442

Sam-Haribhajan (Singh revised)6

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Sam-Haribhajan (Singh revised)6
Page 2: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

2 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;wdo;ah;wdo;ah;wdo;ah;wdo;ah;wdo;ah;kb 36 nze 174 L ;szpo, 2020-caotoh, 2021

gzikph nekdwh dk d' wkf;e o;kbk

gqpzXeh ;zgkdegqpzXeh ;zgkdegqpzXeh ;zgkdegqpzXeh ;zgkdegqpzXeh ;zgkdeokfizdo e[wko

wfjwkB-;zgkdewfjwkB-;zgkdewfjwkB-;zgkdewfjwkB-;zgkdewfjwkB-;zgkdevkH ;[fjzdo pho

;jkfJe-;zgkde;jkfJe-;zgkde;jkfJe-;zgkde;jkfJe-;zgkde;jkfJe-;zgkdevkH wBhFk pZsok

u/now?Bu/now?Bu/now?Bu/now?Bu/now?BwBhF f;;'dhnk

tkJh;-u/now?BtkJh;-u/now?BtkJh;-u/now?BtkJh;-u/now?BtkJh;-u/now?BjoFoB f;zx pZbh

Page 3: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 3

;zgkdeh dcaso dk gsk;zgkdeh dcaso dk gsk;zgkdeh dcaso dk gsk;zgkdeh dcaso dk gsk;zgkdeh dcaso dk gskgzikph nekdwh, fdZbhvhH vhH J/H efwT{fBNh ;?INo, ;do EkDk o'v, gjkV rzi, BthI fdZbh-110055\'B L 011-23616243, 23616265, 23615979

Punjabi Academy, Delhi

DDA Community Centre,

Sadar Thana Road, Paharganj, New Delhi-110055

E-mail : [email protected]

Visit our Website at : http://www.punjabiacademydelhi.com

ISSN : 2581-39862581-39862581-39862581-39862581-3986

© ;ko/ jZe okyt/I jB

gqekFs ;wZroh dh tos'I bJh b/ye, nB[tkde ns/ gzikph nekdwh dh wB}{oh }o{oh j?.gqekFs ouBktK dh ohsh-Bhsh iK ftukoK Bkb gzikph nekdwh, ;zgkdeh wzvb iK ;zgkdedh ;fjwsh }o{oh BjhI.

w[Zb L 25 o[gJ/;kbkBk uzdk L 150 o[gJ/fJzrb?Iv s/ :{og L 30 g"Ivnwohek, e?B/vk, fwvb Jh;N s/ j'o d/F L 60 vkbouzdk @@;eZso, gzikph nekdwh## d/ BK #s/ G/i'.Send the Subscription in the name of "Secretary, Punjabi Academy".

NkJhNbNkJhNbNkJhNbNkJhNbNkJhNbwfBzdo f;zx

b/}o NkJhg ;?fNzrb/}o NkJhg ;?fNzrb/}o NkJhg ;?fNzrb/}o NkJhg ;?fNzrb/}o NkJhg ;?fNzrg[Ffgzdo no'Vk

Samdarshi :

Bi-monthly journal of Punjabi Literature published by Punjabi

Academy, Delhi, Motia Khan, Paharganj, New Delhi - 110055, India

;wdoF h L; wdoF h L; wdoF h L; wdoF h L; wdoF h Lgzikph nekdwh, fdZbh, w'shnk ]kB, gjkV rzi, BthI fdZbh-55 Gkos d[nkok gqekfFs gzikph;kfjs dk d'-wkf;e o;kbk.

Page 4: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

4 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh- nkgD/ tZb'I- nkbwh ;zgkdeh- jØE fbys$vkH jfoGiB f;zx- w/o/ fgsk ih$oFwh f;zx

ihtB-Mks ns/ F];hnsihtB-Mks ns/ F];hnsihtB-Mks ns/ F];hnsihtB-Mks ns/ F];hnsihtB-Mks ns/ F];hns

- vkH jfoGiB f;zx L ihtB, ouBk ns/ F];hns$;[fjzdo pho- Fq'wDh ;kfjseko L vkH jfoGiB f;zx$vkH i;gkb f;zx- fweBksh;h \eho L gq'H jfoGiB f;zx$n?Ø;H pbtzs- jfoGiB f;zx Bfws$nwoihs uzdB- w[wsk} F];hns vkH jfoGiB f;zx$gq'H wBihs f;zx- vkH jfoGiB f;zx ~ gVQfdnK-;wMfdnK$gq'H okfizdo gkb f;zx

pokV- dot/F dkfBFwzd L vkH jfoGiB f;zx$vkH GhwfJzdo f;zx- gzikph ;kfjs ;z;ko dk dkoFfBe ;kfjseko - vkH jfoGiB

f;zx$vkH r[oftzdo f;zx (e?B/vk)

nfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgB

- w/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zx$gq'H nwohe f;zx g[zBh- vkH jfoGiB f;zx dh nfXnkgB :'rsk$vkH d/ftzdo e"o- vkH jfoGiB f;zx L w/o/ nfXnkge$irskoihs f;zx

ekft-irsekft-irsekft-irsekft-irsekft-irs

- vkH jfoGiB f;zx-ekft L ;[ji fdqFNh$gq'H pbihs e"o- vkH jfoGiB f;zx dh ouBk *o[Øy s/ foFh* dk ekft-fuzsB$gq'H :'r

oki- o[Øy s/ foFh L jfoGiB f;zx$vkH oftzdo f;zx- *o[Øy s/ foFh* L wB'ftFb/FDkswe nfXn?B$vkH g{ik- vkH jfoGiB f;zx ekft L b'eXkokJh gq;zr$vkH dfonk- vkH jfoGiB f;zx dk ekft-irs L g[Bo-;ztko$vkH nksw ozXktk

;kb 36 nze 174 L ;szpo, 2020-caotoh, 2021

Page 5: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 5

- *w?_ i' phs frnk* L gozgoktK s'_ gko dh ekftekoh$vkH T[fwzdo i"jb- wkBth ;zt/dBk dk f;oie$;opihs ;'jh, nk;No/bhnk- vkH jfoGiB f;zx ekft L gkmrs nB[Gt$;[oihs e"o e?B/vk- vkH jfoGiB f;zx-ekft L wB[Øyh wB'dFk dk fusoD$vkH jofizdo e"o- vkH jfoGiB f;zx ekft L gq;zr s/ gqtuB$vkH ewbgqhs e"o- gow wB[Øy dk ekft-nB[Gt L *s/ok BkT[_ epho*$;opihs f;zx wkB- wB[Øy d/ nX{o/gB dh ;[jikswe nfGftnesh$vkH feoBdhg e"o- vkH jfoGiB f;zx dh rhs-;zt/dBk$vkH gqhsh- o[Zy s/ foFh n"os w[yh g;ko$vkH ;kfoek Fowk

BkN-irsBkN-irsBkN-irsBkN-irsBkN-irs

- jfoGiB f;zx dk ekft BkNe *sko s[gek*$vkHokfizdo e"o

;whfynk-irs;whfynk-irs;whfynk-irs;whfynk-irs;whfynk-irs

- jfoGiB f;zx dhnK ;kfjs Fk;soh nzsofdqFNhnK$vkH wBw'jB- vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk-F?bh$gq'H p{Nk f;zx pokV- vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L GkFk ftfrnkBe nzso fdqFNh$gq'H ;[yftzdo f;zx

;zxk- vkH jfoGiB f;zx L ;whfynk u/sBk$vkH p/nzs e"o- vkH jfoGiB f;zx dk b'et/dh fuzsB$gq'H ihs f;zx i'Fh- vkH jfoGiB f;zx dh g[;se *w[Øb s/ w[bzeD* dh nkb'uBk fdqFNh$p/nzs e"o- vkH jfoGiB f;zx dk gzikph ;{\h-fuzsB L g[Bo-;ztkd$vkH irftzdo :'Xk- vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-f;XKsekoh$vkH d/ftzdo ;?ch- vkH jfoGiB f;zx dh ftjkoe ;whfynk$pfozdo f;zx- *o{geh* L ftjkoe nkb'uBk d/ gSkD fuBQ$vkH fJzdogqhs e"o- *fJe ys s/o/ BK* L ysK dh gVQs$joftzdo e"o;zgkdB-irs;zgkdB-irs;zgkdB-irs;zgkdB-irs;zgkdB-irs

- vkH jfoGiB f;zx dh ;zgkdB ebk$vkH ewbgqhs f;zx

vkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kEvkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kEvkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kEvkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kEvkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kE

- nip nB'yk s/ nb'eko vkH jfoGiB f;zx$fgqz;hgb ;otD f;zx- fFbgh ebkeko vkHjfoGiB f;zxL f;wfoshnK d/ Mo'y/ *u'_$oftzdo oth, e?B/vk- ;"j s?B{ gzi-sØs$niw/o o'v/ eB/vk- ;[jitkd dk Mzvk podko$vkH r[ow/b f;zx f;ØX{ (nwohek)- fJe ;kfjse fwbDh L f;wfoshnK d/ Mo'y/ *u'_$;[oihs eb;h, e?B/vk- gfjb/ ftFt ;kfjs ;zw/bB ftu fwfbnk vkH jfoGiB f;zx$oDihs Xho, :{H e/H

Page 6: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

6 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

- eftsk ns/ :kd d/ nk; gk;$r[od/t u"jkB, e?B/vk- r[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dk ;zr-;kE$;[fjzdo pho

tkosetkosetkosetkosetkose

- ihtB-;zxoF ns/ f;oiBkswe ;\o dh rkEk L *u'bk NkehnK tkbk* ns/ *X[Øg/ pbdkdhtk*$vkH e[bdhg f;zx

- *u'bk NkehnK tkbk*L fposKse-gqtuB$jodhg e"o- fJe dot/F dh :ksok$vkH wBihs e"o- *fBoGT[ fBot?o* dk ebkswe gØy$Btdhg e"o

nB[tkdnB[tkdnB[tkdnB[tkdnB[tkd

- vkH jfoGiB f;zx dh nB[tkdekoh$vkH wBhFk pØsok

Page 7: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 7

nkgD/ tZb'InkgD/ tZb'InkgD/ tZb'InkgD/ tZb'InkgD/ tZb'I

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;kfjs irs dh T[j

F];hns jB, fi; pko/ fizBk th gfVQnk, x'fynk, ftukfonk

ikt/, T[j E'VQk j?. T[j ftdtsk ns/ nekdfwesk dk ;Ekgs

g[zi jB. ;kfjs d/ jo o{g ftu T[jBQK B/ nkgDk :'rdkB

gkfJnk. szrhnK, s[oFhnK Go/ ihtB #u'I r[}od/ j'J/ okiXkBh

d/ ftFt-ftfdnkb/ sZe gjz[uDk ;"yk BjhI ;h. gzikph d/

nekdfwe y/so ftu nkgDh XKe g?dk ehsh. T[j eth j'D

d/ Bkb nkb'ue, nB[tkde ns/ ;zgkde ;B.

vkH jfoGiB f;zx pj[-gZyh F];hns d/ wkbe,

gzikph, fjzdh, nzro/}h, cako;h ns/ T[od{ d/ ftdtkB ;B.

T[BQK B/ fdZbh :{Bhtof;Nh d/ gzikph ftGkr ftu @gzikph

nkb'uBk ;e{b# dh F[o{nks ehsh. pj[s ;ko/ T[&Zu e'Nh d/

ethnK ns/ ftdtkBK B/ T[BQK s'I ghH n?uH vhH ehsh. vkH

nso f;zx, vkH fsqb'e f;zx ezto, vkH nkswihs f;zx, vkH

wfjzdo e"o frZb ns/ vkH ;fszdo f;zx T[jBK d/ ftfdnkoEh

;B.

vkH jfoGiB f;zx dh iBw Fskpdh Bz{ ;Bw[Zy oZyd/

j'J/ gzikph nekdwh B/ ;wdoFh dk ftF/F nze gqekFs eoB

dk ca?;bk ehsk sK fe ;kvk gzikph gkme ns/ ftfdnkoEh

irs T[jBK d/ ihtB, ouBktK ns/ pj[gZyh F];hns s'I ikD{

j' ;e/ ns/ tZv/ gZXo #s/ T[jBK d[nkok ;kfjs d/ y/so ftu

gkJ/ :'rdkB dk b/yk-i'yk ehsk ik ;e/.

fJ; tZv-nkekoh nze dh ;zgkdBk dh f}zw/tkoh vkH

;[fjzdo pho Bz{ ;¯gh rJh. vkH wBhFk pZsok B/ ;jkfJe-

Page 8: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

8 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;zgkde d/ s"o #s/ nkgDh f}zw/tkoh pk]{ph fBGkJh. vkH ;[fjzdo pho B/

d/F-pd/F t;d/ b/yeK Bkb ;zgoe eo e/ fJ; ezw Bz{ B/go/ ukfVQnk. fJ; nze

ftu Fkwb b/yeK dk fdb'I XzBtkd j?, fiBQK B/ nkgD/-nkgD/ fdqFNhe'D s'I nkgD/

ftuko g/F ehs/.

eo'Bk-ekb ns/ e[M ftGkrh w[FebK eo e/ ;wdoFh dk fJj ftF/F nze

e[M d/oh Bkb gkmeK d/ o{-p-o{ ehsk ik fojk j?. fcabjkb fJ; nze Bz{ t?&Zp;kJhN

#s/ jh gkfJnk ik fojk j?. T[whd j? fJj nze gzikph gkmeK, y'ikoEhnK ns/

ftfdnkoEhnK bJh whb dk gZEo ;kps j't/rk. gzikph nekdwh d/ fJ; :sB Bz{

s[jkv/ j[zrko/ dh T[vhe oj/rh.

- okfizdo e[wko- okfizdo e[wko- okfizdo e[wko- okfizdo e[wko- okfizdo e[wko

Page 9: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 9

nkbwh ;zgkdehnkbwh ;zgkdehnkbwh ;zgkdehnkbwh ;zgkdehnkbwh ;zgkdeh

d[Bhnk ftu i' th nkfJnk j?d[Bhnk ftu i' th nkfJnk j?d[Bhnk ftu i' th nkfJnk j?d[Bhnk ftu i' th nkfJnk j?d[Bhnk ftu i' th nkfJnk j?d[Bhnk s'_ eheD ikt/rkd[Bhnk s'_ eheD ikt/rkd[Bhnk s'_ eheD ikt/rkd[Bhnk s'_ eheD ikt/rkd[Bhnk s'_ eheD ikt/rke[M fwØNh ftu e[M g"DK ftue[M fwØNh ftu e[M g"DK ftue[M fwØNh ftu e[M g"DK ftue[M fwØNh ftu e[M g"DK ftue[M fwØNh ftu e[M g"DK ftue[M i'sK ftu ;wkt/rke[M i'sK ftu ;wkt/rke[M i'sK ftu ;wkt/rke[M i'sK ftu ;wkt/rke[M i'sK ftu ;wkt/rk

- jfoGiB f;zx- jfoGiB f;zx- jfoGiB f;zx- jfoGiB f;zx- jfoGiB f;zx

vkH jfoGiB f;zx dk ihtB-ekb 1920-2002 JhHd/ no;/ dofwnkB c?fbnk j'fJnk j?.thjth_ ;dh d/ gfjb/nZX dk ;wK T[jBK bJh gfotkoe ftS'V/ eoe/ d[fBnkthihtB ftu nkgDh j'_d-j;sh B{z puk e/ oZyD bJh iZd'-ifjd, fJeZbsk ns/ wk:{;h tkbk ;h. fJfsjk;e gZy s'_ thfJj ;wK e'Jh ][Frtko Bjh_ ;h. d/; dh nk}kdh bJhokFNoh$nzsookFNoh gZXo s/ ;[szsosk nzd'bB bJh ftnkges"o s/ oki;h, ;wkie, Xkofwe iE/pzdhnK nkgDh g{oh;orowh Bkb i{M ojhnK ;B.fJ; wB'oE B{z jkf;b eoBbJh gqrshtkdh skesK d/ T[s;kfjs j'D s/ B"itkB nkgD/u'fbnK B{z p;zsh ozr ftu vp' oj/ ;B, FjkdsK d/ oj/;B,jZ; jZ; e/ \K;h d/ oZf;nk Bz{ u[zw oj/ ;B ns/ wK XoshB{z nzro/}h }kps/ s'_ nk}kd eokT[D tkbh bfjo B{z rowkoj/ ;B. fJ; bfjo ftu Gkos dhnK ;w{j Xkofwe iE/pzdhnK nkg;h fyu'skDK ns/ f\oekgq;sh dhnK nwkBthftjkoK s'_ T[go T[m e/ ;KM/ w[jk} bJh fJe gb/Nckow s/J/esk ns/ ;d-GktBk dk ;p{s d/ ojhnK ;B. pkbVh T[wod"okB id'_ vkH jfoGiB f;zx xo ftu foFs/dkoK d/ ftjkos'_ T[esk iKdk ;h sK T[j nkgDh FoD wzfdo, w;fid,r[od[nkok nkfd Xkofwe ndkfonK ftu b? b?_dk ;h. u'bku'bku'bku'bku'bkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtk d/ gqwkDe jtkfbnKokjh_ gzikp, gzikph ns/ gzikphns dk fJe T[;ko{ tksktoBth d/fynk ik ;edk j?.GkFk, ;kfjs ns/ ;fGnkuko d/ gZys'_ th fJj ;wK nwhoh ns/ |"otsk tkbk ;h.pj[s jhpdfe;wsh Bkb nzro/}h e{NBhsh eoe/ fJj ;wK nkgDhp[bzdh tZb B tZX ;fenk ns/ spkjh d/ o;s/ g? frnk.gzikph

Page 10: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

10 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

GkFk, ;kfjs ns/ ;fGnkuko dh tvZsD ns/ nwhoh nshs dk fjZ;k pDrJh.;fGnkukoe nwhoh,fjzd-gke tzv ns/ ;[szsosk nzd'bB dk ib" fJ; ekbd/ gqw[Zy fujB jB.vkH jfoGiB f;zx B/ nzso fto'XK ftu Goh j'Jh fJ; ;kohifNb ;fEsh B{z nkgD/ wB'-w;se ftu jzYkfJnk.nfs d/ ;zt/dBFhb wB B/ fjzd-gke tzv d/ d[yKs B{z fBwB fbys T[dk; p'bK ftu g/F ehskL

;"_ ik w/o/ wkbek t/ tofsnk jB/o.

t/ ekbyK *u skfonK dh v[Zp rJh ;t/o.

thjth_ ;dh d/ d{;o/ nZX ftu vkH jfoGiB f;zx B{z nØtb doi/ ftu gk;ehsh d;th_ dh gVQkJh, fdZbh Ffjo *u o[}rko fdtk e/ g?o Xoktk eoB bJh irjw[jZJhnk eok fdzdh j?.eth wB tk;st ftu'_ r[nkuhnK j'JhnK j;shnK B{z;[jikswe gk;ko d/ e/ wkBf;esk d/ eohp fbnkT[_dk j?.fJBQK Gktkswe sozrK dkgqrNk nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh ftu }kfjo j[zdk j?.

f}zdrh dk fto'XkGk; th fJj j? fe jehes ftu d{o s[o ikD tkb/ pzd/X[o wB d/ v{zx ftu t;/pk eo b?_d/ jB.T[BQK dh Gkb ftu pzdk nzdo{Bh y'id/ okj s[o g?_dk j?.ftSV/ ed'_ fwbd/ jB< go doFB dhnK gosK y[bQDhnK F[o{j' iKdhnK jB.e'Jh T[gokw j' iKdk j? s/ e'Jh frnkB d/ Mo'y/ y'bQdk j?.

thjth_ ;dh d/ u"E/ djke/ (1937) s'_ gqrshtkdh ftukoXkok B/ gzikpheftsk ns/ gzikph i[Z;/ B{z i' eZ; gkJh j'Jh ;h T[; ftu bue nkT[Dh F[o{ j'rJh ;h. gq:'rtkdh bfjo d/ w'jspo pkjoh :EkoE Bkb d;sgzik b?D d/ftgohs nkgD/ ftnefsZst$j'_d-j;sh B{z ;w{os eoB d/ nkjo ftu bZr iKd/jB.fJ;dk n;o nzfwqsk-w'jB f;zx s'_ p|?o gzikph d/ brGr ;ko/ ethnK T[gofgnk.fe;/ B/ ;[u/s ns/ fe;/ B/ nu/s, fJ;d/ gqGkt B{z rqfjD ehsk.fFt e[wkofJFe dh fJefjoh gos dk FkfJo ;h, T[; ftu T[;B{z f;ow"osk jkf;b ;h.nkb/d[nkb/ dhnK bfjoK s'_ gqGkfts j[zdk ;h sK T[;dh ouBkswesk ftu dt?s nkiKdh ;h.gq:'rtkdh ][d th gq:'r wkso gq:'r eo oj/ ;B.nw{os B{z ;w{oseoB ftu p[bzdh s/ Bjh_ gj[zud/ ;B go jfoGiB f;zx d/ ekft ntu/sB ftugqrhs, ;[ji ns/ Bro u/sBk dk J/Bk gqwkDe nB[Gt ;h fe gq:'rtkd B{zn?bkBhnK s"o s/ Bk ngBk e/ th nkgD/ n;fssth i[Z;/ d/ Ehw B{z gqrhsksweo{g d/ ;zi'r okjh_ g/F eoB ftu ;\b j' frnk. Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ (1967)fJ;dh gqsZy fw;kb j?.fJ; ftu ;kXkoB wB[Zy dh ;kXkoBsk ns/ fBokoEe j'_dB{z ;w{os ehsk j? id fe o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh (1992) ftu ;kXkoB wB[Zy dhn;kXkoBsk dk r[DrkB ehsk frnk j?.fJj Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ d/ \b;\/ dko{gKfsqs o{g j?. fJj n;fssth j'_d d/ \b;\/ dk th BtK ft;sko j?.jfoGiB

Page 11: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 11

f;zx j'oK ][d th fejk j? fe fJ; ekft feos ftu w?_ gfjb/ ou/ j'J/ B{z ekN/ j/m oZfynk j?.

vkH jfoGiB f;zx Gkt/_ ;'B/ dk fuwuk w{zj ftu b? e/ iBfwnk ;h gofJj ;'B/ dk fuwuk f}nkdk d/o ;kE Bk d/ ;fenk. ;dh d/ gfjbk nZX dk ;\ogfotkoe ftr'funK ns/ d{;fonK T[Øgo fBoGosk dk ;h. ihtB ;zxoF dk d{;okBkw pfDnk j'fJnk ;h. ;dh d/ d{;o/ nZX ftu ;]s fwjBs-w[FZes eoe/ e[MgqkgshnK ~ ;o eoB dk wBFk ;h. nkX[fBe Gkosh GkFktK d/ ftGkr dh tkrv'o;zGkbD sZe dk o;sk fpyVk ;h go ;[gfBnK d/ ikd{wJh t/r B/ vkH jfoGiBf;zx ~ ftjkoh ns/ eowFhb :'Xk pDkfJnk. uVkJh dk ;\o EektN tkbk j[zdkj? go wzf}b d/ g[ZiD dk b[s\ o{j ~ nkBzfds eo fdzdk j?. ihtB d/ tZv/;zxoF ftu jZv-GzBth_ fwjBs eoe/ gzikph d/ nekdfwe y/so ftu nkgDk f;ZekiwkT[D tkbk jfoGiB f;zx fJe ;kXkoB ftnesh j[zdk j'fJnk th n;kXkoBF];hns dk ;[nkwh ;h.

fJ; ;w/_ jfoGiB f;zx dh b/yDh ftu eftsk d/ Bkb Bkb ;whfynk,y'i, ;zgkdB, nB[tkd, tkose nkfd ;wkBKso o{g ftu ub oj/ ;B. T[BQK B/nfXnkgB ns/ y'i dhnK }o{osK ~ g{fonK eoB bJh g{oph ns/ gZSwh fuzsBd/ Mo'y/ y'bQ/ j'J/ ;B. T[j fJ; ekoi bJh gZE-gqdoFe dh G{fwek fBGk oj/;B. T[u/oh ftZfdnk jkf;b eo oj/ ftfdnkoEhnK dk fJe ek\bk T[BQK dhnK;whfynkswe g?VK ~ dZp fojk ;h. fdZbh dk @gzikph nkb'uBk ;e{b# ftFth ;'uns/ fuzsB dk nB[;koh j' fojk ;h. gzikph d/ ftfdnkoEh irs ~ BthB ;whfynkgqDkbh dk jkDh pDkT[D bJh vkH jfoGiB f;zx f;o s'V :sB eo oj/ ;B.o{;h o{gtkd, ;zouBktkd, nwoheh Bt-nkb'uBk, GkFk ftfrnkBe nkb'uBk,ftouBk ftXh, ftXkrs nkb'uBk, ftjkoe ;whfynk nkfd ;kohnK nfXn?BgqDkbhnK gzikph wBK d/ nzr-;zr j' e/ ftuo ojhnK ;B. fJ; s'_ fJbktk gzikphfuzsB nzdo T[BQK ]sK okjh_ ehsh ikD tkbh ;whfynk eoe/ BthnK g?VKf;oihnK. o{geho{geho{geho{geho{geh B/ gzikph nkb'uBk d/ x/o/ B{z ftjkoe ;whfynk s/ T[; Bkbi[V/ gkm nkXkfos nkb'uBk d/ Bt/_ ;zebgK Bkb t;hj ehsk. fJ; ekoi ~ tX/o/ ;[ykfbnK eoB bJh no;s{ dk ekft Fk;so, o{;h o{gtkd, ;kfjs ftfrnkBtor/ p/F[wko w}w{BK dh ouBk th ehsh. y'ih-ftfdnkoEhnK ~ w{b fbysK d/gkm ns/ nfXn?B ;w/_ fJ; soQK r[DtkB pDkfJnk fe T[j d{;ohnK :{Bhtof;NhnKftu ik e/ nekdfwe ;whfynk ns/ y'i d/ y/so ~ t;hj eo ;eD. 1965-90 dk ;wK gzikph ;whfynk y/so ftu sfjbek wukT[D tkbk ;h. w?_ ][d 1980-82 ftu id r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh fty/ y'i-ekoi eo fojk ;K sK fdFk-fBod/F bJh vkH jfoGiB f;zx ~ fwbdk ofjzdk ;K. w?_ fJeZbk jh Bjh_ ;K pbfe

Page 12: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

12 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j'o y'ikoEh th T[BQK s'_ f;Zfynk rqfjD eod/ ;B. ;kok gzikph irs T[BQK d/ftfdnkoEhnK dh ;{uh ~ GbhGKs ikDdk jh j?.

ekbi gZXo dh gzikph gVQkJh ~ tX/o/ nekdfwe pDkT[D bJh th vkHjfoGiB f;zx B/ e[M gkm-g[;seK dh ;zgkdBk ehsh. fJBQK g[;seK B/ Bk e/tbftfdnkoEhnK ~ jh pbfe nfXnkge-irs ~ th frnkB w[jZJhnk eotkfJnk.;BksBh g[;seK d/ nB[tkd t/b/ id'_ T[BQK dh nkgDh GkFkJh ;hwk ;wkgs j' iKdhsK T[j GkFktK d/ ftF/FrK gk;'_ frnkB rqfjD eoB s'_ |[o/} Bk eod/. T[jXosh s/ ftuoB tkb/ ;kXkoB fJB;kB ;B. jbhwh, fBwosk ns/ ;[fjodsk dknBw'b ;zrw ;B vkH jfoGiB f;zx.

vkH jfoGiB f;zx d/ iBw Fskpdh d/ nt;o #s/ gzikph nekdwh, fdZbhtZb'I vkH jfoGiB f;zx dh iBw-Fskdph Bz{ wBkT[D d/ ca?;b/ sfjs fJj c?;bkfbnk frnk fe ;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh dk ftF/F nze eZfYnk ikt/. fJ; bJh vkH jfoGiBf;zx d/ ihtB, ouBk ns/ F];hns d/ pj[-gk;koK ~ fBoyD-goyD bJh ftFtgZXo #s/ ftdtkBK gk;'_ ;fj:'r fbnk frnk j?. e'o'Bk ekb dh e[dosh nk\seoe/ wB[Zyh o\sko ;es/ ftu j?, bkfJpq/ohnK ni/ se pzd jB. fJ; bJh vkHjfoGiB f;zx dhnK fbysK ~ nkX[fBe ;zuko-izsoK okjh_ jh g[ukT[D dk :sBehsk j?. ftdtkBK d/ jK-gZyh j[zrko/ ns/ w[ezwb ;fj:'r bJh n;h_ sfj fdbs'_ F[eo r[}ko jK. fJBQK ftdtkBK B/ ;hfws ;w/_ ftu ;hfws ;kwrZoh Bkbftdtsk Gog{o y'i-gZso ;k~ g[Zidk ehs/ jB. ;Ekfgs ftdtkBK d/ Bkb BkbBt/_ y'ihnK dhnK ;zGktBktK ~ gqc[Zfbs eoB bJh th Gog{o w"ek gqdkB ehskfrnk j?.

vkH jfoGiB f;zx ih d/ gfotko d/ th n;h_ pj[s foDh jK fiBQK B/ fJ;g[;se d/ gqekFB bJh jo GKs dh ;wZroh ;k~ T[gbZpX eokJh ns/ G?D oFwhf;zx B/ nkgD/ fgsk ih dh :kd ftu e[M nb\k} th fby e/ G/i/ jB.

nzs ftu w?I gzikph nekdwh d/ whs gqXkB ;qH ioB?b f;zx ns/ ;eZso;qh r[oG/i f;zx r[okfJnk dk XzBtkdh jK fiBQK B/ ;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh d/ fJ; ftF/F nzebJh wfjwkB ;zgkde ti'I w/oh f}zw/tkoh brkJh. ;w{j gzikph irs r[oG/i j[oKdh eowFhbsk ns/ \ok]-fdbh s'_ tkfe\ j?. T[j gzikph d/ ftek; bJh g{ohsBd/jh ns/ ;[fjodsk Bkb ekoi eo oj/ jB. fJ; ftu'_ T[jBK dh gzikph ;kfjsns/ ;fGnkuko gqsh tuBpZXsk fdykJh fdzdh j?. nk; j? ;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh;wdoFh dk fJjftF/F nze ftfdnkoEhnK ns/ y'ihnK bJh bkj/tzd j't/rk ns/ gzikph nekdfwe-y/so ~ ft;skoB ftu nkgDh nfjw G{fwek fBGk ;e/rk.

- ;[fjzdo pho- ;[fjzdo pho- ;[fjzdo pho- ;[fjzdo pho- ;[fjzdo pho

Page 13: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 13

vkH jfoGiB f;zx dh jZE-fbysvkH jfoGiB f;zx dh jZE-fbysvkH jfoGiB f;zx dh jZE-fbysvkH jfoGiB f;zx dh jZE-fbysvkH jfoGiB f;zx dh jZE-fbys

Page 14: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

14 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w/o/ fgsk ihw/o/ fgsk ihw/o/ fgsk ihw/o/ fgsk ihw/o/ fgsk ihgq'H oFwh f;zxgq'H oFwh f;zxgq'H oFwh f;zxgq'H oFwh f;zxgq'H oFwh f;zx

(J/; b/y #u fJe p/Nh dhnK :kdK ;w/NhnK jB. Gk;ak

dk frnkB Bjh_ j?, wkcah ukjKrh.)

w/o/ v?vh B/ ngDh wK s/ G?DK ~ ;dk :kd ehskj?. wktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnK g[;se T[BQK nkgDh wK eow e"o s/ G?Dfp;aB e"o dh :kd ~ ;wofgs ehsh. T[j ne;o wK ~:kd eofdnK nØyK Go b?_d/, w?_ J/; dod ~ Ud'_ wfj;{;Bk eo gkJh, nØi ;wM rJh jK, wK-pkg dk ftS'Vk nØyKBw fet/_ eodk j?. wktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnK d/ Bkb Bkb T[jBK dheftsk dh g[;se fBe;[ZefBe;[ZefBe;[ZefBe;[ZefBe;[Ze th Sgh, fJj g[;se T[jBK B/ngDhnK fszB B{jK ns/ p/Nh ~ ;wofgs ehsh. T[BQK n"osd/ ;zt/dB;ahb, ;wofgs, ;fjB;ahb, p[Xtzsh, d[ork (gkghnKdk ;zxko eoD tkbh) r[DK ~ pj[s tkoh, ngDhnKnB/e eftsktK ftØu, nB/e fpzpK ftØu, ;[oihs ehsk j?.T[BQK tk;s/ wK dk doik gowkswk s'_ xØN Bjh_ ;h, wK d/fgnko s/ fBØx ~ :kd eofdnK T[jBK B/ ngDh b/yDh s'_tko tko Bt/_ Bt/_ o{geK Bkb fbfynk j? .

@@wK##

wK s/o/ ;de/ $ w?_ s?E'_ tkoh

wK s/o/ i'rh $ wK s[Xtzsh

HHHHHH

T[d'_ T[d'_ jkiao $ wK d[XtzshHHHH

HHHHHHHH

fes/ Bk e'Jh pØsh pkb/ $ T[d'_ T[d'_ pbdh

wK ;[Xtzsh $ t?o id'_ wfjcab ftu p'b/

e{V ewkJ/ cØeV s'b/ $ p'b th s/o/ j'D np'b/n?;';hJ/N gq'ca?;o, wksk ;z[dohekbi cko ftwB, fdZbh.

Page 15: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 15

T[d'_ T[d'_ p'b/ $ wK p[Xtzsh

HHHHHHHHHHH

feosxDK id'_ s/rK cVhnK $ fgnko s/ pDhnK g[ØmhnK xVhnK

w?_ jkiao s/o/ ;zr w?_ yVhnK $ i{M wo/ s/oh wK i[Xtzsh .

T[jBK d/ ihtB s/ Mks gkJhJ/ sK T[jBK dk ihtB pj[s ;kdk, ;ob s/sgØf;nk tkbk ;h. ;kdk ykDk, ;kdk ofjD-;fjD, jo t/b/ gVQBk-fbyDk s/gVkT[Dk. d/o oks eJh tko nukBe nØy y[bQh s/ v?vh ~ nkgDhnK feskpK,ekraiaK ftu p?m/, gVQd/-fbyd/ d/fynk. feskpK, ekraia s/ g?B T[BQK d/ d';s ;B,jo t/b/ T[jBK d/ nzr-;zr j[zd/. e'Jh #tkia th wko/ sK T[BQK ~ e[S Bjh_ ;h;[Ddk, n;h_ g[ØSDk, eh rØb s[;h_ itkp Bjh_ d/_d/, b'eh eh efjDr/ < go T[jp/gotkj j' e/ jh ihtB iht/. T[jBK u oØsh Go jT[w? iK fwikia Bjh_ ;h. T[Øuhgdth s/ tØv/ tØv/ ;BwkB fwb/, fJ; ~ ;dk r[o{ dh w/jo wzBh, T[jBK dk efjDk;h fe w/o/ tor/ j'o th B/ go @tkfjr[o{# B/ w/o/ #s/ feogk ehsh j? .

jw o[bs/ fcos/ e'Jh pks Bk g{Ssk

r[o ;fsr[o ;zfr eho/ jw Ekg/..

(nkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzE, gzBk Bzpo 167)

T[jBK dh fwjBs ns/ sgØf;nk ~ ;dk cb fwfbnk, T[jBK #u Gk;ak s/;apd d/ frnkB dh i's ir rJh ;h. fJ; i's B/ pj[s ;ko/ ftfdnkoEhnK #ui's irkJh s/ gzikph ;kfjs d/ eJh y/soK ftØu ;kfjs f;oiBk ehsh. T[jBK B/pj[s sØdkd ftu gzikph Gk;ak u ;kfjs dh ouBk ehsh. T[jBK dh i's T[jBKdhnK ouBktK ftØu irwrkT[_dh oj/rh.

gzikph irs T[jBK d/ •”” t/I ;kb ~ wBk e/, T[BQK ~ :kd eo fojkj?. gzikph Gk;ak ;kfjs, nB/eK nBw'b ;kfjsekoK dh ouBktK dk r"otwJh Gzvkoj?, nk; j? nØr/ j'o nBw'b, w"fbe ouBktK Bkb gzikph ;kfjs #u tkXk j[zdkoj/rk. toswkB ftØu pj[s ;ko/ gqfsGk;akbh b/ye s/ ftdtkB B/, nk; j? fe ;G:sB eoBr/ s/ gzikph Gk;ak ~ j'o T[ukJhnK s/ b? ikDr/.

v?vh

u[Zg-ukg ofjDk B;hp j'fJnk $ Bk wK, Bk pkg dk ofjnk ;kfJnk

nkgDk Bk ;h e'Jh T[;dk $ ;fsr[o T[;dk ;kok ijK j'fJnk .

wZE/ d/ uzr/ B;hp ikr/ $ o";aB T[;dk ;kok ijkB j'fJnk

efo;awk ;fsr[o dh ofjws dk $ cao;a s'_ T[j nk;wkB j'fJnk .

Page 16: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

16 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

u[Øg-ukg feos T[; ehsh $ oks fdB gVQdk-gVkT[_dk ;h

ngD/ Bkb eokwks i' i' phsh $ eftsk u fbydk iKtdk ;h.

Bk t?o, Bk t?oh T[j ikD/ $ ;fsr[o nzr ;zr T[;d/

pkp/ d/ xo pfj ehosB ;[Ddk $ ;apdK ~ ;wMdk iKtdk ;h.

dhtk wØE/ irdk T[;d/ $ o";aB ;G d/ okj eodk iKtdk ;h

w/o/ wZE/ ;fsr[o jØE oZfynk $ n?;k eokwksh w/ok v?vh j'fJnk.

õõõ

Page 17: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 17

vkH jfoGiB f;zx L ihtB,vkH jfoGiB f;zx L ihtB,vkH jfoGiB f;zx L ihtB,vkH jfoGiB f;zx L ihtB,vkH jfoGiB f;zx L ihtB,ouBk ns/ F];hnsouBk ns/ F];hnsouBk ns/ F];hnsouBk ns/ F];hnsouBk ns/ F];hns

gq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo pho

nkX[fBe gzikph ;kfjs d/ tZy tZy y/soK (eftsk,;whfynk, ;zgkdB, nB[tkd, nfXnkgB nkfd) ftZu nkgDk:'rdkB gk e/ wBZ[yh frnkB d/ fd;jZfdnK ~ fizBhekpbhns Bkb vkH jfoGiB f;zx B/ ft;skfonk j? GkoshGkFktK ftu UBh fbnkes ns/ :'rsk FkfJd jh fe;/ j'o;kfjseko iK ;whfyne d/ fjZ;/ nkJh j't/. brGr nZXh;dh gzikph ;kfjs d/ nkekF ~ ftdtsk d/ nkgD/ g{oB ib"okjh_ gqekFwkB eoB tkbh nfijh ;kfjs-;/th ns/ ftfFFNF];hns dk iBw 18 nr;s 1920 Jh;th ~ n;kw d/fJZe fBZe/ fij/ e;p/ bzwfvzr fty/ j'fJnk. nkg ih dh wkskdk Bkw ;qhwsh eow e"o ns/ fgsk dk Bkw ;odko rzvkf;zx ;h. nkg d/ fgsk ih F[ZX Xkofwe fposh tkb/ B/efJB;kB ;B fi; ekoB T[BQK ~ ;wekbh b'eK tb'_ @GkJhrzvk f;zx ih# efj e/ fBtkfink iKdk ;h.

vkH jfoGiB f;zx fszB G?DK dk S'Nk Gok ;h ns/xo ftu g[Zso dh nkwd ~ F[G-nkrwB ti'_ fbnk frnk.pj[s ;kohnK Xkofwe wB"sK eoB T[gozs wK dh M'bh ftZug[Zso dh dks gJh ;h. F[G-nkrwB dhnK xVhnK ihtBftZu pj[s E'VQ-fuohnK ns/ ftobhnK j[zdhnK jB. vkHjfoGiB f;zx d/ iBw t/b/ T[BQK d/ fgsk ikB-b/tk ns/ Bk-w[okd fpwkoh sgfde d/ woh} ;B. sgfde T[BQK fdBK ftuikBb/tk fpwkoh ;h. g[Zso d/ iBw s'_ gfjbK fszB XhnK d/ihtB d/ bzw-;bzw/ g?_v/ dh fpwkoh ftZu ckE/ j'J/ pkg ~rfjoh fuzsk ;h go g[Zso d/ iBw d/ w"e/ #s/ jfoGiB f;zxd/ fgsk ~ xZN'-xZN fuzsk s'_ J/Bh e[ okjs }o{o fwbh fe

;kpek gq'ca?;o, gzikph nfXn?B;e[b, r[o{ BkBe d/t:{Bhtof;Nh, nzfwqs;o

Page 18: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

18 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[; d/ s[o ikD Bkb T[; dk ijkB ;[zBk Bjh_ j't/rk.

jfoGiB f;zx d/ iBw s'_ gfjbK w"s GkJh rzrk f;zx ih tb @bzw/ vzr#tZX ojh ;h go id'_ T[BQK d/ xo T[BQK dk tkfo; g?dk j' frnk sK T[jBK B/bzw/ edwK okjh_ w"s dh wzf}b tZb tXDk F[o{ eo fdZsk. o/bt/ ftZu o[}rkod/ pZX/ GkJh rzvk f;zx ih xo s'_ j}koK whb d{o t;/pk eo oj/ ;B. ihtBd/ nzsb/ fSDK t//b/ T[jBK B/ nkgDh iBw G{wh ~ jh gqDkw eoBk fpjso;wfMnk. ni'e/ fdBK sZe th sgfde fJe S{s dh fpwkoh j? s/ fJj nzdk}k ;fji/jh bkfJnk ik ;edk j? fe GkJh rzvk f;zx ih B/ nkgDh fpwkoh dh tiQk ekoBnkgD/ Bt-iBw/ pkb e'b'_ ;fjtB jh fJe \kf;bk Ekg fbnk j't/. vkH jfoGiBf;zx B/ th nkgDh ;t?-ihtBh ftu fbfynk j? fe fgsk ih nkgD/ ikBFhB ~T[vhed/ ;BHHHHT[BQK w/o/ iBw fdB #s/ jh nkgD/ ubkD/ dk n?bkB eo fdZsk ;h.T[; fdB T[jBK ~ skg ufVnk sK T[jBK fejk @w/oh EK b?D tkbk nk frnk j?.#

GkJh rzvk f;zx ih dk ihtB-ftjko d/yfdnK ][d-p-][d jh r"sw p[ZXd/ rqfj;s-fsnkr dh xNBk u/s/ nk iKdh j?. f;XkoE d; ;kb sZe rqfj;sh-ihtB pshs eodk fojk. 29 ;kb dh T[wo ftu id'_ T[; d/ xo okj[b dk iBwj'fJnk sK Ffjo ftu T[; fdB g{o/ T[sFkj Bkb iFB wBkJ/ ik oj/ ;B. f;XkoEd/ Fkjh wjZbK ftu th T[; oks Bku-ozr dk gqpzX j'fJnk. Ffjo d/ Fkjh-wjZbdk Bku-ozr nZXh oks t/b/ id nkgD/ g{o/ f;yo #s/ g[Zi e/ ]sw j'fJnk sKf;XkoE B/ rqfj;s fsnkrD dk \?;bk eo fbnk. nkgD/ gfotko ftu nkgDktkfo; iK ikBFhB nkT[D T[gozs ihtB d/ fsnkrD dk \?;bk GkJh rzvk f;zxih d/ ihtB-fposKs ftZu f;XkoE dh T[go'es xNBk d/ o[gKsoD ti'_ ;kjwD/nkT[_dk j?. vkH jfoGiB f;zx ni/ e[ZSV u[Zfenk pkb jh ;h. fgsk dk w[jKdokni/ s'sb/ p'bK tkb/ pkb d/ wk;{w B/soK ftu T[sfonk Bjh_ ;h fe fJe tZv-nkekoh SK-dko fpoS T[; d/ ihtB ftu'_ nb'g j' frnk. fJj T[j T[wo ;hid'_ jfoGiB f;zx ~ ihtB ns/ w"s d/ r[ZM/ noEK dk ojZ; Bjh_ ;h.

GkJh rzvk f;zx ih dk fdjKs j' ikD T[gozs jfoGiB f;zx d/ gfotkodk god/; ftu fNe/ ofjDk Bk w[wfeB j' frnk. god/; dk w'j fsnkr e/ ;kokgfotko nkgD/ iZdh fgzv G[Zbo nzfwqs;o fty/ nk frnk go god/;h ofjDh pfjDhd/ nB[Gt eoe/ gfotko dk fgzv Bkb ed/ th ;fji dk foFsk ;Ekfgs Bk j';fenk s/ fJE'_ T[gokw j' e/ nkgDk xo-xkN t/u e/ bkj"o tkb/ wekB ftu ofjDdh ftT[_s pDk bJh rJh. w"s dk dkBt GkJh rzvk f;zx ih d/ gfotko fgZS/fJ; soQK fgnk j'fJnk ;h fe jfoGiB f;zx dh nZm ;kb dh T[wo sZe T[BQKd/ fgsk, wksk ns/ G?DK ;GBK ~ fBrb u[Zek ;h. jfoGiB f;zx dk dkdk ns/

Page 19: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 19

BkBk-BkBh sK T[BQK d/ iBw s'_ gfjbK jh ;tortk; j' u[Ze/ ;B. fdBK-p-fdBKftu jh ;[jktD/ pk| d/ ;[jb fpoy ~ eZboh Xosh dk tk; eoBk fgnk.jfoGiB f;zx dk pugB fpyV/ ns/ UpV g?_fvnK ftZu pshs j'fJnk.

w[jzwd ;kfjp dk pugB th wK-fgT[ pkjok ;h. wK dh e[Zy ftu ;B fefgsk ub tf;nk. e[M ;kb pknd wK th ub t;h sK g'so/ ~ gkbD dh f}zw/tkoh dkd/ (w[Zs fb:) d/ f;o gJh. dkdk th S/sh jh ub tZf;nk sK o;{b ;kfjpnkgD/ fgT[ d/ t/b/ dh B"eokBh dh d/y-o/y ftu nkJ/. wK d/ fiT[_fdnK th w[jzwd~ d[ZX fgbkT[D tkbh dkJh @jbhwk# nkgD/ gk; b? rJh. wK-fgT[-dkd/ s'_ ftSfVnkT[j gokJ/ xo gbdk fojk. fJj' fijh j'Dh FkfJd jfoGiB f;zx ~ fwbh. ;kokNZpo r[nk e/ T[; ~ gokJ/ xo (ftXtk wk;h d/ xo) ftu ofjDk fgnk. w[jzwdizfwnk wZe/ ftZu, fJ}s fwbh wdhB/ ftu. jfoGiB f;zx izfwnk bzwfvzr, gfVQnkfJSo/ (bkj"o ftZu). efjzd/ B/ w[jzwd dh p'bh nkgDh d[ZX-fgbkth d/ ;zgoe ekoBpVh ;ob s/ ;gZFN ;h. jfoGiB f;zx efjzdk j? fe w/oh p'bh T[Zgo fJSo/ dhnKrohp r[nKYDK, wk;hnK ns/ G{nk nkfd dk ns/ fgzv d/ r[od[nko/ dk n;o j?.w[jzwd ;kfjp ~ ;G s'_ f}nkdk fgnko nkgDh p/Nh @ckswk# Bkb ;h. jfoGiBf;zx ~ nkgDh p/Nh @oFwh# nkgD/ g[ZsoK s'_ th tZX fgnkoh ;h.

wK, pkg ns/ gfotko-ftj{D/ eZb-weZb/ pkb ~ pugB d/ v{zx// ns/ fsZy/j/ot/ dk nfj;k; j'fJnk. jfoGiB f;zx dk pugB fJe nfij/ fpoy d/ MV/gZs/ tork ;h i' jB/ohnK, MZyVK ns/ tk-to'fbnK dh UN ftZu nkgDk nk;okGkbdk fojk. Goh Goksh d[Bhnk ftZu fJeZbk, fBwkDk ns/ rohpVk fijk pkbnkgD/ nkg ~ fJT[_ wfj;{; eodk fiT[_ ybkn ftu bNedk p[M{ p[M{ eodk e'Jhskok j't/. jfoGiB f;zx dh T[wo d/ w[ZYb/ toQ/ nfs wk:{;h,ns/ fBok;sk tkb/;B. fJj' fijh wkBf;e go/FkBh ns/ T[dk;hBsk tkb/ tksktoD ftu nkg B/ vhHJ/H thH ;e{b bkj"o s'_ d;th_ iwks gk; ehsh. pkeh dh ;koh T[u/oh ftZfdnk,gqGkeo, ;kfjs osB, frnkBh, phH J/H, n?ZwH J/H, (nzro/}h ns/ fjzdh), ghn?ZuH vhHgqkJht/N s"o #s/ fBZih :sBK okjh_ jkf;b ehsh. phH J/H gk; eoB T[gozs nkg~ ]kb;k ;e{b fdZbh fty/ nzro/}h d/ nfXnkge dh B"eoh fwbh sK fuoK s'_ tesd/ tfjDK ftu o[VQd/ nk oj/ jfoGiB f;zx d/ g?oK ~ nNek bZrk. fJ; ;w/_ d"okB nkg dk ftnkj Fqhwsh feogkb e"o Bkb 1946 Jh;th ftu j'fJnk. nkgdh fJZe Xh ns/ fszB g[Zso jB.]kb;k ;e{b fdZbh d/ nfXnkgB d"okB nzro/}h ns/ fjzdh dh n?ZwH J/H eoB T[gozs nkg ~ ]kb;k ekbi fdZbh fty/ gq'\?;odh B"eoh gqkgs j'Jh. fJE/ ghn?ZuH vhH ns/ nZm e[ ;kb ekbi-;/tk eoB T[gozsjfoGiB f;zx ~ fdZbh :{Bhtof;Nh d/ nkX[fBe Gkosh GkFktK ftGkr ftu gq'\?;odk nj[dk f;ZX/ s"o #s/ gqkgs j'fJnk. fJ; nj[d/ s/ nkg 16 ;kb fNe/ oj/. fJj

Page 20: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

20 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[j ;wK ;h id'_ T[BQK B/ g{oh sBd/jh Bkb gzikph nekdfwe y/so ftu Bth_ o{jc{e fdZsh. ;/tk w[es j'D T[gozs nkg ~ fdZbh :{Bhtof;Nh tZb'_ @gq'c?;o nk\nw?ohN;# dh gdth Bkb fBtkfink frnk. vkH jfoGiB f;zx gzikph GkFk ns/;kfjs Bkb ;zpzfXs T[u/oh s'_ T[u/oh gdth s/ fpokiwkB oj/ go nkg ~ ][dgzikph dh T[u/oh skbhw gqkgs eoB bJh fe;/ ekbi ns/ ftFtftfdnkb/ s'_ w"ekB;hp Bk j'fJnk. fJ; dk wsbp fJj jof|} Bjh_ fe T[BQK d/ wZE/ ftZu gzikphd/ frnkB dh e'Jh ewh ojh. wZ[Yb/ ihtB d/ dZ[ydkJh ns/ ikB d'y' tkb/ ;]ssB Mkr/ nB[Gt B/ T[BQK ~ nzsow[yh ns/ ;Zuh ;[Zuh brB eoB tkbk f;oVhwB[Zy pDk fdZsk ;h. T[BQK B/ ;koh T[wo fJe ;[fjod f;fynkoEh tKr fBZm e/g{oph ns/ gZSwh fuzsB dk w[skfbnk ehsk ns/ ftF/Fr pD e/ nfrnkBsk ftuGNe oj/ gzikph wZfEnK ~ frnkB d/ Gkrh pDkfJnk.

fdZbh ftFt ftfdnkb/ d/ nfXnkgB d"okB jfoGiB f;zx ~ ft}fNzrgq'\?;o d/ s"o #s/ d/F d/ j'o ftFt ftfdnkfbnK ftu ikD dk nt;o gqkgsj'fJnk. fJ; no;/ d"okB nkg B/ fBgkb (1969), u?e';btkehnk (1973),fJzrb?_v (1973, 1980 ns/ 1984), e?B/vk (1986), nwohek (1976), o{; (1981)nkfd d/FK ftu nzso-okFNoh gZXo dhnK ;kfjse ekB\oz;K ftZu Fkfwb j' e/y'i-gZsoK, ftfynkBK ns/ frnkB dhnK n;hw ;zGktBktK d/ gqrNk okjh_ ;o'fsnKd/ wBK #s/ nkgDh gqfsGk dk ;EkJh ns/ v{zxk gqGkt gkfJnk. fJ; gqGkt ;dekBk e/tb d/F ns/ ftd/F ftu nkg dh ftdtsk ~ wkBsk jh gqkgs j'Jh pbfenkg B/ gzikph gkmeK ~ th nfij/ gb/Nckow s/ g[uk fdZsk fiE/ g[Zi e/ T[j nzso-okFNoh ;kfjs-;whfynk ~ ;jh-gfog/y ftZu ;wM ;edk ;h. f;ZN/ ti'_ gzikphgkmeK bJh gZSwh fuzse niBph ns/ d{o d/; d/ tk;h Bk ofj e/ nkgDh Xoshd/ pkfFzd/ jh ikgD bZr gJ/. id'_ gzikph nekdfwe frnkB dk gZXo T[u/okj'fJnk sK ;whfynk dk dkfJok ;fji/ jh ft;fsqs j' frnk.

;kfjs ouB dh u/Ne nkg ~ S'Nh T[wo s'_ jh bZr rJh ;h.pdfe;wsh Bkb pkb T[wo ftu jh nkg dk xo ns/ gfotko d/ ihn tk;sfteihtB ftu'_ r[nku e/ ebgBk dh d[Bhnk ftu gqt/F eo rJ/ ;B, fiT[_ fiT[_ fJjpkjoh F];hnsK ns/ t;sK nkg d/ ihtB ftu'_ nb'g j[zdhnk rJhnK fsT[_ fsT[_fJj nkg dh wkBf;esk d/ B/V/ j[zdhnK ojhnK. wB'ftfrnkBhnK dk fJj efjDkdo[Z;s j? fe ftdk j' ikD Bkb e'Jh ftSV Bjh_ iKdk, ;r'_ T[j wB[Zy dh X[onkswk ftu gqt/F eo iKdk j?. fJe MNe/ Bkb fe;/ ~ ftdkfJrh Bjh_ ejh ik;edh. wksk, fgsk ns/ G?DK Gkt/_ ihtB ftu'_ |?o-jkf}o j' u[ZehnK ;B gojfoGiB f;zx B/ T[BQK ~ jk}o-Bk}o wzB e/ T[BQK d[nkok fdykJ/ rJ/ o;s/ B{zdoZ[;s ns/ gogZe eoBk jh fpjso ;wfMnk.][d jfoGiB f;zx dk th efjDk j?L

Page 21: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 21

wks-gozgok nN[ZN j?, Bdh d/ ;wkB ;dk gqtkjwkB j?.

wks ftSV sK iKdh j? go wodh ed/ Bjh_. wks-GkFk, wksk-Xow, wks-;z;feqsh nkfd nB/eK o{gK ftu ;dk ihfts ofjzdh j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ wK d/ Fkpfde-Gkt ~ ft;fsqs ns/ ftokN o{g ftu;wMD dk ekoi ehsk. fgsk d/ fdjKs T[gozs jfoGiB f;zx dh ftXtk wkskXkofwesk Bkb nN[ZN foFs/ ftu pZMdh j?, fJ;/ ekoB jfoGiB f;zx dh wZ[Ybheftsk ftu Xkofwesk d/ gq/oe d/y/ ik ;ed/ jB.

d[Bhnk ftZu fJeZbsk tork FkfJd jh e'Jh j'o o'r j't/ go fJjfJeZbsk p[XhihthnK, f\bk;coK ns/ b/yeK tk;s/ fJe todkB pDe/ ;kjwD/nkT[_dh j?. jhrb B/ fJ; fJeZbsk pko/ tkofBzr fdzfdnK fejk ;h fe i/ fJZetko wB[Zy dh ;wkfie gqftosh sfj; Bfj; j' ikt/ sK T[j fJ; jZZd sZe ;t?-e/_fdqs j' iKdk j? fi; ~ @gkrbgB dh jZd# fejk ik ;edk j? s/ gkrbgB;wkfie gqfefonk Bkb'_ w[ezwb s"o #s/ fJZe soQK Bkb nbfjdk j'Dk j?. go feoe/rkod B/ jhrb d/ T[go'es fpnkB d/ i[nkp ftu nkgDk n;fssth fpnkB dk|e/ nbfjdrh ~ w[V o[spk gqdkB ehsk ;h. T[[; nB[;ko nkswgoesk ;ukJh j?.nkswgoesk T[BQK bJh jh ;ukJh j[zdh j? i' fJ; okjh_ ihtB dh ;ukJh ns/ u/sBk dhnK n;hw jZZdK sZe g[ZiDk ukj[zd/ jB go ;kXkoB p[ZX tkb/ ftneshnK~ nkgDhnK ;kXkoB jkbsK ftu jh ofjDk ukjhdk j?. ;'u d/ v{zx/ tfjDK ftZuftt/eh gj[zu ngBk e/ T[Zso ikDk gkoy{nK ns/ p[ZXhihthnK dk jh ewkb$ekoij[zdk j?. fBT{NB, Fzeokukohnk, r';[nkwh s[b;hdk;, ikfJ;h, fBsF/, okj[b;KfeqfsnkfJB, ihB gkb ;koso nkfd ftFt gZXo d/ wjKg[oy nkgD/ wkfgnK s'_S'Nh T[wo/ ftSV ikD ekoB x'o fJeZbsk ns/ wk:{;h d/ nB[Gt ftu'_ r[}o/ ;B.irs gqf;X ftfrnkBh ;o Jh}e fBT{NB ~ id'_ fJe ftd/Fh ftdtkB B/ T[BQKd[nkok ehsh y'i d/ ojZ; pko/ gZ[fSnk fe s[;h_ nkgD/ nkeoFe f;ZXKs dh bZGsfet/_ ehsh sK fBT{NB dk T[Zso ;h @;'uh ikD, ;'uh ikD Bkb.# fJeZbsk ftubkJh j'Jh fBozso ;wkXh bJh Gkosh fJfsjk; ftZu r"sw p[ZX fJ; dh gqsZyfw;kb jB. gzikph d/ wep{b FkfJo tkfo; Fkj, p[b/Q Fkj, fFt e[wko nkfdnkgD/ gfotkoK s'_ \k;fbnK T[Zgo ftuo/ jB. fFt e[wko nkgD/ pugB ftZu ;kok;kok fdB fgzv d/ e'b bzxdh p;zso Bdh d/ ezY/ gZEoK-rhfNnK Bkb y/vdk ofjzdk;h s/ v{zxh Fkw ~ tkg; xo gosdk ;h. ne;o ebkeko nkgD/ ;wki s'_ fBob/gsk d/ ;fji foFs/ ftu pZM/ j[zd/ jB, go jfoGiB f;zx ~ fJj fBob/gsk ns/fJeZbsk ngqsZy o{g ftZu e[dos d[nkok ehsh rJh eo'gh d/ o{g ftu gqkgs j'Jh;h. pkb T[wo dh fBok;sk ns/ fJ; d"okB ehs/ rJ/ ;zxoF #u'_ g?dk j'D tkb/

Page 22: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

22 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;[ji dh ebgBk d/ nkXko s/ nkg dhnK gfjbhnk ekft-ouBktK dh f;oiDk j'Jh.ekft-;kXBk ftu vkH jfoGiB f;zx B/ bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K (1956), sko s[geksko s[geksko s[geksko s[geksko s[gek (1957),nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh (1962), Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ (1967), ;Ve d// ;c/ T[Zs/;Ve d// ;c/ T[Zs/;Ve d// ;c/ T[Zs/;Ve d// ;c/ T[Zs/;Ve d// ;c/ T[Zs/ (1970), w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'phs frnkphs frnkphs frnkphs frnkphs frnk (1970), nbc d[gfjonbc d[gfjonbc d[gfjonbc d[gfjonbc d[gfjo (1972), N[ZehnK ihGK tkb/N[ZehnK ihGK tkb/N[ZehnK ihGK tkb/N[ZehnK ihGK tkb/N[ZehnK ihGK tkb/ (1977), wZEkwZEkwZEkwZEkwZEkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbk (1982), wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh_wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh_wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh_wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh_wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh_ (1983), nbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbK(1984), wktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnK (1991), fBZe ;[ZefBZe ;[ZefBZe ;[ZefBZe ;[ZefBZe ;[Ze (1989), w/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksok (1989),u"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vhe (1991), o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh (1992), o/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkok(2000) T[ZBh ;" u[ok;hT[ZBh ;" u[ok;hT[ZBh ;" u[ok;hT[ZBh ;" u[ok;hT[ZBh ;" u[ok;h nkfd ekft-ouBktK dh f;oiDk okjh_ bzwk ;co sfjehsk j?. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K ekft-feos dh f;oiDk t/b/ sZe T[BQK d/ wB'-w;se T[s/gqrhsesk dk Gkt fNfenk j'fJnk ;h ns/ fJj Gkt Gkt/_ jfoGiB f;zx dh eftskd/ nko-gko c?fbnk j'fJnk j? go T[BQK dh ;wZ[uh ekft-:ksok GktBk s'_ftukoesk, gqrhs s'_ fposKsesk d/ o[] ftek; eodh j?. ;wekbh gzikph eftskd/ y/so ftZu dkoFfBe ftXh tkbhnK bzwhnK$fposKse ekft-ouBktK fbyD ftZu;G s'_ tX/o/ :'rdkB ;kv/ ;w/_ d/ irs gqf;ZX wB'ftfrnkBh eth vkH i;tzs f;zxB/eh dk j?. T[; B/ j[D sZe f;wfosh d/ feoB s'_ gfjbKf;wfosh d/ feoB s'_ gfjbKf;wfosh d/ feoB s'_ gfjbKf;wfosh d/ feoB s'_ gfjbKf;wfosh d/ feoB s'_ gfjbK (1975), eo[Dk dheo[Dk dheo[Dk dheo[Dk dheo[Dk dhS'j s'_ wro'_S'j s'_ wro'_S'j s'_ wro'_S'j s'_ wro'_S'j s'_ wro'_ (1978), Bk fJj rhs Bk fpojVkBk fJj rhs Bk fpojVkBk fJj rhs Bk fpojVkBk fJj rhs Bk fpojVkBk fJj rhs Bk fpojVk (1985), fpoy? j/fm ;fGfpoy? j/fm ;fGfpoy? j/fm ;fGfpoy? j/fm ;fGfpoy? j/fm ;fGizsizsizsizsizs (1989), e'Jh BkU_ B ikD/ w/oke'Jh BkU_ B ikD/ w/oke'Jh BkU_ B ikD/ w/oke'Jh BkU_ B ikD/ w/oke'Jh BkU_ B ikD/ w/ok nkfd okjh_ gzikph eftsk ~ doFB d/okj s'fonk j?. vkH jfoGiB f;zx B/ epho dh ihtBh ~ bzwh ekft-feoss/ok BkT[_ ephos/ok BkT[_ ephos/ok BkT[_ ephos/ok BkT[_ ephos/ok BkT[_ epho (fwsh jhD) ftu fusoD ehsk j?.

eftsk ns/ ;whfynk vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-;kXBk d/ d' ftF/Fgfjb{ pD/ oj/ jB. ;whfynk y/so ftu id'_ nkg B/ gqt/F ehsk sK @@T[d'_ ;kfjsd/ \?;b/ gqrshtkd d/ jZe ftu ;B. vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; ;EkgBk ~;theko Bk ehsk ;r'_ ;wZ[u/ ftFt ftu frnkB d/ y/so ftZu i' e[M j' fojk ;hT[; pko/ gzikph ns/ Gkosh ;kfjs ftu uouk g?dk ehsh. j[D sZe ;whfynky/so ftZu nkg B/ gzikph ;kfjs L gzikph ;kfjs L gzikph ;kfjs L gzikph ;kfjs L gzikph ;kfjs L fJZe BtK gfog/yfJZe BtK gfog/yfJZe BtK gfog/yfJZe BtK gfog/yfJZe BtK gfog/y (1968), nfXn?B s/nfXn?B s/nfXn?B s/nfXn?B s/nfXn?B s/nfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeD (1970), ;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs (1973), ;kfjs;kfjs;kfjs;kfjs;kfjsFk;soFk;soFk;soFk;soFk;so (1973), nkozfGeknkozfGeknkozfGeknkozfGeknkozfGek (1974), gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh (1976), o{geho{geho{geho{geho{geh (1976), ouBkouBkouBkouBkouBk;zouBk;zouBk;zouBk;zouBk;zouBk (1976), ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB (1978), ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B (1981), gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh(1981), fJe ]s s/o/ BkwfJe ]s s/o/ BkwfJe ]s s/o/ BkwfJe ]s s/o/ BkwfJe ]s s/o/ Bkw (1983), fgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotko (1988), ykw'Fh dkykw'Fh dkykw'Fh dkykw'Fh dkykw'Fh dki}hoki}hoki}hoki}hoki}hok (1988), w/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zd (1991) nkfd g[;seK dh ouBk ehsh. gzikph;whfynk gqtkj ~ BthnK fdFktK d/D ftu nkg B/ p"fXe nrtkJh ehsh j? fi;ekoB jfoGiB f;zx ns/ T[BQK d/ ;kEh nfXnkge @gzikph nkb'uBk dk fdZbh;e{b# d/ Bkw Bkb ikD/ ikD bZr gJ/. jfoGiB f;zx B/ o{;h o{gtkd, nwohehBt-nkb'uBk, coK;h;h ;zouBktkd, gokr ;e{b, F?bh ftfrnkB, fujB ftfrnkB,

Page 23: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 23

ftouBk ftXh, ;zouBktkd s'_ gko nkfd ;whfynk gqDkbhnK d/ v{zx/ frnkB okjh_;whfynk y/so ftu fJe soQK Bkb sfjbek wuk fdZsk.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk dk ;kok pb ns/ dko'wdko ;kfjs-feosd/ gkm T[go fNfenk j'fJnk j?. ;kfjs feos ~ ][dw[]sko j'_d wzB e/ jfoGiBf;zx dh ;whfynk ;kfjs Fk;soh ;whfynk dk ;\o sfj eodh j?. gzikp;whfynk d/ fJfsjk; ftu fizBk wjZst gkm ~ jfoGiB f;zx dh ;whfynk ftugqkgs j'fJnk j? FkfJd jh j'o fe;/ ;whfynk gqDkbh d/ fjZ;/ nkfJnk j't/. fBeNnfXn?B, nzr-fBy/V, GkFk-nfXn?B, Ehfwe-gosK nkfd nB/eK gfjb{ fJ; ;whfynkftXh ftu'_ jh T[ikro j'J/ t/ot/ jB.

;kfjs f;oiDk ns/ ;kfjs ;whfynk dh w"fbe ouBk d/ Bkb Bkb pj[s;kohnK nkb'uBkswe g[;seK dk ;zgkde eoe/ th vkH jfoGiB f;zx B/ gzikph;whfynkswe bfjo ~ gqGktFkbh pDkfJnk. fijVhnK g[;seK vkH jfoGiB f;zxB/ ;zgkfds ehshnK T[BQK ftu Xow s/ Xkofwe ekftXow s/ Xkofwe ekftXow s/ Xkofwe ekftXow s/ Xkofwe ekftXow s/ Xkofwe ekft (1971), eEk gzikpeEk gzikpeEk gzikpeEk gzikpeEk gzikp(1971), sqk;dhsqk;dhsqk;dhsqk;dhsqk;dh (1972), g[oksB iBw;kyhg[oksB iBw;kyhg[oksB iBw;kyhg[oksB iBw;kyhg[oksB iBw;kyh (1972), feZ;k gzikpfeZ;k gzikpfeZ;k gzikpfeZ;k gzikpfeZ;k gzikp (1974),f;;Nwhf;;Nwhf;;Nwhf;;Nwhf;;Nwh (1978), ;kyh ;[ofs;kyh ;[ofs;kyh ;[ofs;kyh ;[ofs;kyh ;[ofs (1982), ;BwkB s/ ;whfynk;BwkB s/ ;whfynk;BwkB s/ ;whfynk;BwkB s/ ;whfynk;BwkB s/ ;whfynk (1986) 2 Gkr,2 Gkr,2 Gkr,2 Gkr,2 Gkr,p[Zb/ Fkjp[Zb/ Fkjp[Zb/ Fkjp[Zb/ Fkjp[Zb/ Fkj (fjzdh) (1981), F/y \ohdF/y \ohdF/y \ohdF/y \ohdF/y \ohd (fjzdh) (1992), T[Bhth_ ;dh dk u'DtKT[Bhth_ ;dh dk u'DtKT[Bhth_ ;dh dk u'DtKT[Bhth_ ;dh dk u'DtKT[Bhth_ ;dh dk u'DtKgzikph ;kfjsgzikph ;kfjsgzikph ;kfjsgzikph ;kfjsgzikph ;kfjs (1993) nkfd dk f}eo ehsk ik ;edk j?.

tZy tZy ftfdne ndkfonK tZb'_ th fsnko eotkJhnK ikD tkbhnK gkm-g[;seK d/ ;zgkdB ftu vkH jfoGiB f;zx B/ nfjw G{fwek fBGkJh j?. nkg B/fijVh gkm-g[;se th fsnko ehsh T[j Bt/_ pDB tkb/ ;zgkdB bJh th nkdoFg[;se d// s"o #s/ ;theko ehsh rJh. T[dkjoD d/ s"o s/ nZi dh gzikph, ekftnZi dh gzikph, ekftnZi dh gzikph, ekftnZi dh gzikph, ekftnZi dh gzikph, ekftozr, eEk d/F, ihT[_d/ ikrd/, ekft ewkJh, joc jw/Fk, ekft ehosh,ozr, eEk d/F, ihT[_d/ ikrd/, ekft ewkJh, joc jw/Fk, ekft ehosh,ozr, eEk d/F, ihT[_d/ ikrd/, ekft ewkJh, joc jw/Fk, ekft ehosh,ozr, eEk d/F, ihT[_d/ ikrd/, ekft ewkJh, joc jw/Fk, ekft ehosh,ozr, eEk d/F, ihT[_d/ ikrd/, ekft ewkJh, joc jw/Fk, ekft ehosh,eEk ejkDheEk ejkDheEk ejkDheEk ejkDheEk ejkDh nkfd. fJj ;zgkfds gkm-g[;seK Bk e/tb phH J/H gZXo sZe d/ftfdnkoEhnK dk fBZe/ fBZe/ gqFBK-T[ZsoK okjh_ gZE gqdoFB eodhnK jB pbfeT[BQK ~ gVkT[D tkb/ nfXnkgeK ~ th Go';/:'r ;wZroh gqdkB eodhnK jB.fBZe/ pZfunK ~ gVB-gVkT[D d/ f;bf;b/ ftZu id'_ vkH irdhF e"Fb B/ vkHjfoGiB f;zx ~ fe;/ nkT[_dh ;wZf;nk pko/ g[ZfSnk sK T[jBK fejk L

gVQBk ns/ gVQkT[Dk w/ok Xow j?. nkgD/ Xow dk gkbD Gkt/_ S'NhnKiwksK ftZu eoBk j't/, Gkt/_ tZvhnK ftu, eoBk jh ukjhdk j?.

gzikph GkFk s'_ fJbktk vkH jfoGiB f;zx fjzdh, ;z;feqsh, nzro/}h, T[od{nkfd GkFktK d/ uzr/ frnksk ;B. pj[-GkFktK d/ frnksk j'D ;dek T[BQK B/eftsk, rbg, tkose ns/ ;whfynk dhnK g[;seK ~ gzikph ftZu T[bEk e/ gzikphgkmeK dh nzso okFNoh ;kfjs-;z;ko Bkb B/Vsk ekfJw ehsh j?. eftsk ftZu

Page 24: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

24 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Jhvhg; ekb'B;Jhvhg; ekb'B;Jhvhg; ekb'B;Jhvhg; ekb'B;Jhvhg; ekb'B; (1960), forpkDhforpkDhforpkDhforpkDhforpkDh (1963), w/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'b (1970), fJjfJjfJjfJjfJjgod/;D fgnkohgod/;D fgnkohgod/;D fgnkohgod/;D fgnkohgod/;D fgnkoh (1973), feZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dk (1979), b?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeF(1980), ;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd (1988), BkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;Zy (1988), rbg ftu w/o/ ftFt w/o/ ftFt w/o/ ftFt w/o/ ftFt w/o/ ftFtftfdnkb/ftfdnkb/ftfdnkb/ftfdnkb/ftfdnkb/ (1960), fszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/ (1961) s/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojk (1962), tkoseftZu N?r'o dk pkb ;kfjs N?r'o dk pkb ;kfjs N?r'o dk pkb ;kfjs N?r'o dk pkb ;kfjs N?r'o dk pkb ;kfjs (1966), fuZmhnK fpB f;oBkftT[_fuZmhnK fpB f;oBkftT[_fuZmhnK fpB f;oBkftT[_fuZmhnK fpB f;oBkftT[_fuZmhnK fpB f;oBkftT[_ (1968), g?|zpog?|zpog?|zpog?|zpog?|zpo(1970), Bkwd/tBkwd/tBkwd/tBkwd/tBkwd/t (1970), b?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeF (1980), gqekF g[oygqekF g[oygqekF g[oygqekF g[oygqekF g[oy (1980),itkjo bkb Bfjo{itkjo bkb Bfjo{itkjo bkb Bfjo{itkjo bkb Bfjo{itkjo bkb Bfjo{ (1991), ns/ ;whfynk ftZu no;s{ dk ekft Fk;so no;s{ dk ekft Fk;so no;s{ dk ekft Fk;so no;s{ dk ekft Fk;so no;s{ dk ekft Fk;so(1961), T[dks pko/T[dks pko/T[dks pko/T[dks pko/T[dks pko/ (1970), rDszsorDszsorDszsorDszsorDszso (1972), nkfd nB[tkd ehs/ jB.nB[tkd eoB tk;s/ nB[tkde dk fJe s'_ tXhe GkFktK T[Zgo nfXeko j'Dkbk}wh j?. jfoGiB f;zx dk fJe s'_ tXhe GkFktK T[Zgo t;heko ;h, fJ; d/pkti{d nkg ~ nB[tkd ehsh ik ojh GkFk d/ wkfjoK Bkb ;w/_ ;w/_ ;zgoe theoBk fgnk. nkg d[nkok ehs/ rJ/ tkose nB[tkd gzikph ftZu tX//o/ wep{b j'J/jB. ;kfjs nekdwh B/ T[BQK d/ nB[tkd ekoiK ~ T[u/o/ s"o #s/ ;bkfjnk thj?. eftsk d/ nB[tkd T[BQK dh w"fbe ekft-ouBk d/ gZXo she Bjh_ g[Zi;e/. nfijk FkfJd eftsk ftu ;zGt Bjh_ j?. eftsk pko/ ne;o fJj fejkiKdk j? fe fJ; dk nB[tkd Bjh_ ehsk ik ;edk. eftsk dh fJj fJe ;hwk thj? fe fJj w{b GkFk ftu jh nkgDhnK ;zGktBktK ~ jzYkT[_dh j?. rbg, tkosens/ ;whfynk nB[tkd d/ t;hb/ okjh_ ftFt d/ jo e'B/ ftu gZ[i ikD dh ;woZEkoZydh j?.

jfoGiB f;zx B/ Gkt/_ pj[s ;kohnK ;kfjse-ouBktK ~ gzikph ftZuT[bEkfJnk j? go nkgDh f;oiBkswe ouBk ~ T[BQK B/ nkgDh wks-GkFk okjh_jh gqrN ehsk j?. T[BQK dhnK ouBkswe feosK pj[s ;kohnK }[pkBK ftu nB[tkdj' u[ZehnK jB go fJj nB[tkd ns/ ][d d{;oh }[pkB ftu ouBkswe ekoi eoBs'_ T[BQK B/ ;ze'u ehsk j?.

nfXnkgB d/ y/so ftZu th vkH jfoGiB f;zx dh gqkgsh Fbkxk:'r j?.T[BQK B/ fJ; y/so ftZu th y'i-ekoi d/ Bt/_ ;zebgK ~ ;keko eoe/ gzikphnfXnkgB dk fwnko T[uk u[Zfenk j?. gzikph nkb'uBk dk nkX[fBe gk;ko vkHjfoGiB f;zx dh nrtkJh ;dek jh nr/o/ tfXnk j?. T[BQK B/ ed/ th nkgD/ftfdnkoEh ~ nkgD/ Bkb pzBQ e/ Bjh_ oZfynk, T[; ~ T[vD dh iku f;yk e/y[bQh f\}k ftu ;[ZfNnk j?. fJj' fijk ekoi e'Jh tZv/ firo/ tkbk fJB;kB jheo ;edk j?. vkH jfoGiB f;zx B/ gzikph d/ fijV/ Bkwto nfXnkgeK d/ frnkB~ gogZe eoB ftu fBrokB dh j?;hns ftZu nkgDh ftF/F G{fwek fBGkJh j? T[j][d frnkB gqekF d/ tZv/ ;'w/ pD/ oj/ jBl fJBQK ftZu vkH nso f;zx, vkH ;fszdof;zx, vkH ;fszdo f;zx B{o, vkH i;gkb f;zx, vkH r[ouoB f;zx noFh, vkH

Page 25: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 25

sob'e f;zx ezto, vkH wfjzdo e"o frZb, vkH nwohe f;zx g{zBh, vkH wBihs e"o,vkH wBihs f;zx, vkH d/ftzdo e"o, vkH doFB e"o ro'to, vkH jouoB e"o nkfddk Bkw fbnk ik ;edk j?.

fdZbh :{Bhtof;NhnK ftu id'_ vkH jfoGiB f;zx gq'\?;o d/ nj[d/ #s/fpokiwkB ;B sK T[; tes sZe T[BQK dh ;zouBktkdh ;whfynk dh XKe d{o d{osZe g? u[Zeh ;h. :{H ihH ;hH tb'_ ft}fNzr gq'\?;o dh j?;hns ftu T[jBK d/FdhnK ftfGzB :{Bhtof;NhnK ftu nkgD/ ftfynkB g/F ehs/. fJj fJe soQK BkbT[BQK dhnK ;kfjse T[dk;hnK jh ;B. 1980 JhH ftu id'_ T[j T[go'es ;ehwnXhB r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh, nzfwqs;o nkJ/ sK ;o'fsnK tb'_ T[BQK ~ GotKj[zrkok fdZsk frnk. T[j fdB n;b ftu T[BQK dh ;kfjse uVQs ns/ gqtkBrhd/ ;B. T[j ][d th o{;h o{gtkd gVkT[_d/ gVkT[_d/ p'fo; s'wkF/t;eh brd/,coK;h;h ;zoBktkd pko/ rZb eod/ sK o'bK pkos pD iKd/, GkFk ftfrnkBgVkT[_fdnK o'wB i?ep;B ns/ ;kf;T{o dk o{g Xkod/l ekft Fk;so gVkT[_d/ sKno;s{ ns/ s'd'o/t dk ;kyFks o{g brd/. T[BQK d/ frnkB ns/ ftdtsk d/ ezmehs/ j'J/ fBozso gqtkj ~ FqtD eofdnK brdk fe fJj fJB;kB e'Jh @d?th g[oy#j? fi; ~ frnkB dk fJbjkw j' fojk j?. jfoGiB f;zx dh wjkBsk fJ; rZbftu j[zdh fe T[j efjzd/ fe w?_ e/tb jfoGiB f;zx jK ns/ s[jkv/ tKr fJZe;kfjse ftfdnkoEh jK. w?_ nkgDh y[Ffe;wsh ;wMKrk id'_ s[;h_ w?~ T[bzx e/gko ub/ ikT[r/. nZi T[BQK dk ;fj ;Gkr/ fejk j'fJnk eEB g{o/ gzikph ;kfjs;z;ko d/ gq;zr ftZu u[D"sh Gog{o bZr fojk j?. vkH jfoGiB f;zx fJe nfijkgqGktFkbh p[bkok ;h i' nkgD/ ;o'fsnK ~ ehb e/ pzBQ b?D dh nEkj Fesh oZydk;h. fi; ftF/ ~ jfoGiB f;zx B/ nfXn?B-ekoi bJh t;s{ pDkfJnk, T[; t;s{dk nkg B/ fJ; soQK dkoFfBe ns/ ;{yw gZXo #s/ fBy/Vk ehsk fe ftjkoenfXn?B t/b/ th T[; ;zebg dh e'Jh ;wZf;nk Bk ojh. nkX[fBe gzikph ;whfynkdh T[wo e'Jh tv/oh Bjh_. jfoGiB f;zx dh ;kfjs-;whfynk dk w{b ;o's g{ophns/ gZSwh fuzsB j?. jfoGiB f;zx B/ frnkB dh gqkgsh bJh nkgD/ w;se d/u[\/o/ dotk}/ y'b e/ oZy/ jB. f;ZX/ o{g ftu fJ; ;whfynk-frnkB ~ Gkt/_jfoGiB f;zx rqfjD eo fojk ;h go nf;ZX/ o{g ftu fJ; u/sBk dk gqtkj gzikph;kfjs d/ jo gkme, ftfdnkoEh ns/ gkoy{ she gj[zu fojk ;h. ;whfynk-frnkBd/ w{b Fkpfde-;zebgK ~ ;wMD ns/ gzikph ftZu T[bEkT[D iK fgT[_d eoB dkekoi nfs efmB ;h go jfoGiB f;zx dh pj[-GkFkJh :'rsk ns/ p[ZXh dhshyDsk ;dek fJj ekoi efmB Bk fojk. jfoGiB f;zx ;whfynk dh xkbDk;dek jh nZi dh gzikph ;whfynk dk gZXo ftFt nkb'uBk d/ jkD dk j'fJnkj?. nZi ftFt d/ fe;/ th e'B/ ftu j' ojh ;kfjs-;whfynk gzikph-gkme s'_ d{o-

Page 26: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

26 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

d[o/v/ dh t;s Bjh_ ojh. jfoGiB f;zx fdZp-fdqFNh dk wkbe ;h ns/ nkgDhfJ; ftbZyD gqfsGk ;dek T[j ftFt ;kfjs-;whfynk dhnK nkX[fBe gqDkbhnKns/ gzikph ;kfjs-;whfynk dofwnkB FpdK dk g[b pfDnk fojk j?.

ed/ ed/ gzikph ns/ |?o gzikph gkmeK tb'_ jfoGiB f;zx dh Fpd u'Ds/ Fpd-iVs d/y e/ T[; ~ @FpdK dk ikd{ro# th fejk iKdk fojk j?. vkHnwohe f;zx nB[;ko @jfoGiB f;zx xZN tos/ b\} n?;/ sohe/ Bkb tosdkj? fe T[BQK ftZu BtK ikd{ nk iKdk j?. b\}K dk fJ;s/wkb fJe i[rs th j?s/ ebk th. fJBK d'jK FeshnK dk jfoGiB f;zx wkbe j?.# jfoGiB f;zxFpdK Bkb y/vdk, eb'b eodk ns/ T[u/ nzpoK ftZu gotk} GofdnK gkmeK$;o'fsnK d/ f}jB irs ftZu J/Bk v{zxk T[so iKdk j? fe T[BQK dhnK fBFfeqnkFhbj'JhnK frnkB fJzdohnK w[V nkgDh i[zfpF ftZu nk iKdhnK ;B. T[; d/gkme$;o's/, Fkf|od ns/ ebk gq/wh T[; dh FkfJoh ns/ ;whfynk okjh_ nzXekodhnK r[\ktK #u'_ fBeb e/ dZp/ g?oh_ s[od/ s[od/ frnkB d/ gqekF tZb ;co eod/;B. frnkB gqekF ftu s[o oj/ ifrnk;{nK d/ wBK ftu gJhnK j'JhnK gZehnK-ghvhnK r[zMbK fiT[_ fiT[_ y[bQdhnK iKdhnK ;B fsT[_ fsT[_ jfoGiB f;zx gqtkBj' e/ T[BQK d/ fjofdnK ftu nkgDh v{zxh EK pDkT[_dk iKdk ;h. jfoGiB f;zxd/ fwZso th ;B ns/ nfwZso th. fBZe/-fBZe/ ;ztkd th ;B ns/ tZv/ tZv/ fttkdth go fJ; d/ pkti{d gqtkBrh d/ y/so ftu jfoGiB f;zx ;op gqtkB ;h. T[;d/ fto'Xh th T[; dk b'jk wzBd/ ;B.

