumsal hayatta iblm

neticesinde hkmetmeye talip olanlarn iktidar talebi arasnda ayrm yapmak zellikle

nemlidir. Bireyin kendi hayat zerinde iktidar sahibi olmak istemesi ile toplum

zerinde iktidar sahibi olmak istemesi ayn deildir; ancak ayn kaynaktan, gc kendi

setii sonulara ulamak iin kullanmay istemesinden kar. Bireyin kendi hayat

zerinde iktidar sahibi olmas kendini gerekletirme, bireysel kimliinin yaptalarn

yerletirme projesidir. Bireyin kendi hayat zerinde iktidar, kendi hayat zerinde

iktidar sahibi olmad durumlarn bulunmas yani zel alan ile kamusal alan arasnda

blnme olduunda alglanabilir ve anlam kazanr. Hannah Arendtin aka belirttii

gibi insan zorunlulua tabi olduunu bilmezse zgr olamaz, nk onun zgrl

daima kendisini zorunluluktan kurtarma yolundaki hi bir zaman tam anlamyla

baarl olamad abalar iinde kazanlr. Baka bir deyile ne zaman

zgrletiimizin farkna varmak iin kamusal alann karsna koyacam z bir zel

alana gereksinim duyarz.10

te yandan bireyin toplum zerinde iktidar sahibi olmak istemesi daha ileri bir

admdr ve sadece bireyin kendi hayatna dair isteklerini ifade etmez, kollektivist

10

- TORMEY, SMON, Totalitarizm, ev. Abdullah Ylmaz, Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar,stanbul, 1992, s.92


17/111

10

karlara vurgu yapar; kitlenin iktidarn istedii dorultuda ynlendirilmesini hedefler.

Toplumda gc kullanan gc isteyen ve sahip oland

r; zerinde g kullan

lan ise bugcn kullanmndan kar bekleyen tbi olandr. Tarih boyunca iktidar sahibinin

nemli arac olmutur; iddet, servet, bilgi. iddet, servet ve bilgi topluma ceza tehditi,

dl vaadi, ikna ve zeka eliinde sunulur, iktidar sahibinin otoritesinin srekliliini

salar. Modern devlet meru kaba g kullanm hakkna sahip yegane otoritedir. Devlet,

ilevlerini yerine getirirken bask yntemlerinin tek sahibi olmaya, g kullanmn

tekelinde tutmaya abalar. ktidarn otoritesini salamasnn aralar sadece yukardan

aaya dayatlan iddet, servet ve bilgi deildir; mdahele etmeme, nlem almama,

grmezden gelme ve brokrasinin arkasna saklanma iktidarn toplumu manipule

ederken kulland dier aralardr.

Toplum zerinde iktidar talebi, g birliinin retenlik ve mkemmelliyetilik vaadi

ile kendini aka ifade eder; ancak rtk olarak tekinin yklmasn ve yok edilmesini

gerektirir. Toplumda iktidara talip olan sadece alnan kararlarn, yaplan eylemlerin

sorumluluunun deil, alnmayan kararlarn, yaplmayan eylemlerin sorumluluunun da

ta

y

c

s

d

r. Yapt

r

m gc yksek olan iktidar

n zaaflar

toplumun zaaflar

na,stnlkleri toplumun stnlklerine dnr.

ktidar kavram sosyal bilimciler tarafndan Asimetrik ve Kollektif kapasitenin

kullanm arac olarak iki farklekilde yorumlanmtr. Asimetrik iktidar anlaylar bir

tarafnn kazancnn dier tarafnn pahasna olduu iddiasn tar, toplamn sfr

olduundan hareketle her zaman iin kaybeden ve kazanan ayrr. Bu anlaylarda,

toplumsal ve siyasi ilikilerin rekabeti olduu ve mahiyeti itibariyle atmal

olduklarnn varsayld sylenebilir.11

ktidara asimetrik yaklamlar iktidardenetim, bamllk ve eitsizlik erevesinde kavramsallatrr.

ktidar kolektif kapasitenin kullanm arac olarak gren anlaylar iktidarn yapsal

belirleyicileri ile tayclarn birlikte deerlendirir ve herkesin birden kazanabilecei

iddiasn tar. ktidar kollektif bir kapasite veya baardr. Bu tr anlaylarn,

toplumsal ve siyasal ilikilerin en azndan ihtimal olarak uyumlu ve ortaklamal olduu

11 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, s.630


18/111

11

yolunda bir gre dayand sylenebilir.12 Asimetrik iktidar grlerinin tersine

kollektif iktidar anlay

iktidar

bakalar

n

n zerinde bask

arac

olarak alg

lamaz; bugrler ehir devletlerindeki katlmc, uzlamac, kollektif bilincin egemenliinden

yola kar. Platon ve Aristotales iin siyasal iktidar cemaatin btnnn iktidardr.13

Kollektif iktidar anlaynn nde gelen isimlerinden Arendt iktidar yaamn emir-itaat

ilikisinin iinde deil; egemen olmaktan ok varlnn mkemmelliini grme

arzusunun bir sonucu olarak deerlendirir. Eer poliste olup biten eylerin arkasnda

yatan bir motivasyon kaynandan sz etmenin bir anlam varsa, bu, kamusal bir grev

ya da ykmllk, ortak bir yarara hizmet etme arzusu falan deildir. Motivasyon daha

ok, grnrdeki tek ilevi kiisel grkem araynn bir arac olarak hizmet etmek olan

edimler yoluyla, kendi esizliimizi ve bireyselliimizi aa vurma ynndeki,

varolusal temelli bir arzudan gelir.14

Giddens, asimetrik ve kollektif iktidar anlaylarnn birbirinden soyutlanamaz

olduuna dikkat eker. G, etkileim sreleriyle kurumsal olarak ilikilidir ve

stratejik davranta sonulara ulamakta kullanlr15 diyerek iktidarn hem kollektif

hem de asimetrik taraf

n

vurgular. Giddens, iktidar

egemenlik ve dntrmekapasitesi arasnda karlkl etkileim sonucu ortaya kan ilikisel bir kavram olarak

grr.

Asimetrik iktidar anlay, hiyerarik yap iinde iktidar daima bir kazanan bir

kaybedeni olan bir iliki olarak grdnden g dalm arasnda net bir fark sz

konusudur. te yandan kollektif iktidar anlay konsensusa vurgu yapar, konsensus

gcn yaygn daldnn gstergesidir. ktidar ister asimetrik, ister kollektif olarak

deerlendirilsin; gl iktidartebaay kendi istekleri dorultusunda maniple edebileniktidardr. Gl iktidar kendi hakikatini topluma dayatr veya onu iktidarn

hakikatlerine doru ynlendirir, dntrr.

12- A.g.e., s.63013- A.g.e., s.63314- TORMEY, Simon, Totalitarizm, s.9315

- GIDDENS, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, ev. mit Tatlcan, Paradigma Yaynclk,stanbul, 2005, s.236


19/111

12

Tarih boyunca bilim hakikatin peinde olmutur, te yandan hakikatin ne olduu,

neye gre, kime gre hakikat olduu tart

mal

bir kavramd

r. Mutlak ve tek iyi, tekhakikat kavram felsefe tartmalarnn merkezinde yer almtr. nsann dnya algsnn

kendi varl ile zde olmas mutlak hakikatin ne olduu sorusuna farkl yantlar

verilmesine sebep olmu, bireyler hakikati deil, hakikatleri tartmak zorunda

kalmlardr. Gerekte toplumun hakikatleri, iktidarlarn hakikatleridir. Gl iktidarlar

mutlak hakikate olan inancn artmasn salarken, datlm iktidar yaplar hakikatlerin

oalmasnn ve tartmalarn artmasnn kaynadr. Bugn yaadmz dnyann

hakikat temelleri modern dnemin balangcnda atlm olan iktidar ilikileri ile

ekillenerek gnmze gelmitir.

Servetin yaratld, bireyin zgrletii, endstriyel devrimler ve Fransz ihtilalinin

yaand akl egemen klan nesnellik iddialar ile kendini merulatran dnem modern

dnem olarak anlr. Modernlik Batda onsekizinci yzyl civarnda ortaya kan, o

zamanlardan bu yana da toplumsal, ekonomik ve siyasal dizgeler demetine gnderme

yapan biremsiye terim olarak adlandrlabilir.16Onsekizinci yzyl Avrupada ulusal

devlete egemen ynetim biiminin mutlak monariden ayd

n despotlua dnt,gerekliin aklc ifadesi ve bilimsel devrimlerin perinledii bilimsel mkemmellie

duyulan iman ile karakterize edilen Aydnlanma dnemidir. Glenen burjuva snfna

kar kilise ve kral g birliine gittiinden, burjuva snf kamuoyunun gcn yanna

alabilmek iin filozoflara kulak vermitir. Voltaire, Rousseau, Diderot, Montesquie,

Kant bu dnemin nde gelen dnrleri olarak dikkat ekicidir. Aydnlanma ann

idealleri eitlik ve zgrlktr; eitlik ve zgrlk ideallerine akla dayanan gelime ve

iyilii tartlmaz grlen bilim aracl ile ulalaca varsaylmtr. Rasyonelliin

artmasnn ideallere ulamay salayaca fikri ve bilimsel bilginin mutlak doruluuna

duyulan sonsuz gven, monariden Aydn Despotlua geiin arac olmutur. Bu

dnemde bilim, burjuva snfnn yannda yeralarak geleneksel iktidar motifleri olan

kilise ve kraln gcn zayflatma rol oynamtr. Aydnlanma dneminde kilisenin ve

kraln iktidarnn paralanmas yeni hakikat iddialarnn ortaya kn tetiklemitir.