@gVQ gVQ g[;se Y/o e[V/, w/ok tXdk ikJ/ jB/o e[V/# gq'H w'jB f;zx d/ekft-p'bK nB[;ko pj[s ;kohnK frnkBkswe g[;seK gVQB T[gozs y'ih d/ fe;/feBko/ Bk bZr/ j'D ekoB dbdb ftu c;/ j'D dk ;ze/s gqkgs j[zdk j?. skbhwdh d[Bhnk ftu f;ZfynkoEh fiT[_ fiT[_ edw-do-edw nZr/ s[fonk iKdk j? fsT[_fsT[_ T[; d/ w;se ftZu n;gFNsk ns/ X[zdb/gB d/ pZdb r{VQ/ j[zd/ iKd/ jB.;zegbK dh d[Bhnk ftu nzso ns/ ;wkBsktK nfs ;{yw gfoGkFktK ftZu pzBQhnKj'JhnK j[zdhnK jB. jo wB[Zy gk; p[ZXh sK j? go p[ZXh dh :'rsk dk shyDfBGkT[ gquzv p[ZXh dhnK wFkbK oZyD tkb/ ftob/ frnkBtkBK d/ fjZ;/ jh nkT[_dkj?. g[;seK dh gVQs ftu'_ Bk e/tb jfoGiB f;zx B/ ][d jh frnkB gqkgs ehskpbfe fJ; frnkB okjh_ frnkB-ftj{D/ gzXkD{nK dk okj th o"FB ehsk. jfoGiBf;zx BkoEo' cokJh dh fJ; XkoDk ~ ftFkb fjod/ Bkb ;theko eod/ jB feg[;seK ftu'_ g[;seK iBw b?_dhnK jB Gkt frnkB nfjw nkdkB-gqdkB dh fJegqfefonk j?. nkdkB-gqdkB dh gqfefonk ftu jfoGiB f;zx fJ; soQK nkgDhG{fwek fBGkT[_dk fojk fe T[; frnkB ~ nkgDh Xosh dh S'j gqkgs j' iKdhojh. d{;o/ ;fGnkuko d/ frnkB ~ nkgDh Xosh w[skfpe oukT[Dk-wukT[Dk jh

Page 27: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 27

g?_dk j? Bjh_ sK T[; frnkB dh nt;Ek jfoGiB f;zx dhnK j/m fbyhnK ;soKw[skfpe j' iKdh j? L

fijVk fpoS g[ZN e/ Ssoh tKr u[Zfenkuko edw uZb e/ jh ;[Ze ;V iKdk j?gZsk gZsk MV iKdk j?w'J/ fpoS dh SK pj[s fuo ih Bjh_ ;edhUVe nkgDh fwZNh #u'_ jh fpoS T[rkfJnk

w/o/ tKr fJefjok fJebtKRk

god/;h wkvbK ~ th nkgDh }[pkB, ;kfjs, ;fGnkuko nkfd dh ikrbkT[Dh jh g?_dh j? Bjh sK T[j wkvb wekBeh GKs d/ pD iKd/ jB. Gkt/_ g[;seKftZu'_ g[;seK d/ iBw b?D dk wkvb ngqwkDe Bjh_ go fco th jo GkFk dk tZyokFkpfde-;fGnkuko j'D ekoB f;ZfynkoEhnK ~ eJh tko g[;seK d/ eofsnK ns/GkFk d/ wkfjoK e'b th gj[zu eoBh gJh j?. vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; rZb ~\ok] fdbh Bkb gqtkB ehsk fe nB[tkd ns/ d{;ohnK GkFktK dhnK ;whfynkgqDkbhnK ~ ;wMD bJh T[BQK B/ vkH ;fsd/t u"Xoh, vkH fFt BkokfJD Fk;sqh,vkH wX{ fwFo, vkH d/t ukBDk, vkH Br/_do, bkbk ;{oi GkB nkfd ftdtkBK dk;fj:'r gqkgs ehsk. T[j ][d fbyd/ jB fe nkgD/ Xow tkfbnK Bkb edwfwbk e/ s[odk w?_ th efj fdzdk fojk jK s/ j[D th efj fdzdk jK fe w/ok r[o{rqzE ;kfjp j?, w?~ d/jXkoh r[o{ Bjh_ ukjhdk. go eh eoK, w?~ jw/Fk jh fe;/d/jXkoh T[;skd dh b'V ojh j?. e'F s/ wjKe'F, g'EhnK ns/ rzqE id'_ ezw Bjh_fdzd/ sK fe;/ d/jXkoh fgZS/ d"VBk g?_dk j?. T[d'_ w?~ fe;/ dk fgSbZr nytkT[_fdnKth bki Bjh_ nkT[_dh. e'Jh d/jXkoh jh w/ohnK r[zMbK y'bD ftZu ;jkJh pDdkj?. e'Jh th g[;se fe;/ nB[Gth-ftfdnk r[o{ dh EK g{o Bjh_ ;edh.

vkH jfoGiB f;zx B/ vkeNo/N dh T[gkXh fjzdh d/ gqf;ZX ftdtkB vkHBr/_dq dh nrtkJh ftZu gqkgs ehsh j?. fdZbh :{Bhtof;Nh B/ tZy tZy ;w/_ s/ d'jK~ jh @gq'\?;o nk\ nw?ohN;# d/ ;BwkB Bkb fBtkfink j?. fit/_ gb?N' B/ no;s{~ Fkf|od pDk e/ fJe BtK T[;skd g?dk ehsk fJt/_ jh vkH jfoGiB f;zx B/fJe T[;skd dh j?;hns ftZu nB/eK ftfdnkoEhnK ~ gqwkDe nfXnkgepDkfJnk.

jfoGiB f;zx gzikph irs dk fJe' fJZe ;kfjseko j? i' fJe' t/b/ ekft-ouBk ns/ ekft-Fk;so d/ go;go fto'Xh y/soK ftZu fBg[zBsk ;kfjs g{ok T[sodkj?HHHHHw?~ vkH jfoGiB f;zx dk ftfdnkoEh j'D dh jT[w?_ j?. T[BQK dk ihtB gzikphftdtsk ~ ;wofgs j?. vkH jfoGiB f;zx B/ gzikph nfXnkgB Bt/_ frnkB,BthnK nfXn?B gqDkbhnK Bkb ;zpzfXs eoe/ fi; soQK fJe ftFkbsk fbnKdh T[;

Page 28: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

28 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh gqkgsh ;dek gzikph nkb'uBk dk fdZbh ;e{b, fij/ Fpd gqtkBrh ti'_ tos/ikD bZr gJ/.

ftFt ;kfjs ;whfynk d/ rfjo-rzGho nfXn?sk ns/ pj[-GkFktK d/frnksk j'D ;dek vkH jfoGiB f;zx ~ s[bBkswe ;kfjs dk ftF/Fr th wzfBnkiKdk j?. Bk e/tb gzikph ;kfjs d/ nzsors pbfe ;wZ[u/ Gkosh ;kfjs d/ ;zdoGftu jfoGiB f;zx tor/ ftdtkB ftob/ ns/ Nkt/_ jh jB. vkH Br/_dq B/ vkHjfoGiB f;zx pko/ fejk ;hL

F[o{ ftZu fjzdh d/ dotk}/ okjh_ gqt/F eoB tkb/ UpV fij/ pzd/ dkgozgoktkdh gzfvsK B/ ftF/F ;[nkrs Bk ehsk, feT[_fe T[; gk; gzikph dh fJeth fvroh Bjh_ ;h go S/sh jh ftdtsk ns/ p"fXesk d/ pb ;dek jfoGiB f;zxB/ nkgDh ;q/Fmsk dk f;Zek iwk fbnk.

gzikph s'_ fJbktk |?o-gzikph }[pkBK ftu jfoGiB f;zx d/ wep{b j'Ddk ekoB f;oiBkswe :'rsk dh gqfsGk d/ Bkb Bkb Gkosh ekft Fk;so dhv{zxh ;wM ns/ ftF/F eoe/ fjzdh }[pkB d/ fuzsB ftu T[; dhnK w}p{s iVQKdk j'Dk ;h.

eftsk ns/ ;whfynk jfoGiB f;zx dh ;kfjs-;kXBk d/ d' w[Zy gfjb{pD/ oj/ jB. nB[tkd ns/ ;zgkdB ~ th nkg B/ nekdfwe ekoi d/ s"o s/fBGkfJnk j?. eftsk ihtB d/ ftfGzB nB[GtK d/ jzYkJ/ j'J/ t/oftnK dk fBu'Vg/F eodh j? id fe tkose tk;sftesk dk skofee gqrNk eodh j?. eftskihtB d/ sZEK dk o{ge f;oiD j? iK fJ; soQK fejk ik ;edk j? fe eftsk ihtBd/ nB[GtK ~ fJFkfonK ns/ ow}K okjh_ gqrN eodh j? id fe tkose ihtBdh tk;sftesk s'_ fBMZe j' e/ god/ T[skodh iKdh j?. ihtB dhnK xNBktK ns/t/oftnK ~ gqrN eoB bJh eJh tko eftsk eth dk ;kE Bjh_ fdzdh sK T[jfJBK ~ nfGftnes eoB bJh tkose d/ o{gkeko dh u'D eodk j?. jfoGiBf;zx B/ j[D sZe fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o (1985), X[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtk (1985), u'bku'bku'bku'bku'bkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbk (1994), nkfd ouBktK gqekfFs ehshnK jB. fJBK tkose-ouBktK ftu jfoGiB f;zx dh ekfte-F?bh dk Gkt/_ tX/o/ dyb ekoiFhb ofjzdkj? go fco th fJj ouBktK jfoGiB f;zx d/ ihtB ns/ ;kfjse-;\o ~ rfjokJhftu ;wMD bJh nkgDh nfjw G{fwek fBGkT[_dhnK jB. fJj tkose ouBktKjfoGiB f;zx dh wkBf;esk s/ gJ/ j'J/ gqGktK ~ o{gwkB eodhnK jB. tkose-ouBk dk fJj ;owkfJnk jfoGiB f;zx dh eftsk dk ntu/sB j?. fJE/fJekrosk ;fjs p?m e/ jfoGiB f;zx dh eftsk d/ gq/oe ns/ ;o's Gkb/ ik;ed/ jB.

Page 29: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 29

jfoGiB f;zx pj[-gZyh F];hns dk ;[nkwh ;h. fiT[_ fiT[_ T[; dhF];hns dhnK gosK ~ y'fbQnk iKdk j? fsT[_ fsT[_ T[; dhnK jZdK c?bdhnKiKdhnK jB. gzikph GkFk, ;kfjs, ;fGnkuko nkfd dkfJfonK ftu T[; dh gqfsGkdk ewkb ;keko j' u[Zek j?. nkgDhnK fbysK d/ ;BksBh nzdk} ;dek gzikph}[pkB dk fJj nBw'b ftnefsZst ;wZ[u/ Gkosh ;kfjs dhnK Bkwto j;shnK ftu;fsekfonk ik u[Zek j?. ;jh FpdK ftZu jfoGiB f;zx Gkosh eftsk, ;whfynkns/ nekdfwe y/so dk wkD ;h. ;kfjs dhnK tZy tZy f;BcK ftu jfoGiB f;zxB/ nfijk w[ZbtkB tkXk ehsk fi; dk s]whBk eoB T[gozs fJj ;kfjse ekoife;/ tZvh ;z;Ek dk gqshs j[zdk j?. jfoGiB f;zx ][d fJZe tZv-nkekoh ;z;Ekj?. T[; dhnK ouBktK dk ;[Gk gkorkwh j?, fJj ;kfjs-ouBktK jfoGiB f;zxbJh fJe nfijk tkjD jB fiBK dk Fkj-;tko j' e/ T[; B/ nDfrDs gkmeKdh t/dBk-;zt/dBk ~ N[zfpnk j?. ;kfjs Bkb nfBZyV o{g ftu i[V/ j'J/ ndkfonKns/ nekdfwe ;z;EktK tb'_ ;w/_ ;w/_ ftF/F wkD-;BwkB d/ e/ jfoGiB f;zx dh;kfjs ;kXBk ~ gqtkB ehsk iKdk fojk j?. wkD-;BwkB d/ y/so ftZu th jfoGiBf;zx d{o-dok} sZe gotk} GoB tkbk ;kfjseko j?. vkH e/;o f;zx d/ FpdKftZu L

jfoGiB f;zx nkgD/ :[Zr dh nktk} ~ g/F eoB dh ;woZEk oZydk j?.fJ; ;woEk ;dek jh T[; B/ Bkw ns/ F[jos ~ jkf;b ehsk j?. nkw ftukoKd/ T[bN T[; e'b ;o;tsh ns/ beFwh fJeZmhnK jh nkJhnK jB.

T[wo d/ gfjb/ tfoQnK ftZu jzYkfJnk j'fJnk nkofEe wzdjkbh dknB[Gt ns/ brGr gzikj ;kb dh T[wo sZe ehsk j'fJnk nekdfwe ;zxoFjfoGiB f;zx dhnK gqkgshnK bJh ;koEe nkXko pDdk j?. ;o;tsh ns/beFwh d/ ;zdoG ftu ;z;feqs GkFk d/ wjkB eth ekbhdk; dk ihtB t/fynkikt/ sK gsk brdk j? fe T[; B/ nkgDh f}zdrh dk ;kfjse ekoi Fesh ns/beFwh dh nkwd s'_ gfjbK jh ehsk ;h. jfoGiB f;zx gk; ;o;tsh ns/beFwh ihtB dh eqwesk ftu gfjbh d{ih gT[Vh tKr nkJhnK jB. vkH jfoGiBf;zx ~ j[D sZe gzikp ;N/N fJBkw (forpkDhforpkDhforpkDhforpkDhforpkDh 1963), ;kfjs nekdwh g[o;eko(Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, 1969), ;kfjs ebk gfoFd g[o;eko (1975), gzikp ;oekoFq'wDh g[o;eko (1975), gzikp ;N/N GkJh tho f;zx g[o;eko (n¾c d[gfjon¾c d[gfjon¾c d[gfjon¾c d[gfjon¾c d[gfjo1975), jfonkDk ;N/N GkJh ;zs'y f;zx g[o;eko (;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so 1975), ;?_Nobp'ov nkc ;?ezvoh n?i{e/FB p[Ze ntkov (tzB-;[tzBhtzB-;[tzBhtzB-;[tzBhtzB-;[tzBhtzB-;[tzBh 1975), gzikp ;N/N fJBkw(o{geho{geho{geho{geho{geh 1978), ;'thns b?_v Bfjo{ g[o;eko (b?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeF 1980), gzikph;kfjs ;fGnkuko e/_do b[fXnkDk (1982), gzikp ;N/N g[o;eko (gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh1982), frnkBh r[ow[y f;zx g[o;eko (1982), ;/tk f;csh g[o;eko (1982),

Page 30: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

30 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

wjkwsh gqkD BkE fwFB (1983), sh;oh ftFt gzikph ekB\oz; g[o;eko (1983),ebkeko b/ye wzvb g[o;eko eoBkb (1983), frnkBh r[ow[y f;zx g[o;eko(nbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbK 1984), gq'c?;o nkc nw?ohN; (fdZbh :{BhH, fdZbh 1985),eosko f;zx Xkbhtkb g[o;eko (1986), Fq'wDh nzso-okFNoh Fq'wDh ;kfjsekog[o;eko (fJnkwk 1987), :{H ghH fjzdh ;z;EkB g[o;eko (byBT{ 1987), Gkos;oeko c?b' w?ohN; ;BwkB (1987), tkfo; Fkj g[o;eko (gzikph ;kfjs nekdwhb[fXnkDk 1992), c?b'fFg dk ;ot'sw nekdwh g[o;eko (;kfjs nekdwh 1994),;[yBto wzu gzikp g[o;eko (1994), ;o;tsh g[o;eko (Gkos dk ;ot'sw;kfjse g[o;eko L e/H e/H fpobk ckT{_v/FB fdZbh 1994), bkJhc c?b'fFg (gzikph:{Bhtof;Nh gfNnkbk 1994), ;ot-;q/FN Xkbhtkb g[o;eko (2001) nkfdg[o;eko gqkgs ehs/.

vkH jfoGiB f;zx s'_ fJbktk gzikph ;kfjs ftu Bk sK fe;/ F];hns~ J/Bh pj[-ftftXsk tkbh ouBkswe j;sh jh gqkgs j'Jh ns/ Bk jh J/Bh tZvhsZdkd ftu fe;/ ~ wkD-;BwkB fwb/. ;ot'sw g[o;ekoK ~ jk;b eoB ftujfoGiB f;zx dk e'Jh ;kBh Bjh_ ;h. n;b ftZu vkH jfoGiB f;zx Bk e/tbgzikph dh pbfe Gkosh ;kfjs dh d[obZG ns/ ftokN F];hns ;h. id'_ jfoGiBf;zx ~ epho g[o;eko gqkgs j'fJnk ;h sK ;wZ[u/ gzikph ;kfjs dk wkD tfXnk;h. jfoGiB f;zx dh ;kfjs-;kXBk ftu id'_ th wkD-;BwkB gqkgs j'J/ jB sKfJj T[;dh ouBkswe gqfefonk ftu e'Jh o[ektN Bjh_ pD/ pfbe T[; dhf;oiBkswesk ~ nrb/oh gbKx g[ZND bJh gq/oe dh Fesh jh fBGkT[_d/ oj/ jB.o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh (1992) ekft-feos ~ epho g[o;eko dk T[Zsw Bshik fejk ik;edk j?. epho g[o;eko s'_ nZX/ djke/ pknd 1994 Jh;th ftu ;kfjs nekdwhtZb'_ vkH jfoGiB f;zx ~ @c?b'fFg dk ;ot'sw wkD# fdZsk frnk. fe;/ th;kfjseko bJh fJ; wkD dk fwbDk gq;z;k:'r j? feT[_fe fJj e/tb wkD jh j?,fJ; ftu beFwh Fkfwb Bjh_ j?. gzikph GkFk ns/ ;kfjs ~ fJj wkD 37 ;kbpknd gqkgs j'fJnk. gfjbh tko fJj ski ;odko r[opyF f;zx gqhsbVh dh;kfjs-;kXBk okjh_ gzikph ;kfjs d/ wZE/ ;fink ;h s/ 1994 JhH ftu fJ; w[eN~ gzikph-;kfjs d/ wZE/ s/ ;ikD bJh vkH jfoGiB f;zx d/ FpdK dk tkjDpfDnk. ;kfjs nekdwh dh c?b'fFg, gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk dh bkJhcc?b'fFg ns/ fpobk ckT{_v/FB d/ ;o;tsh g[o;eko ~ gqkgs eoB Bkb fszB tZy'-tZyohnK ;z;EktK tb'_ jfoGiB f;zx dh ;kfjse-;/tk ~ gqtkBrh gqkgs j'Jh.Gkos dhnK ;kohnK GkFktK ftu ;o;tsh g[o;eko ;ot'sw fJBkw j? ns/ fJ;dh okFh th ;ko/ Gkosh fJBkwK ftu tX/o/ j?. fJj g[o;eko gqkgs eoe/ b/yed/; d/ gqshfBX$Bkwto ;kfjsekoK dh esko ftu ik yb'_dk j? ns/ nzso-okFNoh

Page 31: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 31

;kfjsekoK d/ ;zdoG ftu b/ye dk F[wko j[zdk j?. fJj g[o;eko fwbD T[gozsjfoGiB f;zx Bkb w[bkeks ehsh rJh sK fJBkw pko/ T[BQK fejk L

@g[o;eko w?_ }o{o gqkgs ehsk j?, g[o;eko B/ w?~ gqkgs Bjh_ ehsk,g[o;eko w/o/ ihtB dk t/otk j?, fJj w/o/ X[o wB dh t;s Bjh_.#

;kfjseko dh w{b t\k nkgDh ;kfjs-feos gqfs j[zdh j?. T[j nkgDhX[B ftZu ihtB dh f;nkDg ~ GkbD bJh jw/Fk ekoiFhb ofjzdk j?. jfoGiBf;zx dh brGr jo feos fJBkw-:k\sk j' u[Zeh j? go ;kfjs-ouBk gqfefonkfJBkw-:k\sk s'_ w[es j?. ;o;tsh g[o;eko dh gqkgsh T[gozs vkH ;fszdo f;zxB{o B/ vkH jfoGiB f;zx pko/ fbfynk ;h L

vkH jfoGiB f;zx fJe gqfsGk dk Bkw j?, fJ; bJh ;o;tsh g[o;ekoBkb ;BwkfBnk ikDk e/tb gzikph GkFk ns/ ;kfjs dk ;BwkB jh Bjh_ ;r'_ ;wZ[u/Gkosh ;kfjs dk ;BwkB j?. vkH jfoGiB f;zx B/ Gkosh ;kfjs ftu e[MBt/_ gqfswkB g?dk ehs/, fiBK ~ f;o\ gzikph ;kfjs d/ fJfsjk; ftu jh Bjh_ikfDnk ikDk ukjhdk ;r'_ Gkosh ;kfjs d/ fJfsjk; ftu tkfunk ikDk ukjhdk j?.

fpobk ckT{_v/FB d/ gqXkB feqFB e[wko fpobk B/ ;o;tsh ;BwkB d/nt;o s/ fejk ;h fe vkH jfoGiB f;zx pj[gZyh Fy;hns dk ;[nkwh j?. T[BQKdh b/yDh dhnK iVQK ;fGnkukoe fto;/ ftu v{zxh soQK ;wkJhnK j'JhnK jB. fJ;rZb dh th ;zs[FNh }kfjo ehsh fe fJ; ;kb dk ;o;tsh g[o;eko d/D T[gozs;kfjse ns/ nekdfwe jbfenK tZb'_ th Gog{o gqqFz;k gqkgs j'Jh j?.

Gkos d/ gqXkB wzsoh gh gh Bof;wQk okT[ B/ T[BQK dh ekft-feos dhFbkxk eofdnK fejk ;hL

vkH jfoGiB f;zx Gkos dk fJZe nfijk wjkB ;g{s j? i' ihtB ~ ;{ywfdqFNh Bkb t/ydk j? ns/ T[; ~ nkgDh fbys okjh_ d{;fonK ~ gqGkfts eoBdk todkB gqkgs j?. jfoGiB f;zx dh ekft-feos gkme ~ e/tb ;sj T[Zgojh Bjh_ oZydh pbfe gkme ~ th nkgD/ Bkb n;hw rfjokJh sZe b? iKdh j?.

jfoGiB f;zx d/ ihtB, ouBk ns/ F];hns d/ p[fBnkdh nkXkoK dhx'y eohJ/ sK gsk brdk j? fe nkg dk ;wZ[uk ihtB ;zxoF Gog{o fojk j?.fJ; ;zxoF ftu coK; d/ gqf;ZX fcbk;co ihB gkb ;koso tKr nkg B/ ;kohT[wo g[;seK Bkb rfjok brkT[ pDkJh oZfynk j?, J/Bk brkT[ fe jfoGiB f;zx][d p ][d jh ;z;Ek pD frnk. ;z;Ek pDB sZe T[j feskp-ebw-feos d/;zrbh-B[wk-foFs/ ftu gZeh ghvh soQK pZfMnk j'fJnk gqshs j[zdk j?. ;fjiskjfoGiB f;zx dk nfBtkoh r[D pD frnk. ihtB ns/ ;kfjs-;kXBk ftu pj[s;kohnK i']w ns/ e[VZsB Gog{o xNBktK tkgohnK go nkg B/ ihtB d/ ftFkd

Page 32: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

32 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ns/ T[gokwsk ~ ebkswesk dk o{g gqdkB ehsk. iowB dk dkoFfBe BhsF/efjzdk j? fe id'_ T[j x'o fBokFk ns/ fJeZbsk dh ;fEsh ftu ;h,T[j Bk ihn;edk ;h s/ Bk jh wo ;edk ;h, T[;dh jkbs n?p;ov ftneshnK torh j';edh ;h go fJe ebkeko j'D d/ Bks/ T[j nkgDh fJeZbsk dh ghV ~ gq;zBskd/ iohJ/ gqrN eodk fojk j?.

fJeZbsk ebkeko ftneshnK bJh T[;ko{ ns/ ouBkswe o'b fBGkT[_dhj?. jfoGiB f;zx nkgDh ouBkswe gqfefonk d/ nzsors pj[-fdFktK ftu c?bDtkbh F];hns j? go nkgD/ f}jB dh X[o rfjokJh ftu T[j e/tb FkfJo j?.fJeZbsk Bk e/tb eth bJh jh nfBtkoh j? pbfe gkme bJh th fJ; dk j'Dkbk}wh pD iKdk j?. jfoGiB f;zx B/ fJjBK sZsK ~ nkgD/ i[Z;/ ftZu t;k e/fJ; soQK nksw;ks eo fbnk fe T[j fBwosk ns/ fwmk; dk w[iZ;wk pD frnk.nkgDh ftdtsk ns/ fbfys pko/ T[j y[d efjzd/ jBL

nzro/}h gVQdk jK, fjzdh gVkT[_dk jKL ns/ gzikph ftu fbydk jK fJ;soQK dh obh fwbh fyuVh jK w?_.HH gfjbh iwks ftu gVdk ;K sK wk;No s]shT[s/ g?B;b Bkb eZuk fby fdzdk ;h s/ n;h_ T[; T[s/ ebw dtks Bkb fbyd/;K. w?~ ;k\ B}o nkT[_dk j? fe w?_ i' e[ZM th fbfynk j? nkgDh ;z;feqsh d/eZu/ fby/ w[skfpe fbfynk j?.

;kfjs dh gqwkDe ouBk bJh ouBkeko d/ g?o nkgD/ ;fGnkuko ftufNe/ j'D/ bk}wh jB. fJ;/ eoe/ jh d{;o/ ;fGnkuko dh eftsk ~ nB[tkd eoBkns/ eJh tko ;wMDk th w[Ffeb j' iKdk j? feT[_fe ;kfjs ftZu fbfynk ikDtkbk jo Fpd nkgDk ;fGnkukoe fgS'eV oZydk j?. vkH jfoGiB f;zx dk fJjefjDk fe T[jBK dh ;koh fbys ;z;feqsh d/ gkJ/ g{ofBnK #s/ fbyD tKr j? fJesoQK Bkb jT[w?_ dk fsnkr ns/ fBwosk dk gqrNktk j?.

vkH jfoGiB f;zx dk ihtB-ekb 20th_ ;dh d/ nko-gko c?fbnk j'fJnkj?. fJ; ;dh d/ nzsors ;[szsosk ;zrokw, ojZ;tkdh bfjo, gqrshtkdh bfjo,gq:'rtkdh bfjo, Bt gqrshtkdh, nX[fBesktkdh fuzsB, gzikp ;zskg nkfd bfjoK;dek fJE'_ d/ ihtB ftZu nB/eK T[sko uVkn nkJ/ jB. fJj jfoGiB f;zx d/nZyh fvZm/ t/ot/ }o{o jB go nkg B/ fJjBK ;ko/ tesh t/oftnK d/ tjk ftutfjD s'_ |[o/} ehsk. n;b ftu jfoGiB f;zx dk ftnefsst fBob/gsk ns/\kf;bk;k}h tkbk j?. T[j ;z;ko dh ;z;koesk dk fBoy-goy eoe/ T[; ~ \b;\/dh ozrD fdzdk j?. \b;\/ Bkb ;ztkd oukT[D bJh T[j d/; ekb dhnK jZdKs'_ gko th ftuo iKdk j?. \b;\/ dh gqkgsh bJh T[j fe;/ d/F dh ;hwk dh w[EkihBjh_ G'rdk. \b;\k T[;d/ ;[nk;-;[nk; ftu ofwnk j'fJnk j?. o{;' B/ fJe tkoh

Page 33: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 33

mhe jh fejk ;h fe wkBth-ihtB dhnK v{zxhnK s?jK ns/ ;ukJhnK ~ e'Jh ihtBftfrnkBh Bjh_ pbfe e'Jh f\bk;\o jh ikD ;edk j?. ;koso d/ fwZsoK dkefjDk j? fe T[j nkgD/ ;[Gk ftu fJe mozQw/ tkbk ftnesh ;h i' ;dk v{zx/ ftukoKftu yZ[fGnk ofjzdk ;h. jfoGiB f;zx dk efjDk j? fe fizBK fdBK ftu T[j phwkoth ;h xofdnK s'_ u'oh nkgDh p[Zeb ftu eftsk fbydk ofjzdk ;h. n;b ftZujfoGiB f;zx dh F];hns nfijh j? i' ;dk ;kfjs d/ v{zx/ gkDhnK ftu rV[Zuojh j't/. T[j nkgDh fJe w[bkeks ftZu efjzd/ jBL

;kfjs w/o/ u[c/o/ ;[ydkJh jtk tKr c?fbnk fojk j?. fJ; ftu w?_ ;kjb?_dk fojk jK. fJj w/ok ihtB j?.

o[}rko dh Gkb ftZu jfoGiB f;zx B/ fJZe tko fdZbh gqt/F ehsk ns/;koh T[wo fdZbh Ffjo d/ b/y/ jh bk fdZsh. fdZbh ftZu n?ok-|?ok pzdk nkgD/g?o Bjh_ fNek ;edk. gZe/ g?oh_ yb'D bJh jfoGiB f;zx B/ g{oh sB-d/jh BkbsgZf;nk ehsh j?. eo'b pk| dh GhV-GVZe/ tkbh rbh ftZu ;?nK g[;seK d/ gZso/goskJ/ jB. nfs dh ;kXkoBsk ftu n;kXkoB pD e/ ftuoB tkbk T[j nkX[fBe:[Zr dk foFh ;h. s/}-soko o\sko Go/ fdZbh d/ nk;gk; d/ wkj"b B/ jfoGiBf;zx ~ nfs doi/ dk eowFhb pDkfJnk. id'_ ed/ T[j eftsk gVQdk iK b?euod/ fojk j[zdk sK T[; d/ ;oho dh ekfte-b?n Bkb ;o'fsnK d/ wBK #s/ ikd{X{fVnk iKdk. nkgD/ g?o d/ nzr{m/ #s/ Gko gk e/ T[j ;Zi/ jZE dh T[_rb T[ZgoT[Skbdk sK T[j Xosh s/ nk;wkB ftu yb'sk j'fJnk fJZe d/t-eZd gqshs j[zdk.nkgD/ wB'-w;se ftu J/Bk rfjok T[so iKdk fe T[; dk fJe fJe p'b gzikphgkmeK sZe fJt/_ g[Zi iKdk fit/_ rrB ftu Nzr/ j'J/ NZb dh X[B ;ko/ nkekF ftug;o iKdh j?.

T[j fiE/ jkf}o j[zdk, T[E/ T[; dk p'b g[Zrdk. |?o-jkf}o j' e/ jkf}oj'Dk w[Bkf;p Bk ;wfMnk. fe;/ ~ ohvoh, fe;/ ~ gq'\?;oh, fe;/ ~ ghn?ZuHvhH, fe;/~ fJBkw, fe;/ dk EkgBk s/ fe;/ ~ tkj-tkj! nZy d/ c'o ftu n"j iKdkHHHn"jiKdk, t;d/ oj' s/ T[iV ikT[ d/ B/w nB[;ko fdZbh d/ ftdtkBK dh EK-go-EKikr bkJh.

T[wo d/ nzsb/ tfoQnK ftu d/jh d/ ukB uZe bZr/ o'r B/ jfoGiB f;zx~ nkyoh T[wo/ rshjhD pDk fdZsk ;h. ;koh T[wo jfoGiB f;zx B/ nkgD/fdwkr ~ ;'uD Bdh d/ s/} tfjD ftu m/bh oZfynk. gzikph gkmeK d/ w'j ftupZXk j'fJnk fJj ;kfjseko nkgD/ fwZsoK Bkb t\k gkbfdnK ed/ ed/ nkgDh;woEk s'_ th tZvhnK g[bkxK g[ZN iKdk fojk j?. Gkosh fJfsjk; d/ wjkB fsnkrhns/ sgZ;th r"sw p[ZX nkgDh ;kXBk ftZu J/Bk bhB j' frnk fe ;oho dh fefonk

Page 34: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

34 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

s'_ th n;woE j' e/ p/j'Fh dh jkbs sZe g[Zi frnk ;h. r"sw p[ZX dh nt;Ek~ bkrbh gjkVh s/ d/th dh g{ik #s/ ik oj/ e[ZM fBqsekoK B/ d/fynk. fJjBKfBqsekoK ftu fJZe i'pB tzsh ;h. fJ; rhs d/ p'b ;[D e/ r"sw p[ZX w[V j'Fftu gos nkfJnk ;hl T[; rhs d/ p'b fJ; soQK jBL

wX[o wX[o X[B, wX[o wX[o ;[o,

pkis j? d'skok, ;kiB.

pkis j? d'skok, ;kiB.

;[o yzvs j', N{N iks j?

eFN j's j?, Gkok,

wX[o wX[o X[B, wX[o wX[o ;[o

pkis j? d'skok.

Yhb Bk d', sko'_ e' ;kiB,

Yhb dhJ/ ;[o Gzr j's j?,

pj/ Bk rhse Xkok.

wX[o wX[o X[B, wX[o wX[o ;[o.

pkis j? d'skok.

fJ; Bkuh e[Vh d/ rkJ/ rhs B/ ihtB d/ ;Zu dk th ;fji/ jh fBu'Vg/F eo fdZsk ;h. f;sko dhnK skoK ~ pj[s fyuhJ/ sK fJj N[ZN iKdhnK jBs/ ;zrhs eZYD s'_ n;woE j' iKdhnK jB. i' skoK fYZbhnK SZv dJh/J/ sK ;fEbj' e/ ;zrhs eZYD' n;woE j' iKdhnK jB. fJjBK ~ ;{s f;o oZfynk jhb?nkswe ;[oK fBebdhnK jBl fJj' o{ge wB[Zyh ;oho bJh f;X j[zdk j?.

jfoGiB f;zx dh ihtB ns/ ;kfjse-F];hns ;ob, fJe gk;V ns/fJefjoh gos tkbh Bjh_ pbfe ifNb, ftokN ns/ pj-gk;koh j?. fit/_ n;wkBftu tzB-;[tzB/ skfonK d/ ib" Bkb nkekF dk gqekF irwr irwr eodk j?fJt/_ jfoGiB f;zx dh gqfsGk dhnK ozr pozrhnK wFkbK fiE/ gkme ~ ihtB d/frnkB dh ;'Mh fdzdhnK jB T[E/ T[; dh F];hns ~ th uwsekoh pDk fdzdhnKjB. fJ; wjkB F];hns d/ wjkB p'bK dh gzikph ns/ Gkosh gkmeK ftu ;dkfdbu;gh oj/rh. gzikph ekft ns/ fuzsB dk fJj dfonk gzikph ;wki dkfBod/F eofdnk nkgDhnK jZdK ~ brksko ft;skodk fojk j?.

;ohoe s"o s/ Gkt/_ vkH jfoGiB f;zx 21 nes{po 2002 JhH ~ gzikph;kfjs ns/ ckBh ;z;ko ~ ftS'Vk d/ rJ/ jB go T[jBK d[nkok irkJh j'JhfrnkB dh i's ;dek gzikph gkmeK ~ gq/oBk ns/ T[sFkj ;dk fwbdk oj/rk.

õõõ

Page 35: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 35

Fq'wDh ;kfjseko LFq'wDh ;kfjseko LFq'wDh ;kfjseko LFq'wDh ;kfjseko LFq'wDh ;kfjseko LvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

vkH i;gkb f;zxvkH i;gkb f;zxvkH i;gkb f;zxvkH i;gkb f;zxvkH i;gkb f;zx

fJe tZvh gqfsGk ns/ n}hw F];hns d/ wkbe ;B- vkH jfoGiB f;zx. f;\o s'_ F[o{ j' e/ tZvhnK f;]oK ~S'fjnk ;h - T[jBK B/. ]kb;k ;e{b ftu wkw{bh fijhB"eoh s'_ nkozG eo e/ fdZbh :{Bhtof;Nh ftu GkoshGkFktK d/ w[Zyh s/ fco gq'\?;o nwo/N; pD e/, T[jBK B/gzikph ;kfjs d/ y/so ftu fJe fwnko ekfJw eo fdZsk;h. ;kXkoB F[o{nks tkb/ ftnesh bJh FkfJd fJj pj[stZvh gqkgsh ;h. go vkH ;kfjp d/ fJ; bzw/ g[bKxK Go/ihtB dk we;d uzrh B"eoh iK uzrk nj[dk Bjh_ ;h.T[jBK dk F"e sK f;oiBkswe ;h. T[jBK dh n;bh wzf}b;kfjs f;oiBk ;h. fJ;/ bJh F[o{ s'_ jh T[j s[o gJ/ ;B,nkgD/ ;kfjs-ouBk d/ ;\o #s/. nZi th T[jBK dh ;kfjseftbZyDsk ~ ;kfjsekoK dk jo tor ;thekodk j?. fJeFkfJo, tkoseeko, nkb'ue, ;zgkde, nB[tkde, jo o{gftu vkH ;kfjp B/ nkgDh fBt/ebh Skg SZvh j?. fJenfXnkge d/ o{g ftu th T[jBK dh F?bh d/ fBt/eb/gB d/rtkj T[jBK d/ ftfdnkoEh jB.

t?;/ sK ;kfjs dh jo tzBrfh T[go vkH jfoGiBf;zx ~ w[jkfos jk;b ;h go eftsk d/ y/so ftu T[jBKdk fJe ]k; okytK w[ekw ;h. nkgD/ t/b/ dh gqrshtkdhs/ gq:'rtkdh ekft-Xkok d/ d"o ftu T[jBK B/ nkgDh tZyohj;sh ekfJw eo bJh ;h. gzikph ekft-irs ftu T[jBKdh nkgDh jh fJe ftbZyD ;[o ;h. ;kfjs d/ ftdtkBK B/vkH ;kfjp dh eftsk T[go eJh soQK dhnK fNZgDhnK ehshnKjB. T[jBK dh eftsk ftu ftFkd dk ;[o jw/Fk shpo fojkj?. T[j ;[jitkdh eth ;B. T[jBK dk ebgBk-b'e dk

;kpek tkJh;-uK;bo, gzikph:{Bhtof;Nh, gfNnkbk.

Page 36: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

36 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

x/ok pj[s ftFkb j?. T[jBK B/ nkgDh eftsk ftu gqfeosh dk wkBtheoD ehskj?. fpzp ouBk T[jBK dh fBt/ebh j?. T[jBK dh GkFk ftu jo Gkt dhnfGftnesh j?. T[jBK dh eftsk pkjoh :EkoE dh EK #s/ tX/o/ nzsow[yh j?.pj[s ;kohnK oktK jB, T[jBK dh eftsk pko/ ns/ fJj th mhe jB go n;bhnsfJj j? fe fsZy/ ihtB ;zxoF #u'_ bzx/ vkH jfoGiB f;zx fJe fpbe[b fBt/eb/eth ;B ns/ nkgD/ d"o d/ ekft-irs ftu T[jBK dk f;Zek ;h. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s'_ b?e/ o/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkoko/fr;skB #u bZeVjkok se d/ bzw/ ;\o #s/ s[ofdnK T[j nkgDhnK tZy-tZy ekft-ouBktK d/ gSkD-fujB SZvd/ ub/ rJ/.

don;b, vkH jfoGiB f;zx fJe rfjB ftukoe ;B. T[jBK dh ;koh;kfjs ouBk, Gkt/_ eftsk j't/ iK e'Jh j'o tzBrh, T[; ftu'_ T[jBK d/ fJe tZv/fuzse j'D dh gqfsGk Mbedh j?. T[j wB[Zy ~, ;wki ~, ;fEshnK ~ fdp fdqFNhBkb t/yd/ ;B. nkgDh Gog{o ekpbhns Bkb ;G e[M ftukod/ ;B. fco ebwu[Ze b?_d/ ;B. fbyD t/b/ T[j g{oh soQK fBogZy j'D dh e'fFF ftu ofjzd/ ;B.nkgDh iksh okfJ ~ b[ekT[D dk isB eod/ ;B. nkgDhnK GktBktK ~ S[gkT[Dd/ T[gokb/ eod/ ;B. ek\h jZd sZe T[j ;cb th j[zd/ ;B, fJ; fBogZysk ~ekfJw oZyD ftu. go fco th T[jBK dk nkgk, nZpVtkj/ T[jBK dhnK ouBktK#u'_ Mks wkoB bZr g?_dk ;h. T[jBK dk nkgDk B}ohnk go'y o{g ftu gqrNkJhT[gokwsk iK jwdodh okjh_ T[ikro j[zdk ;h. }kfjok s"o #s/ Gkt/_ T[j fJe ftZEw[eZoo eoB d/ isB eod/ ;B go rkj/-prkj/ T[jBK dh ;zt/dBFhbsk fJ; ftZE~ xNkT[_dh B}o nkT[_dh j?. ;gFN j?, fJj ;G e[M T[jBK d/ fJe rzGho,ftukoFhb fuzse j'D dk ;p{s jB. T[jBK dhnK ouBktK dk gkm eohJ/ sKouBkeko T[go fuzse dk gqGkt ;k\ B}o nkT[_dk j?. jehesB, vkH jfoGiBf;zx gk; T[j fdp fdqFNh w"i{d ;h fijVh fJe wjkB fuzse gk; j[zdh j?. T[jg{oh soQK ;[u/s, nzdo'_ g{oh soQK o"FB ;B. T[jBK d/ wZE/ ftu ;wM s/ f;oiBkdh i's gquzv ;h. ;kfjs bJh, f;oiBk bJh fJe ukBD dh b'V j[zdh j?. fJ;i's ~ irkJh oZyDk }o{oh j[zdk j?. MZyVK ftu th dhtk irdk ofjDk ukjhdkj?, fJj ftuko s/ ftFtk; th vkH jfoGiB f;zx d/ f}jB ftu jw/Fk ekoiFhb;h. T[jBK dhnK eJh ouBktK #u'_ fJ; nzdo d/ ukBD dk gowkD ns/ T[; ukBD~ o"FB oZyh oZyD dk w}p{s fJokdk ;k\ Mbedk ;h L

- nkgDk f;o eNk e/

sbh s/ fNek e/

ihDk pj[s w[Feb j?

go nkgD/ wZE/ ftu

Page 37: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 37

i's fJe irk e/

d[Bhnk d/ MZyV #u'_

nDp[M/ bzx ikDk

fJj th fejVk ;"yk j?.

;kfjse wfj\bK ftu th jfoGiB f;zx dk w[ekw okytK jz[dk ;h.wfj\b eftsk dh j't/, uouk dh j't/ iK w;b/ ;[bMkT[D bJh rfjB ftuko-tNKdo/ dh. vkH jfoGiB f;zx dk fjZ;k T[; ftu T[u/u oZyD tkbk j[zdk ;h.c/o, T[jBK dk dkfJok gzikph se ;hws Bjh_ ;h. fjzdh s/ T[od{ dhnK ;kfjser'FNhnK ftu th T[j nkgDh ftF/F Skg SZv iKd/ ;B. fJe tkeJ/ dk f}eow?_ fJE/ eo fojk jK. rZb fpbe[b Ugo/ wkj"b dh j?. ek\h jZd sZe w[]sfb\fe;w dh wfj\b ;h. nbkwK fJepkb d/ ebkw #s/ nbhrVQ w[;fbw :{Bhtof;Nhftu fJe nzsookFNh gZXo dk ;?whBko j' fojk ;h. T[od{ }[pkB d/ wkfjo,nkbw-\kibK dk iwktVk ;h. w?~ gfjbh tko vkH jfoGiB f;zx dh ekpbhnsT[go Fzek g?dk j' fojk ;h. ikgdk ;h fe fJE/ rZb Bjh_ pDBh. fco fdb'_ w?_fJzB/ ftu jh ;zs'y eoB dk c?;bk eo fbnk ;h fe rZb pokpo pokpo ofjikt/. pE/ok j't/rk fe vkH ;kfjp dh g/Fekoh d{finK torh th fBG ikt/. b'eh_sK ;fji ftu ;?whBko dk b[s\ b? oj/ ;B - w/oh fuzsk fJj ;h fe w/oh g[okDh:{Bhtof;Nh ftu gZr dh rZb ofj ikt/. t?;/ ftfdnkoEh j[zfdnK th w?~ fJjf\eo yKdk ofjzdk ;h. nZi fJj fuzsk osk tX/o/ ;h. go id'_ vkH jfoGiB f;zx;kfjp dh tkoh nkJh sK T[jBK B/ ;G e[M pdb fdZsk. ;uwZ[u T[jBK B/ nkgDhftdtsk s/ ndkfJrh Bkb ;kok wkj"b ehb fbnk ;h. b'eh_ tkj-tkj eo T[m/;B. jo/e dh }[pkB #s/ gq;z;k d/ Fpd ;B. uouk fJj ;h fe fJe f;Zy ftdtkBB/ T[od{ }[pkB dh nzsookFNoh w[;fbw wfj\b ftu pk}h wko bJh j?. ek\hd/o pknd se, fizBh tko w?_ nbhrVQ frnk, fe;/ Bk fe;/ o{g ftu vkH jfoGiBf;zx dk f}eo T[od{ ndp d/ x/o/ ftu ;[Ddk fojk ns/ w?_ nkg, nkgD/ snZb[eeo e/ \]o wfj;{; eodk fojk. bzwk ;wK w?~ fJe FkfJo dhnK fJj bkJhBKth u/s/ nkT[_dhnK ojhnK L

ijK oj/rk tjh_ o"FBh b[NkJ/rk

fe;h fuok| ek ngBk weK Bjh_ j'sk.

nkgDh fJ; nd[Zsh gqfsGk eo e/ jh, fJBkwK s/ ;BwkBK dh th ed/ ewhBjh_ nkJh, vkH jfoGiB f;zx ~. 1969 ftu T[jBK ~ ;kfjs ne?vwh g[o;ekofwfbnk. b?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeFb?fBB L B?D-BeF g[;se bJh ;'thns b?_v Bfjo{ n?tkov Bkb;BwkfBnk frnk. gzikph ;kfjs ne?vwh, fdZbh s/ jfonkDk dhnK ;oekoK B/ th

Page 38: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

38 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

tko'-tkoh T[jBK ~ ;BwkB gqdkB ehs/. j'o th pj[s ;ko/ wkD-;BwkB T[jBK dhM'bh g?_d/ oj/. jo ;BwkB dh nkgDh nfjwhns j[zdh j? go id'_ @epho ;BwkB#fwfbnk Ud'_ vkH ;kfjp d/ gq;z;eK dk f;o wkD Bkb T[Øuk j' frnk. fJe tkofco id'_ 1994 ftu Gkos d/ ;ot'sw ;BwkB @;o;tsh g[o;eko# Bkb vkH ;kfjp~ ;BwkfBs ehsk frnk sK ;ko/ gzikph irs ftu ][Fh dh bfjo d"V rJh.fJzBk tZvk ;BwkB gzikph GkFk d/ b/ye d/ fjZ;/ nkfJnk ;h. vkH ;kfjp dk BK;koh d[Bhnk d/ Bkwto ;kfjsekoK dh c?foFs ftu T[Got/_ nZyoK ftu doi j'frnk ;h.

c/o, nkw s"o #s/ ;BwkB pzd/ ftu jT[w? g?dk eod/ jB. go fJ; gZy'_th vkH jfoGiB f;zx B/ pk}h wko bJh. tZvh s'_ tZvh gqkgsh s/ p[bzdh d/ pkti{dT[jBK ftu feBek wkso th jT[w? gqt/F Bjh_ eo ;eh. ;kok ihtB T[jBK B/jbhwh ftu r[}ko fdZsk. eftsk d/ f;]o #s/ gj[zu e/ th T[jBK ~ :kd ;h feeftsk dk nkozG pugB ftu fgzv d/ r[od[nko/ dh ;N/i #s/ eftsk gkm ;[Dk e/j'fJnk ;h ns/ eftsk Bkb fJj' T[jBK dk gfjbk siopk ;h. n;b ftu, gqwkDeftdtkB dh gSkD j? fe T[; dk tXdk frnkB, T[; dh tXdh F"jos, T[; dhftdtsk d/ gotkj d/ ;fji ~ yzvs Bjh_ j'D fdzdk. w?~ e'Jh fJj' fijk w"ek:kd Bjh_ id'_ vkH jfoGiB f;zx B/ nkgDk ;fji r[nkfJnk j't/. T[jBK d/ ;[Gknftu ;w'Jh fBwosk B/, T[jBK d/ ;fji ~ pDkJh ofynk. d';s ;kyh jB fe jo;cbsk, jo ;BwkB ~, T[jBK M[e e/ ;theko ehsk ns/ T[; ~ gowkswk dkgo;kd ;wfMnk. epho ;BwkB jk;b eoB s'_ pknd jfoGiB f;zx nkgD/ d';sK~ fJj' efjzd/ ;[D/ iKd/ ;B - ;BwkB sK mhe j? go j[D T[j gowkswk gk;'_jw/Fk T[; ;woEk dh wzr eod/ jB, fi; okjh_ T[j, nd[Zsh gqfsGk tkb/ ephod/ BK Bkb i[V/ ;BwkB dh bki oZy ;eD.

w?~ T[jBK dh B/Vsk dk fBZx wkBD dk w"ek fwfbnk j?. T[j w/oh ghn?ØuHvhH d/ fBrokB ;B ns/ fJ; Bks/ nekdfwe ftuko-tNKdok ;kv/ ftuekoubdk ofjzdk ;h. f;Zy Xow rqzEK s/ fJfsjk;e fbysK T[go nkXkfos w/o/ y'iekoi d"okB w?~ fJ; rZb dk ;gFN nfj;k; j'fJnk fe vkH jfoGiB f;zx f;o\GkFkJh ;kfjs d/ jh ftdtkB Bjh_ jB, ;r'_ T[jBK ftu Xow ;kfjs dh th v{zxhgeV w"i{d j?. pkDh s/ fJfsjk; ftu ;w'J/ f;XKs s/ ftjko dhnK rZbK T[jBKd/ ;fji frnkB d/ x/o/ ftu ;B. eJh tko w?~ fJZdK th wfj;{; j'fJnk fiZdKT[jBK gk; fe;/ ]k; fe;w dk nB[Gt j?. fJj nB[Gt siopk th j' ;edk j?,d?th feogk dk go;kd th. g/uhdk s'_ g/uhdk w;b/ T[jBK dh fBy/Vth_ F?bh nZr/nkgDhnK gosK y'jbd/ B}o nkT[_d/ ;B. fJ;/ d"okB w?~ fJj th wfj;{; j'fJnkfe vkH ;kfjp dk r[o{-xo ftu nN[ZN nehdk j?, f;Zy gozgok ns/ T[; dhnK

Page 39: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 39

;z;EktK gqsh T[jBK ftu Gog{o FoXk j?. fJj mhe j? fe f;XKsK, ;zebgK,ftjkoK dk, gkoy{ fdqFNh Bkb w[bzeD eoBk, T[jBK d/ nekdfwe ;[Gkn dk fjZ;k;h ns/ fJj }o{oh th j[zdk j?. go ftFtk; s/ nk;Ek dh e'Jh ewh Bjh_ ;h.

fJe fBrokB d/ s"o #s/ vkH ;kfjp nkgD/ ftfdnkoEhnK Bkb feZdK dkfoFsk pDk b?_d/ ;B, fJ; dk y[bk;k T[jBK nkg w/oh feskp dh G{fwek fbyfdnKehsk j?. T[jBK dk efjDk j? L @B'pb g[o;eko fti/sk nKdo/ :hd ~ fe;/ B/g[ZfSnk, @s{z J/vk ftdtkB fet/_ pD frnk < s/o/ Bkb rZbpks eofdnK ikgdk j?fe s{z ;opfrnksk j?_, f}zdrh d/ nB/e ftfFnK dh s?~ pVh gqwkfDe tke\h j?.s{z sK w"fbe ouBktK fbyD ftu jh pj[s o[ZMk ofjzdk j?_. J/Bk e[M gVQB dk tess?~ fet/_ fwb iKdk j? <# nKdo/ :hd B/ B/ itkp fdZsk, @gVQd/ sK w/o/ d';s jB,w?_ T[jBK ~ rZbK eofdnK ;[Ddk jK. frnkB d/ fi; y/so d/ T[j XBh j[zd/ jB,w?_ T[; ftu gqt/F jh_ Bjh_ eodk. f;o\ T[jBK dhnK rZbK ~ ;[D e/ nkgD/ nzdot;k b?_dk jK. J/dK d';sK Bkb ;zpzX th r{VQ/ j' iKd/ jB s/ w/ok frnkB th tXdkofjzdk j?. @p;, fJj' fijk jh ;zpzX w/ok i;gkb f;zx Bkb j?.#

;uw[Zu, ;kfjs irs vkH jfoGiB f;zx ~ jw/Fk :kd oy/rk. T[jBKdhnK ouBktK d/ gkm dk nBzd wkD/rk, T[jBK d/ nzsoht Gkt Bkb nB[Gteo/rk. T[jBK Bkb ;kfjse wfj\bK ftu fpskJ/ ;fwnK dhnK :kdK ~ sk}keodk oj/rk ns/ fJzs}ko eo/rk fe fco ed'_ ;kfjs dh pjko w[V c/ok gkt/rh. nkgDh rZb ~ T[jBK dhnK, T[jBK ;soK Bkb ;w/N fojk jK fijBK ftuT[j fco, fJe ]k; nzdk} ftu, w[V c/ok gkT[D dh fJZSk ikfjo eod/ jB L-

wkD; iBw d[pkok gktK

J/; jh d/F gzikp #u nktK.

tZv/-N[Ze/ d/F #u tZY/-N[Ze/ xo #u,

tZY/-N[Zeh iks dk w?_ nytktK.

fpoy fBgZso/ s/ uzdok gzSh,

rhs ftr'u/ d/ jodw rktK.

wZf;nk fdjkV/ jfo ;o iktK.

g[zfBnk ~ fJFe MBK ftu BktQK.

õõõ

Page 40: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

40 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fweBksh;h \eho LfweBksh;h \eho LfweBksh;h \eho LfweBksh;h \eho LfweBksh;h \eho Lgq'H jfoGiB f;zxgq'H jfoGiB f;zxgq'H jfoGiB f;zxgq'H jfoGiB f;zxgq'H jfoGiB f;zx

n?&Z;H pbtzsn?&Z;H pbtzsn?&Z;H pbtzsn?&Z;H pbtzsn?&Z;H pbtzs

g'qca?;o jfoGiB f;zx. gzikph d/ dko;afBe ;akfJo.;zrhseko. rkfJe. T[;skd. i' eJh j'o th ]{phnK nkgD/nzdo ;w'Jh p?m/ ;B. pj[s jh gsbh nktkia go j[zdh ;h;t?-Go';/ tkbh. id T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z gVQkT[_d/ sK;koh ekfJBks B{z G[Zb e/ T[BQK ftfdnkoEhnK d/ Bkb T[BQK dhjh j'_d ftu y[ZG iKd/. ftfdnkoEhnK B{z f}zzdrh s/ ft;a/dhnK v{zxkDK dh sfj she b? iKd/. T[j eftsk B{z \b;\/dh u"yN ftu oZy e/ ;wMkT[_d/. uzr/ ftfdnkoEh th T[BQK dhfJ; skoh ftu T[; d/ Bkb s?oB bZrd/. ed/ T[j nkgD/ftfdnkoEhnK Bkb ftukoe T[vkoh GofdnK, g?fo; b? iKd/ s/ed/ wZe/. ed/ eoskog[o gj[zu pkp/ BkBe d/ pqfjwzv dk\b;\k ;wMkT[_d/ s/ ed/ wB[Zysk *u gJh nZSkJh dh oytkbhbJh bfjokJh r[o{ r'fpzd f;zx dh ;aw;aho dh uwefdykT[_d/. T[; t/b/ dh iakfbwkBk je{wsh ftjko d/ f]bk\T[mh fJ; ;aw;aho B{z ;apdK okjh_ jtk ftu bfjok ftfdnkoEhnKftu fJe T[j iiapk g?dk eo fdzd/ fe ftfdnkoEh T[BQK d/f;a;a j'D ekoD dk wkD eod/. gq'H jfoGiB f;zx fJ; ;kohrZb B{z ;wMkT[D bJh e'Jh Bk e'Jh n?;h ekfte T[vkohwkod/ i' ftfdnkoEhnK d/ wBK ftu fJe whb gZEo tKrdoi j' iKdh. fJjh ebk T[BQK d/ ftfdnkoEhnK B{z wjkBpDk fdzdh s/ ;oeko T[BQK jh ftfdnkoEhnK bJh T[Øu/ T[Øu/nj[d/ gb/N *u ;ik e/ T[BQK d/ wro wro fcodh.

gq' jfoGiB f;zx dh Nhfuzr dk fJzBk uouk j'fJnkfe T[BQK B{z :{Bhtof;Nh tb'_ n?_Eo'g'b'ih s/ fbzr[fJ;fNe;ftGkr dh ;aw{bhns Bkb ;Ekfgs ehs/ rJ/ p'ov okjh_fdZbh :{Bhtof;Nh ftu nkX[fBe Gk;aktK d/ ftGkr B{z ;zGkbD

T[&Zx/ b/ye, gqekFe ns/gZsoeko. fJzrb?Iv.c'B L 0044 7450211512

Page 41: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 41

bJh fejk frnk. gq'H jfoGiB f;zx B/ nkX[fBe Gkosh Gk;aktK d/ ftGkr dk ukoi;zGkbfdnK jh MZN *u fJ; ftGkr B{z fdZbh ;e{b nkc feqNhf;iaw nytkT[D dkdoik d[nk fdZsk. fco ftfdnkoEh sK eh tZv/ tZv/ ftdtkBK B{z fJ; ftfdne-wZe/gj[zu fJ; w[jo/ f;o fBtkn e/ f;idk eoB *u fJe \]o wfj;{f;nk ikD bZrk.

gq'H jfoGiB f;zx B/ nkgDhnK fbysK dhnK eohp ;skoK feskpK gqekf;aseotkJhnK. fJBQK s'_ fpBK T[BQK T[ØBh feskpK ;kfjse fJfsjk; dhnK s/ u"dKg[;seK j'o Gk;aktK *u'_ nB[tkd eo e/ gqekf;as eotkJhnK. T[BQK ;ko/ jh nB[tkdnkgDh g;zd d/ b/yeK dhnK g[;seK d/ ehs/, fiBQK ftu no;s{, okfpzdoBkE N?r'odhnK fbysK s/ fort/d pj[s nfjw oZyd/ ;B. jfoGiB f;zx pko/ fJj th fejkiKdk j? fe T[j gzikph d/ fJBebkph ;akfJo ;B fi; B/ fJBebkph eftsk dhGk;ak s/ ftuko B{z fJBebkph ;kDQ *s/ oZy s/ia ehsk. fJj th fejk iKdk fe T[BQKd/ g;zddhdk T[;skd ;B o?jw dhB, bkbk ;{oi GkB, w'jB f;zx dhtkBk, s/vkeNo Br/_do, fiBQK B{z T[j jw/;ak :kd eod/ j[zd/ ;B. fiBQK ;akfJoK B{z T[j;G s'_ T[Øsw ;wMd/ ;B T[BQK *u'_ i/ e[M e[ BKn b?D/ j'D sK T[j fJ; soshpftu fiaeo eod/ j[zd/ ;BL r[o[ BkBe d/t, r[o[ noiB d/t, ;akj j[;?B, tkfo;;akj, p[bQ/ ;akj, who seh who, b'oek, okfpzdokBkE N?r'o, B{o whw o;ahd s/ g{oBf;zx. gq'H jfoGiB f;zx d/ uzr/ ftfdnkoEhnK *u'_ T[j nso f;zx, fsqb'e f;zxezto, nkswihs f;zx, wfjzdo e"o frZb s/ ;fszdo f;zx B{z ;G s'_ w[jo/ d/ oZyd/;B. g'qH jfoGiB f;zx B{z tZv/ tZv/ ;BwkBK Bkb th ;fsekfos ehsk frnk, fiBQK*u'_ ;kfjs nekdwh, ;o;tsh ;BwkB, epho ;BwkB s/ eJh j'o BKn bJ/ ik;ed/ jB.

gq'H jfoGiB f;zx dh nkswk B/ fJ; Xosh *s/ gj[zu 18 nr;s 1920B{z wksk eow e"o s/ fgsk rzvk f;zx okjh_ nkgDk ;ohoe u'bk sK gkfJnk goT[BQK B{z iBw s'_ fJe dw pknd jh pj[s dZ[y MZbDk fgnk ;h. fi; w[ekw *s/T[j s[ofdnK s[ofdnK gj[zu/ ;akfJd T[E/ gj[zuD bJh fJjh d[Zy T[BQK dh GkrK *ujh fbfynk ;h. id'_ T[j fJe ;kb d/ th Bjh_ ;h j'J/ sK fgsk ub/ rJ/ s/ fcouko ;kbK dh T[wo dk j'D *s/ wksk s/ G?D s[o rJhnK. T[BQK dh fJe' fJewk;h ;h fi; B/ wK pD T[BQK dh gotfo;a ehsh. go ;e{b'_ MZN pknd jh xodh nkofEe szrh ekoB T[BQK B{z o?r{bo gVkJh SZvDh gJh. s/ nkofEe w[ZfdnKB{z w[jo/ oZy fJe j'w'Ug?Eh e?fw;N e'b ;/biaw?Bh dh B"eoh eoBh gJh. fcoeboeh s/ ;jkfJe bkfJpo/ohnB dh B"eoh th ehsh. T[BQK B/ pr?o ekbi frnKgqkJht/N gVQkJh ehsh s/ fjzdh s/ fJzrfb;a dhnK fvZrohnK gqkgs eo bJhnK s/fco j'o B"eohnK eofdnK T[BQK nkgDh gVQkJh g{oh eoB bJh fjzdh ftu jh ghn?uH vhH th ehsh, fi; dk ft;ak fjzdh ;kfjs ;h.

Page 42: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

42 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

iBw sK jfoGiB f;zx dk n;kw d/ fJe fgzv ftu j'fJnk go T[j e[Mfuo ftu jh bkj"o ub/ rJ/ s/ nyho fdZbh nk e/ fJ; B{z nkgDk gZek eow-y/so pDk fbnk. gfjb'_ nzrq/}h gVkT[Dh ;a[o{ ehsh s/ fco fjzdh s'_ pknd gzikph.fdZbh ftu jh T[BQK dh nkswk 21 nes{po 2002 *u nkgDk ;ohoe u'bk bkjpqfjwzv ftu bhB j' rJh.

d';sK ftu d';s. \ehoK ftu \eho. ;akfJoK ftu ;akfJo. g'q jfoGiBf;zx fJe nihp w;sh Go/ fJB;kB ;B. fdZbh w?_ T[BQK d/ ;zgoe ftu brgr1975 ftu nkfJnk j'tKrk. T[d'_ w?_ nkgDk d\so fdZbh :{Bhtof;Nh d/ eo'VhwZb ekbi d/ ;kjwD/ pDkfJnk ;h. :{Bhtof;Nh dk jo ftfdnkoEh, Nhuo eo'VhwZb ekbi okjh_ rbh gko eoe/ pzrb' o'v gj[zudk ;h. s/ ;kjwD/ jh w/okd\so j[zdk ;h. :{Bhtof;Nh fty/ fe;/ dkfB;ato B/ nkT[Dk sK w?B{z jkiaoh iao{oGoBh g?_dh ;h. wro'_ d/ nkjo bJh w/ok d\so s/ iK fe;/ dk xo jz[dk. jowfjf\b T[d'_ j'o ozrhB j' iKdh id'_ g'q jfoGiB f;zx fJ; ftu gj[zud/. gzikphftGkr d/ nfXnkgeK ftu Bkwto b'e ;B, vkeNo ;[fszdo f;zx B{o, fsqb'e f;zxezto, r[opy;a f;zx, e[bihs ;a?bh, irpho f;zx, nwohe f;zx g[zBh, r[ouoBf;zx, w'jBihs, wBihs e"o, s/ j'o th pj[s ;ko/ BKn ;akwb j' iKd/ ;B. ekbiKd/ Nhuo, uzr/ ftfdnkoEh fJBQK wfjf\bK dh o"De j[zd/.

õõõ

fJj th Bjh_ fe jfoGiB f;zx ;akfJo s/ ftdtkB sK pj[s rzGho gojk;/ mZm/ s'_ d{o ofjzd/ ;B. fJ; d/ T[bN id T[j d';sK dh wfjfcb ftuftuod/ sK nkgD/ nkg B{z th j'oK tork pDk b?_d/. id'_ ftbkfJs s'_ tobvgzikph ;kfjs ekB\oz; ftu ps"o v?bhr/N ;akfwb j'D dk ;Zdk nkfJnk sK fdZbhs'_ j'o th eJh fsnko j' rJ//. pj[s tZvh s/ bzwh ekB\oz; ;h T[j. eohp fszBjcfsnK dh. ;kok fJzrb?_v rkj[Dk ;h s/ rkfjnk th. gqpzXe n?; soQK fpiah ;Bfe fit/_ T[BQK ekB\oz; Bjh_ ;r'_ xo ftu ftnkj oZy fbnk j't/. ;h th T[jfJZdK jh. e'Jh th f;oeZY ;kfjseko n?;k Bjh_ ;h i' fJ; ftu ;akfwb Bk j'fJnkj't/. fiBQK Bkwto ;kfjsekoK dh wip{oh ;h iK eJhnK dh nkeV ;h, T[j ofjrJ/. fdZbh s'_ rJ/ n;h_ uko ifDnK B/ nkgDh YkDh pDk bJh fijd/ ftuw/o/ Bkb ;[fszdo f;zx B{o, jfoBkw s/ nfws'i ;afwb ;B. ;kB{z ntskoizfvnkbth B/ fJe tZyok xo th feokJ/ *s/ b? fdZsk. jfoGiB f;zx j[oh_ fe;/j'o e'b mfjo/ ;B. ;kok fdB ekB\oz; ftu pfj; wro'_ id ;akw j[zdh sK ;ko/jh nkg' nkgD/ n;bh ozr ftu ozr j' iKd/. ;akw B{z E'jV/ E'jV/ v?bhr/N p[bke/ b'eb j';NK d/ xoK ftu S'NhnK S'NhnK wfjf\bK ;idhnK. jfoGiB f;zx fJBQK

Page 43: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 43

wfjf\bK ftu th ed/ ed/ pj[s rzGho j' iKd/ s/ nkgDh eftsk jkow'Bhnw *s/p?m sozBw ftu ;[DkT[_d/ ;[DkT[_d/ T[;/ ftu jh bhB j' iKd/. e'Jh g?Ør gk fojkj[zdk s/ e'Jh g?Zr gh fojk j[zdk. jo e'Jh nkgDh ;akfJoh ;[BkT[D ftu w;o{\ j[zdks/ e'Jh M{w fojk j[zdk. go joBkw j'o ;aokosK s'_ fpBk ;kv/ cb?N ftu fbikDbJh d' p'sbK u'oh eoB d/ o[MkB ftu w;o{\ j[zdk.

fJ; soQK ekB\oz; g{oh Gyh j'Jh ;h. nkU-ukU pj[s j' fojk ;h.Gkt/_ n;h_ ekt?_Noh gj[zu/ j'JhJ/, iK nke;c'ov. voph iK t{btoj?zIgNB. rbk;r'iK pofwzxw. b'eK tb'_ ;Zd/ tX/o/ ;B s/ v?bhr/N xZN. fco v?bhr/N tzv e/G/i/ ikD bZr/. fJe fdB ;kB{z pofwzxw r[od[nko/ nkgDh ;/tk eokT[D bJh;Zfdnk frnk. tZv/ jkb ftu fJzrb?_v dh iBsk fJBQK v?bhr/NK d/ do;aB eoBB{z T[sktbh ;h. ;kfonK B{z f;o'g/ fdZs/ rJ/. fe;/ B{z e[M s/ fe;/ B{z e[M. s/ T[BQK;G s'_ tZX ;BwkB ehsk gq'H jfoGiB f;zx dk. T[BQK B{z ¿i' p'b/, ;' fBjkbÀ d/i?eko/ Bkb f;o'g/ ti'_ fJe sbtko G/_N ehsh rJh. w?B{z th thj g"_v fbckc/ftu gk e/ fdZs/ rJ/. w/ok ihn Bk eo/ fJj g?;/ b?D B{z. ;'jD f;zx wh;akw/o/ Bkb ;h. T[j ;wM frnk s/ thj/ g"_v w?E'_ y'j e/ b? frnk. e[M jh fwzNKftu T[j tkg; nkfJnk sK T[; d/ jZE fJe fbckck ;h. T[j T[BQQK thj g"_vK pdb/d' p'sbK ;eku dhnK yohd fbnkfJnk. tkg; nkT[_fdnK jh efjzdk ¿s?B{z fJjthj g"_v gZu Bjh_ ;B Bk oj/< b? w?_ fJj g[zB tkbh EK you nkfJnK.À T[;d' p'sbK f;atkia ohrb dhnK w/o/ w[jo/ eo fdZshnK. w?_ jZek-pZek ed/ T[BQK p'sbKtZb d/yK s/ ed/ wh;a/ tZb.

nzdo jkb ftu ;o'g/ b?D T[gozs r[od[nko/ tkfbnK dk XzBtkd eoBk;h. T[jd/ bJh jfoGiB f;zx j[oK B{z w{jo/ eo fdZsk frnk fe ;ko/ v?bhr/NKtb'_ fJjh r[od[nko/ dk XzBtkd eoBr/. jfoGiB f;zx B/ nkgDh rZb ;a[o{ ehsh,¿n;h_ r[od[nko/ tkfbnK d/ XzBtkdh jK. fJBQK Gkos s'_ nkJ/ ;ko/ v?bhr/NK B{zpj[s wkD-;fseko fdZsk. w/ok ;fseko th pj[s ehsk, go s[;h_ w?B{z fJj i'sbtko G/_N ehsh j?, T[j ikfJia Bjh_. w/o/ fynkb ftu fJj sbtko sK s[;h_fe;/ :'X/ B{z G/_N eod/ sK tXhnk ofjDk ;h. w?_ sK fbykoh jK. w?B{z e'Jh g?ØBjh G/_N eod/ sK w?_ T[; Bkb fJ; r[od[nko/ B{z u/s/ eofdnK e'Jh eftsk jhfbydk< w?B{z ;wM Bjh_ nkT[_dh fe fJ; sbtko dk j[D w?_ eh eoK<À jfoGiBf;zx fJ;/ d[fuZsh ftu ;B sK ;kv/ ftu'_ jh fJe v?bhr/N efjzdk ¿s[;h_ Bk bU:'fXnK tkbk jfEnko! fJj ;kB{z G/_N eo fdU. n;h_ fJ; ftu dzd/ eYk e/ nkgDk;zd pDk btKr/À. ;ko/ gk;h_ jk;k fybo frnk. fJ; rZb *s/ fJe j'o i[wbkfJj j'fJnk fe Bkb jh r[od[nko/ d/ GkJh yVQ/ jZ;d/ d{jo/ j'Jh ik oj/ ;B sKT[jh v?bhr/N B/ fJe c[jkok j'o SZv *sk ¿fJj GkJh th nkgDh pokdoh d/ jh

Page 44: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

44 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

brd/ nk.À ;kok jkb fco fybfybk T[fmnk.

õõõ

id'_ gq' jfoGiB f;zx dh po;h wBkT[D dh rZb w?_ fJzrb?_v d/ tk;hnkgD/ d';s e/H;hH w'jB, e"_;bo ;kT{Ekb s/ ;eZso gqrshFhb fbykoh ;Gk Bkbehsh sK T[; vkHjfoGiB f;zx B{z e[M fJ; soQK :kd ehskL ¿gq' jfoGiB f;zxB{z w?_Ó gfjbh ns/ nkyoh d\k ;kb 1980 ftu :{H e/H ftu j'J/ ftFt gzikph;zw/bB d"okB fwfbnk ;kÓ. T[; s'Ó gfjbkÓ w?Ó T[jBkÓ B{z pj[s xZN gfVQnk ;h.T[jBkÓ B{z fwbe/, T[jBkÓ dhnkÓ eftsktkÓ ;[De/, T[jBkÓ B{z gofunkÓ T[go pfj;eofdnkÓ t/ye/ ns/ T[jBkÓ dh ;zrs eoe/ w/oh T[jBkÓ ftu fdbu;gh j'Dh e[dosh;h. y[bQ/ dkVQ/ ns/ ;kdh d;sko ftu T[j e'Jh dot/F brd/. T[jBkÓ dk bfj}k,sjZwb, frnkB ns/ fJfsfwBkB Bkb bpo/} brdk. wro'Ó nk e/ w?B{z vkH ;kfjpd/ fBZih ihtB dh iZd'-ifjd d/ ;\o dk frnkB j'fJnk. uko ;kb dh T[wosZe d't/Ó wkg/ r[nkT[D tkbk, fpBkÓ ekbi frnK, T[u/oh ftZfdnk gqkgs eoB tkbk,soQkÓ soQkÓ d/ gkgV t/b e/ |[ops Bkb i{M e/ fdZbh :{Bhtof;Nh ftu gVQk e/T[wo Go dh nkBo/oh gq'\?;oh jkf;b eoB tkbk, eftsk-sBehd ns/ nB[tkdftu T[u gkfJ dk ezw eoB tkbk f;oVh f;o\ vkH jfoGiB f;zx jh j' ;edk;h. fort/dfort/dfort/dfort/dfort/d i/j/ tZv/ rqzE dk nB[tkd e'Jh wkVk XhVk ftdtkB BjhÓ eo ;edk.tZv/ tZv/ ;zd/F fpy/oB tkbh T[jBkÓ dh ;kdh eftsk ;kXkoB gkme dh geV ftunkT[D tkbh ;h. vkH ;kfjp nkgDhnkÓ feoskÓ s'Ó fpBkÓ fJe tZvw[Zbk s'j\k th d/rJ/ jB. T[jBkÓ d/ g[Zso wdB r'gkb f;zx T[Zue'Nh d/ rkfJe ns/ ;ekbo jB.

¿w? vkH ;kfjp B{z FoXk ns/ ;fseko Bkb :kd eodk jkÓ. fJs\ke dhrZb j? fe w/o/ fgsk ih dk iBw th •œ nr;s B{z jh j'fJnk ;h.À

õõõ

Page 45: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 45

jfoGiB f;zx fBfwsjfoGiB f;zx fBfwsjfoGiB f;zx fBfwsjfoGiB f;zx fBfwsjfoGiB f;zx fBfwsnwoihs uzdBnwoihs uzdBnwoihs uzdBnwoihs uzdBnwoihs uzdB

dogDdogDdogDdogDdogD

dogD dk r'oy-Xzdk pzd/ s'_ ed/ th Bjh_ ;[bMDk.Fpd dogD dh iVQ ;z;feqs dog dk noE njzeko j?.Dw dk noE j? -nZy. nZy j'o ;Ge[M d/y b?_dh j?,go ngD/-nkg ~Bjh_ d/y ;edh.dogD dh rZb jo\b;\h, FkfJo s/ebkeko-f\bwekoB/ ehsh j?. o?B/wko rhs tor/T[;skd fus/o/ FhF/nzdo FhF/ pDk e/th fJjdk G/s Bjh_gk ;e/. i/ T[BQKG k J h r [ od k ;ikfDnk j[zdk, sKFkfJd T[BQK ~ xN y"MbDk g?Dk ;h. GkJh ih nkyd/ jBfe FhFk fBob/g ofjzdk j?. (b/g B br? nko ;h. —•-š-˜.) fJj i' j?, Ujh fdykT[_dk, nkg ftu Bjh_ nkT[_dk.dogD d/ fgZS/ e"D j? < fJjdk T[Øso GkJh ih fdzd/ jBfe T[jh i' dogD d/ nZr/ fd;dk j?. (dogfD o{g fit/ jhfgmk. tko ™.) B"t/_ r[o{ ih B/ ;tkwh ~ FhF/ d/ ne;tork nkfynk j?, i' pzd/ d/ nzdo jh t;dk j?. (;' s[wjh wfjp;? fBozsfo BkBe dogB fBnkJh. ;'ofm wL .)

b/ye ns/ fuzse, fJzrb?Iv

Page 46: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

46 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;dhnK gfjbK sK sfoehJ/ FhFk d/yD dk sg eod/;h. FhFk pDB s'_gfjbK eZ[i/ ftu gkJ/ gkDh u w[Zy sZed/ ofjzd/. id frnkB j'Dk, e[Zik GzBd/Dk. ;zd{e, uo]/, gbzx, UVQBh s/ nzrh #s/ FhFk fuo wro'_ bZrk. pKdo FhFkGzB fdzdkl pzdk Bjh_ GzB ;fenk. \'N' e?wok th dogD jh j?. fJj u[rb MkshnKwkoB tk¾k fJe-nZyk iht j?.

gzikph ;kfjs ftu o'r, p[Ykg/ s/ fwqs:{ dk f}eq BK wksq j?. s;thos/ f\bw sK e'Jh th Bjh_. fJjdk ekoD G?n jh j'Dk j?. B"t/_ r[o{ ih B/ ngDhpkDh ftu fJj G?n u[Ze fdZsk ;h. w/o/ tork jkoh-;koh fJ; G?n nZr/p/tZ; j[zdk j?.

fJj s;thoK FkfJo jfoGiB f;zx dhnK ;zB 2000 d/ f;nk¾ d/ fe;/fBZx/ fdB dhnK jB.

fJj s;thoK Bjh_, dogD j? l fi; ftu jfoGiB f;zx ngDk ne;d/ydk j?. dt?s w[Zfenk brdk j?. o'r ns/ nNZb j'Dh nZr/ njzeko wZ[eh iKdkj?. d'jt/_ ;wo{g jB. jfoGiB f;zx wdB r'gkb f;zx j? ns/ wdB r'gkb f;zxjfoGiB f;zx. e"D eh j? < e[M Bjh_ gsk. fgT[ e"D < g[so e"D < ihtB-wk¾k dhnK bVhnK. fgT[ d/ fgT[ dk fgT[. g[s d/ g[s dk g[s. fgSb/ tk¾/ ths/ nrKj d/ th. iDBh oZp tKC w"i{d j?, go s;tho u Bjh_ fd;dh. fwqs:{

Page 47: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 47

fJ; t/b/ ]kfoi j?. d'jtK d/ jZEK uukj d/ nZX-Go/ fgnkb/ jB. n?;k t/bk fe;/ GkrK tk¾/ ~ jh fw¾dk j?.

fJj s;thoK fyZu/ ikD s'_gfjbK wdB r'gkb B/ f\bw ]kw'FgkDh u rkJ/ ngD/ rhsK dh ohb;[DkJh ;h s/ fgsk B/ jtk u T[_r¾T[mk e/ g[so ~ u[Zg-dkd fdZsh ;h.wro' _ fgT[-g[s eh rZbK eod/oj/, w?_ ;[DhnK Bjh_. w?_ fes/ j'o ;h- fszB djke/ gfjbK phwkoh Bk¾x[¾-x[¾ w[Ze rJ/ ngD/ fgsk e'¾.

doFBdoFBdoFBdoFBdoFB

Btzpo 2000 d/ nkf]oh j\s/w?_ fdZbh u ;h. fuZs fNekD/ Bjh_ ;h. fgSbh tko T[VB bZr/ ijk} #u w?_ d/; w[V e/ Bk nkT[D dh nodk; ehsh ;h l T[j ;[Dh Bjh_ ;h rJh. ;'uK ;'ufdnKwzN{-wdB r'gkb f;zx-B{z \'B ehsk. T[j BZ;k nkfJnk. d{i/ fdB T[j w?B{z ngD/xo t;zs e[zi b? frnk. nukBe nkyD bZrk L ub', Gkgk ih e'¾ ubd/ jK.w?B{z th fwf¾nK d/o j' rJh n?.

gfjbK w?_ wzN{ Bk¾ Gkgk ih :kBh vkeNo jfoGiB f;zx dhnK rZbK fJzieodk fojk ;h, fit/_ T[j fpbe[b ok}h j[zd/ B/ l Bk th fw¾/, sK th e'Jh rZbBjh_. don;b nzdo'_ vo brdk ;h. fpoX w?E'_ d/y/ Bjh_ iKd/. w?_ ngD/ fgskB{z e?_;o Bk¾ x[¾-x[¾ w[ZefdnK d/fynk ;h. w/oh wK th fJzi jh w[Zeh ;h. w?_

jfoGiB f;zx dh n]pko uSgh s;tho d/yh ;h - T[jnXozr Bk¾ ;[Ze e/ shbk j'rJ/ jB. gqpzX o;hJ/ j[D T[BQKd/ xo ik e/ fJBk wM'¾h gkJhiKd/ jB. T[j fejV/ fdbBk¾ UE/ iKd/ jB l c/o T[BQKBk¾ pD-mD e/ \'N'nK fyutKd/ jB. w?B{z fyZM nkT[_dh l

Page 48: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

48 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

wkD th okj-okj dk j[zdk j?.

wkB;o'to rkovB. T[j pkjo ;'uh_ gJ/ X[Zg/ yVQ/ ;B. T[BQK w{zj G[nKe/ ;kvh tZb d/fynk. fJj T[j jfoGiB f;zx sK Bjh_ ;h, i' w?_ d; ;kb gfjbKbzdB ftu d/fynk ;h. ;kjwD/ T[jdk BtK o{g ;h. w?_ jZE i'V e/ \sj p[bkJh.T[BQK w/o/ w'Y/ *s/ ngDk ;Zik jZE oZyfdnK nkfynk L s{z pj[s ;[jDk fbyd?_.

T[BQK dk yZpk jZE fit/_ fYZv Bk¾ i[V u[Zek ;h. ;Zik g?o gfjbK g[ZNd/s/ yZpk X{j e/ nZr/ eod/. j"¾h-j"¾h s[od/n;h_ nzdo ik p?m/. T[j ikD{nK dk jkbg[ZSd/ oj/. T[BQK dh nktk} pVh Xhwh s/ wjhB;h. w?B{z e'Jh rZb Bjh_ ;h nj[V ojh.

wzN{ efjzdk L ub' T[go uZbd/ nK.

Gkgk ih w/o/ ;jko/ g"VhnK uVQB bZr/.

wzN{ B/ e/;?ØN bk fdZsh. fJjB/ bj"ou ;zB ;zskbh pko/ pD ojh gzikph f\bw]kw'F gkDh dk ;zrhs fsnko ehsk j?. fJjdhroith_ nktk} okr e/dko u ftobkg eodhpK;oh s/ ;kozrh Bk¾ ;zrs eo ojh ;h li'Vh skb fdzdh ;h L

Xko i'r eo ek¾k t/;

Page 49: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 49

oKMk N[fonk ozrg[o d/;

jho BwkDh gJh T[vhe/

nkt/ oKMk pD dot/;

oKMk i'rhVk pD nkfJnk

ezB gVtk e/ wZE/ fsbebrkfJnk

fit/_ nkgK T[go tk¾/ dhrZb eoB bJh T[_r¾ T[sKj eohdhj? l Gkgk ih B/ T[_r¾ jtk u skDh. w{zj'_ e[M Bk p'b/. fgT[ g[Zs B{z, ;o'sk okrhB{z s/ eth eth B{z dkd d/ fojk ;h. fJj' fij/ gb pj[s d[obG j[zd/ jB.

w/ok nkT[D dk gSsktk jN frnk. w?_ Gkgk ih tb d/yh iKdk ;h. rZbe'Jh ;[Mdh Bk ;h. fgT[ g[Zs rZbh_ bZr/ j'J/ ;B. e?wo/ B/ t/bk ;KfGnk. efbZe-efbZe j'D bZrh. w?B{z FhF/ dh nZy EkDh_ sg eod/ fgzio j'J/ p[ZX dh w{osh :kdnkJh, i' w?_ bj"o nikfJp xo u d/yh ;h. w?B{z T[Vdk \foFsk fdf;nk-gsbkBk}[e, fuZNk d[ZX pkDk, fuZNk d[ZX dkjVk. w?B{z j";bk j'fJnk-pzd/ dh fposh fNekD/j? l B?D gokD uZbd/ B/ l ebw tk¾k ;Zik jZE th. fJj j[D/ epho pko/ feskpfby e/ jN/ jB. c/o w?B{z FhF/ dh nZy EkDh_ ngDk fgsk fdf;nk. eoskoh B[jkotk¾/ ;ko/ fpoX fJZe'-fij/ brd/ jB. w/o/ fvrd/ jzM{ jfoGiB f;zx B/ d/y

bJ/. fJj j'o u[Zg eo rJ/.

w/ohnK XZcVhnK e{jDhnK d/ye/ g[ZfSnk L fJj eh j'fJn? <

- ;o"fJf;;, w?_ nzro/}h tk¾kBK dZf;nk.

- fJjdk fJbki e'Jh Bjh_.vkeNo efjzd/ B/ pj[sh fuzsk eoB Bk¾fJj e;o j[zdh n?.

d[gfjo dh b'J/ wzN{ w[jkmK up?mk ukj d/ eZg Bk¾ y/b fojk ;h.ukj w[Ze u[Zeh ;h.

Gkgk ih B/ T[jB{z fejk L bj"ofrnk Biw j[;?B B{z }o{o fw¾h_.

wzN{ efjzdk L @T[j rZb# phih B{z

Page 50: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

50 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Bk dZ;hT[.

w?_ woB?_ <! - Gkgk ih dh rZb ;[De/ w?_ wB u jh jZf;nk.

T[BQK d'jtK dh e?wo/ tb MkefdnKdh w?_ e'Jh s;tho Bk fyZuh s/ Bk nkg e'¾p?m e/ fyutkJh. fJe \'N' ftu nrkVh Gkgkih dh fgZm j? s/ Bzrk f;o l fgSkVh wzN{ g?oK-Gko p?mk nZyK u nZyK gkJh T[BQK Bk¾ rZbKeo fojk j?. d'jt/_ fit/_ FhFk d/y oj/ jB.wZE/ shT[Vh j?. \'N'' u ;Zi/ jZE g'fsnK dhnKezX *s/ fugekJhnK r'o/ n?eNoK dhnK d's;thoK jB. gVdkd/ GkJh rzvk f;zx dh t/b joh j?.

ftSVfdnK w?_ w[V jZE i'V e/ \sjp[bkJh. T[BQK dh T[_r¾ c/o jtk u sDh s/ nkyD bZr/ L doFB j' rJ/.

w?_ T[BQK d/ fgZS/ fgZS/ nkfynk L jK, doFB j' rJ/.

vkH jfoGiB f;zx N/w} dfonk ezY/, bzdB ftu (1995) L c'N'eko - nwoihs uzdB

Page 51: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 51

fJe w[wsk} F];hns LfJe w[wsk} F];hns LfJe w[wsk} F];hns LfJe w[wsk} F];hns LfJe w[wsk} F];hns LvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

wBihs f;zx (gq'H)wBihs f;zx (gq'H)wBihs f;zx (gq'H)wBihs f;zx (gq'H)wBihs f;zx (gq'H)

fJ; ;zpzXh e'Jh d' oktK BjhI j' ;edhnK fe vkHjfoGiB f;zx j[ohI, ;jh noEK ftu w[wsk} s/ wkbe ;B.T[jBK dh F];hns dhnK fJzBhnK gosK B/ fe T[jBK;kohnK gosk pko/, fe;/ fJe b/y ftu fpnkB eo ;eDk,i/eo n;zGt Bjh, sK w[Ffeb }o{o j?. fJ; sZE dh g[FNhbJh w/o/ e'b, p/nzs fw;kbK jB. ;zB 1973-74 s'I b?e/, T[jBK d/ ihtB d/ nk]oh fdBK (2002) sZe, w?~ T[jBKd/ ;zgoe ftu ofjD d/, fBozso w"e/ jkf;b j[zd/ oj/ jB.gfjbK n?ZwHJ/H dk ;orow ftfdnkoEh j'D d/ Bks/, fco ghn?ZuHvhH dk fo;ou j'D d/ Bks/, fco fdZbh :{Bhtof;Nh d/]kb;k (JhtfBzr) ekbi @u gzikph ;kfjs dk nfXnkge j'Dd/ Bks/ ns/ wro'I, fJe fBZx/ fwZso j'D d/ Bks/. f}eo:'rj? fe fdZbh :{Bhtof;Nh d/ nekdfwe wkj"b ftu vkH ;kfjpd/ ;orow j'D d/ fdBK ftu, nZi tork ;[szso gzikphftGkr, nZi/ j'Id ftu BjhI ;h nkfJnk. T[d'I @nkX[fBeGkosh GkFktK ftGkr# dk fJe ftzr, gzikph th j'fJnk eodk;h. T[d'I 14-15 d/ eohp nkX[fBe Gkosh GkFktK (Department

of M.I.L.) d/ ftzr, fJ; ftGkr ftu j'fJnk eod/ ;B.gzikph ftzr, T[jBK ftu'I fJe j'fJnk eodk ;h. ;zB 1985ftu ik e/, fJj gzikph ftzr,n?ZwHnkJhHn?Zb, ftGkr s'I tZyokj' e/, fJe ;[szso ftGkr d/ o{g ftu, fte;s j[zdk j?. vkH;kfjp dk nekdfwe eZd, J/Bk T[Zuk j'fJnk eodk ;h fepkeh GkFktK d/ nfXnkge th, T[jBK dh fdb'I pj[s fJ}sefonk eod/ ;B. w/oh ;{uBk w[skfpe, T[j d' t/oK,o'N/FB okjhI, T[; ftGkr d/ w[yh th pD/. pkeh dk ;wK thT[j, T[; ftGkr d/ w[yh tKr jh ftuod/ oj/. feT[Ife, jo

;kpek w[yh, gzikph ftGkr,fdZbh :{Bhtof;Nh, fdZbh.c'B L 9868773902

Page 52: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

52 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w[yh T[jBK dh fJik}s Bkb jh ezw efonk eodk ;h. jo ftGkrh w;b/ T[go,T[jBK dh okJ/, nzfsw wzBh iKdh ;h. f}eo:'r j? fe T[jBK d/ T[Zu/ ;kfjse-nekdfwe eZd ~ t/yfdnK j'fJnK jh, fdZbh :{Bhtof;Nh B/, T[jBK ~ gzikph d/gq'\?;o dh g';N, nk\o ehsh ;h. Gkt, T[jBK B/, fJ; g';N bJh ed/ th ngbkJhBjhI ;h ehsk id'I fe T[jBK e'b gzikph dh b'VhIdh fvroh th w"i{d BjhI ;h.T[j sK n?ZwH J/H (fjzdh) ns/ n?ZwHJ/H (nzro/}h) j'D eoe/, T[d'I fdZbhI :{Bhtof;NhBkb ;zpzfXs Fqh r[o{ s/| pjkdo ]kb;k ekbi fty/, fjzdh ;kfjs d/ nfXnkgebZr/ j'J/ ;B. ns/ fJ;/ ekbi d/, tkfJ;-fgqz;hgb th ;B. gzikph ftu sK, T[jf;o\ eftsk fbfynk eod/ ;B. fjzdh ;kfjs dk nfXnkge j[zfdnK j'fJnk, T[jBK~ gzikph dh gq'\?;ofFg nk\o j'Dk, T[jBK bJh pj[s wkD tkbh rZb sK ;hjh, ;w[Zu/ gzikph irs bJh th, fJe pj[s tZvh xNBk ;h. :{Bhtof;Nh d/ fJ;\?;b/ d/ fto[ZX T[d'I, e[ZM fto'X d/ ;[o th T[ZGo/, go vkH ;kfjp dh nB'yhnekdfwe gqfsGk ~ t/yfdnK, MZN jh T[j ;ko/ fto'X, wZm/ g? rJ/. fJ; wro'I,vkH jfoGiB f;zx j[oK B/ th, gzikph nekdfwe gqsh, nkgD/ nkg ~, g{oh soQK;wofgs eo fdZsk. T[jBK B/ ;[u/s gZXo @s/, gzikph nkb'uBk dk o[], gZSw ftuftef;s j'Jh. BthB ;kfjs nkb'uBk tZb w'fVnk, T[jBhI fdBhI gzikp ftu, fgqz;hgb;zs f;zx ;/y'I dh wkoe;tkdh nkb'uBk, nkgDh g{oh uVQs @s/ ;h. fdZbhI ftu, gq'HfeFB f;zx dh nkb'uBk dk p'bpkbk ;h. ;/X;/X;/X;/X;/X BK dh gfsqek ftu pkekfJdk s"o@s/, T[jBK d/ wkoe;tkdh fuzsB-gqDkbh T[go nkXkfos bzw/ bzw/ b/y Sgd/ ns/T[;BK T[go fBZm e/ uouk j[zdh ;[DB ~ fwbdh.

gq'H feFB f;zx j[ohI, T[jBhI fdBhI, fdZbhI :{Bhtof;Nh d/ b'Xh o'v fty/;fEs, fdnkb f;zx (JhtfBzr ) ekbi ftu, nzro/}h ;kfjs d/ nfXnkge bZr/j'J/ ;B. w?Bz{ T[jBK d/ ftfdnkoEh j'D dk wkD jkf;b j?. fJ;/ ekbi ftu phHJ/H (gk;) dk ftfdnkoEh j'D d/ Bks/ w?I, fszBK ftu'I d' e[ ;kb pkekfJdk s"o @s/nzro/}h ;kfjs, T[jBK e'b'I gVQdk fojk. Gkt/I, n;hI ftfdnkoEh, T[jBK dhftdtsk dk f;Zek wzBd/ ;K, go ;k~ fJj BjhI ;h gsk j[zdk fe gq'H feFB f;zxj[ohI, fJsB/ tZv/ ;kfjs nkb'ue th jB. feT[Ife, ekbi'I xo tkg; gosD bJh,brGr ;kvh pZ; fJe' j'fJnk eodh ;h. fJ; bJh, T[jBK Bkb B/Vsk j' ikDh;[Gkfte ;h. S/ Bzpo o{N pZ; j'fJnk eodh ;h, fsbe Bro s'I b'Xh o'v sZedh. w?I fsbe Bro'I ufVnk eodk ;K ns/ gq'H feFB f;zx j[ohI, ftueko fij'eoe/ Jh;N gN/b Bro'I, pZ; gefVnk eod/ ;B. xo tkg;h t/b/ th,@:{Bhtof;Nh ;g?Fb pZ;# dk fJjh o{N j'fJnk eodk ;h. ;', d't/I ;\oK d/ d"okB.rZbpks okjhI, T[jBK e'b'I ;kfjs pko/ pj[s e[ZM f;ZyD ~ fwbdk. n?ZwHJ/H (gzikph)ftu dk]bk b?D wro'I fdZbhI :{Bhtof;Nh ftu ik e/ jh gsk ufbnk fe gq'H feFB

Page 53: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 53

f;zx j[ohI, fezB/ tZv/ ;kfjse-nekdfwe eZd tkb/a fJB;kB jB. T[d'I, gkfe;skBhgzikph ;kfjs fuzse, iBkp B}w j[;?B ;Z:d j[oK dh ;kfjs nkb'uBk th, Fkjw[yhfbgh s'I r[ow[yh fbgh ftu, fbghnKso j' e/, ;kjwD/ nkT[IDh F[o{ j' u[Zeh ;h.T[jBhI fdBhI, T[jBK dh ;whfynk-g[;se ;/XK s/ ;koK;/XK s/ ;koK;/XK s/ ;koK;/XK s/ ;koK;/XK s/ ;koK Gog{o o{g ftu uouk dkftFk pDh j'Jh ;h.

;', }kfjo j? fe T[jBhI fdBhI, gzikph d/ nekdfwe jbfenK ftu,wkoe;tkdh ;kfjs nkb'uBk dk p'bpkbk ;h. vkH jfoGiB f;zx j[oK d/ fJ;gokfdqF @s/ nkT[D Bkb, gzikph ftu |?o-wkoe;tkdh ;kfjs nkb'uBk dk w[ZYpZfMnk. T[jBK B/ gZSw ftu ftef;s j'JhnK fGzB fGzB fuzsB-gqDkbhnK (nwoheho{gtkd, o{;h o{gtkd, ;zouBktkd, Ehw ftfrnkB, ;fGnkuko ftfrnkB, F?bhftfrnkB, T[Zso-;fEshnK Bkb i[V/ j'J/ fuzsB nkfd)~ gzikph ftu gqufbs eoBftu gfjb ehsh. nkfj;sk, gq'H sob'e f;zx ezto ns/ gq'H nkswihs f;zx tor/ftdtkB nfXnkge th, fJ; w[fjzw ftu, nkg' nkgDk :'rdkB gkT[D bZr/. gzikphd/ wkoe;tkdh ftdtkBK B/ vkH jfoGiB f;zx j[oK d/ fJ; T[Zdw ~, fJe tZvhtzrko ti'I rqfjD ehsk. BshiB, fsZyk tkd-fttkd j'Id ftu nkfJnk. ;?whBkoj[zd/, row row pfj;K j[zdhnK. Gkt/I, T[jBhI fdBh w/oh T[wo, nZi/ gzMh e[ ;kbKd/ fJod-frod dh j't/rh, T[jBK pfj;K ftu Fkfwb j'Dk, w?~ uzrk uzrk bZrdk.fgzqH ;/y'I s/ gq'H feFB f;zx, Gkt/I j?r/ d't/I,gzikph d/ wzB/-gqwzB/ wkoe;tkdh ;kfjsnkb'ue ;B, go wkoe;tkd ;zpzXh d'tK dhnK XkoDktK ftu, pj[s nzso j[zdk.nzso fJ; eoe/ fe fgqzH ;/y'I @nkoEesk (economy) ~, wkoe;tkd dh @vz{x;zouBk (structure) wzBdk ;h ns/ gq'H feFB f;zx, @;fGnkuko# (culture) ~.FkfJd fJ;/ eoe/, wkoe;tkd ;zpzXh d'jK dh ;wM ftu, nzsK dk \oe ;h.fJ;\oe ;zpzXh w?~ pj[s d/o pknd ik e/ gsk ufbnk. fJj gsk bZrD s'I gfjbK,w?I ne;o j?okB j[zdk fe fJjBK d'jK ftdtkBK ftukb/, ftukoXkok s/ \b;\/ dh;KM j'D d/ pkti{d th fJzBh bVkJh feT[I j?< w?I eJhnK s'I g[ZS ehsh, go fes/th, s;ZbhpyF itkp Bk fwbdk. w?~ nukBe, fdZbh d/ ekbi ftu j'J/ fJe;?whBko dh :kd nk rJh J/. T[; ;?whBko ftu, fgqzH ;/y', gqq'H feFB f;zx s/ vkHjfoGiB f;zx, fszB'I ftdtkB, ps"o tefsnK d/ jk}o ;B. w?I th T[ZE/, nkgDkg/go g/F eoBk ;h. ;?whBko ftu fJj fszB'I ftdtkB, r[Ew-r[ZEk j' rJ/. ftukoKftub/ wZsG/d sb]-ebkwh ftu pdb rJ/. n;b ftu fJj ftdtkB nkgD/XfVnK Bkb gqfspZX o{g ftu i[V/ j'J/ ;B. fJ; bJh nkgD/ ftukoK #s/ nV iKd/;B. gqpzXeK dh f;nkDg Bkb fJj w;bk S/sh jh mzvk j' frnk. ewkb dh rZbfJj ;h fe bzu d/ d"okB, fJj fszB' ftdtkB, nkg; ftu fJzM fxT[ fyuVh j'J/gJ/ ;B, fit/I e[M j'fJnk jh Bk j't/. vkH jfoGiB f;zx j[ohI, fgqzH ;/y'I Bz{ Fkw

Page 54: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

54 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fJeZfmnK fpskT[D dk ;Zdk d/ oj/ ;B ns/ gq'H feFB f;zx j[ohI, T[jBK Bz{ nkgD/xo oks fpskT[D bJh }'o gk oj/ ;B go fgqzH ;/y'I j[ohI fJj efjzd/ ;[D/ rJ/fe @@w?I jo jkbs b[fXnkD/ tkg; gosDk J/. e'Jh }o{oh ezw j?. XzBtkd.c/o ;h.## fJj B}kok t/y e/, ;ko/ j?okB ;B. n;b rZb fJj ;h fe fJj fszB'IftdtkB, tZv/ fJB;kB ;B. tZvhnK fJB;kBh edoK-ehwsK tkb/ tZv/ fJB;kB.

f}eo:'r j? fe ;zB 1974 d/ d"okB vkH jfoGiB f;zx j[oK dh;whfynk-g[;se gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh gqekfFs j'Jh ;h. T[jBhI fdBhI w?I n?ZwHJ/H (gzikph) dkftfdnkoEh j[zdk ;K w?I s/ w/o/ ;fjgkmhnK B/, T[; feskp ~ jZE'I jZEhI gVQ fbnkj'fJnk ;h. T[; feskp ftu, j'oBK s'I S[ZN, d' b/y, f;ZX/ s"o @s/, fgqzH ;zs f;zx;'y'I d/ @;kfjs f;Xks-fuzsB# T[go ;B.d't/I b/y, pj[s jh feqNheb Jhvhnw ftufby/ j'J/ ;B. T[Xo ;kv/ e'o; ftu, fgqzH ;/y'I dh pj[-uofus nkb'uBk-g[;se;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE (1957 JhH) ps"o fJe gkm-g[;se d/ bZrh j'Jh ;h. ;zpzfXsnfXnkge B/, id'I ;k~ T[; g[;se dh ;woh fveN/N eoBh F[o{ ehsh sK n;hIfszBK ftfdnkoEhnK B/ ob e/, T[;dk fto'X ehsk. feT[Ife, n;hI vkH jfoGiB f;zxj[oK d/ T[j d't/I b/y gVQ u[Ze/ j'J/ ;K i' T[; nfXnkge dh gj[zu s'I nZi/ pkjo;B. d't/I b/y, ;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE g[;se @u'I T[ZGoD tkb/, fgqzH ;/y'I d/ wkoe;tkdhB}ohJ/ dk, nkb'uBkswe ikfJ}k b?D tZb o[fus ;B. T[; ;kjt/I, rzGho ;tkbyV/ eoB tkb/ ;B. ;', vkH ;kfjp nZr/ ;kvh fFekfJs ehsh rJh fe n;hI,nfXnkgeK ~ gqFB eo eo e/, szr eod/ jK. tZvk fJb}kw, w/o/ f;o wfVnkfrnk. ]?o ! nrb/ ghohnv d/ d"okB, vkH ;kfjp B/ nkg ebk; ftZu nke/, ;ko/ wkwb/ dh s\shF ehsh. id'I T[jBK ~ n;bhns dk gsk ufbnk sKT[j pj[s j?okB th j'J/ ns/ y[F th. g[ZSD bZr/ fe s[;hI gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh feskpfet/I gVQ bJh < feZE'I T[gbpX j'Jh< nZi/ j[D/ jh sK gqekfFs j'Jh j?. bZrdk;h fe vkH ;kfjp ih gkoy{ fdqFNh B/ ;Zu ikD fbn? j'fJnk ;h. ;', nZr'I s'I T[jnkg ;k~, T[; feskp ~ gVQkT[D bZr gJ/. ;kvh th b'VhIdhI ;zs[FNh j'D bZrgJh. ;kvh ;G dh fJZSk ;h fe vkH ;kfjp, ;t/o/ j'D tkbhnK ebk;K dh soQK,FkwhI ;k~ th gVQkT[D. fJT[I, vkH ;kfjp ;kv/ ;kfonK d/ g;zdhdk nfXnkge pDrJ/. T[jBhI fdBhI, T[j fgqzH ;/y'I d/ ;kfjs-fuzsB T[go, pV/ feqNheb s/ fsZy/ jwb/eo oj/ ;B. fsZy/ ftukoXkoe-fto'XK d/ pkti{d, fgqzH ;/y'I j[oK B/ fJe b/y@@;whfynkeko jfoGiB f;zx## fbfynk. }fjo j? fe T[; b/y d/ wkfXnwokjh,T[jBK B/, vkH jfoGiB f;zx j[oK dh o{gtkdh-;zouBktkdh ftXh T[go, fsZy/nkeowD ehs/ j'Dr/. ehs/ th j'J/ ;B. go, fJzB/ rzGho fto'XK d/ pkti{d, fJ;b/y d/ nzs ftu T[jBK B/, vkH ;kfjp dh nB'yh gqfsGk dh skoh\ eoB'I, ;ze'uBk ehsk. fgzqH ;/y'I d/ Fpd ftu @@nzs ftu w?I vkeNo jfoGiB f;zx dh shyD-

Page 55: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 55

u/sBk dh dkd fdZs/ fpBK BjhI ofj ;edk. eftsk iK j'o ;kfjs-ouBk, vkeNojfoGiB f;zx d/ jZEK ftu, fJe wdkoh d/ r'b/ tKr j?, fi; ~ T[j d' pDke/ th fdyk ;edk j?, fszB pDk e/ th s/ uko pDk e/ th. T[; dk, ouBk dkftFb/FD, Gkt/I fJe-gZyh ofj iKdk j?, go fJ; fJe gZy d/ doFB T[j ;k~, fJeFhF wjZb tkeo eok fdzdk j?.HHHHHH vkeNo jfoGiB f;zx dh gqfsGk, T[; d/ fJ;;[e/Vt/I :sBK dh ;hwk s'I pkjo ik e/, gkme ~ BthI ;{M gqdkB eodh j?.##

fgzqH ;/y'I d/ fJjBK FpdK s'I ;k~, vkH jfoGiB f;zx j[oK dh w[wsk}F];hns dk ;fji/ jh dhdko j' iKdk j?. vkH ;kfjp d/ Bkb Bkb, fgqzH ;/y'I j[oKdh tfvZsD th T[ikro j' iKdh j?. n\;';, fJj' fijk ;zs[fbs fJB;kBh i}pk,j[D ;kv/ Bt/I g[zro jo/ nkb'ueK dh F];hns #u'I, g{oh soQK rkfJp B}onkT[I[d/. bZrd/, T[jBK dh F];hns dk fBowkD th, T[jh ekog'o/N irs eo foj?,i' ftFtheoB (globalisation) dh nkV ftu, jo F? dk pk}koheoB eoB s'I oskth ;ze'u BjhI eodk.

fJ; ;zpzX ftu fJj f}eo eoBk th fdbu;gh dk ftFk j't/rk fe vkHjfoGiB f;zx j[oK B/ nkgDh ;whfynk-g[;se gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh, T[; tes d/, pzrbkGkFk d/ nzso-okFNoh gqf;ZXsk d/ wkbe ;ekbo-nfXnkge ns/ ;kpek w[yh, n?ZwHnkJhH n?Zb ftGkr, vkH nkoH e/H dk; r[gsk j[oK ~ ;wofgs (vkH nkoHe/Hdk;r[gsk d/ Bkw, fi; B/ w?~ gzikph nfXnkgB d/ :'r ;wfMnk##) ehsh ;h.f}eo:'r j? fe vkH jfoGiB f;zx j[oK ~ gzikph dh gq'\?;ofFg, fJjBK (vkH dk;r[gsk) dh foe'w?Bv/FB @s/ jh nk\o j'Jh ;h.tX/o/ eoe/ vkH ;kfjp, nkgDhnKfeskpK, fe;/ ~ ;wofgs BjhI ;B efonk eod/. gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh s'I S[ZN, T[jBK B/,fJe-d' j'o feskpK, }o{o nkgD/ y'ikoEhnK ~, ;KM/ s"o @s/ ;wofgs ehshnK jB.pj[sk eoe/, T[jBK dhnK feskpK ftu ;wogD tkbk gzBk j[zdk jh BjhI ;h. T[jBhIfdBh w?I, fe;/ ;?whBko ftu fJe g/go gfVnk. w/oh y[Ffe;wsh Bkb vkH ;kfjpth T[ZE/ w"i{d ;B. ;?whBko ]sw j'D @s/, T[jBK B/, w?~ iZ\h ftu b? fbnk ns/w/oh oZi e/ skoh\ ehsh. efjD bZr/, ##s/o/ @u'I, w?Bz{ w/ok nkgK ftef;s j[zdk B}onk foj?.## rZb, nkJh rJh j' rJh. e[ZM fdBK pknd, id'I w?I T[jBK ~ fwfbnk,sK T[jBK B/ fwbfdnK ;ko, nkgDh BthI Sgh feskp fJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BK dh fJegqsh w?~ G/IN ehsh. fJj rZb, FkfJd ;zB 1983 dh j?. w?~ gh n?ZuHvhH dh fvrohfwb u[Zeh j'Jh ;h. w?I XzBtkd eoe/, ;fseko ;fjs, feskp dh T[j gqsh jkf;behsh ns/ ekjbh ekjbh, fdZbhI :{Bhtof;Nh dh ;?INob o?\o?I; bkfJpq/oh d/ fo;ou\b'o @s/, T[; feskp dk ikfJ}k b?D bJh nk frnk. nkdsB, w?I T[; feskp~, S/sh S/sh gVQ b?Dk ukj[zdk ;K, sK i', T[; pkps ;ztkd oukfJnk ik ;e/ ns/iK fco, B/Vb/ GftZy ftu, T[; feskp T[Zgo j'D tkbh fe;/ ;zGkfts uouk ftu,

Page 56: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

56 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Gkr fbnk ik ;e/. go fiT[I jh w?I feskp d/ w[ZYb/ gzB/ co'b/. gVQ e/ j?okBofj frnk. feskp d/ ;wogD tkb/ gzB/ @s/ fJpkos doi ;hL-

@@;iD ;'Jh Bkfb w?I ubfdnk Bkfb ubfB..

fiE/ b/yk wzrhn? fsE/ yV/ fd;fB ..ojkT[..

(;{jh wjbk ., xo 6)

nkgD/ Fkfrod s/ fwZso

vkH wBihs f;zx d/ BK

fJj nb\k} gVQkT[D wro'I, w/oh y[Fh dk e'Jh fNekDk BjhI ;h fojk.w?I nekb g[oy dk XzBtkd ehsk ns/ feskp ftub/ w?No dk nfXn?B eoBk F[o{ehsk. ;'funk, j[D ;koh feskp gVQ e/ jh T[mKrk.go, fJzM j' Bk ;fenk. oksd/ 11 tZi u[Ze/ ;B. fJ; ekoi bJh, ekbi s/ w?I, N?bh\'B eoe/, gfjbK jh S[ZNhb? bJh ;h. bkfJpq/oh pzd j'D @s/ nk rJh. ofjzd/ gzB/, xo ik e/ gVQB d/ fJokd/Bkb, w?I T[ZE'I ftdk bJh. vkH jfoGiB f;zx j[oK Bkb i[VhnK j'JhnK e[ZM :kdK,w?I nkgD/ b/y, @@:kdK dh nkpFko## ftu th nzfes ehshnK jB.

fJe so\, ;zpzfXs g[;se dk ;wogD w?~ j'Dk, w/o/ bJh, p/nzs y[Fhdk ;pZp ;h ns/ d{i/ so\, T[j w/o/ ns/ vkH jfoGiB f;zx j[oK gqsh, fsZy/ fto'Xdk ekoB pD frnk. tZvk fto'X, vkH ;kfjp d/ ;kEh-nfXnkgeK tZb'I Jhoyk tZ;ehsk ik fojk ;h. brGr fJj ;ko/ ;ZiD, gfjbK w/o/ nfXnkge ofj u[Ze/ j'J/;B. p[fBnkdh fJb}kw fJj ;h fe bzw/ ;w/I s'I T[jBK d/ ;kEh-nfXnkge j'D d/pkti{d, vkH ;kfjp B/ nkgDh ;whfynk-g[;se, T[jBK #u'I fe;/ ~ ;wofgs BjhIehsh ns/ vkH wBihs f;zx BK d/ Bt/I g[zro oj/ fo;ou ;ekbo ~, ;wofgseo fdZsh j?. fto'X, fsZy/ th ;B ns/ fes/ fes/ sK T[j, nfXnkgBh-feZs/ dhnKp[fBnkdh jZdK NZg e/, p/j{drh dk o{g Xkod/ th B}o nkT[Id/ ;B. fJjBK p/b'V/fto'XK ekoB, id'I w?I T[dk; j' iKdk sK vkH ;kfjp w?~, fBZehnK fBZehnK fw;kbKd/ e/ ;wMkT[Id/ s/ j";bk d/Id/ @@ t/y wBihs! fto'X jw/Fk, nkgD/ s'I tZv/ dk ehskiKd?. nkgD/ s'I S'N/ dk BjhI. fto'X eoB tkb/ sK, pj[s/ s/o/ nfXnkge jhB/. id'I nfXnkge, nkgD/ Fkfrod dk jh fto'X eoB bZrd?HHHsK fJ; dk wsbpfJjh j[zd? fe Fkfrod, nkgD/ nfXnkge Bkb'I, nekdfwe s"o #s/, tZvk j' frn?HHHwBihs s{z fJjBK d/ fto'XK ~, u{zvh d/ dod s'I tZvk Bk ikDh. u{zvh wkoB tkb/d/ fgZS/ BjhI GZiDk. fJzM eoB Bkb ;wK nikJhI iKdk J/. T[j sK ukj[zd/ B/ fes{z GZi/I, go s{z fJzM BjhI eoBk.##ed/ efjzd/, @@tZyoh F];hns dh fBFkBd/jh bJh,fto'X }o{oh j[zd?. fto'X s[jk~ jw/Fk u/szB oZyd? ns/ e[ZM eo r[}oB dh Feshth d/Idk J/.## vkH ;fjp d/ fJj B[;y/, v{zxhnK ow}K Bkb Go/ j'J/ ;B. T[jBK

Page 57: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 57

dh nfjwhns ~ ;wMfdnK, w?I T[jBK T[go pk]{ph nwb ehsk ns/ nkgD/ gVB-fbyD d/ i}p/ ~ j'o gquzv ehsk.

]?o ! nfij/ eJh fto'XK dk ;kjwD/, vkH ;kfjp bzw/ ;w/I s'I eod/ nkoj/ ;B. id'I T[jBK d[nkok g/F ehs/ iKd/ ;kfjs-fuzsB ~, gzikph d/ wzB/-gqwB/wkoe;tkdh ftdtkBK tZb'I, fJe u[D"sh$tzrko (u?bzi) ti'I rqfjD ehsk ikDbZfrnk, sK T[jBK B/ wFeoh ti'I T[;~ @@fdZbh ;e{b## dk ;kfjs-fuzsB, efjDkF[o{ eo fdZsk. fJj bep, brGr o{;h o{gtkdhnK d/ BkweoB tork jh ;h.fJT[I nkfj;sk nkfj;sk, j'o ftdtkB-nfXnkge th, fJ; fuzsBh N'b/ Bkb i[Vd/rJ/. fto'XhnK B/, fJ; ~ @@ fdZbh ;e{b nk\ gzikph feqNhf;}w## efjDk F[o{ eofdZsk. vkH jfoGiB f;zx j[oK ~, fJ; fuzsBh N'b/ dk w[yh ns/ @@fdZbhI ;e{b##dk pkBh (founder) wzfBnk ikD bZfrnk, Gkt/I, nkgD/ F[o{nksh d"o ftu, fJ;@fuzsBh ;e{b# dk gqGkt, fdZbh sZe jh ;hfws ;h, go ;fji/ ;fji/ fJ; d/ n;o,t;hj j[zd/ rJ/. fJ; tes, ;w[Zuh gzikph ;kfjs nkb'uBk T[go, fdZbhI ;e{b# dhnfwZN Skg, ;k\ ftykJh fdzdh j?. ##fdZbh dk gzikph ;whfynk-;e{bL fJfsjk; s/gqkgshnK## ftF/ T[go, ub oj/ nkgD/ y'i gq'i?ZeN ftu w?I, fJjBK ;kohnK rZbKdk ft;Eko ;fjs f}eo ehsk j?. nk; j? fe ibdh jh fJj y'i-ekoi, g[;seo{g ftu gqekfFs j' e/, ;kjwD/ nkt/rk. ]?o ! vkH ;kfjp B/ nkgD/ F[o{nkshnekdfwe-;\o, nfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgB, w[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeDw[Zb s/ w[bzeD ;whfynk-g[;seK BkbnkozG ehsk. wro'I, ouBk ;zouBk, ;kfjs Fk;so, gkorkwh, ;kfjsouBk ;zouBk, ;kfjs Fk;so, gkorkwh, ;kfjsouBk ;zouBk, ;kfjs Fk;so, gkorkwh, ;kfjsouBk ;zouBk, ;kfjs Fk;so, gkorkwh, ;kfjsouBk ;zouBk, ;kfjs Fk;so, gkorkwh, ;kfjsftfrnkB, ;kfjs nfXn?B, gsoKibh, fJe ]s s/o/ BK, o{gehftfrnkB, ;kfjs nfXn?B, gsoKibh, fJe ]s s/o/ BK, o{gehftfrnkB, ;kfjs nfXn?B, gsoKibh, fJe ]s s/o/ BK, o{gehftfrnkB, ;kfjs nfXn?B, gsoKibh, fJe ]s s/o/ BK, o{gehftfrnkB, ;kfjs nfXn?B, gsoKibh, fJe ]s s/o/ BK, o{geh nkfd;whfynk-g[;seK d/ }ohJ/ ;wekbh gzikph ;kfjs-;whfynk Bkb, v{zxk ;ztkdoukfJnk. nkX[fBe gzikph eftsk d/ y/so ftu th, T[jBK eJh gq:'r ehs/ ns/gzikph eftsk ~, nkX[fBe-;zt/dBk Bkb i'VD d/ eJh T[Zdw ehs/. bk;K,bk;K,bk;K,bk;K,bk;K,nXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/, wZEk dht/ tkbak,nXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/, wZEk dht/ tkbak,nXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/, wZEk dht/ tkbak,nXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/, wZEk dht/ tkbak,nXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/, wZEk dht/ tkbak, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh,nbftdk s'I gfjbKnbftdk s'I gfjbKnbftdk s'I gfjbKnbftdk s'I gfjbKnbftdk s'I gfjbK nkfd nkgD/ ekft-;zfrqjK dh wdd Bkb, T[jBK B/ nkgD/;wekbh gzikph ethnK Bkb fsZyk ;ztkd th oukfJnk ns/ gzikph eftsk ftu nkJhyV's dh ;fEsh ~ pk]{ph s'fVnk th. fJT[I, vkH jfoGiB f;zx j[ohI, fJepj[;BwkBs eth, fJe nkdoF nfXnkge ns/ fJe gqfsGktkB ;kfjs-;whfynkekoti'I ikD/ ikD bZr/. u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, nkg dh fJe tZyo/ w[jKdo/ tkbh ;t?-ihtBh j?. b?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeF nkg dh fJe uofus nB[tkd-g[;se j?, fi;T[Zgo nkg ~, ;'thns b?v Bfjo{ n?tkov# jkf;b j'fJnk. fJ; n?tkov ftu, T[s'Id/ @@;'thns d/F## (USSR) dh ;?o th Fkfwb ;h. nkgDh fJ; ;?o d/ nB[GtK~ nkg B/, nkgD/ ;\oBkw/ fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o ftu, pk]{ph ebkswe o{gKsoD fdZskj?.

Page 58: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

58 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;', }kfjo j? fe vkH jfoGiB f;zx j[oK B/ BthI gzikph ;kfjs-nkb'uBkns/ nkX[fBe gzikph eftsk T[go, nkgD/ fBt/eb/ j;sk]o nzfes ehs/ jB. fJ;;kfjse :'rdkB d/ fJZt} ftu, nkg ~ eJh y/soh, okFNoh s/ nzso-okFNohn?tkovK Bkb ;BwkBs ehsk frnk. eosko f;zx Xkbhtkb n?tkov, okFNoh;kfjs nekdwh n?tkov, GkFk ftGkr, gzikp n?tkov, fpobk \kT{v/FB dk;o;tsh n?tkov ns/ epho n?tkov \ko g'fJNoh nkfd, fJjBK ftu'I e[ZM e[toDB:'r n?tkov jB. w;bk, pzrbk d/F dh sqk;dh dk j't/ iK ni'e/ gzikp;zeN dk ns/ iK fco, ;w[Zuh wkBtsk d/ dog/F nzsjhD ;wZf;nktK dk, vkHjfoGiB f;zx j[oK dh FkfJoh fBozso gqfsT[so d/Idh ojh j? sko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[gek ekft-BkNe, fJ; ftuko dh g[FNh bJh tZvk gqwkD j?.

õõõ

Page 59: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 59

jfoGiB f;zx Bz{jfoGiB f;zx Bz{jfoGiB f;zx Bz{jfoGiB f;zx Bz{jfoGiB f;zx Bz{gVQfdnK$;wMfdnKgVQfdnK$;wMfdnKgVQfdnK$;wMfdnKgVQfdnK$;wMfdnKgVQfdnK$;wMfdnKokfizdo gkb f;zx pokVokfizdo gkb f;zx pokVokfizdo gkb f;zx pokVokfizdo gkb f;zx pokVokfizdo gkb f;zx pokV

id'_ s'_ ;kfjse ;[os ;zGkbh j? gzikph d/ jobØrGr fiT[_d/ ikrd/ gqf;ØX ;kfjseko ns/ nkb'ue ~fwfbnk, t/fynk ns/ ;[fDnk j? go w?_ nzfwqsk gqhsw ns/jfoGiB f;zx ~ ed/ Bjh_ fwfbnk. jK, w?_ jfoGiB f;zx~ fBØm e/ gfVQnk j? ns/ N?bhft}B s/ rktj[ ;Øuh pkDh ftur[opkDh dh ftnkfynk eofdnK ;[fDnk j?. fi; ;w/_ ;kvk;kfjs Bkb tkj fgnk. T[; ;w/_ yØp/ gØyh bfjo ns/ T[;d/ gqGkt tkbhnK ;kfjs ;GktK okjh_ wkoe;tkdh ;kfjsnb'uBk ftXh jh fJe' fJe ;jh soeFhb, pkjow[yh,ftfrnkBe ns/ gqwkfDe ftXh ;wMh iKdh ;h i' ;wki ~nØr/ b? ikD se s'_ b? e/ fJBebkp eoB d/ se ;ko/ekoi eodh ;h. ;kfjs ;GktK d/ dkfJo/ ns/ gzikp d/ ;kv/wkbt/ fJbke/ ftu fwbd/ ;kfjse gofunK ftu ;zs f;zx;/y'_ ns/ feFB f;zx dh Mzvh ;h. T[BQK dk nkg;h fttkdjh ;kfjs dk w[Øy w;bk ;h. fJ; s'_ pkjo sK jo e'Jhnzsow[yh, ftukotkdh, nkdoFtkdh, ftneshrs, o{ge/_dos, p[oi{nk ;[ji ;[nkdK tkbk jkew iwks dh ;/tkeoB tkbk ;kfjseko ;h ns/ T[;d/ ;kfjs ~ gqFz;kwJhtfvnkT[D tkbk nkb'ue p[oi{nk ;h. nfij/ ;w/_ ed/edkJh_ jfoGiB f;zx ns/ fdØbh ;e{b dh rØb BKjtkuenoEK ftu ubdh ;h go T[j eh fbyd/ jB, fJj gVQBikDB dh EK ;kvk }'o sK T[BQK ~ oØdD dk j[zdk ;h. nfij/wkj"b ftu e'Jh jfoGiB f;zx ~ fet/_ gVQ ;edk ;h. w?~sK t?;/ th i;tzs f;zx eztb, dbhg e"o fNtkDk, ;zs f;zx;/y'_, e[btzs ftoe, r[oFoB f;zx, niw/o n"by, w'jBf;zx, tfonkw ;zX{, ;[oihs gkso ns/ gkF uzr/ brd/ ;B.

gq 'ca ?;o, gzikph ftGkr,g z i k p h : { B h to f;N h ,gfNnkbk.c'B L 9815050617

Page 60: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

60 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fJBQK Bkb jh ;kvk tXhnk ;oh iKdk ;h. t?;/ th jfoGiB f;zx sK ;kv/ bj{ dhb'n tkbh b'j eEk d/ T[bN ;h ns/ ;[fDn? ;h fe T[j nkydk ;h ÀfJj e?;hFkfJoh j? d';s' i' nkgD/ Bjh_, d{;o/ d/ ]{B Bkb fbyh iKdh j?.À nfij/ g{otnkrqfjnK ftu'_ jfoGiB f;zx ~ fe; gVQBk ;h. T[j f;b/p; ftu jh Bjh_ ;h.ya?o w?_ id'_ n?ØwH fcbH eoB gzikph :{Bhtof;Nh ftu nkfJnk sK :{Bhtof;Nh d/f;b/p; ftu wkoe;tkd s'_ fJbktk o{gtkd, ;zouBktkd, Bt nwoheh nkb'uBk,n;fssttkd ns/ wB'ftFb/FD bØr/ j'J/ ;B. fJBQK Bkb ;zpzfXs pj[shnK g[;seKnzro/}h ftu ;B. n;h_ i'BkEB, e{bo iK ;{bo d/ uØeo ftu gJ/ j"bh j"bhnzro/}h dhnK ;kfjse NowK ~ ;wMd/ go e[M ftfdnkoEh gzikph dhnKrkJhvB[wk g[;seK th gVQd/. ;kvk nukBe jh jfoGiB f;zx dhnK g[;seK Bkbtkj fgnk. woj{w ejkDheko wfBzdo eKr e'b T[; dhnK feskpK ;B. nfXn?BnfXn?BnfXn?BnfXn?BnfXn?Bs/ nfXnkgB, w[Øb s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs d/ f;XKs, nkozfGek,s/ nfXnkgB, w[Øb s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs d/ f;XKs, nkozfGek,s/ nfXnkgB, w[Øb s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs d/ f;XKs, nkozfGek,s/ nfXnkgB, w[Øb s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs d/ f;XKs, nkozfGek,s/ nfXnkgB, w[Øb s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs d/ f;XKs, nkozfGek,gko|kwh, o{geh, ouBk-;zouBk, ;kfjs ftfrnkB, o{;h o{gtkd, f;;Nwh,gko|kwh, o{geh, ouBk-;zouBk, ;kfjs ftfrnkB, o{;h o{gtkd, f;;Nwh,gko|kwh, o{geh, ouBk-;zouBk, ;kfjs ftfrnkB, o{;h o{gtkd, f;;Nwh,gko|kwh, o{geh, ouBk-;zouBk, ;kfjs ftfrnkB, o{;h o{gtkd, f;;Nwh,gko|kwh, o{geh, ouBk-;zouBk, ;kfjs ftfrnkB, o{;h o{gtkd, f;;Nwh,;kfjs nfXn?B, gsoKibh, ouBk ftouBk, fgnko s/ gfotko;kfjs nfXn?B, gsoKibh, ouBk ftouBk, fgnko s/ gfotko;kfjs nfXn?B, gsoKibh, ouBk ftouBk, fgnko s/ gfotko;kfjs nfXn?B, gsoKibh, ouBk ftouBk, fgnko s/ gfotko;kfjs nfXn?B, gsoKibh, ouBk ftouBk, fgnko s/ gfotko g[;seK d/BK ekfte b?n ftu nB[gqk; f;oid/ ;B. GkFk ;"yh ;h ns/ F?bh pzBQ e/ fpmkb?_dh ;h. fbys fBØe/ fBØe/ fBy/V/ Ekgdh, nkgDh rØb ~ T[dkjoBK Bkb ;gFNeodh. w?_ ;kohnK feskpK wjhB/ s'_ th xØN ;w/_ ftu gVQ frnk. ;' bØfGnk sKf;b/p; bJh ;h go nekdfwe fdbu;gh pD rJh ns/ gVQBk nkBzd d/DbØfrnk. w?~ T[; dhnK e[M XkoBktK nkgD/ gfjb/ f;Øy/ wkoe;tkd s'_ tØyohnKbrdhnK go w?~ fJj fes/ th Bjh_ bØfrnk fe T[j fe;/ ;kfiF nXhB wkoe;tkds/ frD fwE e/ jwb/ eo fojk j't/ iK T[j nkgD/ fe;/ iksh ckfJd/ bJh p[oi{nkXkoBktK dk gouko eo fojk j't/ ;r'_ w?~ bØfrnk fe ;kfjs s/ ebk dhnKpohehnK ;wMD bJh T[; dhnK fbysK s'_ bkG fbnk ik ;edk j?. T[; dhnKe[M g[;seK dhnK gØSwh nkb'uBk pko/ XkoBktK nzro/}h g[;seK dhnK XkoBktKtkbhnK jh j[zdhnK go w?~ T[j ed/ u'oh Bjh_ ikgh fijk fe goukfonk iKdk;h. ;r'_ w?~ bØrk fe T[j sK n"y/ ;zebgK ~ ;"y/ Yzr Bkb r[ow[yh ftu ;wMkfojk j?. ;wMk jh Bjh_ fojk ;r'_ pj[s e[M nkgD/ nB[Gt Bkb nkgDhf;oiDkswesk okjh_ e'b'_ i'V fojk j?. w?_ nØi ;'udk jK fe gzikph ;kfjsnkb'uBk ftu BthnK gØSwh nkb'uBk gØXshnK ~ fbnkT[D dk f;jok jfoGiBf;zx ~ jh iKdk j?. fJj ekoi Gkt/_ joihs f;zx frØb ns/ sob'e f;zx eztoth eo oj/ ;B go joihs f;zx frØb dh GkFk nzro/}h ;h s/ sob'e f;zx eztodh gzikph j' e/ th nzro/}h torh ;h ns/ Bho; F?bh ekoB ;wM'_ go/ ;h.jfoGiB f;zx s'_ fpBk fJj BthnK nkb'uBk fdqFNhnK Bk gkmeK se g[ØiDhnK ;hBk fJBQK Bkb e'Jh ;ztkd uØbDk ;h. fe;/ XkoBk ~ oØdD bJh, nkgD/ w/u/ eoB

Page 61: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 61

bJh ozdD ykso ns/ nzdo oukT[D bJh th jfoGiB f;zx torh Fya;hns dh}o{os ;h. jfoGiB f;zx ~ gVQfdnK wkoe;tkdh ;[ji Fk;so ~ w?_ tX/o/ ;wM;fenk jK. ;kfjs nkb'uBk d/ Bt/_ ftfdnkoEhnK ~ w/oh ;bkj j? fe T[j g{otnkrqfj s'_ puD i' ;kv/ nfXnkge u/sB s"o s/ ns/ ;kv/ ;wekbh y'ikoEh (ghnoro[Øg) nu/s s"o s/ jh ;kv/ nzdo fNek fdzdk j?. ;' i/ e'Jh ftukoXkoe fto'Xhikgdk j? sK T[; ~ fBØm e/ gVQ' sK i' T[; ~ ikD ;e'_. ewkb j? fe jfoGiBf;zx ~ gfVQnk sK ikfDnk fe T[j sK ;kvk jh pzdk ;h. pØ; e[M XkoBktK Bkbn;h_ fJs\ke Bjh_ oyd/ ;h.

w/oh ftXkrs ftF/Fsk eftsk j? go w?_ jfoGiB f;zx ~ nkb'ue ti'_gfjbK ns/ eth ti'_ pj[s pknd gfVQnk. eftsk gfjbK N[ØNt/_ o{g ftu gVQh ns/pknd ftu ;w[Øuh gVQh. T[; ~ ed/ nkX[fBetkdh ns/ ed/ ;[jitkdh eth nkfynkiKdk fojk j? id'_ fe eftsk pDdh jh sK j? i/ ;[ji f;oi/. fJzi jo eth jh;[jitkdh j?. jfoGiB f;zx d/ ekft ouBk d/ ;wftØE eJh bfjoK ubdhnKojhnK ns/ eJh ysw j'JhnK. jfoGiB f;zx ;kohnK jh bfjoK s'_ gqGkfts thfojk, gqGkfts eoB dh e'fFF th eodk fojk ns/ nkgDh w"fbe gSkD th pDkJhoØyh. T[dkjoB ti'_ bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s/ nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh ;w/_ o'wK;tkdh gqrshFhb Xkok dk }'o ;hsK jfoGiB f;zx dh eftsk T[go th fJ; dk n;o fdykJh fdzdk j?. Bk X[Øg/Bk X[Øg/Bk X[Øg/Bk X[Øg/Bk X[Øg/Bk Skt/IBk Skt/IBk Skt/IBk Skt/IBk Skt/I ns/ ;Ve d/ ;c/;Ve d/ ;c/;Ve d/ ;c/;Ve d/ ;c/;Ve d/ ;c/ T[&Zs/T[&Zs/T[&Zs/T[&Zs/T[&Zs/ ;zrqfj ;w/_ gq:'rFhb bfjo uØb ojh ;h.jfoGiB f;zx T[go gØSw d/ n;fssth fuzsB dk gqGkt fdykJh fdzdk j?. fJ;/nXhB jh T[j wB[Øy dh bx{sk ns/ ndB/gD ~ }[pkB fdzdk j? ns/ gqwkfDe nkg/dh sbkF ftu fBebdk j?. N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/ eftsk ftu n?woi?_;h dk ;zeN;wK fdykJh fdzdk j?. fgSb/o/ d"o dhnK eftsktK ftu T[j tX/o/ dkoFfBe j'iKdk j?. yak; eoe/ o[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFh ftu T[j wB[Øy d/ ihD EhD d/ nXkoK ~dkoFfBe gq;zrK ftu ftukodk j?. wB[Øyh ekwBktK, fsqFBktK ns/ n;fssth j'_dd/ gqFBK ~ nroG{wh ftu fbnkT[_dk j?. fJe soQK Bkb jfoGiB f;zx dh eftskftu ;w/_ Bkb pdbkU nkT[_dk fojk j?. vk eowihs f;zx T[; ~ gq:'rFhb bfjos'_ nrb/ d"o dk nkX[fBetkdh eth ;wMd/ ;B. f}zdrh dk :EkoE pj[gosh ns/pj[fdFkth j[zdk j?, T[; d/ ;ko/ gk;ko fe;/ eth dh fJe eftsk iK e[M ekft;zrqfjnK ftu geV/ Bjh_ ik ;ed/. ftukoXkok ns/ ebkswesk dk fBoBk eoBbJh ;w[Øuh eftsk ~ tkuDk }o{oh j' iKdk j?. jfoGiB f;zx ~ gVQfdnK fJ;rØb dk fFØds Bkb nfj;k; j' iKdk j? fe T[; dh eftsk fBØs pdb oj/ :EkoEBkb d;sgzik b?_fdnK ihtzs ;ztkd oukT[_dh j?. fJj th fejk ik ;edk j? fejfoGiB f;zx dh eftsk ;wki Bkb ftnesh d/ ;zpzXK dh Ekt/_ ftnesh d/ftnesh Bkb iK ftnesh d/ nkgD/ Bkb ;zpzXK s/ tX/o/ fXnkB e/_dos eodh

Page 62: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

62 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. go T[j e/tb nkswd[tzd dk eth Bjh_ ;r'_ T[j ;wkfie-Xkofwe ft;zrshnKs/ shpo ftnzr th f;oidk j?. T[j wB[Øy d/ ndB/gD dk wy"b th T[vkT[_dkj? ns/ T[; dh ngqwkfDe j'_d ~ ekft gqwkfDesk fdzdk j?. jfoGiB f;zx e/tby[ØbQhnK eftsktK dk jh Fkj ;tko Bjh_ ;r'_ T[j gqrhse eftsktK ftu thb'erhsK dh ;zrhse S'j ns/ nkX[fBe eftsk tkbh p"fXe rfjokJh ekfJw oydkj?. fJe tkoh sØe b? e"D, ;ØiD s/o/ p{j/ torhnK ya{p;{os gqrhse ouBktKf;oidk j?. 1984 d/ fdØbh dzfrnK pko/ T[; dhnK eftsktK e/tb f;Øy dod~ g/F Bjh_ eodhnK ;r'_ T[j jo xØN frDsh d/ dod ~ }[pkB fdzdhnK jB.ftukoXkoe s"o s/ T[j nkX[fBetkdh Bjh_ nkX[fBe ;h. fJe gk;/ sK T[; dhouBk ftu gozgok dh w}p{s geV ;h. T[j nkX[fBe ndB/ wB[Øy dhnK bx{fJØSktK ns/ GktK ~ ;fji jh fpnkB fdzdk ;h. T[; e'b GkFk dh nwhoh ns/e[dosh b?n ;h. T[; dh eftsk dk fJe nkXko T[; dk f;Øy ntu/sB ;h gonfijk eofdnK T[j f;Øy fwØE dh f;woBk Bjh_ eodk ;h ;r'_ GziBk eodk ;h.T[j ni'e/ nkX[fBe wB[Øy d/ Xkofwe gkyzv, d'rb/ ufoØso ns/ pkjoh eoweKv~ ;{yaw ftnzr nXhB fbnkT[_dk ;h. T[dkjoB ti'_ T[; dh eftsk Bof;zr j'ws'_ jfowzdo ;kfjp se ;h fi; ftu T[j ;G s'_ gfjbK sK jfonk d/ okjh_ b'efwE dh T[bN pk;h fsnko eodk j? fe fet/_ nkX[fBe wB[Øy nkgDhnK ekwBktK,fJØSktK ns/ nkofEe d[tzdK ftu cf;nk gfotko fB:'iB eofdnK nkgD/ jØEh_ jhnkgDh n"bkd dk esb eodk j? ns/ fco fJj esb iK gkg ;[Øyh_ ;Kdh f;o/uVQ ikD s/ Xow ;EkB s/ F[eokBk eoBk b'udk j?. fJ; gq;zr ftu T[; dhfJe j'o eftsk s/o/ j}{o w/oh jk}oh dh dk;skB ;koh jh T[Xfos eoB :'rj?. ekft BkfJe nshs pko/ ;'udk j? fe fi; ;w/_ r[o{ r'fpzd f;zx ih B/ yakb;kgzE ;kfink ;h ns/ f;ØyK s'_ f;o wzr/ ;B, T[; ;w/_ i/ w?_ T[E/ jk}o j[zdk sKw/oh ;fEsh eh j[zdh, nkgD/ nkg ftu fJj eftsk fJfsjk;e gbK dh rtkjh thj?, fusqD th j? ns/ v'bd/ wB[Øy d/ d[fpXkrq;s wB dh s;tho th j?.

jfoGiB f;zx e/tb eth ns/ nkb'ue jh Bjh_ ;h ;r'_ T[j ya{p;{osnB[tkde th ;h. T[; B/ Gkosh doFB d/ nkozG fpzd{ fort/dfort/dfort/dfort/dfort/d, ;z;ko d/ gfjb/BkNe fJvhg; ekb'B;fJvhg; ekb'B;fJvhg; ekb'B;fJvhg; ekb'B;fJvhg; ekb'B;, gb?N' dh rDszsorDszsorDszsorDszsorDszso s'_ b? e/ gb?ykB't dh fuØmhnK fpBfuØmhnK fpBfuØmhnK fpBfuØmhnK fpBfuØmhnK fpBf;oBkftU_f;oBkftU_f;oBkftU_f;oBkftU_f;oBkftU_ se ns/ yabhb f}pokB dh g?|zpo g?|zpo g?|zpo g?|zpo g?|zpo se pj[s e[M nB[tkfdnk. j?okBhtkbh rØb j? fe T[; B/ oFhnB ;kfjs w?ef;w r'oeh d/ w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/,Fb'y't dk s/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojk, g[FfeB dhnK eftsktK sK nB[tkdhnK jh, T[;B/ b?fBB pko/ fby/ d[Bhnk Go d/ b/yK ~ th B?D BeF EØb/ nB[tkfdnk. ;' fi;jfoGiB f;zx ~ nkw wkoe;tkdh jbfenK ftu efwT{fB;N fto'Xh ;wfMnk iKdk;h, T[; B/ jh tØvh wksok ftu wkoe;tkdh ;kfjs ~ gzikph ftu fbnKdk. j?okBh

Page 63: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 63

tkbh rØb j? fe wkoe; d/ ;kEh J/_rb} dh fJe g[;se NØpo, fBØih ikfJdkdNØpo, fBØih ikfJdkdNØpo, fBØih ikfJdkdNØpo, fBØih ikfJdkdNØpo, fBØih ikfJdkdns/ oki dk w[ØYns/ oki dk w[ØYns/ oki dk w[ØYns/ oki dk w[ØYns/ oki dk w[ØY d/ d' nB[tkd fwbd/ jB. fJe nB[tkd gkoNh B/ eotkfJnki' bkb fibd ftu Sfgnk ;h ns/ T[j gVQBk s/ gVQkT[Dk pj[s n"yk ;h id'_fe d{ik J/Bk tXhnk ;h fe Bktb tork brdk ;h ns/ ikgdk ;h fit/_ J/Irb}B/ gzikph ftu jh fbfynk j't/.

w?_ T[BQK ~ ;N/i s'_ f;ØXk p'bfdnK ed/ Bjh_ ;[fDnk ns/ T[BQK e'b'_ gfVQnkth Bjh_ go fiBQK B/ ;[fDnk j?, dØ;d/ jB fe T[j p'bd/ ;w/_ o{j ;oho fJe j'iKdk ;h. w? T[BQK ~ N?bhft}B s/ rktj[ ;Øuh pkDh gq'rokw pko/ p'bfdnK ;[fDnK.ftukoK ftu ;gFNsk, GktK ftu T[sok-uVkn nB[;ko GkFk ns/ nØyK thftnkfynk eodhnK ;B. T[j fJe' ;w/_ eth ns/ eEkeko ;B.

T[BQK dh ;zgkdB i[rs th ewkb ;h. ekft ozr, eEk d/F, ekftekft ozr, eEk d/F, ekftekft ozr, eEk d/F, ekftekft ozr, eEk d/F, ekftekft ozr, eEk d/F, ekftehosh, ekft ewkJh, eEk gzikp, feØ;k gzikp ehosh, ekft ewkJh, eEk gzikp, feØ;k gzikp ehosh, ekft ewkJh, eEk gzikp, feØ;k gzikp ehosh, ekft ewkJh, eEk gzikp, feØ;k gzikp ehosh, ekft ewkJh, eEk gzikp, feØ;k gzikp ;zgkdB ebk dh f;yao jB.nekdfwe fizw/tkohnK j'D ekoB nØi y[d g[;seK ns/ gkm g[;seK ;zgkdseofdnK wfj;{; j'fJnk fe jfoGiB f;zx j'oK dh fdqFNh ftFkb ;h. ;k~ sK eJhrbshnK dk g[;se Sg ikD s'_ pknd jh gsk ubdk j?. jfoGiB f;zx dk iBwbzwfvzr n;kw ftu j'fJnk. gfjbh tko w?~ bzwfvzr :'og dk e'Jh Ffjo ikfgnk;h. pknd ftu gsk uØfbnk fe T[BQK dk fgsk n;kw ftu ezw eodk ;h. pugBftu wK pkg Bjh_ oj/ ns/ jfoGiB f;zx ~ T[; dh wk;h B/ gkfbnk. d/F tzvBkb bkj"o S[ØN frnk. pugB ftu gVQB ~ s/} ;h. 22 ;kb dh T[wo ftueboeh i[nkfJB ehsh ns/ 23 ;kb dh T[wo ftu ;e{b nfXnkge ns/ 31 ;kbdh T[wo ftu ekbi nfXnkge ns/ pknd ftu fdØbh :{Bhtof;Nh, fdØbh ftu skT[wo gq'\?;o oj/. fjzdh s/ nzro/}h ftu n?wH J/H ;B ns/ ghn?uH vhH dk ftFkth r[ow[yh fbgh ftu w"i{d fjzdh ;kfjs ;h. T[BQK ~ eJh GkFktK s/ nkp{o jkf;b;h. fJjh ekoB j? fe T[BQK dh GkFk F?bh pVh of;e ;h. T[BQK dk ihtB i/ fJegk;/ pugB dh :skws ftu'_ fBeb/ ;zxoF okjh_ Yfbnk ;h gozs{ T[BQK ~ wkD;BwkB ns/ gdthnK th pj[s fwbhnK. T[j ukj/ epho n?tkov j't/ ukj/, ukj/;o;tsh fJBkw j't/, ukj/ gzikp ;oeko dk fJBkw j't/, Gkosh ;kfjs ne?vwh dkfJBkw sK T[BQK ~ pj[s gfjbK 1969 ftu Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_ T[s/ jh fwb frnk;h. T[j ty ty :{Bhtof;NhnK ftu ft}fNzr c?b' th oj/ ns/ T[BQK ~ wkD fjsvh fbN dhnK fvrohnK th fwbhnK. j'o sK j'o efwT{fB;NK dk wØek ;'thns:{BhnB B/ T[BQK ~ ;'thns b?_v Bfjo{ g[o;eko Bkb fBtkfink. fi; dk fposKsT[BQK B/ nkgD/ ;\oBkw/ fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o ftu fpnkfBnk j?. T[BQK B/ pVh ]{p;{oshBkb fJ; rØb ~ T[Gkfonk fe r[opkDh fi; ;s:[r ns/ r[ow[y wB[Øy d/ f;oiDkdh rØb eodh j? T[j ;'thns :{BhnB ftu f;oiD dh e'fFF ehsh ik ojh j?.

Page 64: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

64 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nØi n;h_ ikDd/ jK fe fJj rØb tXk e/ fbyh j' ;edh j? go fJe rØb ;gFNj? fe jfoGiB f;zx ~ fi; soQK wfj;{; j'fJnk T[; B/ T[;/ soQK jh fpnkB fdØsk;h. w?_ fJj rØb nkgD/ siop/ s'_ nky ;edk jK fe jfoGiB f;zx B/ i' ;kfjsenkb'ue ti'_ fbfynk T[j Gkt/_ ;dhth sK Bk j't/ go ;kvh ghVQh dh ;kfjs u/sBk~ fte;s eoB ftu tØvk :'rdkB gkfJnk j?. jfoGiB f;zx dh eftsk dk w[Øb;dhth j? s/ T[j gzikph ekft ;kfjs d/ fJfsjk; ftu ;dk jh wjØstg{oB pfDnkoj/rk. T[; dh GkFk F?bh ns/ fuzsB ftXh s'_ pj[s e[M f;Øfynk j? ns/ Bth_ ghVQhth f;Øy ;edh j?.

õõõ

Page 65: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 65

dot/F dkBFwzddot/F dkBFwzddot/F dkBFwzddot/F dkBFwzddot/F dkBFwzdvkH GhwfJzdo f;zxvkH GhwfJzdo f;zxvkH GhwfJzdo f;zxvkH GhwfJzdo f;zxvkH GhwfJzdo f;zx

vkH jfoGiB f;zx eth ;h, nkb'ue ;h, nfXnkge;h, nB[tkde ;h, ;zgkde ;h, tkoskeko ;h, ftnkfynkeko;h, ;zrhseko ;h ns/ BkNeeko th. fJjBK ftu'I fe; ftuT[j tZX uzrk ;h s/ fe; ftu xZN, \?;bk eoB }ok w[Febj?. go fJe \?;bk eoBk ek\h ;fji j? fe T[j fJedkBFwzd ;h. Bt/I-Bt/I FpdK, ;[ji ns/ ;[gfBnK ~ f;oiDtkbk dkBFwzd. dot/F dkBFwzd. fJj' dkBFwzdh T[; dhd;sko, r[\sko ns/ o\sko ftu'I gqrN j[zdh. dkBFwzdh dkfJj' ib" T[[; dhnK fbysK ftu ;[nkd pD e/ x[fbnkjz[dk. T[; dh dkBFwzdh Bkb e'Jh fezBk e[ ;fjws j?, fJjfJe ftneshrs iK ftukoXkoe w;bk j?. go T[[; dhdkBFwzdh ~ ;theko/ fpBK gzikph ;kfjs s/ fuzsB dhstkoh] ~ ;wMDk ek\h n"yk j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/ wZE/ ftu dkBFwzdh dkdhtk pugB ftu jh pkb fbnk ;h. fJ; dht/ ftu s/b;zrhs dk ;h s/ pZsh eftsk dh. fJ; dh b'n B/ ;[jiwJhgqekF pD T[; d/ nkg/ ~ o[FBk fdZsk ;h. fJj' ;[jiwJhgqekF T[; dh ;zg{oB F];hns ~ xVB ftu nfjw o'bndk eodk fojk. fJj' gqekFwJh ][wkoh T[; dhnK pkehfbysK ftu'I th ]koi Bk j' ;eh. pugB ftu jh wK-fgT[dh w"s B/ T[; ~ f;nkDk s/ ;zihdk pDk fdZsk. d' G?DKdhnK p/tesh w"sK ekoB ;wki Bkb T[; dk foFsk ]kw'Fh,thokBh s/ ftZE tkbk pD frnk. T[; dk nkgk nkgD/ nkgshe ;[zrV e/ ofj frnk. nfijh wkBf;e dFk ftu'I jh T[;nzdobk ;kfjseko, nfXnkge ns/ dkBFwzd ftr;D bZrk.f;ZN/ ti'I T[; dh ngDZs ftu niBphns dk M"bk ;dk bJhuzd d/ dk| tKr fNe frnk. T[; dh @eZbh-ekoh#

w[yh, gzikph ;kfjs nfXn?BftGkr, gzikph :{Bhtof;Nh,gfNnkbk.

Page 66: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

66 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nksfwesk ftu'I fJe nfijk o[Zy B/ iBw fbnk i' fe;/ foFh dh sbkF ftu ;h.

vkH jfoGiB f;zx dk iBw ;zB 1920 ftu Gkt/I n;kw ftu j'fJnk gofgsk dh w"s ekoB S'Nh T[wo ftu jh g{o/ gfotko ~ bkj"o B/V/ nkgD/ iZdhfgzv nkT[Dk fgnk. gzikp ftu fJj d"o Xkofwe g[Bo-ikroB ns/ w}jpheFhdrhnK d/ F[o{ j'D dk d"o ;h. fjzd{, w[;fbw ns/ f;ZyK dhnK e[bhB iwksKnkgDh f;nk;h j'Id ~ fizdk oZyD bJh Xkofwe ntu/sB ~ fe;/ th jZd shetosD bJh T[sktbhnK ;B. nzrq/}K dhnK e'MhnK ukbK s/} j' rJhnK ;B. fJZE'Id/ f;Zfyne YKu/ ftu f\oe{ ozr r{VQk j' fojk ;h. fJ; wkj"b ftu pkb jfoGiBf;zx nu/s jh fjzdh ;kfjs tZb fyZfunk frnk. fjzdh T[; bJh ;e{b ftFk Bkojh ;r'I nk;Ek dk tkjB pD rJh. T[; B/ T[od{ gVQB dh e'fFF th ehsh gonkohnk ;wkih ;e{bK ftu T[od{ dh skbhw gqfs p/o[]h dh GktBk j'D ekoB T[jpj[s nrKj Bk ik ;fenk. gzikph T[; d/ xo ftu f;Zyh dk wkj"b j'D ekoBf;Zyh. pqi GkFk ftu fby/ frnkBh frnkB f;zx d/ rqzE gzE gqekFgzE gqekFgzE gqekFgzE gqekFgzE gqekF B/ T[; ~f;Zyh ns/ eftsk dh ndt?s u/sBk Bkb ;oFko eo fdZsk. ekdo :ko dk g{oBg{oBg{oBg{oBg{oBGrsGrsGrsGrsGrs s/ d"bs okw dk o{g p;zso{g p;zso{g p;zso{g p;zso{g p;zs dk feZ;k rkT[Idk T[j fJzR ikgdk fit/I nkgD/ftSV/ GoktK g{oB, o{g s/ p;zs ~ nktk}K wko nkgD/ e'b p[bk fojk j't/.T[; B/ r[og[opK ftu jfoGiB f;zx nkfi} d/ BK j/m eftsk T[ukoBh nkozG eofdZsh. eftsk ftu j[zdh wFj{oh ~ t/y e/ T[; B/ nkfi} s]ZbF tkbk BK nkgDhpKj *s/ th y[Dtk fbnk. eftsk gqf;ZXh sK d/ ;edh ;h go o'}h o'Nh BjhI. T[jo[}rko dh sbkF ftu 1942 Jh;th ftu fdZbh nk frnk.

fdZbh nk e/ ;G s'I gfjbK T[; dh B/Vsk gzikph ;kfjs d/ @gzi gKvtK#Bkb j'Jh. fJj gzi gKvt - pktk pbtzs, JhFto fuZsoeko, ;[w/o, vkH jouoBf;zx ns/ ;[ikB f;zx ;B. fJjBK dk n;o T[; B/ f;ZX/ iK nf;ZX/ s"o *s/ep{fbnk. pktk pbtzs dh FkfJoh ~ sK T[j nkgDk nkdoF wzBD bZrk. JhFtofuZsoeko dh gq/oBk ns/ ;e?uK Bkb T[; dh gb/mh g[;se bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K 1956 ftugqekfFs j'Jh. fJ; s'I pknd tkbhnK g[;seK fit/I sko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[gek ns/ nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh thT[; B/ JhFto fuZsoeko s/ j'o ;B/jhnK dh wdd Bkb gqekfFs eotkJhnK. j[Dshe T[j gVQ/-fby/ b'eK dh nfijh iwks ftu Fkfwb j' u[Zek ;h fi; B/ Bt/IfrnkB-ftfrnkB, f;Zfyne ns/ ;kfjse irs ftu g?dk j'JhnK BthnK gqftoshnKBkb ;KM gk bJh ;h. fJ; d"o ftu T[j nkgDh iksh s/ iwksh ntu/sB okjhIfdZbh dh wjK Broh u/sBk ~ nksw;ks eo u[Zek ;h. ;kfjs dh f;nk;h skes~ fsbKibh d/ e/ T[j ;kfjs d/ ;[ji ~ f;oiD tZb o[fus ;h. T[; d[nkokou/ ;kfjs ftu ;[ji sK ;h go ;/X BjhI ;h. b'e w[jk} ns/ f;nk;h ;{M dhnDj'Id ekoB T[; dh fBo'b ;[jitkdh fdqFNh dh T[&Zsgsh T[; d/ ;kfjs-

Page 67: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 67

;ztd/Bk dk ;fji nwb ;h.

nfs rzGho ftfFnK dk ftFb/FD s/ ftt/uB eoB bZfrnK vkH jfoGiBf;zx ;kfjs d/ ;[ji-nkBzd ~ nZy'I go'y/ Bk j'D fdzdk. FkfJoh ~ T[juzfrnkfVnK T[&Zgo s[o b?D pknd g?oK d/ }]wK ~ ;fjbkT[D dh ebk nkydk.T[; nB[;ko fJFe eoBk s/ fJFe efjDk d' tZy'-tZyohnK fefonktK ;B.d't/I w"fbe jehesK. d't/I fJe-d{;oh dk gfsfpzp BjhI ;h j' ;edhnK. nkFeh~ T[j gqsZy doFB dZ;dk s/ FkfJoh ~ go'y/ dh :kd. T[; bJh nkFeh Xow;h s/ FkfJoh wfj} Fkpfde ebk. iK FkfJo j'fJnk ik ;edk j? iKnkFe$nkFeh s/ FkfJoh fJe' t/b/ dhnK jw;\o BjhI jB. fJFe s/ fJFehnKFkfJoh ftu T[j UBk jh nzso dZ;dk fizBQK fJe g?|zpo s/ FkfJo ftu iK nkfJss/ fFno ftu jz[dk j?. nkFe pDB ~ T[j f;o sbh *s/ Xo e/ dorkj ftug/F j'D torh eokwks efjzdk. T[; dh eftsk dk w{b nkXko nfijhu/sBk ftu'I f;oi/ fpzp ;B fJj fpzp T[; dh eftsk dh skes th ;B ns/ ;hwkth. nkgDh fJ; skes ;dek jh T[j nkgD/ ;wekbh ethnK Bkb'I tZyok s/Bt/ebk j?.

eftsk d/ Bkb Bkb T[; dh nkb'uBk ~ th nfjw doik jk;b j?.nkb'uBk Gkt/I T[; d/ nfXnkgB dh b'V ftu'I g?dk j'Jh go nkgD/ fwjBsh ns/f;oVh ;[Gkn ;dek T[j gzikph nkb'uBk ftu nkgDk ]k; w[ekw pDkT[D ftuekw:kp fojk. nkb'uBk dh gb/mh g[;se 1970 ftu nfXnB s/ nfXnkgBnfXnB s/ nfXnkgBnfXnB s/ nfXnkgBnfXnB s/ nfXnkgBnfXnB s/ nfXnkgBBk j/m gqekfFs j'Jh. fJj d"o Gkos d/ nkofEe wkvb d/ ;zeN dk d"o ;h.f;ZN/ tZi'I, ;kfjs s/ ;whfynk d/ ;zeN B/ nfXn?B s/ nfXnkgB ~ gqGkfts ehsk;h. nfij/ ;w/I vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjse nkb'uBk nkgDh g{oB gqfspZXskokjhI fJe BtK okj sbkFD dk isB eodh j?. fJj BtK okj Gkt/I ;kfjs d/;wkfie s/ f;nk;h y/soK tZb BjhI iKdk go ;kfjs dh ;kfjsesk d/ tZy tZynzrK dh fBFkBd/jh }o{o eodk j?. fJ; fBFkBd/jh dhnK nkgDhnK ;hwktK s/;zGktBk ;B. vkH jfoGiB f;zx dh o{gtkdh nkb'uBk gzikph ;kfjsekoK, fuzseK,nkb'ueK ns/ nfXnkgeK ~ ek\h jZd she gqGkfts eodh j?. f;ZN/ tZi'I fdZbh:{Bhtof;Nh dk gzikph ftGkr @nkb'uBk dk fdZbh ;e{b# ti'I ikfDnk ikD brdkj?. vkH jfoGiB f;zx dk fJj d"o T[; dh f}zdrh dk @;[Bfjoh d"o# pD e/nkT[Idk j?. fJ; d"o ftu jh T[j tZvh frDsh ftu nkgD/ Fkfrod, F[G-fuzses/ ;'qs/ fsnko eodk j?. vkH jfoGiB f;zx dk fJj d"o g[o;ekoK ns/ gqkgshnKdk d"o fejk ik ;edk j?.

vkH jfoGiB f;zx dh nkb'uBk pj[-gosh s/ pj[-ozrh j?. fJj t/dKs s'I

Page 68: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

68 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

b? e/ tho f;zx sZe, o'wB i?ep;B s'I b? e/ o?B/ t?be sZe, o{;h o{gtkd s'I b?e/ ouBk-ftouBk sZe, pktk p[ZX f;zx s'I b? e/ pktk pbtzs sZe c?bh j'Jh j?.gzikph nkb'uBk dk fJ; tv/o/ dkfJoh ftu GkFk ftfrnkB, fwZE ftfrnkB,;zouBktkd, F?bh ftfrnkB, gokr ;e{b, eKstkd nkfd fte'fbso/ nkb'uBk-wkvbou/-fwu/ j'J/ jB. fpBK FZe fJjBK nkb'uBk wkvbK B/ gzikph fuzsB dk dkfJokt;hj ehsk.

vkH jfoGiB f;zx B/ nB[tkd okjhI th gzikph ;kfjs ~ ;wfoX eoB dhe'fFF ehsh. ftFt gqf;ZX ouBktK dk nB[tkd eftsk, Bktb, ihtBh, nkb'uBk,BkNe nkfd ;kfjs ftXktK Bkb ;zpzfXs j?. fJjBK ftu r'oeh, ekw{, j/fwzrt/,gb?N', gb?ykB't, N?r'o nkfd dhnK ebk;eh ouBktK Fkfwb jB. fJj nB[tkde/tb Fkpfde nB[tkd she ;hfws BjhI jB ;r'I w{b fbys dh GktBk ~ ;wMe/ rqfjD ehs/ rJ/ jB. t/d tkDh dk nB[tkd eoB bZfrnK ekft-fodw dkftF/F fXnkB oZfynk frnk j?. fJ; soQK rZd-nB[tkd ftu th nB[tkde i[rsK~ nZy'I go'y/ BjhI ehsk frnk. nZi th no;s{ dk ekft-Fk;sono;s{ dk ekft-Fk;sono;s{ dk ekft-Fk;sono;s{ dk ekft-Fk;sono;s{ dk ekft-Fk;so, fuZmhnK fpBfuZmhnK fpBfuZmhnK fpBfuZmhnK fpBfuZmhnK fpBf;oBkftT[If;oBkftT[If;oBkftT[If;oBkftT[If;oBkftT[I, s/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojk, b?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeF, nkfd g[;seK gzikphgkmeK d[nkok bZG bZG e/ gVQhnk ikD tkbhnK g[;seK jB.

fdZbh d{odoFB B/ f;zx pzX{nK ~ b? e/ @rkt' ;kuh pkDh# gq'rokw fsnkoeotkfJnk. pkDh ftnkfynkeko d/ s"o *s/ vkH jfoGiB f;zx ~ u[fDnk frnk.T[; gq'rokw dh pj[s XKe gJh. fJ; gq'rokw s'I pknd T[j Gkos d/ fi; e'B/ftu th iKdk b'e vzvT[s j' e/ Bw;eko eoB she iKd/. T[; ~ wkD s/ ;fsekofJ; okjhI fwfbnk T[; ;kjt/I T[; dh ekft-gqf;ZXh th fcZeh g? rJh. 1984 dk;kb T[; bJh FkfJd f}zdrh dk ;G s'I T[dk; eoB tkbk ;kb ;h. ;qh jfowzdo;kfjp *s/ \"ih jwbk s/ fdZbh dzfrnK B/ T[; dk fdb dfjbk fdZsk. fJ; T[dk;hd/ nkbw ftu T[; B/ nB/e eftsktK s/ b/y fby/. @;kek Bhbk skok# ~ T[jgzikph b'e fJfsjk; ftu nfs d[ydkJh xNBk dZ;dk, i' bk-fJbki Bk;{o tKrgzikph ntu/sB ftu t; frnk. fJ;/ soQK fdZbh dzfrnK s'I pknd id'I f;Zy fdZbhSZv e/ gzikp ikD bZr/ sK fJfsjk; T[; ~ Gkos ftu p/goshsh dk wsk gk;eodk j'fJnk bZrk. T[; ~ p/tsBh s'I fes/ tZvk d[Zy pdtsBh dk ;h. T[; B/fbfynk @@p/tsBh j'D dk d[Zy Gh ih fbnk io fbnk, pdtsB j' ikD dh p'bhfe;/ wkoh Bk ;h.##

fJjBK ;zeNK s'I pknd T[; dh eftsk p/n]fsnko j' e/ o[dBwJh ;[onbkgD bZrh. fJjBK ;zeNK ~ T[j fBo'b fJfsjk;e xNBktK s'I tZX ;fGnkukoesqk;dh wzBdk. fJj' sqk;dh T[; dh eftsk ftu eo[Dk, G? s/ efunkD d/ o{g ftu

Page 69: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 69

gqrN j'Jh. fJjBK sqk;dhnK d/ pkti{d T[;B/ nkgDk d{;ok iBw nkgDh iks-;w/s gzikp ftu wzfrnk L

wkB; iBw d[pkok gktK $ J/; jh d/; gzikp *u nktK.

tZY/ N[Ze/ d/; *u tZY/ N[Ze/ xo ftu $ tZYh N[eh iks dk w?I nytktK.

T[whd j? fe ;kv/ dot/F dkBFwzd dh w[okd }o{o g{oh j't/rh.nkwhB !

õõõ

Page 70: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

70 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dkoFfBe ;kfjseko LdkoFfBe ;kfjseko LdkoFfBe ;kfjseko LdkoFfBe ;kfjseko LdkoFfBe ;kfjseko LvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH r[oftzdo f;zxvkH r[oftzdo f;zxvkH r[oftzdo f;zxvkH r[oftzdo f;zxvkH r[oftzdo f;zx

gzikph wK p'bh d/ XzB Gkr jB, fi; d/ ftjV/wjkB dkoFfBe vkH jfoGiB f;zx iBfwnk. b'eXkokJh u/sBk d/ gqtkj ~ Fpdh fFbg ftu r[zB e/, T[; B/ gzikph;kfjsekoh ~ gkorkwh pDkfJnk j?. r[opkDh ns/ ;{\h ekftftubhnK T[`ukJhnK s/ gfenkJhnK ~ ekft eosZtK okjhIfuDd/ j'J/ 20thI ;dh d/ wjkB ;kfjs dh f;oiDk ehsh j?.;kfjs ~ FpdK d/ nko-gko fbiKfdnK ;kfjse ;woZEk d/f;]o ~ S[jD tkb/ GkFkeko d/ o{g ftu vkH jfoGiB f;zxB/ gzikph ;kfjs ;z;ko ~ uko-uzB bkJ/ jB. FpdK d/ikd{ro d/ o{g ftu wKih j'Jh Fpdktbh, ;[BZyh ;kfjs ouBkns/ ;{]w nzdk} d[nkok T[;B/ p[bzdh jkf;b ehsh j?.

nkX[fBe gzikph eftsk ftu vkH jfoGiB f;zx dh;kfjse, p"fXe ns/ ftukoXkoe gZXo dh T[̀sw ;kfjsouBk, T[;~ 20thI ;dh dk dkoFfBe ;kfjseko# f;ZX eodhj?. vkH jfoGiB f;zx dh eftsk, tkose, nkb'uBk ns/nfXnkgB d/ ;w[Zu/ nfXn?B s'I pknd fJj wzBD *u e'Jhrz[ikfJF pkeh BjhI ofj iKdh fe fJ; @fuzse eth# dk;kfjse eZd nkgD/ ;wekbh b/yeK s'I fes/ T[̀uk j?. ;kfjsy/so d/ f;yob/ g[o;eko @epho ;BwkB# ns/ @;o;tsh;BwkB# gqkgs eoB tkb/ eth dh feos o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh fJ;dh fw;kb j?, fi; ftu epho, p[ZX ns/ g{oB Bkb ethdoFB d/ o;fsUI ;ztkd f;oidk j'fJnk ][d ~ oZd eoBdh ;zGktBk s'I w[Beo BjhI j[zdkl

sbkF

e'Jh feskp BjhI fibd ftu pZMh,

e'-nkovhB/No, gzikph ;kfjs;G k w [ Z Yb h (o fi H ) ,n?pN;c'ov (e?B/vk).c'B L 011 604 825 1550Jhw /b L singhnews

[email protected]

Page 71: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 71

fe fwZE/ j'J/ nzs T[̀go gj[zu e/

g{oB-;zg{oB j' ikt/HHHHH

pzd/ d/ gsB dh j? Uj' xVh

pzd/ s'I id'I T[jdh ][Fp' y[; iKdh j?.

Ud'I T[j j[zdk j? nkgD/ nkg s'I ftS'fVnk

d/ u[Zek j[zdk j?

nkgD/ nkg ~ pBtk;.##

fbys T[jh T[̀sw j[zdh j?, fijVh fi; tor bJh fbyh ikt/, T[; sZe;zg{oB Gkt-noEK ;w/s gj[zu ;e/. fJj efjDk |bs j't/rk fe jo fbys jo/e tk;s/ j[zdh j?. vkH jfoGiB f;zx dk ;kfjs doFB ihtB ow} ~ ikBD d/fJSZ[e ns/ frnkB nfGbkyh gkmeK bJh j? ns/ T[BQK sZe fJj ekft ouBk g{oBs"o *s/ gj[zudh j?. nfijh fbys wro'I gkme nksw-fuzsB d/ okj s[odk j'fJnk,ihtB d/ Bt/I noEK dh Gkb eodk j?. eth dh fbys ekb d/ nko-gko j'Ddh ;woZEk ekoB, ;E{b s'I ;{]w tZb nb"fee ;\o sfj eodh j?. fJj FpdFesh wB[Zyh wB nzdo nfijh T{oik g?dk eodh j? fe T[j nv'b j' e/ w}p{sfJokfdnK dk XkoBh j' fBpVdk j?. Fpd FeshnK nfpXk, beFDk, ftnziBk d/Mbeko/ jfoGiB f;zx ekft *u EK EK B}oh g?Id/ jB, fit/I fe fJj Fpd ;{]wT[vkB dh gqtuBekoh dk nB{mk Bw{Bk jBl

@@w/o/ p{N/, rZGo{ j' ik,

s/oh Skt/I w?I ;"I iktK

ed/ ed/ pkbK d/ e[ZSV

;"D fBfuzs, fBeowD wktK

w?I nkgDh wksk dk Ujbk

T[; dh SK T[;dk goSktK

TI[i sK jo wK ;[jDh jz[dh,

go w/oh wK t/y t/y e/,

jo nZy ;[br/ fit/I d[gfjoh

w?I T[; d/ ;zr s[fonk iktK

u[Zg ;zxDh SkT[I fJefjoh.##

(w/ok pugB)

Page 72: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

72 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ftub/ b?n, X[B ns/ gqrhse gZyb'eXkokJh fto;/ *u'I j[zd/ j'J/ ouBk *u gqt/F eod/ jB. fJj b?n s/ X[B ethdhnK nB/eK fbysK ftu'I Mbedh j?, fit/I @wkJ/ w?~ nzpo;o brdk fgnkok#,@okwk BjhI w[edh c[bekoh#, @w'JhJ/ G[zB d/ \ehoK d/ dkD/# @uzBk t/ s/oh ukBDhc[ZbK s/oh ][Fp', @p'b ;iB s/o/ fwmV/ fwmV/, @t/ w?I Goh ;[zrXhnK g"D ;iB s/o/ p{j/#, @d{o'I sK nkJ/ ;kv/ ;iB ;b'BV/ pfj rJ/ nZyK ftueko#, wkJ/ Bh, nzpoK*u ofjD tkbhJ/ ! ;k~ uzB dh rokjh d/ d/,# :ko pdBhshnk, e/jh rZb ehshnk#,@Bh ;JhU ;{oi e"D p[MkJ/# nkfd. w/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksok ftu vkH jfoGiB f;zxdk eEB j? fe fe;/ th ;fGnkuko ftu ekft dk wjKgqtuB dfonk tKrjw/Fk trdk ofjzdk j? ns/ eth T[; ftu'I @fuVh u'Iu Go b? rJh# tKr osk wk;kghId/ fgbkT[Id/ jB. fJ; dfonk ftu jw/Fk pj[s e[M nfijk fgnk ofjzdk j?, fi;B/ fe;/ j'o eth dh eftsk ftu ;{jihbh ;so pD e/ fNeDk j[zdk j?. ethnB[;ko X[B eftsk dh rqkwo j?, fi; d/ g{ofBnK T[̀go eftsk dh ouBk j[zdhj?. don;b eth dh Fpd fus/o/ ti'I xkb-ewkJh g[ofynK dh d/D j?, fi; ftu'IFpd ;kXBk jkf;b eoe/ T[j ftukoK dh b?n pzBQD d/ ;woZE pDdk j?. e"wKdk fto;k ns/ fJfsjk; ;kfjsekoK bJh gq/oBkdkfJe j[zd/ jB. fJj rZb nbZrj? fe p"fXe dhtkbhJ/gD ns/ jhD GktBk d/ fFeko ny"sh pqfjwzvh b/ye nkgD/xo tZb fgZm eo, j'oBK EktK *s/ ik e/ FoB bZGd/ jB. vkH jfoGiB f;zxdoFB ftu gzikp dh b'eXkok ns/ ;fGnkuko s'I fJbktk fJfsjk;e ;'Mh bJhth nkgD/ xo s'I ;/X bJh rJh j?. fit/I g'qH g{oB f;zx ;Nhe ekft fdqFNh, @gzikpBk fjzd{ Bk w[;bwkB, gzikp ihIdk r[oK d/ BK *s/# ;w[Zuh r"otwJh ftok;s ~pk]{ph fpnkB eodh j?, T[t/I jh vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ;opZs d/ Gb/ dhnN[ZN ;KM @r[o{ BkBe doFB# ftu'I fBjkodh j? @wodkBk p'bdk j?# eftskB;btkd, ikshtkd eZNVtkd ns/ ni'e/ okFNotkd dhnK ezXK Yfj-Y/oh eodhj? L

@@;\o ~ wzf}b BjhI

fgnk; bJh gkDh BjhI

w?I nkgD/ :ko dh Broh *u

p/:ko fcodk jK.

GNeDk d/ d/; ftu

nZe-eZeVhnK ~ e"D nZi fwZmk eo/<

e'Jh nky' w/o/ BkBe ~

Page 73: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 73

w/o/ Ffjo nkt/, --- nkgD/ Ffjo nkt/

e'Jh nky' w?~ wZe/ T[dk;h c/o b? ikt/

fe w?I sJhnko jK

w[V d';sh d/ ;\o *s/ s[o ikD bJh

f;o\ s;tho ftu pfj ikD dk

w"ek BjhI nk frnk.

w/ok BkBe fJeZbk ofj frnk j?

pj[s fdB phs rJ/

;zrs Iu wodkBk BjhI nkfJnk.

vkH jfoGiB f;zx ;kfjs-doFB ekb d/ nko-gko ftuoB dh ;woZEkoZydk j?. nfijh ;kfjs u/sBk wjK ekfte gk;koK dh XkoBh j[zfdnK FpdK dhnKgqfsX[BhnK okjhI Bt/I fposKs f;oidh j?. ekft F?bh ftu fposKse, gqrhse ns/p"fXe gk;ko Bkb'-Bkb ubd/ jB. ekft i[rsK okjhI b'e XkokJh gq;zr, fJfsjk;ejtkb/, ;wekbh ;zeNwJh jkbks, wkBth ghVk ns/ ekfte o'; d/ Mbeko/ g?Id/jB. nfijh ekft fFbgekoh vkH jfoGiB f;zx d/ ekft-eow d/ nzr-;zrMbedh j?. nkgD/ rhs @;"I ik w/o/ wkbek thokB j'Jh oks# pko/ eth fbydkj?, @@Gkos dh nk}kdh## dk n?bkB th nZXh oks t/b/ jh j'fJnk. fejV/ r[zMbdkookjK EkJhI bzxd/ thokB j'Jh oks, @Gkos dh nk}kdh# s/ nk}kdh s'I gfjbK d/@f\oe{ dzr/# fJe -d{i/ ftu obfwb rJ/ s/ w/oh ekft-;woZEk d/ nzr pDrJ/.## wkBth dod dh t/dBk ns/ f;nk;h dwB dh F?skBh gj[zu fJ; rhs ~G{sekbh tosko/ s'I ;wekbh jkbs ns/ GftZy w[yh u/sBk sZe b? ikD d/ ;woZEj' fBpVd/ jB, fit/I fel

;"I ik w/o/ wkbek t/ $ tofsnk jB/o.

t/ ekb]K *u skfonK dh $ v[Zp rJh ;t/o.

t/ f}zdrh p/j'F s/ ]kw'F ekfJBks

ftjbk j' e/ ;"I frnk n? $ b'jk fJ;gks.

;"I iK fJzR nZyhnK *u'I $ nZyhnK Bk e/o

f;skfonK dh ;dk BjhI v[ZpDh ;t/o.

vkH jfoGiB f;zx-ekft doFB d/ fJfsjk;e ;fGnkukoe gq;zr gkme ~p"fXe gZy'I frnkBtkB ns/ GktBk gZy'I ;[uZik fJB;kB pDkT[Id/ jB. ukj/ fBxko

Page 74: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

74 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

tkbh ;'u d/ XkoBh Bx'uhnK B/ vkH jfoGiB f;zx ~ o{gtkdh, ;zouBktkdh, o'wkBh;[Gkn tkbk, ftfFFN tor dk eth, ;[jitkdh, fwZEeh b'etkdh ouBkeko, ethnKdk eth ns/ eJh j'o @T[gwktK# th fdZshnK, go T[j bZy e'fFFK d/ pkti{d vkHjfoGiB f;zx dh ekft T[vkoh, fuzsB, frnkB ns/ gq"V ;'u d/ B/V-s/V th Bkgj[zu ;e/. nkgD/ iknbh tkdK dh x[zwDx/oh *u T[bM/ nfij/ Fpd ftj{D/nktk}eko eftsk ~ Gkt-noE ftj{Dh fpnkBpk}h s'I nZr/ Bk fbik ;e/. ;kfjs~ nZy'I go'y/ eoe/ f;nk;h eqKsh dk Yzv'ok fgZND tkb/ Bkno/pk} ekft-gqtuBekoh,ekft-fFbgekoh ns/ ekft-u/sBk tkbh vkH jfoGiB f;zx dh rfjo-rzGho fbys~ ;wM jh Bk ;e/. nfij/ b'eK pko/ vkH jfoGiB f;zx pk]{p fbyd/ jB, @@w/o/ nkb'ueK dk efjDk j? fe w?I o'wkBh ;[Gkn tkbk eth jK. w?I T[BQK d/ fJ;eEB *s/ edh FZe BjhI ehsk. T[j fJj rZb ftnzr ti'I efjzd/ oj/ jB, w?I fJj~nkgDh f}zdrh d/ ;Zu ti'I ;thekodk fojk jK. o'wkBh FkfJo nkgD/ s'I d{o t;dhfe;/ d[Bhnk tZb T[bo/ j[zd/ jB. w/ok izrb s/ w/ok iBw-xo w?E'I pj[s d{o jB,go g'N/ ftu u[ZGh fSbs tKr w/o/ pj[s B/V/, ;r'I w/o/ nzdo jh, u;eK wkod/ofjzd/ jB.## T[dkjoD ti'I @pdhnK pdBkwhnK EkJhI# eftsk *u eth B/ nkb'ueK~ ihtB ow}K ;wMk fdZshnK jBl

@@fwZsoK sheD fet/I g[ukJhJ/ feZ;k fdb fdbrhoK dk

bZy pdhnK pdBkwhnK EkJhI bzxDk okj \ehoK dk.

fJ; prbh ftu T[jBK ykso ni/ th irwr dht/ B/

;k~ fijBK p[MkT[D bJh ;h bkfJnk }'o n]hoK dk.

nkgD/ s/ ;kfjs pko/ fBZih s/ ;kfjs nkb'uBk ~ fyV/ wZE/ gqtkB eoBtkb/ vkH jfoGiB f;zx B/ gzikph, nzrq/}h, ;z;feqsh s/ fjzdh ftu pj[gZyh frnkBokjhI wZE/ tkbk dhtk Fpd o{gh i's d[nkok ;dk irkJh oZfynk. pj[-GkFkJhfrnkB d/ pkti{d ;kfjsekoh bJh @fBo'b gzikph ~ jh u[DBk, gzikph ;kfjs bJhnEkj wkD tkbh rZb j?. ekft fuzsB ftu bk;K, sko-s[gek, nXo?Dh, Bk X[Zg/bk;K, sko-s[gek, nXo?Dh, Bk X[Zg/bk;K, sko-s[gek, nXo?Dh, Bk X[Zg/bk;K, sko-s[gek, nXo?Dh, Bk X[Zg/bk;K, sko-s[gek, nXo?Dh, Bk X[Zg/Bk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[`s/, nb\ d[gfjo, N[ZehnK ihGK tkb/, wZE/ tkbkBk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[`s/, nb\ d[gfjo, N[ZehnK ihGK tkb/, wZE/ tkbkBk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[`s/, nb\ d[gfjo, N[ZehnK ihGK tkb/, wZE/ tkbkBk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[`s/, nb\ d[gfjo, N[ZehnK ihGK tkb/, wZE/ tkbkBk Skt/I, ;Ve d/ ;\/ T[`s/, nb\ d[gfjo, N[ZehnK ihGK tkb/, wZE/ tkbkdhtk, nbftdk s'I gfjbK, wktK-XhnK, fBe;[e dhtk, nbftdk s'I gfjbK, wktK-XhnK, fBe;[e dhtk, nbftdk s'I gfjbK, wktK-XhnK, fBe;[e dhtk, nbftdk s'I gfjbK, wktK-XhnK, fBe;[e dhtk, nbftdk s'I gfjbK, wktK-XhnK, fBe;[e ns/ o[Zy s/ foFh o[Zy s/ foFh o[Zy s/ foFh o[Zy s/ foFh o[Zy s/ foFh s'I fJbktk;t?-ihtBh u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, tkose dhnK T[`u e'Nh dhnK feskpK gzikph;kfjs dh M'bh gkJhnK. nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h ftu ;kfjse ekbw @f;wo wBkJh f;oiDk#brksko gqekfFs j[zdk fojk. nZm tofenK d/ pj[uofus ;kfjse gqekFB fJZeshfJZeshfJZeshfJZeshfJZeshcotohcotohcotohcotohcotoh ftu Sg/ vkH jfoGiB f;zx d/ b/yK B/ @gzikph ;kfjs d/ f;nk;h# jbfenKftu fsZyh pfj; ~ iBw fdZsk. pV/ p/pkeh s/ p/fbjk}h Bkb fJeZsh cotohfJeZsh cotohfJeZsh cotohfJeZsh cotohfJeZsh cotohftub/ b/yK okjhI vkH jfoGiB f;zx B/ gq'H w'jB f;zx s'I b? e/ nzfwqsk gqhsw sZe

Page 75: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 75

;GBK dhnK ;kfjse feosK dk @;Zu'-;Zu# w[bKeD ehsk. Bshik fJj j'fJnk feXfVnK nzdo tzv/ b/yeK tZb'I vkH jfoGiB f;zx f]bk\ ;KMk w[jk} yVQk eo fbnkfrnk s/ gzikph d/ wjkB dkoFfBe ~ ;kfjs irs s'I fwNkT[D dk sjZJhnk ehskfrnk. fJj rZb tZyoh j? fe bZyK e'fFFK d/ pkti{d fto'Xh e?IgK tkb/ vkHjfoGiB f;zx dh dkoFfBe j;sh ~ fwNk Bk ;e/, ;r'I nZi th vkH ;kfjp dk;kfjse eZd T[jBK ;kfonK s'I fes/ T[̀uk fejk ik ;edk j?. fJ; gZy'I eth dkftFkb fjodk eftsk @d[FwB# okjhI T[ikro j[zdk j?l

d[FwB BhtK ed/ Bk fwZEhJ/

T[j fwZso s'I tXe/, ikJhJ/ ;de/.