16

- SARUP, Madan,Post-yapsalclk ve Postmodernizm, ev. Abdlbaki Gl, Bilim ve SanatYaynlar, Ankara, 2004, s.186


20/111

13

Bilimsel objektiflik iddialar ile kendini merulatrarak Ortaadan ayrlan modern

toplum, ayn

zamanda tar

msal retim ve ticarette dayal

geleneksel toplumdan daradikal bir koputur. Modern toplum, insan emeini doann tekrarlanan rutinine gre

deil, sanayinin ihtiyalarna gre kullanr; ancak insan emeinin tarmdan sanayiye

geii sancl olmu, toplumsal deiikliklerle beraber, toplum mhendislii

kavramlarnn ortaya atlmasna sebep olmutur. Modern toplumda Habermasn ortaya

koyduu gibi mutlak bilgi olarak akl ylesine ezici bir biim stlenir ki, yalnzca

modernliin kendine gvenini pekitirme sorununu zmekle kalmaz, bu sorunu

gereinden daha iyi zer. Tarihin harc olan bilinli insan eylemi, akln kurnazl

sayesinde, aktrlerin niyetlerinden bams z aralarla, mutlak amalarna ular.17

Akln egemenliindeki modern dnem kitlelerin bireyleri retmesini salamtr.

Kitlelerce retilen bireyler ise kendini gremeyen gz misali grdklerini kendi benlii

ile zdeletirmi, kendine yabanc kimliini yceltmitir. Weberin aklc hukuksal

rasyonalizasyon srecine ilikin zmlemesinde aklad brokrasi bu

yabanclamann ve bireycilemenin kayna olarak karmza kar. Modern toplumsal

gelimenin esas ynnn meru eitsizliin yklenilirlii yerine, sanayilemenin

gerektirdii yksek dzeyde farkllam roller sistemi ierisindeki bireyler tarafndan

yerine getirilen ilevler zerinde temellendiini, z olarak yeni bir tabakalama

rntsne doru olduu ileri srlmtr.18Bu iddia modernliin Avrupadaki zaman

ve mekanla balantl kklerini yadsyarak genletirir. Oysa Avrupadaki iblm ve

brokrasi benzerleri tarih boyunca tarma dayal ekonomilerde de yaanmtr ancak hi

biri geleneksel toplumdan kopuu gerekletirmemitir. Bu nedenle Braudelin

modernlii kapitalist retim tarznn geliimi ve hakimiyeti ile biimlenen bir tr

uygarlk19olarak grme eilimi son derece anlamldr.

Kendisini iyi bir Avrupal20 olarak tanmlayan Alman filozof Nietzsche birey iin

modern olmann ne anlama geldiini sorgulayarak modern bireyin ina srecini

17 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, ev. ebnem Pala, AyraYaynlar, Ankara, 2001, s.10318 - A.g.e., s.6019 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, ev. Mehmet Ali Klbay, mge Kitapevi, Ankara,2001, s. 2420

-SOLOMON, Robert,Nietzsche, Perspectivism and the Will to Power, Great Minds of the WesternIntellectual Tradition, The Teaching Company, Virginia, 2005 s.174


21/111

14

tartmasyla dikkat ekicidir. Modern dnemin geleneksel deerlerden kopuu ile

kimliini kaybeden znenin farkl

iktidar odaklar

aras

nda kendini ina etme ve edilmesreci Nietzschenin eserlerinde perspektivizm kavram ile hayat bulmutur. Farkl g

odaklar arasnda farkl hakikatleri iaret eden perspektivizm moderniteden post

modernizme uzanan dnemde Nietzschenin ilk byk postmodernist21 olarak

karmza kmasnn nedenidir. Marxn eitlik hedefi ile Nietzschenin doal eitsizlik

gereine ilikin kabul iki dnr kar kutuplara atar. Antik dnemden gnmze

dein iktidar ilikisinde her zaman kanlmaz olan iktidarn ve tbi olann birbirini

gerektirmesidir ve bu durum paradoksal bir ilikidir. Belki de iktidar tarafndan zoraki

bask ile madun braklan zne kendililik bilincine en ok sahip olan isteini iktidara

ramen ifade edebilen en zgr znedir. Foucaultnun tartmalarnda ortaya konulduu

gibi, znenin iktidar tarafndan mikro iktidarlar araclyla kurulduu benimsenirse

mutlak zgrlk kavram da mutlak eitlik kavram gibi ebedi olu srecinde topik bir

dnce olarak yerini alr. Ancak unutulmamaldr ki toplumlar ve insanlar besleyen

topyalardr.

21

- ROBINSON, Dave,Nietzsche ve Postmodernizm, ev. Kaan H. kten, Everest Yaynlar, stanbul,2000, s.2


22/111

15

KARL MARX

(1818 1883)


23/111

16

I. MARX VE KTDAR

Modern dnemde gerekliin aklc inas, bireyin iradesini aklclkla

snrlandrm, bireyi doadan zgrletirdiini ilan eden teknolojik gelimelerin ve

ekonomik yaplarn brokratik tasmasn bireyin boynuna geirerek insani iradeyi saf

d brakmtr. Moderniteden postmoderniteye uzanan sre iinde Marx, Saint Simon

ve Nietzsche modernlik hakknda etkili dncelerin balang noktasdr. Onsekizinci

yzyln sanayi ve siyasi devrimleri ile ekillenen modern dnem anlay Saint Simon

iin insan aklnn ilerlemesidir. Saint Simonun dncesinde sanayi toplumu, bilimsel

bilginin gc ile snf kartlnn yok olduu somut bir toplum biimi kurar. Marx da

akln ve bilimin gcne inanr; ancak modern dnem algs Saint Simonun iyimserlii

ile karlatrldnda ok daha gerekidir. Marxn zellikle Komnist Manifestoda

yer alan modernlik tanmlamas son derece canl ve etkileyicidir. retimdeki srekli

devrim, tm toplumsal koullarn kesintisiz biimde deimesi, srekli varolan

belirsizlik ve rahatszlk, burjuva dnemini btn ncekilerden ayrr. Btn bu

sabitlenmi ve dondurulmu ilikiler, eski ve sayg duyulan nyarg ve dnceler

silsileleri ile birlikte silinip sprlr; yeni biimlenmi olanlar da daha

kemikleemeden modas gemi hale gelirler. Kat olan herey buharlar; kutsal olan

herey kirletilir; insanolu da sonunda ciddi duyularla, yaamn gerek koullaryla ve

kendi tr ilikilerle yzyze gelmeye zorlanr... Burjuvazi yok olmak istemeyen tm

uluslar, burjuvazinin retim tarzn benimsemeye zorluyor; onlar uygarlk denen eyi

benimsemeye, yani burjuva olmaya zorluyor. 22 Marx, iinde yaad dnemin

eskilerden farkl radikal bir deiim srecine iaret ettii konusunda adalar ile

hemfikirdir, ancak yeni dnemin iktidar olan burjuva iktidarn hayranlkla karlamaz.

Marx burjuvazinin uluslararas pazara ynelmesini, geleneksel ilikileri (feodal,

ataerkil, pastoral) deiime uratmasnn ardndaki rasyonliteyi anlar, kabul eder; ancak

22

- MARX, Karl, F. ENGELS,Komnist Parti Manifestosu, ev.Erkin zalp, NK Yaynlar, stanbul,2005, s.14


24/111

17

burjuvazinin istekleri uruna toplumun dedii bedeli grmezden gelemez ve eletirir.

Marx, burjuvazinin rasyonalitesini sorgulamaz, Onun akln ve bilimin rettii bilginin,

insan mutluluunun arac olduundan phesi yoktur. Onun eletirilerinin hedefi bu

mutluluu paylama arac olan kapitalizme dairdir.

Marxn fikirleri, endstriyel kapitalizmle onsekizinci yzyln siyasal

devrimlerinin toplumda yaratt katastrofik etkilerin ve deiimlerin zmlenmesinin

rndr. Marx kendisine Aydnlanmay balang olarak almtr, Aydnlanma tarihi

onun iin dnmn bir aamasdr. Marx, Aydnlanma tarihinin srekli bir ilerleme

olduu anlayn paylamaz. Marx burjuva toplumunu akln gerekletirilmesi olarakdeil, zellikle kendi teknolojik dinamizmi ve snfl toplumu ykma yetenei tayan bir

toplumsal g olan proletaryay beslemesiyle ayrt edilen, snf smrsnn son biimi

olarak grr.23 Marx, akln gerekletirilmesini sosyalizmde grr. Marxn iktidar

karsndaki tutumunu anlamak iin, onun emek, yabanclama, toplumsal snflar,

snf atmas ve devlet kavramlarn anlamak gerekir. Ancak iktidar kavram ile gl

balar olan bu kavramlar zaman ve mekan balamlarndan soyutlanarak okunduunda

farkl imalara ynelir.

Marxn dnceleri felsefe alannda Hegelden ve Feuerbachdan, siyaset ve

ekonomi alannda Adam Smith, David Ricardo ve James Millden beslenmitir.

Nitekim, Marxn teorisinin ayrc zellii olan tarihsel materyalizm kklerini

Hegelden alr. Hegel maddesel dnyadaki gelimelerin, dncenin diyalektik

gelimesinin bir yansmas olduunu ileri srer;24Sradan bilimin deneyimi, nesneden

bams z olan bir zne tarafndan geekletirilir ve bu deneyimin, zneden bamsz

olarak var olan nesneyi aa vurabilecei kabul edilir. Oysa aslnda, bu deneyim,

doann barnda yaayan ve ona ayrlmazcasna bal olan, ama ayn zamanda ona

kart olan ve onu dnme uratmak isteyen bir insan tarafndan gerekletirilir;

yani, bilim dnyay insana gre dnme uratma isteinden doar ve bilimin son

amac , teknik uygulamadr. Bundan tr, bilimsel bilgi hibir zaman mutlak olarak

23 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, s.10224

-Alexandre Kojve, Hegelin ynteminin diyalektik deil betimleyici olduunu ileri srmtr ancakbu tartma tezin kapsam dndadr ve tartmann sonucunun tezin iddialarnda belirleyicilii yoktur.


25/111

18

edilgin deildir. Bilimsel deneyim, nesnenin kendisindeki hibireyin tekabl etmedii

bir yntemi nesneye uygulayan znenin etkin mdahelesinden dolay nesneyi bozar.25

Marx, Hegelin dncesini tersine evirerek dnce dnyasndaki deiimlerin madde

dnyasndaki deiimlerden kaynaklandn ileri sren diyalektik materyalizm

anlayn gelitirir. Marx, diyalektik materyalizm kavramn topluma uygulamak sureti

ile tarihsel materyalizm kavramna ular. Tarihsel materyalizm kaynan emein

dnmnden alr. nsan ile doa arasndaki deiimin balca biimi olarak emek,

doay deitirirken insann onun aracl yla kendisini ve toplumu da deitirdii

tarihsel olarak gelien bir srete26 varolur. Emein farkllamas ile deien retim

tarzlarnn retimi arttrmas ilerici bir nitelik tar. nsanlk doa zerindeki denetimini

arttran ardarda evreler aracl yla, belirli doal glere hemen hemen tam baml

olduu durumdan uzaklar; yle ki Marxn insanln toplumsal tarihi hakknda ...

toplumun ekonomik oluumundaki ilerici alardan ve daha yksek biimlerinden sz

etmesi olanakl hale gelir.27 retim biimindeki ilerici deiim Marxn tarihsel

materyalizm anlayn pozitivizm ile uzlatrr. Marx iin, insan toplumunun tarihi,

tamamen aka, sn f atmasnn diyalektiine gre analiz edilebilecek bir birim ya

da ilerlemeyi ierir. Bu tarihsel ilerlemenin iki silsilesi vardr; retici glerin

gelimesi ve insanlarn kendi yaam koullarn anlama ve denetleme glerinin

artmas. Bunlar insanln maddi dnyaya tam egemenlii olgunlarken ayn anda

tarih ncesini arkasnda brakan sosyalizmin gereklemesiyle el ele giderler.28Marx

her toplum tipinin bir ncekinden bilimsel ve teknolojik olarak ileride olmasn gelime

olarak deerlendiren, evrimci bir tarih anlayna sahiptir. Marxn Aydnlanmay

ilerleme olarak deerlendirmeyii ile bilim ve teknolojik deiimleri gelime olarak

deerlendirmesi eliik deildir; Aydnlanmay ilerleme olarak deerlendirmeyii bilimin ve akln getirdii ilerlemeye duyduu gvensizlikten deil, bilim ve akln

25 - KOJEVE, Alexandre,Hegel Felsefesine Giri, ev. Selahattin Hilav, Yap Kredi Yaynlar, 2001,stanbul, s.17926 - BOTTOMORE, Tom, Marksizm ve Sosyoloji, Sosyolojik zmlemenin Tarihi, ed. Bottomore, Tom,ev. Mete Tunay, Ayra Yaynevi, 2002, Ankara, s.13127 - A.g.m., s.13128

- GIDDENS, Anthony, Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, ev. mit Tatlcan, ParadigmaYaynlar, stanbul, 2000, s.80


26/111

19

burjuva snfnn karlarna hizmet ediyor olmasndandr; bu nedenle snf atmasn

analizlerinde n plana karr.

Bilimsel ve teknolojik deiimler toplum yapsn retim sistemlerini belirlemek

sureti ile ina eden yap talardr. Marxn yaad dneme bakldnda Avrupa

toplumunun ve kltrnn, tarihin hibir dneminde olmad kadar retim ilikileri ve

ekonomi tarafndan ekillendirildii grlr. Braudel onsekizinci yzyl Avrupasn n

endstri Avrupas ne giriimci ne de sermayeden yoksundur; pazarn hatta uluslararas

pazarn talebine cahil deildir; bazen imdiden yar younlam bir emek gcne,

giriimcinin elinin altnda olmak zere sahiptir. Buna karlk, bugnn btnazgelimi lkeleri gibi, iyi eklemlenmemi bir ekonomiden tr skntldr... n

endstri ancak dk cretler sayesinde yaayabilmektedir. Refahn sonunda cretlerin

ykselmesine izin verdii herhangi bir blgede iilerin durumu bir dzelmeye grsn...

Endstri burada snmekte veya en iyisinden yabanc rekabet tarafndan

ldrlmektedir.29 diyerek tasvir eder. Ardndan gelen 1780 1830 arasndaki

dnemde ngilterede pamuk retimi ve madencilik alanlarnda gerekleen teknik

yenilikler aracl ile endstri devrimi yaanm ve retim artmtr. Avrupanntamam heterojen bir grntyle n endstrinin ardndan endstri devrimini yaamtr.

Endstri devriminin bir sonucu olarak iktidar ve bilimin mahiyetleri deimitir.

ktidarn meruluk temeli geleneksel ya da demokratik r zadan uzaklaarak rasyonel

sorumlulua doru kaymtr.30Tekniin ekonomik atlm salamas bilimin ihtiyalar

adna davet edilmesini getirmitir. O zamana kadar bilim btn itibariyle genellemeci,

teorik ona hi soru sormayan zanaatsal bir teknikle ibirlii yapmaya31 pek alk

deildir. Bilimin teknik taraf

ndan davet edilerek kullan

lmas

neticesinde bilimselbilgiye hayranlk duyularak yceltilmesi kanlmaz sonu olarak karmza kar. 1848

senesinde Komnist Manifestoyu yazarken Marxn yaad Avrupa, teknik aracl

ile ekonominin talebine gre toplumsal olarak yeniden ekillenen Avrupadr. Hegel,

felsefe ve dini, toplumlar, kltrleri belirleyen ana bileenler olarak grr. Marx,

29 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, s. 41930 - FERRAROTT, Franco,Endstri Devrimi ve Bilim,teknoloji ve ktidarn Yeni Nitelikleri, Bilim ve

ktidar der. Federico Mayor, Augusto Forti, Tbitak yaynlar, Ankara, 2000,s.4131 - BRAUDEL, Fernand, Uygarlklarn Grameri, s. 421


27/111

20

Hegelin aksine, retim ilikilerinin ve ekonominin, toplumu ve kltr belirlediini

savunur. Sanat, felsefe ve din; toplumu ekonomik yapnn gereksinimlerine gre

dzenlemek, savunmak ve deerleri belirlemek iin ortaya kan st yaplardr. Marxa

gre ekonomik altyap st yapy belirlemektedir.