;kvh ]kso ihG t;kJh

;gDh T[jB/ ;d e/, }fjoh jZd e/.

T[jd/ o'w-o'w *u'I v[bQd/

;kv/ Bkw d/ tZM e/, F[jos rZv e/.

n?;h e"D w[jZps eodk

jfo ihn fpBk ;pZp e/, Bkb ndp e/.

vkH jfoGiB f;zx FpdK dk fuZsoeko j?. T[j gzikph dk wjkB GkFkekoj?. T[;dk ;[nk;-;[nk; gzikph ;kfjs ~ ;wofgs j?. T[j gzikph dk \eho ethns/ fuzse B;oeko j?. ;z;ko d/ T[̀sw ftdtkBK dk jkDh nkb'ue j? ns/wzfBnk-gqwzfBnk nB[tkde j?. b/ye s'I p/jso p[bkok ns/ p[bko/ s'I tZvk dkoFfBevkH jfoGiB f;zx ][d s'I th \kf;bkg;zd j?. frnkB d/ tfjzd/ dfonk tKr jZdKs/ tbrDK *u Bk pZM e/, ;w/I dk jkDh vkH jfoGiB f;zx ;kfjs ;z;ko ftuftbZyD j;sk]o fet/I j?, fJ; dh fw;kb fJ; ouBk #u'I fwbdh j? L

jfo ih j'o fby' j[D pkDh $ p'X fpuko' ;'X ;[Xko'

i' fbfynk j[D skDh $ ;'u ej/ sK g'u th d/t'

s]sh c/o' gkDh $ T[wo ftjkJh bhe i{ tkjh

j[D sheo nfGwkBh $ J/; bhe d/ pD' Bk e?dh

bkj' e[zi g[okDh $ vo vo e/ s[;K p'b T[uko/

wo wo fbfynk ekBh $ G/yh pks ejh w{zj t/yh

nZyo i'V ipkBh.

Page 76: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

76 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fJj gzvskJh fJj us[okJh $ fes/ Bk nktD ikDh

wjK frnkBh sZs ;wM b? $ ihtB j? nfrnkBh

Bk p'b/ s[;hI X[o'I gkskb'I $ Bk p'b/ n;wkBh

X[o nkg/ *u'I p'b/ jfo ih $ SZv' pks fp|kBh.##

fiZE/ gqrhse ekft, b?n ;[o ns/ T{oik s'I ;ZyDh fbys ~ th eftsk efje/ tfvnkT[D dk nvzpo, ni'e/ d"o *u Gko{ j[zdk ik fojk j?, T[̀E/ ;t?-nkb'uBkns/ nzso-Mks dk nzsoBkd jfoGiB f;zx ekft dk fBnkokgD j?. fJ; eftsk*u gqfso'X ns/ Bkno/pk}h dh EK, v{zx/ noEK okjhI ;{]w GktK dk nfj;k; j[zdkj?. @ftr'u/ wBZ[y# dh sqk;dh ns/ ngqwkfDe jkbs ~ ojZ;wJh Yzr Bkb fpnkBeoBk nfijh uofus eftsk @ngqwkfDe# dh ftbZyDsk j?l

@@jo ;t/o id'I w?~ n]pkoh nkD irkT[Idk j?

w?I ]{p ;wMdk jK w/o/ xo ;{oi nkfJnk j?

;G sko/ rJ/ p[jko/ j[D w/oh jh tkoh j?.HHHHH

w/ok dotk}k fJe T[pk;h tKr{z y[bQdk j?

w?I nkgDk nkgk j{zM rbh *u'I nzdo ;[Ndk jK

w?~ j[zw; dk godk j?

w?I ;dk g[o/ ftu Bzrk jK

w/oh xo tkbh xo dk e{Vk j{zM

rbh ftu pkjo ;[Ndh j? $ w?I vodk jK

w/oh xo tkbh w?~ fes/ B t/y bJ/ !##

vkH jfoGiB f;zx ekft ;z;ko ftu ftr'funk wB[Zy-gdkoEtkdh s/ T[g:'rhtk;sfte f}zdrh dk dZfpnk e[ufbnk wFhBh g[oik ikgdk j?. fJZE/ ihtB dk jogZy fdyktk s/ gqgzu ikgdk j?. eth B/ fi; rfjokJh Bkb ni'eh ihtB F?bh ~fpnkB ehsk j?, T[; s'I gkyzv, G/y ns/ @wB j'o-w[Zy j'o# tkb/ d'jo/ wkgdzv ;gZFNB}o nkT[Id/ jB. @joBk]F BjhI wo/# eftsk fJ; dh Gktg{os fw;kb j?l

gqG ih pko-pko ntso/ $ joBkyF BjhI wo/

jo fdj[z nkgDk wzdo ;ki/ $ nkgDk fdT[sk xV/

nrb/ fdj[z gqfjbkd gXko/ $ s'V skV ;G Xo/

Bt/I pqjw ~ BthI ebgBk $ BthI pzdBk eo/

Page 77: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 77

joBk]F BjhI wo/.

;oxh dk gqfjbkd ;zM ~ $ joBk]F pD ikt/

;zM B}o ~ o{g \io dk $ i[r w?bk fd; nkt/

nkgDk jh ;kj nkgD/ okj dh $ w{b Bk jkwh Go/

joBkyF BjhI wo/.

20thI ;dh d/ joBkyFK d/ ji{w dk ;G s'I fGnkBe ns/ dfjFs GfonkBw{Bk vkH jfoGiB f;zx dh eftsk *u T[; ;w/I B}o nkT[Idk j?, id'I eth @b'eKd/ oky/# Fk;eK ~ nkgD/ jh d/F dh Xosh *s/ t;d/ xZN frDsh b'eK d/ gktBn;EkB *s/ d/F dhnK \"iK dk jwbk j[zdk t/ydk j?. 1984 ftu dopko ;kfjp*s/ j'J/ \"ih jwb/ ~ eth dk Bk f;o\ fpnkB eoBk pbfe jZvhI dod jzYkT[Dtkb/ d[]d nfj;k; ~ th Fkfwb eoBk n;fj wjKd[yKs j' fBpVdk j?. fJZE/ fJ;;ukJh ~ nZy'I Ujb/ BjhI ehsk ik ;edk fe fJ; nDfust/ efjo dhnK xVhnKw"e/ sEk-efEs nrKjtX{ b/ye s/ b/fyektK dhnK ebwK iK sK w"B XkoB eorJhnK ;B s/ iK fco j[ewokB fXoK dh p'bh p'bD bZr gJhnK ;B. ;Zsk;Ekgsh Bkb ;fjwsh oZyD tkb/ s/ ;\kosykfBnK d/ iFBK ftu j[ewokBK d/jwf]nkbh FkfJoK d/ T[bN, vkH jfoGiB f;zx B/ @\"iK e"D d/; s'I nkJhnK# fbye/ }po fto'Xh dkoFfBe eth dh ;FZes G{fwek fBGkJh. ][d ~ gqrshtkdh s/nrKjtX{ efjD tkb/ ns/ vkH jfoGiB f;zx o{gtkdh s/ ;zouBktkdh dZ;D tkb/ekfJo nkgD/ d/F dh xZNfrDsh, pbfe nkgD/ jh GkJhuko/ *s/ efjo N[ZND t/b/ w{zj *u x[zrDhnK gkJh p?m/ ;B. nfij/ ;w/I vkH jfoGiB f;zx dh }kbw-je{ws fto'Xh fcbk;\h B/ @e'Jh jfonk p{N ofjU oh# tkbk \o} fBGkT[IfdnKfpnkB ehskl

\"iK e"D d/; s'I nkJhnK<

fejV/ d/; s'I efjo fbnkJhnK $ feZE'I }fjo fbnkJhnK

fe; cBhno dh c{e fe $ fi; B/ gZehnK ezXK YkjhnK

;Zu ;o'to vZf;nk $ nZrK gZEoK ftu bkJhnK

jfo e/ wzdo ftj[ dhnK BdhnK $ p[ZeK Go toskJhnK

\"iK e"D d/; s'I nkJhnK<##

fiZE/ wjkB fuzse b/ye tZi'I vkH jfoGiB f;zx B/ 1947 dh d/F tzvdk dodwJh rhs @;"I ik w/o/ wkbek thokB j'Jh oks# fbfynk, T[`E/ 1984 d/efjo ;w/I th ;Zu'-;Zu fpnkB ehsk. d{i/ gk;/ ;wekbh eftZsoh tZb'I @Gkos-gkfe

Page 78: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

78 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

tzv# ;w/I sK wB[Zyh d[yKs s/ esb/nkw pko/ fby e/ o'; gqrNkfJnk frnk go u[ok;h*u fdZbh *u j'J/ f;Zy esb/nkw ns/ j}koK XhnK dh j'Jh p/gZsht/y e/ th T[;B/ }pkB Bk y'bQh. vkH jfoGiB f;zx B/ fBXVe j' e/ ;ko/ jkbkspko/ gzikj d/ eohp eftsktk fbyhnK s/ ipo f]bk\ p'bD d/ r[o{ BkBe f;XKs@pkpo ~ ikpo# nkyD d/ p'bK *s/ gfjok fdZskl

fdZbh B/ id nzfwqs;o *s/ $ iw eo w[rb uVQkfJnkj?to r?to s'I th seVk $ id b'j/ :kB uVQkfJnkw?I oZp ~ pj[s fXnkfJnk

\"iK B/ id ;'BebF *s/ $ s[ge skB ubkfJnkyyVh yyVh j' fvZrk $ id w/o/ f;o dk ;kfJnk;Zuk s]s fiBQ/ ;h YkfJnk $ T[;/ id'I pDkfJnksK ngokXh d{Dk fBtdk $ w?~ B}oh nkfJnk.##

vkH jfoGiB f;zx B/ u[ok;h d/ d[yKs ;zpzXh fBZih nB[Gt fpnkBeofdnK fbfynk j?, @@id'I jfowzdo ;kfjp dh p/j[owsh ns/ Btzpo, 84 d/ fdZbhdzfrnK (dzr/ BjhI, esb/nkw) dh tk;sftesk s'I ;oe e/ Fkpfdesk ftu nkT[Ddh f}Zd eoBh F[o{ eo fdZsh fJj gzikj e[ d/ eohp fbysK jB. fJjBK ouBktKdk ;[Gkn w/ohnK d{ihnK feosK s'I tZyok j?. fJZE/ w?I fJfsjk;e tosko/ ns/;zgodkfJe G'r d/ J/Bk B}dhe j' frnk jK fe ebkswe ftZE dk fBGkT[ eoBkw[Ffeb j' frnk j?. e[M th j't/ fJ; ;w/I sZe fJBQK ;zpzXh w?I nkgD/ ;whfynkswefBoD/ ~ th w[nZsb eoh oZfynk j?.## b/ye nB[;ko fdZbh f;Zy esb/nkw ftufJe fwZso, fJe Fkfrod ns/ fJe foFs/dko d/ wko/ ikD dk dod T[; ~ (vkHjfoGiB f;zx) nkgDh gsBh ;w/s ][d d/ nfDnkJh w"s woBk fijk nfj;k;ikfgnk--

oks e[M G¯ed/ e[Zs/ ;h s/ ]kw'Fh ;he'Jh sbtko f;o T[`s/ ;h s/ ]kw'Fh ;hpkjo ;[zB;kB *u brdk ;h e'Jh s[odk j?b'e ;G BhId ftr[Zs/ ;h s/ ]kw'Fh ;hnkgD/ bkr/ ;K fgnk nkg jh w?I e\B ;w/s;'r dk Gko w/o/ T[`s/ ;h s/ ]kw'Fh ;hwo u[Zeh wK ;h T[jd/ t?D *u w/ok BK ;h;[Dd/ ;G b'e fBg[Zs/ ;h s/ ]kw'Fh ;hih *u nkT[Idk ;h fe;/ p{j/ dh d;se pD iK

Page 79: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 79

p; fJj' F"e e[o[Zs/ ;h s/ ]kw'Fh ;h

wB[Zyh esb/nkw ~ 84 d/ d[yKs ;w/I fbyDk fiZE/ eth dh fBvosk,db/oh, ipo fto'Xh ;'u ns/ ghVs b'ekJh gqsh ;zt/dBk T[ikro eodk j?, T[̀E/fJj fbysK T[; ;w/I Bk gqekfFs Bk j'Dk eJh ;[nkb g?dk eodk j?. d{i/ gk;/eth dh ;oekoh ipo f]bk\ f;zx-roi B/ f;o\ jkewh fXo ~ jh fBFkBkBjhI pDkfJnk, pbfe ;wekbh @]kw'F ;kfjsekoK# ~ th efNjo/ *u yVQk ehsk.f;ZN/ tZi'I vkH jfoGiB f;zx fto'Xh e?Ig B/ T[;d/ f]bk\ ;kfjse jbfenK *unfijh w'oukpzdh ehsh fe T[; ~ nk]oh ;w/I sZe jkFhJ/ *s/ XZeh oZfynk. ethd/ 2002 ftu d/jKs j'D s'I b? e/ j[D sZe th, T[;dh ;kfjse xkbDk pko/ y'infXn?B d/ o{g ftu ;koEe T[gokb/ BjhI ehs/ rJ/. eftsk s/ tkose dhnK nB/eK tvw[ZbhnK fbysK gzikph p'bh, ;kfjs ns/ ;wki dh M'bh gkT[D d/ pkti{dfJ; wjkB dkoFfBe ;kfjseko dh tvw[Zbh d/D *s/ fB`ro o{g ftu y'i ekoiBjhI j'fJnk, i' fe ;kfjse jbfenK nzdobh B\os s/ r[ZNpzdh dk Bshik fejkik ;edk j?.

b'V j? fe vkH ;kfjp d/ BK *s/ y'i e/Ido iK u/no ;Ekfgs ehsh ikt/, sK fe 20thI ;dh d/ gzikph ;kfjs d/ wjkB dkoFfBe ;kfjseko ~ ;dk :kdoZfynk ik ;e/ s/ T[; d/ ;kfjse \b;\/ s'I gq/oBk bJh ik ;e/. nzfsw fJZSk tZi'IvkH jfoGiB f;zx d/ @d/F gzikp# gqsh nN[ZN fgnko ns/ ;KM d/ nb"fee Bw{B/@d[pkok nktK# eftsk okjhI T[ikro j[zd/ jBl

wkD; iBw d[pkok gktK

J/; jh d/; gzikp *u nktK

tZYh-N[Zeh Xosh s/ tZY/-N[Ze/ xo ftu

tZYh-N[Zeh iks dk w?I nytktK

fpoS fBgZso/ s/ gzSh uzdok

T[jhU rhs ftr'u/ dk rktK

wZf;nk fdjkV/ jfo-;o iktK

g[zfBnk ~ fJFe MBK ftu BktK

õõõ

Page 80: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

80 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zxw/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zxw/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zxw/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zxw/o/ T[;skd L vkH jfoGiB f;zxvkH nwohe f;zx g[zBhvkH nwohe f;zx g[zBhvkH nwohe f;zx g[zBhvkH nwohe f;zx g[zBhvkH nwohe f;zx g[zBh

nkgD/ r[o{ pko/ fbyDk pj[s efmB j[zdk j?.r[o{Bkb Fkf|od dk foFsk Gktesk tkbk j[zdk j?. vkHjfoGiB f;zx Bkb w/oh fBeNsk$B/Vsk brGr shj ;kbpDh ojh j?. nZi w?B{z T[j ;wK :kd nk fojk j? id w?gfjbh tko vkH jfoGiB f;zx B{z T[jBK d/ BkJhtkbk xofty/ fwfbnk ;K.w?_ T[d'_ gzikph dh n?wHJ/H gk; ehsh ;h ns/nZr/ gVQB pko/ ;'u-ftuko eo fojk ;K.vkH ;kfjp ne;ofJj fejk eod/ ;B fe gzikph dh gVQkJh T[jh eoB nkT[_d/B/ fijBK Bz{ j'o e'Jh y/so ok; Bjh_ nkT[_dk.gzikph d/ftfdnkoEh sK fJe gqeko d/ ofjzd-y{zd jh j[zd/ jB fJ;bJh fJj ftfdnkoEh ;[gB/ sK nkw b'eK tKr jh b? b?_d/B/ go T[jBK B{z g{o/ eoBk fJjBK d/ tZ; dk o'r Bjh_j[zdk.nZi fJ; rZb pko/ ;'udk jK sK w?B{z fJ; rZb dhn;bhns dk gsk brdk j?. vkH jfoGiB f;zx tZvh pZ[Xhd/ wkbe ;B, fJ; bJh T[jBK w?B{z dZf;nk fe w?_ T[; t/b/ eh eo ;edk jK.T[j FkfJd wB jh wB ftu w/o/ T[ib/GftZy dk BeFk T[;koh p?m/ ;B.

T[jBK w?B{z ;bkj fdZsh fe i/eo w?_ T[u/oh y'ieoBh ukjK sK T[j w/o/ fBrokB pD ikDr/.T[jBK d/ fJ;gq;skt B/ w/o/ nzdo gVQB dh T[s/iBk g?dk ehsh go w/ohwip{oh fJj ;h fe T[d'_ ni/ xo/b{ jkbks ][Frtko Bjh_;B.go e[M no;/ pknd w?B{z :{H ihH ;hH tZb'_ \?b'fFg fwbrJh sK w?_ vkH ;kfjp dh fBrokBh nXhB y'i eoBh F[o{eo fdZsh.

fiU_ fiU_ ;wK pdb fojk j? fsU_ fsU_ ghn?ZuH vhHd/ fwnko ftu th froktN nkJh j?.fi; ;w/_ n;h_ y'i eooj/ ;K T[j ;wK tkfenk jh gVQB-gVQkB tkbk ns/ ;kXBk

;kpek gq'ca?;o ns/ w[yh,g zikph ftGkr, fd Zbh:{Bhtof;Nh, fdZbh

Page 81: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 81

tkbk wzfBnk iKdk ;h.

rZb eh T[j ;wK frnkB jkf;b eoB tkbk ;h s/ j[D fvroh B{z gqkgseoB tkbk.ni'e/ fBrokBK dk ;[Gkn th gfjb/ fBrokBK Bkb'_ pdb frnk j?,go g[okD/ ;w/_ ftu y'ih B{z frnkB gqkgsh d/ efmB-wkor ftu'_ r[}oBk g?_dk;h.y'ih sK fJ; efmB wkor ftu s[odk jh ;h fBrokB iK T[;skd B{z th nrb/o/ okjK dh gSkD oZyDh g?_dh ;h.y'ih d/ wB ftu e[M eo r[}oB dh ohM g?dkeoB ftu r[o{ dk ]k; o'b j[zdk ;h.

fJ; ekoi bJh vkH jfoGiB f;zx ;kB{z BthnK g[;seK gVQB bJh efjzd/ns/ T[; ftu'_ i' ;wM nkT[_dk T[j fbyD bJh skehd eod/.T[j ;kvh fbys B{zpko pko gVQd/ ns/ pko pko ;'Xd/.fJ; soQK fJj f;bf;bk T[d'_ sZe ubdkofjzdk id'_ sZe T[jBK dh s;Zbh Bk j' iKdh.ek\h ;kohnK p?meK pknd ;kvhfbys ;zg{oB j[zdh s/ nkgDh fbys T[go |"ot j[zdk.sd w?B{z brdk fe r[o{ B/w/o/ frnkB ftu tkfenk jh tkXk ehsk j?.

nZi w?B{z fJU_ gqshs j' fojk j? fe fit/_ T[jBK dk T[; t/b/ we;d e/tb ;kB{z y'i okjh_ fvroh fdtkT[D dk Bjh_ ;h. T[jBK d/ wB-w;se ftu fJjrZb tZ;h j'Jh ;h fe fe;/ sohe/ okjhI gzikph d/ fJ; ftGkr B{z rb'pb frnkBBkb i'V e/ fJ;dk gZXo T[uk ehsk ikt/.fJ; bJh T[j fJe Nhw toe eoBkukj[zd/ ;B.w?_ ni/ y'i dk w[ZYbk ekoi jh eo fojk ;K fe T[jBK B/ w?B{z nwohehBt-nkb'uBk tZb s'o fdZsk. T[j g[;seK nzro/}h }[pkB ftu ;B ns/ eJh tkogVQB-;wMD ftu fdZes th nk iKdh ;h go T[;/ rZb B{z id'_ vkH ;kfjp nkgDhfrnkB dhfynk okjh_ dZ;d/ sK T[j rZb tX/o/ ;wM ftu nk iKdh. fJ; soQKy'ih dk wkor ;[ykbk j' iKdk.

vkH jfoGiB f;zx fJ; bJh fJe j'o sohek th tos b?_d/ ;B.T[j fJj;h fe T[j T[; ftF/ pko/ e'Jh Bk e'Jh fBpzX fby d/_d/ ;B sK i' ftfdnkoEhB{z ;"y jkf;b j' ikt/. 1970-75 sZe dk vkH ;kfjp dk nkgDk ;whfynk dkgqekFB-;\o th ftfdnkoEhnK dh y'iK w[skfpe ubdk fojk.T[j y'i e/tb fdZbhd/ ftfdnkoEhnK sZe jh ;hfws Bk ojh pbfe gzikp dhnK d{ihnK :{Bhtof;NhnKftu y'i ekoi eo oj/ ftfdnkoEhnK bJh th bkj/tzd ojh.Bt/_ frnkB dh gqkgshbJh fJe soQK Bkb d"V th bZrh j'Jh ;h.fJ; soQK w?_ ;wMdk jK fe fdZbh d/gzikph nkb'uBk ;e{b dh T[;koh ftu fBrokB-y'ih dh nfjw G{fwek pDh ojhj?.fJe gqkgsh e'Jh ;[ZN gkT[D tkbh Bjh_ j? fJj rZb nkgD/ nkg ftu fJfsjk;ewjZst oZyD tkbh j?.

vkH ;kfjp d/ Bkb y'i eofdnK fJe j'o nfjw rZb i' w?_ d/yh fe

Page 82: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

82 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fBrokB ns/ y'ih dk foFsk T[jBK Bkb fJt/_ j[zdk ;h fe fit/_ w?_ T[jBK d/ gfotkodk fjZ;k jh j'tK.T[jBK B{z w/o/ Bkb'_ w/oh y'i dh tZX fuzsk ofjzdh.id'_ w?_ ghn?ZuHvhH dh fvroh jkf;b eo frnk sK w/oh B"eoh dh w/o/ Bkb'_ T[jBK B{z tZX f\eo;h.vkH jfoGiB f;zx w/o/ ihtB ftu gfjb/ ns/ nzsb/ nfXnkge ;B fijBK B/w?B{z J/Bk gqGkfts ehsk.w?B{z jw/Fk T[jBK dk fFF pDB dh ohM j?.T[j i' e[Mth f;ykT[_d/ T[j J/Bk ;fji s/ ;[ykbk j[zdk fe T[j Fkf|od d/ wB'-w;se ftugZek t;/pk eo b?_dk.

vkH ;kfjp dh fJj XkoDk j[zdh ;h fe T[j nfXnkge jh nkgD/ ezw ftu;\b j? i' nkgD/ ftukoK B{z ;\bsk ;fjs ftfdnkoEhnK sZe g[uk ;edkj't/. fJ;dk wsbp fJj j? fe T[j ;zuko d/ wjZst B{z soihj d/_d/ ;B.;zukos'_ p|?o nfXnkge dk nfXnkgB nX{ok j?.w?B{z :kd j? fe w?_ fJe tko fJenfXnkge dh rZb ehsh i' gVQdk pj[s j? go nkgDh rZb d{i/ sZe g[uk Bjh_;edk. fJj rZb ;[De/ vkH ;kfjp efjD bZr/ L

Bjh_ j' ;edk. s[jkv/ e'b i/ frnkB j? sK T[;d/ ;zuko dh e'Jh ;wZf;nk Bjh_j' ;edh. i/ ;zuko Bjh_ j' fojk sK fJ;dk wsbp fe ftuko B{z s[;h_ g{oh soQK ;wM/Bjh_.;wM s'_ p|?o g[;seK tkuD dk e'Jh noE Bjh_ ofj iKdk.;zuko bJh frnkB dh

gqgZesk dk j'Dk bk}wh j?.

vkH ;kfjp Bkb w/ok fgnko dk J/Bk rfjok ns/ r{VQk foFsk fojk j?fe T[;B{z e[M gzfBnK ftu ;w/NDk ;zGt Bjh_ j?.w? i' e[M th ihtB ftu f;ZfynkiK T[u/oh ftZfdnk jkf;b ehsh, T[j T[jBK dh ofjB[wkJh ns/ fdnkBsdkoh jh;h.ed/ w/o/ wB ftu e'Jh frbk-fFetk th j[zdk ;h sK e[M no;/ pknd nkgD/nkg jh wB-w[Bktk j' iKdk ;h.j[D vkH ;kfjp dh iBw Fskpdh d/ nt;o s/w? fJjh ekwBk eodk jK fe nkT[D tkb/ nfXnkge vkH ;kfjp dhnK fbysK s'_}o{o fdFk jkf;b eoB.J/;/ ftu jh T[jBK d[nkok irkJh j'Jh nkdoFnfXnkgB dh i's irdh oj/rh.

õõõ

Page 83: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 83

vkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhnfXnkgB :'rsknfXnkgB :'rsknfXnkgB :'rsknfXnkgB :'rsknfXnkgB :'rskd/ftzdo e"o (:{H e/H)d/ftzdo e"o (:{H e/H)d/ftzdo e"o (:{H e/H)d/ftzdo e"o (:{H e/H)d/ftzdo e"o (:{H e/H)

fe;/ th ftfdnkoEh B{z uzrk ftfdnkoEh pDB bJhnfXnkge dh }o{os j[zdh j?. nfXnkge d/ ;zebg B{zGkosh r[o{ fFF gozgok d/ ;zdoG ftu oZy e/ t/fynk ik;edk j?. fi; soQK g[okD/ }wkB/ ftu fFF o{jkBh frnkBgqkgs eoB bJh nkgDk r[o{ Xkod/ ;B T[;/ soQK ftfdnkoEhB{z nekdfwe iK p"fXe frnkB dh gqkgsh bJh nfXnkgedh ofjB[wkJh dh b'V g?_dh j?. fit/_ r[o{ nkgD/ fFF B{znfrnkBsk d/ jB/o/ u'_ frnkB-u/sBk dh o"FBh ftu ikD dkokj dZ;dk j? T[;/ soQK nfXnkge nkgD/ ftfdnkoEh B{z;kXkoB p[ZXh s'_ ftef;s p[ZXh d/ ftek; d/ okj s/ s[oB dhiku f;ykT[_dk j?.

Gkosh ftfdne gozgok ftu r[o{e[b f;;Nw dkftF/F wjZst fojk j?. r[o{e[b f;;Nw dk T[d/F n?;/GftZyw[yh BkrfoeK dh f;oiDk eoBk ;h i' d/F d/ ftek;ftu nkgDk ;[fjod :'rdkB d/ ;eD. b/feB r[o{ fFFgozgok ftu r[o{ ns/ fFF dk foFsk T[&Zu/ s/ Bht/_ dk foFsk;h. fFF jw/Fk nkgD/ nkg B{z r[o{ d/ ;kjwD/ fBT[_ e/ oZydk;h. fe;/ fe;/ t/b/ r[o{ nkgD/ fFF dk }pod;s fJwfsjkBth b?_dk ;h.J/ebftnk d/ nzr{mk d/D tkbh fw;kb fJ; dhnfjw T[dkjoD j?.

w?_ id'_ nkgD/ nfXnkge vkeNo jfoGiB f;zx B{znfXnkge d/ o{g ftu ftukodh jK sK nfj;k; j[zdk j? fefJ; dk nfXnkge tkbk o{g r[o{-fFF gozgok s'_ tZyokBt/eb/ nzdk} tkbk j?. vkeNo jfoGiB f;zx d/ nfXnkgetkb/ o{g ftu ftfdnkoEh tkbk o{g ;wkfJnk j'fJnk j?.ekoB, T[;dk nkgD/ ftfdnkoEhnK Bkb foFsk T[&Zu/-Bht/_,gotk;h b/fyek ns/ fuzse

Page 84: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

84 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

iK T[&Zsw-fBwB tkbk Bjh_ ;r'_ pokpoh tkbk j?. vkeNo jfoGiB f;zx n?;knfXnkge j? i' nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z w'j eodk j?.vkeNo ;kfjp d/ gVQkT[Ddk sohek pVk nip |}p ;h. T[j ebk; ftu nkT[_d/, ftfdnkoEhnK Bkb;kXkoB r[\sr{ eod/, c/o gVQkT[Dk F[o{ eod/, gVQkT[_fdnK gVQkT[_fdnK xVh T[skoe/ w/} s/ oZy d/_d/. c/o nkgD/ p{N T[skoD br g?_d/, c/o i[okpK s/ fJ; soQKgVQkT[D ftu J/B/ bhB j' iKd/ e/ ed'_ ebk; dk tes ]sw j[zdk T[BQK B{z gskjh Bk brdk s/ nrb/ ghohnv dk nfXnkge dotk}/ s/ nkD yVQk j[zdk sKvkeNo ;kfjp c/o xVh pzBQd/, i[okpK p{N gkT[_d/ s/ ebk; u'_ pkjo fBebiKd/. w?B{z :kd j? id'_ w?_ T[BQK e'b'_ n?wH J/H dh gVQkJh eo ojh ;K sK fJe fdBgVQkT[_fdnK gVQkT[_fdnK T[BQK fJj ]kfjF }kfjo ehsh ;h fe T[BQK dh f}zdrh dknyhobk fdB th ebk; ftu gVQkT[_fdnK gVQkT[_fdnK r[}oBk ukjhdk j?. J/j' fijknfXnkge f}zdrh ftu ed/ ed/ B;hp j[zdk j? ns/ w?_ nkgD/ nkg B{z fJ; fbjk}Bkb B;hp tkbh ;wMdh jK fe vkeNo jfoGiB f;zx tork nfXnkge ;kB{zgVQkT[D bJh fwfbnk.

w?_ vkeNo jfoGiB f;zx e'b'_ d' ;kb n?wH J/H ns/ d' YkJh ;kb ghn?uH vhH dh gVQkJh ehsh j?. n?wH J/H ftu gfjb/ ;kb ftu T[BQK nkX[fBe eftskns/ d{;o/ ;kb ftu wZXekbh ;kfjs ns/ ftF/F b/ye d/ o{g ftu r[o{ BkBe dhpkDh ftF/ T[go b?euo fdZs/.T[BQK d/ gVQkT[D dk sohek fJ; soQK j[zdk ;h feT[j nkgDh rZb fJ; nzdk} ftu ;wMkT[_d/ fe ftfdnkoEhnK d/ f}jB ftu sk-T[wo xo eo iKdh. eftsk ;wMkT[_fdnK ;wMkT[_fdnK T[j fJ; soQK eftsk ftuy[ZG iKd/ fe fJe' t/b/ T[BQK dk FkfJo ns/ ;whfyne tkbk o{g T[ikro j' iKdk.nkg FkfJo j'D eoe/ eftsk Bkb Gkt[e s"o s/ fJ; soQK i[V iKd/ s/ nkgDkftuko fJ; soQK g/F eod/ fe f;oiDk ns/ ;whfynk dk nkg;h foFsk T[ikroj' iKdk.

NhH n?;H JhbhnN pko/ ftuko j? fe T[j uzrk nkb'ue fJ; bJh pD;fenk feT[_fe T[j nkg FkfJo ;h. fJj rZb vkeNo ;kfjp s/ fJ; s'_ th tZXfJ; bJh YZ[edh j?, feT[_fe vkeNo ;kfjp e/tb FkfJo Bjh_ ;B, e/tb ;whfyneBjh_ ;B ;r'_ fJe fpjsohB nfXnkge th ;B. T[BQK d/ ;ko/ o{g fJe d{i/ ftufJ; soQK ybs wbs j' iKd/ ;B fe T[BQK dh F];hns d/ eJh ozr fJe d{i/ftu x[b fwb iKd/ ;B. T[BQK dh F];hns d/ ozr vZp yoZpV/ ;B.w?B{z :kdj? fe T[BQK fdBQK ftu id'_ w?_ T[BQK dh ftfdnkoED ;K, T[BQK T[go fJe b/yfbfynk ;h, *jfoGiB f;zx, vZp yVZpk ftnesh* fi; B{z gVQ e/ T[BQK w?B{z FkpkFfdZsh ;h.do n;b nkgDh FkfJoh ftu th T[j fbyd/ jBL-

*fgZgbhnK u'_ g[D g[D nkJ/

Page 85: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 85

ukBD vZp yoZpV/ j'*vZp yVZpk, u'bk NkehnK tkbk tor/ fujB T[BQK dhnK ouBktK ftu'_

fwbd/ jB i' ;kB{z T[BQK d/ nfXnkgeh o{g d/ dhdko th eokT[_d/ jB.fJ;/ eoe/T[BQK d/ nfXnkgeh o{g ftu tzB ;[tzBsk, ftftXsk j? i' ftfdnkoEhnK B{z ehbb?_dh j?.

T[BQK d/ nfXnkgeh o{g ftu fijVh rZb w{b o{g ftu ;wkJh j'Jh j?ns/ fijVh T[BQK B{z r[o{ fFF gozgok s'_ th ftbZyD nzdk} tkbh pDkT[_dh j? T[jj? T[BQK d/ ftfdnkoEh j'D tkbk o{g.fJj o{g w?B{z T[d'_ pV/ ;gZFN o{g ftu B}onkfJnk id'_ w?_ T[BQK e'b'_ gh n?uH vhH eo ojh ;K. fijVhnK o?co?_; dhnK feskpKT[j ;kB{z iK w?B{z gVQD bJh efjzd/ w?_ ni/ T[[; feskp B{z gqkgs eoB dh gqfefonkftu jh j[zdh T[j feskp T[BQK d/ jZEK ftu j[zdh s/ T[j T[; B{z fJe ftfdnkoEhtKr nksw;ks eo oj/ j[zd/. fJj rZb f;o\ w/o/ Bkb jh Bjh_ ;h, w/o/ s'_ fJbktkT[BQK d/ j'o th eJh ftfdnkoEh ;B ns/ T[BQK d/ gh n?uH vhH d/ ftF/ tZy' tZyo/;B s/ T[BQK ftfFnK B{z ftfdnkoEhnK sZe gj[zukT[D bJh T[j nkg T[; d/ftfdnkoEh pD/ j[zd/.nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z T[j jo o'} p[bkT[_d/, T[BQK BkbN"fge fv;eZ; eod/, eJh Bt/_ B[es/ pkjo nkT[_d/ s/ ftfdnkoEh fdwk|h s"o s/o"FB ns/ Gfonk Gfonk wfj;{; eod/. vkeNo ;kfjp dh fJe j'o ftF/Fsk fJj;h fe T[j nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z Ehf;; dk u?&ZgNo fbyD bJh efjzd/. id'_ftfdnkoEh ftykT[D iKdk, d/yd/, e[M B[es/ j'o ;wMkT[_d/, c/o d[pkok fbyD bJhefjzd/. w?B{z :kd j?, eJh u?&ZgNo w?B{z gzi gzi S/ S/ tko fbyD/ gJ/. eJh tkofdb nZe iKdk, b/feB T[j ezw eoBk g?_dk, feT[_fe fJ; ftu fe;/ ftfdnkoEhB{z e'Jh fonkfJs Bjh_ ;h fwbdh. ftfdnkoEh B{z T[; t/b/ n"yk Gkt/_ brdk, b/feB T[j n?;k uzfvnk iKdk fe nkgD/ ;pi?eN T[go g{o/ Go';/ Bkb rZb eo;edk. vkeNo ;kfjp d/ ftfdnkoEhnK dk id'_ tkfJtk j[zdk sK T[j ftfdnkoEhg{oh soQK fsnko j[zdk. ftfdnkoEh nzdo fJj Go';k vkeNo ;kfjp dh fwjBsdk Bshik j[zdk.

nfXnkge d/ s"o s/ vkeNo ;kfjp nkgD/ ftfdnkoEhnK Bkb d';stkbk, pkg tkbk foFsk ekfJw eo b?_d/, ftfdnkoEh d/ jo d[Zy ;[Zy ftZu T[jFohe j[zd/. w?B{z :kd j? fJe tko w?B{z p[]ko j'D eoe/ w?_ vkeNo ;kfjp e'bik Bjh_ ;eh. fJ; d"okB T[j d' tko w/o/ xo w/ok gsk b?D nkJ/. w?B{z nZisZe j'o e'Jh nfXnkge fJ; soQK dk B}o Bjh_ nkfJnk.id'_ T[j ftfdnkoEh B{zed/ nkgD/ xo th p[bk b?_d/ sK T[BQK dh gsBh T[BQK dh g{oh ]kso eodh.fJ;soQK vkeNo ;kfjp d/ xo ik e/ Bk¾/ frnkB fwbdk Bk¾/ G'iB.J/E'_ sZe feid'_ xo ikD dk tes j[zdk sK vkeNo ;kfjp pZ; ;Nkg se SZvD iKd/ ns/

Page 86: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

86 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

okj ftu Bt/_ B[efsnK pko/ ;wMkT[_d/ ofjzd/.fJ; soQK vkeNo ;kfjp nkgD/ftfdnkoEhnK Bkb edw Bkb edw fwbk e/ ubd/ ns/ ;fji wkj"b ftu T[BQKB{z frnkB gqdkB eod/. fJ; bJh w?_ vkeNo ;kfjp dh nfXnkgeh B{z r[o{e[bdh r[o{ fFF gozgok s'_ tZyo/ ns/ tX/o/ ;koEe o{g ftu t/ydh jK fi; ftuftfdnkoEh frnkB dh gqkgsh fe;/ eoV/ pzXB ftu ofj e/ Bjh_ ;r'_ pV/ ;fjins/ d';skBk wkj"b ftu eodk j?, fiE/ nfXnkgB t/b/ Bk e'Jh T[uk Bk e'Jh BhtKj[zdk j? b/feB fco th ftfdnkoEh d/ wB ftu nkgD/ nfXnkge bJh ;fsekoj[zdk j?.

vkeNo jfoGiB f;zx th n?;k nfXnkge j? fe T[; d/ ftfdnkoEh nise T[; B{z :kd eod/ jB ns/ T[BQK d/ wB ftu UBk jh ;fseko ekfJw j?.T[;dk ekoB fJj fe vkeNo jfoGiB f;zx Gkt/_ gzikph dk nfXnkge ;h b/feB T[;e'b ;z;feqs ns/ fjzdh ;kfjs ns/ ;z;feqs ;kfjs f;XKsK dk g{ok frnkB ;h.fJ;d/ Bkb Bkb T[; e'b gZSwh fuzsB dhnK fGzB fGzB nb'uBk gqDkbhnK dk frnkBth jkf;b ;h. uzrk nfXnkge T[j j[zdk j? fi; e'b nkgD/ ftF/ s'_ tZX frnkBj't/. fJj' fijk nfXnkge nkgD/ ftfdnkoEhnK ftu frnkB dh fuDr pkb ;eDd/ ;woZE j[zdk j?. nkgD/ ftfdnkoEhnK dh f}zdrh dk T[d/F ;wMD ftuofjB[wkJh eo ;edk j?. vkeNo jfoGiB f;zx B/ nkgD/ ftfdnkoEhnK B{z gzikphd/ Bkb Bkb ;w[Zu/ ftFt d/ frnkB fuzsB Bkb i'V e/ fdZbh ;e{b nkcfeqNhf;}w dh ;EkgBk ehsh. fJ; soQK vkeNo jfoGiB f;zx j'Djko nfXnkgej'D d/ Bkb Bkb ftbZyD j;sk]o tkbk ;whfyne th ;kfps j'J/. T[jBK dhnfXnkgeh ftu ;obsk ;h feT[_fe T[jBK e'b t;sK toskfonK d/ frnkB dh;gFNsk ;h. T[j n"yh s'_ n"yh rZb B{z th ;"yh soQK eoBk ikDd/ ;B. fJ; bJhT[jBK B/ nkgDh nfXnkgB :'rsk Bkb eJh n?;/ ftfdnkoEh g?dk ehs/ i' nZr/uZb e/ :'r nfXnkge th f;ZX j'J/.uzrk nfXnkge jh uzr/ nfXnkge g?dk eo;edk j?. s/ fJj ekoi vkeNo jfoGiB f;zx B/ pk]{ph fBGkfJnk j?.w?B{z :kdj? fe gh n?uH vhH d/ d"okB T[BQK w?B{z n?wH J/H gfjb/ ;kb B{z o{gtkd gVQkT[DbJh e[M ebk;K fdshnK. w?_ id'_ gVQkT[D iKdh sK vkeNo ;kfjp ebk; d/ pkjop?m e/ ;[D oj/ j[zd/ fe Nhuo eh gVQk fojk j?. fJ; soQK w/o/ wB nzdo fJevo j[zdk fe ebk; ftu gVQkT[D ikD s'_ gfjbK g{oh fsnkoh j'Dh }o{oh j?.fJ;soQK vkeNo ;kfjp g{oh JhwkBdkoh ns/ g{oh gqshpZXsk Bkb nkgD/ ftfdnkoEhnKB{z nfXnkgB dk ekoi eoB dh Nq/fBzr d/_d/.

pj[sh tkoh t/yD ftu nkfJnk j? fe eJh nfXnkge nkgD/ ftfdnkoEhnKB{z b?euo d/_d/ jB b/feB T[BQK tZb'_ e'Jh ;tkb nk ikJ/ sK n;fji j' iKd/ jB.J/j' fij/ nfXnkge ftfdnkoEh B{z ;[Dd/ Bjh_ ;r'_ f;o\ p'bd/ jB. vkeNo

Page 87: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 87

;kfjp jw/Fk ftfdnkoEhnK d/ ;tkbK B{z ;[Dd/ ns/ T[BQK d/ T[&Zso J/B/ d';skBknzdk} ftu ;wMkT[_d/ fe ftfdnkoEh d/ wZE/ dh i's irD bZr g?_dh. vkeNo;kfjp nkgD/ ftF/ B{z gVQkT[D bJh g{oh soQK fsnko j[zd/. vkeNo ;kfjp B/ nkgD/tes ftu ftfdnkoEhnK B{z fJj ikr bkJh fe T[j id'_ nfXnkge pDB sKgfjbK nkgD/ B'N; fby e/ fsnko eo b?D. fJ; soQK eoB Bkb nfXnkge d/nfXnkgB ftu brkskosk ns/ ;gFNsk pDh ofjzdh j? ns/ T[j nkgD/ ftF/ s'_J/Xo UXo GNedk Bjh_. fJj rZb w?B{z U; t/b/ tX/o/ ;koEe bZrh id'_ w?_fJzrb?_v ftu nfXnkgB dk ezw ehsk sK gsk bZrk fe ebk; ftu ikD s'_ gfjbKnfXnkge e'b nkgD/ b?&Z;B d/ fbys B'N; j'D/ }o{oh jB ns/ T[; e'b b?&Z;Bgb?B j'Dh }o{oh j?.

uzrk nfXnkge T[j j[zdk j? i' ftukoK d/ ndkB gqdkB ftu :ehB oydkj?. fJ; soQK nfXnkge ns/ ftfdnkoEh nzdo ;ztkd dk foFsk g?dk j[zdk j?.;ztkd okjh_ ftukoK ftu ;gFNsk nkT[_dh j?. vkeNo ;kfjp jw/Fk nkgD/ftfdnkoEhnK dh ;[Dd/ p/Fos/ fe ftfdnkoEh ;tkb eoB tkbk j't/. fJ; soQKd/ ftfdnkoEh B{z T[j pj[s g;zd eod/ ;B. nkw s"o s/ nfXnkge ;tkb eoBtkb/ ftfdnkoEhnK e'b'_ vod/ ofjzd/ jB.fJj T[j nfXnkge j[zd/ jB fiBQK B{znkgDh nfXnkgB-:'rsk ftu ftFtk; Bjh_ j[zdk. vkeNo ;kfjp fJe n?;/nfXnkge ;B fiBQK ftfdnkoEhnK nzdo ;ztkd eoB dh :'rsk g?dk ehsh.

vkeNo ;kfjp fJe n?;/ nfXnkge ;B fiBQK nfXnkgeh B{z fJe g/F/ ti'_Bjh_ ;r'_ fJe n?;/ i}p/ tKr rqfjD ehsk i' sk T[wo T[BQK nzdo f;Zyd/ gVQd/ofjD dh fuDr bk frnk. id'_ T[j nkgD/ nfXnkgB ekoi s'_ Bftos j'J/ sKth T[BQK gVQBk fbyDk Bjh_ SZfvnk.w?_ fJj dknt/ Bkb efj ;edh jK fe w?B{znkgDh f}zdrh ftu vkeNo ;kfjp tork e'Jh j'o nfXnkge Bk fwfbnk s/ Bkjh t/yD ftu nkfJnk. J/E/ w?B{z T[od{ dk fJe F/no :kd nk fojk j?L-

j}ko'_ ;kb Bofr; nkgDh p/B{oh g/ o'sh j?,pVh w[Ffeb ;/ j'sk j? uwB w/I dhdkto g?dk.

tkfenk jh vkeNo jfoGiB f;zx tork fuzse, FkfJo, nfXnkge edhedh g?dk j[zdk j?. fJj n?;k ftnesh j[zdk j? fi; dk wZEk dht/ tkbk j[zdk j?,T[;dk wZ[yVk irdk wxdk j[zdk j? s/ nzdo frnkB dh bkN pb ojh j[zdh j?.w?_ vkeNo ;kfjp pko/ vkeNo ;kfjp dhnK jh fJBQK gzeshnK Bkb nkgDh rZb]sw eoBh ukjtKrhL-

fJ; X[ydh p[Mdh d[Bhnk ftufJe irdk wxdk w[yVk ;h

fJ; r{VQ jB/o/ nzdo th i' d/_dk ni/ tykbh j?õõõ

Page 88: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

88 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx Lw/o/ nfXnkgew/o/ nfXnkgew/o/ nfXnkgew/o/ nfXnkgew/o/ nfXnkgeirskoihs f;zxirskoihs f;zxirskoihs f;zxirskoihs f;zxirskoihs f;zx

vkH jfoGiB f;zx ~ fe; fpX :kd ehsk ikJ/<;wM BjhI nk fojk. T[jBK dh eftsk rZd, BkNe, nB[tkdns/ ;kfjs ;whfynk pko/ rZb eoB'I w?I n;wZoE jK feT[Ifenfijh ;{M jkb/ BjhI gBgh. T[jBK d/ e'b'I gVQB d/ pjkB/T[jBK d/ eohp j' e/ T[jBK ~ ikDB dk w"ek fwfbnk.

phshnK xNBktK Bk sK :kd j?, Bk jh T[jBK d/;zdoG. sK th nB/eK ftu'I e[M ~ Fpd g'Fke g[nk fojkjK. pj[s t/ot/ fbyh vkfJoh ftu doi jB. eJhnK ~;KMk BjhI ehsk ik ;edk. fJjBh e[ rZb ;gFN eo fdnKfe w?I fe;/ th soQK T[jBK dh ebk; dk ftfdnkoEh BjhIfojk. nkgDh T[&Zu f;Zfynk tk;s/ T[jBK dh Fkfrodh }o{oehsh, nkjwD/-;kjwD/ p?m e/. nZyK nZr/ Ii' fdqF pDdk j?T[j fJe nfXnkge ;w[Zy nB/e ftfdnkoEhnK tkbk BjhIpbfe fJe nfXnkge ;w[Zy fJe ftfdnkoEh dk j? Ii'nkjwD/-;kjwD/ p?m/ jB. ftfdnkoEh T[jBK d/ eohp jhp?mk ;[D, fby, gVQ fojk j?. fJ; gVQkJh dk nZvok nkBzdfwbdk fojk, fBozso.

gfjbh tko ed ns/ feZE/ d/fynk< T[jBhI fdBhI T[jnkX[fBe GkFk ftGkr (n?wH nkJhH n?b) d/ w[Zyh ;B. toQ/-SwkJh T[&ZE/ ikD dk w"ek pDdk ofjzdk feT[Ife @pZ; gk;#d/ ek|} T[&Zgo j;sk]o eotkT[ID bJh ftGkr d/ w[yh e'bikDk g?Idk ;h. w?I, T[jBK ~ T[&ZE/ jh tZyo/ ewo/ ftup?fmnK, ezw eofdnK d/fynk ;h. ezw eod/ fe;/ ;Nk\w?Ipo B/ dZf;nk ;h fe T[j ;]F vkH jfoGiB f;zx j?.118 J/, gqskg Bro, i/bQ

o'v, BthI fdZbh-110064

Page 89: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 89

T[; t/b/ w?I fdZbh :{Bhtof;Nh d/ e'o;gKvI/; e'of;; s'I phHJ/H dh gVQkJheo fojk ;h i' 1978 ftu gk; eo bJh ;h.

phHJ/H s'I pknd n?wH J/H eoB ~ wB ehsk sK ;wfMnk ;h fe fe; ftF/~ fbnk ikJ/. n;kwh GkFk dk fvgb'wk eod/ ;w/I n?wHJ/H eo oj/ d'-fszBftfdnkoEhnK Bkb rZbpks j'Jh. T[jBK ~ d/y e/ w/o/ wB nzdo gzikph gVQBdh sKx g?dk j'Jh. fJ; bJh g[ZS-frZS F[o{ j'Jh gsk bZrk fe n?wH J/H gzikphftu dkybk skjhUI fwb ;edk j? i/ frnkothI sZe gzikph fJe ftF/ ti'I gVQh rJhj't/. fJ; gZy'I w?I e'ok ;h. j[D eh ehsk ikJ/< g[ZS gVskb s'I frnks j'fJnkfe i/ frnkBh gk; eo bJh ikt/ sK n?wH J/H gzikph dk ftfdnkoEh pfDnk ik;edk j?. ;zB 1982-83 ~ frnkBh dk fJwfsjkB gk; ehsk.

T[; toQ/ w?I d' gohfynktK fdZshnK. fJe n;kwh GkFk d/ fvgb'w/ dh ns/d{ih frnkBh dh. tZvh n"eV frnkBh gk; eoB dh ;h. gzikph gVQBh sK nkT[Idh;h go fbyD dh w[jkfos fpbe[b BjhI ;h. fbykJh pj[s rzdh ns/ fbyD dhrsh th xZN ;h. frnkBh dh gVQkJh ub ojh ;h fe fJe fdB vkH jfoGiBf;zx s[o/ nkT[Id/ fdykJh fdZs/. vkH ;kfjp fJzdok r';tkwh Bkb N[N'fonb fpbfvzrs'I nkoN; c?efbNh dh fpbfvzr tb ik oj/ ;h. vkH r';tkwh tZb'I ehsh g[ZS,fe feXo ik oj/ U, d/ itkp ftu T[jBK dZf;nk fe @@nZi ;/tk w[es j'D T[gozsxo ik fojk jK.##

yZp/ jZE ftu e[M feskpK ;B. jbeh ubdh g"D y[bQh ;\?d dkVh ~fjbk e/ bzx ojh ;h. ;Zi/ jZE dh joes ej/ ik oj/ p'bK dk ;kE d/ ojh;h. nZyK dh fbFe th BthI ;h.

;/tk w[esh dh ]po B/ vkH fJzdok r';tkwh ~ j?okB ehsk. nZi ;'ufojK fe eh vkH fJzdok r';tkwh ~ fJjd/ pkps ;Zuh w[Zuh BjhI gsk ;h. T[jsK T[; ftGkr dh fjZ;k ;h fi; d/ w[Zyh vkH jfoGiB f;zx oj/. fJe j'ot/ot/ nB[;ko vkH fJzdok r';tkwh ~ B"eoh d/D ftu vkH jfoGiB f;zx dk jh:'rdkB ;h.

tfoAQnk pknd rZbpks d"okB T[jBK fejk ;h fe fJzdok r';tkwh ~ftGkr dk nzr pDk fbnk, go fJ; eko/ B/ gzikph nfXnkgeK ~ G[nkNDhnK d/fdZshnK ;B. T[j jZd'I tZX ;[zdo ;B.

frnkBh d/ gqwkD-gZso Bkb b?; j' id n?wH J/H gzikph dk ftfdnkoEhpfDnK sK w/o/ fjZ;/ @fJtfBzr ebk;# nkJh feT[Ife w?I ;oekoh B"eo th ;h.

id w?I dk]b j'fJnk sK vkH ;kfjp ~ BthI ebk; b?D s'I goQK oZfynkfrnk. w?E'I ;hBhno d' ftfdnkoEh ;B. j'o nfXnkgeK d/ fJbktk vkH jfoGiB

Page 90: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

90 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

f;zx T[jBK ~ gVQkT[D nkT[Id/, j\s/ ftu FkfJd d' ghohnv b?Id/ ;B.

nkgDh ebk; dk w?I #eZbk ftfdnkoEh ;h. ;w/I f;o gj[zu e/ nkoN;fce?fbNh dh gfjbh wzf}b d/ ekohv'o Bkb brkJh g?okg/&ZN tkb T[&Zgo p?m iKdk.i/ e'Jh fwjopkB nfXnkge nk iKdk sK ebk;-o{w ftu ub/ iKdk BjhI sK ;wKg{ok j'D T[gozs nkgD/ xo tZb ~ s[o g?Idk.

T[&ZE/ p?mk p?mk jh vkH jfoGiB f;zx ~ ebk; b?D T[gozs iKfdnK d/ydk j[zdk ;h. fJe tko w?I i'frzdo f;zx ns/ ;[yd/t f;zx Bkb ekohv'o ftuyVQ/ rZbK eo oj/ ;h sK i'frzdo p'fbnk, @@pkp/ ;kjwD/ BjhI j'Dk. nkU ebk;o{w *u S[Zg ikJhJ/.##

n;hI fszB/ bkrb/ ebk; o{w ftu tVQ rJ/. w/o/ fJj g[ZSD pknd fefJT[I feT[I ehsk frnk sK T[jBK tZb'I itkp fwfbnk fe T[; e'b'I vo brdk j?.

fJe fdB gVQkT[D T[gozs ;[zB/ ekohv'o ftu'I bzxd/ J/dK bZr/ fit/I e'Jhco/w ftu wVh e'Jh ihtzs s;tho ik ojh j?. tkfunk ik fojk gkso pkjK jZEKdh joes Bkb ybkn ftu fbyD ftu wFo{\ br fojk ;h. T[; fJekrosk~ fgZS'I nkJh nktk} B/ Gzr ehsk, @@vkH ;kfjp. vkH ;kfjp.##

;hBhno ftfdnkoEhnK d/ jZEhI T[jBK dh n?Be ns/ xVh ;h fi; ~ T[jw/} T[&Zgo jh SZv nkJ/ ;B.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

w/ok fJe g/go GkJh tho f;zx dh ouBk okDk ;{os f;zxokDk ;{os f;zxokDk ;{os f;zxokDk ;{os f;zxokDk ;{os f;zx Bkb ;zpzfXs;h. fJj g/go BthI ekft-fdqFNh w?NkBwh (;zrbh) ns/ w?Nk\o (Fpd$fJekJh)okjhI vkH d/ftzdo e"o tZb'I gVQkfJnk-;wMkfJnk ik fojk ;h.

ghohnv ]sw j'D T[gozs d'-fszB tko ukj ghD dk ;pZp pfDnk. fJ;t/b/ vkH ;kfjp th Bkb j[zd/. T[j d't/I rZbK eod/ ofjzd/. w?I w{e doFe, ;o'skti'I jk}o j[zdk ;h. pknd ftu vkH d/ftzdo e"o s'I gsk bZrk fe vkH ;kfjp pkjoyVQ/ j' T[j ;G e[M ;[Dd/ i' fit/I gVQkfJnk iKdk ;h. T[;/ nkXko T[&Zgo nrb/o/ nfXnkgeh ekoi ~ ;[Xkfonk iKdk j[zdk ;h.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

n?wH J/H d/ d' tfoQnK B/ frnkB fdZsk fe sZsekbh nfXnkgeK gZb/ T[jhe[M ;h i' e[S T[jBK d/ gZb/ vkH ;kfjp tZb'I gkfJnk frnk ;h. gh n?uH vhH eooj/ ftfdnkoEhnK ns/ ;hBhno; B/ ftGkr ftu ub ojh eFwF pko/ ]{pikDekohnK fdZshnK. fBu'V fJj' fBebdk j? fe fi; F]; B/ shbk shbk i'VftGkr ns/ gzikph ;whfynk ~ wkD:'r ns/ gSkD:'r EK fdZsh T[;/ ftGkr d/

Page 91: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 91

gzikph nfXnkge T[; ~ shbk shbk eo fpy/oB bZr/ j'J/ ;B. fJ; d/ T[dkjoDfjs w/o/ gk; j;sk]oj;sk]oj;sk]oj;sk]oj;sk]o Bkw dh gZfsqek d/ d' nze jB fi; dk ;zgkde vkH nwohef;zx g[zBh ;h. gZfsqek F[o{ eoB dk ekoD ns/ fJ; dh ;EkgBk ;h fe @fdZbhd/ ;whfynk ;e{b# ~ vkH jfoGiB f;zx s'I tZy eoBk i' fe brGr n;zGt ;h.i/ J/dK BjhI j[zdk sK d'jK T[&Zgo ekNk c/o Bt/I f;foUI rZb s'oh ikJ/. eqwtko44 ns/ 40 gzfBnK tkbh fJ; gZfsqek dk gkm dZ;dk j? L-

fby/ ftu dt?y j?. d{i/ nze sZe gj[zufdnK gj[zufdnK fJ; d/ NZpodhnK f]nkbh d"VK EZe-jko u"IeVk wko p?m iKdhnK jB. T[j tF?bh u"IeVk nZisZe nkgDhnK bZsk f;ZXhnK BjhI eo ;fenk. T[&ZmDk, s[oBk ns/ d"VBk sK d{odh rZb j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ ;kfjs Bz{ ;'uK ftukoK Bkb ;wMD dk T[gokbkehsk. okiBhfse bfjo, Gkt[e iK T[g-Gkt[e ftukoK nB[;ko ;kfjs dh goy ~fJe gk;/ eo fdZsk. fJjd/ Bkb jh ouBkswe f;oiBkswe GkFk ;kjwD/ nkJh.nZi sZe fe;/ th nfXnkge B/ ouBkswse j' e/ p/b'Vh Fpdktbh s'I w[es j'nkgDh rZb BjhI ehsh.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

T[; t/b/ w?I ftfdnkoEh jh ;h id @;kek Bhbk skok# tkgfonk d[Zy sKn;fj ;h go gqrNkt/ dk e'Jh okj BjhI ;h fdydk. ;{uBk-;o's n]pko ns/o;kb/ ;B. N?bh T[&Zgo ;oeko ekp} ;h.

wB dh Nh; ;KMh eoB fjs jwf]nkbh ~ bZGDk g?Idk ;h. nkgD/nfXnkge tkgoh t;s{ ;fEsh ~ gzikp d/ fJfsjk;e, ;fGnkukoe, Xkofwe fdqFNhokjhI d/yD s'I w[Beo ;B. nkgD/ ~ wkoe;tkdh ejkT[D tkb/ ikpo fXo BkbyVQ/ brd/ ;h. ;dhnK pknd }[bwh jkew fXo tZb'I @f;Zy ;kfJeh# T[&Zgo wkoh;ZN ~ B}o nzdk} ehsk ik fojk ;h. ;zGt j? fe T[j i[bkJh wjhBk ;h.:{Bhtof;Nh dh ebk; T[gozs ;h;rzi r[od[nko/ ikD dk wB ehsk. \[jko/ u"Iedh ;Ve d/ fJe gk;/ tZb, g/go t/uD tkb/ e'b'I gzikph dh ne;ne;ne;ne;ne; gfsqek ]ohdh.fJj gfsqek gfjbh tko d/y fojk ;K. T[; ftu vkH jfoGiB f;zx dhnk eftsktKns/ fJe iK d' b/y ;B. gfjbh eftsk ;h @Nkjbh NZg frnk uzfrnkVk#.b/y dk f;ob/y ;h @r'bhnK dh tkSV# ;wM Bk nkfJnk @Nkjbh NZg frnkuzfrnkVk# dk noE-G/d eh j?< nkgD/ nfXnkgeK e'b'I ehsh g[ZS fpB T[&Zsow[Vdh ojh. \"iK e"D d/F s'I nkJhnK# eftsk dk fJj efj e/ w}ke ehsk iKdkfe UE'I jh nkJhnK jB fiE'I fJj fwi'okw, Bkrkb?Iv iKdhnK jB. vkH jfoGiBf;zx dhnK i{B-84 fdZbh dzfrnK dhnK eftsktK dh s"o tZyoh j? fiBQK nzdo T[j

Page 92: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

92 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;G t/ot/ Fkfwb jB fiBQK Bkb f;Zy @fJe f;Zy j'Id# pDdh j?. T[j ;wK ;h idnko;hnko;hnko;hnko;hnko;h B/ vkH ;kfjp dhnK SkgD s'I wBQk eo fdZsk ;h. ne;ne;ne;ne;ne; dk ;zgkdenwoihs f;zx j[zdk ;h. T[; ;w/I okfizdo nkfsF th fJ; ftu fJe ;fj:'rh tZi'Iezw eodk j[zdk ;h.

ne;ne;ne;ne;ne; d/ d' nze jh fBeb/ ;B fe nkJhH phH dk Skgk g? frnk. SkgkwkoB tkbk nfXekoh vkH jfoGiB f;zx ftfdnkoEh fBefbnk. T[; B/ Skg/ dhikDekoh gfjbK g[Zidh eo fdZsh fi; ekoB pukn j' frnk. nrbh ekotkJheofdnK ;oeko B/ fJjBK d/ gk;g'oN }ps eo bJ/.

T[j ][d fJ; ekb dhnK eftsktK ~ BjhI SkgDk ukj[zd/ ;B. T[jBK dkws ;h fJj eftsktK dk ;[Gkn gzikp dk wkj"b ftrkV ;edk j?.

w?~ wfj;{; j[zdk j? fJe fJfsjk; ;kfjs th oudk j?. GftZy ftu fby/ikD tkb/ gzikp d/ fJfsjk; ftu fJjBK dk :'rdkB nfjw j't/rk.

ne;ne;ne;ne;ne; d/ T[; t/b/ d/ nze gzi-gzi ;" dk fte fojk ;h, gzikp ftu. T[;t/b/ ;kv/ gkmeqw ftu w?I i' phs frnkw?I i' phs frnkw?I i' phs frnkw?I i' phs frnkw?I i' phs frnk (u'DthI eftsk vkH jfoGiB f;zx) brhj'Jh ;h. d{ihnK eftsktK d/ Bkb Bkb @s/o/ j}{o w/oh jk}oh dh dk;skB# eftskw?I nB/eK tko gVQh. ;wM Bk nkT[D d/ pkti{d T[j w?~ nkgD/ tZb fyZuh oZydh.

vkH jfoGiB f;zx ns/ d{;o/ gzikph ;kfjsekoK ~ B/fVU d/yD ns/ ;[DBdk w"ek @gzikph nekdwh fdZbh# tZb'I eotkJ/ iKd/ gq'rowK okjhI fwfbnk. T[jt/bk nekdwh dh rshftXh dk f;]o fejk ik ;edk j?. fB;fus fdB ns/;w/I j'D tkb/ gq'rokwK ftu fJeZm th GotK j[zdk ;h. f}nkdk gq'rokw fsqt/DhEhJ/No d/ jkb ftu j[zd/. ed/-ed/ f\Zeh d/ ekB\oz; jkb ~ tos fbnk iKdk.

T[&Zu fwnko dk frnkB d/D tkbhnK feskpK jBl

;BwkB ns/ ;whfynk;BwkB ns/ ;whfynk;BwkB ns/ ;whfynk;BwkB ns/ ;whfynk;BwkB ns/ ;whfynk (d' Gkr), fgSb/ djke/ dh eftsk, fgSb/fgSb/ djke/ dh eftsk, fgSb/fgSb/ djke/ dh eftsk, fgSb/fgSb/ djke/ dh eftsk, fgSb/fgSb/ djke/ dh eftsk, fgSb/djke/ dh ejkDh, fgSb/ djke/ dh tkosedjke/ dh ejkDh, fgSb/ djke/ dh tkosedjke/ dh ejkDh, fgSb/ djke/ dh tkosedjke/ dh ejkDh, fgSb/ djke/ dh tkosedjke/ dh ejkDh, fgSb/ djke/ dh tkose.

pknd ftu gsk bZrk fe vkH jfoGiB f;zx fdZbh dhnK fszB'I nekdwhnK(fjzdh, gzikph ns/ T[od{) d/ tkfJ; u/nogo;B ;B.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

nkgD/ y'iekoi ~ nrQK s'oB tk;s/ id T[jBK ~ T[jBK d/ xo w?Igfjbh tko fwfbnk sK fe;/ soQK dk UgokgB wfj;{; Bk j'fJnk. J/dK th fejkik ;edk j?, T[jBK B/ fJ; dk fJj;k; BjhI j'D fdZsk. ;G s'I gfjbK w/o/ fgS'eVns/ f;Zfynk pko/ g[fSZnk frnk. fJjd/ pknd T[jBK nkgD/ pko/ dZf;nk:{Bhtof;Nh d/ ezweko ~ poheh Bkb ihtzs ehsk. T[jBK nkgD/ ;kEhnK d/

Page 93: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 93

ftjko ~ T[ikro ehsk fpBK fe;/ fNZgDh s'I.

u[ok;h d/ f;Zy-;zjko pko/ th rZb s[oh. ;kv/ Bkb i' tkgfonk efjw[ekfJnk. T[jBK ngDh ;fEsh pko/ dZ;D d/ Bkb nkgD/ gV";hnK d/ ftjko ~fdb uhot/I nzdk} ftu fpnkfBnk.

S/eV T[jBK w/o/ nkT[D dk ;pZp gZfSnk. i' w/o/ wB ftu ;h w?I efjfdZsk. T[jBK ;k\ wBQk eo fdZsk fe w?I j[D fe;/ :{Bhtof;Nh dk nzr BjhI jK.s{z fdZbh d/ fe;/ nfXnkge e'b'I gVQ b?.

w?I fejk fe w?~ jo nfXnkge gVQkT[D ~ fsnko j? go w?I s[jkv/ e'b'Ijh gVQBk ukj[zdk jK.

fpB b[ekn d/ fJj th fejk fe fJZE/ dk]b/ bJh w?~ S[ZNh b?Dh gt/rh.;oekoh B"eo j'D ekoD w?I bzph S[ZNh BjhI b? ;edk. fJjd/ Bkb Bkb w?~;hBhno ftfdnkoEhnK B/ dZf;nk j? fe i/ fe;/ nfXnkge B/ s/o/ f]bk\ T[&ZgofFekfJs eo fdZsh sK s/oh gVQkJh ns/ B"eoh d't/I yso/ ftu g? ;edhnK jB.fJe-d' nfXnkgeK ~ u[rbh eoB dh nkds j?.

fJj ;[D T[j E'VQk u[Zg oj/. ;zGt j? T[jBK nzdo'-nzdo nkgD/ ;kEhnK~ w[V SkfDnk-ikfDnk j't/.

sd/ fJe nktk} nkJh, @@j[D, p; eo'. o'Nh dk t/bk j' frnk J/.##

w?I @;fs ;qh nekb# efj T[&Zm yVQk j'fJnk.

pkjo s/} b'n ftu srVk ;/e ;h. b{ nkgDh soQK d/j d/ d[jkb/ ;h.f;nkj ;Ve dk w'VtK skg w{zj}'o ;h.

X[o nzdo mzvh mzvh y[Fh ;h T[; bJh fi; pko/ ed/ ;'funk jh BjhI;h.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

gVQkJh pktk p[ZX f;zx dhnK ofus g[;seK s'I F[o{ j'Jh. w/o/ nzdo;whfynk w[V ikrfos eoB bJh ekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehosh dh gq;sktBk ~ ;wMkT[D dkisB nkozfGnk i' fe nZm-d; fdB sZe ufbnk. jo/e tkd ns/ bfjo pko/df;nk frnk. gfoGkFe Fpdktbh d/ fgS'eV pko/ gVQB ~ fejk. pknd ftuT[jBK dh ftnkfynk ehsh fit/I ebk; o{w d/ ftfdnkoEhnK ;kjwD/ eod/ j[zd/ ;h.y'i ekoi dk ftFk ;h @nkX[fBe eftsk dh ;whfynk dk w[bKeD.# fJ; dk gk;kopktk p[ZX f;zx s'I b? e/ ;whfynk d/ fdZbh ;e{b sZe ;h.

T[; t/b/ w/oh fbykJh uzrh BjhI ;h. sK th w/o/ fby/ ~ nZyo-nZyo

Page 94: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

94 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gfVQnk iKdk. i/ fes/ Fpd-i'V iK gzrsh dh pdso jkbs j[zdh sK T[; ~ do[;seo fdZsk iKdk. i/ fes/ ;wMkT[D tkbk sZE j[zdk, T[jd/ pko/ f}eo ehsk iKdk.

T[jBK ed/ fby/ T[&Zgo beho Bk tkjh. UdK T[jBK jo u?gNo fszB ukotko fbytkfJnk.

fJe j'o nkds tZb th fXnkB iKdk j?. T[jBK jw/Fk nkgD/ fBZp tkb/g?&ZB dh tos'I ehsh fijd/ ftu Bhbh f;nkjh j[zdh ;h. u/bgkZe dh Bhbh f;jkJhd/ fJbktk T[jBK fe;/ j'o ozr dh f;nkjh BjhI tosh.

w?~ behodko g/go T[&Zgo fbyD dh nkds j? go T[jBK fbyD tk;s/jw/Fk ;\?d ns/ tXhnk g/go jh tofsnk.

gVQkJh d/ Bkb'I-Bkb w?I fuZsoekoK Bkb rZbpks th eo fojk ;h. ;t/o ;ko xo'I s[o g?Idk ns/ d/o oks ~ xo w[VQBk o'} dk B/w ;h. e[M Sg/ b/y w?I T[jBK ~ fdykJ/. T[j gVQ e/ y[F j'J/ fe s{z fJzihfBfozr gk; eo e/ th;kfjs dk ftfdnkoEh j?I. ebk gZy tkbk gk;ko ftnesh dh ;{M ~ ft;Ekodhj?. b/y gVQ e/ T[jBK gZSwh ebkekoK, ebk-bfjoK ns/ ebk-F?bhnK pko/;wMkT[D br g?Dk. w/o/ bJh fJj gZy th r[Dekoh ;h.

ebkekoK Bkb ehshnK rZbK ~ g[;se o{g d/D ;w/I w?I vkH jfoGiB f;zx~ T[; dk w[ZypzX fbyD tk;s/ fdZsk. g[;se dk Bkw oZfynk frnk @ebk ns/ebkeko# g[;se nkT[IfdnK jh nogBk e"o B/ fJ; d/ f]bk\ w[fjzw S/V fdZsh.w?I gzikj e[ feskpK b? uzvhrVQ d/ fgqz;hgb gq/w f;zx B/ @ebk ns/ ebkeko# ]ohdDs'I wBQK eo fdZsk feT[Ife nihs e"o B/ gfjbK jh ;kfonK ~ ;[u/s eo fdZsk ;h.wsG/d ns/ p/wsbp dk e{V gquko fBozso tZXD brk. vkH ;[fszdo f;zx B{oB/ wkwbk mzvk eoB d/ isB ehs/ go gzikph ftGkr d/ sZsekbh w[yh B/ tZyokg?Isok fbnk. T[; nB[;ko fejk frnk fe gfjbh EKJ/ fJj rZd dh g[;se jhBjhI. d{ik fJjd/ ftu s/ok e'Jh :'rdkB BjhI. s{z sK f;o\ ebkekoK d/ ej/~ fbfynk j?.

id gzikph nekdwh, fdZbh dh g[;seK ~ fJBkw d/D tkbh ew/Nh dhwhfNzr j'Jh sK nihs e"o B/ fJBkw ns/ ]ohd fto'X ehsk. S/eV vkH jfoGiBf;zx B/ nkgD/ n]fsnkoh nfXekoK dh tos'I eo gZuh feskpK ]ohdD T[&Zgo w'jobrkJh.

T[jBhI fdBhI gzikph nekdwh ~ ezw eofdnK d; ;kb j' oj/ ;B fi;~ fJ; ;z;Ek B/ tZyoh soQK wBkT[D dk T[gokbk ehsk. fJjBK d; ;kbK d"okBouh rJh T[&Zsw ejkDh, rZd, eftsk dh u'D eoe/ jo ftXk dh tZy'-tZyoh g[;se

Page 95: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 95

Skgh rJh. rZd ~ ;wofgs g[;se fuZsoeko gowihs f;zx Bkb ehs/ w/o/fJzNoftT{ ~ irQk fdZsh. fJj T[jBK b'eK ~ w'VtK itkp ;h i' @ebk ns/ebkeko# g[;se ~ rZd ftXk ftu Fkfwb eoB s'I fJBekoh ;B.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

fJj gZek ;h fe nekdwh y/soK ftu T[j gfjbK tKr rshFhb BjhI ;B.go sK th T[jBK dh g[ZS-gVskb gqGkth pDh j'Jh ;h. fJe y/so fJBkwK dk ;h.;kfjs nekdwh dk fJBkw p'uB bJh nkgD/ ;kfjseko wFj{o jB. vkH irskoth fJ; bJh ek\h go/FkB ;h. T[j fJj th ukj[zdk fojk fe vkH jfoGiB f;zxT[;dh eftsk pkps fbyD. vkH irsko B/ nkgD/ wB ftu w?~ vkH jfoGiB f;zxse gj[zuD dk wkfXnw Ekg fbnk ;h. w?I vkH irsko dh rZb T[jBK sZe g[ZMdhehsh. T[jBK dk itkp ;h, @@T[jdh eftsk mhe j? go w?I jo/e pko/ BjhI fby;edk. :{Bhtof;Nh ftu T[jd/ eJhI fwZso jB, T[jBK e'b'I feT[I BjhI fbytkb?Idk.##

fJe fdB id w?I T[jBK ~ fwfbnk sK efjD bZr/ @@s{z y[F j't/Irk, s/o/ :ko ~ ;kfjs nekdwh dk fJBkw fwb frnk j? - -.##

@@e"D j?, T[j<##

@@vkH irsko. j[D T[; ~ w/o/ fby/ dh b'V BjhI - -.##

pknd ftu gsk bZrk fiT{oh ftu vkH jfoGiB f;zx th Fkfwb ;B.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

fJj rZb T[; ;w/I dh j? id T[j fjzdh nekdwh d/ tkfJ; u?now?B ;B.xNBk dk t/otk fjzdh d/ ;kfjseko, nfXnkge ftFtBkE fsqgkmh Bkb j'JhrZbpks T[&Zgo nkXkfos j?. T[j ][d fjzdh nekdwh dh ew/Nh dh w?Ipo ;h.ew/Nh B/ fBoDk fbnk fe vkH Bkwto f;zx ~ @Fbkxk ;BwkB# fdZsk ikt/.nekdwh dk f;]o ;BwkB b?D bJh eh vkH Bkwto f;zx wzB ikDr/< ;wZf;nkdk jZb bZfGnk frnk. ew/Nh d/ fBoD/ s'I pknd ikD{ eotkT[D bJh vkH jfoGiBf;zx ns/ ftFtBkE fsqgkmh T[jBK d/ xo rJ/. T[; ;BwkB ;wkrw dk nkgDkozr ;h. ;BwkB d/D tkbh fXo ns/ ;BwkB b?D tkbh fXo B/ nkg'-nkgDh soQKFpdK dk ikj'-ibkb fdykfJnk. vkH jfoGiB f;zx B/ fjzdh ftu fby/ ;tkrshp'b T[uko/, fiBQK dk nkXko vkH Bkwto f;zx d[nkok ofus @@d{;oh gozgok dhy'Ii## g[;se ;h.

vkH Bkwto f;zx B/ nkgDh wVe Bkb ;BwkB - ;thfeqsh d/ p'bT[uko/, fpB fby/. T[jBK fejk fe w?~ sK ;BwkB d/D dh nkds g? u[Zeh j?, b?D

Page 96: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

96 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh nkds jkb/ BjhI gJh.

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

rZbK eofdnK eofdnK T[jBK dh fdFk wBihs fNtkDk ~ fwb/ ;kfjsnekdwh ;BwkB tZb ~ j' rJh. w?I fejk @@fNtkDk dh feskp gVQh j?.w?~ sKfbyh Bkb'I ykbh EK f}nkdk fdykJh fdZsh j?.## vkH jfoGiB f;zx p'b/, @@fJjfJBkw ]kbh SZvh EK ~ fdZsk frnk j?, eftsktK ~ BjhI.##

nNe e/ c/o fejk, @@eJh tko fJBkw ouBk ~ BjhI, nkgfDnK iK w/b-i'b tkfbnK ~ fdZsk iKdk j?. wBihs fNtkDk nzfwqsk d/ ek\h eohp j?. fJBkwfwbD dk fJe ekoD fJj th j?.##

HHHH % HHHH % HHHH % HHHH

nzs T[&Zgo fJe j'o xNBk dk f}eo eoBk }o{oh brdk j? fi; dk;zpzX b/ye dh ;[szsosk Bkb i[fVnk j'fJnk j?. fJj T[j ;wK ;h id gzikpftu n;fEosk ;h. ;oekoh }[bw f;]o S'j fojk ;h. T[;/ t/b/ jfozdo f;zxwfjp{p dh tZv nkekoh ekft ouBk MBK dh oksMBK dh oksMBK dh oksMBK dh oksMBK dh oks ~ 1991 d/ ;kfjs nekdwhd/ ;BwkB bJh u[fDnk iKdk j?. fJj ekft g[;se ;Zs ekft g[;se dk ;w{jj?. ;kok e[S mhe mke ub fojk ;h fe c/o fJedw G[ukb nk frnk.eKro;hnK dk fJe N'bk nekdwh ik tVdk j? ns/ T[&ZE'I d/ T[&Zg-;eZso d/ w{zjT[&Zgo ekb] wb d/Idk j?. jfozdo f;zx wfjp{p ;koh rshftXh dk e/Ido jh BjhIpDdk pbfe T[j d/F fto'Xh d/ o{g ftu g/F ehsk ikD brdk j?. T[; gk;'IfJBkw ns/ fJBkw d/ g?;/ tkg; bJ/ ikD dh wzr f;]o S'jD brdh j?. nfij/;zeN dh xVh ;w/I ;q'wDh r[od[nkok gqpzXe ew/Nh eth ns/ eth dh ouBk d/pukn fjs ;kjwD/ nkT[Idh j?.

jfozdo f;zx wfjp{p gfNnkb/ d/ G{stkV/ dk fjZ;k fojk ;h. fiZE'I sZe:kd nkT[Idk j? fe;/ B/ T[jd/ jZe ftu nktk} Bk u[Zeh. fe;/ th yZph gkoNh iKT[;d/ B[wkfJzd/ B/ b/ye d/ gqrNkt/ d/ jZe ftu Bk sK p'fbnk, Bk jh fbfynk.e[M tfoQnK pknd ][d ~ wkoe;tkdh efjD tkb/ fdZbh :{Bhtof;Nh d/ nfXnkgeKns/ b[fXnkD/ d/ Be;b ejkT[ID tkb/ ;kfjsekoK B/ fwbe/ ;Zih fXo d/ r'ghuzdt'NK gk e/ fiskfJnk. Bkozr d/ fto'X ftu yVQh wjk Ft?sk d/th ~ fFe;s fwbh.go fJj ;G jfozdo f;zx wfjp{p Bkb j' ojh tXheh ;w/I ]kw'F oj/.

fJBkw tkbh g[;se dhnK e[M ekghnK bkfJp/qoh ftu oZyhnK iKdhnKjB. r[ow[y f;zx Bkw d/ fJe gkme B/ fJj feskp d/ T[j fjZ;/ gVQ/ fiZE/ fJzdokrKXh ns/ p/nzs f;zx, ;stzs f;zx dk f}eo ;h. T[; B/ T[j fjZ;k o/yKfes eobkfJpq/ohnB fti/ beFwh ~ d/ fdZsk. bkfJpq/ohnB B/ ;kok e[M nekdwh d/

Page 97: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 97

;eZso nZr/ ik oZfynk. fJ;/ fuDr B/ pknd ftu nZr dk o{g b? fbnk.

;zGt j? t/b/ d/ eBthBo iK fJBkw d/D tkbh ew/Nh B/ fJj fjZ;k BkgfVQnk j't/ iK gVQ e/ nDd/fynk eo fdZsk j't/.

r[ow[y f;zx ~ gfjbh tko w?I vkH jfoGiB f;zx d/ xo fwfbnk ;h.T[; B/ vkH j'oK dhnK eftsktK pkps fJe feskp @vkH jfoGiB f;zx dh eftsk#fbyh ;h. pknd ftu ;kvk nkg;h w/b i'b ;zxDk j' frnk ;h.

T[go'es xNBk dk f}eo, tfoQnK pknd T[;/ B/ ehsk ;h. T[; dZf;nk;kok e[M fJe Fokos t; ehsk ;h. fJj T[; d/ ;[Gkn dk fjZ;k ;h. go fJ;ikDekoh B/ w?~ j?okB ns/ d[yh ehsk. jfozdo f;zx wfjp{p Bkb ;zpzfXs uZboj/ o'b/-oZg/ dofwnkB nkgDh gVQkJh fjs vkH jfoGiB f;zx d/ xo gj[zfunk sKd/fynk T[jBK ;\?d g/go T[&Zgo e[M fby e/ w/} T[&Zgo oZfynk jh ;h. fJFkokeoe/ w?~ fejk, @@fJ; ~ gVQ e/ d/y. eh mhe fbfynk j?<##

nzrq/}h ftu fbyhnK gzdoK-;'bK ;ZsoK ~ w?I fszB-uko tko gfVQnk. T[jtosK dk ndG[Zs Bw{Bk ;h. go fi; nzdk} ftu T[jBK jfozdo f;zx wfjp{pdh ouBk dk fi; wkD Bkb pukn ehsk j'fJnk ;h, T[j p/i'V ;h.

T[jBK dZf;nk ;h fe nekdwh tZb'I G/i/ fJe ;[B/j/ ftu MBK dk oksMBK dk oksMBK dk oksMBK dk oksMBK dk oksdk w[bKeD eo fJjd/ gZy-ftgZy ftu fbyD ~ fejk ;h. fJ;/ nB[;ko fJBkwtkg; b?D iK Bk b?D dk fBoDk fbnk ikt/rk.

eth, b/ye ~ nkgD/ ftuko gqrNkT[D dk jZe j?. T[j ;Zsk BjhI pbfe;skfJnK tZb j[zdk j?. fJ; dk w[ikjok T[; t/b/ fdZsk id 1997 d/ w"e/ j'Dtkb/ @rDszso fdt; eth dopko# dh wekos eofdnK pkpoh w;fid YkJ/ ikDpknd GVe/ dzfrnK dk f}eo eofdnK T[jBK fejk ;h fe nfij/ ;w/I ouBkekoje{ws d/ Bkb BjhI yVQ ;edk ns/ nkgDh rZb efjD dk T[; ~ jZe j?.

õõõ

Page 98: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

98 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx-ekft LvkH jfoGiB f;zx-ekft LvkH jfoGiB f;zx-ekft LvkH jfoGiB f;zx-ekft LvkH jfoGiB f;zx-ekft L;[ji-fdqFNh;[ji-fdqFNh;[ji-fdqFNh;[ji-fdqFNh;[ji-fdqFNhgq'H pbihs e"ogq'H pbihs e"ogq'H pbihs e"ogq'H pbihs e"ogq'H pbihs e"o

nkX[fBe s/ T[so-nkX[fBe ekb dh gzikph eftskd/ fJfsjk; ftu jfoGiB f;zx-ekft nkgD/ g{otekbh s/;wekbh ekft Bkb'_ tØyoh gqfeosh ;dek fBt/ebh gfjukDoydk j?. w"i{dk ihtB d/ ;[ji-ftj{D/ :EkoE d/ em'oe[;?b/ nB[GtK d/ ebkswe o{gKsoD ftu'_ T[d? j[zdk ekft-;[ji jfoGiB f;zx-ekft ftu ekoiFhb ;[ji-fdqFNh dhftbØyDsk dk gfou: fdzdk j'fJnk eth dh pbtkB ekft-gqfsGk dh nfGftnziBh ;woØEk dk gqwkD pDdk j?.fJe ebko{g j'D ti'_ eftsk dh gqwkfDe gSkD T[;dh ;[ji-T[d? dh:'rsk jh j?.ekft fJe ;[jiwJh o{g-ouBk j? fi;dk ;[jiikD/-gSkD/ ~ T[_i dk T[_i g/F eoB ftu Bjh_ , T[;d/w"fbe gqsØyD s/ nB[Gt dh Bh_j T[Øs/ fJe Bth_ s/ ftfusod[Bhnk f;oiD ftu j?.eth d[nkok f;ofis BtK s/ nB'ykekft-wzvb T[;dh ;[ji-fdqFNh dh gfjukD eoB dk fJe'-fJe gqwkfDe ;o's j?. eth dh f;oiD-;wØroh GkFkj?.T[j GkFk d/ gqkgs Fpd Gzvko ftu'_ ftF/F Fpd-u'D ns/Fpd-soshp d[nkok FpdK ~ T[BQK d/ ikD/-gSkD/ s/ fBFfusfujBsK Bkb'_ fBy/Vdk j'fJnk Bt/_,nDikD fujBsK Bkb;zi[rs eodk j?, fi; Bkb fujBeK s/ fujBsK d'jK dkniBpheoD j' iKdk j? ns/ T[j Bt/_ ftbØyD o{g d/ XkoBhj' ;[ji-nkBzd gqdkB eod/ jB. fJ; gqeko, ;[ji-T[d? ekftdk gqwkfDe gqekoi j?,i' FpdK dhnK nfGXkw{be s/byFDkw{be FeshnK s'_ gko T[BQK d/ nfGftnziBkw{benoE f;oiD dh ekfte ;woØEk d/ fBGkT[ dk bykfJepDdk j?.

jfoGiB f;zx-ekft ni'e/ ;w/_ d/ wB[Øyh ihtB d/

gq'ca?;o, gzikph ftGkr ns/g{ot vhB, GkFktK c?ebNh,r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh,nzfwqs;o.

Page 99: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 99

ifNb s/ eo{o :EkoE d/ ftfGzB gk;koK d/ nB[GtK ns/ T[BQK d/ cb;o{g T[sgzBj'D tkb/ sBkT[ s/ ftFkd dk gq;s[sheoD j?. fJ; :[r ftu ihn fojk ;kXkoBwB[Øy gfo;fEshnK dh em'osk dk fFeko j'fJnk fe; soQK dk t;s{-:EkoEe s/wB':EkoEe ;zskg MØbdk j? ns/ nX{ok, y'ybk, p/p; s/ dzGh ihtB fiT[_dk j?,nfijk ihtB MZbd/ j'J/ T[;dh wkBf;esk sBkT[ s/ frbkBh d/ s[oF nfj;k;iodh j'Jh fe; soQK yzfvs j[zdh j?, fJ;d/ nB[GtK ~ ftfGzB gfo;fEshnK ftuftuod/ ekft-gksoK dhnK fefonktK-gqfsfeqnktK, ;'uDh s/ eEBh d/ o{g ftu;w{os eoBk jfoGiB f;zx-ekft dh tØyosk j?.;[ji-jhD ihtB :EkoE dhem'osk ns/ wB[Øy dh ;[Gkfte ;[ji-b'uk dh e'wbsk ~ fJe d{i/ d/ Nkeo/ s/oØy e/ fe;/ gqsh th T[bko Bk j' e/ fJBQK ftub/ fto'X, sBkT[ s/ NeokT[ ~ r?o-o[wKfNe s/ r?o-Gkt[e fdqFNh s'_ ;{yw ftnzr dh ftXh ftu o{gwkB eo ikDkjfoGiB f;zx-ekft d/ jh fjØ;/ nkfJnk j?. Gkt/_ fJ; ekft ftu ekft-;[ji d/;q's, gqfeosh, gqGkt nkfd gØyK ;zpzXh fByVt/_ s/ ;gFN T[ukoK dh nDj'_d j?,goekft-;[ji dh ;[MkT{ nfGftnziBk fJ; ekft dh ftbØyD ftF/Fsk ti'_ T[Goh j?.

fJj ekft gqw[y s"o s/ fi; nB[Gt y/so Bkb ;zpzfXs j?, T[j ni'e/wB[Øyh ihtB ftu ;[ji-b'uk s/ ;[ji-fposh T[go ;[ji-ftj{DhnK ns/ ;[ji-fto'Xhgfo;fEshnK d/ rbp/ dk nB[Gt y/so j?. ebk$eftsk gqfeosh ti'_ ;[jiwJh j?ns/ fJ;dh gqfeosh d/ nB[o{g jh fJ;dk gqekoi th ;[ji-T[d? j?. go ni'e/ihtB dhnK ;[ji-xksh ;fEshnK-gfo;fEshnK dh fgmG{wh ftu ebk$eftsk d/;[jiwJh gqfeosh s/ gqekoi dk fBGkT[ nfsnzs efmB j'fJnk fgnk j?, fit/_ fejfoGiB f;zx ofus fBwBnzfes eftsk d/ nfXn?B s'_ ;gFN j?L

f;yo d[gfjoK ftu ;[Ddk jK

fJe e'fJb dk p'b

fiT[_ nrBh d/ M[owN EkDh

bzx/ fJe SK ;[jb

(@eftsk#, Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_, gzH103)

fJj eftsk @f;yo d[gfjo#$ @e'fJb dk p'b#, @nrBh dk M[owN#$ @fJeSK ;[jb#, @wjK nrB#$ @jfonk ;[o#, @fB;ozrk gkDh#$ @fMbfwb dhg#, @fwosedh r'dh#$ @fuDrh ;tk; bt/#, @GT[ ;kro#$ @wjKfBr{Dh nr dh vbh#,nkfd fto'XhfpzpK dh f;oiDk eodh j'Jh :EkoE d/ ;[ji-fto'Xh s/ ;[ji-xksh gk;koK d/Nkeo/ ftu ebk d/ e'wb ;[ji ~ oØydh j? ns/ ;[ji dh e'wbsk d/ Nkeo/ ftu:EkoE dh eo{osk ~ T[xkVdh j?. fJ; soQK fJj d'jK d/ fto'X , sBkT[, NeokT[dh ftXh ftu nkgDh gqfeosh nB[;ko gqekoi fBGkT[_d/ ikD dh ;zGktBk dh ;[MkT{

Page 100: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

100 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

pD iKdh j?.fJ; s'_ wB[Øy dh ;[Gkfte ;[ji ohM, ihtB ftu ;[ji dh b'V s/;koEesk, ;[ji-b'uk dh g{osh bJh :sBFhbsk iK fJ; ohM ~ dpk e/ iK wkow[ek e/ n;[Gkfte s/ ngqwkfDe ihtB ihD dh wip{oh gqfs eth dh ;irsk dkgqwkD fwbdk j?. nfijh ;irsk jfoGiB f;zx d/ gfjb/ ekft-;zfrqj bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s'_T[;d/ wrob/ ;ko/ ekft-;zfrqjnK dhnK eftsktK ftu pj[-gosh s/ pj[-gk;kohnB[GtK ti'_ nfGftnes j?.

bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s/ nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh ekft-;zfrqjnK dhnK eftsktK ;[ji ~ fJe d[obG s/E'VQ-fuoh fBnkws tKr b'uD,bØGD ns/ rqfjD eoB d/ nB[GtK dh o{gwkBskjB. ;w/_ dhnK ihtB-gfo;fEshnK dh efmBsk s/ em'osk d/ ekoD w;K ihn-Eh oj/ ;kXkoB ftnesh ~ nkgDh ;[ji-G[Øy ~ fsqgs eoB ns/ ;[ji-fgnko ~wkDB bJh i' ehws ndk eoBh g?_dh j?, pj[sh tkoh T[;dh ;woØEk ns/ i[oØnsjo/e d/ fjØ;/ Bjh_ nkT[_dh. fJ; eoe/ T[; dhnK tX/o/ eftsktK d/ gkso ;[jidh b'V ns/ ;koEesk gqfs u/szB j[zd/ j'J/ th fJ;~ wkDB ns/ ihtB ~ ;[jiGog{o pDkT[D dh i[oØns s'_ e'o/ jB. nfij/ gksoK dk wB'fusoD fBwBnzfesekft-;soK jBL

w?_ eo eo isBK jkoh

okwk Bjh_ w[edh c[bekoh !

(@Bjh_ w[edh c[bekoh#, bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K, gzH34)

nfijhnK ekft-;soK ekft-gksoK d/ nzdo gb ojh ;[ji ~ wkDB dhohM ns/ ihtB ~ ;[jiwJh pDkT[D dh b'u dhnK ;ze/se sK jB, go fJj ekft-gkso fJ; ohM d/ w[es gqrNkt/ ns/ fJ;dh g{osh bJh b'Vh_dh :sBFhbsk s'_e'o/ B}o nkT[_d/ jB. go fJ; ;[Gkfte ohM ~ dpk b?D iK wko w[ek d/D dhp/t;h nu/s iK ;[u/s fi; wkBf;e sBkT[ ~ iBw fdzdh j?, T[;d/ tØy-tØy nB[Gthgk;ko jfoGiB f;zx dh ;w[Øuh ekft ouBk dh nB[Gt ;wØroh jB. T[;dhnKeJh eftsktK gksoK ~ sBkT[ G'rd/ j'J/ th fJ; gqfs nu/s iK nt/;b/ ofj e/nkgDh gdkoEe j'_d ~ G'rh ikD tkbh wkBf;esk tkb/ do;kT[_dhnK jB, fit/_ fe @ngqwkfDe#, @bx{-wkBt#, @fJe fwBN ykw'Fh#, @fi;B/ e'Jh pks Bk gkJh#, @eu-;{se#, @tofis G'r#, @phpk izrb#, @e/tb FoXKibh#, @yzvoh dhtko d/ ;kJ/ ftu#,@p[ØXhihth g/got/N#, @G[Øy/ ;{oi#, @gVSØshnK s/ izr#, @ikb/#, @Bk-j'J/#, nkfdeftsktK. fJBQK ftub/ gksoK dh wkBf;esk yV's ftu j?.eJh j'o eftsktK d/gkso sBkT[ dh rshwkBsk ~ G'rd/ jB, noEks, T[j sBkT[ s'_ sBkT[ se dk;\o eod/ j'J/ fJ; s'_ g?dk j'D tkb/ wB'ftFkd d/ nB[GtK ftu'_ r[}od/ jB.fJj nB[Gt fiBQK eftsktK ftu ngqwkfDesk, ng{oBsk, gfjukDjhDsk,bx{sk,

Page 101: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 101

fBopbsk d/ nfj;k;K ti'_ fusfos j?, T[BQK ftu, @w/oh s;tho#, @fBgsqk#, @s/o/ j}{ow/oh jk}oh dh dk;skB#, @;[brdk jØE#, @w/o/ Bzr/} ftu dhtk#, @fJeØbh fgØm#, @d'y{jK dh r[csr{#, @f;tk#, @whBko#, @fJj th fejVk ;"yk j?#, @fpoS#, @ezXK dh Skt/_#, nkfd eftsktK ftF/F s"o s/ nfXn?B :'r jB. e[M ;soK nfXn?B fjsfBwBnzfes jBL

edh fJ; Ffjo ftu

e'Jh oks nkT[_dh j? ni/jh th

i' w/o/ nzdo jh nk e/ p?mDk ukj/

w/o/ nzdo eJh sko/ irk e/ oØy fdzdh j?

(@;bhp#, ;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/, gz 59)

jfoGiB f;zx dhnK e[M eftsktK d/ gkso sBkT[ s'_ NeokT[ se dk ;coeod/ j'J/ sBkT[ d/ pkjoh s/ nzdo{Bh ekoDK ~ ;wMd/ s/ ftFb/fFs eod/ thB}o nkT[_d/ jB. fJ; s'_ nrKj, T[j fJBQK ekoDK Bkb d;sgzik b?D tkbhwkBf;e i[oZns th do;kT[_d/ jB, Gkt/_ fJ;dk f;ØNk j'o nrb/o/ i'yw d/ nB[GtKd/ o{g ftu jh feT[I Bk j't/. nfijhnK e[M eftsktK sBkT[ s/ NeokT[ s'_ nrKj;[bMkT[ se ;co dk th fusoD jB, go ;[bMkT[ tk;sfte nB[Gt dh pikJ/ekfte ;zGktBk d/ ;[MkT[ d/ o{g ftu ;ze/fss j?. fw;kb ti'_ T[;dhnK eftsktK,@s/oh g'Fke ftu#, @nkgD/ dotk}/ y'bQ#, @N[zvh ftdk#, @Bt/_ jØE#, @y[de[Fh s'_ pknd#,@ijk} s/ u{jk#, @fpoS Bkb b? e/ s[oBk j?#, @nØr dh :ksok#, @;Ve d/ ;c/ T[Øs/#, @ezv/dko#, @d[gfjo t/b/ dhtk#, @n;gzib#, nkfd, T[;dhnK ouhnK w'B'bkrh eftsktKns/ ekft-BkN sko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[gek dk nfXn?B eoBk pDdk j?. fJe fw;kb g/F j?L

nzdo d/ ;/w/ ftu feXo/ fuDr b[eh j?

dbdb @u'_ i' th g[ØNKrk, g?o pD/rk

nkgD/ @u'_ fizBk N[ØNKrk gzy pDKrk

nk; sqk; dk n?;k ukBD

(@y[deFh s'_ pknd#, ;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/, gzH10)

sBkT[ s'_ T[GoB ns/ fJ;d/ ;[bMkT[ bJh :sBFhb j'D tk;s/ fi; gqekod/ pbtkB wB'gqpzX dh b'V j?, T[;dh xkVs bJh g[okD/ wB'gqpzX ~ wko e/ Bt-f;oiBk eoB dh db/oh dk ;[MkT[ d/D tkbhnK ouBktK ftu wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkftF/F s"o s/ f}eo eoB :'r ouBk j?. fJj ouBk wB[Øyh wkBf;esk dhnK ftfGzBgosK ns/ T[BQK ftu b[ehnK ftFkb jK-w[y ;zGktBktK ~ BkNeh gqrhs dh ftXhftu o{gwkB eodh j'Jh ftbØyD ;[ji-:'rsk dk T[dkjoD pDh j?. fJ; ouBk

Page 102: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

102 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dk e/_doh gkso fJBQK f;oiBkswe ;zGktBktK ~ nkgD/ pj[-gk;koh ftnefsst d/nfBØyV gk;ko ti'_ do;kT[_dk j?, fijVhnK wB[Øyh j'_d dh gqwkfDesk s/ftek;w[ysk dk ;p{s pDdhnK jB. nfijhnK ;zGktBktK dk ;[MkT[ gqdkB eoBkjfoGiB f;zx-ekft dk ;[jikswe nkdoF j?, i' wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk ns/ o[Øy s/o[Øy s/o[Øy s/o[Øy s/o[Øy s/foFh foFh foFh foFh foFh ouBktK d/ gksoK dh n;kXkoB :'rsk se gj[zu d/ o{g ftu ;[MkfJnkfrnk j?.ftnesh ~ fJe' t/b/ ;kXkoBsk-n;kXkoBsk, bx{sk-ftokNsk, nBkfJest-BkfJest, d/ fto'X-r[ØNK dk w[iØ;wk do;kfJnk frnk j?. fJj wB[Øy nzdobhf;oiBkswe gqfsGk d/ fBGkT[ dh :'rsk j?, i' T[;~ ;kXkoB s'_ nk;kXkoB,nBkfJe s'_ BkfJe, pDkT[_dh j? ns/ fJj :'rsk wB[Øy ~ o"FB w;se tkbk pDke/ foFhst d/ w[ekw se gj[zuk ;edh j?. nfij/ w[ekw se gj[zuD tkb/ wB[Øydh wjKeØd F];hns d/ ;kjt/_ jo soQK dk jB/ok, jo soQK dh d[Ftkoh, sBkT[,n;woØEk s/ i[onsjhDsk r'v/ N/e d/D tkbh ;fEsh ftu fuso/ rJ/ jB. fw;kbti'_ L

ifDnK s{z fJe j?_ iK d' $ nzdo G'o/ b[fenk

pkjo v[bQdh b'n $ nkg/ okj ftykt/_

(wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk, gzH78)

fJ; gqeko dh pbtkB s/ ;woØEktkB wB'xkVs bJh wB[Øy nzdo w"i{df;oiBkswe ;zGktBktK ~ T[ikro eoBk eth jfoGiB f;zx dh ;[ji-fdqFNh dh;koEe fdFk j?.J/E/ f;oiBkswesk fJe T[u s/ nkdoFe ;[ji-wØb j?, fi;dh;koEesk jo soQK d/ e[ji Bkb NØeo b?D ns/ T[; T[Øs/ jkth j'D dh ;zGktBkT[ikro eoB ftu j?. jo BtK f;oiB ;[ji d/ nkdoF tb T[Bw[y j? ns/fJ;d/ bJh gozgokrs s/ ;Ekgs ~ T[bzxDk$ oØd eoBk bk}wh j?. T[bzxD iKoØd eoB s'_ gfjbK T[;dh ioiosk s/ fBokoEesk dh u/sBk j'Dh th }o{oh j?.jfoGiB f;zx-ekft ;[ji-ftj{D/ s/ ;[ji-fto'Xh :EkoE dh u/sBk g?dk eoe/ ;[jigqfs brkT[ ~ ;[ji-T[d? dhnK ;zGktBktK dk ;[MkT{ pDkT[D tkbh ;[ji-fdqFNhd[nkok ;zukfbs j?. fJj ;Ekfgs ekft-gozgok ~ T[bzx e/ ekft dh p[Dsh s/pDso d'jK d/ gØy s'_ Bt/_ f;oiBkswe gqfswkB f;oiB tkbh ;[ji-fdqFNh j?, i'fJe w"fbe s/ wjK-eØd ekft-gqfsGk dk gqwkD g/F eodh j?.;w/_ d/ ;kXkoB wB[Øydh ihtB-;fEsh ns/ wkBf;esk ftu ftnkg oj/ ftnzr dh BkNeh g/Fekoh ~T[;dh ekft-:'rsk d/ fBGkT[ dh f;yo ti'_ d/fynk ik ;edk j?. ;[Gkfte ikgDtkb/ ftjko s/ T[uko ~ ;{yw ftnzr dh ftXh ftu fJ; soQK fusoBk fe T[;~T[;d/ ;zdoG Bkb'_ nftt;fEs eoe/ Bt/_ noE f;oi d/D/, T[;dh ekft-:'rskdh fJe j'o ftbØyDsk j?. nD;[bM/ gqFBK dh j'_d-;fEsh, nksw ftFb/FD,

Page 103: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 103

fto'XkGk;h ftT[jko, BkNeh u'N, nkfd dh J/Bh ;fji f;oiBk fe ftnzrg{oBsk dk;u/s nfj;k; se Bk j'D d/Dk, fJj th jfoGiB f;zx dh ekft-gqfsGk dk ewkbj?. T[;dh f;oiBkswe gqfsGk gquZfbs, ;Ekfgs ns/ nkgDhnK ;kohnK ;zGktBktKjzYk e/ pZio j' u[ØehnK ekft-ftXhnK ~ T[bzxD s/ oØdD dh tzrko Bkb BfiØmDd/ th ;woØE j?. ni'e/ ;w/_ ftu ebk d/ tgkoheoD d[nkok u[zfXnkJ/ j'J/ gkmeK$;o'fsnK dh ;[ji-;zt/dBk ~ N[zpD s/ shpo eoB tkbh T[;dh ;[ji-fdqFNh ekftdh ;[jikswe gqfeosh s/ gqekoi gqfs fBozso fBFmktkBsk dk gqwkD pDh j?.

õõõ

Page 104: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

104 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dh ouBkvkH jfoGiB f;zx dh ouBkvkH jfoGiB f;zx dh ouBkvkH jfoGiB f;zx dh ouBkvkH jfoGiB f;zx dh ouBk@o[Zy s/ foFh# dk ekft-fuzsB@o[Zy s/ foFh# dk ekft-fuzsB@o[Zy s/ foFh# dk ekft-fuzsB@o[Zy s/ foFh# dk ekft-fuzsB@o[Zy s/ foFh# dk ekft-fuzsB

vkH :'rokivkH :'rokivkH :'rokivkH :'rokivkH :'roki

nkX[fBe gzikph eftsk d/ fJfsjk; ftu vkH jfoGiBf;zx fJØe nfijk fuzse FkfJo pDdk j? fi;d/ ekft-fuzsB~ nkX[fBe ftukoXkoktK d/ fJefjo/ ns/ fBFfussktkdhwkvbK okjh_ Bjh_ ;wfMnk ik ;edk. e'Jh fJØe frnkBnB[Fk;B iK ftukoXkok ~ id'_ T[;dh eftsk ftØu'_ gSkDB dkgq:sB eod/ jK sK e'Jh nrbk ftuko$ftukoXkok fJ;~T[bzx e/ fe;/ d{i/ ftuko Bkb gkme ~ ;zpzfXs eo fdzdkj?. T[;dh eftsk ~ gVQfdnK ni/ gkme fJØe ftukopDkT[Dk F[o{ jh eodk j? fe eftsk dh nrbhnK ;soK,gkme d/ fgSb/ ftukoK ~ gqFBK d/ x/o/ #u yVQk eo fdzdhnKjB. n;b ftu vkH jfoGiB f;zx ekft ftØu fi;BkfJe$wkBt$nkdoF dh sbkF j?, T[j ;op ;kXkoB j[zdkj'fJnk th n?Bk n;kXkoB j? fe ;fGnsk dhnK f;oihnKftukoXkoktK, Xow, wfonkdktK, gozgoktK ns/ ftXhnK dhnK;hwktK s'_ gko ikD dh sKx ftØu j?. nkX[fBe ;fGnskdhnK f;oihnK ftukoXkoe ;zouBktK ed'_ ;hwktK ns/ ed'_;zGktBktK pDdhnK jB ns/ wB[Øy bJh T[BQK dh ;koEeskfezBh e[ pDdh j?, fJ; T[so dh sbkF ftu jh jfoGiBf;zx fJfsjk;$fwfEjk; ns/ toswkB ftØu jk}o nkdoFBkb ;ztkd oukT[_dk j?. fJ; eftsk ftubh ;zpkdeh ftXhBk fe;/ fJØe nkdoF #s/ yVQdh j? ns/ Bk fJ;dk fto'Xf;oidh j?. jfoGiB f;zx dk ekft-BkfJe fJfsjk; ns/toswkB Bkb ;zpkdeh foFfsnK ftØu pØfMnk B}o nkT[_dkj?. fJjh ekoB j? fe jfoGiB f;zx dh eftsk d/F, ekb,ftukoXkok ~ T[bzx e/ x/oktkdh ;fGnkuko s'_ gko dh eftskj' fBpVdh j?. T[;d/ ekft-fuzsB dk fJj nkdoF nkgD/

gq'ca ?;o s/ w[yh, gzikphftGkr, gzikp :{Bhtof;Nh,uzvhrVQ

Page 105: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 105

g{o/ ib"n ftØu T[; dhnK bzwhnK eftsktK ftØu ft;Eko ;fjs g/F j[zdk j?. vkHjfoGiB f;zx dh eftsk nkgDh gozgok #u'_ fwEkb'ih ns/ b'eXkok Bkb v{zxh soQKi[Vh j'Jh j? ns/ T[;dh eftsk ftubk gqrhse ;[ji eJh tko sK b'e-rhsK dhgqrhskswesk ns/ otkBhns dk o; d/ e/ gkme ~ nkgD/ Bkb i'V b?_dh j?. gofeT[_fe fJj ekft b'eXkok ns/ fwEkb'ih ~ g/F Bjh_ eo fojk, ;r'_ T[BQK d/ Bt/_ noE th xV fojk j?l fJj noE xkVs fJ; eftsk ~ b'eXkok ftubh of;eskns/ ;q'skw[ysk #u'_ eØY e/ p[ØXh d/ y/so dh f;oiDk pDk fdzdh j?. fJ; bJh vkHjfoGiB f;zx dh ;[jitkdh fdqFNh th b'eXkok tkbh of;esk ~ go/ XØe e/ p[ØXhd/ y/so dhnK ;zt/dBktK Bkb tk;sk i'Vdh j?. fJjh ekoB j? fe ;[u/s ns/ p"fXegkme jfoGiB f;zx dh eftsk d/ noEK dh tfuØsosk okjh_ fJ;d/ ;[ji ~ wkDdkj?. vkH jfoGiB f;zx d/ nfij/ ftbØyD ekft-fuzsB ~ T[;dh dh wjØstg{oB ouBko[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh d/ ekft-gkm okjh_ ;wMd/ jK.

o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh vkH jfoGiB f;zx dh fJe gq'V ns/ ebkf;e ouBk j?fi;dh f;oiDk dh nkXkofFbk ftØu T[;d/ uko djkfenK dh ekft ;kXBk gJh j?.1956 ftØu T[; dk gfjbk ekft-;zrqfj bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K gqekfFs j[zdk j? ns/ o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFhdh gqekFBk 1992 ftu ;kjwD/ nkT[_dh j?. 1989 ftØu jh jfoGiB f;zx wØEkwØEkwØEkwØEkwØEkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbkdht/ tkbk dh ouBk okjh_ fJØe nfij/ wkBt dh j'_d ~ g/F eodk j? fijVknkX[fBe ihtB dh GhV ftØu niBphns ns/ n?po;fvNh dk fFeko j?. ;t?gSkDd/ ;zeN ftØu fxfonk fJj wjKBroh wØXtorh iht bx{ j'_d pD e/ nkgD/ nkb/d[nkb/ f;oih ik ojh ;ØfGnsk Bkb Neokn dh ;fEsh #u sK j? go T[;dhfBr{Dh ;woØEk fJ;d/ w/u dh Bjh_. FkfJd fJ;/ bJh jfoGiB f;zx o[Øy ns/o[Øy ns/o[Øy ns/o[Øy ns/o[Øy ns/foFhfoFhfoFhfoFhfoFh ftØu fi; T[&Zwh wB[Øy dh sbkF dk nkdoF g/F eodk j?, T[j T[&Zwh wB[ØypØu/ tork wk;{w ns/ ;op ;kXkoB j[zdk j'fJnk th wjK-BkfJe pD iKdk j?.fJØe ;kXkoB T[&Zwh fet/_ wjK-BkfJe pDdk j?, dk toBD ns/ fposKs jh o[Øyo[Øyo[Øyo[Øyo[Øyns/ foFhns/ foFhns/ foFhns/ foFhns/ foFh dh f;oiDk j?. o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh o{gkeko dh fdqFNh s'_ th fJØe ftbØyDouBk j?. bzph eftsk d/ o{gkeko ftØu fbyh fJj ouBk Gkt/_ pkjoh ;zouBk s'_sK wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk tkb/ o{gkeko tkbh jh gqshs j[zdh j? go fJ; dh nKsfoev{zxh ;zouBk fBt/ebk w[jKdok xVdh gqshs j[zdh j?. fJ; eftsk dk ekft-BkfJe;t? fposKs dh F?bh okjh_ nkgDk BkfJest f;ØX eodk ubk iKdk j?l rshFhbskfJ; BkfJe dh fposh j? fijVh fes/ mfjodh Bjh_, ;zpkdeh ;zpzXK okjh_ nkgD/nkg ~ gfoGkfFs eodh ubh iKdh j?, id'_ e'Jh gfoGkFk w[ezwb j'D ezY/ nkT[_dhj? sK fJ; gfoGkFk ~ fJj BkfJe nkg jh oØd eoe/ nØr/ tX iKdk j?. nfijhft;EkgBk jfoGiB f;zx ekft dk w{b pD iKdk j?. go o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh dh ouBkftØu ft;EkgBktK dhnK eVhnK pDdhnK iKdhnK jB. ft;EkgBk d/ noE nfijh

Page 106: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

106 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

eftsk ftØu foi?eFB d/ Bjh_ ;r'_ ftFb/FD d/ pD iKd/ jB. fe;/ gozgok iKftukoXkok Bkb ;zpkd #u i/eo e[M rqfjD eoB:'r j? sK ehsk ik ;edk j?go fgSbØr Bjh_ pfDnk ik ;edk. nkgDh nfijh ekft-fdqFNh gqsh ][d f;oiejfoGiB f;zx ;[u/s j?. T[j efjzdk j?, ¿w?~ nkgDh iku nB[;ko ihT{D dh,ouD dh, ehws skoBh g?_dh j? ns/ w?_ y[Fh y[Fh skodk jK. n;b ftØu fJjw/oh ftouBk fposh dk jh fBt/ebk nzdk} j?. oØp d/ fgsk ns/ wksk d't/_ ;kvhgozgok d/ nzr jB. w?_ fJjBK ftØu'_ fe;/ ~ fsnkfrnk Bjh_, f;o\ fJjBK dhgfjb d{i ~ pdfbnk j?. (w/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksok, gzBk 12) fpbe[b fJ; ;fEshftØu epho, g{oB ns/ p[ØX d/ wkvbK ~ oØd Bjh_ ehsk frnk ;r'_ fJjBK dh gfjb,d{i pdbh rJh j?. gfjb, d{i pdbD dh gqfefonk #u jh T[j gozgok #u'_ fJBQKg?|zpo BkfJeK Bkb ;fji dk foFsk pDkT[_dk j? go mfjodk fJBQK ftØu'_ fe;/ fJØe#s/ th Bjh_. fJj BkfJe sK o[Øy o{g j? fijVk gqfeosh dh ftFkbsk dk w?Nk\oj?. o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh d/ fujB jB fijV/ eftsk d/ ;w[Øu/ fttjko ftØu gqshe pDe/ noEK dh f;oiDk eod/ jB. o[Øy gfjbh B}o/ gqfeosh iK gqfeosh dhftFkbsk dk gqshe pD iKdk j?l f;oie fJ;~ wkBth j'_d ftØu nG/d eo fdzdkj?. eftsk d/ F[o{ ftØu jh o[Øy d/ noE ;gFN j'D brd/ jBl nrb/o/ t/oftnKftØu fJj noE ekft-BkfJe dh f;oiDk eod/ jB. foFh fco frnkB dk gqshej?. o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh ftØu fejVk gfjbK j? ns/ fejVk r"D iK fJj fJØe d{i/ d/g{oe, fJ; ;tkb dk T[so g{oe jh pDdk j?. feT[_ ;w[Øuh ekfte ;zouBk ftØuo[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh g{oe j'_dK jB, nG/d j' e/ noE dh f;oiDk eo oj/ jB. n;bftØu id'_ o[Øy wkBth n;fsst$ekft-BkfJe pDdk j? sK fJ;d/ noE foFh tkb/pD iKd/ jB, id'_ foFh gqrN j[zdk j? sK frnkBtkB$T[&Zwh dh sbkF F[o{ j' iKdhj?. fJBQK j'_dK ~ fJt/_ th fejk ik ;edk j? fe i/eo foFh o{g frnkBtkB, T[&ZwhwB[Øy pDBk j? sK o[Øy torh ftFkbsk dh }o{os j?. nkgD/ fJ; ekft-fuzsB ~vkH jfoGiB f;zx eftsk d/ wzrbkuoD ftØu jh gqrN eo fdzdk j? L

jtk d/ tofenK #s/ y[Fp' d/ tke fbyK

jo/ jo/ gØs/ w/o/ p'b j' wjkw'B

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 7)

wzrbkuoD s'_ pknd fJ; ouBk ~ 09 ekvK ftØu tzfvnk frnk j?. joeKv d/ nØr'_ nzeK okjh_ tzv ehsh rJh j? ns/ nzs ftØu nzfsek fdØsh rJh j?.n;b ftu bzph eftsk dk nkX[fBe eftsk ftØu fJj fJØe j[D sØe dk gqwkfDewkvb j?. fJj wkvb n?Bk w"fbe j? fe fJ;dh ;zouBk nkgD/ s'_ g{opb/ fposKseekft ~ nkXko Bjh_ pDkT[_dh. jfoGiB f;zx s'_ gfjbK dh nkX[fBe bzwh eftsk

Page 107: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 107

feØ;/ iK wjKekft ~ fe;/ Bk fe;/ o{g ftØu nkgDk nkXko pDkT[_dh ojh j? ns/fJ;dk o{gkeko iK sK wjKekft pDdk fojk j? ns/ iK ekft-BkN. go wØEk dht/wØEk dht/wØEk dht/wØEk dht/wØEk dht/tkbktkbktkbktkbktkbk s/ o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh okjh_ jfoGiB f;zx fJØe ftbØyD ns/ w"fbe ekft-o{gkeko dh ;Ekgsh okjh_ n;b'_ Bt f;oiDk dk fJfsjk; f;oi fdzdk j?.jfoGiB f;zx pknd e[M ethnK B/ bzph eftsk d/ fJ; g?NoB ~ ngDk e/ pkndftØu e[M ouBktK dh f;oiDk th ehsh j?. jfoGiB f;zx fJ; eftsk d/ fposKs~ behoh fposKs s'_ s'V e/ fposKse N[efVnK ftZu tzv fdzdk j?. ;t?-fposKsokjh_ f;ois fJj ouBk fe;/ fBozso ejkDh ~ g/F Bjh_ eodh, ;r'_ S'N/ S'N/ ;t?-fposKsK okjh_ nkgD/ BkfJe ~ xVdh j?. tkoskbkg dh gozgoe ftXh dk fsnkreoe/ f;oie ][d jh jkf}o j' e/ nkgD/ ihtB doFB ~ g/F eodk j?.

f;oie eKvK dh tzv sK Gkt/_ eodk j? go f;ob/yK okjh_ T[BQK ~ e'JhgSkD d/ e/ gfjbK jh ekft-nkdoF ~ gqrN eoB s'_ r[o/} eodk j?. f;oiDkd/ ekft-fuzsB ~ ;wMD dh tX/o/ f}zw/tkoh th bØrdh j? T[j gkme #s/ jh SØvDkukj[zdk j?. n;b ftØu jfoGiB f;zx fi; T[&Zwh ~ sbkF fojk j? T[;d/ e'JhpD/ pDkJ/ BeF Bjh_ xV fojk ;r'_ gozgok tkb/ ;kv/ ntu/sB ftØu nkdoFKd/ i' BeF xV/ th jB, T[BQK ~ th T[j fwNk d/Dk ukj[zdk j?. fBozso ;ztkddk fJj ekft nkgDh sbkF ~ nzs s/ gqFBK d/ x/o/ ftØu yVk eo fdzdk j? L

sbkF e'Jh $ e'Jh feskp Bjh_ fibd ftØu pØMh

fe fwØE/ j'J/ nzs T[go gj[zu e/ $ g{oB ;zg{oB j' ikt/

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 98)

sbkF sKx j? ihtB dh, fJ;dh wzf}b d/ Gow sK f;oi/ ik ;ed/ jB,Ekj Bjh_ gkJh ik ;edh. ihtB dh fBozsosk wo}h Gog{o ihtB fiT[_ bt/, j'ofiT[D dh nfGbkyk pDh ofjzdh j?. sbkF dh wzf}b Bjh_, fco sKx pDdh j?.fJ; fBozso sKx ns/ ;zpkd ;zpzXh vkH irihs f;zx dk eEB fJ; ouBk dhftXh ns/ noEK ~ ;wMD bJh pVk wjØstg{oB j?, ¿fJj ouBk ekft-gkso dk;t? ihtBe dkoFfBe gqtuB j?. fJ; ~ gqtuB (-) th fejk ik ;edk j?. gzikphGkFk ftØu jh nfijh, ni'e/ Gkosh ekft dh p/i'V gqkgsh nDr"bh ofj ;edh j?.o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh dh ftbGs o{ge ouBk tkbh fJj feos fJØe fBozso ;ztkd j?ouBk d/ gfjb/ nØX ftØu o[Øy foFh tZb tØXdk j?, fco foFh o[Øy tØb w[Vdk gqshsj[zdk j?. fJ; :ksok ftØu e[M j'o gkso EK-go-EK fJ; ;ztkd ftØu Fohe j[zd/s/ nkgDk o'b fBGk e/ s[od/ pDd/ jB - f;XkoE, g{oB, ;hsk, okw, f;ftnK dkpktk, e'Jh GkJh, r[owksk, r[o{d/t, god/;h, e[Vh, wK, ng;ok, T[&Zwh fJj ;ko/ jhgkso ekft-w?_ dh nksw ;ztkd gqfefonk d/ gVkn-o{g jB. ekft-w?_ nkgD/ nkg

Page 108: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

108 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

~ fBozso ofus eodh f}zdrh d/ ;Øu ~ ;wMD dk :sB eodh s[oh iKdh j?.;Øu eh j? - fJj f}zdrh dh fBozso ftouBk j?. (gkm T[so gkmgkm T[so gkmgkm T[so gkmgkm T[so gkmgkm T[so gkm, vkH irihsf;zx, gzBk 189-190). nkgDh fJ; ftouBk fposh ~ sK f;oie jfoGiB f;zxeftsk d/ gfjb/ eKv ftØu jh n?bkB fdzdk j? id T[j nksw-;ztkd okjh_ nkgDhekft-w?_ ~ o[Øy ftØu nG/d eodk j? L

i{BK ftØu i{B w/oh o[Øy j?

Xosh #u rØfvnK th w?_ x/fonK s'_ pkjo

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 11)

fJ; feos d/ gfjb/ eKv d/ u"E/ T[g fjØ;/ (1-4) ftØu vkH jfoGiB f;zxekwBk ns/ fsnkr d/ w{b$;dhth sDkn ~ g/F eodk j?. o[Øy j'_d wB[Øy dhfgnk; ~ @;'jDh F?n# efj e/, T[j fJ; dtzd ~ sK ]sw eo fdzdk j? fefgnk;$bkb;k$ekwBk wkBt dk w{b j?, go eh fJj ekwBktK @;'jDh F? fgnk;#jh pDhnK ofjzdhnK jB iK fJBQK #u fxfonk wB[Øy GNeDk ns/ sDkn dk fFekoj' iKdk j?. fJØE/ o[Øy dh fgnk; d/ w?Nk\o okjh_ wkBth ekwBk ~ gfoGkfFs eoBdk beF jh ekwBk ~ ihtB Bkb i'VBk j?. T[; soQK sK jfoGiB f;zx dk ;w[Øukekft jh ekwBk ns/ fsnkr dh sDknFhb ;fEsh ns/ sqk;dh ~ g/F eodk j? gofJ; feos ftØu T[j ekwBk ~ tX/o/ dkoFfBesk Bkb gfoGkfFs eodk B}onkT[_dk j?. u"E/ eKv sØe gj[zufdnK ;fEsh ek\h ;gFN j[zdh B}o nkT[_dh j?.pzdk fiBQK ekwBktK d/ ;z;ko ftØu ofjzdk j? eh T[BQK s'_ fBiks ;zGt j?< fJ; gqFBdk e'Jh fJØe T[so fJ; ouBk dk ;[Gkn Bjh_ go ekwBk ns/ pzdk d' nfBØyV j'_dKjB - fJBQK ~ tØy fet/_ ehsk ik ;edk j?. fJj th jehes j? fe pzd/ dk ;kok;zxoF iK sK bkb;ktK dh gqkgsh ftØu bzx iKdk j? iK fco fJBQK s'_ fsnkr bJh.fJBQK d'BK ;fEshnK ftØu jh pzdk sqk;dh jzYkT[_dk j?. ekwBk ns/ fsnkr d/;zs[bB tkbh ;fjisk dk nkdoF jh fco ihtB dh y[Fp' j' ;edk j?. FkfJd fJ;/bJh pzd/ ns/ ekwBk ~ @f;nkw d/; d/ i'V/# efj e/ T[j fJj d[fpXk th fwNkfdzdk j? fe ekwBk s'_ gko ikfJnk ik ;edk j? L

eJh tko fejk L

GkJh Bkr, j[D s{z ik J/E'_

s?~ Bkb b? e/ foFh ;kjt/_ fet/_ iktKrk

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 57)

n;b ftu bkb;k ns/ fsnkr dk sDkn jh ;zeNrq;s$sqk;fde j'_d dhnkXkofFbk j?, ekwBktK ~ sDkn #u'_ eØY e/ ihtB Bkb bpo/} eoB dh fuzsBh

Page 109: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 109

;{M fJ; ouBk d/ nko-gko c?bh j'Jh j?. f}zdrh dh d"V GØi ftØu, ftek; gqki?eNK#u fxo/ nkX[fBe wkBt e'b ftjb jh Bjh_. i/ f}zdrh Bkb bpo/} j'Dk j? sK@o[Øy dh ihoKd# ukjhdh j? (gzBk L 27). fJj wkB foFh$frnkB sK bØGD uØfbnkj? go T[j sK d[Bhnk dh X[Øg ftØu r[nkfunk j'fJnk j?. fJ;/ bJh vkH jfoGiBf;zx foFh ~ bØGD tkfbnK ~ skehd eodk j? fe i/ foFh bØGD uØb/ j' sK nkgD/bJh e'Jh nfijk o[Øy b? e/ uØfbU fijVk X[Øg ftØu r[nku/ foFh ns/ T[&Zwh ~ SKd/ ;e/. n;b ftØu fi; GNeDk dk fFeko fJj wkBt j?, T[;~ fJ; GNeDk s'_fBiks T[;d/ nzdob/ fNekn B/ d/Dh j?, ;fjisk B/ d/Dh j?. fJ;/ bJh eth e[dosdh y[Fp', fJeKs, FKs tksktoD, SK, ;{oi nkfd dk nroG{wB eoe/, wkBt ~fJBQK Bkb fJe;[o j'D dh gq/oBk fdzdk j?. o[Øy gqfeosh$e[dos ftØu o{gKfsqs j' e/fJ; GNe/ j'J/ wB ~ fNekn fdzdh j?. fJ; bJh fJ; eftsk ftØu gqfeosh ns/;z;feqsh Neokn #u Bjh_ ;r'_ g{oe jB. ;r'_ gqfeosh ][d ;z;feqfse o{g j' e/ fJ;wB d/ gq/oBk ;q's pDd/ jB. foFh ns/ o[Øy tko tko nG/d j[zd/ jB L

d[Bhnk dh X[Øg #u r[nku frnk foFh

bØG th frnk sK gSkD'r/ fet/_

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 28)

o[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFh wkBth j'_dK d/ s"o #s/ id'_ ekft-w?_ okjh_ ;zpkdh gqfefonk#u g?_dhnK jB sK fJj ;ztkd fes/ mfjodk Bjh_, fBozso gqtkjwkB ofjzdk j?.fJ; gqeko fJj eftsk x/oktkdh ;fGnkuko s'_ gko dh ouBk pD iKdh j?. ekft-w?_ n;b ftØu wkBth n;fsst dh ;opekbh gSkD ns/ ihtB-iku d/ w;b/ Bkbr[ØEwr[ØEk j?. fJ; ouBk dk ftukoXkoe ntu/sB T[BQK wjK-fposKsK ~ thvhez;NqeN eo fdzdk j? fijV/ wB[Øy ~ ;zg{oBsk dhnK ;hwktK #u e?d eoe/ fJØefBFfus wkor f;oi fdzd/ jB. wjK-fposKsK dh nfijh fBFfus fdqFNh ~vhez;NqeN eoe/ jh jfoGiB f;zx nkgD/ ekft-fuzsB ~ gqrN eodk j?. e'Jhth fposKs wjK-fposKs pD e/ fJ; ouBk dk nkdoF Bjh_ pDdk, ;r'_ fijV/fposKs fJØe fJØe eoe/ T[d?wkB j[zd/ jB, T[j th fJ; ;t? f;oih ekft-w?_ dhu/sBk #u Yb e/ noE rqfjD eod/ jBl fJj th fejk ik ;edk j? fe wjK-fposKs id'_ bx{ fposKs d/ s"o #s/ g/F j' e/ fJ; ekft-w?_ Bkb i[Vdk j?, sK;thekoB :'r pD iKdk j?. ekwBk dk cokfJvhnB ;zebg th nkgDh;EkBesk$;fGnkukoesk #u Yb e/ pkbe ns/ r[owksk d/ ;zpzX okjh_ w"fbenoE rqfjD eo iKdk j?. vkH jfoGiB f;zx fi; w"fbe ekft-gqtuB dh f;oiDkeodk j? T[;d/ nkXko Bk fe;/ g'Eh #u B/ s/ Bk fe;/ wjK-fposKs #u. g'EhnK s'_gko wB[Øy ~ fe;/ T[&Zwh r[o{ dh b'V j? s/ T[&Zwh r[nkuk j'fJnk j?. d[Bhnk dh

Page 110: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

110 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

GhV ftØu T[j J/Bk ;kXkoB j? fe T[j~ gSkfDnk th Bjh_ ik ;edk HHH. fJ; ouBkdk nkdoF e'Jh o[Øy fijk wB[Øy j? i' jo x/o/ s'_ pkjo j?. (o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh;otoe dk fgSbk gzBk) g'EhnK ns/ swkw ftukoXkoktK s'_ gko w"fbe frnkB dhf;oiDk dk fJj ekft-gqtuB gqfeosh ns/ ;z;feqsh #u okj pDkT[_dk j'fJnk@nDfby/ nØyoK# ~ co'bfdnK fi; frnkB ~ f;oidk j? T[; dhnK iVQK Xosh #ubrdhnK jB L

frnkB j? jB/o/ #u r[nku/ j'J/ o;s/ dk $ o"FB j' ikDk

g?oK dhnK sbhnK #u $ nØyhnK dk T[d? j'Dk

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 69)

fJ; feos dh ekft-w?_ (ekft-BkfJe) id'_ o[Øy s'_ foFh pD e/ T[&Zwh dhsbkF eodk j? sK T[&Zwh d[nkb/ tbhnK ezfvnK dhnK tkVK fJ; wkor ~ j'on"fynK eo fdzdhnK jB. fJ; T[&Zwh ~ ezfvnkb/ pzXBK s'_ w[esh dk ekoi foFhdk n;b ekoi j?. jfoGiB f;zx ~ tkVK tkbk Bk r[o{ ;theko j? ns/ Bkjh oØp. jfoGiB f;zx T[&Zwh ~ jh Bjh_ oØp ~ th nk}kd eotkT[D d/ nkjoftu j?. go g'EhnK #u fiZE/ oZp ~ nk}kd eotkT[Dk ;"yk ekoi Bjh_, fJ; bJhX[o ntu/sB #u fJj g'EhnK nzfes j'JhnK gJhnK jB. fJ;/ bJh fJ; ekft-w?_ dh ftouBk bJh f;oie ~ ;zxoF eoBk g?_dk j?. ouBk ftØu EK-go-EK ekft-w?_ nkgD/ nkg ~ th ft;Ekfgs eodh B}o nkT[_dh j?. fJ; ekft-w?_ ~ fi; T[&Zwhr[o{ dh sbkF j?, T[;dh j'_d sK fJt/_ j? fit/_ fe;/ wjK Mhb ftØu b{D dh vbhr[zw j'Jh j't/ ns/ T[j n?Bk ;kXkoB j? fe gSkDBk th w[Ffeb j?. fJ; ouBkd/ nyho ftØu o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh ftubk \kf;bk fiØE/ w[Øedk j?, T[E/ jh ekft-w?_ T[&Zwh~ gqkgs eo b?_dh j?. fJØE/ gj[zu e/ f;XkoE T[&Zwh r[o{ ~ fwb e/ gqp[ØX s'_ p[ØXj' iKdk j? L

feØE/ xkj w[Øedk j?

s/ d[ØX F[o{ j' iKdk

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, gzBk 97)

Gkt/_ fe o[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFh dk fJj ck;bk sK fwN iKdk j? go frnkB dhsbkF dh e'Jh wzf}b Bjh_, Bk jh fJj fe;/ fibd ftØu pØMh feskp j?. frnkBdh sbkF dh fJj :ksok sK fBozso j?. fJ;/ bJh vkH jfoGiB f;zx efjzdk j?fe foFh dk w/b e/tb ;zGktBk j? ns/ id'_ s[jkv/ ;kjK ftu'_ y[Fp' t; ikt/, cbKdh c[ØbK dh okyh dh u/sBk ft;o ikJ/ sK ;wM bt'_ s[jkvk foFh Bkb w/b j'frnk. fJj y[Fp' fJ; ouBk ftØu ihtB fiT{D sh sKx dk BK j? fi; pzd/ e'b'_ihtB fiT{D dh fJj sKx ysw j' iKdh j? T[j pzdk th gsB tØb ubk iKdk

Page 111: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 111

j? L

pzd/ d/ gsB dh T[j' xVh

pzd/ s'_ id'_ T[jdh y[Fp' y[; iKdh j?

(o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh, nzfsek)

fJ; gqeko fJj ouBk T[&Zwh r[o{ dh sbkF okjh_, ihtB Bkb bpo/} j'e/ ihtB fiT{D dk gqtuB f;oidh j?l fiØE/ Bk bkb;ktK dh GNeD j? ns/ Bkjh fsnkr tkbk w'eF ns/ w[esh. fJj wkor ;fji ihtB fiT{D dk wkor j?fijVk f}zdrh ftub/ fBozso ;zxoF s'_ pknd jh ;zGt j?. nkX[fBe ns/ ;wekbd/ gq;zr ftu o[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFho[Øy s/ foFh dk ekft-gqtuB# Gqfws ns/ GNekT[D tkb/ gqtuBKBkb ftbØyD ;zxoFwJh fposKs j?. fJj ekft-fposKs, eftsk dh GkFk BkbtØyo/ tØyo/ eKvK dh tzv okjh_ n;b ftØu T[BQK wjK-fposKsK Bkb th ;ztkd j?fijV/ gqFBK d/ x/o/ #u jB. gØSwh ns/ Gkosh doFB ftu ihtzs j?, ;wkiej?, fiT{D i'r j?, n;b/ Bkb w/b yKdk j?, ~ jfoGiB f;zx o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh d/w?Nkco} okjh_ nØi d/ wkBt ;Bw[Øy g/F eodk j?. fBo;zd/j wkBt ns/ e[dosfJ; ekft-gqtuB ftu fJØe d{i/ d/ g{oe j' e/, Bth_ sk}k ihtB dh sbkF dhbeF Bkb ;zpzfXs j' iKd/ jB. T[&Zwh e'Jh wjK-fposKs Bjh_, fJØe ihtzs nkdoFj? fijVk nØi d/ wkB ~ b'Vh_dk j?. fJ; ihtzs nkdoF dk e'Jh fJØe BkfJeBjh_- BkfJe jB, fJØe s'_ tX/o/. fJØe ftukoXkok Bjh_ - ftukoXkoktK jB. T[jjo ftukoXkok @T[&Zwh# nkdoF pD ;edh j? fijVh pzd/ bJh ;e{B ns/ ;fjiskfbnk ;e/. gzikph eftsk ftØu nfij/ @T[&Zwh# nkdoF dh sbkF dk ekft w"fbeth j? ns/ BtK th.

õõõ

Page 112: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

112 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

o[Zy s/ foFh L jfoGiB f;zxo[Zy s/ foFh L jfoGiB f;zxo[Zy s/ foFh L jfoGiB f;zxo[Zy s/ foFh L jfoGiB f;zxo[Zy s/ foFh L jfoGiB f;zxvkH oftzdo f;zxvkH oftzdo f;zxvkH oftzdo f;zxvkH oftzdo f;zxvkH oftzdo f;zx

vkH jfoGiB f;zx fJe jowB fgnko/ ftdtkBnfXnkge ti'_ ikD/ iKd/ ;B. T[BQK dh r[o{d/t ;wkBF];hns fe;/ ftF/F gfjukD dh w[Eki Bjh_ j?. ;kfjs Bkbtk;sk oyD tkbk jo F]; T[BQK d/ BK Bkb Gbh-GKstkfe\ j?. fJe nfXnkge j'D d/ Bkb Bkb T[j ;kfjs-fuzse, nkb'ue, tkoseeko ns/ pj[s jh ;zt/dBFhb ethth ;B. vkH jfoGiB f;zx dh eftsk dk g;ko T[BQK dhekft-feos w/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, w?_ i' phsw/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, w?_ i' phsw/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, w?_ i' phsw/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, w?_ i' phsw/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, w?_ i' phsfrnk, wktK XhnK, fBZe-;[Ze, nbftdk s'_ gfjbK, wZEkfrnk, wktK XhnK, fBZe-;[Ze, nbftdk s'_ gfjbK, wZEkfrnk, wktK XhnK, fBZe-;[Ze, nbftdk s'_ gfjbK, wZEkfrnk, wktK XhnK, fBZe-;[Ze, nbftdk s'_ gfjbK, wZEkfrnk, wktK XhnK, fBZe-;[Ze, nbftdk s'_ gfjbK, wZEkdht/ tkbk, nb\ d[gfjo, ;Ve d/ ;\/ T[Øs/, Bk X[Zg/dht/ tkbk, nb\ d[gfjo, ;Ve d/ ;\/ T[Øs/, Bk X[Zg/dht/ tkbk, nb\ d[gfjo, ;Ve d/ ;\/ T[Øs/, Bk X[Zg/dht/ tkbk, nb\ d[gfjo, ;Ve d/ ;\/ T[Øs/, Bk X[Zg/dht/ tkbk, nb\ d[gfjo, ;Ve d/ ;\/ T[Øs/, Bk X[Zg/Bk Skt/_, nZXo?Dh, sko-s[gekBk Skt/_, nZXo?Dh, sko-s[gekBk Skt/_, nZXo?Dh, sko-s[gekBk Skt/_, nZXo?Dh, sko-s[gekBk Skt/_, nZXo?Dh, sko-s[gek ns/ o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh sec?fbnk j'fJnk j?. fJj gk;ko T[BQK dh gq:'rtkdh fuzsBFhbouBk fdqFNh dk ;p{s j?.

vkH jfoGiB f;zx dh F];hns Bkb i[fVnk j?T[BQK dk nfXnkgeh r[D, frnkB dh sbkF ftu oZ[fMnkftdtkB ns/ fJe T[Øsw p[bko/ tkbh ekpbhns. fJBQK r[DKd/ XBh, vkH jfoGiB f;zx nkgD/ feZsk-y/so dh p[bzdh T[s/sK gj[zu/ jh ;r'_ Bkb jh T[BQK B/ nkgDh nksfwe gSkD dhsbkF th ikoh oZyh. T[BQK dhnK eftsktK gq:'rFhb ikgdhnKB/ go T[BQK dk gqXkB-;[o g[oksB frnkB-fuzsB tkbk jhgqshs j[zdk j?. fi; ftu dkoFfBe gqFB ns/ T[BQK d/ T[Øsodh bkb;k th fd;dh j?. gqFB-T[Øso dh gqfefonk ftu T[j;z;kfoe ihtB nB[Gt ~ e;tZNh pDkT[_d/ jB. fi; ftu'_T[j fe;/ ;ot-ftnkgh foFh u/sBk tKr dkoFfBe noE thsbkF eod/ jB. o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ekft-feos th fJ;/ soQK dhfJe ;zihdk ns/ bzwh eftsk j?. nkgDh T[wo d/ w[esh-gzXT[go ftuofdnK th T[BQK wfj;{; ehsk fe Fkpfde wkfXnw

oftzdo f;zxn?;';hJ/N gq'ca?;o, fdnkbf;zx ekbi, fdZbh

Page 113: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 113

Bkb ;G e[M nfGftnes eo d/Dk ;zGt Bjh_ j?. fit/_ fe T[j efjzd/ B/L

pj[s e[M efjD pkd $ ofj iKdk J/ pj[s e[M efjD:'r

pj[s ih b?D s'_ pkd $ ofj iKdh j'o ihtB-nfGbkfynk

fJe nfXnkge d/ s"o @s/ T[Øuk w[ekw jk;b eoB dh gqfefonk ftu jhvkH jfoGiB f;zx foFhnK tor/ fuzsB-y/so Bkb i[V rJ/. T[BQK dh ekft-feoso[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh fJe nfijh ouBk ;kfps j[zdh j? fi; ftu T[j fJe o[Zy ns/ foFhdh :EkoEe ns/ nfXnkswe nt;EktK dh ;wkBsk ~ T[bhefdnK j'fJnK,nkgDh j'_d ~ th gSkBD dk isB eod/ jB. fit/_ fe T[BQK dh fJ; bzwh eftskdk nkozG jh nfij/ nksw-gqrNkt/ Bkb j[zdk j?L

w?_ nkgD/ xo ftu s[odk fcodk o[Zy jK

w?_ ;"_dk ikrdk th jK

w?~ nkgD/ gk;'_ ][Fp' th nkT[_dh j? (gzL9)

fi; t/b/ fJj eftsk fbyh rJh, vkH jfoGiB f;zx nkgDh T[wo dh tD-nkFow nt;Ek ftu ;B. fJ; nt;Ek ftu ngVe/ T[BQK B/ fBogZysk Bkbnksw-fuzsB ehsk ns/ T[wo-Go d/ nofis frnkB ftu'_ foFhnK torh fuzsB-u/sBk g?dk j'Dh, vk, jfoGiB f;zx torh F];hns bJh e'Jh nb'eko rZb Bjh_;h. nfXnkswe ;[o-;zt/dBk d/ wkfXnw okjh_ T[BQK B/ @o[Zy# dh j'_d ~ frnkBd/ gqshfpzp @foFh# d/ ;wkBzso ;Ekfgs eoB dk T[gokbk ehsk j?. fJ; ekft-fpzp dh T[;koh okjh_ T[j nkgDh F];h j'_d ~ th gfoGkFs eod/ ikgd/ jB.o[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFh dhnK o{gkswe ;wkBsktK ftu T[j nkgDh Mbe wfj;{; eod/B/ ns/ d'jK dh r[Dkswe ;wkBsktK dh e;tZNh T[Øgo nkgDh j'_d ~ goyD ns/w[eZoo eoB dk isB th eod/ jB.

o[Zy s'_ tZvk foFh j'o Gbk e"D j?<

X[ZgK ftu gkfbnK @u nub ;wkXh

whjK ftu ;'fenK @u nv'b (gz-20)

nkgDh fJ; sbkF ftu T[j ihtB d/ e"V/ :EkoE s'_ w[Beo Bjh_j[zd/, T[j fJ; rZb ~ ;fteko eoe/ jh nfXnkswe-nB[Gt dh sbkF ftu s[od/jB, fit/_ fe T[BQK B/ fbfynk j?L

pzdk jB/o/ s'_ tZy ed/ Bjh_ j[zdk

B/Qok ubk ikJ/ $ T[jdh vfj; ofj iKdh j?. (18)

go fJ; jB/o/ ns/ T[; dh vfj; dh j'_d dh ;ftfeqsh d/ pkti{d T[j;[fjod :kso{ tKr okjK ns/ wz}bK d/ ;kEhnK Bkb B/e-Bhnsh tkbk ;zpzX pDkJh

Page 114: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

114 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

oyDk }o{oh ;wMd/ jBL

s[;h_ fiE/ Bjh_ $ UE/ th nkgDk fJspko Sv ikU

fgnko Sv ikU. (19)

nkgD/ ftneshst ftub/ o[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFh r[DK dh sbkF jh T[BQK dh fJ;bzwh eftsk dk f;oiD-gZy pDdk j?. frnkB ns/ fuzsB Bkb i[V/ p[ZXhihth tors'_ jh ;wki ~ ukBD-w[Bko/ dh sKx j[zdh j?. ni'e/ :[Zr ftu foFhnK tor/ ihtBnB[Gt ~ fBGkT[D tkb/ ftnesh dh Gkb pj[s efmB j?. fJ; dh sbkF s'_gfjbK T[;dh gSkD ;Ekfgs eoBk th n"yk ekoi j?. eth jfoGiB f;zx ;G s'_gfjbK fJ;/ ~ fB;fus eoB dk T[gokbk eodk ikgdk j?. fit/_ fe fBwB-nzfes;soK s'_ ;gFN j[zdk j?L

¿foFhd/t fejVk< $ T[jdk EK iK froK<

w{zj-wZEk< w[jKdok< $ bGd/ j' T[j~ fijdk gsk Bjh_ e'Jh<

foFh ~ sbkF eofdnK T[j, foFh d/ r[DK ~ gSkD dk j? ns/ fco T[BQKr[DK ~ o[ZyK d/ ;wkB r[DK Bkb }kjo eoB dh e'fFF eodk j?. fJE'_ jh T[j@o[Zy# ns/ nkgD/ ihtB nB[Gt ~ i'Vdk s[odk iKdk, fJ; bzwh eftsk dh ouBkeodk j?. nkgDh T[wo d/ gVkn ~ B}o ftu oyfdnK T[j nkgDh jh eEk ~o[Zy dh j'_d Bkb i'Vdk gqshs j[zdk j?.

Ffjo d/ pkjotko $ UE/ fiZE/ edh fJe fgzv fijk t;dk ;h

s/ j[D fiE/ pkeh pfunk y'bk fijk wzdo j?

eZbk, ih-fGnkDk (25-26)

nfXnkgeh fposh j'D ekoD T[BQK d/ ekft fpzp ns/ eftsk dk w[jktokth T[gd/Fkswe j' iKdk j?. nkgD/ fJ;/ nB[Gt ftu'_ T[j S'NhnK-S'NhnK dkoFfBerZbK th eod/ gqshs j[zd/ B/, fit/_ fe fBwB-nzfes ekft-N'N/ s'_ gqrN j[zdk j?L

rZb ;[DB tk;s/ $ oZ[y dh ihoKd ukjhdh

J/Bk e[ tes fe Xosh ftu wkVh fijh iVQ br ikJ/

fi; sbkF dh rZb vkH jfoGiB f;zx eoBk ukj[zd/ B/ T[j sbkFGkt/_ nkfd ekbhB gqFB dk jh fjZ;k j? go jo :[r d/ ihtB nB[Gt ns/nfGftnesh tZyo/ j' fBpVd/ jB. go fJ; dk wkvb nZi th T[jh j?, fe nofisfrnkB iK ;z;koe frnkB dk gfjb'_ nfttjkoe j' ikDk ns/ fco fJ; frnkBd/ jkf;b T[Øgo gqFB fujB br ikDkL

w?_ bZGD sK Bjh_ frnk $ go ikgd? w?_ e'Jh j'o

Page 115: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 115

fe;/ j'o Ffjo @u r[nku frnk jK

jkf;b frnkB s'_ jN e/ fe;/ Bt/_ okj dh sbkF tk;s/ pj[s e[MfsnkrDk g?_dk j?. g{ot gqkgs frnkB ~ SZvDk T[d'_ se ;zGt Bjh_ id se T[jftnoE Bk ikg/ iK fco BtK okj Bk fd;D br gJ/. vkH jfoGiB f;zx fJ;;fEsh ~ gzikph b'eXkokJh w[jkto/ okjh_ ;wMD dk :sB eod/ jB. fit/_ feg{oB dh eEk d/ jtkb/ Bkb T[j efjzd/ B/L

g{oB xo Bjh_ ik ;edk $ xo ftu b{Dk j? T[t/_ dh T[t/_ nfsqgsk, ng{oh

g{oB xo'_ nk th Bjh_ ;edk $ nkgD/ jh ehfsnK e[M Bjh_ j[zdk

frnkB dh :ksok Bkb i[V/ nksw-ghVk d/ gZy ~ jfoGiB f;zx B/ d[Zydh ftnkfynk df;nk j?. fJ; s'_ fBiks th sK jh fwbdh j? id e'Jh fJ; okj@s/ g? e/, fJ; s'_ gko bzxdk j?. T[; t/b/ fe;/ ftF/F nfj;k; d/ xNs j'D dknB[Gt j[zdk j?L

frnkB j? jB/o/ @u r[nku/ j'J/ o;s/ dk $ o"FB j' ikDk

g?oK dhnK sbhnK @u $ nZyhnK dk T[d? j'Dk

gow-;Zu d/ frnkB dh gqkgsh bJh g{ot-gqkgs d[fBnkth frnkB d/ p'Ms'_ w[esh bk}wh j?, feT[_fe T[j fe;/ Bth_ ;'u d/ T[rwD ftu o[ektN pD ;edkj?. @r[owksk T[tku# ftu eth fJ;/ ;fEsh Bkb BfiZmdk j?L

@foFh id'_ xo'_ s[oB bZr/ w?_ fejkL

@;G e[M Sv uZb/ i/ fgSKj $ j'o Bjh_ sK

uko g'EhnK jh Bkb bJh uZb'

fJ; dk itkp th r[owksk T[tku okjh_ fdsk j?L

@;kv/ foFh $ ni/ g{oB foFh Bjh_ j'J/

N'j N'j e/ s[od/ B/ $ g'EhnK dh b'J/ (91)

vkH jfoGiB f;zx dh fJj bzwh eftsk nksfwe frnkB d/ ;o'sK o[Zyo[Zyo[Zyo[Zyo[Zyns/ foFhns/ foFhns/ foFhns/ foFhns/ foFh d'jK dh rkEk dk fpnkB eofdnK nkgDh fBZi dh nksfwe frnkBdh :ksok dk b/yk-i'yk j?. fi; ftu T[j o[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFh d/ r[DK Bkb fJefweskb'ud/ jB go nkgDh :EkoEe gq;fEshnK dk ftFb/FD eofdnK, fJ; sbkF ~fpBK w[ekw tkbh fBo'b fJe :ksok jh fpnkB eod/ jB.

õõõ

Page 116: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

116 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

o[Zy s/ foFh Lo[Zy s/ foFh Lo[Zy s/ foFh Lo[Zy s/ foFh Lo[Zy s/ foFh LwB'ftFb/FDkswe nfXn?BwB'ftFb/FDkswe nfXn?BwB'ftFb/FDkswe nfXn?BwB'ftFb/FDkswe nfXn?BwB'ftFb/FDkswe nfXn?B

vkH g{ikvkH g{ikvkH g{ikvkH g{ikvkH g{ik

;kfjs d/ tZy-tZy o{gK eftsk, ;whfynk, ;zgkdB,nB[tkd, nfXnkgB nkfd ftu nkgDk nEkj :'rdkB gk e/fizBh fFZds Bkb gzikph ;kfjs ~ vkH jfoGiB f;zx B/ft;skfonk j? FkfJd jh T[Bh fbnkes ns/ :'rsk fe;/ j'o;kfjseko d/ fjZ;/ nkJh j't/. J/;/ eoe/ rkorh T[;dhs[bBk fdT[ Bkb eodk j? i' ;G ~ nkgDh dp'u ftu b?b?_dk j?. T[;dk efjDk j? fe L

vkH jfoGiB f;zx y[bQh dkVQh tkbk fJe nfijkfdT[ j? i' fBZe/ w'N/ ;kfjseko ~ s[os jh GZyF eo iKdkj?.1

vkH jfoGiB f;zx fJe n?;h d[obZG ns/ ftokNF];hns dk ;[nkwh j? fe fit/_ fit/_ T[; dh F];hns dhnKgosK ~ co'fbnk iKdk j? fst/_ fst/_ T[; dhnK jZdK c?bdhnKiKdhnK jB. vkH jfoGiB f;zx gzikph d/ ;G s'_ }jhBb/yeK ftu'_ fJe j?. J/;/ f}jBhns dk ;p{s j? T[;dhg[;se o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh. ;kfjse ouBktK ;kfjseko d/ ihtBd/ fBZi s'_ ftothnK Bjh_ j[zdhnK ;r'_ T[jBK d/ nu/sB wBftu eth d/ jzYkJ/ e[Zb siop/ th Fkfwb j[zd/ jB. fJjouBk o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh th ;kvh fJ; rZb dk ngtkd Bjh_ j?.fJ; ftu eth dhnK nkgDhnK FzektK, vo, jk;/, y/V/ nkfd;w'J/ j'J/ jB. fJ; g[;se ftu wB[Zy d/ nkgD/ s'_ gko ikDdh rZb ehsh rJh j?. fi; ftu fes/ fes/ ftnesh d/ nu/sB dh gbkfJDtkdh o[uh th ;zfwfbs j?. fJ; ftu T[;wB[Zy dh g/Fekoh j'Jh j? i' fJe' t/b/ eJh fto'XK, ;t?fto'XK, nzso-fbysK dk d[yKs ;t?-u/sB s/ ;{MtkB j'DekoB jzYk fojk j?.

nf;;N?IN gq'ca?;o, ;o{g okDh;oekoh ekbi (fJ;sqhnK),nzfwqs;o

Page 117: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 117

sDkT[ wB[Zyh ihtB ftu ;zeNwJh ;fEsh tkbk j[zdk j?. jo/e wB[Zy fJ;s'_ fBiks gkT[Dk ukj[zdk j?. eJh tko ;fEsh s'_ GZi ikDk jh fJ;dk nkyoh ukokj[zdk j? go fJE/ eth dk ;\o G"fse Bk j' e/ nzsohth j? L

BefFnK #u g'EhnK #u

ihtB dh bkb;k

gZfsnK s/ gJh rod tKr fdT[ MkV

d[Bhnk B/ w/o/ frod tbh i' sVkrh

T[j~ s'V ikD fdT[ pkjo.2

sDkT[ jZEbh feos dk jh w{b sZs Bjh_ ;r'_ vkH jfoGiB f;zx dhnKpj[shnK eftsktK dk gqw[Zy sZs j?. ;kv/ fJ; eEB dh gq'Vsk eofdnK j'fJnK vkHofizdo f;zx GZNh dk efjDk j? fe L

id'_ th e'Jh f;oiBkswe gqfsGk gozgokrs gqfswkBK d/ fto'X ftu yVdhj? sK T[;~ sDkT[ dh gqfeqnk EkDh bzxDk g?_dk j?. vkH jfoGiB f;zx dh brGrjo eftsk sDkT[ dk nzF ;KGh p?mh j?.3

fJ; gqeko sDkT[ wB[Zyh wB T[go nkgDh v{zxh Skg SZv fdzdk j? fi;s'_ pu fBebDk pj[s w[Ffeb j' iKdk j?. fi; dk fJe' fJe jZb gbkfJD jhpudk j?. gbkfJD wB'ftfrnkB dk fJe ]k; f;ZXKs j? fi; ~ ;gFN eoBk fJE/bk}wh j? L

gbkfJD dk gqGkt nkw ihtB T[Zs/ jh Bjh_ fJ; dk gqGkt ;kfjs T[Zs/ d/fynk ik ;edk j?. nfij/ b/ye nkgD/ gksoK ~ gbkfJDtkdh fdqFNh s'_ fusod/jB. gZSwh b/ye nkgD/ gksoK ~ gbkfJB dh fdqFNh s'_ fusod/ jB.gZSwh b/yeK ftu nbpoN, ekw{, ;koso/, p?eN d/ Bkw toBD:'r jB.4

eth d/ wB nzdo th gbkfJD dk Gkt fes/ rfjo/ o{g ftu ;wkfJnkj'fJnk j?. fJ; s'_ fBiks gkT[D bJh T[j jo/e gqeko dk ;kXB tosdk j?.nkgDh F];hns ~ ;zpzXK s'_ ;w/N e/ nzso tosh j' ikDk th fJ; ftu Fkfwbj?. w{b o{g ftu eth nzsow[yh jh j[zdk j?. fJ; nzso w[ysk dk ekoD pkjo/;wki s'_ T[g/fynk iK jhDsk dk Gkt j' ;edk j?. eth eJh tko nkgD/ ;zpzXhnKd[nkok ehs/ wkV/ ftjko T[gozs Bkok}rh }kjo Bjh_ eodk ;r'_ nkgD/ ;t? ftunzso ;woB j' iKdk j?. vkH jfoGiB f;zx d/ ;wekbh b/ye pbtzs rkorhnB[;ko L

vkH jfoGiB f;zx nkgD/ d';sK ~ wK pD e/ fgnko eodk j?. i/ Bkok}j' ikt/, sK T[j ngDh wwsk fyZu b?_dk j?, dfonk tKr nkgDk gkN pdb b?_dk

Page 118: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

118 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?, s/ d';s T[;dh w[jZps s'_ e'ok ofj iKdk j?. T[j T[;d/ f]bk\ Bjh_ p'bdk,f]bk\ Bjh_ fbydk, fFekfJs Bjh_ eodk, p; u[Zg ;kX b?_dk j?. fJj' T[; dk ;Gs'_ tZvk pdbk j?.5

go eth dh fJj ;fEsh ;d?t Bjh_ pDh ofjzdh T[j ;t? ntb'eB dhftXh d[nkok fJ; s'_ gko ubk iKdk j?. eth fJe ;{MtkB ftnesh j? fi; ekoBwB' ;zeN s'_ gko ikDk T[; bJh fJe ;fji gqfefonk j?. fJ; bJh T[j nkswwzEB eodk j? fi; Bkb T[j fdbh Gkt th ftnes eodk j? ns/ ekft ;zeNs'_ th w[es j' iKdk j? L

BhtK osk j'o BhtK eo b? wBknkgD/ f;o bfjodkbkb ;{jk fgnk;-ozrFwbk d;sko dk.6

eth dk gbkfJD ed/ ed/ ;zp'XBh ;[o dk XkoBh th j' iKdk j? sd T[;dh T[go'es fposh nzso w[ysk dh XkoBh Bk j' e/ pkjo w[yh j' iKdh j?. fJ;gqeko jZEbh g[;se dk nfXn?B eofdnK n;h_ d/yd/ jK fe eth dh wkBf;eskftu eJh soQK d/ pdbkt nkT[_d/ jB i' fe T[;dh ftbyD GKs dh wkBf;esktZb fJFkok eod/ jB. n;h_ pkjo w[yh ftnefsst dh rZb ehsh j?. fi; pko/;gFN j' ikDk }o{oh j?. pkjo w[yh ftnesh dk tshok ek\h ;gFNsk tkbk j[zdkj? T[j ;zp'XB Bjh_ eodk ;r'_ nkgDh rZb ;gFN sohe/ Bkb efjzdk j? L

bZGd/ j' sK bZGd/ oj'f;o\ w?~ Bk bZG'eJh EktK s'_ Gr"Vkfe;/ th EK w?_ jk}o Bjh_ j'Dk.7

eth ~ gsk j? fe ftneshrs ;wki d[nkok T[;dh gqfsGk j'_d, nkfddk T[g:'r d[o-T[g:'r th ehsk ik fojk j? go fco th T[j cbdko fpoy tKrgZEo yk e/ th j'oK ~ cb pyFdk j?. fJ; ;zg{oB ;fEsh ~ T[j fizBh ;fjiskBkb b?_dk j? FkfJd fJ; soQK j'o e'Jh th Bjh_ eo ;edk. fJE/ T[j nzso Mksdh ftXh ~ ngBkT[_dk j?. fi; Bkb fJj d/fynk frnk j? fe T[j b'N{ ;wki d/tsho/ ~ u[Zg ukg ;fjD eoh iKdk j?. fJ; s'_ fpBK T[j fJe ;B/jh ftneshtKr ftjko eodk j?. n;h_ T[&Zgo th f}eo ehsk ;h fe T[j u'N pdb/ u'Ngj[zukD dk jkwh Bjh_ j?. fJ; bJh o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh g[;se ftu th eth fJ;;B/jh nkg/ dk gqrNktk eodk j?. nfij/ gqrNkt/ bJh fJe o[Zy torh F];hnsukjhdh j? L

Page 119: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 119

\ohdk ;kfjp dh efo ukeoh fdb dh bkfj GoKfd.dot/;K B' b'Vhn? o[ZyK dh ihoKd.8

pkpk \ohd ih d/ T[go'es ;b'e nB[;ko eth dh fposh th e[M nfijhjh j? L

xo'_ pkjo fBebdk fojk fpoS tKr{zjK, b'e w/oh Skt/_ th p?md/ oj/ fBFzrpkbK B/ fJZNK gZEo th wko/nkFeK B/ w/o/ sB ftuuke{ wko e/ nkgD/ BK-gs/ th fby/ B/e[M b'e w?~ T[jbk fijk pDk e/fBeh w'Nh jkis th ;ko b?_d/ oj/ nkgDh.9

j[D sZe n;h_ ;wM rJ/ j'tKr/ fe ;t? ntb'eB nkgD/ nkg nzdoMkshwkoB dh ftXh j? fJ; s'_ gfjb'_ fe n;h_ j'o nZr/ tXhJ/ ;kv/ bJh ;t?ntb'eB pko/ ;gFNsk jkf;b eo b?Dh |?o tkfip Bjh_ j't/rh. ;t? ntb'eBbJh nzso gq/yD Fpd dh th tos'_ eo bJh iKdh j? L

nzso gq/yD bkshBh GkFk dk Fpd j? fi;dk noE j? nzso Mks wkoBku/sB wkBf;e sZEK ~ nzdo{Bh gqfsGk Bkb w/b e/ w[bKeD eoBk nzso gq/yD j?.fJ; soQK fJ; ftXh okjh_ ftnesh nkgDk wkBf;e ftFb/FD eoB bJh nkgDkfXnkB wkBf;e o[uhnK ~ ikBD tZb bkT[_dk j?.10

fit/_ jh ekft feos nrKj edw tXkT[_dh j? fst/_ fst/_ eth wfj;{;dkj? fe i' ;fEsh gfjbK T[; bJh nkBzd dkfJe ;h iK gqFz;k dk ekoB ;h j[DT[jh ;fEsh T[;~ eFNdkfJe gqshs j'D brdh j?. o[Zy j'D eoe/ T[j iVQ j?ns/ fBwkDk j? nkgDh fJ; ;fEsh pko/ T[j fuzss th j? s/ ikD{ th. fJ; fBwkDhj'_d gqfs T[j ;ze/s th eodk j?. fJj foFhd/t fet/_ j' rJh< feT[_fe foFh wB[Zyhf}zdrh ftu fJe ;funkoh j'_d dh soiwkBh eodk j?. ;t? ntb'eB dh ftXh~ ngDkT[_fdnK j'fJnk T[j nkgDh fJ; ;funkoh j'_d ~ F[ZX nksfwe fposh dkXkoBh pDkT[D pko/ ftuko eo fojk j?. feT[_fe foFh wB[Zy dk fJe ;kfXnkj'fJnk ;funkok o{g j?. fi; pko/ T[j nkgD/ nkg Bkb rZbpks eodk j? L

fpoy i/jh i{B w/ohfjZb rJh iVQK shefpoyK u'_ fpoy w?_ fBwkDknkw i/jh j'_dfoFhd/t fet/_ j' rJh.11

Page 120: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

120 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

foFh wB[Zy dk fJe ;kfXnk j'fJnk ;funkok o{g j? fiE/ nk e/ fBZih fjZsiK ;[nkoE ]sw j' iKd/ jB. nkgDk nkgk wkoB s'_ pknd jh foFh d/ w[ekws/ gj[zfunk ik ;edk j?. wB[Zy nzdo o[Zy s'_ foFh pBD dh ;zGktBk T[d'_ jh g?dkj' ;edh j? id'_ T[j nkgD/ nzdo t;dh w?_# dk BkF eo/rk. ;t? ntb'eB dhftXh okjh_ T[j nkgD/ nkg dk fBskok eodk j'fJnk B}oh_ nkT[_dk j? L

Mhb ftu y[oh j'Jhb{D dh vbh bG ;edk jKnkgD/ #u y[fonk nkgDk nkg Bjh_ bGdk.12

eth nB[;ko f}zdrh wB[Zyh nkg/ s'_ fBozso d{o j[zd/ ikD dk Bkw j?.wB'ftFb/FD dh ftXh ;t? ntb'eB okjh_ T[j nkgD/ nzdo ub ojh fBozso;zxoF dh gqfefonk ~ NN'bD dh e'fFF eodk j'fJnk jo fe;w d/ sDkT[, fto'XKns/ FzektK ~ nkgD/ T[go jh jzYkT[_dk j?.

fJ; gqeko eftsk ftubk tesk wB'ftfrnkBe fdqFNh ~ ngDkT[_fdnKj'fJnK :EkoE GktBk ~ tX/o/ fsy/ok eofdnK nkgD/ nzdo{Bh irs ftu nkgT[sodk B}o nkT[_dk j?. foFh dk nzdo{Bh w[Zb ebkswe w[Zb ftu spdhb j'DbZrdk j?. fi; s'_ fJj gsk bZrdk j? fe g[;se ftubk foFh pkjob/ ns/ nzdob/;z;ko d/ ;[w/b s'_ jh nkgDh j'_d rqfjD eodk j?. nkgD/ nkg/ nzdo T[;~ g"Vhdo g"Vh nkg jh T[soBk g?dk j?. nkgDh o"FBh dh gkb ftu edw do edwnZr/ tXD Bkb jh T[;dh g[Bo f;oiDk dk ;\o w[ezwb j'Dk j?.

vkH jfoGiB f;zx wB[Zyh wB ~ wkBtsk d/ ;{so ftu go'Jh wB[ZyhfoFfsnK ftub/ ;zpzXK ~ pzBQD dh e'fFF th eodk j?. wB[Zyh wB w[ZY edhw s'_jh ftgohs fbzr tZb nkeofFs fojk j? ns/ fJ; nkeoFD s'_ T[gihnK T[s/iBktKdh i/eo g{osh Bk j't/ sK wB[Zy wkBf;e o'r dk fFeko j' iKdk j?. fJjBKT[s/iBktK dk iBw \okfJv d/ f;ZXKs fJZd s'_ j[zdk j?. \okfJv nB[;ko L

fJj T[j eVkjk j? fiE/ T[s/iBktK pV/ }'o F'o Bk T[pkb/ wko ojhnKj[zdhnK jB.13

fJj T[jBK w[ZfdnK *u ]k; fdbu;gh b?_dh j? fiE/ T[s/iBktK s'_ T[gihnKb'VK fwb e/ nBzd dh ;fEsh g?dk eodhnK j'D. J/;/ ftXh j/m ftuo oj/ jBeth vkH jfoGiB f;zx d/ Fpd. T[j nkgD/ FpdK nzdo nfijk ikd{ gkT[_dk j?fe ;koh eftsk ftu \okfJv dk fJZd f;ZXKs fJjBK p'bK okjh_ nu/s jh gqrN j[zdkB}oh_ nkT[_dk j?. pj[s jh pkohe B}o Bkb tkufdnK fJj gqGkt ;gFN j[zd/jB L

d[Bhnk ftu ;G s'_ ;'jDh F? fgnk;

Page 121: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 121

ehwsh pj[s jh ehwshi/m dh jkV dh X[ZgfijVh fgnk; bkT[_dhfsZyh fit/_ Xko sbtko dhg?oK dhnK sbhnK j/m wud/ uzfrnkV/fi;w ftu fuDrKwZE/ ftu bkb ;{jh bkb;kd{o fe;/ o[Zy j/m Skt/_ pfj ikD dhnZyhnK u nuBu/s Bud/BdhnK MbkoK nkpFkoK d/ BeF/v{zx/ pj[s v{zx/ y{jK ftufpBK bi-v'oh d/p/]so T[soB dk ;[y fijk ikrdkiku nk iKdh nkgD/ nkg;kT[D Gkd'_ j' e/ G[zR/ v[bQ ikD dh.14

o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh dk fposKs d[fBnkth T[gG'rh bkb;ktK, fi;wkBhns s/o{jkBhns d/ sDktK ns/ ;u/s nu/s dhnK nfijhnK wkBf;e r[zMbK ftu ftuodkj? fe fgnk; f}zdrh dh fJe pj[w[Zbh F? pD iKdh j?. n?;h tvw[Zbh t;s{ fi;s'_ fpBK ;e{B Bjh_. fgnk; eth bJh n?;h T[u/oh u/sBk dh sbp j? i' jB/ohnKr[\ktK ftu o"FBh dh feoB T[sgzB eo ;edh j?. eth \okfJv d/ f;ZXKs fJZdtKr fgnk; dh g/Fekoh eodk j? fi; s/ f;o\ nkBzd f;ZXKs bkr{ j[zdk j?.nkBzd dh gkb ftu T[j nfij/ FpdK dh g/Fekoh eodk j? L

T[j i' xo/ p?mhjZEK u cVhSzBk nkp/ j:ks dkBhth_ B}oT[j s?~ ezXK EkDh t/ydhnZr dh ukb/ s[o/ nkT[_d/ fgnk;/ ~.15

eth B/ pVh ]{p;{osh Bkb eEk ftu g{oB ~ ;K;feqfse pzXBK ns/ b{Dk~ wkBth w{b gqftoshnK d/ o{g ftu g/F ehsk j?. fJ; dtzd ftu'_ g?dk j'fJnkfposKs ekft$eEk dh fizd ikD j?. fi; Bkb fe eEk nkgDk gqtkj rqfjD eodhj?. fJE/ b{Dk torh e[Vh (fJZd) dk ekft gqshe fpzp j? i' eth ~ g{oB nt;Ekgqkgs eoB ftu o[ektN g?dk eo ojh j?. ekft eEk d/ fJ; fjZ;/ se ekft BkfJe

Page 122: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

122 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

g{oB nt;Ek gqkgs eoB dk nfGbkFh j? go T[j ni/ fJ; nt;Ek ~ gqkgs Bjh_eo ;fenk fi;dk ekoB ekft-BkfJe dZ;dk j? L

w?_ Bjh_ g{oBgo w/o/ okj ftu pko pkob{Dk i/jh e[Vh w?~ fwbhjZ;dh tzrko fijk jk;knZyhnK u'_ ekwBk;gDh dh ihG tKr v[bQdhefjzdh L@nZr# u'_ Bk bzfxU_w/o/ EkDh_ bzxDk }o{o s?~ gJ/rkr'oy s'_ gfjbK w?_ jh b{Dk.16

ekft BkfJe w[ZYbhnK fJZSktK Bkb pZMk j? go ;wki d/ vo ekoB T[jnfijk Bjh_ eo ;edk. B?fsesk d/ fB:w nXhB ftuofdnK wB[Zy nkgDhnKfJZSktK dh g{osh Bjh_ eo ;edk feT[_fe ;wki nfijk eoB dh fJik}s Bjh_fdzdk. nzdobhnK fJZSktK dh g{osh dh okj/ o[ektN g?dk eodh j? Jhr' i' wB~ T[e;kB tkbhnK jo T[jBK ]kfjFK ~ dpkT[D ftu ekoiFhb j[zdh j? i' ;wkitZb'_ tofis j[zdhnK jB. \okfJv nB[;ko L

jT[_ fJZd ~ ekp{ ftu oZy e/ tZyo/ wkBf;e YKu/ dk fBowkD eodh j?.F];hns ~ ;[xV ;bhe/dko ns/ fJe;[osk ftu pzBQdh j?.17

J/;/ f;ZXKs dh gkbDk eodk j'fJnk ekft BkfJe e'Jh th nfijk ekoiBjh_ eoBk ukj[zdk fi; Bkb T[;dh F];hns ~ m/; gj[zu/ L

;G s'_ ]soBke vfj;nkgD/ jh Bk| dk;G s'_ ]soBke jk;knzdob/ dk| dk.18

ekft BkfJe eEk ftu nzsohth fsqgsh ~ gqkgs eofdnK th fdykfJnkfrnk j?. fi; Bkb fe Gkosh i'r gozgok is, ;s s/ ;tkbhnk fuzBQ th T[Go e/;kwjD/ nkT[_dk j?. Gkt/_ fe fJj nfj;k; fSD Gzro tk;s/ jh ;h. fJjBK gbKfSDK dh fwbDh dk ekft BkfJe n\;'; th }kjo eodk j? L

e[Vh d/ fwbD dkihG s/ y[ow/ i/jh

Page 123: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 123

][Fp' d/ y[oB dkfSD pj[s S'Nk ;h.19

ekft BkfJe ~ w/b dk fSD sK gqkgs j' frnk go T[j w/b dk fSDfJzBk S'Nk ;h fe T[;dh wB'fsqgsh Bjh_ j[zdh ;r'_ T[jdh GNeD ftu j'o f}nkdktkXk j' iKdk j?. nfijhnK nfsqgs GktBktK dfws j' e/ nu/s wB ftu ;wkiKdhnK jB i' fe ;wK gk e/ wB'rzYK d/ o{g ftu ;kjwD/ nkT[_dhnK jB. ekftBkfJe d/ wB nzdo th nB/e gqeko d/ nu/sB Gkt dfws j'J/ gJ/ jB fiBQK dkMbekok o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ftu pj[s EkJh_ B}oh g?_dk j?.

wkso gq/w dhnK nB/e T[dkjoBK vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ftud/yhnK ik ;edhnk jB. fi; ftu fe fJvhg; wB'rzY ;gFN o{g ftu B}oh g?_dhj?, fi;~ fe gqf;ZX wB'fuzse vkH i;tzs f;zx B/eh B/ ;fji/ jh gfjukD fbnk ;h.vkH jfoGiB f;zx dh eftsk dk w[skfbnk th T[jBK nkgDh gqf;ZX g[;se nu/sBnu/sBnu/sBnu/sBnu/sBdh bhbQkdh bhbQkdh bhbQkdh bhbQkdh bhbQk ftu ehsk j?. eftsk pko/ rZb eoB s'_ gfjbK vkH B/eh dk vkH jfoGiBf;zx pko/ eEB gVQ b?Dk tkf}p j't/rk L

gzikph d/ fJe T[x/ s/ gqfsGkFkbh eth jB vkH jfoGiB f;zx T[jBK dhnKe[M eftsktK nzdo nD;[bMh fJvhg; wB'-rzY dk Mbekok tZidk j?.20

o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh g[;se d/ ekft BkfJe ftu th fJvhg; wB'rzY dhnKnbkwsK fpokiwkB jB. fi; dk nzdk}k T[;d/ eEBK ns/ ;fEsh d/ gqfsoew s'_bkfJnk ik ;edk j?. fJ; gqeko fJvhg; wB'rzY fiE/ ekft BkfJe dk ;Zu j?T[E/ eth d/ nkgD/ ftnefsst dh th soiwkBh eodh j? L

i'r dh ftG{s j/m fgzvkT[jd/ j/m i' BfgzvkT[; T[gofwjopkB b{Dk d/ Bj[zdoK dh f;zwdh MohN j?;[zdoK sK Bjh_ ;h ws/Jhw/o/ bJh tofis n"os w/o/ pkg dh;'jDh, ;[BZyh, Bth_ s/ Be'or[oK nkg p]Fh.21

vk B/eh dk wzBDk j? fe ;kXkoB s"o s/ b'e fJ; nt;Ek ftu'_ ;fjijh r[}o iKd/ jB go eth d/ wB T[go fJvhg; wB'rzY dk gqGkt fojk j?. vkHi;tzs f;zx B/eh nB[;koL

eth yV's ftu j?. ;kfwne s"o s/ T[j nkgDh f}zdrh d/ Bkb Bkbs[fonk nkfJnk j?, go Gkt[e s"o s/ T[j wK Bkb nkgD/ ;zpzXK ftu ni/ th pZMk

Page 124: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

124 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fgnk j?. fJ;/ bJh pko pko T[j T[Xo gqfsrwB eodk j?.22

o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ftu g/F tX/o/ fJ;soh gksoK gqfs th BkfJe dk B}ohnkg[Zso w'j tkbk jh j?. fi; ftu nfXeko dh GktBk B}o nkT[_dh j?. wK ~ T[j;fjitkB jh gqtkB eo b?_dk j?. nkgDh eftsk d/ FpdK ftu fit/_ L

fizB/ ftu SK ;fji/ wK pD iKdh j?T[m e/ j'o fes/ ikD ~ ih Bjh_ eodkpkb Bh_ SZvdkED fit/_ wK dk.23

fJ; fposKse ekft ftu fiE/ T[j fe;/ e[Vh d/ w/b s'_ gq;zB ;h fco T[jhibXko ftu ;wk rJh. nrKj ube/ c/o T[;/ ~ rzrk dh Xko u'_ T[Goh r[owkskdZ;dk j?. r[owksk tkbk B}ohnk T[j fJvhg; wB'rzY d/ gqGkt nXhB jhngDkT[_dk j? fiE/ T[;~ jo/e e[Vh wK torh ;B/j Gog{o gqshs j[zdh j? L

rzrk dh Xko ftu e[Vh r[owksk ;hg[zfBnk g[Bhs ibSkBDh d/ gkso u T[Skbdhe'Jh e'Jh p{zd w/oh ekfJnk s/ so'_edh.24

nkgDh wK s'_ d{oh ekft BkfJe nzdo ;'r$wksw dh nt;Ek Go fdzdhj? fi; ekoB T[j ;'rtkB j' iKdk j?. T[;d/ ihtB uZeo ftu pdbkn nkT[_dkj? go ekft BkfJe fJ;~ ;keokswe o{g ftu b?_dk j?. wksw (Mourning) d/ o{g

ftu ekft BkfJe fJj eEB T[ukodk j? L

w?E'_ d{o ub/ frnK dh ][Fp'Jhw/o/ se gj[zudh ojhs[o frnK ~ @tk} w?_ Bjh_ wkoh ed/ubk frnk ;' uzdBT[jdh F'Gk w/o/ sZe nkT[_dh ojh.25wksw dh nt;Ek pko/ \okfJv dk wzBDk j? fe L

wksw fi; tk;s/ ftobkg Fpd th tofsnk iKdk j?, fJ; ftu ;±?-nkdodh xkN j[zdh j?. fJj nfij/ ftnesh j[zd/ jB fijV/ nkgD/ s'_ ftZSV rJ/fgnkfonK d/ ftS'V/ ftu nkgD/ nkg ~ e';d/ ofjzd/ jB. T[j wfj;{; eod/ jBfe T[jBK B/ s[o rJ/ nkgD/ fgnkfonK ~ ed/ g{ok fgnko Bjh_ ;h fdZsk.26

fJeZbsk dh nt;Ek ftu ftnesh eJh tko ;'rtkB j' iKdk j?. fsVehj'Jh fposh tkb/ b'eK bJh fJeZbsk j'o th sebh\d/j ;kps j[zdh j?.fJeZbsk d/wjZst ~ do;kT[_fdnK vkH r[opuB dk eEB j? L

Page 125: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 125

N[ZNk j'fJnk wB[Zy fJeZbk Bjh_ ofj ;edk. T[j~ i[VB dh b'V j[zdh j?.T[j ;[szso fuZs th Bjh_ j[zdk. T[j ezw Bkb i[fVnk j'fJnk Bjh_ j[zdk. T[j ezw~ fgnko Bjh_ eo fojk j[zdk. Bk ezw s'_ T[j~ e[M gqkgs j[zdk j?.27

vkH r[opuB dhnK T[go'es ;soK s'_ fJj ;fji jh nzdk}k brkfJnkik ;edk j? fe fJeZbsk iK wksw ftnesh nzdo T[gokwsk g?dk eod/ jB. fi;Bkb ftnesh ftu irs ns/ t;sK gqfs w'j ]sw j' iKdk j?. e[M ftnesh fJ;;fEsh d/ S[ZNeko/ bJh nksw y'i dh okj s/ s[o g?_d/ jB. o[Zy s/ foFh ftubkekft BkfJe th e[M fJ; gqeko dh jh fposh dk XkoBh j?. eJh tko ftnesh;t? j'_d dh Gkb ftu fJekrosk nXhB ;t? ntb'eB eodk j?. ;t? ntb'eBd[nkok eth wfj;{;dk j? fe f}zdrh ftu T[;d/ ;[Gkn d/ e[M bZSD T[;~ tZyfonKeod/ oj/ jB. fi; eoe/ T[j fJeZbsk dh j'Dh G[rsdk j? L

s{z fBok e'Ve{f}zdrh Go s{z nDfufEnk ihftnk;G ek;/ s'_ tZyok, nZvok, fByZVtKd{finK u x[b-fwb e/ ofjD s?~ Bk nkfJnk.28

fiE/ eth dh fJeZbsk dk ekoB T[;dk tZyok ;[GkT[ j? T[E/ ;w/_ ;w/_ s/T[;d/ fgnkfonK dk ;dhth ftS'Vk th fJ;dk ekoB pDdk j?. Gkt/_ fe eth dkwzBDk j? fe w"s T[;dh eftsk dk gqw[Zy Ehw Bjh_ j? go fco th T[;d/ nkgfDnKdk tes p/tes s[o ikDk T[;~ go/FkB eodk fojk j? fi; ekoB w"s, fJeZbsknkfd dk f}eo T[;d/ ekft ftu nkg w[jko/ nk iKdk j? pe"b eth L

:ehBB, fJj ihtB nkgDhnK d[FtkohnK d/ pkti{d pj[s w[ZbtkB j?,fiT[D:'r j?. go w[Ffeb fJj j? fe w/o/ nk;/-gk;/ w/o/ nkgD/ jh fgnko/ feoBwfeoBh ub/ ik oj/ jB. T[jBK dk ftS'Vk w/o/ nzdo w"s dh fsZyh u/sBk irkT[_dkj?. T[j sK wo rJ/, go w/o/ nzdo T[jBK dh w"s fiT[_dh ofjzdh j?.29

nzdobh fJeZbsk T[;~ ekft f;oiB bJh gq/odh j?. fi;dk goSKtKT[;dh ekft feos T[go th ;fji/ jh d/fynk ik ;edk j?.

ekw[esk dh gq/oe Fesh nXhB ekft BkfJe dk ftuoBk th wkBth j'Dhdk fJe Gkr j?.eJh tko fBoXkfos ehs/ gZE T[go ubfdnK jh ekw fsqgsh d/nt;o T[gbpX j[zd/ jB go eJh tko fdFk jhD j'D eoe/ nkgD/ gZE pko/nt/;b/ j[zfdnK j'fJnK th fe;/ gq/w gkso Bkb w/b j' iKdk j?. nfijk jh fJent;o ekft g[;se ftub/ BkfJe ~ th gqkgs j[zdk j?. id'_ fe T[j gfjbh tkoe[dos dh fJ; ftXkB (ekw[esk) dk nfj;k; nkgD/ nzsoht ftu wfj;{; eodkj? L

Page 126: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

126 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[jB/ w?~ t/fynknKdoK d/ fezro/ s/wZmh wZmh ghV fit/_ o"FB j' ikJ/p'N fit/_ nkbQD/ s'_ osk pkjo u[zM y'bQ/;[pQk ;t/o/ fit/_ u[e fsVe ikD dhtk} fijh nkJ/.30

T[go'es ekft ;soK ftu Gkt/_ eth ekft BkfJe dh wB' ;fEsh dk f}eoeo fojk j? go fco th n;h_ fJj Bjh_ efj ;ed/ fe f;oiBk ftu'_ f;oie dknkgk wB\h j?. fJ; bzw/oh eftsk ftu vkH jfoGiB f;zx dk nkgk th fdqFNhwkBj[zdk j?. o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh pko/ f}eo eofdnK eth efjzdk j? fe L

eoskoh s'_ ftSfVnK gzikj tfoQnK s'_ T[go ;wK phs u[Zek j?. eh w?_T[;~ ft;ko u[Zek jK g{o/ dk g{ok < FkfJd Bjh_. w?_ nkgDh j[D/ j[D/ Sgh eftsko[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ftu fbfynk j? @i]w ubk ikJ/, T[jdk dk| ofj iKdk j?, dk|~ gb';D dh b'V pDh ofjzdh j?. fJj e[M fbyD bZfrnK w/ok i' siopk p'bfojk ;h, T[; ftu skoh th Fkwb j't/rh, Gkt/_ nu/s s"o s/.31

fiBK e'Jh eth f}zdrh d/ B}dhe j't/rk T[BK jh f}nkdk T[;dh eftskftu ihtB d/ sZs Fkfwb j'Dr/. fJE/ ;kvh w[okd fJj efjD s'_ j? fe fBZihf}zdrh d/ siop/ eth dh feos ftu :EkoE dk ozr GoB ftu ;jkJh j[zd/ jB.eth dh ihtBh u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk dk gkm eoB T[gozs i/eo o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh dkgkm ehsk ikJ/ sK ;fji jh nB[Gt ehsk ik ;edk j? fe fJ; bzw/oh eftsk dkfejVk gq;zr eth d/ nkgD/ fBZi Bkb snZbe oZydk j?. Gkt/_ fe nkgDh ;t? ihtBhftu @fbphv'# (ekw[esk) Bkb ;zpzfXs fe;/ gqeko dk e'Jh jtkbk Bjh_ fdZsk frnkgo o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ftu BkfJe d/ ekw wB'GktK ~ pj[s pkohe-phBh Bkb ekft o{gftu g/F ehsk frnk j?. fJ; ftu eth nkgDh ;hwk s'_ pkjo Bjh_iKdk L

bkb;k d/ ozr fijh r{VQhgqEw fgnk;Xosh dk gfjbk fgnko fgnk;fi;w e[obkfJnk w?_ Bzrk jKo'w o'w c[ZbK Bkb Go ikDk ukfjnk.32

T[go'es ekft ;soK s'_ gfjbK n;h_ f}eo ehsk j? fe eth ekwT[s/iBk d/ gq;zr ftu BkfJe dh wB'dFk T[bhedk nkgDh jZd gko Bjh_ eodk, fJ;;zpzXh eth fpbe[b ;[u/s j?. eth nB[;ko L

;z;feqs d/ eth wjkB ;B. T[BQK B/ ;oho s/ nkswk ~ ;wfMnk ;h.