Marx pozitivist ve ilerlemeci tarih anlayna ramen emek, yabanclama eletirisi

ve komnizm yaklam ile romantiklere benzer. Marx, ktisadi ve Felsefi El

Yazmalarnda unu yazarHayvan kendi hayat faaliyetiyle dolayszca zdetir. Kendini

ondan ayrmaz. Kendi hayat faaliyetidir o. nsan ise, hayat faaliyetinin kendisini,

iradesinin ve bilincinin nesnesi yapar. nsann hayat faaliyeti bilinlidir. Onundolayszca btnletii bir belirleme deildir. Bilinli hayat faaliyeti, insan, hayvann

hayat faaliyetinden derhal ayrr.32 nsann kendilik bilinci hayvandan farkl olarak

zamann ve mekann btnsellii iinde gereklemez, zaman ve mekan boyutunda

insan kendi bilincini farkllatrarak alglama kapasitesine sahiptir. Marx, Kapitalde

Bir rmcek, bir dokumacnn yaptna benzeyen iler yapar. Bir ar, peteklerini ina

ederken birok mimar utandracak kadar ustadr. Fakat en kt mimar, en iyi ardan

farkl klan ey, yapsn gerek alemde kurmadan nce zihninde tasarlamasdr. Heremek srecinin sonunda, daha nceden iinin imgeleminde balang halinde varolan

bir sonu elde ederiz. i zerinde alt malzemede yaln zca bir biim deiiklii

yapmakla kalmaz, ayn zamanda, onun modus operandisini bir yasa haline getiren

kendi amacn da gerekletirir ve kendi iradesini bu amaca tabi klmak zorundadr33

der. Marx, insann genel bilincinden deil, kendililik bilincinden, kendisini

alglayndan, kendine ilikin imgeleminden, tahayylnden bahseder. nsann

mekandan ba

ms

z zaman iinde kendililik alg

s

ama ve aralar

n tesbitini gerektirir.Bu anlamda Marxn znesi bilinli znedir, kendi ama ve aralarnn ayrmn

yapabilen rasyonel davranan znedir. Marx akla hayranlk duyar, bireyin rasyonel bir

uyanklk ve bilgililik iinde bulunmas gerektiinin altn izer. Marx, insan

hayvanlardan ayran zellikler olarak amallk, retim, alet kullanma, alet yapma,

kendinin bilincinde olmas, dil kullanmas ve bilinsiz trden ibirliini sayar ve

Marxn insana zg diye verdii zellikler iinde en salam olanlar insann kendinin

32

- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, ev.Semih Lim, Liberte Yaynlar, Ekim 2004, s.6233 - MARX, Karl,Kapital I, ev.Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, Mays, 2004, s.181


28/111

21

bilincinde olmas ve dil kullanmasdr.34 Marx insan emeini, insann bilincinin ve dil

kullanmasnn bir rn olarak deerlendirir, emek kavramn maddi retimle

snrlamakszn insan etkinliinin arac olarak varoluun ve toplumsal yapnn belirleyici

gc olarak grr.

Marxn emein yabanclamasna ilikin eletirisi bir iktidar eletirisi olarak

karmza kar. Yabanclama, kiinin veya toplumlarn eylem veya iinde bulunulan

durum nedeniyle kendi etkinliinin sonularna, rnlerine, yan etkilerine, iinde

yaad topluma, doaya ve kendi zgn kapasitesine yabanc duruma gelerek

btnselliini kaybetmesi eylemlerinin zaman ve mekandan koparlarak amalarndan bilinsiz hale dnmesidir. Yabanclam emek, baz insanlara bakalarnn

zorladklar bir alma, zgr yaratc etkinlie kart olarak zoraki emektir ayrca, ii

tarafndan onunla retilenlere, bakalarnca yani retim sisteminin efendilerince el

konulduu bir emek trdr.35 1840lardaki ama ve aracn ayran kendililik

bilincindeki Marxn zanaatkar iisi, tarihsel srete retimin retim bandlarna

geerek btnln kaybetmesi ve paraya indirgenmesi ile emeine yabanclamtr.

zne, tpk kovandaki ar gibi yaptnn btnln tahayyl etmeksizin sadece vesadece kendi grevi zerinde uzmanlaarak arasal akl iinde yaamaya balam,

toplumsal btnlnden ve benliinden uzaklaarak paralanmtr. Btnlk

tahayyln kaybeden zne topluma da yabanclamtr.

Marx iin g, emein gcdr. Marxa gre kapitalist sistemde iinin iki

zgrl vardr, emek gcn satma zgrl ya da alktan lme zgrl.Ancak

bu gl anlatmn ardnda yatan, iinin emek gcn satma mecburiyetinden ok

iinin hayatn srdrebilmesi iin alternatif edim yollarnn yokluu fikridir. cretler

yksek iken emek gcn satmann alternatifi ancak geimlik dzeyde yaamak

olduunda kii emek gcn satmaya zorlanyor yorumu yaplabilir ancak cretlerin

geimlik dzeyde olduu durumda iinin problemi alternatif edimin yokluudur.

cretli emek asndan smr, bask ve zorlama kavramlar arasndaki ilikiyi Elster

aadaki ekilde zetler. Bir ii, retim aralarndan kendi adam bana payn

34

- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.6835 - BOTTOMORE, Tom, Marksizm ve Sosyoloji, s.131


29/111

22

alarak ekilse onun hayatartlar iyileecek ise, imdiki halde smrlyor demektir.

Bir ii, kendi retim aralarn alarak ekilse onun hayatartlar iyileecek iseimdiki

halde emek gcn satmaya basklan yor demektir. Bir ii, kendi retim aralarn

alarak ekilse onun hayatartlar kabul edilemez lde ktleecek ise, imdiki halde

emek gcn satmaya zorlanyor demektir.36Birbirlerine yakn kavramlar olan smr

bask ve zorlama arasndaki bu farklarn ortaya konmas nemlidir. Smr genellikle

bask ve zorlama ile gerekleen bir olguymu gibi deerlendirilir; oysa Marx kapitalist

sistemde bask ve zorlama olmakszn smrnn gerekleebildiine dikkat eker.

Marxa gre kapitalizmin byk kusuru smr, yabanc

lama ve den karorannda sakl toplumsal elikidir. Marx, kapitalizmin retim srecinde deil blm

srecinde adaletsiz olduunu ifade eder. Nitekim kendine mal edilen kapitalistin iiyi

soyduu iddialarna kar kendini yle savunmaktadr. Bir bilgi dman tek bana

emekilerin rettii art deerin, haks z birekilde kapitalist iverenlere kald

grn yanl biimde bana atfediyor. Oysa ben bunun tam tersini sylyor, yani,

meta retiminin belirli bir noktada ister istemez, kapitalist meta retimine dntn

ve onu yneten deer yasasna gre art deerin emekiye deil, hakl olarak kapitaliste

kaldn iddia ediyorum.37 Giddens, Marxn argmannndan hareketle Kapitalizm

z gerei elikilidir, zira kapitalist retim biiminin (zel mlkiyetin) ileyii onunla

elien bir yapsal ilkeyi (toplumsallam retimi) gerektirir. Bandan beri kapitalist

retim bir yatrm retim-kar-yatrm - dngs iinde zel sermaye birikimini

ierirken, kendisiyle kartlk ierisindeki baka yapsal unsurlar gerektirir ve bu ynde

bir eilim sergiler. Bu elikili unsurlarn odada kapitalist retim anarisine kar

retim srelerinin sosyallemi kontrol yatar38der. Marxn elikili birlik biimleri

olarak grd bu yap iktidarn retim sistemini kontroln zorunlu klar. Giddensn

hazrlad aadaki tablo Marksist anlamda kapitalizmin elikisini zetler niteliktedir.

36 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.21537

- LUKES, Steven, Marksizm ve Ahlak, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar, istanbul, 1999, s.7438 - GIDDENS, Anthony, Sosyal Teorinin Temel Problemleri, s.305


30/111

23

MODERN KAPTALZM

TEMEL ELK zel mlkiyet/ toplumsallam retim

TEMEL KNCL ELK Ulus-devletin hegemonyas / sermayenin

uluslararaslamas

SSTEM DEJENERASYON TP Sa totalitarizm (faizm)

Tablo 3.139

Marxn kapitalist iktidarn eletirisi olarak kulland smr kavram, kapitalizm

iindeki elikili noktalardan biridir. Kapitalist sistemde iinin kapitalistin belirledii

deer zerinden emeini satmaktan baka seenei yoktur. Elsterin smr kavramna

yaklam iinde bulunduumuz dnemin koullar ele alndnda en gereki yaklam

olarak durmaktadr.Smr terimi, adaletsizlik armlar ierir. Smrnn

adaletsiz olduunu sylemek, onun kaldrlmas gerektiini sylemektir. Fakat bu szn

anlaml olmas iin, smrnn kaldrlabilir olmas gerekir. Tarihsel kant ve teorik

argman, kapitalist smrnn kaldrlmasnn, esas olarak zendirici problemleri

yznden, yalnzca smrenlerin deil, smrlenlerinde durumunda bir bozulmaya yol

aacana iaret ediyor. Bu doru ise, ya herkesin refahnn geriledii bir duruma

geiin blmnde adalet asndan bir ilerleme olabileceini, ya da smr denilen

eyde ahlaken yanl herhangi birey olmadn , buna toplumsal olarak gerekli

eitsizlik gibi baka bir ad vermek gerektiini sylemeye mahkum oluruz. Bu

seeneklerden ne biri ne de br smrnn adaletsizliini ne srecek bir kimse iin

ekici deildir. nk, o takdirde, kaldrlmas gereken smrnn kaldrlabilecek bir

smr olmad izlenimi doard.... Smrlenlerin durumunu ktletirmeksizinsmry kaldrmak, imdiki tarihsel koullarda yaplabilir deildir belki, ama farkl ve

daha uygun bir anlamda kukusuz yaplabilir niteliktedir... Kapitalizm altnda, iiler

ok altklarna, giriimciler ynetim becerilerini kullandklarna, kapital sahipleri

karlarn yeniden yatrdklarna gre, smrsz alternatifin uygulanmas nnde

fiziksel engeller olmadn biliyoruz.... Tarihsel yaplabilirlik, greli ve ok deiken