Page 127: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 127

;oho d/ nzr T[BQK dh eftsk ftu y[iokj'_ d/ wzdoK dhnK w{oshnK tKr ;[zdo Bzr/i ftu eZ;/ j'J/ ;B. nFbhb eftsk ekbhdk;, ftfdnkgsh, e/Ftdk; s/ r[o{r'fpzd f;zx jh fby ;ed/ ;B, n;h_ Bjh_. T[j wjKeth ;B s/ wjkB nkswktK.nkw nkdwh i/ nfijhnK rZbK fby/ sK b[Zuk bZr/rk. w?_ fbzr tkFBk ftu fGZiheftsk Bjh_ ou ;edk. w?_ S'Nk eth jK.33

vkH jfoGiB f;zx f;oiBk ns/ ;whfynk d/ y/so ftu fJe ftnesh Bjh_;r'_ nkgD/ nkg ftu fJe g{oh gozgok dk BK j?. fi; dk bkG T[;d/ ;wekbhnKd/ Bkb Bkb T[;d/ T[so ekbhnK B/ th fbnk j?. fdZbh Ffjo d/ nekdfwe;kfjse jbfenK ftu fe;/ th tes frnkB gozgok pko/ uouk vkH jfoGiB f;zxd/ f}eo s'_ fpBK g{oB Bjh_ wzBh iKdh. ;kfjsekoh ns/ ;whfynk d/ y/so ftufJe' ;w/_ pokpo Bkw yZND tkb/ ;kfjsekoK ftu vkH jfoGiB f;zx dk Bkw nZtbdoi/ ftu fbnk iKdk j?. fiE/ vkH jfoGiB f;zx dh frDsh f;ZXKsekoh ftu;otekbh gzikph ;kfjsekoK d/ ]k; BktK ftu ehsh iKdh j?, T[E/ ekftekoh ftuth T[; dk BK T[gob/ doi/ d/ ethnK ftu fbnk iKdk j?. fJ; dk f}eo pbtzsrkorh, r[b}ko f;zx ;zX{ nkgD/ o/yk fuZsoK ftu eod/ jB s/ vkH i;tzs f;zx B/eh tor/ wB'ftfrnkBh nkgDhnK w[bkeksK ftu th fJjBK pko/ uouk eod/ jB.

;' n;h_ wB'ftfrnkB dh fJ; irs gqf;ZX ;zgodk dh ;jkfJsk Bkb vkHjfoGiB f;zx dh ekft feos o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh dh gVu'b eoB dk T[gokbk ehsk j?.fi; ftu'_ BthB gqeko d/ f;ZN/ gqkgs j'J/ jB. fJjBK pko/ j[D sZe gzikph ekftnkb'uBk ftu pj[s xZN f}eo j'fJnk j?. jo/e ;whfynk pko/ ukj/ fezBh thrzGhosk ns/ wjhBsk Bkb goy ehsh ikt/ fco th e[M Bk e[M gk;ko nfij/ j[zd/jB fijV/ nX{o/ ofj iKd/ jB. fJj ekft feos J/Bh ftFkb gqfeqsh tkbh j? fefJe y'i-gZso okjh_ fJ;d/ ;ko/ gk;ko T[ikro j'D/ ;zGt Bjh_.

jtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnK

1H pbtzs rkorh, Fops dhnK x[ZNKFops dhnK x[ZNKFops dhnK x[ZNKFops dhnK x[ZNKFops dhnK x[ZNK, gzBk 159

2H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 8

3H y'i dogDy'i dogDy'i dogDy'i dogDy'i dogD (;zgk eoB?b f;zx fEzd), gzikph nfXn?B ;e{b, r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh, nzfwqs;o, iBtoh 1985, gzBk 105

4H F?bh, b{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?B, gzBk 53

5H r[b}ko f;zx ;zX{ (;zgk), vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx, gzBk 46

6H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 13

7H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 28

Page 128: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

128 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

8H dhtkB f;zx (;zgk), \ohd doFB\ohd doFB\ohd doFB\ohd doFB\ohd doFB, gzBk 81

9H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 9

10H F?bh, b{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?Bb{Dk L wB'ftFb/FDkswe nfXn?B, gzBk 53

11H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 17

12H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 37

13H e[btzs f;zx, f;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FD, gzBk 59

14H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 12

15H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 13

16H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 50

17H f;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FD, gzBk 61

18H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 60

19H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 70

20H i;tzs f;zx B/eh, nu/sB dh bhbQknu/sB dh bhbQknu/sB dh bhbQknu/sB dh bhbQknu/sB dh bhbQk, gzBk 83

21H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 41

22H i;tzs f;zx B/eh, nu/sB dh bhbQk, gzBk 83

23H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 16

24H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 71

25H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 10

26H f;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FDf;rwzv \okfJv ns/ wB'ftFb/FD, gzBk 66

27H f\bjkbf\bjkbf\bjkbf\bjkbf\bjkb, g[;se bVh 7, gzBk 2

28H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 56

29H vkH jfoGiB f;zx, u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, gzBk 220

30H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 68

31H vkH jfoGiB f;zx, u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, gzBk 99

32H vkH jfoGiB f;zx, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, gzBk 68

õõõ

Page 129: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 129

vkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft Lb'eXkokJh gq;zrb'eXkokJh gq;zrb'eXkokJh gq;zrb'eXkokJh gq;zrb'eXkokJh gq;zr

(Bk X[Zg/ Bk Skt/I - d/ ftF/F gq;zr ftu)(Bk X[Zg/ Bk Skt/I - d/ ftF/F gq;zr ftu)(Bk X[Zg/ Bk Skt/I - d/ ftF/F gq;zr ftu)(Bk X[Zg/ Bk Skt/I - d/ ftF/F gq;zr ftu)(Bk X[Zg/ Bk Skt/I - d/ ftF/F gq;zr ftu)

vkH dfonkvkH dfonkvkH dfonkvkH dfonkvkH dfonk

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;kfjs dk fJe T[Zxkj;sk]o j?, fiE/ T[; B/ f;oiDkswe b/ye d/ s"o #s/nkgDh ftbZyD gSkD ekfJw ehsh j? T[ZE/ T[; B/ ;kfjsnkb'uBk ftu th nkgDk wjZstg{oB :'rdkB gkfJnk j?.vkH jfoGiB f;zx fdZbh ;e{b Bkb i[V/ j'J/ nfij/ gqw[Zyfuzse jB fiBQK B/ nkgDh gqfsGk Bkb ;kfjsekoh ns/;kfjs nkb'uBk ftu BthnK bhjK gkJhnK. ;kfjsekoh d/y/so ftu vkH jfoGiB f;zx fJe gqw[Zy eth j? fi; B/nkX[fBesktkdh gfog/y s'_ wB[Zy dh j'Dh ~ gqGktFkbh YzrBkb fusfonk j?. T[d:'rheoB ns/ FfjoheoB d/ Bt/_gqGktK d/ nzsors wkBth n;fsst ~ dog/F uD"shnK T[;dh f;oiD gqfefonk dk w{b nkXko pDhnK jB. wB[Zy d/p[fBnkdh ;o'ekoK Bkb i[Vh j'Jh fJj FkfJoh tZy-tZy gq;zrKs'_ nfXn?B dh wzr eodh j?. jZEb/ y'i-gZso dk w{bwe;d vkH jfoGiB f;zx ekft d/ b'eXkokJh ;o'ekoK Bkb;zpzX oZydk j?. fJ; gq;zr s'_ Gkosh ;kfjs nekdwh d[nkokg[o;ekfos g[;se Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ ~ nkXko pDkfJnkfrnk. 20th_ ;dh d/ ;st/_ djke/ ftu ojh fJ; g[;seftu g/F ;zt/dBk nkX[fBesk ~ rqfjD eodh ns/ gozgoktKs'_ p/w[Zy j'Jh gqshs j[zdh j?. ;kfjs f;oiDk ftu b'eXkok~ tZy-tZy o{gK okjh_ fJ;s/wkb ehsk iKdk j?. vkH eoB?bf;zx fEzd nB[;ko ;kfjs f;oiDk ftu b'eXkok dh tos'_fJ; Yzr Bkb fBFus ehsh ik ;edh j? L

T) b'e:kfBe ;kwZrqh dk ;kfjse ouBktK

woj{w, n?;';hJ/N gq'ca?;o s/w[yh, gzikph nfXn?B ;e{b,r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh,nzfwqs;o.

Page 130: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

130 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

bJh f;ZX/ o{g ftu gq:'r

n) b'e:kfBe ;kwZrqh dh pdbt/_ o{g ftu tos'_

J) b'e:kfBe ;kwZrqh dk ;ze/s nEtk gqshe o{g ftu T[b/y

;) b'e o{VQhnK (Folk motifs) dh tos'_ 1

;kfjs ftu b'eXkok dh tos'_ nu/s iK ;u/s d'tK gZXoK #s/ ehsh iKdhj?. b'eXkok dh tos'_ ;kfjs ~ tX/o/ ;zukoh pDkT[D d/ Bkb-Bkb ;[ji g?dk eoBftu th wjZstg{oB G{fwek fBGkT[_dh j?. ;kfjs ftu Bt/_ noEK dh f;oiDk eoBbJh th b'eXkok dk o{gKsoD ehsk iKdk j?. gozgoe fwZEK ~ Bt/_ ;zdoGK ftutos e/ Bt/_ noE g?dk eoB dh e'fFF ehsh iKdh j?. vkH jfoGiB f;zx ekftftu b'eXkok ftfGzB o{gK ftu fJ;s/wkb j'Jh j?. nfijh b'eXkokJh tos'_ fJ;ekft ~ tX/o/ ;[ji Gog{o ns/ noE Gog{o pDkT[D ftu ;cb j'Jh j?.

Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ ekft-;zrqfj ftu nkX[fBe wkBt dh yzfvs j'_d dk]{p;{osh Bkb fusoB j'fJnk j?. ftfrnkBe u/sBk d/ nkT[D Bkb wFhBheoBdh j'_d g?dk j'D eoe/ wB[Zy th wFhB d/ fJe g[oi/ dh soQK pD iKdk j?. nfijkwekBeh ihtB ftjko T[;d/ ihtB ftu nB/eK gqeko dhnK ;wkfie ns/ wkBf;er[zMbK ~ iBw fdzdk j?. pzd/ dh j'_d ;kjwD/ nB/eK gqeko d/ gqFB yVQ/ j[zd/ jB,fi; eoe/ wB[Zy d[fpXk dk fFeko j' iKdk j?. T[;dh j'_d gqwkfDesk dh sbkFftu ngqwkfDe j'_d ns/ fdqFNh ftu T[bMDK dk fFeko pD iKdh j?. jZEb/ ekft;zrqfj ftu Fkfwb eftsktK d/ f;ob/y th nfijh gqftosh dh rtkjh d/_d/ jB.bx{ wkBt, ngqwkfDe, nZi dk pzdk, eZbQ dk w;kD, fBgZsqk, FhF/ dh u'r, fBopz;h,yzfvs rhs dh fXZeko, ;[brdk jZE, eZu ;{se, ng?ok nkdwh, ibktsB X[Zg nkfdeftsktK wB[Zy dh yzfvs j'_d dh ftfEnk fpnkB eodhnK jB. vkH jfoGiB f;zxekft okjh_ wB[Zy d/ X[o nzdo ;zxoF eo ojhnK gqftoshnK f;oiDkswe nwbokjh_ g/F j'JhnK jB. gozgok ns/ nkX[fBesk ftubh eFweF fJ; g[;se ftub/ekft ftu d/yh ik ;edh j?.

vkH jfoGiB f;zx fwZEK ~ T[bNkT[D dh ;woZEk th oZydk j?. @joBk]FBjh_ wo/#, @nkgD/ pZu/ ~#, @;[bxdk jZE# ns/ @eZu ;{se# nkfd eftsktK okjh_ T[jfwEK ~ pdbt/_ noEK ftu g/F eodk j? L

gqG ih pko pko ntso/

joBkyF Bjh_ wo/

jo fdj[z nkgDk wzdo ;ki/

nkgDk fdT[sk xV/

Page 131: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 131

nrb/ fdj[z gqfjbkd gXko/

s'V skV ;G Xo/

Bt/_ pqjw ~ Bth_ ebgBk

Bth_ pzdBk eo/

joBk]F Bjh_ wo/.

T[go'es eftsk okjh_ T[j joBk]F ns/ gqfjbkd dh fwE okjh_ nkX[fBe;zt/dBk dk gqrNktk eo fojk j?. Bt/_ pqjw dh ebgBk ftfrnkBe u/sBk Bkbi[Vh j'Jh j? ns/ nfijh u/sBk gqzgok Bkb'_ ftZE Ekg e/ Bt/_ gqshwkB ;Ekfgs eoBtZb o[fus j?. jfoGiB f;zx ekft ftu g/F fwZEK dk ;q's Gkosh fwfEjk; j?.Gkosh fwfEjk; ftu'_ T[j fjzd{ ;z;feqsh ns/ Xow ftu gqufbs BkfJeK ns/ T[jBKd[nkb/ T[;o/ fposKsK$fwZEK ~ ekft w[jKdo/ ftu Ykb e/ g/F eodk j?. nfijhnKfwZEK dh g/Fekoh noE f;oiDk ftu wjZstg{oB G{fwek fBGkT[_dh j?.

vkH jfoGiB f;zx nkgDh ekft f;oiDk okjh_ b'eXkokJh sZsK dk Bt/_;zdoGK ftu BthBheoB th eo iKdk j?. fJ; gq;zr s'_ fJ; ;zrqfj ftu T[;dhpj[s wjZstg{oB eftsk @eZu ;{se# ~ nfXn?B dk nkXko pDkfJnk ik ;edkj?. fJ; eftsk okjh_ T[j gozgoe b'eXkokJh noEK ~ T[bNkT[_dk jh Bjh_ ;r'_Bt-f;oiDk eodk j?. fJj eftsk @eZu pZu/# s'_ @oZp ;Zu/# sZe d/ nkX[fBe wkBth_ftjko dh rZb eodh j?. fJ; eftsk d/ fposKs ftu Ffjoh ihtB ftu nkX[fBens/ ny"sh Bth_ u/sBk tkbk ftfrnkBe ihtB ihT[ oj/ gsh-gsBh i'V/ d/ fttjko~ g/F ehsk frnk j?. fJ; fposKs okjh_ wkBttkd ns/ gdkoEtkd fto'Xh i[ZNKftu yV/ j'J/ gqshs j[zd/ jB. wkBth iDB gqfefonk dk gqfeqfse fttjko gdkoEe;[Zy gqkgsh ;kjwD/ dw s'Vdk j? ns/ ftfrnkBe B}ohnk nwkBth fttjko ~iBw fdzdk j?. ftfrnkBe u/sBk nXhB nkJh gdkoEtkdh ;'u d/ nzsors idwB[Zy nwkBth fttjko eo b?_dk j? sK nfijh wkBf;e r[zMb dk jZb Xow ftu'_bZGdk j?. fJ; eftsk okjh_ vkH jfoGiB f;zx B/ nkX[fBe ihtB T[go gozgoegeV ns/ Xow d/ dpdp/ ~ fiE/ gqtkB ehsk j? T[ZE/ nkX[fBe wB[Zy d/ dtzddk gqrNktk th ehsk j?. nfijh ;{yw ns/ wB[Zyh ;zt/dBk Bkb i[Vh j'Jh r[zMbdkowB'rzY ~ g/F eoB bJh T[;B/ b'eXkokJh sZsK dk ;jkok fbnk j?. @eZu ;{se#,@;cb eow#, @d[ZX g[Zs#, @rzYVh#, @fuZs w?bk# nkfd FpdK d/ wkfXnw okjh_ GktK~ b'eXkok d/ wkfXnw okjh_ g/F eoB dh e'fFF ehsh j?. T[j b'erhs ~Bt/_ ;zdoGK ftu tos e/ gozgok Bkb'_ p/w[Zy ns/ nkX[fBe ikthJ/ ~ g/F eodkj?. fJ; eftsk ftu g/F b'e rhs dhnK ;soK ~ T[j j/m fby/ nB[;koT[bNkt/_ o{g ftu g/F eodk j? L

Page 132: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

132 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jfonk Bh wkJ/_, jfonk Bh G?D/

jfonk sK Gkrh_ Gfonk

fi; fdjkVh w/ok jfonk Bk izfwnk

;'Jh fdjkVk Gkrh_ Gfonk

fJ; eftsk okjh_ vkH jfoGiB f;zx B/ b'eXkok ftu gqufbs gozgoeFpdK d/ o{gK ~ ;zebfge ns/ gqshekswe o{g ftu g/F ehsk j?. fJj eftskfiE/ wB[Zyh sBkT[ s/ dtzd ~ g/F eodh j? T[E/ fJj ftnzr dh f;oiDk th eodhj?. roGgks fiE/ ;cb eow d/ s"o #s/ wfj;{; ehsk ik fojk j? T[E/ jfowzdofty/ ik e/ wB fuZs w?bk X'D dk ftuko th g/F j'fJnk j?. BhthnK j'JhnK nZyKfiE/ nkgD/ fto;/ Bkb'_ N[ZN e/ frbkBh dk nfj;k; eotkT[_dhnK jB T[E/ N?uhftu oZyh j'Jh rzYVh wB ftu pZMh j'Jh wB'rzY d/ ;zebfge noEK dk gqrNktkeodh j?. vkH jfoGiB f;zx ekft ftu g/F wB[Zy nfij/ tor dh gqshfBXskeodk j? i' gozgoe bhjK s'_ jZN e/ nkgDh fJe tZyoh gSkD ns/ j'_d ekfJweoB tZb o[fus j?. fJ; gqfefonk ftu nfijk tor nkgDh gozgok s'_ p/w[Zyj' e/ gdkoEe y[Fjkbh ~ ;kjwD/ oZydk j'fJnk wkBf;e dtzd dk fFeko j' iKdkj?. fJ; gq;zr s'_ j/m fbyhnK ;soK ~ d/fynk ik ;edk j? L

iBsk ~ jo o'is/ ;k~ ed/ edkJh_iBsk rZvh B/ sK ikDkN/FD s'_ N/FD sZefBT{ fdZbh s'_ nzfwqs;o sen;h_ sK ikDk Bof;zr xo s'_ jfowzdo seeu-pZu/ s'_ op ;Zu/ sZed[y-;[y toQ/ fSwkjhiBsk ~ jo o'} ;\os/ ;k~ ed/ edkJh_

fJ; gqeko fJ; ekft ftu eZu pZu/ s'_ oZp ;Zu/ se d/ ;\o d"okB g?dkj'JhnK wB'-sqk;fde ;fEshnK ~ fpnkB ehsk j?.

vkH jfoGiB f;zx ekft foFfsnK ftu tkgo oj/ N[ZN GZi d/ toskfonK~ th ;fGnkukoe s/ b'eXkokJh ;zdoGK okjh_ g/F eoB dh e'fFF eodk j?. T[jfiE/ ;fGnkuko d/ y[Z; oj/ nkXkoK d/ ftr'u/ ~ g/F eodk j? T[E/ wfonkdsfoFfsnK ns/ fFFNkukoe jZdK d/ N[ZND ~ th ekft nkXkoK ti'_ rqfjD eodk

Page 133: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 133

j?. fJ; gqeko T[j ;wki ftu tkgo ojh spdhbh ~ ;ekokswe o{g ftu th g/F eodk j? ns/ fJ; ;wkfie spdhbh ~ ;fGnkukoe fpzpK ftu Ykb e/ g/Feodk j?. fJ; gq;zr s'_ j/m fbyhnK ;soK d/yhnK ik ;edhnK jBL

j[D sK wZf;nk nk e/ th

;k~ Bjh_ fwbdh

j[D Fkwh_ xo she gj[zuDk

fJFe Bjh_ j?

w/o/ fgzv d/ fgzv/ s/

j[D gfjbK torh pk; Bjh_ j?.

T[go'es ;soK okjh_ ftfrnkBe u/sBk d/ gk;ko j'D Bkb o{VQhtkdh ns/gozgoe fgSkj fyZu{ edoK-ehwsK dk ]kswk j'fJnk j?. b/ye ~ nkgDk ;wkigfjbK Bkb'_ ;'jDk ns/ y[Fp{dko wfj;{; j[zdk j?. fJ; soQK vkH jfoGiB f;zxfrnkB d/ gk;ko j'D Bkb wB d/ jB/fonK ftu ukBD dh b'n j'D eoe/nkFktkdh fdykJh d/ fojk j?. fJ; eoe/ jh T[; d/ nfij/ ftukoK d/ gqrNkt/bJh g[zfBnk, wZf;nk, uzB ns/ ;{oi ;fGnkukoe gq;zrK ftu g/F j' e/ eftsktK~ noE gqdkB eod/ jB.

vkH jfoGiB f;zx B/ nkgDh ekft f;oiDk ftu b'eXkokJh fposKsei[rsK dk th pk]{ph fJ;s/wkb ehsk j?. fJj b'eXkokJh i[rsK gqshekswe o{gftu noEK ~ ft;Eko gqdkB eodhnK jB. b'e wB ftu gJhnK j'JhnK b'efposKs dhnK nfijhnK o{VQhnK fiE/ eftsk ~ ;[ji Gog{o pDkT[_dhnK jB T[E/noE ;zuko ftu th wjZstg{oB G{fwek fBGkT[_dhnK jB.

T[go'es ftuko-uouk s'_ pknd fejk ik ;edk j? fe vkH jfoGiB f;zxekft 20th_ ;dh d/ ;Zst/_ djke/ ftu tkgo ojhnK ;wkfie ns/ wkBth_ spdhbhnK~ g/F eodk j?. T[;dh nfijh g/Fekoh gozgok ns/ nkX[fBesk d/ dtzd ftu'_g?dk j'JhnK T[bMDK ns/ wB'rzYK d/ fJod-frod T[;oh j'Jh j?. T[j nfij/ ;{]wftfFnK ~ b'eXkok ns/ ;fGnkukoe fpzpK ftu Ykb e/ ]{p;{osh Bkb g/F eoiKdk j?.

jtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnK

1H vkH eoB?b f;zx fEzd, b'e:kB s/ wZXekbhB gzikph ;kfjsb'e:kB s/ wZXekbhB gzikph ;kfjsb'e:kB s/ wZXekbhB gzikph ;kfjsb'e:kB s/ wZXekbhB gzikph ;kfjsb'e:kB s/ wZXekbhB gzikph ;kfjs, ihtBwzfdo gqekFB, nzfwqqs;o, gzBk 39Hnzfwqs;o

õõõ

Page 134: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

134 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dkvkH jfoGiB f;zx dkvkH jfoGiB f;zx dkvkH jfoGiB f;zx dkvkH jfoGiB f;zx dkekft-irs L g[Bo-;ztkdekft-irs L g[Bo-;ztkdekft-irs L g[Bo-;ztkdekft-irs L g[Bo-;ztkdekft-irs L g[Bo-;ztkd

nksw f;zx ozXktk (vkH)nksw f;zx ozXktk (vkH)nksw f;zx ozXktk (vkH)nksw f;zx ozXktk (vkH)nksw f;zx ozXktk (vkH)

vkH jfoGiB f;zx ekft dk id'_ nkozG j[zdk j? sKT[; t/b/ pj[s ;koh gzikph eftsk wkoe;tkdh ftukoXkoks'_ gqGkfts ;h. gzikph nkb'uBk ftu th fJ;/ fdq;aNh s'_eftsk ;thekoh ik ojh ;h. vkH jfoGiB f;zx fJ; s'_tØyo/ ofj e/ ekft-f;oiDk eod/ jB fi;dk ;zpzX fBo'b;[ji Bkb pDdk j?. T[BQK dh gfjbh g[;se bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K i' 1956ftu gqek;fas j[zdh j?, T[; ftu T[j gqrshtkd s'_ fJbktkj'o gozgoe s/ gquØfbs ekft-w[jkto/ ~ fsnkr e/ ftbØyDekft dh f;oiDk th eod/ jB s/ fJ; s'_ g{oh soQK ;[u/sth jBL

nfj fJe skok j'o $ fJjdh i's ftbØyD fb;aedh

fJjdh fMbfwb Bth_ Be'o.1

fJ;/ tes gzikph ekft ftu ;wkBzso eJh gqftoshnKT[GodhnK jB. fJBQK d/ ftukoXkoe nkXko ;wki-;fGnkukoens/ oki;h bfjoK Bkb i[V/ ;B. fJBQK bfjoK d/ gqGktjhDj'D iK ftukoXkoe ;zeN ekoB fJj gqftoshnK wØXw g?rJhnK ns/ pj[shnK dhnK ;hwktK th ibdh ;kjwD/ nkrJhnK. e[M gqftoshnK nkgDhnK fe;/ ]k; ft;a/;asktK ekoBni/ th gqGkt oØy ojhnK ;B. vkH jfoGiB f;zx fJ;;wkBzso ;fEsh s'_ g{oh soQK tkfeca j[zd/ j'J/, fJBQK ftu'_ fe;/~ th ngDkT[_d/ Bjh_, ;r'_ T[; dhnK ;hwktK s/ ;zGktBktKtØb'_ u/szB ofjzd/ jB. fw;kb d/ s"o *s/ T[j gqrshtkdhekft-;ak;so dhnK ;hwktK ~ gSkD e/ nkgDk gqsheow ekftftu fJT[_ g/;a eod/ jBL

w?_ c[Øb T[rkfJnk ;h J/;/ jh Xosh @s/

n?;';hJ/N gq'ca?;o s/ w[yh,gzikph nfXn?B ftGkr,]kb;k ekbi, nzfwqs;o.\'BL 9872217273

Page 135: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 135

go c[Øb Bkb ya[;ap' nkg/ s[o nkJh j?

w?_ gfjbh tkoh s/o/ w{zj'_ ;[fDnk j?

c[ØbK ~ ya[;ap'nK dh ;dk wBkjh_ j? 2

fJ;/ ;w/_ vkH jfoGiB f;zx T[; eftsk Bkb th tkd-fttkd s/ ;ztkdoukT[_d/ jB i' i[Mko-ekft d/ nzsors fbyh ik ojh ;h ns/ @fJBebkp ~ pzd{edh Bkbh# #u'_ fBebdk d/ydh ;h. fJ; eftsk Bkb i[V/ eth$b'e oki;h b'eszsohfXoK tØb'_ pko-pko fdykJ/ ny"sh pdbkn tkb/ ;[gfBnK s'_ szr nk e/ jfEnkopzdfJBebkp dk ;[gBk t/yd/ ;B. fJ; bfjo d/ fgS'eV ftu gqrshtkdhbfjo$;kfjs dh T[j f;ØEbsk th fJe ekoB pD iKdh j? i' T[; tes ;EkgshBkb GkJhtkb pDe/ b'e fjØsK dk Bknok d/ oj/ yØp/gØyhnK d/ ekoB g?dk j'Jh.fJ; soQK fJ; Xkok d/ ethnK B/ Gkosh ny"sh iwj{ohns ~ oØd eoe/ fJ;d/f]bk\ oki;h bfjo ti'_ ebwpzd s/ jfEnkopzd ;zxoF ftØfYnk. vkH jfoGiBf;zx dh fdqFNh ftu eftsk dk gq:'iB ;[jikswesk j?. T[j eftsk d/ fjz;e;[Gkn Bkb n;fjws j[zfdnK T[; Bkb fJT[_ ;ztkd oukT[_d/ jB L

fJj e/jh ;akfJoh j? d';s'i' fdb *u'_ Bjh_ pzd{e dh Bkbh *u'_ fBebdh j?i' ;[DkJh Bjh_ iKdh, p; ubkJh iKdh j?fJj fejk fFno j? d';s'i' f;oca esb ftu ihT[_dk j?i' nkgD/ Bjh_ gokJ/ y{B Bkb fbfynk iKdk j?s/ fJj e/jk castk j? Bk;Bk;ah dkfe w?_ pzd{e dh p{ ~ wfje Bjh_ efjzdk 3

;wekbh ;fEshnK s/ ekft-gqftoshnK gqsh g{ok ;[u/s j'Dk, ;woØE eftskbJh iao{oh j[zdk j?. nfijh u/sBk Bkb jh vkH jfoGiB f;zx dh eftsk tX/o/uofus ofjzdh j? ns/ fJj nkgDhnK ;wekbhB ;fEshnK ns/ ekft Bkb fBozsotkd-fttkd s/ ;ztkd pDkJh oØydh j?. T[BQK d/ ;wekb ftu ekft dhnK Bt-gqrshtkd s/ nkX[fBesktkdh-gq:'r;ahb gqftoshnK fe;/ Bk fe;/ ft;a/;ask ekoBnkgDk-nkgDk gqGkt pDkJh oØydhnK jB. gq:'r;ahb eftsk F[o{ ftu nkX[fBesktkd~ ngDkT[_dh j'Jh gquØfbs XkoktK d/ fto'X ftu'_ ;kjwD/ nkT[_dh j?, i' fpbe[bBth_ ;zt/dBk ~ tX/o/ p"fXesk ns/ ya[bk;/gB Bkb g/;a eodh j?. go fJj ekft-;zuko dh p/fXnkBh eoe/ ibdh jh nkgDh ;hwk gqrN eoBh F[o{ eo fdzdh j?.d{i/ gk;/ i[Mko{-ekft nkgDh ftukoXkoe-:'rsk ekoB uouk ftu nkT[_dk j? goBe;btkVh bfjo dh n;\bsk ns/ oki;h ftukoXkoe ;zeN ekoB ibdh jh wØXwg? iKdk j?. fJBQK ;fEshnK d/ ;wkBzso vkH jfoGiB f;zx, ekft d/ ;zuko dhnK

Page 136: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

136 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;wØf;nktK s'_ ;[u/s j' e/ ekft-f;oiDk tØb o[fus j[zd/ jB. T[j wB[Øy dhngqwkfDesk ns/ ;wkie toiDk dh fto'XkGk;h ;fEsh ~ gqrhse ns/ j'ob'eXkokJh i[rsK okjh_ g/;a eod/ jB, fi;dk w[Øy wzst ;[ji-f;oiDk ns/ wkBDkjh j?L

w/oh p'b s'_ fBØeVh rØbw?_ fet/_ ;[DktKi/ s{z ;kjK d/ B/V/ s/V/ j'fJzsK e[M ;wMktK 4

fJ; soQK T[BQK dk f}nkdk ia'o ;[ji-fdq;aNh s'_ f}zdrh dh yV's ns/ngqwkfDesk ~ g/;a eoB ftu j?. fJØE'_ she (bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s/ nØX o?DhnØX o?DhnØX o?DhnØX o?DhnØX o?Dh) T[; dhnKeftsktK dh ;zouBk brGr fJefjoh j? s/ T[j fJefjo/ gk;ko ~ jh g/;aeodhnK jB. fJj eftsktK gfjbK jh fB;afus ehs/ rJ/ e/_doh B[es/ *s/nkXkfos bØrdhnK gqshs j[zdhnK jB. fJBQK ftu f}zdrh dh yV's ~ e/_doh;wØf;nk pDk e/ fit/_ fJe fpzp T[;kfonk ns/ T[; d/ d[nkb/ j'o fpzp f;oi/ rJ/jBL

d/y' ih w/o/ ek¾/ ek¾/ e/;nØi th ek¾/ eØbQ th ek¾/ek¾/ ofjD jw/;a 5

nfijh o[uh fJØE'_ se dhnK brGr ;kohnK eftsktK ftu fdydh j?, i'gzikph ekft ftu gquØfbs gqrshtkdh-fB;afusktkdh ns/ nkX[fBesktkdh-e/_dotkdho[uh s'_ nu/s-;[u/s gqGkfts j?. Gkt/_ ftukoXkok T[;d/ ekft ftu r[zw jh ofjzdhj? go seBhe gØy'_ fJØE/ gqGkfts iao{o j?. fJj seBhe eftsk dh nfijh T[;koheodh j?, i' gkme d/ wB ftu fJe jh ftuko ~ pko-pko fpmkT[D dk :sBeodh j?. go ibdh jh vkH jfoGiB f;zx fJ; o[uh s'_ ;[u/s j' iKd/ jB. fJ;soQK T[j nkX[fBesktkd, n;fssttkd, gq:'rtkd iK j'o gquØfbs gqftoshnK s'_gqGkfts th j[zd/ jB, fJBQK Bkb ;ztkd ftu th pØMd/ jB ns/ fJBQK s'_ tØyok thofjzd/ jB.

fJj tØyokgB iK spdhbh T[BQK d/ nrb/o/ ekft Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_ ns/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/ g[;seK ftu ;gØ;aN fdykJh fdzdh j?. fJ; ekft ftu T[j;wkBzso ;fEsh ftu c;/ wB[Øy d/ pj[-gosh feodko ~ gSkDd/ jB. eJh;wkfie fto'XK ftu fxfonk wB[Øy @ngqwkfDe# s/ @yzfvs fijk ihtB ihn fojk j?L

1H w/ok dotkiak fJe T[pk;h tKr{z y[ØbQdk j?

w?_ nkgDk nkgk j[zM rbh *u'_ nzdo ;[ØNdk jK

Page 137: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 137

w/oh xo tkbh xo dk e{Vk jz{Mrbh ftu pkjo ;[ØNdh j? $ w?_ vodk jKw/oh xo tkbh fes/ w?Bz{ Bk t/y bJ/ 6

2H edh dogD #u nkgD/ nkg ~ fwbdk jK, sKyzfvs fijk dhdko j[zdk j?n-pki{ jØE, n-XV rodB, n-f;o wØEkfe;/ p[oeh j'Jh s;tho d/

pkeh pu/ fjØ;/ 7

vkH jfoGiB f;zx wB[Øy dh nfijh ftnzrkswe ;fEsh ~ gqfeosh ns/;fGnkuko d/ dtzd *u'_ gSkDd/ jB. yzfvs nkgk iK fte/_dos wkBf;eskgqfeose s'_ ;fGne j'D dk f;ØNk j?. ;wkfie s/ ;fGnkukoe j'D eoe/ jhT[;dh wkBf;esk niBphns ns/ d[fpXk ftu ftuodh j?. T[;dh eEBh s/ eoBhiK tØE e/ eØE ftu Gkoh nzso nk frnk j?. T[j d'jok ihtB G'r fojk j?.nfij/ f}zzdrh d/ fto'XkGk; ~ vkH jfoGiB f;zx B/ *ng?ok nkdwh#, @e/tb;aoXKibh#, @d[gm/ ;afjo# ns/ @s/o/ jia{o w/oh jkiaoh dk dk;skB# nkfd eJheftsktK ftu g/;a ehsk j?L

s/ id'_ s{z ;h; ~ $ d;sko dk ;fseko d/ e/syas T[Øs/ gk; nkgD/ jh fpmkfJnk ;hw?_ M{fonk L $ jkfJ i/ gfjbK gsk j[zdkfe J/Bk fgnko d/ e/ $ ;fsr[o{ B/ ;h; tkg; w'V d/Dk j?sK w?_HHH $ sK w?_HHHwzfBnk fe w/o/ XV s/ w/ok ;h; Bjh_

;h; dk gkyzv sK j? 8

wB[Øy d/ fJ; dzGh s/ pj[-gosh feodko ~, T[;dh ;fEsh ;w/s f;ocaT[ikro ehsk j?. fJØE/ eth fe;/ fJe ftuko d[nkb/ ;apd-nkvzpo ouD tØbo[fus Bjh_ T[j fes/ th nkdo;ae fdq;aNh s'_ wB[Øy iK toswkB ;fEsh ~ g/;a Bjh_eodk ;r'_ T[j ;wkBzso ;fEsh ftu ftuod/ wB[Øy dh ftvzpBk ~ g/;a eodk j?L

1H fiBQK okjK s/ BkBe ftufonk ;hT[BQK okjK d/ gfjb/ w'V s/ jhw?_ yb'sk jK e'Jh wfjow Bjh_ i' fJ; ;cao ftu ;kE d/t/s/ @eØbk s[oB dh nkds Bjh_ w/ohHHH 9

2H w?_ fgzio/ pzd fJe f;caokyabkn nzdo GNedk jK 10

vkH jfoGiB f;zx ekft-ftek; d/ fJ; gVkn *s/ nkgDh g{opbh eftsk

Page 138: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

138 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

#s/ nkb'uBkswe Mks wkod/ j'J/ (@nkgD/ fgzv/ s'_ gko#, w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk) nkgDhgfjbh eftsk ~ fsbKibh d/ fdzd/ jB. fJ; soQK T[j nrb/o/ ekft bJh tØyo/j'D dk ;[u/s :sB eod/ jB. wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk g[;se se gj[zufdnK T[j nu/s s/ ;[u/s d'BK gØXoK T[Øs/ nkgDh ns/ ;wekbh eftsk s'_ ftØE Ekg b?_d/ jB.fJ; eftsk ftu fuzsB-wzEB dh gqfefonk fJT[_ gqrN j'D bØrdh j?L

GhVK d/ ftunkgDk e[M sK ;[N nkfJnk jKnkgD/ nzdo pj[s pj[s tkcao brdk ;hnkgD/ nkg s'_ osk fijk sKN[ØN nkfJnk jK 11

fJ; g[;se ftu vkH jfoGiB f;zx ;wkBzso ntu/sB Bkb i[V/ wB[Øy dhwkBf;esk ~ nfB;afus ns/ ;z:[es seBhe Bkb g/;a eod/ jB. ;Øsk, pdbdhnKgq;fEshnK, N?p{ ns/ toiDk-gqXkB ;wki ftu wB[Øy ifNb s'_ ifNb ;wØf;nktK;kjwD/ d[fpXkrs ;fEsh ftu j?. nfijh t;s{-;fEsh wB[Øy ~ d'-w[yh ufoØsotkbk pDk fdzdh j?. T[j fe;/ th EK ;zg{oB ihtB Bjh_ ihn oj/ ;r'_ niBphnsT[BQK dk B;hp pD rJh j?L

fJe t/b/ fJe EK s/ jkiao ed/ Bk j'JhJ/fJe' EK fJe s'_ tØX t/b/ ihth ikJhJ/yb/ yb's/ th nDfrDsh okjK s/ s[o ikJhJ/jo fJe EK s/ n;h_ ng{o/n;h_ nX{o/ 12

fJ; wB[Øy ftu e[opkBh dh ohM j? go T[j fsnkr Bjh_ eo ;edk. fJegk;/ T[j y[ØbQ$nkiakdh dh ohM gkbdk j?, d{i/ gk;/ ;EkgBk iK wkBf;e N?p{ s/toiDk ;kjt/_ bkuko s/ p/tØ; j?. fJ; soQK T[j ohM ns/ m'; jehesK d/ sDkT[ekoB sqk;dh G'r fojk j?. fJØE/ T[;dh ftvzpBk fJj j? fe T[j fJ; ;G e[M s'_tkfeca th j?. T[; ~ p/p;h ftu fJj ;G e[M ;theko th eoBk g? fojk j?. fJ;soQK fJ; eftsk ftubk wB[Øy nkdo;atkdh fdq;aNh dh EK ;wkBzso fdq;aNh s'_ g/;aj'fJnk j?. fJj wB[Øy fJe gk;/ @d[Bhnk j'o# pDkT[D ns/ ¿wB ukj/ ozrK ftuozrD# dh rØb eodk j?, d{i/ gk;/ @prakts# Bjh_ eo ;edk. fJ;/ eoe/ jh vkHjfoGiB f;zx B/ fJ; wB[Øy dh wkBf;esk ~ fBoDkfJe, nzfsw, ;EkJh ns/ itkpd/j d/ s"o *s/ T[ikro Bjh_ ehsh ;r'_ fJ; wB[Øy e'b gq;aB, ;aze/ ns/ nfB;afusskj?. T[;dk ;zd/jh ntu/sB fBozso gq;aBK s/ gq;aB g/;a eodk j? ns/ fJT[_ ekft-ftXh th fB;afus Bjh_ ofjzdhL

1H w?_ efjzdk jK T[; d[Bhnk dk eh j't/rk<

Page 139: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 139

fiØE/ d[oxNBk Bjh_ e'Jh<johnK bkb w;ahBh pØshnk B/d[Bhnk ~ fejVh s'o #u pzBQ fbnk j?<fJ;/ s'o ftu pØM/ pØM/ j[zu iktKr/<yV/ yV's/ ofjDk jh ;kvk s[oBk j?<ngDk nkg T[bzxDjkok e'Jh edw th u[e Bjh_ ;ed/< 13

2H b[Øuh rbh s'_ ;[Øu/ xo sefezBh e[ d{oh fezBk e[ o;sk<feØE'_ e[ sheo b[Øuh fBoh g[oh b[Øuh j?<fejVh Ekt/_ fBoh fBo'b ;[Øu fwbdh j?<

;[fBjk Bjh_ ;tkb j? w/ok 14

fJT[_ fJj eftsk @;[B/jk Bjh_ d/_dh @;tkb# eodh j?. fe;/ fB;afusT[d/;a (;[fBjk) ~ gkme d/ wB se gj[zukDk fJjdk Xow Bjh_ j?. fJj sK gkmed/ wB ftu fJe ifrnk;k g?dk eodh j? s/ gkme eftsk *u'_ nkgD/ nB[GtnB[;ko w[V fJe @fbys# f;oidk j?. ;' eth fJ; eftsk ftu e/_doekoh seBhes'_ th g{oh soQK w[es j'D bØrdk j? ns/ fJe rsh;ahb g?okvkJhw dh f;oiDkj[zdh j?. fJØE/ fes/ th fJe B[es/ d[nkb/ jh fpzp nkfd Bjh_ f;oi/ rJ/. fJ;eftsk ftu wB[Øy dh wkBf;esk dh nzdo{Bh e;awe;a edh fposKs, edh gqrhss/ edh BkNehnsk okjh_ ;kjwD/ nkT[_dh j? ns/ edh ;ztkd, ;t?-;ztkd iK w'B'bkrftu tØN iKdh j?. fJT[_ fJj eftsk nfB;afus, n;EkJh ns/ rsh;ahb g?okvkJhwf;oidh j?.

ftukoXkoe ns/ ekft-ftXh d/ s"o *s/ fJjh nfB;afus, n;fEo s/;wkBzso ntu/sB vkH jfoGiB f;zx d/ nrb/o/ ekft ftu fte;s j[zdk j?. fJØE/T[j wB[Øy d/ nDfd;d/ s/ yakw';a gØyK ~ gqrNkT[_dk-p[bkT[_dk j?. T[j nkgD/ nkg~ oØd eodk, nkgD/ fby/ s/ w[V fbyD s/ tX/o/ u/szB j[zdk j? feT[_fe T[j@tØyo/# ofjD s'_ ;dk ;[u/s j?L

pdbdhnK gq;fEshnK ;kjwD/ Bth_ ;No?fNih dh b'V ns/ nkgD/ fby/ ~goyD s/ vhez;NoØeN eoe/ w[V-f;oiD dh fJj u/sBk T[BQK dhnK j'o g[;seKnbftdk s'_ gfjbK, u"E/ dh T[vhenbftdk s'_ gfjbK, u"E/ dh T[vhenbftdk s'_ gfjbK, u"E/ dh T[vhenbftdk s'_ gfjbK, u"E/ dh T[vhenbftdk s'_ gfjbK, u"E/ dh T[vhe ns/ fBe-;[efBe-;[efBe-;[efBe-;[efBe-;[e nkfd ftu fFZds Bkbg/;a j'Jh j?. b'eXkok dh ;kwØroh th T[BQK d/ ekft ftu fJ;/ fdq;aNh s'_ g/;a j'Jhj?, fi; Bkb T[j nkgD/ gozge ns/ gquØfbs noEK Bkb'_ fpbe[b N[ØN iKdh j?.

T[go'es u/sBk dh ft;fsqs s/ ;fji g/;aekoh o[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;ah g[;se ftuj'Jh j?. fJj eftsk fJe ;wkBzso ntu/sB tkb/ T[; wB[Øy ~ g/;a eodh j?, i'eJh fto'XK, ;t?-fto'XK, ;azektK, nzso-fbysK ns/ d'-w[Øysk d/ sDkT[ ~ ;t?-u/sB

Page 140: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

140 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

s/ ;{MtkB j'D ekoB jzYkT[_dk j?. fJT[_ jh fJj eftsk ftukoXkoe ;wkBzsosk s'_fJbktk ekft-ftXh d/ s"o #s/ th wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk g[;se dk nrbk ftek; j?.fJj eftsk gozgoe, gquØfbs ftukoXkok ns/ ekft-ftXh dh EK fe;/ tØyo/gB dhsbk;a ftu j? i' ;fji s/ ;[szso j't/L

jtk d/ tofenK #s/ ya[;ap' d/ tke fbyKjo/ jo/ gØs/ w/o/ p'b $ j/ wjKw"Bd/t' w?~ u[Øg dh iapkBezBK se gj[zuD s'_ gfjbKpj[s gfjbK $ o{j fij~ bJ/ gfjukB 15

ekft-f;oiDk dk fJj tØyok ;o'eko fe;/ g{ot-XkoBk #s/ fB;afus Bjh_j?, ;r'_ fJj ;G e[M ~ ;aØe d/ x/o/ ftu fbnkT[_dk j? ns/ T[; #s/ ekNk wkodkj?L

fgnk; bJh iao{oh j?fi;w d/ w[;kwK *u'_gfjb/ ghs/ gkDhnK dk pzd-p{zd f;zw ikDkfbys bJh iao{oh j? $ g'EhnK dk w[V e/ e'o/ ekria j' ikDk 17

fJT[_ fJj eftsk brksko ;Ekfgs ~ ft;Ekfgs eoe/ jh ekft-f;oiDkd/ okj g?_dh j? feT[_fe ;Ekfgs edoK-ehwsK, pdbdhnK gq;fEshnK s/ ;Øsk d[nkok;Ekfgs ;z;EktK wB[Øy dh n?;h wkBf;esk xV fdzdhnK jB fe T[;dk w{b e[Mth Bjh_ pudk, T[j fJØe' ;w/_ eJh g{opb/ gkmK s/ ;z;ekoK ftu fiT[_dk j? ns/T[;/ ;w/_ toswkB dhnK ;fEshnK ftu th. fJ; soQK T[j eJh soQK d/ ;Øu ihnfojk j[zdk j?. s[;h_ fe; gØy s'_ T[;~ gfoGk;as eo'r/< fJj ;wØf;nk pD iKdhj?L

1H iBw ;w/_ nkdwh $ j[zdk w{b gkmouBk ouDjko dh $ c/o tkVK dhtkoKBkb/ ezv/dko skoK dhnK GKs-GKs p'bhnK *uiKdk nB[tkfdnk $ fJe' jh wB[ØyfiT[_dk J/B/ nB[tkdgsk th Bk brdk $ T[j fJe iK nB/e 18

fJT[_ vkH jfoGiB f;zx nkgD/ fJ; ekft ftu wB[Øy d/ d'-w[yhJ/ feodko~ gSkDdk j?, i' nkgDh ;kbw-;p{sh j'_d dh f;oca ukjBk eodk j?, T[; bJhe'Jh iØd'-ifjd Bjh_ eodk. T[;~ gsk j? fe fJj ;zGt Bjh_ j? feT[_fe T[j fiBQKgVktK ~ s?n eo nkfJnk, T[BQK ftu'_ tkg; r[iao Bjh_ ;edk s/ nkgD/ w{b sheBjh_ gj[zu ;edk. T[j fiBQK jkbksK ftu r[iao fojk j?, T[BQK *u'_ th T[;dh j'_d

Page 141: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 141

;kbw-;p{s Bjh_ j' ;edh. fJ; fto'XkGk;h ;fEsh ftu jh T[j sqk;dh G'rdk j?L

1H o[Øy s'_ wB[Øy j'J/ pzfdnks{z tkg; Bjh_ ik ;edk nkgD/ nkfd setkg; ikD dh ebgBk eo ;ed?_ iao{o 20

2H pzdk jw/;a ekN/ j/m $ jo ;w/_ jo irQknkgD/ #u ecaB-dcaB pj[s e[M u[Øeh fcodk

wodk sK Bjh_ Gkt/_ $ u[g ukg ngDk t?D nkg eoh iKdk j? 21

fJ; eftsk ftu gqfeosh ns/ ;z;feqsh dk sDkT[ pVh fFZds Bkb g/;aj'fJnk j?. fJ; s'_ fJbktk ;obsk s/ ifNbsk, ;fji frnkB s/ feskph frnkB,;zt/dB;ahbsk s/ G"fsesk ns/ wk;{whns s/ ;z;koesk d/ fto'Xh gØyK ~ fJ; eftskftu f}zdrh d/ sDkT[ s/ fes/-fes/ NeokT[ d/ o{g ftu g/;a ehsk j?. fJT[_ f}zdrhdh d'-w[Øysk d/ eth B/ eJh gk;ko g/;a ehs/ jB. ;z;koesk, ifNbsk, G"fseskns/ feskph r{V frnkB s'_ fJj eftsk wk;{whns, ;zt/dB;ahbsk, ;fji frnkBns/ ;kXkoBsk dh sbk;a eodh j?L

f;XkoE gqp[ØX $ j[D T[Øwh r[o{ dh sbk;a ftu j?

s/ T[Øwh r[nkfunk fgn? $ d[Bhnk dh GhV ftu 22

T[j fJ; ;fji s/ ;kXkoB dko;afBe ;{M s'_ f}zdrh s/ frnkB d/ ojØ;y'bQD/ F[o{ eodk j?L

1H f}zdrh nkgD/ s'_ d{oj'o j'o d{o j[zd/ ikD dk ;cao j? 23

2H jo fo;ah d/ nshs ftu e'Jh iayaw j?frnkB fe;/ d[y dh ftnkfynk 24

go fJj fe;/ nzfsw s/ fB;afus fdq;aNh s'_ g/;a ehsk nkdo;a Bjh_ j?.fJj fe;/ th sbk;a dh nzfswsk ~ x'fFs Bjh_ eodh, ;r'_ fJj n;hw, nw[Øe ns/nBzs sbk;a dh rØb eodh j?, i' fes/ th Bjh_ w[ØedhL

sbk;a $ e'Jh feskp Bjh_ fibd ftu pØMh

fe fwØE/ j'J/ nzs T[Øgo gj[zu e/

g{oB-;zg{oB j' ikt/ $ fJj sK nktkrwB i' fes/ Bjh_ w[edk 25

fJj eftsk fB;afus jh EK @j'o# @j'o dh sbk;a wB ftu irkT[_dh j?.fJj j'o o[Øy th go'y o{g ftu j? s/ go'y th gqsØy o{g ftu. fJ; ~ gSkDBdh fdq;aNh j'Dh ukjhdh j? i' go'y ~ gqsZy eo ;e/, feT[_fe gkm f;oiDk nDj'J/s/ nDfd;d/ ~ gqrN eodh j? s/ j[zd/-;[zd/ s/ fd;d/ ~ gkm d/ ngqsØy o{g iK

Page 142: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

142 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

u[ØgK s/ ftØEK ftu go'y/ eo fdzdh j?. fJ; go'y/ ~ gqsØy eoB d/ ekoBkw/ s'_ fJjeftsk g{oh soQK ;[u/s j?, fi; bJh fJekrosk dh stØe' eodh j?L

1H w{osK *u p?m/

u'yNK u wV/ j'J/ b'erØbK eod/ B/;[DB tkbk ukjhdk fJekro;[caBk j? p'bdk iao{o

ekN/ j/m b[fenk j'fJnk th j' iKdk jkiao 26

2H frnkB j? gØEo dh ezX ftu $ p{j/ dk y[bDk

#tkia ftu u[Øgdk $ u[Øg ftu #tkia dk wØmk wØmk p'bDk 27

fJ; soQK fJj eftsk, feos ftu f;oihnK r?o-jkiao u[ØgK s/ ftØEK s'_ ;[u/s j?. fJjh vkH jfoGiB f;zx dh ftouBkswe ekft-u/sBk dk ewkb j?. T[jekft ns/ f}zdrh d/ nfB;afus s/ ng{oB ;[Gkn ~ @j'o# ;zGktBktK Bkb i'V fdzd/jB fiØE/ dh :ksok #nzs'_# pr?o j?L

pj[s e[M efjD pkd

ofj iKdk J/ pj[s e[M efjD:'r

pj[s ih b?D pkd

ofj iKdh j'o ihtB-nfGbkfynk 28

o[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;aho[Øy s/ fo;ah g[;se dh eftsk ftXk gØy'_ th gozgoe s/ fB;afus ;[Gkndh Bjh_ j?. fJ; ftu fposKs, toDB s/ gqrhs dk fJ; soQK ;fji ;zrw j?.fJ; ftu fes/ sK jbek-jbek fposKs ubdk j? ns/ fes/ fBØi-goesk, ;t?-;ztkdns/ gqrhse ;a?bh okjh_ eftsk ;t?-ihtBhw{be j' iKdh j?.

fJ; soQK vkH jfoGiB f;zx dh eftsk fJ; ftek;-gVkn #s/ gj[zu e/ftukoXkoe s/ ekft-ftXh d/ s"o #s/ fpbe[b @ftbØyD# fdq;aNh s'_ g/;a j'Jh j?. T[jgquØfbs ftukoK s/ ekft-ftXh d/ fJefjo/gB, fJØe'-fJe nzfsw ftnkfynk ns/fB;afusktkdh-e/_dotkdh o[uh dk fsnkr eoe/ pj[-gosh, nfB;afus ns/ n;hw;[Gkn tkb/ ;o'ekoK Bkb i[Vd/ jB. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s'_ o[Øya s/ fo;aho[Øya s/ fo;aho[Øya s/ fo;aho[Øya s/ fo;aho[Øya s/ fo;ah se T[BQK dh eftskfBozso ekft-g?okvkJhw pdbdh j?. fJj fe;/ th fJe wkvb ~ nkXko pDk e/fbyh eftsk Bjh_, ;r'_ ftouBkswe ekft-u/sBk Bkb T[j nkgDh Bth_ eftsk ~ftXh s/ ftukoXkok gØy'_ fBozso ;wekbh eftsk Bkb'_ th @tØyok# oØyD dk :sBeod/ jB ns/ nkgD/ gfjb/ ekft Bkb'_ th. fJØE'_ se fe T[BQK ftukoXkoe ns/ekft-ftXh ;zpzXh nkgDhnK jh g{opbhnK XkoBktK #s/ g{oh y[ØbQ-fdbh Bkb eKNkwkfonk e/ nØr/ fJ;d/ fBozso ftr;D ftu :ehB oØfynk.

Page 143: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 143

jtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnK1H jfoGiB f;zx, bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K, gzBk 9H2H T[jh, nØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?Dh, gzBk 93H3H ;[yd/t f;zx, @jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji-f;oih L vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji-f;oih L vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji-f;oih L vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji-f;oih L vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji-f;oih L vkH

jfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zx, gzBk 152 s'_ T[Xfos.4H jfoGiB f;zx, nØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?DhnØX-o?Dh, gzB/ 60-61H5H T[jh, bk;K, gzB/ 12-13H6H T[jh, Bk X[Øg/ Skt/_Bk X[Øg/ Skt/_Bk X[Øg/ Skt/_Bk X[Øg/ Skt/_Bk X[Øg/ Skt/_, gzB/ 11-12HH7H T[jh, gzBk 43H8H T[jh, gzBk 74H9H jfoGiB f;zx, ;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/;Ve d/ ;ca/ T[Øs/, gzBk 29H10H T[jh, Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_, gzBk-9H11H T[jh, wØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbkwØEk dht/ tkbk, gzBk 21H12H T[jh, gzBk 10H13H T[jh, gzBk 18H14H T[jh, gzBk 90H15H ;[yd/t f;zx, @jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji f;oihL vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji f;oihL vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji f;oihL vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji f;oihL vkH@jfoGiB f;zx dh ekft-u/sBk#, ;[ji f;oihL vkH

jfoGiB f;zx,jfoGiB f;zx,jfoGiB f;zx,jfoGiB f;zx,jfoGiB f;zx, gzBk 159 s'_ T[Xfos.16H jfoGiB f;zx, o[Øy s/ fo;ah, gzBk 7H17H T[jh, gzBk 15H18H T[jh, gzB/ 88-8919H T[jh, gzBk 32 H20H T[jh, gzBk 39H21H T[jh, gzB/ 41-42H22H T[jh, gzBk 95H23H T[jh, gzBk 39H24H T[jh, gzBk 42H25H T[jh, gzBk 98H26H T[jh, gzBk 43H27H T[jh, gzBk 69H28H T[jh, gzBk 98H

õõõ

Page 144: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

144 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w?I i' phs frnk L ekft-w?I i' phs frnk L ekft-w?I i' phs frnk L ekft-w?I i' phs frnk L ekft-w?I i' phs frnk L ekft-gozgoktK s'I gko dh ekftekohgozgoktK s'I gko dh ekftekohgozgoktK s'I gko dh ekftekohgozgoktK s'I gko dh ekftekohgozgoktK s'I gko dh ekftekoh

vkH T[fwzdo i"jbvkH T[fwzdo i"jbvkH T[fwzdo i"jbvkH T[fwzdo i"jbvkH T[fwzdo i"jb

vkH jfoGiB f;zx nkX[fBe gzikph ;kfjs ns/;kfjs-fuzsB d/ fJfsjk; dk T[j ft;Eko j?, fi; B/ thjth_;dh d/ ;kfjs ns/ fuzsB ~ BthnK gfoGkFktK s/ T[;koKftu go' e/ Bt/_ g?okvkfJw T[;ko/ jB. vkH jfoGiB f;zxdk ekoi-y/so gzikph ;kfjs, ;kfjs-nfXn?B s/ nfXnkgBdh nekdfwesk fojk j? go vkH jfoGiB f;zx dh gSkDfJe FkfJo, nkb'ue, nB[tkd s/ fuzse dh gSkD j?.jfoGiB f;zx ~ ;kfjs fuzsB d/ Gkosh s/ ftFt fJfsjk;ns/ ;wekbh ;{M-wkvbK Bkb gzikph ;wki ~ i'VB s/ft;EkoB dh fJfsjk;e G{fwek fBGkT[D tkb/ eowFhbfuzse ti'_ gSkfDnk iKdk j?. d[Bhnk Go d/ ;kfjs-;{M-wkvbK ~ gzikph ;kfjs-nfXn?B, nfXnkgB s/ ouBksweskftu ;EkfBe ;fGnkukfoe nkGk ftu owk e/ fbysK-gkmKdh fgos i' jfoGiB f;zx dhnK fbysK okjh_ ;kjwD/ nkJh,nfijh T[dkjoD j'o e'Jh Bjh_ j?. noEks jfoGiB f;zxfJe' ;w/_ ouBkswesk ns/ ;kfjs nfXn?B dhnK fBt/ebhnKbhjK dk f;oie pfDnk, i' jfoGiB f;zx dhnK fbysK d/o{g ftu gzikph ;kfjs-;z;ko dk ;[Bfjok fJfsjk; jB. fJ;/bJh jfoGiB f;zx ~ ;kfjs y/so d/ jo tZv/ ;BwkBK BbfBtkfink iKdk fojk. ;kfjs nekdwh g[o;eko, epho;BwkB, ;o;tsh ;BwkB, ;'thns b?_v Bfjo{ g[o;ekotor/ ftekoh ;BwkBK Bkb ;fsekoh rJh fJj F];hns;kfjs-Fk;so d/ T[BQK ;{soK ~ gzikph ;kfjs nfXn?B-nfXnkgB ftu ftjko dk fjZ;k pDkT[dh ojh, fiBQK ;{soKokjh_ gzikph ;kfjs-fuzsB nkX[fBe d"o ftu nkgDh gSkD;Ekgs eo ;fenk. fJ;/ soQK T[; dhnK ekft-g[;seK

n?;'FhJ/N gq'ca?;o s/ w[yh,gzikph ftGkr, d[nkpk ekbi,ibzXo.\'BL 9417494444

Page 145: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 145

bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K, nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, wZEk dht/ tkbKwZEk dht/ tkbKwZEk dht/ tkbKwZEk dht/ tkbKwZEk dht/ tkbK ns/ w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'phs frnkphs frnkphs frnkphs frnkphs frnk, gzikph ekft dk T[j fBt/ebk ozr ns/ d"o j? fi; B/ gzikph ekft-XkoktK d/ ;wkBKso fJe nfijk ouBksfwe ekft-gqtuB T[;kfonk, fi; gqtuBdh nkX[fBe gzikph ekft-y/so ftu e'Jh gozgok f;ZX/ s"o #s/ B}o Bjh_ nkT[dh;r'_ jfoGiB f;zx dh ;w[Zuh eftsk ~ th gzikph dhnK ;w[ZuhnK ekft-XkoktK d/;wkBKso ftuod/ d/fynk ik fojk j?. fJj jEbk nfXn?B-ekoi jfoGiB f;zxdh ekft feskp w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk d/ ekft-g?o'b okjh_ ekft-bKr sZe gj[zuD dk:sB j'J/rk. w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk dk gqekFB ekb gqrshtkdh ekftXkok s/gq:'rtkdh ekft-gq:'rK d/ d"o dk ekb j? noEks gzikph eftsk ftuko dhgqshpZXsk ns/ gq:'r dh i[rs d/ nfGnk;K ftu'_ r[}o ojh ;h id'_ jfoGiB f;zxw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk d/ wzEBh eFNK-ghVK d/ o{gKsoDK ftu ftuodk gSkfDnk ik;edk. gzikph eftsk d/ ;[Gkn, ;woZEk s/ gzikph ;fGnkuko ftu xVh rJhwB[Zyh wkBf;esk ~ T[j w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk dh G{fwek ftu nzfes eodk efjzdkj? fe ;wki-ftt;EktK dh ieV wB[Zy ~ fet/_ fJe soQK e?d dh nkds gk fdzdhj? s/ fJ; ;wkfie tosko/ dk wkBf;esk ftu ow/ j'Dk, fet/_ BthnK ;zGktBktK~ fte;D dk w"ek Bjh_ fdzdk ns/ fJj ;fEsh wB[Zy ~ fe; soQK d/ pzXBK ftupzBQdh j?, jfoGiB f;zx fJ; ;wkfie ;fEsh dk p'X ;fji/ jh eotk fdzdk j?ns/ fJ; ;fEsh ftu wB[Zyh j'_d d/ ft;EkoK dh ;zGktBk th fJe ;hwk pD e/ofj iKdh j? L

@@;kv/ ;wki ftu fJsBk e[ZM tofink frnk j? s/ toiDjkfonK d/ p'bfJsB/ gqpb jB fe fJe ;zxDk ;fjw ;kv/ nzdo pkjo SkfJnk j'fJnk j? ns/fJ; dh ;Zg tbQ/N ftu'_ pkjo fBebD dk e'Jh o;sk ftykJh Bjh_ fdzdk. eftsk;kvh ;z;feqsh dk jh fJe nzr j?. fJ; toiDk-gqXkB ;wki ftu ftuod/-tosd/w?_ i' th ekft-ouBk ehsh j?, T[; dh fposh toiDk-w[Zy j?. w[es nksw-gqrNktk;kv/ ;wki dk ;fji ;[Gkn Bjh_. i/ eftsk nksw-gqrNktk j? sK ;kvh ;wki-GktBk ekft-ouBk d/ nB[e{b Bjh_.##1

g[;se w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk d/ nfXn?B ~ t;s{ pDkT[D dk n;b T[d/F fJ;/ T[go'es jfoGiB f;zx dh ftuko-fNZgDh ftu th fgnk j?. fJ; gVknsZe nkT[dk jfoGiB f;zx nkgD/ ou/ ;kfjs ns/ ;wki-ftt;EktK ns/ j'oBKT[;koK pko/ fe; soQK Bt/_ f;foU_ ;'uD dh wkBf;esk d/ wzEB ftu'_ r[}o fojkj?, fJj w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk dh G{fwek ftu @nkgD/ fgzv/ s'_ gko# f;ob/y j/m T[jft;Eko ftu (;\k 3 s'_ 23 sZe) fbydk j?. fJ; g[;se dh G{fwek dk nkozGGkt/_ T[j ;t?-wzEB okjh_ nkgDhnK @;hfws ;woZEktK ns/ nkgDh ;[;sh d/ fpnkBKBkb eodk j? go fJ; dk ft;Eko gzikph ;wki-;fGnkuko dk T[j gqwkfDe N?p{-

Page 146: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

146 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ftXkB j? i' ;w{fje s"o #s/ ;kvh wkBf;esk dh w{b xkVs ti'_ jk}o j?. fJjtoiDktK dk ;fji ;wki-ftjko fe; soQK wB[Zy ~ dkfJfonK ftu ftuoB dhy[ZbQ dk Gow f;oidk j?, fJ; ojZ; ~ ;wMD dh i[rs ;kXkoB wkBf;esk sZesK eh ;kvhnK @ebkswe# ouBktK sZe dh geV ftu Bjh_ nkT[dh, fJ;/ bJhjfoGiB f;zx fJj efjDk }o{oh ;wMdk j? @@eftsk ;kvh ;z;feqsh dk jh fJenzr j?.HHH w[es nksw-gqrNktk ;kv/ ;wki dk ;fji ;[Gkn Bjh_. i/ eftsknksw-gqrNktk j? sK ;kvh ;wki-GktBk ekft ouBk d/ nB[e{b Bjh_.##

;wki-ftt;EktK d/ N?p{-ftjko dk fiT{D G'rdh gzikph b'ekJh eh ;uw[Zunksw-gqrNk s'_ ftS[zBh j?< eh nksw-gqrNk fBGkT[D (fe;/ th o{g s/ gZXo T[Øgo)d/ n;h_ :'r iK nkdh Bjh_< ;kvhnK ;kfjs-ekft gozgoktK d/ @gqrNk# ~ fco fe;tzBrh ftu ftukoB dh b'V j?< eh fJj ebk-;kfjs-ekft-T[;ko N?p{-ftjko d/ jhgqtuBh yk;/ jB< jfoGiB f;zx dhnK G{fwek ftu fbyhnK ;kfjs XkoBktK sKfJBQK ;tkbK ~ w{b o{g g?dk eo ojhnK jB. fJjh wzEB-nt;Ek B}o nkT[dhj? fi; ftu'_ w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk dh ekftekoh nkgDk w[jKdok xVdh j? ns/ fJ;/fdqFNh-fpzd{ s'_ jfoGiB f;zx gzikph dh ;w[Zuh ekft-gozgok ~ w[V-w[bzeD dh;fEsh ftu fbnk yVQk eodk j?. gzikph ekft-gozgoktK ~ fJ; p/pkeh Bkb d/yD s/ nkgDh eftsk d/ th gfjb/ ;w[Zu/ T[;koK ~ ;wMD$oZdD dh fJj ;fEshgzikph ekft-fuzsB d/ Bt/_ ft;EkoK ftu y[bQ e/ w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk d/ gkm-T[;koKftu ;kjwD/ nk ojh j?.

w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk dh eftsk ihtB d/ T[BQK ;ZuK-eZuK dh sbkF d/ BeFgSkBD dh eftsk j?, fiBQK B/ ihtB d/ fBowb ftukoK ~ th X[zXbk e/ wkBthf}zdrh ~ yw'Fh s/ @ekfJBks ~ p'j'Fh# dh nt;Ek sZe gj[zuk fdZsk j?. fJjeftsk f}zdrh dh yw'Fh ~ p'bK ftu o{gKsos eodh j? ns/ ekfJBks ~ wkBth;woZEktK d/ irs Bkb i'V e/ d/yD dh i[rs sbkFD tZb nro;o j?.

- @;{oi/ dk w[Zy ;k~ B}o Bk nkt/ftu gops fojk J/ yb',n"; gko X[ZgVh s/ n?; gko SK;kvh fizdVh ~ g?_dh T{ y'j.#2

- @;"_ ik fJzi nZyhnK #u'_ nZyhnK Bk e/of;skfonK dh ;dk Bjh_ v[ZpDh ;t/o

jfoGiB f;zx dh ekft-;[o ;fji-gqtkj ftu ftuodh ihtB d/ T[; ;[jidh sbkF dk T[uko j?, fi; ;[ji B/ ihtB ~ fiT{D dh jh Bjh_ wkBD dh thnXkofFbk gqdkB eoBh j[zdh j?. ihtB-fiT{D dh jo gos fe; soQK ihtB-T[;koKBkb gZe/ ghv/ s"o #s/ i[Vh j[zdh j? ns/ fet/_ fJj ;fGnkukoe-T[;ko wB[Zyh

Page 147: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 147

wkBf;esk dhnK szdK ftu go'J/ j'J/ jh Bjh_ j[zd/, ;r'_ wB[Zyh wkBf;esk dk skDkn;b ftu fJBQK ;fGnkukoe-T[;koK dk jh sfDnk j[zdk j?. jfoGiB f;zx gzikphpzd/ dh wkBf;esk d/ fJBQK szd-nXkoK ~ ;wMD, y'bQD s/ fJBQK dhnK s?jK sZegj[zuD dk :sB jh Bjh_ eodk ;r'_ fJBQK szd-nXkoK ~ w[V ftT[_sD dh ekft-;kXBk dk eth j?. T[j g{otb/ gozgfoe T[;koK dh fBoy-goy ftu'_ jh Bjh_ ;r'_nkgD/ eow-fBGkU d/ wzEBK dh okj/ s[odk j'fJnk, gzikph ;fGnkuko d/ T[BQK ;"V/fyfsnK dh fBFkBd/jh th eo fdzdk j?, fiBQK B/ gzikph pzd/ ~ @y[bQ# d/ tksktoDftu fiT{D d/ :'r jh Bjh_ j'D fdZsk. pzd/ dh fJefjo/ toskfonK ftu fBGDdh ;hwk, fet/_ gzikph f;oiDktK dk x/ok ;ze[fus eo fdzdh j?, jfoGiB f;zx fJ;gqsh th g{oB rzGho j?. jEbh g[;se dh f;oiDk dh i[rs ~ fJ;/ gq;fEsh d/ouBkswe gqsh-T[Øso ti'_ t/yD dh b'V j?.

@@n;b ftu n;h_ ;\o ed/ th Bjh_ ehsk, f;o\ e[M no;/ bJh e[Me[ dkfJfonK ftu (o[wkBh rhs, gqrshtkdh eftsk, gq:'rtkdh eftsk, nkX[fBetkdheftsk-;[jitkdh gVkT[) pzd j' e/ ihDk ;fteko eo fbnk j?. tofink, ftukok,rzY-pZMk wB[Zy fJe pzXB ~ SZv e/ d{;o/ pzXB ;fteko eo b?_dk fojk s/ fJ;~ nkgDk ftek; (ekft-bfjoK dk ftek;) wzB b?_dk fojk j?. ftek; tk;s/ fi;w[es ns/ gquzv ihtBXkok dh b'V j[zdh j?, T[j jo EK rkfJp ojh j?. n;h_i{M/ Bjh_ e/tb ;wM"s/ ehs/ jB ns/ fJBQK ;wM"fsnK dh bVh ~ jh ftek; dkpdb wzB fbnk j?. o'wK;tkd, gqrshtkd, gq:'rtkd ;kv/ ;wM"s/ jB, jo EK n;KfBZe/-fBZe/ N'fbnK ftu ;[oZfynk gqkgs eoB dk :sB ehsk j? ns/ ed/ nkgDhgqkDXkok ~ ftbZyD ftnefsst dk ;[nkwh pDB Bjh_ fdZsk.##5

w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk ;zrqfj ftubh eftsk fe;/ pkjoh iK nzdo{Bh F'o #uBk tfjzdh j? s/ Bk fe;/ F'o dk ;jkok b?_dh j?. ekft-t;s{ nkgD/ t/r ~ nkg/f;oi e/ nkgD/ ;fji f;]o tb tXdk fdykJh fdzdk j?. ekft-t;s{ d/ fJjfBGkU FkfJd fJ; bJh ;fji brd/ ;B feT[fe ou/sk ekft-ftF/ d/ f;oiD dhfe;/ ekjb dk @fFeko# Bjh_. ekft-g?o'b dh T[;koh ftu i[ZNhnK swkw ouBksweszdK dh Bk iVQs gozgfoe j? ns/ Bk jh fe;/ ftuko d/ ekft-gkm ftu p/b'V/gqt/F dk e'Jh d]b j?. fJ;/ bJh fJ; ;zrqfj dhnK pj[shnK eftsktK gzikphwkBf;esk d/ T[BQK pD u[Ze/ u"yfNnK bJh u[D"sh tKr w"i{d jB, fiBQK u"yfNnKB/ gzikph pzd/ d/ ihtB-ftjko ns/ ;{M-;dkuko d/ w[bzfwnK ftu jw/Fk tZvhnKykJhnK pDkJh oZyhnK jB. fJj ekft-g?o'b T[BQK ;{M-;dkuko d/ w[bzwkXkoh T[;gqpzX ~ g[Bo-T[;koB dh G"_ fsnko eodk fdykJh fdzdk j? i' gqpzX wB[Zy dhwkBf;esk ~ ;wkfie dkfJfonK ftu fiT[D d/ nkdh pDk fdzdk j?. ;wkfiedkfJfonK ~ jh @;[oZfynk# dh ;wkfie dks ;wM e/ fiT[_dh b'ekJh jfoGiB f;zx

Page 148: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

148 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

~ wBi{o Bjh_. T[; dk T[go'es fNZgDh ftubk wZs th fJj j? fe ihtB d/ n;bftek; bJh e'Jh gquzv gqkDXkok jh n;b ihtBXkok ~ ihtzssk gqdkB eo ;edhj? id fe ;kv/ ;ko/ d/ ;ko/ ;wkfie T[;koK ftu fJ; dh nDj'_d ;gFN j?. fJ;/bJh jfoGiB f;zx ekft-gozgok ftubhnK gSkDhnK s/ ;bkjhnK rJhnK ekft-XkoktK ~ wkBf;e yV's d/ ;N?fNe-nwb ti'_ gSkDdk fdykJh fdzdk j?. eth dkwZs j? fe ftnefsst dh T[;koh ns/ fco ekft-T[ukoK dh gqwkfDe T[;koh d/nwb N?p{-w[es wkBf;esk okjh_ jh T[;ko/ ik ;ed/ jB. FkfJd fJ;/ bJh eftsk~ T[j w[es-tksktoD B;hp Bk j'fJnk, fi; ftu f;oiDktK d/ nwb B/go/ uVQB/j[zd/ jB. jfoGiB f;zx dhnK fJ; ;zrqfj ftubhnK eftsktK ;wkfie-toiDktKd/ ;wkBKso nkgDk f;oiDkswe ftnefsst T[;koD dh i[rs b? e/ jk}ohGodhnK B}o nkT[dhnK jB. jfoGiB f;zx ~ Bk @fJe fwBN ykw'Fh tkbk B/w# GkT[dk j?, Bk gokJh g'Fke GkT[dh j? s/ T[; ~ nkgD/ wfjzr/ w[Zb d/ w'shj'D dh gSkD th j? go fJj eftsk ;fji gqtkj dk nfijk ftXkB-f;oidh j?,fi; dk p"Xe ]k;k T[; d/ ;fji fBGkU ftu Yfbnk fdykJh fdzdk j?, fJ;/ bJhfJ; ~ F'o-w[es ekft T[uko gSkfDnk frnk j?, i' nkgD/ ftuko-ftXkB d/o{gKsoDK dh ;[ji-eVh ti'_ jk}o j? L

@@s{z w/ok w'jD Bjh_ sK thfeBko/ s/ gJh g'Fke ~ b? ikw?~ gkDh, gtD, X[Zg, SKd/ G'SD jh pj[s B/j[Bkok gfjB e/ gkDh #u'_ bzxf;nkbk gfjB e/ X[ZgK #u ftuoKfdrzpo j' fdFk d/ jkD j' ikDKfeBko/ s/ gJh g'Fke i/ gfjBkfeBko/ s'_ goK w?_ ik Bjh_ ;edkfeBkok jh fit/_ w?~ gfjBdk j?.##6

@@w/ok dotk}k fJe T[pk;h tKr{ y[ZbQdk j?w?_ nkgDk nkg j{zM rbh #u'_ nzdo ;[ZNdk jKw?~ j[zw; dk godk j?w?_ ;dk g[o/ ftu Bzrk jKw/oh xotkbh xo dk e{Vk j{zMrbh ftu pkjo ;[ZNdh j?w?_ vodk jK

w/o/ xo tkbh w?~ fes/ Bk t/y bJ/.##7

jfoGiB f;zx dh fJ; ;zrqfj ftubh eftsk d/ fJj T[go'es T[uko pzd/

Page 149: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 149

dh T[; nB[Gt-u/sBk d/ o{gKsoD jB, fi; nB[Gt-u/sBk B/ pzd/ ~ nkgDh gSkDd/ w"fbe ;{soK dh sbkF d/ okj gk fdZsk j?. @gokJh g'Fke# B/ fet/_ wB[Zy dhj'_d ns/ j'Dh ~ sko-sko eoe/ fpy/o fdZsk ns/ fet/_ @feBkfonK# dhnK ;hwktKdh e?d G'rdk wkBt yzfvs j'Dh dh @j'_d# jzYkT[dk j?. jZE n-pki{ jB, rodBn-XV j? ns/ wZEk n-f;o j' e/ pzd/ dk ;Zu pfDnk j'fJnk j?. fJj eftsk pzd/d/ fJ;/ ;Zu s/ j'Dh ~ g/F eodh j'Jh, pzd/ ~ nkgDh ;woZEk dh sbkF dk okj;[MkT[Idh j?. pzd/ d/ w/ub/ ;wkfie-tosko/$gqpzXK dh pks nkozGdh fJj ekftekohftt;EktK ;kjwD/ pzfdnK d/ @phs# ikD d/ ydF/ th gqrNkT[dh j?. jfoGiB f;zx~ wB[Zy dh ;wki ftu ns/ fBZih foFfsnK ftubh ngqwkfDesk X[o nzdo sZeMzi'V e/ oZy fdzdh j?. rbh #u uVQdk fdB s/ xo #u'_ j{zfMnk e{Vk, d't/_ ;fEshnKekft-w?_ ~ T[; ;wkfie fteokbsk dk nfj;k; eotk ojhnK jB, fi; fteokbsk;kjwD/ pzd/ dh j'_d nj'_d pDh fdykJh fdzdh j?. fJj ekftekoh n;b noEK ftu'_wkBt dh gSkD dk gqtuB j?. pzdk nk]o eh j? s/ eh j'Dk b'udk j? s/ T[;dhnK ;woZEktK T[; bJh fejV/ w"e/ f;oidhnK jB s/ ;wkfie ftt;EktK ftufJ; sDkU-;fEsh ~ e"D fe; soQK fiT{_dk s/ jzYkT[dk j? s/ fe; soQK dhnKftt;EktK Bkb ;wM"fsnK ftu pzdk nkgDh j'_d dhnK gosK bkj-bkj e/ nkgD/nkg ~ @;w/_ d/ jkDh# efjD dh Gow wkBf;esk fiT{_dk j?, fJj ekftekoh nfij/pzd/ d/ d[yKs d/ pks gkT[dh j?. jfoGiB f;zx fJ; ;fEsh d/ w[bzeD ftu'_ fJjth efjzdk j? fe ;kv/ ;ko/ ;{M-T[;ko ;wM"fsnK d/ r/MV/ d/ T[;ko jB. N?p{ w[esc?bkU ;kvh ;z;feqsh dk B;hp Bk pfDnk. fJ; bJh ebkswe T[;koK ftu fJ;dh nkwd ;zGt jh Bjh_ j' ;h. fJ;/ bJh jfoGiB f;zx T[; ouBkswe T[;koKd/ f;oiD d/ okj sbkFdk B}o nkT[dk j?, fiZE/ c?bkU ns/ y[ZbQ dk nkekF pzd/dh ;woZEk dk B;hp pD/. fJ;/ bJh @sko-s[gek# ftub/ gfjo/dko pD/ pzd/ dh;hwk th n;fj j? L

@@eh fJ; X{Dh ftu G;w pD/rh Xosh<:k J/; bJh e[M nk; ni/ pkeh j?<nZyhnK #u'_ bZfink, |w,wwsk d/ jzM{J/Bh S/sh ;[Ze ikD, w?_ wzB Bjh_ ;edk,J/Bh S/sh sK pzdk wo Bjh_ ;edk.##8

-pkjo dbdb nzdo ;/wk d/jh dh wip{ohi' nzv/ ;' fgzv/nzdo d/ ;/w/ ftu feXo/ fuDr b[eh j?dbdb ftu i' th g[ZNKrk, g?o pD/rknkgD/ #u'_ fisBk N[ZNKrk, yzG pDKrk

Page 150: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

150 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nk; sqk; dk n?;k ukBD

;kjK d/ ftu ni/ fe;/ Bk ;[brkfJnk ;h.9

w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk ftubk ekft-;z;ko ;wekbh toskfonK d/ wzEB okjh_jh Bjh_ T[;odk ;r'_ nshs ns/ fJfsjk; dh toswkB gq;zfresk dhnK T[BQK wjhBgosK$ ;zGktBktK ~ T[;ko$T[ikro eo fojk j? i' gzikph ekft-gozgok #u gfjbKfe;/ gZXo #s/ th fJ; soQK t;s{ Bjh_ pDhnK. pZu/ ~ @pugB# #u fwfbnk :EkoEdh eo{osk dk nfj;k; fe; soQK dh @;{M# d/ o{g ftu T[;odk j?, jfoGiB f;zxfJ; Gkt-b'e ~ fiBQK FpdK ftu pzBQdk j?, gzikph ekftekoh ;fji jh ft;EkohiKdh j? L

- @@T[M sK jo wK ;[jDh j[zdhgo w/oh wK t/y-t/y e/jo nZy ;[br/ fit/_ d[gfjoh

- B}o B}o w/ok wesp ;hp'b p'b ;h ;zEk w/ohpugB nkT[dk sK fe; okj/

jo okj ;{M ;wM B/ x/oh.10

;wkie tosko/ d/ fJj nB?fse wjhB t/oftnK dk pZu/ dh wkBf;esk~ xVB dk nwb fe; soQK pzd/ nzdo T[efonk iKdk j?, pugB eftsk dh ekft-w?_, id @@;{M## dk fJj gkm gVQdh j?, sK ihtB dh eo{osk pugB ~ y'j b?_dhj?. jfoGiB f;zx dh ekftekoh toswkB d/ fJ;/ eo{o w[jKdo/ ftu'_ y/o{z-y/o{z j'J/wB[ZyK dh j'_d-j'Dh d/ f;oiD dh ekftekoh j? go jfoGiB f;zx pzd/ ~ fJfsjk;d/ T[BQK r"ot gbK d/ jtkb/ okjh_ ;t? ~ sokFD s/ sbkFD d/ okj th gkT[dkj?, fiBQK r"ot-gbK B/ fJfsjk; ~ xfVnk. @s/o/ j}{o w/oh jk}oh dh dk;skB#tork ekft gqutB gzikph wkBf;esk ~ T[BQK y/soK$;[ZusktK tZb gq/fos eoB dk:sB j?, fiBQK y/soK$;[ZusktK B/ pzd/ ~ pzd/ dh gSkD p]FDh j[zdh j?. fJe ekft-xkVs okjh_, ;[ZusktK d/ eow-y/soK ftu @dzG dk f;Zek Bjh_ ubdk# fJj gqtuBf;oiDk jfoGiB f;zx dh ekftekoh ftubk T[j ;fji gqtkj j?, i' gkme ~nkgDh ;[Zuh eow-gSkD tZb s'odk B}o nkT[dk j? L

@@w/o/ nzdo i' s{z ;{oi fijk fJe pkb Xfonk ;hT[j fiT{_dk ikrdk ;hs/ efj fojk ;hJ/; Ekt/_ dzG dk f;Zek Bjh_ ubdk;h; nogB dk ;dk t/bk j? go

nkgD/ XV s/ ;h; g?dk eo.11

Page 151: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 151

jfoGiB f;zx dh ekft-feos dk J/E/ fJj yk;k j'o tX/o/ fBZ]ot/_ o{g ftugSkfDnk ik ;ed? fe fJj ekft-T[uko ;t?-wzEB d/ ftXh-ftXkBK okjh_ b'ekJh d/ntu/sB dh Ekj th gk oj/ jB s/ fJ; ntu/sB dhnK T[BQK ftobK dh fBFkBd/jh th eo oj/ jB, fiBQK ftobK B/ ftnefsst T[;koh okjh_ ;wki-;dkuko dhT[Øusk dk T[j f;]o Bjh_ f;oiD fdZsk, fi; ;dkukoe wkj"b$f;]o B/ pzd/ dhgSkD ~ f;oiDk j[zdk j?. jfoGiB f;zx dh eftsk ihtB-:EkoE d/ eo{o s/wjhB t/oftnK dhnK p/nzs fw;kbK tkb/ ekft-T[ukoK d/ o{g ftu w"i{d j? i'wkBf;e-ftjko g?NoBK dh rtkjh th j?. fJ; T[ØyV/-T[bM/ ihtB ftjko ~ d/y e/, ihtB :EkoE dh nwkBth ;fEsh ;gZFN j' ojh j?. jfoGiB f;zx dh eftskt;s{-:EkoE d/ B?fse-nB?fse, wkBth-nwkBth BeFK ~ g[Bo-ftT[sD dh ekftekohj?. jfoGiB f;zx ekftekoh dk nwb fBGkT[dk, wfji ekft-gkm f;oiDk d/ nwbsZe ;hws Bjh_ fdzdk ;r'_ T[; dk jo f;ois-gkm ;wki-ftjko d/ ;wKBkso ftjkodh Bth_ ihtB-xkVs tKr jk}o fdykJh fdzdk j?. fJ;/ bJh fJj Bth_ ihtB-xkVsihtB dk BtK ftXkB f;oidh j?.

jfoGiB f;zx dh w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk ftubh eftsk nkgD/ ftF/-ft;EkoK-T[;koK gZy'_ t/yhJ/ sK gzikph ekft-y/so dk fJj jo gZy'_ BtK w[jktok s/ w[jKdokxVdh ekftekoh j?. fJ; soQK dh gofeosh tkb/ ekft-T[;ko dh nkX[fBe gzikphekft-gozgok ftu e'Jh g{ot-gozgok w"i{d Bjh_ j?. fJ;/ bJh fJ; ekftekoh ~nkgD/ fBt/eb/ ouBkswe-ftXkB s/ gj[zu ekoB nkX[fBe gzikph ekft-gozgoktK s'_gko dh ekftekoh ti'_ gSkfDnk frnk j?. noEks fJj ekftekoh gzikph ;kfjs-;wki s/ ekft-gozgoktK d/ ft;EkoK dh ekftekoh j?.

jtkb/ s/ fNZgDhnK Ljtkb/ s/ fNZgDhnK Ljtkb/ s/ fNZgDhnK Ljtkb/ s/ fNZgDhnK Ljtkb/ s/ fNZgDhnK L

1H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-5H2H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-26H3H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-27H4H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-59H5H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-15H6H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-71H7H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk, gzBk-63H8H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-119H9H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-91H10H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-73-74H11H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk,w?_ i' phs frnk, gzBk-78H

õõõ

Page 152: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

152 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

wkBth ;zt/dBk dk f;oie -wkBth ;zt/dBk dk f;oie -wkBth ;zt/dBk dk f;oie -wkBth ;zt/dBk dk f;oie -wkBth ;zt/dBk dk f;oie -vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

;opihs ;'jh;opihs ;'jh;opihs ;'jh;opihs ;'jh;opihs ;'jh

nkX[fBe gzikph ;kfjs ftØu vkH jfoGiB f;zx T[BQKT[_rbK s/ frDB i'r/ b/yeK ftØu'_ fJØe j?, i' f;oiDk ns/nkb'uBk d'tK jh y/soK ftØu g{oh fBg[zBsk Bkb jkiaohbtkT[_d/ jB. ;akfJoh ns/ nkb'uBk ftØu ;ws'b oØyfdnKnfGftnesh ns/ nfGftnesh d/ fust/ j'J/ jk;ahJ/ ftØuofjDk p"fXe ;woØEk dh pj[s wjhB gqhfynk j?. vkHjfoGiB f;zx d/ nkb'uBkswe nkXkoK ns/ f;oiDkswegqfso{gK ftØu o{g ns/ t;s{ dh nG/dsk pko/ T[;dh gj[zujh T[; ~ nbØrsk ns/ nd?tsk gqdkB eodh j?. vkHjfoGiB f;zx pkjoh gqshe'DK dh pikJ/ ftneshrs ftnke[bskns/ wkBf;e sBkU ~ nkgDh fdq;aNh ns/ nzso fdq;aNhnB[;ko rqfjD eodk j?. T[;dk fpjpb wB T[;d/ f;oiDk;Eb dk w{b j?, fJj nkg/ dk ;[Gkfte gqs"n j?. T[; dhftt/e;ahbsk pkjoh gqGkt s'_ g{oh soQK w[es j' e/ ;[szsoBiaohnk ns/ fuzsB;ahbsk xVdh j?. T[; dk ;zouBktkdg{oh soQk gzikph Xoksb s/ T[;fonk j?, fi; dh g[;aNh T[;d/gqrhse ekft dk w[jktok ns/ o[gKfsqs j'J/ fwEe jtkb/eod/ jB.

gzikph ;kfjs ~ vkH jfoGiB f;zx dh d/D pj[gØyhns/ pj[gk;koh j?. fJj nzdo'_ pkjo tØb dk ;cao eodhj'Jh d'w/b Bkb ;ztkd oukT[_dh j?. ;[jitkd, gq:'rtkd,;zouBktkd, o{gtkd ftØu'_ dh bzxdh j'Jh T[;dh u/sBk T[wod/ nzsb/ tfoQnK ftØu nkg/ ftØu f;wND ~ gosdh j?.T[;dhnK ouBktK ~ T[BQK d/ ouBk-ekb ns/ ;wkfie;wheoBK nB[;ko jh tkuDk gt/rk. vkH jfoGiB f;zx B/nkgD/ ;w[Øu/ ihtB ftØu 16 ekft g[;seK, 37 nkb'uBk ns/

T[&Zx/ b/ye, nk;Nq/bhnk.