39 - A.g.e., s.307


31/111

24

bir kavramdr. Bugn kanlmaz olabilen ama sonsuza kadar yle kalmas gerekmeyen

eitsizlikler lehine bir argman olarak hizmet edecekekilde mutlaklatrlmamaldr.40

Marxn smr kavramn detayl olarak tartmasna ramen, hak ve adalet

kavramn burjuva ideolojisi olarak deerlendirir. Marx, hak ve adalet kavramlarnn

greli olduu ve yerleik dzen iinde tanmlandnn farkndadr, bu nedenle onlara

akn ve mutlak gereklik yklemez. rnein kredi ile yaplan bir i neticesinde elde

edilen karn bor alnan kiiye braklmas karsnda u aklamay yapar, Doal

adaletten sz etmek samadr. retimi yrtenlerin arasnda geen ilemlerin adaleti,

bunlarn retim ilikilerinin doal sonularndan ileri geldikleri olgusuna dayanr. Buekonomik ilemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri olarak, kendi ortak iradelerinin

ifadeleri olarak ve bir nc tarafa kar yasa zoruyla kabul ettirilebilir szlemeler

olarak grndkleri hukuki biimler, srf biimler olarak bu ierii belirleyemezler.

Bunlar onu yaln zca ifade ederler. Bu ierik retim tarzna tekabl ettii, ona uygun

dt yerde adaletlidir. Bu biimle elitii yerde adaletsizdir. Kapitalist retim

temeli zerinde klelik adaletsizdir; tpk , metalarn kalitesine hile kartrmann

adaletsiz olmas gibi.41

Marxn dikkat ektii nokta yasalar kapitalist paradigmaiinde tanmlanan retim biiminde adalet ve hak kavramlarnn ayn paradigma

erevesinde deerlendirildii ve kapitalist smrnn hakl grnddr. Marx

gerekliin ve hakikatn kaynan praksis olarak grdnden kapitalizm iinde

kapitalist praksisden kaynaklanan hak ve adaletin phesiz hakl ve adil olaca fikrine

sahiptir. Ancak Marx, kapitalist paradigmaya gre hakl ve adil olann sanki zaman ve

mekandan bamsz mutlak olarak hakl ve adil gibi deerlendirilmesine kardr.

Platonnun Adalet glnn iine gelendir

42

sav

n

n erevesinde Marx da genelkurallar yoluyla iledikleri lde btn kurumlarn adaletsiz olduunu iddia eder43

Genel kurallar birbirinden farkl bireylere ayn kurallarn uygulanmasn

gerektirdiinden her zaman hatal ve eksik kalacaktr.

40 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.200-20141 - MARX, Karl,Kapital Ekonomi Politiin Eletirisi III, ev. Alaattin Bilgi, Sol Yaynlar, 2003, s.298-29942 - PLATON,Devlet, ev. Sabahattin Eyubolu, M. Ali Cimcoz, T. Bankas Kltr Yaynlar, stanbul,2003, s.2843

- MOORE, S., Marx on the Choice Between Socialism and Communism, Harward Universty Press,1980, s.45


32/111

25

Sosyolojik adan bakldnda kurumlar iktidarlardr. Marx siyasi kurumlara ilikin

fikirlerini 1850li yllarda Avrupada varolan kapitalist toplumlar inceleyerek onlarn

sorunlarn gzlemleyerek gelitirmitir. Kapitalist toplumda Devlet Teorisi, Marxn

en etkili fikirleri arasndadr. Marxa gre Devlet ile toplumun yaps , siyaset

bakmndan iki ayrey deildir. Devlet toplumun yapsdr. Devlet, toplumsal yaplarn

ktln kabul ettii lde, bunlar ya hibir insan gcnn stesinden

gelemeyecei doal yasalara yahut Devletten bamsz olan zel yaaya ya da devlete

bal olan idari yetersizliklere yorar... Devlet, bir yanda ynetimin ama ve iyi

niyetleriyle, te yanda ara ve kaynaklar arasndaki elikiyi, kendisini yok etmeden

ortadan kaldramaz, nk kendisi bu elikiye dayanmaktadr. Devlet, kamusal yaay

ile zel yaay arasndaki, genel ve zel karlar arasndaki elikinin stne

kurulmutur.44Marx, devletin ilevleri ile ilgilenir; onun devlet anlaynda kapitalist

devlet meru olmad gibi, komnist devlette iddete dayanmaz. Ancak Marx, devletin

balayc gce sahip kararlar koyma kapasitesi ynnden iddete mi, meruiyet

inancna m, dayanmaya m yoksa baka bir kaynaa m dayand45sorusuna aka

sorarak yant aramaz bunun yerine devletin hizmet ettii karlarn kimin kar

olduunu sorgulayarak snf atmasn n plana karr. Marxn devletin belirli snfa

zg grevleri ile tarafsz olan grevleri arasnda ayrm yaparak devleti deerlendirmesi

onu snf karlarnn birlikteliine dayanan iktidar yapsna gtrr. 1850 ncesinde

burjuvazinin hem ekonomik hem siyasi alanda aka gc elinde tuttuu iddiasn

tayan Marx, 1850 sonrasnda burjuvazinin siyasi alanda mutlak iktidarn gizledii

fikrindedir. 1850lerde belli bal Avrupa lkelerinde burjuvazi, onun karlarna pek

de dolayszca uygun olmayan bir siyasi dzende geliip serpildi. Bu nedenle Marx, bu

aykrl tarihsel materyalizmle tutarl bir biimde aklamak iin bir geriye ekili

hamlesi yapt. Burjuvazinin mlkiyet sahibi olup ynetici olmayan ilk sn f olduu

gerei ile yzlemek ve ayn zamanda siyaseti aklayan eyin erge iktisat olduu

grn de korumak zorundayd. zm Feragat Teorisi salayacakt.46 Feragat

Teorisi ile Marx, devletin burjuvazinin karna hizmet etmesinin tesadfi olmad ve

44 - MARX, Karl,Devlet ve Hukuk, Batda Siyasal Dnceler Tarihi Seilmi Yazlar Yakn a, der.Mete Tunay, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, Mart 2004, s.126 - 12745

- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.40246 - A.g.e., s.412


33/111

26

ekonominin iindeki burjuvazinin aka iktidara gelerek siyasi hayatn iinde grnr

olmaktan bilinli olarak kandn iddia eder. Burjuvazi, iktidardan kendi karlarn

daha iyi korumak iin feragat eder. Burjuvazinin siyasi iktidardan uzak durmasnn

sebebi iilerin fkesini kapitalistlere veya toprak sahiplerine evirme riskine karn

siyasi g sahibi olan snf, aristokratlar araya sokmaktr. Siyasi g sahibi iktidar

dmann fkesini sourabilecek bir tampon olarak karmza kar. Marx,

aristokratlarn 1. Napoleonun halk karsnda davranna temel aldn beyan ettii,

herey halk iin ama hi birey halk tarafndan deil47ilkesinde olduu gibi herey

burjuva iin ama burjuvalar tarafndan deil eklinde davranmak niyetinde olduunu

syler. Feragat Teorisine gre burjuvazi, siyasi erkten uzak durmaya karar veren

kollektif bir aktrdr48.

Marxa gre kapitalist devletin almas gerekir, kapitalist devletin almas iilerin

retim sreci iindeki denetimi yeniden ele geirmeleri ile ilikilidir ancak bunun nasl

salanaca Marxdan gnmze zmlenemeyen bir sorun olarak kalmtr. Gnmz

toplumlarnda devlet ve iktidar kavramlarn sadece snf karlar erevesinde

aklamak gcn dalm etkisini gzden karan fazlasyla indirgemeci bir yaklamolarak durmaktadr. Marxn kapitalist devlet anlayndan snfsal egemenliin arac

olduuna ilikin blmn karrsak elimizde devlete ilikin Marxdan kalann

ekonomik ilikilerin iinde gerekletii koordine edici bir ereve49olduu grlr.

Devletin tarihte ilk kez snfl toplumlarda ortaya kt tesbitini yapan Marx,

kapitalist devletin almasn, kapitalist toplumda snflarn almas kouluna balar.