\'BL O61410 584 302Email:sohisarbjeet13

@gmail.com

Page 153: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 153

tkose g[;seK, 12 ekft nB[tkd g[;seK, 14 tkose nB[tkd g[;seK ns/ doiBd/ eohp j'o gkm-g[;seK gzikph ;kfjs dh M'bh ftØu gkJhnK jB. fJe eth ti'_T[;dh ;kfjse :ksok 1956 ftØu feskp bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K Bkb ;a[o{ j[zdh j?. T[;dh d{;ohfeskp sko s[gek sko s[gek sko s[gek sko s[gek sko s[gek nrb/ jh ;kb gqek;fas j[zdh j?. sh;oh ekft g[;se nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh;zBQ 1962 ftØu gqek;fas j'Jh ;h. T[;dhnK gfjbhnK eftsktK d/;a dh y{Bh se;hwftØu tb{zXo/ j'J/ fjofdnK dh o{j-uhoth_ nktkia ~ ;apdK ftØu fusodhnK jB.;Ømt/_ djke/ ftØu gzikph ekft jbfenK ftØu fiØE/ ni/ th gozgokrs ns/ ;N/ih;akfJoh dk ibtk poeoko ;h, T[; t/b/ bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K Bkb fJe ;[jitzs/ ;akfJo dh nkwdj[zdh j?. GhV s'_ fpbe[b goQ/ fit/_ ;zxD/ SzG s'_ pkjo e'Jh oks'-oks e'Jh p'jVdk p{Nk Xosh ftØu'_ fBeb nkt/. fit/_ fpBk fe;/ ;a'o-;aokp/ s'_ dfonk dkjfVnkfJnk gkDh wzv ftØu nkD uVQ/. vkH jfoGiB f;zx dh nkwd T[; t/b/ d/gqufbs gzikph ekft w[jkto/ d/ T[bN o{g ftØu ftbhB j'J/ ftukoK dh gqshe pDe/;[jitkdh g?V T[bhedh j?. fJjBK fszBK ekft ;zrqfjnK ftØu gqrhse ;a?bh ewkbdh j?. vkH jfoGiB f;zx dk pugB ns/ itkBh gkfe;skB ftØu r[iao/ ;B, fJ;eoe/ Gkos dh se;hw B/ T[; d/ u/sB-ntu/sB ~ p[oh soQK ftzBQ e/ oØy fdØsk.T[;dhnK tzv Bkb ;zpzfXs eftsktK wfjia xNBktK d/ fpnkB sØe ;hws Bjh_ jB,fJBQK ftØu tb{zXo/ j'J/ fjod/ dh p'bdh j'Jh u[Øg gkme d/ wB' Xoksb ~ Mzi'V e/oØy fdzdh j?. T[; d/ ;apd X[o nzdo bfjzd/ j'J/ gzi BdhnK d/ G{-yzv s/ g;a{g[D/ekoB yzfvs j' rJh wkBtsk ~ g/;a eod/ jB L

t/ gØ;oh ijkB T[Øs/ w"s dh jtkV.

t/ fyzv rJhnK wfjcbK s/ Sk rJh T[ikV.

vkH jfoGiB dh eftsk ;kXkoB ;apdK ftØu tØv/ noE ;w'Jh p?mh j?.fes/ th ;apdK dh fyØu-X{j iK yØr e/ fbnKd/ ;apdK dh ;iktN Bjh_ j?. o{gns/ t;s{ dk ;[w/b ;[ji dk nB{mk ft;wkd g?dk eodk j?. ;[Gkftesk vkHjfoGiB f;zx dh eftsk dk w{b nkXko j?. T[j nkgD/ nkb/-d[nkb/ ftØu nfs;[u/s j' e/ ftuodk j?, jo ;{yw tosko/ ~ pj[s B/fVU wkDdk j?. go nB[Gtdh ;apdh fdq;aekoh pj[s ;ob, nkgw[jkoh ns/ rsh;ahb t/r ftu j'Jh j'D eoe/pØMtK ;[jiswe gqGkt f;oidh j?. fJj T[;d/ ekft dh ya{p;{osh j? fe T[; ~gVQfdnK ;apd-e';a Bjh_, fjod/ d/ egkN y'bQ e/ oØyD/ g?_d/ jB. joca do jocaT[;dh Biaw gkme ~ Bkb b? s[odh j? s/ nksw nkBzd dh T[; f;yao s/ b? iKdhj?, i' gmB eosk dh sbk;a ns/ syaØJhnb bJh ngj[zu j[zdk j?.

vkH jfoGiB f;zx dk ekft ft:'r, ftr'u/ ns/ tks;b dh fwØNh ftØur[zBQ/ j'J/ ;apdK dh eØuh ezX s/ ehsh j'Jh fuØsoekoh torh g/;aekoh j?. fJ; ftØu

Page 154: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

154 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gzikphns dh wfje ns/ r[owfs ozrK dh Mbe pj[s T[ØGoth_ ns/ T[Øib o{g ftØuT[ikro j[zdh j?. T[;dk pugB pj[s j/ot/ ns/ fJeØbsk ftØu r[iafonk ;h.nkgDh ;t?-T[;koh eofdnK T[; ~ nkgDh j:ksh ftØu wkfgnK dh G{fwek th ya[dfBGkT[Dh gJh. n;kw dh fwØNh ftØu T[rfwnk pkb-g"dk bkj"o dh xVwØ; ftØuwk;h fJØSoK d/ xo/ spdhb sK j' frnk go T[; ~ gzikph ;kfjs dk iNhbkp'jV pDB sØe w[ykfbca w";wK ftØu'_ dh bzxDk fgnk. fJj th sK n;uoi j?fe fteokb jkbsK ns/ :shw ;fwnK ftØu T[; d/ nzdobk wkBt ;[jijhD Bjh_j'fJnk. T[; dh o{j yaotk j'D dh pikJ/ T[wo d/ Bkb Bkb j'o e'wb ns/ekfte j[zdh rJh. T[;dhnK eftsktK ftØu fo;afsnK dk yabkn ns/ ya;{;hns dhfFZds Bkb wfj;{; j[zdh j?. ;zp'XBh ;a?bh ftØu T[j fo;afsnK s'_ ftot/ oj/ np'XT[wo d/ ihtB dh fJeØbsk ~ :kd eodk j?.

feØE/ rJhnK G?DK

feØE/ rJhnK wktK <

vkH jfoGiB f;zx dk ekfte ;cao T[;d/ nzdob/ gzX nB[;ko jh w'V b?_dkj?. T[;d/ nzsoht wB ftØu nkJhnK spdhbhnK, soEØbhnK ns/ s[;aNhnK T[; dhf;oiDkswe :ksok dhnK ;koEh pDdhnK jB. vkH jfoGiB f;zx dh ftbØyDskj? fe T[j gØSwh f;XKsK dh fwØNh ftØu m/m gzikph YzrK Bkb ft;at ftnkgh jocaKdh y/sh eodk j?, s[;h_ fJT[_ efj ;ed/ j' fe fit/_ e'Jh fe;kB ;Bnsh :[Ør ftØuckowh ;'u ngBkT[D dh pikJ/ gozgokrs ;zdK Bkb feos ftØu i[ØfNnk j't/. nkgD/;t? eEBK ftØu th T[j fJepkb eodk j? fe ;akfJoh n;cbsk iK ng{osh dhg?dkfJ;a j?. T[j fust/ j'J/ ~ ;zg{oB Bjh_ wzBdk ;r'_ w[ezwb j'D dh b'uk s'_T[o/ ofjD dh nt;Ek dk ekfJb j?. T[j nkydk j? fe @tko; ~ nkg oKMk pDBdk :sB Bjh_ eoBk ukjhdk# fJ;dk wsbp fe ;akfJoh fJe ebk j?, fJj fBØistdh j{ p{ j{ g/;aekoh Bjh_. gq:'r;ahb eth j[zfdnK j'fJnK th T[j T[; d"o dhekfteh T{b ib{bsk s'_ tØyok j?. ;akfJo dk coia j? fe T[j jB/o/ ftØu e'Jh bheth wko/ s/ T[;dk th e'Jh noE fBeb/, vk jfoGiB f;zx T[; esko dk eth ;h.T[j ;dk nkgD/ ozr ftØu ofjzdk, fJe gqGkt T[; pko/ rqfjD eoB bØrd/ s/nrbh jh ;so ftØu T[j yzfvs j' iKdk. T[; ~ u"yN/ ftØu oØy e/ gVQDk w[Bkf;pjh Bjh_ j?. T[j ;apdK okjh ;G e[ØM wbhnkw/N eoB bJh eftsk fbydk jh Bjh_j?. gozgok ftØu th T[;dk n;fsst nksw r"ot Bkb Gfonk j'fJnk j?. T[; ~idhd gqsh e'Jh T[bKGk iK nkswfrbkBh Bjh_ j?. T[j toswkB ~ jh GftØy ftØuihD dk ;a?dkJh j?. nkgDh fJe eftsk @d[pkok nktK# ftØu T[j gq:'r;ahbsk d/ fpzp~ s'Vdk j'fJnk ya[d fbydk j?L-

Page 155: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 155

wkD; iBw d[pkok gktK

J/; jh d/; gzikp #u nktK

vkH jfoGiB f;zx dh gqrhse ;a?bh jh T[;dh ;kfjse gfjukD ns/ nksws[nkoca j?. T[;d/ gqrhs wB'GktK dh nu/s o{g ftØu ;apdK ftØu gqftqs j'D dhnt;Ek ftØu j'Jh f;oiDk j?. T[j T{_xdh j'Jh oks ftØu N'j N'j e/ edw oØyDdh pikJ/ fe;/ nfdØy Mbeko/ dh b'o ftØu N[fonk w;s okjrho j?. T[;dk ;caofe;/ wziab tØb ;/fXs j'D dh pikJ/ f;oiDkswe wB d/ ft;aokw b?D dh nt;Ek~ wziab pDk d/D dk j?. go ibd jh T[j fJ; ;E{bsk s'_ pkjo fBeb e/ jtktKdk ;zrh j' fBpVdk j?. T[; dh caehoh T[; ~ wziabK dk w[ohd Bjh_ j'D fdzdh,fJ; eoe/ jh T[j fBozso nkgD/ nkg ~ oØd dk j'J/ Bt/_ fd;jØd/ f;oidk j?.gqrhse ;a?bh T[;dk j[Bo Bjh_, T[; dh ndk j?. fJj n;b ftØu ft;wkd dk T[jf;yao j?, fiØE'_ ebgBk dk gkDh T[Sbdk j'fJnk w[V c[jko/ d/ nkrkia tØb gosdkj?. vkH jfoGiB f;zx d/ gqrhs ;[Øs/ j'J/ pkb d/ fujo/ s/ nukBe nkJh w[;ekBtKr fyV T[ØmD tKr gqrN j[zd/ jB. T[;d/ ;apdK dh ;zrs wkDfdnK nkeo;aBdh pikJ/ fJe ;wogD T[gidk j?, i' gkme ~ gqrhse tfjD ftØu tjk e/ b? iKdkj?. T[;dh eftsk ftØu ebk;eh ;kfjs tkbh wfje gkoekbh th j? ;opftnkgh thj?L-

wkJ/ Bh, fe nzpoK *u ofjD tkbhJ/

;k~ uzB dh rokjh d/ d/

;zBQ 1967 ftØu vkH jfoGiB f;zx dh u"Eh ekft g[;se Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ BkSkt/_Skt/_Skt/_Skt/_Skt/_ gqek;fas j[zdh j?, i' gq:'rtkdh ;[o tkbahnK eftsktK dk ;zrqfj j?. mhe fJ;/jh ;w/_ Gkos ftØu Be;bpkVh bfjo dk fprb tØidk j?. Gkos ftØu fJ;d/ Bkbjh ftdo'jh ;kfjs dk nkrwB j[zdk j?. eftsk ;w/s ;kohnK ftXktK fJBebkphfXoK bJh fJe jfEnko ti'_ fbyhnK ikD bØrdhnK jB. pdbd/ j'J/ okiBhse;wheoBK ftØu gq:'rtkd ;w/s j'o ;kfjse nkXko ya[oB bØrd/ jB. go vkHjfoGiB f;zx T[Øuh ;[o tkbh ftdo'jh eftsk d/ o[MkD ~ nzrheko Bjh_ eodk,T[; ftØu nzsow[Øysk tØXdh j?. Be;bh eftsk dh g{oh uVQs ;w/_ th T[j wkBth;zt/dBk d/ fJefjo/gD ns/ yzfvs wB[Øy dh ftneshrs j'_d ~ g/;a eoB dh nkjoftØu n;h_-s[;h_ d/ w[jkto/ ftØu Bjh_ Ybdk. T[; dh eftsk w?_ d/ ft;Eko ftØuekoi;ahb ofjzdh j?. T[;dh wB[Øyh ;zt/dBk ;w[dkfJe gqtuB pDB dh pikJ/nkdwh d/ fsVe/ j'J/ n;fsst dk fto/uB eodh j?. vkH jfoGiB f;zx T[;;w/_ fdØbh ftØu ofj ojh T[; p"fXe fXo Be;ak Bth; pDe/ ;kfjs ftØu gØSwhf;XKsK dh g?otkJh eodk j?, i' ;kfjs ~ ;wki ftØu wfjia ebk d/ fJe wkfXnw

Page 156: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

156 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ti'_ ;Ekfgs eoBk b'udh j?.

vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ftØu nokieh, nbfjdrh ns/ T[rosk dhnDj'_d j?. T[;dk ;w[Øuk ekft GktK d/ ;z:'iB d/ nzsoht fuzsB s/ nkXkfos j?.T[;dh nfGftnesh pkjoh ekoBK d/ gqGkt j/m j'J/ fust/ ns/ jkiao toskfonKd/ ftyzvB dh T[gi Bjh_, ;r'_ T[j fBØe/ fBØe/ GktK, fBØe/ fBØe/ fpzpK dh iVs eodkj'fJnk sqk;d ~ th fGnkBesk Bkb g/;a Bjh_ eodk. d[yKs dh g/;aekoh, sBkUdh s;thoe;ah ns/ ;zeNK ftØu jzG/ j'J/ jØ;k; fiT{V/ dh wB' d;ak fpnkB eofdnKth T[j eftsk ~ ;fjw dh g[Øm Bjh_ fdzdk. n;b ftØu eEkof;; dk ;zebg fJ;/jh ;a?bh ftØu ;wfMnk ik ;edk j?. T[;dhnK eftsktK d/ gkso sbya jkbkspko/ ;'ud/ sK Biao nkT[_d/ jB, go T[jBK dh b'uk ftØu e'Jh nb'ekoh ftebgBjh_ j?. T[j sBkU ns/ ojkU ftØu bNe/ j'J/ gbK dh nt;Ek ~ nzfes eodkj?. T[j gqkgsh$nkgqkgsh, ;zGktBk$jk;b ns/ T{Dsk$Gog{osk ftubk ;cao wekT[DbJh ekjbk Bjh_ j?.

vkH jfoGiB f;zx nkX[fBe gzikph ;kfjs dk ;opKrh ns/ ft;at ftnkgh;wM tkbk b/ye j?. T[; B/ gzikph ;kfjs ftØu gØSw d/ ;kfjse nkXkoK ns/o{gtkdh tzBrhnK d/ phi phi/ jB. wB[Øyh ;zt/dBk dh ofjsb ftØu gJ/ nu/sBe;aK ~ ekfte ;zouBk ftØu Ykfbnk j?. T[j fpzp dh T[;koh ftØu nB[Gt dh;w[Øusk ~ ;w/ND bJh e'fFFtkB ofjzdk j?. ftuko dh ftokNsk ~ fpzp ftØu ;w'd/D dh ;a?bh eftsk ~ t;s{rs ;Øu pDB dh pikJ/ o{gkrs nB[eoB ftØu Ykbdhj?. T[j ya[d th ;kfjs ~ nB[eoB dk nB[eoB nkydk j?. vkH jfoGiB f;zxdh eftsk GktK dh e;ahdrh s'_ nrbh nt;Ek j?. fJ; ftØu t;s{ fBjs j?.gqrNkn n?Bk ;ob, ;[Gkfte ns/ nkgw[jkok j?, fe gkme dh ;wM T[; tjknftØu tfj s[odh j?. ;{yw s'_ ;{yw nB[Gt th fpzp ftØu nfjb nk fNedk j?.vkH jfoGiB f;zx dh iBw ;askpdh toQ/ s/ T[; ~ :kd eofdnK, w[V gVQfdnKT[;dh f;oiDk, nkb'uBk ns/ nfXnkgB fszBK jh gØyK s'_ pj[gØyh d/D nØr/ f;oM[Øedk j?. T[j ;kfjs wzvb ftu ;[jiswe T{oik Bkb Gfonk T[j BkfGeh skokj?, i' n;s j' e/ th u/fsnK ftØu Nfjedk oj/rk.

õõõ

Page 157: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 157

vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxekft-gkmrs nB[Gtekft-gkmrs nB[Gtekft-gkmrs nB[Gtekft-gkmrs nB[Gtekft-gkmrs nB[Gt

;[oihs e"o;[oihs e"o;[oihs e"o;[oihs e"o;[oihs e"o

f}zdrh @u pj[s ;ko/ nB[Gt j[zd/ B/, pj[s :kdKj[zdhnK Gkt/I fBØih jh j[zdhnK B/ w;bB xo, gfotko,foFfsnK-BkfsnK ns/ d';sK dhnK gozs{ fe;/ feskp iK ethdhnK :kdK dk nfwN j' ikDk FkfJd eokwksh j[zdk j't/.f}zdrh ftu pj[s ;koh eftsk gVQB dk w"ek fwfbnk s/pj[s e[M g;zd th nkfJnk go vkH i;tzs f;zx B/eh ns/vkH jfoGiB f;zx d' nfij/ eth j'J/ B/ fiBQK B/ w/o/ u/fsnKdh uzr/o ftu fJe ftF/F EK wØbh oØyh. jØEb/ b/y fturØb f;o\ vkeNo jfoGiB dh eftsk dh jh eoKr/.

vhH J/H thH ekbi, ibzXo ftu n?wH J/H gzikpheofdnK vkeNo jfoGiB f;zx d[nkok ofus Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ Bk Bk X[Øg/ BkSKt/_ SKt/_ SKt/_ SKt/_ SKt/_ dhnK eftsktK Bkb gfofus j'D dk gfjbk w"ekfwfbnk fi; B/ fuzsB dh fJe fBt/ebh fyVeh y'bQfdØsh.T[;dh eftsk d/ fpzp fJzB/ ftt/eg{oB jB fe nktkwB/ T[BQK B{z ;theko eoBk F[o{ eo fdZsk. fJe ykfjF fijhf;o u[ØeD bØrh fe ¿fBØeh fBeØdh jhDsk j[D w?E'_ ihth Bjh_iKdhÀ torhnK ;soK fbyD tkb/ T[; FkfJo B{z ed/ fwbDdk ;pZp pD ikt/.fJs\keB vhH J/H thH ekbi ftu T[; d/b?euo ;[BD dk w"ek th fwb frnk. r[o{ BkBe d/t:{Bhtof;Nh ftu n?wH fcbH eofdnK T[;dh ;zouBktkdh;whfynk pko/ gVQfdnK fJe tko fco s'_ p[ØXh d/ yzGK B/BthnK T[vkohnK GoBhnK F[o{ ehshnK ns/ fJ;/ d"okB:{Bhtof;Nh d[nkok eotkJ/ iKd/ T[; d/ b?euo ;[BD dknt;o th gqkgs j' frnk. nØi T[; gqfsGktkB ftnesh pko/;'udh jK s/ T[;dh dot/FK torh fdy, fuØNh gØr ns/w[;eokT[_dk j'fJnk d[ØX fuØNh dkjVh tkbk fujok nØyK w{jo/

T[&Zxh eftsoh ns/ b/fyek,e?B/vk.

Page 158: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

158 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

s?o iKdk j? T[;dh ftdtsk s/ gqfsØGk dk gqGkt ;koh f}zdrh fdwkr @s/ SkfJnkfojk fJj gqsheow T[;dh eftsk dk gquØbs eftsk Bkb'_ tØyok s/ ftbZyD j'Dk ;hi' fe ;'u ~ N[zpdh ;h.

;kfjs ;wki dk dogD j[zdk j? ns/ ;kfjseko nkgD/ ;w/_ d"okB tkgoBtkbhnK xNBktK dk e/tb uFwdhd rtkj jh Bjh_ j[zdk ;r'_ T[j T[; ;w/__ B{zfusodk th j? ns/ fJ;s/ fNZgDh th eodk j?.fJfsjk;eko fe;/ ;w/_ d/ ;kfjsdh ;jkfJsk Bkb jh T[; ;w/_ d/ ;wki dk nzdk}k bkT[_d/ jB.vkH jfoGiB d/nkrwB Bkb gzikph eftsk ftu Bt/_ ftfFnK ns/ Bth_ F?bh B/ gqt/F ehsk.T[;dh eftsk nkX[fBe eftsk j? i' fBozso pdbd/ j'J/ :EkoE dh rØb eodh j?.T[dkjoD d/ s"o s/ T[;dh eftsk eZu-;{se :kd nkT[_dh j?.fJj eftsk pdboj/ ;wki ftu roGgks dh Bth_ uZbh fgos dk fJe wjZstg{oD fuZso g/F eodhj?.fJj toskok Gkt/_ wB[Zyh ;wki ftu ;dhnK s'_ uZbdk nkT[_dk j't/ go fJe i'V/dk fJ; ekoi d/ ;cb j'D s/ Bof;zr xo s'_ jfowzdo sZe dk ;co Bth_ ;'udk bykfJe j? id'_ pzdk Xow B{z th nkgD/ wkV/ eowK dk Gkrh pDk b?_dk j?,jfowzdo T[j FoXkt; Bjh_ iKdk ;r'_ nkgD/ rT[_ iKdk j? Ts/ ;'udk j? fe T[j;koh w?b T[ZE/ bkj e/ j"bk cZ[b j' ikt/rk. pZu/ d/ nkrwB @s/ t/b tZXD d/rhs rkT[D dh pikfJ T[j e[Zy ftu nkgD/ nzF B{z BFN eoe/ @e[opb e[opb,sVc{z-sVc{z eodhnK fynkbK dhnK wØShnK# B{z N?uh ftu pzd eo jfowzdo tZbs[o g?_dk j?, fJe d[ftXk j? i' Bk nko j? Bk gko j?, wB y[F th j? s/ p/u?Bhth- fJj j? nkX[fBe wkBt dh s;tho-

(jfonk Bh wkbD, jfonk Bh G?D/jfonk sK Gkrh_ Gfonkfi; fdjkVk w/ok jfonk Bk izfwnk;'Jh fdjkVk Gkrh_ Gfonk)

fJj pdb oj/ ;wki dh Bth_ ;'u B{z gqrNkT[_dh j'Jh eftsk j? i' nZij'o gqpb o{g ftu ;kv/ ;kjwD/ nk ojh j?. pj[s ;ko/ i'V/ fpB ftnkj'_ fbtfJB fob/FB} ftu ofj oj/ jB pZu/ g?dk eoBk fJBQK dh gokfJoNh Bjh_ j?.fJj;wki nZi dh GZi d"V tkbh f}zdrh dk gqsho{g j?.

;' n;h_ t/yd/ jK fe vkeNo jfoGiB B/ gzikph eftsk ftu ftukoXkoeeoKsh fbnKdh, f;oiDk ns/ ;whfynk d'jK ftu jh BthnK bhjK gkJhnK i'Bt/_ b/yeK bJh fwE s/ tzrko pD rJhnK.T[;dh eftsk Bkb gzikph eftsk ftuBt/_ wB[Zy d/ ;zebg B/ gqt/F ehsk i' ftfrnkB ns/ seB"b'ih Bkb g?dk j'Jh u/sBk eoe/ pj[s ;ko/ fto'XK Bkb fxfonk j'fJnk j?.fJ; u/sBk B{z gqrNkT[D bJhT[;B/ Bt/eb/ fpzp f;oi/ fit/_ nkgD/ nkg s'_ w[fVnk wfj;{;Dk, fgzio/ pzd f;\ok

Page 159: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 159

j'Dk, nkgD/ e'b s[o e/ nkT[Dk, fBopz;h, nrBh dh d;se, nkfd. fJj' fijhnKeftsktK gVQ e/ gfjbK gfjb sK Gtzso ikD tkbh jkbs j'Jh. fJj' fijhnK rØbKfJj' fij/ fpzp ed/ ;[D/$gVQ/ jh Bjh_ ;B. vkeNo ;kfjp d/ fBt/eb/ Ehw s/w?Nkco gkme ~ Bth_ ;'u ns/ Bth_ Fpdktbh Bkb bpo/} eod/ jB.

Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ dh jo/e eftsk B[jko gØy'_ tØyoh s/ ftF/ gØy'_ ndG[Øsj? T[;B/ T[ØBh ekft-;zrqfj fby/ jØEbk ekft ;zrqfj Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ Bk X[Øg/ Bk SKt/_ 1969 ftu;kfjs nekv?wh tb'_ g[o;efos th j'fJnk. nfijk ftdtkB i' fe ;kfjs irsdk Xo{ skok ;h nzdo'_ fezBk e'wb j't/rk fe T[;B/ pj[s p"fXe eftsk d/ BkbBkb Gkt[e eo d/D tkbhnK eftsktK th fbyhnK Gkt/_ fJBQK dh p'bh-F?bh gquØbseftsktK Bkb'_ fpbe[b tØyoh ;h. wK T[;dk g;zdhdk ftFk j?. T[;B/ nkgDh wK~ ;zp'XB eoe/ pj[s ;kohnK eftsktK fbyhnK. T[;dh eftsk wK ftj{D/ pØu/ dkdod u[Øeh fcodh j?. fJ; g[;se dh G{fwek ftu T[j fbydk j?, ¿w/o/ fwEehoØp dk w[jKdok w/oh wK tork j? ns/ T[j jw/Fk w/o/ nzdo tØ;dk j?.HHHfJ; nzdo'_p'bdh wK B/ w/oh ;w[Øuh ihtB iku ~ fJe fBt/eb/ fij/ ozr ftu ozfrnk j'fJnkj?.À pugB ftu f;o s'_ T[Øfmnk wK dk ;kfJnk T[;dhnK eJh eftsktK dh j{epfDnk. fJj' fijh eftsk Bk ed/ G[Øbh Bk G[Øb jh ;edh j?. fJe j'o eftski' w?~ ;dk T[dk; eodh j? s/ fJ; ftu'_ wK dk j/otk fJT[_ T[Godk j?l

edh edh w/oh wK nky/T[J/ w/o/ d[y dod d/ jkDhw/oh fje ~ bØr e/ ;"_ ikfi; okj'_ s/ok pkg f;XkfJnkT[; okj/ e'Jh gkg Bk nkt/w/o/ p{N/ rØGo{ j' iks/oh SKt/_ w?_ ;"_ iktKedh edh pkbK d/ e[ØSV

;"D Bfuzs fBeowD wKtK

vkeNo jfoGiB dh eftsk ;opekbh j? J/B/ tfoQnK pknd nØi th T[;dh;koEesk j?. fJj eftsk pj[gosh s/ fJe yk; gVQ/ fby/ tor bJh j? i' fefinkdk so gVQ/ ikD bJh j? i' ;kv/ tor/ ftfdnkoEhnK ~ Gkt/_ n"yh th bØrdh;h go fdb ~ N[zpdh th ;h. nØi-eØb T[;dh e[M gqrhse eftsk e[M b'eK tb'_rkJh th ik ojh j? fit/_

ekbh oks pb{zrk ftbe/w?~ Bh_d Bk nkJ/ wkJ/ w/ohJ/

ftfdnkoEh ekb s'_ b? e/ nØi sØe w?~ T[;dh eftsk, nkb'uBk ns/

Page 160: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

160 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[;dhnK rØbK ;G e[M fBt/ebk s/ feq}w?fNe jh bØrdk fojk j? fJjh ekoD j?fe vkeNo ;kfjp pko/ j'o ikBD dh fJØSk B/ T[BQK dhnK fJzNoB?ØN @s/ gJhnKfJzNoftT{nK e'b gj[zuk fdØsk i;tzs dhd d[nkok ehsh rJh vkH jfoGiB dhfJzNoftT{ gVQ ojh ;K, T[; nB[;ko ¿vkH jfoGiB nukBe jØ;dk jØ;dk e[Mr[Dr[DkT[D bØr iKdk j?HHHjfoGiB f;zx GhV @u fJeØbk j' iKdk. r[Dr[DkjNT[;d/ Bkb s[oB bØr g?_dh. fJjh r[Dr[BkjN vkeNo d/ rhsK @u nkT[_dh, fJjhnØyK @u, fJjh j'mK @s/, fJjh ihtB, fJjh s'o @u s/ fJjh r[Dr[DkjN T[;dh d';sh@u j[zdh, d[FwDh @u j[zdh, eftsk @u j[zdh, nkb'uBk @u j[zdh. pkbK fijk wk;{wvkeNo pØuk pD iKdk i' MohNK gk iKdk j? dhtkoK @s/, fujo/ @s/ ns/ ed/ edkJh_nkgD/ Bj[z dk eØuk wk; fSØb pfjzdk j? fit/_ wk;{w pkb fJt/_ j' iKdk j?À ftdtkBKtb'_ fbyhnK T[;d/ feodko dhnK fJj' fijhnK rØbK eoe/ T[j gkme ~ j'o uzrkuzrk bØrD br iKdk j?. fJ;/ fJzNoftT{ ftu fJe ;kXkoB fijh rØb ~ T[jnkgDh bØS/dko F?bh ftu fJT[_ efjzdk j?, ¿e'Jh th pzdk nfijk Bjh fi;dh fgØms/ fJpkos Bjh_ fbyh iKdh. d[Bhnk ftØu fJØe w[eØdwk n?;k j? i' jo fe;/ dhfgØm s/ uØbdk j?. fizBh d/o s[;h_ fiT{Dk j? T[Bh d/o T[; w[eØdw/ B/ uØbDk j?.w?~ d{finK dh fgØm J/Bh gq/FkB Bjh_ eodh, w?~ fijVh gq/FkB eodh j? Bk i' w?_efjDk ukj[zBK, don;b, i' ;'jps d/_dh j? T[j w/oh fgØm j?, T[j w/oh nkgDhfgØm j? fiØ; T[s/ e[M fbfynk iKdk j?À fJj ;h vk jfoGiB dk rØb eoB dknzdk}!

vkeNo jfoGiB dhnK u/fsnK @u t;hnK eftsktK ftu'_ fJe j'owjZstg{oD eftsk j?, @s/o/ j}{o w/oh jk}oh dh dk;skB# fi;B{z gVQ e/ nzdo fJenihp fijh ybb wØu iKdh J/. FkfJd jh fe;/ j'o eth B/ ft;kyh dh T[;fJfsjk;e xNBk pko/ nfijk ;'funk$fbfynk j't/. fJ; eftsk dhnK fBwBfbys;soK B/ f}zdrh d/ eJh w[jkiK @s/ fdFk fBod/F th eodhnK jB fe ;h; d/Ddk ;dk t/bk j? go b'V j? f;o s/ ;h; g?dk eoB dh feT[_fe j[D @ fBoh BzrhfBeØdh jhDsk# Bkb ihn e/ T[j nZe-EZe u[Zek j?.

fJj eftsk fiZE/ fJe vo/ j'J/ wB[Øy dh jhD GktBk dk nfj;k; eotKT[_dhj? i' jo i[r ftu j[zdk j? T[Zs/ fJ; s'_ T[Øgo T[ØmD ns/ fjzws eoB dk ;ze/sth fdzdh j?, fJe Bth_ T{oik Bkb Godh j?.fJ; eftsk ftu b[fenk gSsktk gkmed/ fdb'-fdwkr @s/ Sk iKdk j?. ;koh eftsk gVQfdnK gkme d/ wB';Eb s/ fJe;zg{oD fuØso T[ØGodk j?l pzfdnK Bkb Gfonk gzvkb, r[o{ r'fpzd f;zx dhnK B}oKs'_ S[gd/-S[gKd/ bx{ wB[Øy, r[o{ ih dh nktk} @;h; fi;d/ gk; j? jkf}o eo/# s/gziK f;ØyK dk r[o{ ih ~ ;h; nogD eoBk. eth wB fustdk j? fe T[j th T[d'_T[; gzvkb ftu jkf}o ;h s/ T[;~ fJ; rØb dk gSsktk j? fe T[j r[o{ ~ ;h;

Page 161: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 161

feT[_ Bjh_ ;h G/_N eo ;fenk go j[D T[j nkgDh ew}'oh s'_ fBiks gkt/rk.eftskt/y'L

T[d'_ jkf}o ;K w?_

id'_ fJe p'b dk N[eVk

;[brdh bkN tKr{z fBefbnk ;h

;h; fi;d/ gk; j? jkf}o eo/

T[d'_ p/;h; pzd/ tKr w/oh jk}oh ;h

nfXnkgB-ekb d"okB nkgD/ ftfdnkoEhnK ~ w?_ jo ft;kyh s/ fJjheftsk ekft-gqfs:'rsktK bJh fsnko eotkT[_dh ojh jK fi;~ ;[D e/ ;q's/ nF-nFeo T[Ømd/ ;B. fJj eftsk pj[s Gktg{os, pj[gosh s/ pj[noEh j?. nØi dk jopzdk th fJ;/ ;zeN ftu ihn fojk j?. T[j gq;fEshnK ftu fxfonk j'fJnk,xpokfJnk j'fJnk ns/ go/FkBhnK dk fFeko j?.fJj BtK wB[Zy ;zeNekb dk;kjwDk Bjh_ eo ;edk ns/ fe;/ f;ZN/ s/ gj[zuD s'_ vodk j?. T[j fe;/ d/ ezwth Bjh_ nk ;edk s/ fe;/ bJh e'Jh e[opkBh sK T[;B/ eh eoBh j?.T[j sKjfowzdo ;kfjp th nkgDhnK G[ZbK pyFkT[D jh iKdk j?. Bk X[Øg/ Bk SKt/IBk X[Øg/ Bk SKt/IBk X[Øg/ Bk SKt/IBk X[Øg/ Bk SKt/IBk X[Øg/ Bk SKt/I ekft-;zrqfj dk BK jh fto'XkGk;h j?l e'Jh iK sK X[Øg/ j[zdk j? iK SK ftu. ni'ek wB[Øyftu-ftukb/ yVk j? fi;~ T[;B/ fJe EK sko T[Øs/ bNed/ s[ge/ Bkb th s[bBkfJnkj?.fJ; g[;se dhnK seohpB ;kohnK eftsktK bx{ wB[Øy dh bx{sk dh rØbeodhnK jB fi; e'b'_ nkgD/ nkg/ dh gSkD r[nku u[Øeh j?,

w?_ fgzio/ pzd fJe f;cok

ybkn nzdo GNedk jK

w/oh nkgDh ykw'Fh fpB

e'Jh ;kEh Bjh_ w/ok

e'Jh ok;sk Bjh_

fe s[o e/ nkgD/ e'b jh nktK

dhd fbydk j?, ¿vkH jfoGiB f;zx \eho th ;h s/ gktoc[b gq'\?;o th.jbhw th s/ jT[_ tkbk th.À fi; gq'ca?;o B/ nkgDh f}zdrh ~ u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbkfejk j't/, nkgDh eftsk ftu fJe fBØe/ pkb tKr wK ~ nktk}K wkohnK j'D,nkb'uBk d/ y/so ftu Bth_nK g?VK gkJhnK j'D, 73 feskpK fbyhnK j'D, ;kfjsnekdwh, epho ns/ ;o;tsh g[o;eko jkf;b ehs/ j'D T[;dh Fy;hns FkfJdnfijh jh j't/rh. T[;dh eftsk, T[;dh nkb'uBk ns/ T[;d/ b?euo ek¾iK:{Bhto;NhnK ftu p[ØXhihthnK d/ fdb'-fdwkr s/ SkJ/ oj/, dhd dk eEB e'JhnfseEBh Bjh_ fe T[j ;Øuw[u fJe gktoc[b ftdtkB ;h. pbtzs rkorh sKjfoGiB f;zx dk o/yk fuso fbyfdnK T[;d/ pko/ fJØE/ sØe fby frnk, ¿jfoGiBf;zx y[ØbQh dkVQh tkbk fJe nfijk fdT[ j? i' fBØe/ w'N/ ;kfjseko ~ s[ozs jh GeFeo iKdk j?.À fJBQK jtkfbnK s'_ ikD{z j[zdk j? fe fBo;zd/j vkeNo jfoGiB f;zx

Page 162: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

162 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fJe tØvk ;kfjseko ns/ fweBksh;h Fy;hns dk wkbe ;h.nkgDh fJ; feskp dh G{fwek ftu T[j fbydk j?, ¿fFno efjDk w/ok F"e

j?, fFno efj e/ w?_ nkgD/ nkg ~ ;wMD dk isB eodk jK.À fJ; ;zrqfj dhnKpj[s ;kohnK eftsktK T[;dh fBih f}zdrh Bkb ;zpzfXs jB. T[;dk efjDk j? i/T[j rhs Bjh_ fbydk s/ fJj T[;d/ woD pokpo j[zdk j? T[j whs fpB ihn;edk j? go rhs fpBk Bjh_-

rhs r[nk e/ i/ fizd iht/

x'b jbkjb ght/.

jfoGiB f;zx dh eftsk dk jVQ T[;d/ ihtB ftu nkJhnK d[FtkohnK dkgqsheow j?. nkgDh f}zdrh ftu jzYkJ/ dod ~ T[;B/ fJT[_ gfoGkfFs ehsk,

fwfbnk ih

;k~ u'bk NkehnK tkbk

s/j ;kvh ~ dfonk fwfbnk

fgnkbk ;kehnK tkbk

T[[go'es eftsk ftu T[;d/ ihtB dk dod j?, MofBnK torh otkBrh j?ns/ fiBQK T[;~ eftsk efjzd/ ;[fDnk j? T[j dØ;d/ jB fe id'_ T[j nkgDh eftskT[ukodk ;h sK o; dk MoBk c[ØN g?_dk ;h vkH jfoGiB dh ;zouBktkdh ;kfjs;whfynk gVQfdnK fJT[_ bØrdk j? fe T[j fBo'b nrw nr'uo gqp[ØX ftdtkB;whfynkeko j? i' ftdtsk dhnK T[ZukJhnK s/ yVk j?. T[;dh eftsk gVQfdnK T[jfBo'b eth gqshs j[zdk j? fi;dk fjodk eo[Dk Bkb Gfonk fgnk j?.T[j nkgDheftsk okjh_ nkgD/ d[ZyK Bkb ;KM gkT[_dk j? s/ nkydk j? fe eftsk @eth dkd[jokT[ Bjh_ Btf;oiDk j? ft;sko j?#. T[;dh eftsk ftu fJe fBt/ebk ;[ji j?feT[_fe T[j ;wMdk ;h, ¿eftsk e'M d/ fto[X p/goshsh dk wsk j?, i' tk;sfteskdk bk}wh nzr j?. ;dkuko, gqrsh, eqKsh fJj ;G nkg' nkgDh EK ;[ji d/ jhtØy' tØy w[jKdo/ jB.À vkeNo jfoGiB dh eftsk dk ;[ji, fBt/ebh F?bh ns/:EkoE jh T[;B{z nkgD/ ;wekbhnK s'_ tZyok pDkT[_d/ jB.i' T;B/ gqrhse b?nftu fbfynk j? T[;dh ;[rzXh u[c/o/ c?b iKdh j?-

t/ w?_ Goh ;[rzXhnK g"D ;ZiD s/o/ p{j/

t/ s{z fJe tkoh sZe b? e"D ;ZiD s/o/ p{j/

vkH jfoGiB fbydk j?, ¿w/oh eftsk dk w{b nkXko fpzp j?. fJj' w/ohFesh j? s/ fJj' w/oh ;hwk j?H w?_ f;XKs dh Bh_j T[go nkgDh eftsk dh T[;kohBjh_ eo ;edk. w?_ fpzp B{z T[vhedk jK - w/o/ fpzp dk ;[Gkn BkNeh j? - w?_wKrt/_ f;XKs B{z nkgDh eftsk dk nkXko Bjh_ pDk ;edk, Gkt/_ T[j fezBk thw[ZbtkB feT[_ Bk j't/.À

;kfjs fJe ;wkie ;z;Ek j?. e'Jh th ftnesh iK b/ye nkgD/ ;wki dkfsq;eko Bjh_ eo ;edk, fJ; dk ekoD fJj j? fe ftnesh ;wki dk fBowksk

Page 163: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 163

ns/ T[;dh ;G s'_ S'Nh fJekJh j[zdk j?. T[j nkgDh nkFk, nfGbkFk, fJØSk,gq/w ns/ fxqDk d[nkok ikD/ nDikD/ w[ØbK dk fBowkD eodk j?. T[; ftu w[ØbKdh GktBk fBozso feqnkFhb ofjzdh j?. ftnesh ftu fwbD tkbk fJj w[Øb ;wkiew[Øb dk o{g tNk b?_dk j?. ;wkie w[Øb dk fJj ;o{g wB[Øy ~ nB[Fkf;s eodkj? fi;~ vkH jfoGiB B/ @n;hbDk# dk BK fdsk j?. fJj n;hfbnk ftnefsst;wkie ihtB ~ ftef;s eoe/ T[;~ ftnesh -ftek; dh fdqFNh Bkb w[ØbtkBpDkT[_dk j?. jo d/F, ;wki ns/ ;kfjs ftu fJ; gqeko d/ w[ØbK dk gq:'r fwbdkj?. vkH jfoGiB f;zx nB[;ko ¿fJj efjDk :'r jh gqshs j[zdk j? fe ekft-;z;kodh w[Øb-pDso t;s{-;z;ko dh w[Øb-pDso d/ nB[e{b jh j[zdh j?À vkH jfoGiB B/ni'e/ ;w/_ ftu pj[s ;ko/ N[ØN oj/ ihtB w[ØbK dh ns/ pD oj/Bt/_ w[ZbK dh rZb ehsh j?, d\so ftu ezw eod/ fe;/ ;kEh d/ s[o ikD @s/ i'@fJe fwBN ykw'Fh# dk nkw toskok uØbdk j? T[;B/ fJ;B{z nkgDh eftsk fJT[_fbfynk fe fe;/ ;fj eowukoh d/ s[o ikD @s/ fJe fwBN dh yw'Fh Bkb nkgDkco} fBGk fdzd/ B/. T[;dh gsBh djkVK wkodh j? go T[;dh d';s n"os fes/fe;/ B{z gsk Bk br ikt/ fJ; bJh y[ZbQ e/ o' th Bjh_ ;eh s/

:ko f;oc eØu yDekT[_d/ B/,

nkgD/ ;kjt/_ ykbh ikw fNek e/,

FkfJd e'Jh nky/l

¿d[Bhnk ftu ;G s'_ e"Vk j? ykbh fgnkbk

nkgDh wo}h e'Jh Bk ght/À

T[; dh ykso, ;kvh ykso

nkU fJe fwBN bJh ;[zMk ;'r wBkJhJ/

u[Øg eo ikJhJ/.

fJj eftsk th Bkb Bkb jh s[odh ojh.fJBQK eftsktK ftu tosh rJhFpdktbh B/ th ;kvh GkFk ~ nwho ehsk. ng?ok nkdwh, p[jkoh dk rbh ftuyoyok eoBk, ngqwkfDe, dotki/ dk T[pk;h tKr y[ØbQDk, fdFk dk fBotkD tKr{p/noE wfj;{; j'Dk nkfd pj[s ;ko/ w?Nk\o jB i' ;dk Bkb jh ;\o eod/ oj/. JhbhnN dk eEB j? fe Bo'Jh ;fGnsk ftu f;fynk dh jo gØXo T[s/ wjkBeth e'b nkgD/ b'eK bJh e[M Bk e[M efjD ~ }o{o j[zdk j?. vkeNo ;kfjp B/p[ØXhihth tor ~ frnkB Bkb wkbwkb eo fdØsk. ftdtkBK dk wØs j? fe T[;dh w"s wro'_ fdØbh nkb'uBk d/ ;e{b ftØu yV's nkJh j? s/ T[; d/ ikD wro'_T[; soQK dh nkb'uBk Bjh_ j'Jh. fBo;zd/j vkeNo jfoGiB f;zx dh eftskebkf;e eftsk j'D dk doik oZydh j? i' pj[s fuo sZe gVQh ns/ ;bkjhikt/rh.

õõõ

Page 164: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

164 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LwB[Zyh wB'dFk dk fusoDwB[Zyh wB'dFk dk fusoDwB[Zyh wB'dFk dk fusoDwB[Zyh wB'dFk dk fusoDwB[Zyh wB'dFk dk fusoD

vkH jofizdo e"ovkH jofizdo e"ovkH jofizdo e"ovkH jofizdo e"ovkH jofizdo e"o

vkH jfoGiB f;zx fJe pj[gZyh b/ye jB. T[jBKdk iBw bzwfvzr, n;kw ftu wksk rzrk d/Jh ns/ fgskrzvk f;zx d/ xo j'fJnk. fJ; y'i-gZso dk w{b we;dvkH jfoGiB f;zx d/ ekft ftu'_ wB[Zyh wB'dFk dh g/FekoheoBk j?.

vkH jfoGiB dh eftsk p'fXe ozrD tkbh j?.T[jBK dh eftsk u/szB wB[Zy dh eftsk j?. T[j fe;/ thbfjo Bkb ;[u/s gZXo T[go Bk i[V e/ ;wekbh wB[ZyhihtB d/ tZy tZy gZyK dh g/Fekoh eod/ jB. ¿eftsk ftu;wekb d/ w;fbnK, fuoihth iK ;dhth_ w;fbnK$gqFBK #s/T[BQK dofwnkB ;zpzXK dh sbkF b'Vh_dh j[zdh j?. eth id'_nkgD/ d[y iK sDkT[ B{z d{finK d/ jtkb/ Bkb fJfsjk; ftu'_dh fBjkodk j? sK eftsk iBw b?_dh j?.1

vkH jfoGiB f;zx @s/o/ j}{o w/oh jk}oh dhdk;skB# eftsk ftu ekfte fposKs f;oidk j?. fJjekfte fposKs fJfsjk; Bkb ;zpzfXs j?, id'_ r[o{ r'fpzdf;zx ih B/ 1699 JhH ftu ykb;k gzE dh ;EkgBk ehsh ;h.fJ; ekoi bJh T[jBK B/ ykb; wBZ[y (nzdo'_ pkjo'_ fJe')dh u'D bJh gzi tko ;h; dh wzr ehsh ;h. ;h; b?D s'_pknd T[jBK B/ gziK B{z nzfwqs gkB eotkfJnk ns/ gzifgnkfonK d/ o{g ftu ;fseko fdZsk. fJ; eftsk ftufJfsjk;e t/ot/ okjh_ ni'e/ wBZ[y dh d[fpXkrq;s wkBf;eskB{z fusfonk frnk j?. eth ;{]w nfj;k;K B{z b'e wB sZegj [ zu kT [D bJh nkgDh ouBk ftu ikD / -gSkD /fJfsjk;e$fwfEjk;e t/ot/ nu/s$;[u/s o{g ftu tosdk j?.fJ; ftubk ;ztkd wB[Zy d/ nkgD/ nkg/ Bkb j?. fJj eftsk

;jkfJe gq'ca?;o, gzikph,fjzd{ ezfBnk wjkftfdnkbk,Xkohtkb.

Page 165: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 165

pzd/ dhnK nB/e nzsoht sfjnK B{z co'bdh j?. vkH jfoGiB f;zx ;wekb dhg/Fekoh bJh fJfsjk; ftu gJhnK xNBktK dk ;jkok b?_dk j?. ;w/_ d/ J/B/ gVknbzxD d/ pkti{d th wB[Zyh wkBf;esk nZi th nkgDh g{otbh ;fEsh ftu yVQhfdqFNhr'uo j[zdh j?. fJj eftsk j"bh-j"bh nkgDhnK gosK y'bQdh nrKj tb Bz{nro;o j[zdh j?. fiT[_ fiT[_ xNBktK y[bQdhnK jB. wB[Zyh wkBf;esk dhnK gosKth j"bh-j"bh ;kjwD/ nkT[_dhnK iKdhnK jB. eth B/ nB/eK jh fto'XGk;h FpdKfit/_ w/bk$u[Zg ;h;$p/;h;k, bfjo$vheh Bdh dh f;oiBk eoe/ wB[Zyh wB dhfto'XkGk;h ;fEsh dk toDB ehsk j?. w/fbnK ftu o'bk j[zdk j?, fJE/ u[Zg j?.pkjoh s"o T[go sK jo fiT[_d/ wB[Zy e'b f;o j?, go fJE/ @f;o# dh irQk @;h;#dh pks gkJh rJh j?L

T[d'_ jk}o ;K w?_

s/o/ w{zj'_ id'_ fJe p'b dk N[eVk

;[brdh bkN tKr{z fBefbnk ;h

;h; fi;d/ gk; j? jk}o eo/

T[d'_ p/;h; pzd/ tKr w/oh jk}oh ;h

w/o/ ;hB/ @u'_ w/oh ikB

nu/sh bfjo tKr{z w/oh ikB

s/ f\o vheh Bdh tKr{z ;" rJh2

@T[;dk p/;h;/ j'Dk# ;ze/s j? fe T[;d/ u/sB nkg/ dk, T[;dh ;'Mh dk.fi; d[nkok T[j GKg frnk j?, fe T[;dh efjDh s/ eEBh ftu \oe j?. ;[u/s j'D d/ pkti{d th T[;dk p/;h;/ j'Dk nkX[fBe wB[Zy dh j'Dh j?. fJ; bJhT[;B{z jhDGktBk dk fFeko th j'Dk g?_dk j?. fJj nfj;k; wB[Zy d/ X[o nzdob/T[; tosko/ dh g/Fekoh eod/ jB, fi; nB[;ko wB[Zy r[o{ dh f;Zfynk B{z;[Ddk$;wMdk$wB w;se ftu t;kT[_dk j'fJnk th T[;B{z ftjkoe nwb ftufbnkT[_dk fEVe iKdk j?. wB[Zyh ;[Gkn j? fe T[j jo tko nkgD/ nkgB{z mhe;kps eoB bJh @ekoB# ik @fdbk;/# o{gh m[zwD/ bZGdk j?. go ;fEsh dh ftvzpBkfJj j? fe T[j nkgD/ nkg B{z fdbk;k Bjh_ d/ gkT[_dk. T[j r[o{ dh f;Zfynk Bkb;XkoB wB[Zy s'_ nrb/ gVkn ftu gqt/F eo u[Zek j?, fiE/ T[j ;t?-ftFb/FD eoBd/ ;woE j?.

fJ; eftsk ftu wB[Zy dh eowjhDsk B{z g/F ehsk frnk j?. @w/okpugB# eftsk ftu eth pkg ftj{D/ pZu/ dh wB'dFk B{z fusodk j?. eftsk d/F[o{ ftu @pugB dk BK nkT[Dk# ;o's/ d/ wB ftu gqFB g?dk eodk j?, fco j"bh-

Page 166: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

166 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j"bh fJj eftsk nkgDhnK gosK y'bdh iKdh j? L

w/ok pugB ni/ B nkfJnk

w/ok pugB ed nkt/rk<

id T[woK dh M'bh d/ ftu

d' fszB uko iK gzi toQ/ ;B4

fJ; ;wkie ftt;Ek ftu n"os gsh dh w"s s'_ pknd nkgD/-nkg B{zn;[ofyns wfj;{; eodh j? iK ;wki tb'_ T[;B{z n;[ofyns wfj;{; eotkfJnkiKdk j?. wK o{gh n"os fiT[D bJh iK nkgD/ nkgB{z ;wki ftu ;[ofyns eoBbJh g[Zso o{gh wod (ukj/ T[j T[wo ftu pj[s S'Nk j?) dk nk;ok bZGdh j?.

pZfunK dh wk;{whns dk ekoB p/f\eoh j?. T[j wK pkg T[go g{oh soQKnkofEe$;wkfie Gktkswe gZXo s/ fBoGo eod/ jB. fJ; eftsk ftubhnKgq;fEshnK nB[;ko wK T[; S'N/ pZu/ d/ nk;o/ fBfuzs wfj;{; eodh j?. pkgftj{Dk pZuk wK gqsh ;wkie B}ohJ/ Bz{ th GKgdk j?, wK B{z nkgD/ T[jb/ ftufiT[_fdnK th t/ydk j?, wK o{gh n"os B{z nkgDhnK GktBktK dpkT[fdnK th wfj;{;eodk j?. fJ; eftsk d/ e/_do ftu pkg ftj{D/ pZu/ dh wkBf;esk ekoiFhbofjzdh j?. T[j nkgD/ nkgB{z S'Nh T[wo s'_ b? e/ tZvh T[wo sZe fizw/tko j'fJnkwfj;{; eodk j?. T[;B{z nkgD/ ;wMdko j'D T[go wkD Bjh_, ;r'_ G'bkgD$wk;{whnsr[nkuD dk ozM j?L

w?_ nkgDh wksk dk T[jbk,

T[; dh SK T[; dk goSktK

T[_t sK jo wK ;[jDh j[zdh,

go w/oh wK t/y t/y e/

jo nZy ;[br/ fit/_ d[gfjoh6

pZu/ B{z nk;ok d/D dh pikfJ T[; T[go nk;fos j'D ekoB wK th nkgD/nkg B{z r[Bkj GktBk Bkb T[sg's wfj;{; eodh j?. fJj eftsk @w/ok pugBni/ Bk nkfJnk# s'_ F[o{ j' e/ @w/ok pugB T[d'_ Bk nkfJnk @s/ ]sw j[zdh j?.fJj eftsk pkg ftj{D/ pZu/ d/ ;w[Zu/ ihtB ekb B{z nkgD/ ebkt/_ ftu b?_dh j?.tesk ;w/_ d/ bzp/ gk;ko ftu nkgD/ pugB nDG'bgD$wk;{whns B{z wkDB s'_tKMk ofjzdk j?L

Bjh_ Bjh_ w?_ nkgD/ jZEh_

s/ok pugB nkg ibkfJnk

Page 167: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 167

w/ok pugB T[d'_ Bk nkfJnk

w/ok pugB ed nkt/rk<7

fJ; eftsk ftu eth pZu/ dh wB'fdFk okjh_ ;w[Zu/ ;wkie skD/-pkD/ B{zT[bhedk j'fJnk ;o'fsnK B{z fJjBK gfjb{nK T[go ;'uD bJh jb{Ddk j?.

@eu ;{se# eftsk okjh_ jfoGiB f;zx B/ wB[Zy d/ d'rb/ feodko B{z g/F ehsk j?. fJj eftsk gzikp d/ Gyd/ w;b/ Go{D N?;N s'_ b? Go{D jZfsnK s'_pknd Xow ;EkBK s/ ik e/ wkBf;e ;[zsFNh s/ e/_dfos j? L

n;h_ sK ikDk Bof;zr xo s'_ jfowzdo se

eu-pZu/ s'_ op ;Zu/ se

d[y-;[y toQ/ fSwkjh

iBsk B{z jo o'} ;co

s/ ;kB{z ed/ edkJh8

Gkosh ;wkie ftt;Ek ftu gfjbK pZuk e[Vh iK w[zv/ d/ o{g ftu gqtkBeo fbnk iKdk j?. i/eo gfjbK pZuk e[Vh d/ o{g ftu j? sK d{i/ d/ o{g ftu w[zv/B{z jh ;thfeqsh fwbdh j?. fJ; ekoi bJh fbzr N?;N eotkJh iKd/ jB ns/ e[Vhd/ Go{D dh jZfsnK ehsh iKdh j?. fJj toskok sd se ubdk j? id sZe w[zv/dh gqkgsh Bjh_ j' iKdh. eth B/ fJ; eftsk ftu ftnzrswe i[rs okjh_ fJ;ekoi d"okB ns/ pknd ftu wB[Zyh wB'fdFk dh g/Fekoh ehsh j?L

T[Øm s[fonk jfowzdo tzB/

@N?uh ftu rzYVh Go egV/

w;se ftu f]nkbK dhnK wZShnK

e[opb-e[opb, sVc{z-sVc{z,

G'_ tb fBthnK w/ohnK nZyhnK

gsk Bjh_ eh Y{zv ojhnK ;B9

wB ftu e[opb-e[opb, sVc{z-sVc{z fynkbK dh wZShnK FpdK okjh_ ethGo{D N?;N s'_ pknd ns/ Go{D jZfsnk eoB s'_ gfjbK wB[Zyh wkBf;esk ftu uboj/ fynkbK d/$ftukoK d/ x'b B{z g/F eodk j?. fJ; ;ko/ ekoi ftu'_ r[}ofdnKwB[Zy d/ wB-w;se ftu r[Bkj GktBk gqt/F eodh j?. T[j fJ; r[Bkj GktBks'_ w[es j'D dk okj th sbkFdk j?. id'_ Go{D jZfsnK eotk bJh iKdh j? sK@fJjBK fynkbK dhnK wZShnK dk ;" ikDk# fJB;kB dh wkBf;esk dh w[V ;fEosktb ;ze/s eodk j?. eth wB[Zyh wkBf;esk T[go-ftnzr f;oidk j? i' nkgD/

Page 168: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

168 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

e[eowK B{z SgkT[D bJh edh Xow dk nk;ok b?_dk j?, ed/ @wkvoB# j'D dk Gowgkbdk j?L

J/Bk eh fus B{z T[d/otK!

J/B/ th eh f]nkb g[okD/!!

;ziw-ebk Gbk j? fe; bJh!!!

jfowzdo B{z iw iw ikt'

wB-fus w?bk X'-Xk bkt/

fe;/ ;pp jh ikDk pDd?

T[_R sK Xzdk jhb-jhb e/

bzx/ T[wo nkRJh

fJ; eftsk ftu wB[Zyh wkBf;esk d/ T[; gZy B{z g/F ehsk j? fe wB[Zyn;b ftu Xkofwe j? Bjh_, Bk jh T[j nkX[fBe$Bt/_ fynkbK dk wkbe j?. fJjBKd'jK B{z T[j r[Bkj GktBk s'_ w[es j'D bJh wkBf;e m[zwD/ d/ o{g ftu tosdkj?.

@n;K sK ofjDk fgzio/ fgzio/# eftsk ftu ;wki ftu e[Vh dh wB'dFk dhfBFkB d/jh ehsh rJh j?. Gkosh ;wkie ftt;Ek ftu e[Vh jw/Fk jh nkgD/nkgB{z e?d wfj;{; eodh j?. fJj e?d edh ;wkie edoK-ehwsK d/ Bkw T[goj?, ed/ ftnkj gqpzX d/ Bkw T[go j?L

fuVhnK dk uzpk T[vDk ukj/

T[vhJ/ sK T[vhJ/ fejVh okj/

pkpb jZEh_ nkg T[vkJ/

skV e/ fgzio/

wko e/ fizdo/

uVQdh itkBh dk E'VQ-fuok BtKgD wfj;{; eoB s'_ pknd fco T[;B{zg[okDh e?d jh B}o nkT[_dh j?. fiE/ T[j nkgD/ wB dh wo}h g[rk Bjh_ ;edh,nkgD/ jkD B{z jzYkn Bjh_ ;edh. T[j fe;/ Bt/_ fdqFNh-e'D s'_ d[Bhnk B{z Bjh_t/y ;edh. fJjBK ;wkie edoK-ehwsK s'_ pkjo ftuoB s'_ T[j n;woE wfj;{;eodh j?L

fgzio/ s'_ pkjo g?o iK gkfJnk

fgziok jh ;kB{z b?D B{z nkfJnk

fgzio/ ;zr fgziok NeokfJnk

Page 169: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 169

ozr th fgzio/

izr th fgzio/13

@wodkBk p'bdk j?# eftsk ftu eth B/ tzv d/ ;zskg B{z jzYkT[_dhwkBf;esk Bz{ fusfonk j?. Gkos, gkfe;skB tzv f;o\ okiBhfse ;h. nkwb'ekJh fJe d{i/ dh xkN B{z wfj;{; eodh j?, fJe d{i/ s'_ fpBk nX{o/gD dknfj;k; G[rsdh j?L

w/ok BkBe fJZebk ofj frnk j?

pj[s fdB phs rJ/

;zrs @u wodkBk Bjh_ nkfJnk

wodkBk r[o{ dk :ko ;h

T[jd/ ;dek r[o{ d/ nk;/ gk;/ d';sh dh wfje ;h.14

fJj eftsk Gkos gkfe;skB tzv s'_ e[M ;kb pknd d/ ;w/_ Bkb ;zpzfXsj?. fJ; wkBf;e tbtb/ dh g/Fekoh bJh eth B/ r[o{ BkBe ns/ wodkBk gksoKB{z gqshe o{g ftu tofsnk j?. fJjBK d'tK feodkoK dh d';sh dh wfje b'ewBK ftu tZ;dh j?, fi; ekoB eth nkgDh rb b'ekJh sZe gj[zukT[D bJh fJ;i[rs dh tos'_ eodk j? L

edh pugB u nkgD/ xo

w?_ fJe s;tho t/yh ;h

r[o{ BkBe d/ bkr/ :ko wodkBk opkph ;h

w?B{z s;tho #u d[Bhnk dk ;kok noE fd;dk ;h15

fJ; eftsk ftu d[Ztbh wkBf;e fyZu B{z g/F ehsk frnk j?. nkw wB[ZyfJjBK ;wki gq;fEshnK ftu fJB;kBh edoK-ehwsK dk xkD j'fJnk, nkgD/ jhFfjo ftu b[fNnk ns/ wkBf;e GNeD dk fFeko j'fJnk wfj;{; eodk j?. fJ;ftu eth B/ ;kohnK ;oZjdK pzfBnK s'_ T[go wB[Zyh wkBf;esk ftubh f\o fJej' ikD dh ukjs B{z pky{ph T[bhfenk j? L

e'Jh nky' w/o/ BkBe Bz{

w/o/ Ffjo nkt/, nkgD/ Ffjo nkt/

e'Jh nky' w?B{z wZe/ T[dk;h \/o b? ikt/

fe w?_ sJhnko jK

w[V d';sh d/ ;\o s/ s[o ikD bJh

f;o\ s;tho ftu pfj ikD dk

Page 170: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

170 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w"ek Bjh_ nkfJnk16

T[go'es nfXn?B s'_ pknd fejk ik ;edk j? fe jfoGiB f;zx nkgDhnKeftsktK ftu wB[Zyh nzsowB ftu Mks gkT[_dk j?. fJj wkBf;esk ihtB d/ fe;/th gZy$gVkn Bkb ;zpzfXs j' ;edh j?. T[j tZyohnK-tZyohnK wB'dFktK ftuftuod/ wB[Zy d/ wkBf;e T[skn uVktK B{z geVD d/ ;wZoE j?.

jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-

1H vkH ;[oihs f;zx, @eth j'Dk, eftsk j'Dk, ns/ eftsk d/ j'o w;fbnKd/ gq;zr ftuÀ, ;ztkd;ztkd;ztkd;ztkd;ztkd, (w[Zy ;zgkde) wfjb f;zx, g';N rq?i{J/N gzikphnfXn?B ftGkr, ]kb;k ekbi, nzfwqs;o, i[bkJh-d;zpo 2019, nze 10,gzBk 50

2H jfoGiB f;zx, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, d{ihtko 1975, gzBk 71H

3 H3 H3 H3 H3 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 72H4 H4 H4 H4 H4 H ekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehosh, ;zgk jfoGiB f;zx, r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh, nzfwqs;o,

2012, gzBk 62H5 H5 H5 H5 H5 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 63H6 H6 H6 H6 H6 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh7 H7 H7 H7 H7 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh8 H8 H8 H8 H8 H nksw nBkswnksw nBkswnksw nBkswnksw nBkswnksw nBksw, ;zgkH ;[fjzdo pho, tfonkw f;zx ;zX{, r[o{ BkBe d/t

:{Bhtof;Nh, nzfwqs;o, 2006, gzBk 269 H9 H9 H9 H9 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh10 H10 H10 H10 H10 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 27H11H www.punjabikavita.com/Dr <http://www.punjabikavita.com/Dr>.

Harbhajan Singh php n;K sK ofjD fgzio/35.

12 H12 H12 H12 H12 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh13 H13 H13 H13 H13 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh14 H14 H14 H14 H14 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, @wodkBk p'bdk j?# gzBk 515 H15 H15 H15 H15 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh16 H16 H16 H16 H16 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh

Page 171: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 171

vkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft LvkH jfoGiB f;zx ekft Lgq;zr s/ gqtuBgq;zr s/ gqtuBgq;zr s/ gqtuBgq;zr s/ gqtuBgq;zr s/ gqtuBvkH ewbgqhs e"ovkH ewbgqhs e"ovkH ewbgqhs e"ovkH ewbgqhs e"ovkH ewbgqhs e"o

;wekbh gzikph eftsk dk fdqF pj[-ozrk th j? ns/pj[-Bkdh th. pj[ozrk fJ; bJh fe fJ; ;w/_ uko ghVQhnKd/ eth fJZe d{i/ d/ ;wftZE eftsk ou oj/ jB. fJBQK ukoghVQhnK ftZu nzso e/tb T[wo dk jh Bjh_, ekft nB[Gt,;zt/dBk, fdqFNh ns/ ekft fFbg pko/ u/sBk dk th j?.;wekb ftZu g/_v{ wZX Fq/Dh, g/_v{ dfbs, Ffjoh ihtB d/ tZynB[Gt y/soK tkb/ u/szB p[ZXhihth, gotk;h ns/ ftfGzB y/soKdk nB[Gt oZyD tkb/ ethnK tZb'_ (fiBQK ftZu n"os eth thFkfwb jB) eftsk ouh ik ojh j?. ;zs'y ns/ ;po tkbhrZb fJj j? fe ;wekbh gzikph eftsk ftZu nB[Gt, ;zt/dBk,fdqFNh ns/ ekft fFbg gZy'_ Gog{o tzBrh d/yh ik ;edh j?.nZ;hftnK s'_ gfjbK gzikph eftsk nkgD/ ]who ti'_ fJefjohns/ fJe;kosktkdh ojh. noEks fe;/ Bk fe;/ gVkn #s/fe;/ ftF/F Ffjo iK ftukoXkok dk p'bpkbk ofjzdk fojk.go ni'eh eftsk fe;/ ftF/F ftukoXkok iK efjo s'_ w[esB}o nkT[dh j?. fJ; bJh vkH ;[fszdo f;zx B{o1 ns/ vkHi;ftzdo2 fJ; eftsk ~ @Bth_ eftsk# s/ @;wkBKso ekft# dkBkw fdzd/ jB. ;wekbh gzikph eftsk ftZu dog/F ;wkfie,nkofEe, oki;h, Xkofwe ns/ ;fGnkukoe gq;fEshnK gqshj[zrko/ n?B/ pj[GKsh tyo/ftnK Gog{o ns/ eJh jkbsK ftZuNeokt/_ iK ekNt/_ jB fe fJ; eftsk ~ gfoGkfFs eoB bJhfuzseK tZb'_ tZyo/-tZyo/ BkweoBK fit/_ ;wekbh eftsk, Bth_eftsk, ;wkBKso eftsk, T[Øso nkX[fBe eftsk ns/ n;fjwshd/ gqtuB tkbk ekft nkfd ti'_ ehsk frnk j?.3

fJ; eftsk ftZu spdhbh dk tZvk ekoB ;wkfiespdhbhnK ojhnK, fiBQK B/ ftnesh nzdo Y/oK gfotosBfbnk e/ T[; dh ;'u ~ pj[ozrk eo fdZsk, fi; dk gqGkt

;jkfJe gq 'c a ?;o, pkpkpboki gzikp :{Bhtof;Nhek;NhfuT {n ? IN ekbi,pbku"o.

Page 172: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

172 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ekft-f;oiBk #s/ th fgnk. d/F dhnK pdbdhnK gq;fEshnK ns/ nkJ/ gfotosBKB/ eftsk okjh_ i' fpnkBrh ehsh, T[j ;gFN eodh j? fe eftsk nkb/-d[nkb/ dkrfjok w[skfbnk j[zdh j?, Bk fe f;ZXk ;wkih ;gFN fpnkB. ni'e/ jkbks ~ gqtkBeoBk ni'e/ wB[Zy dh j'Dh j?. nZi wB[Zy T[Øgo Xow ns/ okiBhsh s/ okiBhsh ftZuehs/ iKd/ Xkofwe nvzpo Gko{ g?_d/ ik oj/ jB. iK efj bT[ Xkofwe-okiBhsh dkrbx'N{ wkj"b wB[Zy d/ nkb/-d[nkb/ dkfJok pDkJh p?mk j?, fi; ftZu ni'e/ wB[Zydh ;wM fJe;ko Bk j' e/ pj[btkdh s/ Gow G[b/fynK Goh j' ojh j?, fi; nzdowB[Zy wkBf;e ns/ ;ohoe |[bkwh G'r fojk j?. fJBQK phwko toskfonK ftZufxfonk pzdk G?-:[es o[uh nXhB Bk sK T[j fe;/ G"fse gqkgsh ~ BekoBk ukj[zdkj?, ns/ Bk jh nkgDh ;[nkoEh fdqFNh ns/ bkb;k nXhB T[; s'_ GZiDk ukj[zdk j?.ni'e/ ygs ebuo ns/ ;wkfie skD/-pkD/ B/ T[; ~ nkgD/ weV-ikb ftZu T[bMkfbnk j?. nfij/ p/w/b ;fwnK ftZu th ;[ji Go/ ;kfjs dh f;oiBk eo fJekroofjDk fe;/ jkoh-;koh d/ tZ; ftZu Bjh_, go g?|zpoh nZy tkbk eth w[ZY edhw s'_jh ;wki dk ;Zu eftsk okjh_ ekr} d/ e?Bt; #s/ T[skodk nk fojk j?. Gkt/_ fJjgq;fEshnK T[; T[Øgo th Gko{ ofjzdhnK jB. e[Zb fwbk e/ gzikph ekft d/ pko/ fejkik ;edk j? fe ;wkfie, oki;h, nkofEe, Xkofwe ns/ ;fGnkukoe gq;fEshnK ;zrb/ye dk ;ztkd j'Dk Gkt/_ bk}wh j?, go f;oiBk eod/ ;w/_ fJj th }o{oh Bjh_j[zdk fe fBZxo ojhnK gq;fEshnK iK ;zeNwJh ;w/_ ftZu Bo'J/ ;kfjs dh f;oiBkBjh_ j' ;edh. ;zt/dBFhb j'D eoe/ eth wB T[Øgo fJBQK dk gqGkt f}nkdk g?_dkj?, go eth d/ fgq}w ftZu'_ SD e/ eftsk nfij/ jkbks ftZu th T[; d/ p'X irsdk fjZ;k pD gkme ;kjt/_ fBZso/ gkDh tKr g/F j[zdh j?. j[D i/eo ekft ns/;wkfie gq;fEshnK dh ;KM ~ do;kJ/, sK fJZehth_ ;dh dk gfjbk djkekfJfsjk;e gZy'_ fsZyhnK s/ j?okBhiBe spdhbhnK dk ;wK j?. n?foe jp; pkwnkgDh uofus g[;se ftZu fJ; dk BkweoB @nfssktK dk d"o# 5 ti'_ eodk j?.4gqf;ZX fjzdh fuzse w?B/io gKv/ fJ; ;w/_ ~ ftnzr Bkb @nekb p/bk# efjzdk j?.5fjzdh eEkeko T[d? gqekF nkgDh fJZe eftsk @uzeh gKv/ w[Zeo frnk# ftZu fJ; ~@b[N/ok ngokXh ;wK# efjzdk j?.6 go toswkB ;w/_ ftZu fJ; ~ j'o th eJh BkwfdZs/ ik ;ed/ jB, ftFtheoB, FfjoheoB, wzvheoB, T[d:'rheoB, T[dkoheoBnkfd. i/w} g?Nok; fJ; ftFtheoB ~ ;kwoki dh uVQs ns/ gqG[st ~ do;kT[Dtkbk ;ze/se gd efjzdk j?. T[; nB[;ko ftFtheoB nwoheh ekog'o/FB dh nzBQhb[ZN s/ nkofEe dpdp/ ~ T[fus mfjokT[D tkbk ftukoXkoe w[y"Nk j?7 fi; ~gzikph ethnK B/ @nkgkXkgh# ns/ @efjo-gfjo# dk Bkw fdZsk j?. go ;zs'y tkbhrZb fJj j? fe nfij/ pdhnK ns/ ][dro}hnK d/ d"o ftZu th ;[ji Gog{o ekft-f;oiBk ehsh rJh j? ns/ j' th ojh j?, fiBQK ftZu vkH jfoGiB f;zx dh eftsk

Page 173: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 173

gzikph d/ ikD/ gSkD/ ekft-gkmK dh gozgok d/ nzsors n;b'_ jh BtK ekft-gkmf;oidh j?. fJj tkd s'_ gko ikD tkbh ;[ji Gog{o eftsk j?, i' eth ns/ ;w{jd'jK Bkb tkp;sk j?. jfoGiB f;zx ;{ywGkth o[uhnK tkbk ekft-eko j?, fi; B/Bt/eb/ w[jKdo/ tkb/ ekft-gkm okjh_ nkgDh ftbZyD gfjukD pDkJh. fiZE/ T[j gqp[ZXfuzse j?, T[ØE/ ;{MtkB eth th j?, fi; B/ eftsk nzdo Bt/_ gk;koK ~ iBw d/e/ T[; ~ tkd w[es ehsk ns/ eftsk dk x/ok w'ebk jh ehsk. T[; ~ x/o/ ftZu'_pkjo fbnKdk. T[; ~ x/fonK iK dkfJfonK #u e?d j' ekft-f;oiBk eoBk wB}{oBjh_ j?. T[j fJZe e'wb-fuZs j;k; eth j?, fi; dh eftsk d{o-o;h gqGkt SZvdhj'Jh nZi th gkmeK ftZu ftF/F s"o #s/ ftukoh iKdh j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ f}zdrh d/ d[jokT[ s'_ gko ik e/ ekft-f;oiBk ehsh.xV/-xVkJ/ ;wkfie B/wK dk T[d/F dZ;Dk T[; dh eftsk dh wBFk Bjh_, ;r'_eftsk nkgD/ T[d/F nkg T[ikro eo e/ o{geh ftXkB f;oi Bt/_ fpzp xV e/ ;wki~ gkme ;kjwD/ g/F eodh j?. T[; dk ekft gkm T[; nB[;ko e'Jh nb'ekoh Bjh_,go fgSbZr pD f;oiBk eoBk T[; ~ wB}{o Bjh_ ;h. fJ; bJh T[; B/ i'fbfynk b'esk d/ Bkw fbfynk ns/ nkg/ s'_ ;w{j sZe fby e/ gkmeK dk x/okw'ebk ehsk. vkH jfoGiB f;zx fJZe ;{yw fposh tkbk o[wkBh FkfJo ;h. T[jnk}kd gzSh tKr y[ZbQ/ n;wkB ftZu T[ØvDk ukj[zdk ;h, fi; ~ e'Jh o'e-N'e Bk j'J/s/ ][nkpK fiZvhnK ;ZXoK g{ohnK eo T[j th bzwh s/ T[Øuh T[vkoh dk nkFe ;h, fi;ftZu fe;/ gqeko dh e'Jh |[bkwh Bk j' e/ nk}kdh dk jh s;Zt[o Gfonk j'fJnk;h. jfoGiB f;zx gzikp dh wkDwZsh Xosh ns/ gzikph ekft-Xkok d/ ozrb/ tfjDftZu'_ T[gih T[j wfje ;h, fi; B/ brGr nZXh ;dh gzikphns ~ ;[ji okjh_w[jZpsh s/ o{jkBh ;o{o ftZu wdw;s oZfynk. T[j fJZe gqp[ZX fuzse j'D d/ Bks/Gbh-GKs ;wMdk ;h fe ihtB Bt T[;koh bJh ;Ekgs w[Zb ftXkB ns/ ;z;EkJhYKu/ ~ GzBDk xVBk g?_dk j?. ihtB dh Bt T[;koh dk ezw fJeZbh eftsk iK ebkBjh_ eo ;edh.

go f}zdrh d/ pj[ozr/ fw}ki ftZu eftsk dh G{fwek p/FZe wjZstg{oB j[zdhj?, go ;hws gqGkt tkbh, fi; ftZu wB[Zysk dh ;w[Zuh T{oik jh gqGktFkbh j'f}zdrh dh Bt-T[;koh eo ;edh j?. vkH jfoGiB f;zx B/ th T[; ftZu nkgDhpDdh ;odh G{fwek fBGkJhL-

- jtk d/ tofenK #s/ ][Fp' d/ tke fbyKjo/ jo/ gZs/ w/o/ p'bs/ wjkw"B d/t' w?~ u[Zg dh }[pkBezBK sZe gj[zuD s'_ gfjbKpj[s gfjbK

Page 174: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

174 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

o{j fij~ bJ/ gfjukB.

vkH jfoGiB f;zx shpo GktBkswe sozrK s'_ gq/fos j' e/ eftsk tZbnj[bdk j?. eftsk dk ;jh T[d/F gkme sZe iK ;o's/ sZe ikt/, fJj T[; dkekft-Xow j?. fJ; bJh T[; B/ eftsk ~ pkb tKr bkv bvk e/ ;kfjs dh M'bhgkfJnk j?, go eftsk ~ Bkjok Bjh_ pDB fdZsk. eftsk fBZso/ gkDhnK tKr T[jd/Bkb Bkb ubdh j?. d{o d;"oh, fiZE/ sZe pzd/ dh iks j?, T[; dk ;zt/dBFhb wB;wki dk rfjok n;o ep{bdk j?. go fBoh-g[oh fFbg-xkVs Bk eo e/ rfjo/gkDhnK dk r'sk bk tZyo/ fuzBQ T[;ko eftsk ~ GkrK tkbh pDkT[dk j?. T[;f;wqsh ftZu nkb/ d[nkb/ d/ F'o ftZu'_ th w"B s/ fNekn dh GktBk gqpb j?. T[jnkg/ s'_ n;s-ftn;s Bk j' e/ fJekro j?L-

- o[Zy s'_ wB[Zy j'J/ pzfdnks{z tkg; Bjh_ ik ;edk nkgD/ nkfd sZetkg; ikD dh ebgBk eo ;ed?_ }o{o. (jfoGiB f;zx)

shpo i}pksh T[pkb T[; dh eftsk nzdo tZy'-tZyo/ o{g ftZu g?dk j'fJnkj?, fi; ftZu foFfsnK dh gfoeowk eofdnK ;fji Gk tZyoh-tZyoh gfoGkFkdo;kJh. gq/w ns/ t;b T[; dh ekftekoh ftZu ofj ofj e/ g/F j[zd/ nkJ/. T[;dh n"os gqsh gj[zu, T[wo d/ sek}/ s/ ftukoK dh gqgZesk ;w/_ d/ nB[e{b pdbd/oj/. T[j ;[u/s-nu/s o{g ftZu ;{\h ws iK o{jkBh i}fpnK ns/ r[opkDh d/ gqGktnXhB n"os dh nokXBk tZy'-tZyo/ foFfsnK okjh_ eodk j?L-

- feZE/ rJhnK G?DKfeZE/ rJhnK wktK<Eb ftZu ;Z;hnK, Mb ftZu jhoK;'jDhnK gJhnK ftZu dfonktKHHHG?D ejK sK dZ;Dk g?_d?nkgDh Bhns dk f;oBktKHHHjK fJZe xo dh ]k; fBFkBhjo fJZe ih dk nkgDk BktK. (jfoGiB f;zx)

- Xosh d/ j/mKX"b j? Xow j?fJZe w/oh Xh j?Xosh sK p'M j?d[Zy j? e'M j?;fjzdh j? Xhgo efjzdh Bk ;h j?. (jfoGiB f;zx)

fJ; soQK rkj/-prkj/ T[j tZy tZy foFfsnK dh gqfefonk eodk eftsk

Page 175: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 175

okjh_ T[BQK dh go-T[;koh eodk j'fJnk fJfsjk;, fwfEjk; ~ th Bkb b? s[odk j?.go eftsk T[Øgo p'M Bjh_ g?D fdzdk. fJj T[; dk whoh r[D fojk j? fe eftsknzdo ;[ji Gog{o o{g ftZu g/F j'fJnk j?. eftsk ;wki d/ jo gZy ~ T[ikroeodh ojh j?, go ;[ji ekfJw oZy ;jh T[d/F dh gqkgsh bJh T[; B/ ngqwkfDe~ gqwkfDe do;kT[D bJh niBpheoB dk ;jkok fbnk j?. p/FZe ebgBk s/ p'Xirs th rshFhb oj/. go jfoGiB f;zx dh eftsk fe;/ fJZe tkd tZb T[bkoBk j' e/ tZyo/-tZyo/ g?okvkJhw f;oidh j?. foFfsnK nzdo nkJh p/rkBrh gqsh T[jT[gokw sK j?, go foFfsnK gqsh w'j T[j dZpD Bjh_ fdzdk, ;r'_ o[wkBh Yzr Bkbg/F eodk fojk.