Marx kapitalist sistemde cretli emekiler, kapitalistler ve toprak beylerini byk

snf olarak sayar. Marx tam olarak ifade etmemitir ama Marksist snf kavram

insanlar retim aralar ile olan ilikilerine gre tanmlar; yani retim aralarna sahip

olanlar ve olmayanlar, ardndan da kendileri alanlar ve bakalarnn emeini satn

alanlar. Ancak snf kavram tarih boyunca farkl retim ilikileri iindeki toplumlar

aklamakta yetersiz kalmaktadr nk kollektif eylemde belirleyici yegane baskn

47 - A.g.e., s.41548

- A.g.e., s.41549 -GIDDENS, Anthony, Tarihsel Materyalizmin ada Eletirisi, s.229


34/111

27

etken katlan bireylerin snfsal konumu deildir. Snf kavram zellikle prekapitalist

toplumlarda tutarl aklama getirememektedir. Marxn ardllarndan Althusser,

Lefebre, Luxemburg, Lenin, Gramschi, Korsch ayrmn, mlkiyet ilikileri, smr

veya piyasa davranna dayanlarak yaplm olduu iddiasndadrlar. zellikle dikkat

eken nokta ise Marxn snf lt olarak mlkiyete haddinden fazla nem vermesi,

gc ise olduundan nemsiz grmeye ynelmesidir.50 Marxn retim aralarnn

mlkiyeti dndaki g ilikilerini olduundan nemsiz grmesi onun analizlerinin

kusurlu noktalarndan biridir.

Marx snflar arasnda ilikinin aadakilerin emek gleri ile rettikleri artkdeeri yukarya aktarmalar ile yukardakilerin ise aadakilere g kullanmak sureti

ile tezahr ettiini dnr. Bu iki ynl iliki dolaysz olmad gibi birebir de

gereklemez. Ancak bu ilikilerin dolayl ve birebir gereklememesi toplumsal

atma yaratmas nnde engeldir. Daha az kazanma, daha ok smrlme

duygularnn yaratt kzgnlk dmanlk karsnda spesifik odak bulamaz. Toplumsal

katmanlamann iindeki atmalar g dengeleri olarak karmza kar.

Marx iin iktidar, siyasi iktidardr. Marx bireyleri toplumsal yaam iinde

deerlendirir; dolays ile kollektif iktidar anlayna sahiptir. Onun yaad dnemin

iktidarna ilikin eletirisi burjuva snfna ait olan kapitalist iktidara dairdir. Kapitalist

iktidar egemen snftr yani kapitalist toplumda retim aralarndan sermayeye sahip

olan burjuva snfdr. Marxn etkisi ne yazk ki tarihsel srete olumlu ynde

gereklememitir. Marx modern devlet iktidarn Komnist Manifestoda yer alan

1850 ncesinde benimsedii indirgemeci devlet anlayna gre, tm burjuva snfnn

ortak ilerini yrten bir komiteden baka birey deildir51 diyerek tanmlamtr.

Marx devleti, retim aralarnn mlkiyetini ve denetimini elinde tutmas nedeniyle

egemen snfn arac olarak grr. Burjuvazinin ortak iler arasnda sendikalar

engellemek iin rgtlenmeye kar yasalar, grevleri bastrmak iin polis ve ordu

kullanm, hrszla kar sert kanunlar yoluyla burjuvazinin iilere kar korunmas52

50 - ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.32951 - MARX, Karl, F. ENGELS,Komnist Parti Manifestosu, s.1352

- ELSTER, Jon, Marx Anlamak, s.409


35/111

28

vardr. Marx devletin zora bavuran, baskc roln dier rollerini gz ard ederek

vurgular. Marx iin devlet egemen ve smrc bir snfn, zerinde egemenlik

kurduu smrd snf ve snflara kar kendi g ve ayrcaln empoze etmesini

ve korumasn salayan kurumdur. Marx, Le Socialism elImpotkitabna dair yazd

eletiri yazsnda devletin ilevlerinden birinin de burjuva snfn kendi kendisine kar

korumak olduunu ifade eder. Burjuva devleti, burjuva snfnn smrlen snfa

olduu gibi kendi bireysel yelerine kar ortak sigortasndan baka birey deildir.53

retim sisteminin kanlmaz bir paras olan g, kapitalist veya sosyalist her

ekonomik sistem iinde nemli yer tutar. Marxn iktidar eletirisi, kapitalist retimintoplumsal srelerinin doyurduu ve yadsd gereksinimler zerinde younlamtr.

Marx, rasyonalizmi veri kabul ederek kapitalizme ynelik eletirlerinin ardndan

sosyalizme ynelir. Marksizm sosyalizmi kurma grevi ile ilgili olarak kollektif bir

iktidar anlay ierir. 54 Marxn teorisi ii snfnn iktidar olduu bir sistem

kurgular. Marx, sanlann aksine bireyleri duygulardan uzak yar canszlam molekler

yaplar olarak grmez. O, toplumun yapta olan bireylerin kar edimlerini eitleme

sevdas iinde bireylere kaldrabileceklerinden daha fazla sorumluluk, bilinykleyerek eitliki toplumu konfigre etmeye alr. Uygar toplumun yeleri birer

atom deildir. Bir atomun ayrc nitelii, niteliksiz oluu dolays yla, doasnn

dndaki baka varlklarla kendi arasnda herhangi bir iliki belirmemesidir. Atomun

gereksinmeleri yoktur, kendi kendine yeterlidir; atom kendi iinde hereye sahip olduu

iin, d dnya tamamyla botur, ne ierii ne de anlam vardr. Uygar toplumun bencil

bireyi soyut ve cans z kavramlarla kendisini iirip bir atom haline gelebilir, yani

ilikileri olmayan, kendi kendine yeterli, gereksinmesiz mutlak olarak mkemmel vekendisinden honut bir varlk olabilir. Fakat kutsallktan uzak duyu gerekliinin onun

imgelemiyle ilgisi yoktur. Duyumlarnn her biri, onu dnyann ve baka bireylerin

varlna inanmaya zorlar; aalk midesine kadar her ey d dnyann bo

olmadn, tersine (midesini) dolduran olduunu ona her gn hatrlatr... Onun iindir

ki, (gerek ba siyasal deil, toplumsal yaay olan) uygar toplumun yelerini

birarada tutan ey doal zorunluluktur, insann zgl nitelikleridir, iinde grdkleri

53

- A.g.e., s.40954 - LUKES, Steven,ktidar ve Otorite, s.633


36/111

29

biim, ne denli yabanclam olsa da kardr.55 Marx bilinli znenin, toplumun

zorunluluk olmasndan kaynaklanan aklclkla sosyalizmi iktidar olarak

benimseyeceini dnr.

zetle Marxn smr, emein yabanclamas, snf atmas kavramlar kapitalist

modern toplumda iktidar ilikilerini aklayan kavramlardr. Marxn iktidar olarak

burjuva snfnn arac olan kapitalizmi anlamas, Marxn iktidar anlaynn ve

eletirisinin snrlarn izer. Kapitalizmin sorunlarn iktidarn sorunlar olarak

deerlendirmesine sebep olarak peinde kotuu eitlik ideali uruna teorisini

zmszle iter. Marxn kapitalist iktidar yerine bir baka iktidar koymas isetoplumun iktidar ilikilerine mahkum olduunun Marx tarafndan kabul edildiinin

gstergesidir.

55- MARX, Karl,Devlet ve Hukuk, s.130


37/111

30

FRIEDRICH NIETZSCHE

(1844 1900)


38/111

31

II. NIETZSCHE VE KTDAR

Modernliin en etkili dnrlerinden Nietzschenin yazdklarn sosyoloji ve

siyaset bilimi erevesinde okumak son derece meakkatli ve yanl yorumlara

ynelebilecek bir uratr. nl aforizma yazarnn felsefesi sistematikletirilmeye

uygun olmad gibi yazdklarnn herhangi bir gelenek veya ideoloji perspektifinden

okunmas onun dncelerini krarak, onun hi de amalamad noktalara ulamasnasebep olmaktadr. Dnrn iktidar algsnn onun ifade ettii anlam ile rtmesini

salamak sadece yaad dnemin zelliklerini gz nnde bulundurarak okunmasyla

mmkn olmaz, nk sanat-filozof, psikolog ve kltr eletirmeni Nietzsche, ayn

zamanda kendi kaderi ile bouan bir dnr56dr. Onun fikirlerinin odanda g

istenci vardr. G istenci sadece plak gce deil, gce duyulan tutkuya da iaret

eder. Nietzschenin gc tutku ile istenilen bir kavram olarak insan edimlerinin

merkezine yerletirmesi onu iktidar filozofu yapt

gibi bugn yap

lan btn iktidartartmalarnn olmazsa olmaz mihenk ta haline getirir. Nietzschenin g istenci

kavram yaam olumlayan bir anlayn rndr, bu anlay akla kavuturabilmek

iin perspektivist hakikat, stinsan ve ebedi dn kavramlarnn bilinmesi gerekir.

Nietzsche klasik metafizie ve epistomolojiye eletirel baknn rn olan

perspektivistanlayla modern an g odaklar arasnda gc isteyen stinsan iin

yazmtr. Nietzschenin iktidar kavram gc isteme (Wille zur Macht) fiilinden

kar. Nietzschenin nsann en korkun ve en esasl talebini kudrete ynelik

igds57olarak grmesi varolmann temel niteliini yani varl, g istemi olarak

belirlemesinden58kaynaklanr ve Nietzschenin elitizmine giden yolu aar.

56 - BLACKHAM, H.J.,Alt Varoluu Dnr, ev.Ekin Uakl, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara,2005, s. 3257

- NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.35558 - HEIDEGGER, Martin,Nietzschenin Platonculuu Tersine evirmesi, Cogito, Say: 25, 2001, s.134


39/111

32

Nietzschenin stinsan bir taraftan Aydnlanmann efendisi rasyonalizm ve bilimin

vaatlerinden, dier taraftan geleneksel kurumlar ve retim ilikilerinden syrlan kendi

duruunun farknda yeni bir zne tasarmdr. Nietzschenin amac kltr eletirisi

yapmak suretiyle siyasi veya felsefi zmler retmek deildir. Nietzsche gcn

kaybeden kilise, tarma dayal ekonomiden sanayi retimine dayal ekonomiye dnen

toplumsal yaplar, milliyetilik ve sosyalizm gibi ideolojiler arasnda kendi deerlerini

yeniden oluturma abasndaki bireyler ki bunlar stinsanlardr- iin aforizmalar yazar.

Nietzsche, Tanrnn yokluunda yaayabilecek yeni bir kltr bina edilebilmesi iin

tm deerlerin yeni batan deerlendirilmesinin bir yolunu aramtr.59Alman filozof

yaamnn nemli bir ksmn talyada geirmitir. Modern znenin kimliini

oluturma abasna Antik dneme ilikin derin bilgisini kullanarak eletiriler ve

yorumlar getirebilmi, ebediyen olu aamasndaki modern bireyin yoluna bugn onu

peygamber60letiren akl talar serpmitir.

Nietzsche iin modernliin sorunu Marxn fikirlerinde olduu gibi izmlerle nasl

modern olunaca deildir. Btn mutlak doruluk iddialarna phe ile bakan bir

dnr olarak Nietzsche modernliin sorununu akla ve bilime duyulan mutlak inanolarak tesbit eder ve bu inanc sorgular. Modernlik sylemini balatan ve modernliin

zeletiriye dayanan kendine gvenini konu edinen kii Hegeldir. Hegel modernliin

kendine zg sorununu, Onyedinci yzyl devriminin sonucunda geleneksel norm ve ve

modellerin k szkonusu iken, kendini hakl gsterme gereksinimi biiminde

kavramtr. Hegel iin modernlik, dinsel yaam, devlet ve toplumbilim kadar bilim,

ahlak ve sanatn znellik prensibinin birok grnmne brnd biimle kendini

gsterir. Hegel znellii, sonlu tekil bireylerle deil, z geliimi insanl

k tarihinibelirleyen Mutlak ile zde bir kendiyle ilikililik yaps olarak grr; modernlik

Mutlakn sonlu znelerin eylemesiyle kendilik bilinci kazand adr.61Nietzsche,

Hegel ile modernliin kendini hakl gsterme giriimi konusunda uzlayor grnr

ancak Hegelin aksine modernlii mutlak bir yap olarak deerlendirmez. Hatta,

Nietzsche Ecce Homo adl eserinde Tragedyann Douunda yazdklar iin

59 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, s.6960

- ROBINSON, Dave,Nietzsche ve Postmodernizm, s.261 - CALLINICOS, Alex,Postmodernizme Hayr, Marksist Bir Eletiri, s.102


40/111

33

tiksindirici bir Hegel kokusu yaylr ondan62 der. Hegelin her srecin sonunda

varlacak bir adm tesine ilikin stnlk idealizmi Nietzschenin aada yer verilen

ebedi dn retisiyle, oulcu bakyla uzlamaz. Nietzsche yazlarnda gereklik

kart olarak konumaktan ekinmez, nk onun eletirisinin hedefi rasyonalizmdir.

Olup olabilecek en allmadk nesnellikti benimkisi: Kim olduumu olanca kesinlii

ile biliyor, ancak bunu herhangi bir rastlantsallk gereine yanst yordum; beni

anlatan dorularn sesi rkn bir uurumdan geliyordu63der.

Dnr rasyonalizmin bilim zerine kurulu dnyasn perspektivizm kavramn

gelitirerekiddetle eletirir. Olaylarda durup kalan pozitivizme kar yani sadeceolgular vardr grne karunu sylemeliyim: Hayr, dpedz olgular yoktur,

sadece yorumlar vardr. Biz zati olarak hibir olguyu tesbit edemeyiz. Byle bireyi

istemek samalktr. Siz her eyin znel olduunu sylyorsunuz. Ama bu da bir

yorumdur. zne dorudan doruya verilen deildir, tersine bireye ilaveten vehim

edilendir, onun ardnda sakl olandr. Sonunda yorumcuyu yorumun ardna koymak

gerekli midir? Bu zihnen uydurmadr, varsaymdr. Denilebilir ki bilgi szcnn

anlam olduu oranda dnya tannabilir. Ama o baka trl yorumlanabilir, ardnda biranlam yoktur, tersine says z anlamlar vardr. Perspektivizm Dnyay

yorumlayanlar bizim ihtiyalarmzdr. gdlerimizin ve onlarn lehte ve alehte

olanlar. Her bir igd bir tr egemen olma iptilasdr, her birinin onun norm olarak

dier igdlere empoze etmek istedii perspektifi vardr. 64 Nietzschenin ortaya

koyduu perspektivist anlay Hegelin mutlan davurulduu ze ilikin yapdan

ayrlr. Nietzsche iin dile getirilen bir anlam yoktur, dile getirilen btn anlamlar

vard

r; hepsi g istenci ile yap

lan anlamland

rmalard

r. Grnen kargaa bilgilerin,gereklerin, hakikatlerin atmas deil; iktidar tutkularnn atmasdr. Nietzschenin

dnyasnda modernlik ve bilgi insana ilikin bir perspektifin rndr.

Nietzscheye gre bilmek sefil, geici, ve hayalperest bir karaktere sahiptir. Ona

gre insan zekas znde hereyi olduundan baka trl gsteren bize dnyann doru

62 - NIETZSCHE, Friedrich, Ecce Homo Kii Nasl Kendisi Olur, ev. Can Alkor, thaki Yaynlar,stanbul, 2003, s.6163

- A.g.e., s.6564 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.251


41/111

34

bilgisini sunduunu iddia ettii halde aslnda sunmayan bir gtr. Her kavram, temsil

ettiini beyan ettii eyin, yanllamasdr. Her kavram eitsiz olan eitleme yoluyla

doar. 65 Hibir ey birbiri ile tam olarak ayn deildir. Platonun ideler dnyas

aslnda gerekliinden uzaklatrlm, znden koparlm koca bir boluk dnyasdr.

Gereklie ilikin doru bilgi vermezler; sadece hatlar izmeye alr durum byle

olunca yaam kendi gerekliinden znden koparr. Perspektifin, gr asnn,

yorumun, olmad yer var olamaz. nsan deneyiminin dnda byle bir yer olduu

iddias ise deneyimin zgn zenginliinden ve canllndan uzakta daima eksik

kalmaya mahkum kendini srekli olarak yanllayan bir tanmlamadr. Nietzsche iin

dolaymsz tanmlama sz konusu deildir, eylerin gerekte olduklar halin bilgisi,

arzulanan ancak ulalamayan bir bilgidir. Nietzsche; Parmanides var olmayan bir

eyi insan dnemez. Biz bunun kar ucunday z ve deriz ki dnlebilen birey

muhakkak bir fiksiyon ( sadece zihinde mevcut) olmaldr. eitli gz vardr. Sfenksin

de gzleri var-: ve bundan dolay ok eitli gerekler vardr ve buna binaen hibir

gerek yoktur.66 der. Nietzsche ve Parmanidesin nermeleri adaki tabloda

karlatrlmtr.

Parmanides Nietzsche

Varolmayan bireyi insan dnemez. Varolmayan bireyi insan dnebilir.

Varolan bireyi insan dnebilir. Varolan bireyi insan dnemez.

Tablo 4.1

Nietzsche tabloda yer verildii zere insann hakikat algsnn hi bir zaman eylerin

gerekte olduklar halin bilgisi ile birebir eleemeyeceini iddia eder. Bu iddia

gereklerin olduklar halin bilgisini yadsmaz, bunun bir yerde ve bir zamanda olduunu

kabul eder ancak bu dnyada alglanabilir olarak deerlendirmez. Bunun altnda yatan

65 - MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. Tuncay

Birkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara,1998, s. 8966 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.273


42/111

35

neden hakikatin bireyin kendinden geerek olumasdr. Hakikat bilgisi ulalamayan

bilgidir. Bireyin kendi perspektifinden sahip olduu hakikat bilgisi, aslnda hakikat

bilgisi deil bireyin gereklik kavraynn bilgisidir. Hakikat eretilemelerden, dz

deimecelerden insan biimciliklerden oluan seyyar bir ordudur. Ksacasiir ve

belagat yoluyla younlatrlm , aktarlm , sslenmi olan ve uzunca bir sre

kullanldktan sonra herkese fazlas ile sabit, kural koyucu ve balayc gelmeye

balayan insan ilikilerinin bir toplamdr; hakikatler yanlsama olduklar unutulmu

yanlsamalardr; an p duyumsal glerini yitirmi olan metaforlardr; zerlerindeki

resimler silinmi olan ve artk para olarak deil sadece metal olarak bir ie yarayan

paralardr.67

Dolayml hakikat znenin duruunun rndr; znenin amalarna g istencine

baml hakikattir; Dnyann deerinin bizim yorumumuzdan kaynakland dorudur

(belki de herhangi bir yerde insansal olandan daha baka yorumlar da mmkndr).

imdiye kadarki yorumlar kendileri sayesinde bizim hayatta, yeni kudret iradesinde

kudretin idamesi iin perspektif deerlendirmelerdir, yle ki insann daha dar

yorumlarn yenilmesini birlikte getirir ve her ulalan gleni ve kudret geniletii yeniperspektifleri aar ve yeni ufuklara inanlmas demektir, bu benim yazlarmn esasdr,

motifidir. Bizi bir para ilgilendiren dnya sahtedir, yani bir olgu balam deildir,

tersine gzlemlerin czi toplamnn stnde ve zihni uydurutur; o olmakta olan bir

ey, daima yeniden yer deitiren ve asla geree yaklaamayan bir sahteliktir. nk

gerek diye birey yoktur.68 Gerein olmad dnyada her birey kendi hakikatine

sahiptir ve bireyin hakikati kendine g salayandr. Kiilerden bamsz hakikatten

bahsetmek samad

r. Hakikat bireyin gcn artt

rmaya ynelik iradesinin bir rndrve birey neyin hakikat olduunu kendi gcne ynelik etkisine dayanarak karar verir.

Gerein lt g duygusunun ykseltiliinden kaynaklanr69

Nietzschenin perspektivist hakikat kavram, hakikatin gc isteyenin rn

olduuna iaret eder. Nietzsche, gce tutku ile hakikate ya da bilgiye tutku arasnda

67 - MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, s.9368

- NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.30769 - A.g.e.,s.272


43/111

36

geili bir sreci ngrr... Hakikate tutku moral bir g deil, bir gce/iktidara tutku

formudur 70 Bilgi ve hakikat araylar gce sahip olmak iin gereken aralardr, bu

nedenle gc isteyen tarafndan ekillendirilir. Kendinde bilgi oluun iinde mmkn

deildir. u halde bilgi nasl mmkndr? Kendi kendisi zerine yanlg , kudrete

ynelik irade, aldan iradesi olarak71 Nietzschenin bilgiyi gce tutkun bireyin

aldan olarak grmesi, hem perspektivist felsefesi hem de aada yer verilen ebedi

dn retisi ile uyumludur. Bilgi gl olmann, egemen olmann gerei olarak

iktidarn aracdr; iktidar bilgi retirken bilgi de iktidarekillendirir ve gszln

saklar.

G arttrma amacna ynelik olarak ilan edilen hakikatlerden tesinin olmamas

bireyin sahte hakikatler kulesini ykmasn ve zgr iradesi ile kendi hakikatler

dnyasn ina etmesini gerektirir. Nietzsche kavramsal dnyay ortadan kaldrmak

istemekyle dursun, zgr bir kafa tam da kavramlarn yanlsmaya dayal olduunu

fark ettii iin onlar gerekten yaratc ve sanatsal biimde kullanabilecek bir kafa

tahayyl eder. Bylece kavramlarn oluturduu muhta durumdaki insann hayat

boyunca ona tutunarak kendini kurtard o muazzam ereve ve perde, zgr bir kafaiin daraacndan ve en cretli ilerini yaparken oynayaca bir oyuncaktan ibarettir,

zgr kafa bu ereveyi parampara edip paralar karmakark dattnda ve sonra

da ironik bir biimde, birbirine en yabanc paralar bir araya getirip en yakn olanlar

birbirinden ayrarak birletirdiinde, artk onu kavramlarn deil sezgilerin

ynlendirdiini ortaya koyar.72Nietzsche bireyin hem kendisinin, hem de dierlerinin

isten tarafndan ynlendirildiinin farknda olmasn, hakikat iddialarnn

sorgulanmas

n

, yap

bozumuna urat

larak farkl

kombinasyonlarla tekrarkurgulanmasn ister ve aforizmalaryla bireyin zihnini bunlar yapabilecek zgrle

vardrmaya alr. Dolayml bilginin bireyin yaratc gcnn estetik ifadesinin

gstergesi olduunu dndnden hakikate ulama abasn ulalamayaca iin

yararsz, gereksiz bir aba olarak grmez. Nietzsche, gce tutkun bireyin hakikatleri

70 - ARSLAN, Hsamettin,Bilim, Bilimsel Bilgi ve ktidar, s.6571 - NIETZSCHE, Friedrich ,Gstenci Btn Deerleri Deitiri Denemesi, s.30872

- MEGILL, Allan, Arln Peygamberler, Nietzche, Heidegger, Foucault, Derrida, ev. TuncayBirkan, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara,1998, s.95


44/111

37

sorgulayp tekrar tekrar yeniden ina etmesini ngrr ve bu yolla estetik bir btnlk

oluturma abasna inanr. Bireylerin hakikatleri sorgulamasn salamak iin mutlak

olarak deerlendirilen kavramlar ykmaktan ekinmez nk g istenci srekli

gerilimi iinde barndrr ve birey bu gerilimi alglayabildii srece glenir.

Onun modern dneme ilikin en ok ses getiren saptamas en gl iktidar

odaklarndan kilisenin otoritesini kaybetmesi ile doan bolua ilikindir.

Nietzschenin konumunun ekirdei, dinsel/ahlaki deerlerin anmasyla birlikte Bat

kltrnn temel varsaymlarnn, ardnda bundan byle Tanr kavramyla

doldurulamayacak bir gedik brakarak kt dncesinden ibarettir. Bu ahlakidnyann yok olmasndan tr, felsefenin ve dinin eski tasars yla sanki hi birey

olmam gibi yola devam etmesi artk olanakszd.73 leri boalan eski mutlak

hakikatlerin, nesnellik iddialarnn yklarak yerine yenilerinin konduu dnemde

Nietzsche, Putlarn Alacakaranlnda yle der Gzle grnen dnya yegane

dnyadr: Gerek dnya ise sadece bir yalan.74 Hakikati daha ok varln ana

rahminde, gelip geici olmayan, kendi bana ey75 olarak gren Nietzsche

gerekliin dnda kalan herey grn olmasndan hareketle elini silahna gtrryalanlar ifa ederek Tanrnn lmn ilan eder.

Ey yksek insanlar, benden unu renesiniz: Pazar yerinde kimse yksek

insanlara inanmaz. Orada ille de konumak isterseniz, siz bilirsiniz, konuun! Ama

yn gz krpar: Biz hep eitiz.

Ey yksek insanlar diye gz krpar yn yksek insan diye birey yoktur, hepimiz

eitiz; insan insandr; Tanr nnde hepimiz eitiz!

Tanr nnde ha! Ama bu Tanr ld artk. Yn nndeyse biz eit olmak

istemeyiz. Ey yksek insanlar, Pazar yerinden uzaklanz!

Tanr nnde ha!- Ama bu Tanr ld artk! Ey yksek insanlar, bu Tanr sizin en

byk tehlikenizdi.

73 - STAUTH, G. - B. S. TURNER,Nietzschenin Dans, s.6974 - NIETZSCHE, Friedrich,Putlarn Bat Ya da ekile Nasl Felsefe Yaplr, ev. Mustafa Tzel,thaki Yaynlar, stanbul, 2005, s.1475

- NIETZSCHE, Friedrich,yinin ve Ktnn tesinde, ev. Ahmet nam, Yorum Yaynevi, stanbul,2001,s.8


45/111

38

Ancak o mezara gireli dirildiniz siz. Ancakimdi geliyor byk le, Ancakimdi

efendi olabilir yksek insan!

Bu szleri anladnz m ey kardelerim? rkiliyor musunuz ne: yreiniz mi

Documents

Sosyal Teoride Iktidar Tartismalari Marx Nietzsche Weber Foucault Debates on Power in Social Theory Marx Nietzsche Weber Foucault