T[; dh ekftekoh nzdo fJFe dh gfoGkFk i/eo o[wkBh j?, sK w[jZps T[;bJh fJpkds dh t;s{ j?. tZy tZy foFfsnK ftZu T[; dh n"os gqsh ntu/sBhfyZu Gkt[e T[;ko dk fJZe j'o gqwkD j?, fi; ~ tZv/ w?Nk\o okjh_ T[xkVdk j'fJnk;fji ftZu jh pj[s tZvh rZb efj iKdk j?L-

- id'_ gsh gsBh s'_ gfjbKn;h_ fwb/ ;KnkgD/ Ffjo gokJ/ xo ftZud' ;{oi fwb e/ p?m/ ;KfJZe d{i/ d/ ukBD d/ ftZu fgxb rJ/ ;K.

- w?_ eo eo isBK jkohokwk, Bjh_ w[Zedh c[bekohHHH

fJ; T[go'es eftsk ftZu n"os dh c[bekoh Bkb ;KM dh th g/Fekoh j'Jhj? ns/ wB[Zy d/ f}zdrh Go Bk w[ZeD tkb/ ezwK dh th. jfoGiB f;zx n"os s/c[bekoh d/ gqshe okjh_ S'Nh fizdVh ezw tv/o/ dh tekbs eodk j?.

vkH jfoGiB f;zx gzikph ekft dk nfijk FkfJo j?, i' ftukoXkokJh gZXo#s/ ;[u/s ns/ ekft nfGftnesh d/ gZy'_ ;{yw j?. T[j ;wkfie skD/-pkD/ d/ wkBthf\eoK gqsh fizBk ;[u/s ;h, T[Bk jh ekft-f;oiBk pko/ ;ir. ;EkBe, e"wh ns/e"wKsoh gZXo #s/ tkgodhnK nfjw xNBktK pko/ sp;ok eofdnK T[; B/ eftskd/ ebkswe ;[ji fwnko ~ ekfJw oZfynkL-

- t/ w?_ Goh ;[rzXhnK g"D;iB s/o/ p{j/

vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ;wekbh gqtuBK Bkb ;ztkd S/Vdh j'JhwB[Zyh u/sBk ~ Mzi'Vdh j?. ihtB fuZso ~ ;wkfie gZN #s/ ft;Eko ftZu g/FeofdnK T[; B/ eftsk d/ ;jh T[d/F dh g{osh bJh ekft-pkjo/ ;wkfie;fGnkukoe T[d/FK ~ Gkt/_ fgZm G{wh ftZu jh oZfynk, go ed/ nZy'_ go'y/ Bjh_ ehsk.T[; dk ekft ;wki dh ;w[Zuh s/ ;jh gqwkfDesk ~ gSkDB tkbk ekft j?, i' p/

Page 176: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

176 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

b'V/ dk fsnkr s/ b'Vh_d/ ~ rqfjD eodk j'fJnk BthnK g?VK gkT[dk j?. ;wekbhtosko/ dh ];bs ~ ;wMdk j'fJnk fFbg gZXo T[Øs/ eftsk d/ ekfte ;[ji ~th ekfJw oZydk j? ns/ ekft nfGftnesh d/ Bt/_ nk:kw th sbkFdk j?. T[jGbh-GKs ikDdk j? fe wB[Zyh w[esh dk w;bk fe;/ |?ph Fesh d/ tZ; #u Bjh_,;r'_ wB[Zy dh wB[Zy gqsh gqshpZXsk Bkb i[fVnk j'fJnk j?l fi; ftZu u/szB ofjDk}o{oh j?. ekft-f;oiBk dk nwb T[; d/ ;t? s'_ ;w{j sZe d/ gqwkfDe tosko/ ~fJ; edo gkmeK ;kjwD/ oZydk j? fe ;Zio/ fpzpK ;zr eftsk ;zy tKr r{zi T[Ømdhj?. nkgD/ w[jZpsh nfj;k; ~ T[j ;wkfie toskfonK Bkb ob-rZv Bjh_ eodk,go nkg/ s'_ ;w{j sZe iKdk eJh ;tkb nkgDh ekft-ekoh s/ nksw-p'X okjh_ ;kv/;kjwD/ SZv iKdk j?. T[jB/ e[dos ~ n?Bk B/fVT[ tkfunk fe T[; ftZu'_ wB[Zy dhw[esh sbkF eod/ gk;koK ~ iBw fdZskL-

ihtB dh em'o n;bhns ~ w[bkfJw ;[ji ftZu pdbD dh u/FNk T[;B/ ;G s'_ tZX ehsh. :EkoE s'_ ebgBk s/ ebgBk s'_ :EkoE sZe dk ;\o T[; B/ pj[sw[;s?dh Bkb s?n ehsk. ebgBk s/ :EkoE d/ g[V ;gFN gSkD/ ik ;ed/ jBL-

- d/y' ih w/o/ ekb/ e/;nZi th ekb/ eZb th ekb/ekb/ ofjD jw/F

jfoGiB f;zx ekft ftubh brGr jo B}w ngqwkfDesk d/ rrB-w[Zyfpzd{ ~ fGzB fGzB d[w/b gk;koK ftZu c?bkT[D tkbh j?. ftF/F eoe/ fit/_ n;h_d/y ;ed/ jKL-

- w?_ nkgDh fgnk; dh wko{EbhnzrK #u b? e/u[ok;h s'_ yVQk jK fJ; Bdh ezY/;dk ukfjnk fe fBowb fgnk; jh fBowb Bdh dk Bho j't/fdB' fdB fgnk; ftZu fJfsjk; i[Vd/ ik oj/ jB.(jfoGiB f;zx)

vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/ b'e fto;/ dh fwZE Bkb ;zt/dBk dk BtKfoFsk i'fVnk ns/ eftsk ftZu fwZE-f;oiB s/ ekft f;oiB dh d{joh gqfefonk;gFN B}o nkT[dh j?. fJ; ftZu ouBk ftXkB dk tk;sfte Xow gSkDB bJh;G s'_ gfjbK fwZE ns/ ekft d/ go;go ;zpzX ~ fdqFNhr'uo eoBk nfs }o{oh j?.feT[fe ouBk-fwZE-;wki fszB/ fJZe d{i/ Bkb nzso ;zpzX pDk e/ jh ekft f;oiBk ftZug/F j[zd/ nkJ/ jB ns/ jfoGiB f;zx ~ fJ; ftZu tZvh w[jkos jk;b j?L-

- Xosh #s/ pD/ n;h_ Xosh #s/ fpD; rJ/foFfsnK #u izw/ n;h_, foFfsnK #u wo/ftSV/ ftS'V/ th rJ/wfjbK s'_ pkjo n;h_ ][Fh-][Fh ub/ rJ/

Page 177: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 177

foFfsnK s'_ pkjo ikDk ed/ ukfjnk Bk fusftnk. (jfoGiB f;zx)

jfoGiB f;zx Gbh-GKs ikD{ j? fe eftsk fBoh fFbg-xkVs Bjh_. fJ;ftZu wB[Zyh f}zdrh dk jo ozr Yzr ;w'fJnk j[zdk j?, fi; ~ ;wki ftZu ftuod/gqwkfDe f;ZX eoBk j?. ni'ehnK pdbdhnK ;wkfie, oki;h, nkofEe ns/ Xkofwegq;fEshnK dk T[; d/ wB-w;se #s/ ]k;k gqGkt j?. ueku"_X ftZu nkfJnk pzdkfet/_ nkgD/ d[nkb/ jh r/V/ eZYh iKdk, foFfsnK s'_ p/w[Zy j' T[gokwsk d/ okj g?iKdk j?. fJ; dtzdh spdhbh ~ jfoGiB f;zx nZy'_ go'y/ Bk eo e/ fJ; gqshfFetk }kfjo eodk j?L-

- ;Ve pj[s s/} j?b'e s[o/ iKd/ B/ ekjbh ekjbhfpBK fe;/ nk; d/tes j? }o{ogo xVhnK #u ;oedk

ni'e/ wzvh d/ fJ; d"o ftZu wB[Zy nzdobh wB[Zysk fdB-p-fdB w[Zedh ikojh j? s/ wkBth r[DK s'_ ;ZyDk pzdk uwe ftZu r[nku nkgD/ fJfsjk;e fto;/s'_ p/w[Zy j[zdk ik fojk j?. jo tes d"V ftZu bZrk wB[Zy ;fji fNekn dh nt;Ekdh EK wkBf;e sDkT[ s/ GNeDk ftZu ftuo fojk j?. nfij/ ;fwnK ftZu id'_ n;h_nkgDh j'_d s'_ jh w[Beo j' ikJhJ/, sK eth dk Xow pD iKd? j'_d ftj{D/ pzd/nzdo ihtB i'rh i's irkT[Dk, wB[Zyh n;fsst dh j'_d ~ gqwkfDesk Bkb ekfJwoZyDk, sK fe n;h_ ed/ nkgDk r"otwJh fJfsjk;, fi; ftZu fJZe nwho fto;k thj?, r[nk Bk d/JhJ/. jfoGiB f;zx fJ; edo nkgDh FoXk g/F eofdnK ;kv/;kjt/_ B}w @wodkBk p'bdk j?# oZydk j'fJnk ;kv/ j'D EhD #s/ jh ;[nkbhnk fuzBQbkT[dk j? fe n;h_ fe; edo ;[Zs T[Bh_d/ wFhBK tKr uZbh iKd/ jK, fi; ftZu gskBjh_ eh eh r[nk fbnk.jtkb/ fNZgDhnKjtkb/ fNZgDhnKjtkb/ fNZgDhnKjtkb/ fNZgDhnKjtkb/ fNZgDhnK1H vkH r[opuB e"o, y'i gqfsek, y'i gqfsek, y'i gqfsek, y'i gqfsek, y'i gqfsek, 2005 nze, gzBk 592H vkH jfoGiB ekft ehosh ekft ehosh ekft ehosh ekft ehosh ekft ehosh gzBk - 73H Ujh4H Ujh5H p{Nk f;zx pokV y'i gfsqek y'i gfsqek y'i gfsqek y'i gfsqek y'i gfsqek gzBk -1296H vkH jfoGiB THo THo THo THo THo gzBk - 177H Ujh gzBk

õõõ

Page 178: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

178 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gow-g[oy dk ekft-nB[Gtgow-g[oy dk ekft-nB[Gtgow-g[oy dk ekft-nB[Gtgow-g[oy dk ekft-nB[Gtgow-g[oy dk ekft-nB[GtL s/ok BkT[I ephoL s/ok BkT[I ephoL s/ok BkT[I ephoL s/ok BkT[I ephoL s/ok BkT[I epho;opihs f;zx wkB;opihs f;zx wkB;opihs f;zx wkB;opihs f;zx wkB;opihs f;zx wkB

jfoGiB f;zx dk f;oiDk y/so nkfd-ekb,wØXekbs/ nkX[fBe ekb d/ sq?ekbe g;ko/ ftu c?fbnk j'fJnk j?.ftFt d/ gqkuhBsw Xow rqzE fort/d d/ f;oiBkswenB[tkd forpkDh s'_ b? e/ wØXekb d/ r[opkDh, ;{ch s/ feØ;kekft, ;kyh ;kfjs dh ftnkfynk ns/ nkX[fBe ekb ftunkX[fBe gzikph ekft, rbg, tkose se fJ;dk c?bkT[ j?.fJ; Bz{ f;oiDk, ;whfynk, nB[tkd, nkfd fszB Fq/DhnK ftutzfvnk ik ;idk j? go s/ok BkT[_ epho jfoGiB f;zx dhnfijh fbys j? i' wXekb s/ nkX[fBe ekb dk ;[w/bf;oidh j?. fJ; fbys ftu Grsh ekb d/ Grs fFo'wDhGrs epho d/ ihtB nB[Gt ~ ekft nB[Gt okjh_ g[Bo-f;oiB dk fJe p/i'V siopk ehsk frnk j?.fJj gzikphftu fJe ftbØyD fe;w dh ouBk j?. fJj Bk F[ØX fBiw[ynB[Gt dh nfGtnesh j? s/ Bk F[ØX ihtBhw{be ;kfjs dhtzBrh j?.

fJ; fbys d/ fgS'eV ftu jfoGiB f;zx ~ nkgDhf;oiB-xkbDk eoe/ gqkgs j'J/ epho ;BwkB d/ foD-Gktdh gq/oDk ekoiFhb j? go ;w[Øu/ s"o s/ fJj fbys Grsepho gqsh FoXk s/ nehds Gkt ti'_ fbyh rJh j?. ethB/ epho d/ ;fji ihtB ~ ;fji ekft nB[Gt ftu g/Fehsk j?. fJj ;fjisk Grsh s/ ekft d'tK bJh bk}whFos j?. e'oh ftdtsk iK gVQ- gVQ rØvh bØdD tkb/ ed/th T[&Zwh ;kX dh ;fjisk dk gkoktko Bjh_ gk ;ed/. ephoth T[&Zwh ;kX ;h, fJ; bJh fJ; T[&Zwh d/ nkGk-wzvb s/s/} ~ ekft nB[Gt dk nzr pDkT[D bJh frnkB s/ftdtsk dh EK ;fjisk s/ gq/w-Gkt Bkb e[M jØd se

;jkfJe gq'ca?;o, nkJhH e/Hr[iokb gzikp N?eBheb:{Bhtof;Nh, eg{oEbkc'B L 9478098061

Page 179: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 179

ikfDnk-bfynk ik ;edk j?. frnkB s/ gq/w pko/ fJ; ;Øu ~ epho pkDh ftu fJT[_fJe d{;o/ d/ ;kjt/_ oØfynk frnk j?L

d/y' GkJh rQkB eh nkJh nKXh..

;G? T[vkBh Gqw eh NkNh oj? Bk wkfJnk pKXh..

d[fus/ eh d[fJ E{B frokBh w'j pb/vk N{Nk..

fs;Bk SkfB Xoh go T{gfo d[owfs GKvk c{Nk..

nKXh gkS/ i' ib[ poy? fsfj s/ok iB[ GhBk..

efj epho wfB GfJnk gqrk;k T[d? GkB[ ip uhBk..1

jfoGiB f;zx dh fbys s/ok BkT[_ epho th epho pkDh d/ fJ;/ ;Øu ~j'o gqekFwkB eodh j?.epho pkDh d/ nkXko s/ fJj fbys th Xow ;kXBk dkw{b gq/w ftu d/ydh j?.

fJ; fbys dh ;o's ;wØroh d/ w{b o{g ftu uko nkXko jB. gfjbk,epho pkDh, d{ik ;kyh, shik b'e-wkB; ftu ftnkgs epho-fpzp ns/ u"Ek ethjfoGiB f;zx dk epho ih pko/ fBiw[y ekft nB[Gt. go fJBQK ftu'_ epho pkDhd/ ;G s'_ Go';/:'r s/ gqwkDe ;o's ;wØroh j'D ti'_ fJ;d/ nkXko s/ fbysT[;koh rJh j?. epho pkDh ftu ;zebfgs gow-g[oy d/ fujo/-w[jo/ ftu'_ ephod/ ihtBhw{be B?D-BeF f;oi/ rJ/ jB. fJj N?e;N epho pkDh dh ;obhfeqsf;oiBkswe ftnkfynk tKr j?. d{i/ FpdK ftu pkDh N?e;N dk ekft N?e;Nftu ;kyh-fwFos o{gKsoD s/ ekft-ehosh j?. go eh fJ; Bkb eth dh w"fbesks/ gqFB fuzBQ bØr ;edk j? < i/eo w'fbesk pko/ nfijk gqFB j? sK fco nzso-gkm dh j'_d dk ;tkb ;kjt/_ nk yb'_dk j?, fi; ftu jo N?e;N fe;/ g{opbhN?e;N dk jh gos" j[zdh j?. ;zy/g ftu, fJj N?e;N Bk sK g{oh soQK w"fbe j?s/ Bk jh pkDh s/ ;kyh dk fJzB-fpzB T[skok ejh ik ;edh j?. fJj sK w"fbesks/ nzso-gkm d/ fJBQK d'tK f;fonK d/ ftu-ftukb/ w"bdh-ftr;dh N?e;N j?.

jfoGiB f;zx dh nkfd toskfonK ftu o[uh ojh j?. fJj nkfd ed/forpkDh d/ o{g ftu, ed/ r[opkDh d/ o{g ftu s/ edh ;kyh d/ o{g ftu gqrNj[zdk j?. fJBQK fbysK ftu jfoGiB f;zx edh Xow dk nkfd ;o's sbkFdk j?,edh ;fGnkuko dhnK nkfd iVQK dh Gkb eodk j? s/ edh ;kyh d/ nkfd-o{g d/BeF sbkFdk j?. go T[;dh nkfd toskfonK ftu o[uh dk Gkt fJj Bjh_ fe T[jnkgD/ nØi s'_ ftS[zfBnk j'fJnk j?, ;r'_ Xow ;kjt/_ wB[Øy dh gqfeose fposh,gqfeosh s/ ;z;feqsh ns/ g[oksB s/ nkX[fBe ftub/ tec/ dh nØrV-fgØSV :ksokeodk j?. jEbh fbys th fJ;/ ;z:'r dh fBozsosk ftu j?.i/eo fJ; fbys dh

Page 180: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

180 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

e/tb pkjoh fdØy th d/yhJ/ sK th fJj gozgok s/ nkX[fBesk dk ;[w/b f;oidh j?,fit/_ fJ; fbys d/ ;b'e-B[wk ekft-pzd dh jo gfjbh gzrsh dk ftokw fJefjohgzrsh (.) Bkb ehsk j? s/ d{ih gzrsh dk ftokw wØXekbh gozgok tKr d'johgzrsh (..) Bkb ehsk j?.fJ; fbys ftu wØXekb d/ nkGk wzvb s/ d/; -ekbdh gqshsh eokT[D bJh fJ;dh Fkpfde ;zouBk s/ nzdk}/ - fpnkB wØXekbh ekfttork j?. ;r'_ pj[sh tko sK fJj fbys pkDh d/ Fpd gqpzX s/ gzrshnK ~pdbt/_ o{g ftu iK fiT[_ dk fsT[_ ngDk b?_dh j?. fit/_L

rrB dwkwk pkfiU gfoU Bh;kB? xkT[..2 (pkDh-gzrsh)

-rrB dwkwk tØi fojk3 (ekft gzrsh)

dhB dod d[y GziBk xfN xfN BkE nBkE..4 (pkDh-gzrsh)

dhB dod d[y GziDk (ekft-gzrsh)5

gfjbk woD[ ep{fb ihtD eh Sfv nk;..6 (pkDh-gzrsh)

woB/ eh fuzsk Bjh_ ihB/ eh Bjh_ nk;7( ekft-gzrsh)

pkDh gzrshnK dh f;ØXh iK e[M pdbth_ tos'_ d/ pkti{d fJj fbys ftuekft tkbh ;zGktBk jh pDh ojh j?, Grsh bfjo tkbh T[Ødks :'rsk Bjh_.;zy/g ftu fJj epho pkDh T[go fbfynk ekfte T[uko j?. iK fJT[_ ejhJ/ fefJj fbys epho pkDh ~ epho ihtB dk nkXko pDkT[_dh eftsk d/ d/; b? iKdhj?.

Gkt/_ fJ; fbys dh N?e;N epho-ihtB dk pugB s'_ b? e/ ;w[Øuk ihtBgq;zr T[bhedh j? fco th fJ; N?e;N dh ouBk-ftXh behoh Bjh_ s/ Bk jh fJ;N?e;N ~ fJe fJfsjk;e d;skt/} d/ pdb ti'_ gfVQnk ik ;edk j?. fJjN?e;N fposKs tKr ;zrbhB[wk xNBktK dh EK gqrhse N[efVnK ftu f;oih rJhj?. don;b fJj xNBk dh EK Gkt ftu tX/o/ o[uh oydh j?.nfijk FkfJdepho- fpzp T[;koB bJh bk}wh th ;h feT[_ i' tkoseB[wk eEB$xNBk nkgDhf;oiBkswe ;hwk ekoB epho ihtB d/ @gqekF# se o;kJh Bjh_ eo ;edk. ekftdh gqrhse s/ pj[noEe gqfeosh jh fJ; gqekF ~ j'o gqekFtkB eo ;eD dh;zGktBk d/ ;edh j?. iK fJT[_ ejhJ/ fe o/yk fuØso s/ ihtBh dh nkX[fBe tkoseftXk ntskoh g[oy d/ ihtB d/ ;w;s ekfJBsh c?bkT[ se Bjh_ nØgV ;edh.jfoGiB f;zx ~ fJ;dh rfjoh ;{M j?. T[;dh fJj fbys ekft f;oiBk d/ pjkB/ftnesh- fpzp iK ftnesh fuso dh EK epho-gqekF iK d?th-gqekF ftu o[uh oydh

Page 181: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 181

j?L

irwr wksk j'fJ ojh, ukBD fybo frnk .

;[or b'e dk g[Fg fJj, wksb'e fyfVnk ..

fi; EK wkJh bzxdh, j'fJnk i'fs gqekF .

d/jh nzdo p'bdk, T[so nkg nkekF ..

eow s[jh ekoB s[jh_, e[b s{ jh e[bpho .

s{ eosk ekfdo s[jh, s/ok BkT[_ epho ..8

eth B/ Grs epho d/ Xosh T[go gqrN j'D d/ nB[Gt ~ fusfos eoBs'_ gfjbK pBko; ftu g;oh G/yh Xkofwe jBQ/orodh dk f}eo ehsk j?. nfijhfgmG{wh ftu epho fpzp tX/o/ nroG{fws j[zdk j?.fJj GkJh r[odk; d/ BkBefpzp d/ wkvb dk jh fJe gqeko dk nB[;oD j?. jfoGiB f;zx B/ fgmG{wh-nroG{wh dk fJj wkvb nu/s jh GkJh r[odk; s'_ rqfjD eo fbnk gqshs j[zdkj?.T[;B/ fJ; wkvb Bkb pBko; ftu gqufbs nvzpo dh fgmG{wh ftu Grshgozgok Bkb T[d? j[zd/ tk;sfte Xkofwe-nfXnkswe wzvb ~ pVh ;fjisk Bkbg/F eo fdØsk j?L

pkBko; J/j' Bro, J/E/ tØ;D mØr .

oØp ~ wØEk N/ed/, b'e b[jkT[_d/ gØr ..

g{ik s/ gkyzv dk nuoi J/E/ w/b .

wkfJnk ns/ pqjw dk, i[rK i[rK s'_ y/b ..9

fJ; fbys ftu epho dk nfXnkswe wzvb g/F eoB d/ Bkb Bkbepho-ihtB Bkb i[V/ ;wkfie gfjb{nK ~ th g/F ehsk frnk j?. pkDh-;z;ko iKj'o T[Ødks f;oiBktK bJh ;wkfiesk UBh bkf}w Bjh_ feT[_fe nfijhnK f;oiBktKftu ;wkfiesk d/ fgmG{wh ftu ubd/ ;zdoG ~ th F[ØX nfXnkswesk ftuo{gKsfos eo fbnk iKdk j?. fit/_ gsh-gsBh dh ;wkfiesk d/ ;zdoG ~ nksw-gowksw d/ nfXnksw Bkb i'V fbnk iKdk j?. go jfoGiB f;zx dh fJj fbysfJe nfXnkswe g[oy d/ ihtB nB[Gt ~ ekft-o{gKsoD fdzd/ j'J/ fJ;d/ ;wkfiegq;zrK ~ th Bkb oydh j?. fJ; fbys dh ;wkfiesk s'_ fJj th N'j fwbdhj? fe epho :[r d/ wB[Øy dh ;wkfiesk ni'e/ wB[Øy s'_ e'Jh pj[sh tØyoh Bjh_,nzso e/tb fJj j? fe epho :[r dk wB[Øy fJ; ;wkfiesk ~ nfXnkswesk ftupdbD dh ;Fes ;zGktBk ftu ihn fojk j?. epho dh iBwdksh wksk pkbepho ~ nkgDh ;wkfie wip{oh eoe/ rzrk B/V/ xkN s/ SØv e/ ubh iKdh j?ns/ gkbDjko wksk fJ; pkb ~ nkgD/ xo sK b? nkT[_dh j? go ;wkfie

Page 182: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

182 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

skjfBnK-T[bQkfwnK s'_ vodh-vodh T[;~ gkbdh j?. fJ;/ soQK epho d/ wksk fgskpko/ ;wki d/ gqFBK ~ th ;wkfiesk d/ ;zdoG ftu fJ; N?e;N dk bk}wh fjØ;kpDkfJnk frnk j?L

b'e epho/ g{Ss/, e"D s[wkoh wkT[_.10

fJ;/ soQK epho ih dh gsBh nkgD/ dzgsh-fgnko s/ epho d/nfXnkswe wkor ftu nfs d/ o[M/t/_ gqsh fuzss j[zdh T[BQK ~ nkgD/ dzgsh-fgnkodh :kd d[nkT[_dh j?, go epho fJ; ;wkfiesk s'_ gko j?. ;wkfiesk ~ fJ;soQK f;oiBk dk nzr pDkT[Dk ;kfjs dk fJe wjØstg{oD gfjb{ j?. ;wkfieskd/ gfjb{nK ~ Fkfwb eoe/ eth B/ epho d/ wK-wfjØNo pkb-ihtB d/ fJebkg/~ j'o r{VQk eo fdØsk j? s/ fJ; fJebkg/ ftu'_ epho dh gqwkDe-gfogØenfXnkswesk dh gqshsh dh ;{M j'o fsy/oh j' rJh j?.

fJ; fbys ~ ;kyh gozgok dk th UN-nk;ok j?. ;kyh-B/w s'_ fpBK fe;/gow-g[oy d/ ihtB gq;zr d/ ;w;s gk;ko w[ezwbsk ~ Bjh_ gj[zu ;ed/.jfoGiB f;zx ~ ;kyh d/ fJ; eoskoh fB:w dk nfj;k; j?. nfijh ;kyh-B[wkeftsk nkX[fBe :[r dh eftsk ftu Bdkod j?. s/ok BkT[_ epho dh fbys bJh;kyh wkfXnw th j? s/ ekft-;o's th j?. fit/_L

b'Jh efjnk gqkj[D/, e?;/ nkfJnk gXko.

¿ w?_ e[FNh ;[D nk frnk, wfjwk ngo ngko ..

pj[s ;skfJnk e[FN B/, w[M e' nkm' :kwÀ.

b'Jh efjnk fe shB pko, ig' okw ek Bkw..14

efjnk epho/ G'bhJ/, d[yh jwkok uhs.

s[w B/ e?;/ s'V dh, fJ; iB eh goshs..

fJ; ;kyh nB[;ko fJe tko fJe nfGnkrs e[FNh epho ih d/ doFBKbJh nkfJnk go epho ih xo'_ pkjo rJ/ j'J/ ;B s/ epho d/ xo'_, wksk b'JhB/ T[; nfGnkrs ~ g[ØfSnk, ¿ih nkg e"D j' s/ fet/_ gXko/ j'<À nfGnkrs B/fejk, ¿ih w?_ e[FNh jK, e[FN pj[s ;sk fojk j?. ;zsK dh ;'Gk ;[D e/ nkfJnkjKÀ. wkJh b'Jh B/ fejk, ¿fJe T[gkn j?. s{z fszB tko okw dk ikg eo b?, s?B{z}o{o FKsh gt/rhÀ. e[FNh B/ okw okw ifgnk s/ T[j~ e[M mzY gJh s/ ubkfrnk. epho ih xo tkg; nkJ/ s/ xo d/ pkjo jh yb's/ oj/. wksk b'Jh B/T[BQK ~ nzdo nkT[D B[z fejk. epho sK ikDh-ikD ;B, e[FNh tkbh rØb T[jikD rJ/ ;B. Bkok} j'J/ s/ p'b/ L ¿GbhJ/ s?~ okw s/ fJspko Bjh_< T[j sKgow fdnkb{ jB fJe tko d/ ikg Bkb jh pVk cb d/_d/ jBÀ L

Page 183: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 183

jfoGiB f;zx dh fJ; fbys dh ftXk Ugoh B}o/ d/fynK ekft-fuØso iKekfte o/yk fuØso gqshs j[zdh j? go fJ; fbys dh gqfeosh nfijh j? fe fJ; ftuekft-fuØso dh th e[M-e[M ozrs j? s/ fJj fJ; s'_ gko ikD dh ;zGktBk th oydhj?. fJj fbys ftXk-gkbe th j? s/ ftXk-Gzie th j?. ;b'e-B[wk ekft o{g ftuouh fJj fbys ;b'e s/ d'j/ d/ ftu-ftukb/ dh ;zGktBk ftu th yb'sh j?.don;b nfijh pj[-nk:kwh fbys nkgDh ftXk d/ x/o/ ~ j'o t;hj eodh j?.ftXk d/ fBFfus s/ pD/-pDkJ/ u"yN/ d/ nzdotko ofj e/ ;kfjs ~ g{ok c?bkT[gqkgs Bjh_ j' ;edk. ;kfjs sK nkgD/ pDkJ/ fB:w ~ brksko s'Vdk s/ f;oidkj?. yk; eoe/ id'_ Grs epho tor/ Grs iB d/ ihtB nB[Gt Bkb ;KMgkT[Dh j't/ sK e'Jh fJe ftXk fJ; Bkb fBnK Bjh_ eo ;edh. X[o eh pkDhd/ gKXh d/ ihtB dh pks gkT[D tkbh fbys nfijh jh pj[-nk:kwh ftXk ftujh w"b-ftr; ;edh j?.

fJ; soQK vkH jfoGiB f;zx dh fJj fbys gzikph ekft ftu fJe n;b'_BtK siopk j?, fi; ftu T[;B/ epho pkDh s'_ gq/fos j' e/ epho-fpzp f;ofinkj?. fJj wfj} ftnesh-fuØso Bk j' e/ fJe gow-g[oy d/ d?th-gqekF dkf;oiBkswe :sB j?. fJj N?e;N gfjbK ftnesh-epho ~ gqekF o{g j' u[Øe/ntskoh g[oy ftu o{gKsfos eodh j? s/ fco nØr'_ fJ;~ no{g pqjw ftunksw;ks eo b?_dh j?. fJ; N?e;N B/ ekft-f;oiB d/ y/so ftu Bth_ ;zGktBkirkJh j?.

jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-1) ;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp, gzB/ 331-332H2) T[jh, gzBk- 1105H3) jfoGiB f;zx, s/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I epho, Bt:[Zr gpfbFo}, BthI fdZbh, fwshjhD,

gzBk L 27H4) ;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp, gzBk L 263H5) s/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I epho, gzBk L 27H6) ;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp;qh r[o{ rzqE ;kfjp, gzBk L 1102H7) s/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I ephos/ok BkT[I epho, gzBk L 73H8) T[jh, gzBk L 24H9) T[jh, gzBk L 13H

õõõ

Page 184: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

184 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

wB[Zy d/ nX{o/gD dh ;[jikswewB[Zy d/ nX{o/gD dh ;[jikswewB[Zy d/ nX{o/gD dh ;[jikswewB[Zy d/ nX{o/gD dh ;[jikswewB[Zy d/ nX{o/gD dh ;[jikswenfGftnesh L Bk X[Zg/ Bk Skt/InfGftnesh L Bk X[Zg/ Bk Skt/InfGftnesh L Bk X[Zg/ Bk Skt/InfGftnesh L Bk X[Zg/ Bk Skt/InfGftnesh L Bk X[Zg/ Bk Skt/I

vkH feoBdhg e"ovkH feoBdhg e"ovkH feoBdhg e"ovkH feoBdhg e"ovkH feoBdhg e"o

nkX[fBe gzikph eftsk dk y/so pj[s ftnkgej?.fJj :Z[r seBkb"ih s'_ gqGkfts :Z[r j?.fJj gozgoeftFtk;K, fotkiK ns/ ;z;ekoK dh EK Bth_ ftfrnkBe ;'utkb/ toskfonK dh jwkfJs eodk j?.eftsk wB[Zy d/ pkjohns/ nzdob/ ;z;ko ;zpzXh frnkB Bz{ ;iht o{g ftu g/FeoB dk fJe tXhnk ;kXB j?. wB[Zyh ti{d dh nEkjrfjokJh B{z wkgD ns/ T[; nzdob/ GktK B{z o{gwkB eoBbJh eftsk ;kfjs d/ pkeh ;ko/ o{gK Bkb'_ tX/o/ ekoiFhbj?L- ¿ fJj ;kv/ ;kfjs dk ;G s'_ w[ZYbk o{g j? ns/ frDshftu ;G s'_ tZX ouDjkfonK B{z nkgD/ tZb nkeoFs eodkj?. eftsk gfotosB gqsh pkeh ;kfjs o{gK Bkb'_ tX/o/ u/sBFhb j?.À1 gzikph eftsk d/ y/so ftu ;w/_ ;w/_ pj[sfbykoh nkJ/ fizBKQ dh ebw B/ ekft B{z fJe Bth_ fdFkfdZsh. fJjBK ftZu' vkH jfoGiB f;zx fJe nfijk BK j? fi;okjh_ gzikph eftsk fJe Bt/_ :Z[r ftu gqt/F eodh j?.fJjT[jBK b/yeK dh esko ftu Fkwb j?, fizBKQ B/ nkgDhnKfbysK d/ okjh_ ;wkie ;'u ns/ pdbkn ftu rfjok:'rdkB gkfJnk. gzikph eftsk ns/ ;kfjs nkb'uBk d/y/so ftu vkH jfoGiB f;zx dk ]k; :'rdkB j?. T[jBK d/;zg{oB ;kfjs B{z fJe y'i gZso ftu pzfBnk Bjh_ ik ;edk,w/o/ fJ; y'i gZso dk nkXko T[jBK dh eftsk j?. ;zg{oBeftsk Bk b? e/ T[jBK d/ fby/ ekft ;zrqfj Bk X[Zg/ Bk Skt/ Bk X[Zg/ Bk Skt/ Bk X[Zg/ Bk Skt/ Bk X[Zg/ Bk Skt/ Bk X[Zg/ Bk Skt/_ _ _ _ _ B{z w?_ nkgD/ y'i g/go dk nkXko pDkfJnk j?.T[;dh fJjouBk sqk;dh Bkb Goh j'Jh j?.wB[Zy d/ wB nzdobk ;zskg,fJeZbkgB, T[;dk nkgD/ nkg B{z nX{ok wfj;{; eoBk,ftukokgB, p/rkBkgB nkfd T[;d/ fJ; ekft ;zrqfj ftu t/

nf;;N?IN gq'ca?;o (gzikph),vhH J/H thH ekbi, ibzXo

Page 185: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 185

yD B{z fwbdk j?. T[;dh eftsk wB[Zy d/ nKsfoe wB B{z pkjo d/ :EkoE Bkbobk e/ g/F eodh j?.vkH jfoGiB f;zx ;[ji dk eth j?, fJ;dh eftsk d/ gksotX/o/ eoe/ ;t? ftFb/FD ns/ ;t? fuzsB ftu bhB B}o nkT[_d/ jB. eth dknkgDh eftsk okjh_ ;t? gVu'b eofdnK ;wkfie ftt;Ek dh s;tho B{z g/F eoBkj?.T[;B/ nZi d/ wB[Zy dh f}zdrh dh nfGftnesh b'e:kfBe sZsK ns/ o{VhnK,fJfsjk;e, fwfEjk;e jtkfbnK okjh_ th ehsh j?. fi; okjh T[; dk ekft pj[noEh ns/ pj[ gk;koh pD frnk j? L

jo fdjz[ nkgDk wzdo ;ki/

ngDk fdT[sk xV/

nrb/ fdj[z gqfjbkd gXko/

s'V skV ;G Xo/ 2

eth dhnK eftsktK ngqwkfDe, bx{ wkBt, nkgD/ w/u, nu/sh, ng?oknkdwh, nkgD/ dotk}/ y'bQ, Bdh ezY/ nkfd nfijhnK eftsktK jB fijVhnK nZid/ wB[Zy dhnK ifNbsktK, wB[Zy dh ngqwkfDesk, T[;dk y'ybkgB, y[d Bkb ;zxoFnkfd dh pVh jh gqGktFkbh g/Fekoh eodhnK jB.p/Fe nZi wB[Zy d/ e'bnDfrDs ;[Zy ;j{bsK jB go T[j nkgDh gqwkfDe gSkD rtkJh ik fojk j?.fJ;;zdoG ftu eth dh eftsk ngqwkfDe t/yh ik ;edh j? L

s/ id' p[jkoh nkD yoyok J/; rbh dh fgZm s/ eodh j?

w?_ y{p ;wMdk jK rbh j[D ;ogN d"V/rh

w?_ T[Øm p?mK

Bjh_ sK w?_ uhDk uhDk j' e/ fvr- vZ[bQ iktKrk 3

fJj eftsk nZi d/ wB[Zy dh ngqwkfDe j'_d dk p'X eotkT[_dh j?. fJjfJe nfijh ftnzrwJh eftsk j? fi; ftu ni'e/ wB[Zy d/ fBoj'_d n;fsst B{zg/F ehsk frnk j?.fJ; eftsk ftubk gkso nkgD/ yzfvs n;fsst s'_ Gbh GKsikD{ j?. eftsk ftu eth B/ T[dk;hBsk ns/ Bw'Fh B{z g/F ehsk j?. Bk X[Zg/ BkBk X[Zg/ BkBk X[Zg/ BkBk X[Zg/ BkBk X[Zg/ BkSkt/_Skt/_Skt/_Skt/_Skt/_ pko/ vkH nso f;zx dk ftuko j? fe Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_ B/ T[; d/ ihtBdh x'o fBokFk s/ brGr jB/o/ gZy B{z T[ikro ehsk j?. FkfJd fJj fJZe' fJenkX[fBe gzikph eth j? fijVk u/szB s"o s/ ;[ji g?dk eoB bJh :sBFhb j?.À4

i/eo T[;dh ouBk B{z fXnkB Bkb gfVQnk ikt/ sK w[Zy r[D fijVk eftsk ftZu'_fBeb e/ ;kjwD/ nkT[_dk j? T[j r[D ;[jitkd dk j?.eth d/ ekft dh ;[zdoskT[;d/ d[Zy ns/ ghVk s'_ T[gih j?. T[j nkgD/ fJ; d[Zy Bkb d;sgzik b?_dk B}onkT/_dk j?. @w/ok pugB# eftsk T[;dh j'F ;zGkbD t/b/ dh d[ZyK dodK Goh

Page 186: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

186 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

f}zdrh dk toDB j?. T[;dh eftsk ftu sDkT[ ns/ sDkT/[ s'_ g?dk j'fJnk ;zxoFjh vkH jfoGiB f;zx d/ ihtB dk w[ZYbk siopk j?. @w/ok pugB# eftskfXnkBr'uo j?L-

fJe fdB wK B/ pks ;[DkJh

fet/_ T[; B/ nkgD/ jEh_-

fgsk w/o/ dh fusk ibkJh

fco e[obkJh L

Bjh_ Bjh_ w?_ nkgD/ jEh_

s/ok pugB nkg ibkfJnk.5

eth dh ;zg{oB ouBk jh ftFkd Bkb Goh j'Jh j?.pugB s'_ jh dZ[yK Bkbfxoh j'Jh f}zdrh B/ ;zskg jzYkfJnk j'D eoe/ fJj ;G T[; dh fbys ftu jk}oj' iKdk j? ns/ fJ;/ ;zskg B/ T[; dh eftsk B{z fJe tZyok w[jktok ns/ tZyoko{g fdZsk j? ns/ id'_ gkme fJj ;G gVQdk j? sK T[;d/ wB nzdo th T[jh i}pksuVd/ bfjzd/ jB i' fJe eth d/ wB nzdo jB. fJjh ;G e[M T[;dh ouBk B[zfJe tZyok ns/ ;[zdo o{g d/ fojk j?.eth d/ fgsk dk T[;dh ;[os ;zGkbD s'_gfjbK jh fJ; d[Bhnk s'_ ub/ ikDk T[;dh f}zdrh dh ;G s'_ d[yd xNBk j?.fJ; ;G B/ eth B{z T[wo s'_ gfjbK jh f;nkDk pDk fdZsk. fgsk s'_ pknd wKT[;dh f}zdrh dk fJe ;jkok ;h ns/ wK dh Sth B/ eth dh fbys ns/ T[;dhf}zdrh T[Øgo pj[s gqGkt gkfJnk ¿wK w/oh X[o f}zdrh ftu pj[s v{zxh bZEh j'Jhj?.À6 eth dk ;zg{oB ihtB dZ[yK dodK dk Gfonk j'fJnk j?. T[;dh eftsk ftufgnko dh ngqkgsh ns/ ;[zdosk dh ukjs jo ouBk ftu jk}o j?. fwbkg dhirQk s/ ftS'Vk T[;dh ouBk ftu tX/o/ t/yD B{z fwbdk j?. T[; bJh fwbkg fJe;[gB/ tKr j?.

vkH jfoGiB f;zx fJe nfijk eth j? fi; B/ wB[Zy d/ wB dh S'Nh s'_S'Nh ;fEsh B{z nkgD/ ekft ftu fbnk j?. nZi dk wB[Zy ;fEshnK Bkb ;wM"skeo fojk j?, T[; ftu bVB dh skes Bjh_ j?. T[;B{z fJzM brdk j? fe T[jfJZebk e[M Bjh_ eo ;edk, fi; eoe/ T[j ;w/_ Bkb, ;fEshnK Bkb ;wM"sk eob?_dk j?. nZi dk ;wK T[Øso nkX[fBesk dk ;wK j? T[; bJh nZi d/ ;w/_ ftu;jh |bs B{z ;wMDk e[M w[Ffeb j' frnk j?.fi; ekoB T[j p/p; wfj;{;eodk j? ns/ j"bh j"bh d[Bhnk dh GhV ftu r[nku iKdk j?. id'_ eth dh eftskgVQd/ jK sK eth dh j'_d dk fBj'_d j'Dk ;kjwD/ nkT[_dk j?. fit/_ w/oh s;tho,bx{ wkBt, sko/ ;[zdo B/, fJe fwBN ykw'Fh nkfd eftsktK fJ; ;zdoG ftut/yhnK ik ;edhnK jB. eth dh eftsk nZi d/ wB[Zy B{z f}zdrh fiT[D dh gq/oDk

Page 187: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 187

fdzdhnK jB. fBj'_d f}zdrh ih oj/ ftnesh dhnK ftfGzB ;fEshnK dhnfGftnesh dk ;kXB vkH jfoGiB f;zx dh eftsk j?.nkofEe wzdjkbh ekoDftef;s j'Jh jhD GktBk th wB[Zy dh ngqwkfDesk dk ekoD j? L-

w?_ T[; dk jk;k sfenk ;h

T[; dk jk;k ;[D Bk ;fenk

eheD ;[Ddk

;G jZ;d/, ftu T[j jZ;dk ;h.7

fJ; eftsk ftu eth fJj fpnkBdk j? fe wB[Zy f}zdrh dhnK pzfdFK d/nXhB f}zdrh fiT[_dk j? ns/ fJjh pzfdF T[; bJh fJe ;okg pDdh j?.eth dheftsk @ nkgD/ w/u # gkme dk fXnkB fyudh j? fi; ftu T[j wB[Zy d/ nX{o/gBB{z pj[s jh ;'jD/ FpdK ftu g/F eodk j? L-

edh dogD @u nkgD/ nkg B{z fwbdk jK, sK

yzfvs fijk dhdko j[zdk j?

n pki{ jZE, n XV rodB, n f;o wZEk

fe;/ p[oeh j'Jh s;tho d/

pkeh pu/ fjZ;/

w?_ nkgD/ nkg dh pkeh

nkgDk ;rb dhdko wzrdk jK.8

eth jo soKQ dh yV's dk fto'Xh j? ns/ BthnK edoK ehwsK dk nB[;kohj?. T[j ;kohnK ;wZf;nktK dk ekoD ;kvk ihtB Yzr ns/ ;'uD F?bh B{z wzBdkj?.T[;dh fJ; eftsk ftu fijVk wB[Zyh ftneshst T[ØGo e/ ;kjwD/ nk fojk j?T[j jko/ j'J/ ns/ p/p; wB[Zy dk j?. nZi dk wB[Zy f}zdrh N'fNnK ftu fiT[ fojkj?. ofizdo f;zx GZNh jfoGiB f;zx dh eftsk pko/ efjzdk j? feL-¿wB[Zy d/ fJ;ngqwkfDe ufoZso B{z jfoGiB f;zx B/ ftfGzB gk;koK okjh_ T[xkfVnk j?. gozgokrsw[Zb ftXkB fJe nfijk jh gk;kok j? . ftnesh B{z nkgDk n;fsst fJBKQ w[ZbKdh G/_N uVQ frnk gqshs j[zdk j?. fi; ekoB T[j gozgokrs w[ZbK B{z ;zd/j dhfdqFNh s'_ t/ydk j?. fJjBK ;K;feqse w[ZbK Bkb tZv/ j'D ekoB T[;dk nkgDkn;fsst dzGh j'_d o{g n]fsnko eo frnk j?. fi; eoe/ T[j fJjBK ;Ekfgsgozgokrs ;z;feqse w[ZbK s'_ S[Nekok gkT[Dk ukj[zdk j? gozs{ sqk;dh fJj j? fe T[;ftu Bk sK fJjBK g[okD/ wZ[bK B{z fsnkrD dh ;woEk j? ns/ Bk jh Bth_ u/sBkBkb i[VB dh.À9 fJj wB[Zyh ngqwkfDesk dh fJzsjk jh j? fe id'_ T[j FhF/ ftunkgD/ nkg B{z t/ydk j? sK nX{ok ns/ yzfvs wfj;{; eodk j?.eth gzogok d[nkok

Page 188: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

188 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gqtkfBs wZ[bK B{z j{ p j{ ;theko Bjh_ eodk pbfe ftnzr okjh_ nkgDh rZb B{zefjD dk j"_;bk oZydk j?. T[j yV's dk fto'Xh j? ns/ BthnK edoK ehwsK dknB[;koh j?.T[j tko tko nkgDh ouBk d/ okjh_ gkme sZe fJjh ;[B/jk bkT[Dkukj[zdk j? fe wB[Zy dhnK ;kohnK ;wZf;nktK dk ekoD T[; dh ;'u ns/ fiT[D Yzrj?. T[j ;wekbh eftsk gqsh Bk sK T[dk;hB j?, Bk jh Gkt[e j?. T[j Bt/_fdqFNhe'DK Bz{ ;wMD dk nB[;koh j?. wB[Zy dk nX{okgD T[; dh jo ouBk ftujk}o j? L-

fBoh Bzrh fBedh jhDsk

w?E'_ j[D ihth Bjh_ iKdh.1110

T[;dhnK eftsktK d/ gkso wZXtorh p[ZXhihth ns/ yzfvs ftneshst d/wkbe jB.eth T[jBK b'eK dh pks gkT[_dk j? fijV/ nkgDk r"ot nkgDh j'_drtk u[Ze/ jB ns/ gF{nK tork ihtB ih oj/ jB. T[j wkBth w[ZbK B{z sbkFDdk :sB eodk ftykJh fdzdk j?. ;fszdo f;zx B{o B/ vkH jfoGiB f;zx dh fJ;g[;se pko/ pj[s tXhnk rZb ejh j? i' ;kvk fXnkB nkeofFs eodh j?. ¿gkmeid'_ fJBKQ eftsktK d/ ;kjwD/ j[zdk j? sK fJj eftsktK fJ; yzfvsk s/ ngqwkfDeskdk fJe ;zd/F d/ s"o s/ ;zuko Bjh_ eodhnK, ;r'_ fJ; sqk;dh dh ghVk B{zirkT[_dhnK jB.À11

b'eXkokJh sZs th vkH jfoGiB f;zx dh fJ; g[;se ftu t/yD B{z fwbd/jB. T[;B/ b'erhsK B{z nkgDh fJ; g[;se ftu y{p tofsnk j?. ¿iKrbh ephb/;kv/ xo bkfrT[_ BZud/ BZud/ bzxd/ oj/ s/ w/o/ f}jB ftu nkgDhnK X[BK dhnKg?VK SZv iKd/ oj/. pVk Gog{o fe;w dk F'o fNe frnk w/o/ wB wZE/ ftu fi;ftu Y'b dh nktk} th ;h, S?fDnK dh th s/ BZud/ g?oK dh th w/oh eftsk bJh}whB fJj' fij/ fBZe/ fBZe/ gqGktK B/ jh fsnko ehsh j?.À(12) T[j nkgDh;t?ihtBh ftu fJj efjzdk j? fe T[;B{z jw/Fk g{oB Grs ns/ o{g p;zs Bkbw'j fojk j?. fJj b'e gkso jw/Fk T[; d/ f}jB ftu ;wkJ/ oj/.T[j fpnkBdkj? L-¿g{oB Grs ns/ o{g p;zs ftu w/ok wB ;fji/ jh bZr frnk. j? Bk fJj;zi'r fe fJe' xo ftu g{oB, o{g ns/ p;zs ;B s/ T[jBK @u u"Ek w?_ nk ofbnk.;ko/ p/xo/ wK- pkg s'_ ftSV/.À12 g[okD eEktK d/ jtkb/ th eth dh eftsk ftunk jk}o j[zd/ jB.

;oxh dk gqfjbkd ;zM B{z

joBkyF pD ikt/

;zM B}o B{z o{g c|o dk

i[r w?bk fd; nkt/

Page 189: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 189

nkgDk jh ;kj ngD/ okj dh

w{b Bk jkwh Go/

joBkyF Bjh_ wo/.14

b'eXkok d/ ;zdoG ftu eth dh eftsk @eZu ;{se# fXnkB e/_dfos eodhj?. eZu ;{se dh nroG{wh ftu b'eXkokJh ;zdoG ekoiFhb jB. fJZE/ ;kv/;fGnkuko d/ T[bN pZuk Bk j'D dh y[Fh wBkJh ik ojh j?. ;kvhnK gzogokrsb'e o{VhnK pZuk iBw s/ y[Fh wBkT[D dh pks eodhnK jB go fJZE/ eth B/;kv/ nZi d/ ns/ g[oksB wB[Zy dh ;'u ftub/ noE B{z g/F ehsk j?.

iBsk B{z jo o'} ;co

s/ ;kB{z ed/ edkJh_

iBsk rZvh B/ sK ikDk

@N/FB s'_# N/FB sZe

fBT[ fdZbh s'_ nzfwqs;o se

n;h_ sK ikDk Bof;zr xo s'_ jfowzdo se

eu -pZu/ s'_ op ;Zu/ se dZ[y- ;[Zy to/Q fSwkjh_

iBsk B{z jo o'} ;co

s/ ;kB{z ed/ edkJh_.15

gozgokrs b'e o{Vh nB[;ko pZu/ dk iBw xo d/ wkj"b ftu y[FhnK y/V/ b? e/ nkT[_dk j?. go fJj eftsk g[okD/ rhs B{z Bt/_ noE d/ ojh j?. gfjbkwB[Zy e[M wzrD bJh Xkofwe ;EkBK s/ iKdk ;h s/ nZi gsh gsBh dk jfowzdo;kfjp ikDk ;K;feqse Xow ftu pZM/ wB[Zy dhnK fJZSktK tZb ;ze/s j?. roGgksdk ehsk ikDk d'jK dh wkBf;esk s/ Gko{ j'Jh nkofEesk tZb ;ze/s j?. wkBf;ey[Fh pZuk gqkgs eoB dh Bjh_ rtkT[D dh j?.¿fJj eftsk nkdoF ftu ftFtk;fpbe[b Bjh_ oZydh ns/ nkX[fBe wB[Zyh j'_d B{z :EkoEe fdqFNhe'D s'_ t/ydh j?.fJj eftsk :EkoEe gfjb{ s'_ wB[Zyh wB dhnK r[zMbK sZe gjz[udh j'Jh, wB[ZyhwB d/ nzdo Mkedh j?. wFhBh ;fGnsk d/ Gko j/mK NZ[Ndh, GZidh, y[odh, fXZ;dh,fcZ;dh wB[Zyh j'_d dh p/p;h, T[dk;h, f;Ebsk ns/ ftFkd B{z :EkoEe gZXo T[Øs/fuZsodh j?.À16 vkH jfoGiB f;zx dh eftsk wFhBh :[Zr d/ p'M EZb/ ofjzdh wB[ZyhwkBf;esk nkgDk ;zskg G'rdh j'Jh fijVk dZ[y g/F eodh j?, tkfenk jh nfij/wB[Zy Bkb gkme dh jwdodh i[V iKdh j?.nZi d/ wB[Zy dh fJe sqk;dh fJjth j? fe T[j nkgD/ nkg B{z pj[s gofdnK ftu oZyD dk nkdh j' frnk j? gofJ; ;G d/ pkti{d T[j j'o Bzrk j' fojk j?. nB/eK god/ gkT/[D d/ pkti{d th

Page 190: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

190 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[;dh Fokcs dk gkfJnk godk bfj jh iKdk j?. eth nfij/ god/ B{z nkgD/ nkgs'_ d{o oZyD dh rZb eodk j?. T[j gfjb/ tkbh ;kdrh d/ Bkb fiT[Dk b'udkj? feT[_fe nZi d/ d"o ftu wB[Zy B/ nkgD/ nkg B{z nB/eK gofdnK ftu be' e/oZfynk j'fJnk j? L

w/ok eZiD w?B{z d/ d/

pj[s fuo s'_ s/oh g'Fke B/

w?B{z jzYkfJnk J/ 17

Bt/_ :[Zr dh rZb eofdnk eth pV/ jh ;[jikswe Yzr Bkb ;koh rZbgkme d/ nZr/ oZy fdzdk j?.nZi wB[Zy nkgD/ b'e ihtB Bkb'_ NZ[N e/ fBZi tZbtX/o/ fuzss B}o nkT[_dk j?. T[;/ fuzsk B{z ftnzrkswe sohe/ Bkb efj e/ ethB/ nkgDh rZb gkmeK sZe gj[zukJh.eth dh eftsk nkX[fBesk dhnK gosK co'bdh;kv/ o{-p-o{ B}o nk ojh j?.ihs f;zx i'Fh vkH jfoGiB f;zx pko/ efjzdk j? fe¿T[;B/ nkX[fBe ihtB ftu nk uZ[eh fBokoEesk ns/ wB'r[zMbK B{z fusoD ftuewkb d/ j[Bo dk gqrNktk ehsk j?. T[j toswkB ;w/_ dh wekBeh , p/jZ; s/ngqwkfDe ihtB iku T[Øs/ shyD ftnzr eodk j?. wB[Zy dh p/t;h bkukorh s/noEjhDsk vkH jfoGiB f;zx dh eftsk ftu g/F j'J/ nfij/ fpzd{ jB fijV/toswkB ihtB d/ nko gko c?b/ ;zskg tZb fJFkok eod/ jB.À18

fJ; ekft ;zrqfj dhnK eftsktK ftubk wB[Zy nkgDh sqk;dh ns/ sbkFfJZe' t/b/ ;keko eodk j?. Bk X[Zg/ Bk Skt/_ Bk X[Zg/ Bk Skt/_ Bk X[Zg/ Bk Skt/_ Bk X[Zg/ Bk Skt/_ Bk X[Zg/ Bk Skt/_ ftubk gkso fBokFk d/ Bkb BkbnkFk dk gZbk Bjh_ SZv fojk. p/Fe wB[Zy dh ngqwkfDesk jk}o j? go ;fEshnKgqsh u/sBsk th }o{o j?. nkgD/ b[gs nkg/ dh sbkF vkH jfoGiB f;zx dheftsk dh w[Zy ;[o j?.T[;dh eftsk ftfGzB gVkQtK B{z gko eodh ftek; d/ fJ;gVkn s/ gjz[u u[Zeh j?.eth dhnK eftsktK gkme B{z pj[s g/qfos eodhnKjB.jfoGiB f;zx dk fJj ekft ;zrqfj gVQB s'_ pknd Gbh GKs fJj rZb T[xVe/ ;kjwD/ nkT[_dh j? fe wkBth ngqwkfDesk fJ; dk w{b sZs j? ns/ fJ; dhg/Fekoh T[j ;[u/s gZXo s/ Bjh_ eodk ;r'_ fJj nfGftnesh ;fji/ jh j' iKdhj?.fJj ouBktK ni'eh f}zdrh d/ ftfGzB gk;koK B{z ;[jiwJh Yzr Bkb g/FeodhnK jB.T[;dk ekft ;[ji f;oiDk dk ekft j?.jfoGiB f;zx B/ fJ; ouBkokjh_ wkBttkdh fdqFNhe'D ngBkT[D dh g/qoBk th ehsh j? ns/ ni'e/ ;w/_ ftuwkBt fto'Xh ;'u d/ XkoBh wB[ZyK d/ nDwB[Zyh ftjko dh n;bhns dh th g/Fekoh ehsh j?. fJj ouBk ni'eh :EkoEe ;fEsh dh nfGftnesh eoB tkbhfJe wjZstg{oB ouBk j?.

Page 191: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 191

jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-1) gqhsw f;zx, @1970-80 dh gzikph eftsk#, gzikph ;kfjs ;ot/yD

(;zgkfds), gzBk-25H2) jfoGiB f;zx, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975,

gzBk-38H3) T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk- 11H4) dh fNqfpT{B, 26 i{B 1960H5) jfoGiB f;zx, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975,

gzBk-57H6) T[jh, u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, Bt:[r gpfbFo}, fdZbh, 1994, gzBk-33H7) T[jh, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975, gzBk-13H8) T[jh, gzBk-53H9) vkH ofizdo f;zx GZNh, nkX[fBe gzikph ekft ;zt/dBknkX[fBe gzikph ekft ;zt/dBknkX[fBe gzikph ekft ;zt/dBknkX[fBe gzikph ekft ;zt/dBknkX[fBe gzikph ekft ;zt/dBk, gzBk - 76H10) jfoGiB f;zx, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975,

gzBk-75H11) ;[fszdo f;zx B{o, eftsk dh G{fwekeftsk dh G{fwekeftsk dh G{fwekeftsk dh G{fwekeftsk dh G{fwek, fFbkb/y p[e;, fdZbh, 2002, gzBk-

25H12) jfoGiB f;zx, u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk, Bt:[r gpfbFo}, fdZbh, 1994,

gzBk-29-30H13) T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk- 45H14) T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975, gzBk- 38H15) T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk- 46H16) okfizdo f;zx GZNh, nkb'uBknkb'uBknkb'uBknkb'uBknkb'uBk, (d;zpo) 1985, gzBk- 92H17) jfoGiB f;zx, Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, Btu/sB gpfbFo}, nzfwqs;o, 1975,

gzBk-52H18) ihs f;zx i'Fh, gzikph nfXn?B s/ nfXnkgB pdbd/ gfog/ygzikph nfXn?B s/ nfXnkgB pdbd/ gfog/ygzikph nfXn?B s/ nfXnkgB pdbd/ gfog/ygzikph nfXn?B s/ nfXnkgB pdbd/ gfog/ygzikph nfXn?B s/ nfXnkgB pdbd/ gfog/y, tkfo;

Fkj ckT{_v/FB, nzfwqs;o, 2011, gzBk- 394Hõõõ

Page 192: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

192 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxdh rhs-;zt/dBkdh rhs-;zt/dBkdh rhs-;zt/dBkdh rhs-;zt/dBkdh rhs-;zt/dBk

vkH gqhshvkH gqhshvkH gqhshvkH gqhshvkH gqhsh

vkH jfoGiB f;zx gzikph dk fJe gqwZy eth ns/fuzse j?, fi; B/ nkgD/ ihtB d/ nB[GtK B{z rhs-ekft okjho{gwkB ehsk j?. fJ; y'i-gZso ftu n;h_ T[BQK dh rhs-;zt/dBk pko/ ftuko-uouk eoKr/. rhs gzikph dk gqwZy ekft o{gj? i' fe gqrhs dk jh G/d j?. ekft-tzv B{z w[Zy s"o *s/ d'GkrK ftZu tzfvnk frnk j? nzsow[yh ns/ pkjow[yh.nzsow[yh ekft ftu eth fBZih siofpnK, f]nkbK ns/i}fpnK B{z ;zrhse ftXh okjh g/F eodk j? ns/ pkjow[yhekft ftu eth ;wki dhnK gfo;fEshnK ns/ xNBktK s'_rqfjD ehs/ siofpnK B{z nkgDh fdqFNh s'_ gqrNkT_dk j?.rhs gqw[Zy o{g ftu nzsow[yh ekft dh Fq/Dh ftu nkT[_dk j?i' fe nkX[fBe gzikph ekft d/ fJfsjk; ftu ;G s'_ tZXwep{bhns jkf;b eoB tkbh ekft-ftXk j?. *rhs* Fpd;z;feqs d/ *r?* Xks{ dk G{s feodzsh o{g j?, fi; dk noEj? *rkfJnk j'fJnk*.1 fJ; gqeko i' rkfJnk ikJ/ T[j rhsj?. vkH e/;o f;zx e/;o rhs B{z gfoGkfFs eod/ j'J/fbyd/ L

rhs ;o'dh ekft dk fJe G/d j? fi; ftu ethnkgD/ shpo GktK B{z nfij/ Szd ftZu g/F eodk j? fe T[;B{zfe;/ ;k} *s/ rkfJnk ik ;e/.2

gzikph d/ gqf;ZX nkb'ue vkH ;fszdo f;zxnB[;ko L rhs bx{ nkeko dh T[; gqrhs ouBk B{z fejkiKdk j?, fi; ftu eth pkjoh ;zrhs gqsh ;[u/s ofj e/fJ; dk o{g fBowkD eodk j?. fJj fJe nfijh ;zrhsouBk j?, fi; B{z rkJ/ ikD ftu fe;/ soQK dh n;[ftXkBjh_ j[zdh.3

nf;;N?IN gq'ca?;o, gzfvsw'jB bkb n?;H vhH ekbicko rob}, cfsjrVQu{VQhnK, r[odk;g[o

Page 193: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 193

;' T[go'es gfoGkFktK d/ nkXko s/ fJj fejk ik ;edk j? fe ;zrhseskrhs dh gfjbh Fos j? ns/ fBØihgD, ebgBk, Gkt[esk, ;zy/gsk, ;zp'XBh gqftosh,T[Øu/ p'b, bzwh rz{i, j/e, ;[o skb nkfd rhs d/ r[D jB.

gzikph rhs ekft d/ fJfsjk; *s/ B}o wkohJ/ sK gzikph rhs ekft gozgokb'e rhsK, nfXnkswe rhsK ns/ ;{\h rhsK okjh_ fBozso tfjzdh j'Jh nkX[fBe :[Zrftu gqt/F eodh j?. GkJh tho f;zx, XBh okw ukfsqe, f\o'}dhB Fo\, Bzd bkbB{og[oh, gq'H w'jB f;zx, nzfwqsk gqhsw, vkH jfoGiB f;zx, i;tzs f;zx B/eh, fFte[wko nkfd nkX[fBe :[Zr d/ gqw[Zy rhseko j'J/ jB, fiBQK s'_ ;wekbh FkfJo gq/oBk b?_d/ jB. fJjBK ftu vkH jfoGiB f;zx dk ftF/F ;EkB j?. T[j fJe ;\beth jh Bjh_ pbfe T[Øx/ b/ye, nfXknge, p/-fw;kb GkFDeko, gqw[Zy tkoseeko,;zgkde ns/ ;\b nB[tkde d/ s"o *s/ ;kjwD/ nkT[_dk j? go T[;dh gqw[Zy gqftoshrhs-ouBk dh jh ofjzdh j?. fJ; rZb dh g[FNh ][d jfoGiB f;zx d/ fJe eEBs'_ th j' iKdh j?. fiE/ T[j dZ;dk j? fe **nkb/-d[nkb/ d/ jwfbnK s'_ pukU eoBbJh T[; B/ rhs dh FoB jh bJh ns/ fJ; ekft-o{g ftu gSkBD:'r fBg[zBskth gqkgs j'Jh.¿ 4

ekft y/so ftu T[jBK B/ brGr 15 d/ eohp ekft ;zrqfj fby/, fizBKftu'I T[; dk ekft ;zrqfj nXo?Dh fBo'b rhs ;zrqfj j?. fJ; s'_ fJbktk bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K,Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_Bk X[Zg/ Bk Skt/_, w?_ i' phs frnk, N[ZehnK ihGK tkb/, nbftdk s'_ gfjbKw?_ i' phs frnk, N[ZehnK ihGK tkb/, nbftdk s'_ gfjbKw?_ i' phs frnk, N[ZehnK ihGK tkb/, nbftdk s'_ gfjbKw?_ i' phs frnk, N[ZehnK ihGK tkb/, nbftdk s'_ gfjbKw?_ i' phs frnk, N[ZehnK ihGK tkb/, nbftdk s'_ gfjbKnkfd ekft-;zrqfjK ftu th ek\h rhs fwbd/ jB. fJjBK rhsK ftu T[; B/;wkie t/dBk B{z nkgDh fBØih t/dBk ns/ nkgDh fBØih t/dBk B{z ;wkie ;zt/dBkpDk e/ g/F ehsk j?. T[; dh rhs ;zt/dBk shpo, ;t? u/sB ns/ nkX[fBesk d/jkD dh j?. ;kv/ jZEb/ y'i-gZso dk w[Zy wB'oE vkH jfoGiB f;zx d/ rhsK ftug/F j'J/ wB[Zyh ihtB d/ tZy tZy gfjb{nK Bkb ;zpzfXs ;zt/dBk B{z ikBDk j?, fJ;bJh gfjbK ;zt/dBk eh j? fJ; pko/ ;zy/g ftuko eoBh }o{oh j?.

;zt/dBk ;z;feqs GkFk dk Fpd j?, fi; dk Gkt uzrh soQK ;wMD dhgqfefonk s'_ fbnk iKdk j?. wB[Zy dhnK gzi frnkB fJzdohnK jB L d/yDk, ;[DBk,;[zxDk, uZyDk s/ wfj;{; eoBk. fJBQK fJzdohnK okjh wB[Zy i' rqfjD eodk j?,;zt/dBk dk ;zpzX fJ;/ Gkt p'X Bkb j?. ¿nzro/}h ftu fJ; bJh sensibility

Fpd dk gq:'r ehsk iKdk j?, fi; dk noE j? *e'wb GktBktK dk n;o rqfjDeoB dh Fesh.* fJ; dk ;zpzX wB[Zy d/ ;ohoe s/ Gkte j[zrkfonk Bkb j?.**5vkH Br/_do nB[;ko, ¿;zt/dBk wkBt dh nfijh ;woZEk j? fi; Bkb T[j d{;fonKd/ w[ekpb/ ftu d[Zy-;[Zy d/ GktK B{z nk;kBh Bkb rqfjD eo b?_dk j? ns/ T[; d/;[Gkn nB[Gt gqsh shpo gqfsfefonk ;EkJh o{g ftu rqfjD eo b?_dh j?.¿ 6;gFN j? fe ;zt/dBk wB[Zy dh T[j wkBt Fesh j?, fi; Bkb T[j nkgDhnK

Page 194: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

194 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

frnkB fJzdohnK d/ ;Bw[Zy nkT[D tkbhnK t;s{nK dk gqGkt rqfjD eodk j?. ;'rhs ;zt/dBk T[; nfj;k; dk jh ;zrhse gqrNktk j?, fi; dk nB[Gt ethnkgDhnK frnkB fJzdohnK okjh eodk j?. rhs ;zt/dBk rhseko d/ Gkt[ei}fpnK dk gqpb t/r j?, fJj i}p/ fBØih j[zd/ j'J/ th ;ot-ftnkgh j[zd/ jBfeT[_fe fJj ;kvhnK ;KMhnK GktBktK dh nfGftnesh eod/ jB. rhseko dhnK;{]w ;zt/dBktK, T[; dk fuzsB, T[; dhnK fuzsktK nkfd T[; dh ouBk ftuftdwkB j[zd/ jB.

vkH jfoGiB f;zx u"Eh ghVQh dk ;zt/dBFhb FkfJo j?, fi; B/ ;wkie ;zt/dBk B{z nkgDh t/dBk pDk e/ g/F ehsk j?. T[; dh w[ZYbh rhs ouBk s'_ jhT[;dh ;{]w ;zt/dBk pko/ gsk ub iKdk j?. bk;K bk;K bk;K bk;K bk;K, ns/ nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh ekft-;zrqfjKftu ;{]w s/ Gktg{os rhs fwbd/ jB. fizBQK ftu T[j nkX[fBe wB[Zy d/ ihtBdh ifNb ns/ dtzdwJh ;fEsh B{z ;{]wsk Bkb fusodk j?. ¿fizBQK fdBK ftujfoGiB f;zx B/ fbyDk nkozG ehsk T[j ;wK gqrshtkdh bfjo d/ gfjb/ d"odk Ybdk ;wK ;h, j"bh-j"bh gq:'rFhbsk ns/ nkX[fBesktkd dh rZb ;kjwD/ nkojh ;h.¿ 7 i' fe i{Mko ftdo'jh nkfd bfjoK Bkb fwFfos j' e/ ub ojhnk;B, go jfoGiB f;zx B/ fe;/ th bfjo Bkb gqshpZX Bk j' e/ nkgDk tZyokfpzp ns/ tZyoh f;oiBk-ftXh ;Ekfgs eoB ftu o[uh fdykJh. fJ; s'_ Gkt fJjBjh_ fe jfoGiB f;zx nkgDhnK ;wekbhB ekft-XkoktK s'_ T[dk;hB fojk pbfeT[; B/ jo gqufbs ;kfjse bfjo Bkb edw w/u e/ s[oB dk ;kj; ehsk¿gqrshtkd, T[so-gqrshtkd, o'wK;tkd, gq:'rtkd, nfs nkX[fBetkd Gkt fJj fejo gqufbs go ;[ykth_ bfjo d/ gqGkt B{z T[;B/ nkgDh ;[Gkfte wX[osk, e'wb;'jitkd ns/ ftFkb nfXn?B d/ ozrK ftu ozr e/ gqekFwkB ehsk.¿ 8 T[;dh nfijh o[uh ekoB jh vkH sob'e f;zx ezto T[;B{z *nkozG s'_ jh ftbØyD ;[og?dk eoB tkbk* eth dZ;d/ j'J/ T[;dh ekft ouBk B{z nkX[fBe :[Zr dhnK;wZf;nktK Bkb i[fVnk do;kT[_d/ jB.9 e[ZM nfij/ jh GktK nXhB vkH e/;of;zx e/;o jfoGiB f;zx B{z *ftfrnkBe :[Zr p'X dk eth* efj e/ ;BwkfBseod/ jB.10 T[; d/ rhs-ekft dk e/_doh gkso nkX[fBe wB[Zy jh j?. T[;d/;w[Zu/ rhs-ekft ftu nkX[fBe wB[Zy d/ ihtB dhnK ;wZf;nktK dh g/Fekoh ehshrJh j?. wB[Zyh j'_d dh sbkF, gozgok ns/ nkX[fBesk ftu fxfonk wB[Zy,nkX[fBe wB[Zy ftZu jhD GktBk, fJeZbsk dh GktBk, n;fsst dh sbkF nkfdftF/ eth dh ;zt/dBk d/ nzsors nkT[_d/ jB, fizBQK dh T[; B/ pV/ jh ;fji s/;[Gkfte o{g ftu g/Fekoh ehsh j?. fJ; dk ekoB fJj th j? fe T[j gzikph s'_fJbktk nzro/}h ns/ fjzdh GkFk dk frnksk ;h. fJjBK GkFktK d/ ;kfjs ns/;kfjs-f;ZXKsK dk T[; B/ f;bf;b/tko nfXn?B ehsk j'fJnk ;h, fi; d/ cb;o{g

Page 195: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 195

T[[;dh ouBk ftu fJe ftF/F doi/ dh gq'Ysk ftdwkB j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ wB[Zy dh nkX[fBetkdh ;fEsh dk pj[fdFkth fBo{gDehsk j?. T[; B/ nkgD/ rhsK ftu nfij/ wB[Zy dh ;zt/dBk B{z g/F ehsk j? i'fe nkX[fBesk d/ x/o/ ftu ;[Zy gqkgs eodk-eodk wkBf;e dtzd ftu cf;nkj'fJnk wfj;{; eodk j?. fJ; wFhBh :[Zr ftu wB[Zyh ihtB dh ukb J/Bh s/}j' rJh j? fe T[; e'b nkgD/ wB dk nksw ftFb/FD eoB dk ;wK th Bk fojk.nkX[fBe wB[Zy eh ukj[zdk j? s/ eh Bjh_ ukj[zdk, fJ; dk th ftFb/FD Bjh_ eogkT[_dk. wFhBK ftu ofjzdk j'fJnk T[j ][d fJe wFhB pD e/ ofj frnk j?.nfij/ wB[Zy B{z d[fBnkth ezwK s'_ ftjb fwb th ikt/ s/ T[j ftjbk j' e/ nkgD/;kjwD/ p?m ;edk j't/ sK T[;B{z nkgDk nkg th niBph brdk j?. T[; dhnKnkgDhnK pugB ns/ itkBh dhnK iwKdo{ nkdsK nZi T[; ftu'_ B}o Bjh_nkT[_dhnK. nkX[fBe wB[Zy dh fJ; wkBf;e ;zt/dBk B{z jfoGiB f;zxfJt/_ fusodk j?.

edh dogD *u ngD/ nkg B{z fwbdk jK, sKyzfvs fijk dhdko j[zdk j?

fJ; wFhBh :[Zr ftu pBktNhgD dh f}zdrh fiT[_dk wB[Zy fJzBk d[Zyh j'frnk j? fe T[j w[V nkg/ dh Gkb ftu GNedk j? ns/ fco gfjbK torh f}zdrhfiT[Dk ukj[zdk j?. fJ; soQK dk ni'ek wB[Zy nkX[fBesk s'_ wB'puBh okjh nkg/tZb ikD dh wzr eodk j?. fi; dh t/dBk-;zt/dBk B{z eth j/m fbyhnK ;soKftu fpnkB eodk j?L

w?B{z w/o/ nkgD/ e'b fpmk d/,w?B{z w/oh Bzrh d/j ftyk d/,

iKw/ok eZiD w?B{z d/ d/

nkX[fBe wB[Zy nzdo nkg/ dh Gkb jh T[; dh j'Dh dk nzr pDdh j?.fJBQK ukj[D d/ pkti{d th T[j fJjBK edoK-ehwsK B{z Bjh_ fsnkr gkT[_dk ;r'_T[; B{z fJBQK nkX[fBe edoK-ehwsK d/ jkD d/ pD e/ ofjDk g?_dk j? feT[_fe T[jnkgD/ nkg B{z nkX[fBe ejkT[Dk ukj[zdk j?. fJj jh nkX[fBe wB[Zy dk ;zskg j?fe T[j bZy ukj e/ th nkgD/ nwbh nkg/ d/ wBw[Zy Bjh_ j'Dk ukj[zdk. fJ; ;zt/dBFhb nfj;k; B{z vkH jfoGiB f;zx wB'puBh i[rs okjh fJt/_ fpnkB eodkj?L-

gsk Bjh_ fe; vo dk wkok,GhVK ftu yb'tK,nkg fJezs/ nkgD/ ;kjt/_

Page 196: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

196 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

w?_ Bk jk}o j'tK.

nkX[fBe wB[Zy dk ihtB tZvhnK-tZvhnK gqkgshnK ns/ ftFkb ;zGktBktKBkb j'D d/ pkti{d nzdo{Bh s"o *s/ y'ybk ns/ ng{oB j[zdk ik fojk j?. fJjng{oBsk iK y'ybkgD ni'ehnK gdkoEe ;fGnsk dhnK edoK-ehwsK B{z ngDke/ ihtB d/ ;dhth w[ZbK Bkb'_ N[ZN ikD dk f;ZNk j?. ni'ek wB[Zy Bk sK g{oh soQKBth_ ihtB iku B{z ngDk ;fenk ns/ Bk jh gozgoe edoK-ehwsK B{z SZv ;fenk,fi; ekoB T[; B{z pj[s ;kohnK w[FfebK dk ;kjwDk eoBk g?_dk j?.vkH jfoGiBf;zx B/ nkgD/ rhsK ftu nkX[fBe wB[Zyh ihtB dhnK fJjBK ifNb ;wZf;nktKns/ T[jBK d/ cb;o{g T[sgzB j'D tkbh wkBf;e t/dBk B{z gq;s[s ehsk j?.fit/_ L-

Bk n;h_ X[Zg/ Bk n;h_ Skt/_Bk wB ftu ftFtk; g[okDkBtK e'Jh Xotk; Bk ikDk.

vkH jfoGiB f;zx B/ nkgDh f}zdrh dk pj[sk ;wK wjKBro ftufpskfJnk, fJ; ekoB T[;dk nkgDk ihtB nB[Gt wjKBro dh f}zdrh *s/nkXkfos j?. fi; d/ cb;o{g wjKBroh wB[Zy d/ ihtB dh ;zt/dBk T[; d/ ekftftF/ d/ nzsors nkT[_dh j?.wjKBro dh s/} o\sko f}zdrh ftu wB[Zy sBkUGfonk ihtB pshs eodk j? fi; ekoB nkgfDnK s'_ d{o j[zdk ik fojk j?. fJ;sBkU Go/ ihtB B/ T[; ftu'_ wk;{whns, ;kdrh s/ wkBtsk B{z wB\h eo fdZskj?, fi; ekoB jo e'Jh ;tkoE Gfonk ihtB fpskT[_dk j?. T[j nkgDkgB ukj[zdkj? go T[; B{z e'Jh th nkgDk B}o Bjh_ nkT[_dk. T[; B{z foFs/-Bks/, d';s-fwZso;G gokJ/ brd/ jB. nkX[fBe wB[Zy dh nfijh wkBf;e ;zt/dBk B{z eth fJzMfpnkB eodk j? L-

fejV/ fpoS B{z nkgDk nky p[bktKfejVh fejVh SK w/oh wK torhfejVk fejVk vkjDk

tKr GoktK.

T[go'es ;koh ftuko-uouk d/ nkXko *s/ n;h_ fJj efj ;ed/ jK fevkH jfoGiB f;zx dh rhs ;zt/dBk nkX[fBe wB[Zy d/ ihtB dhnK ifNbsktK ns/T[jBK d/ cb;o{g g?dk j'D tkbhnK gfo;fEshnK ns/ wB'r[zMbK B{z g/F eodh j?.T[; d/ rhs Ugoh B}o/ gfVQnk ;ob brd/ j'J/ th noEK gZy'_ p'fXesk d/ XkoBhgqshs j[zd/ jB go x'y e/ gfVQnk fco th fJjBK ftu ;[Gkftesk jh fdykJh fdzdhj?. i' fe fJe ;[fjod eth dh gfjukD j?. Bshi/ d/ s"o s/ fejk ik ;edkj? fe vkH jfoGiB f;zx fJe nfijk rhseko j?, fi;B/ nkgDhnK gfo;fEshnK

Page 197: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 197

s'_ gqGkfts j' e/ nkgDh f}zdrh ftu g/F nkT[D tkbhnK xNBktK, fSDK, gbK B{znkgD/ ;o"dh ekft ftu w{oshwkB ehsk ns/ nkX[fBe gzikph rhs-ekft gozgokftu fJe u/sBFhb rhseko d/ s"o s/ ;EkB gqkgs ehsk.

jtkb/ s/ fNZgDhnKjtkb/ s/ fNZgDhnKjtkb/ s/ fNZgDhnKjtkb/ s/ fNZgDhnKjtkb/ s/ fNZgDhnK1H gzikph d[Bhnkgzikph d[Bhnkgzikph d[Bhnkgzikph d[Bhnkgzikph d[Bhnk, (rhs ekft nze) ;szpo 1956, gzBk - 562H ofizdogkb f;zx pokV, (;zgkH), pbd/t f;zx uhwk, nkX[fBe gzikphnkX[fBe gzikphnkX[fBe gzikphnkX[fBe gzikphnkX[fBe gzikph

;kfjs o{gkeko f;XKs s/ o{gKsoB;kfjs o{gkeko f;XKs s/ o{gKsoB;kfjs o{gkeko f;XKs s/ o{gKsoB;kfjs o{gkeko f;XKs s/ o{gKsoB;kfjs o{gkeko f;XKs s/ o{gKsoB, gzikph :[Bhtof;Nh, gfNnkbk,2011, gzBk - 157

3H ;fszdo f;zx, nkX[fBe gzikph ekft L o{g-nfXnBnkX[fBe gzikph ekft L o{g-nfXnBnkX[fBe gzikph ekft L o{g-nfXnBnkX[fBe gzikph ekft L o{g-nfXnBnkX[fBe gzikph ekft L o{g-nfXnB, r[o{ BkBe d/t:[Bhtof;Nh, nzfwqs;o, 1977, gzBk - 203

4H jfoGiB f;zx, w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk, Bt:[r gpfbFo}, fdØbh, 1970,(G{fwek)

5H Princton Encyolopedia of Poetry and Poeties, Princton University

Press, USA, 1965, gzBk - 762

6H vkH Br/_do, wkBfteh gfoGkfFe e'F wkBfteh gfoGkfFe e'F wkBfteh gfoGkfFe e'F wkBfteh gfoGkfFe e'F wkBfteh gfoGkfFe e'F (;kfjs: yzv), okiewb fdØbh,1985, gzBk - 234

7H ;fszdo f;zx B{o, jfoGiB f;zx dh ekft-:ksokjfoGiB f;zx dh ekft-:ksokjfoGiB f;zx dh ekft-:ksokjfoGiB f;zx dh ekft-:ksokjfoGiB f;zx dh ekft-:ksok, nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h, (nes{po1989), gzBk -39

8H nso f;zx, ;wdoFB;wdoFB;wdoFB;wdoFB;wdoFB, bkj"o p[Ze Fkg, b[fXnkDk, 1959, gzBk - 1319H gq'H sob'e f;zx ezto, ¿jfoGiB f;zx dh ekft-:ksok¿, ;[ji f;oih;[ji f;oih;[ji f;oih;[ji f;oih;[ji f;oih

vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx, (;zgk L wfjzdo e"o frZb), nko;h gpfbFo}, 1990,gzBk - 66

10H gq'H e/;o f;zx e/;o, ¿jfoGiB f;zx L ftfrnkBe :[Zr-p'X dk eth¿;[ji f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji f;oih vkH jfoGiB f;zx, (;zgk L wfjzdo e"o frZb), nko;hgpfbFo}, 1990, gzBk - 53

11H jfoGiB f;zx, w/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksok, Bt:[r gpfbFo}, 1989, gzBk -118

12H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk - 11713H T[jh,T[jh,T[jh,T[jh,T[jh, gzBk - 11714H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk - 11715H T[jh T[jh T[jh T[jh T[jh ,gzBk - 20316H T[jh T[jh T[jh T[jh T[jh ,gzBk - 20317H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk - 204

õõõ

Page 198: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

198 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

o[Zy s/ foFh n"os w[yh g;koo[Zy s/ foFh n"os w[yh g;koo[Zy s/ foFh n"os w[yh g;koo[Zy s/ foFh n"os w[yh g;koo[Zy s/ foFh n"os w[yh g;kovkH ;kfoek FowkvkH ;kfoek FowkvkH ;kfoek FowkvkH ;kfoek FowkvkH ;kfoek Fowk

nkX[fBe gzikph ekft ftu jfoGiB f;zx-ekft nkgD/s'I g{opb/ s/ ;wekbh ethnK Bkb'I tZyok w[jKdok s/ ftbZyDu[zpeh gqGkt T[;kodk j?. ni'e/ ;w/I d/ wB[Zy dk @n;fssth;zeN# gqw[Zy w;b/ ti'I T[BQK dh ;w[Zuh ekft :ksok d/ e/Idoftu fojk j?. fJ; rzGho w;b/ s'I pkjo fBebD iK BfiZmDbJh Bt/I gqshwkBK dh sbkF jw/Fk fBozso ekoiFhb ojhj?. fJ; sbkF dk tZvk T[u/ok f;yo o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ekftouBk ti'I j[zdk d/fynk ik ;edk j?. j[D pzd wkj"b bkevkT{B nzdo o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh dh gkmeh gVQs eoB dk w"ekfwfbnk sK pj[-noEK ;w/s fJ; gkm dh pDso B/ ekftnzdo BkNeh ;ztkd s/ fposKs okjhI w/oh u/sBk ~ jb{DkfdZsk j?. jfoGiB f;zx-ekft nzdo n"os gqsZy$go'y o{gftu tzB-;[tzB/ gk;koK ;w/s fJe tZyo/ nzdk} ftu g/F j[zdhj?.

jZEb/ y'i gou/ #u w/oh ykfjF o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh nzdog/F n"os ;o{g ~ gqekoih gZXo #s/ nfXn?B ftFb/FD eoBBkb i[Vh j'Jh j?. jkbKfe gfjb' gfjb jfoGiB f;zx-ekftnzdo n"os gqsZy s"o #s/ iK fgZm-G{wh s/ ekft g/Fekoh dknfBZyVtK fjZ;k th pDh ojh j? fw;kb ti'I T[BQK dh ouBkw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksok nXhB pj[s ;kohnK ekft ouBktK ~ftukfonk ik ;edk j? - pb[zrk, w/ok pugB, wK T[vhedh,wzso BjhI f;fynk BjhI, wK w/oh j'Jh wso/Jh nkfd. d{i/gk;/ ekft f;oiDk d"okB n"os pko/ gqsZy iK go'y o{g ftutos/ rJ/ fujB ekft T[d/F dh g{osh eod/ jB.

fe;/ okjrho B/

o;s/ #u'I w'Jh ;ZgDh uZe e/

w/o/ rba Nzr fdZshHHHHH

w ?s q / J h ekbi, fd Zb h:{Bhtof;Nh, fdZbhc'B L 9958812157

Page 199: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 199

HHHHH;ZgDh u[Zg

fJj FkfJd tfjw j?

;ZgDh BjhI w?I p'bdk jK

;wkXh ftu w/o/ wZE/ #u shih nZy, w/oh d[FwB

nukBe e{e T[&Zmdh j?

(w'Jh ;ZgDh, ;Ve d/ ;c/ T[s/;Ve d/ ;c/ T[s/;Ve d/ ;c/ T[s/;Ve d/ ;c/ T[s/;Ve d/ ;c/ T[s/, gzBk 165)

fJt/I n"os$;ZgDh fujB BkE i'rh s/ feZf;nK dh gozgok w[skfpe fBy/XhGfonk Bekokswe ;hl T[j' jfoGiB f;zx ekft nzdo ;[ji Gog{o fJe p'bD tkbhfXo ti'I wB[Zy d/ p[ZX ftt/e nzdo @wZE/ dh shih nZy# ;ekokswe noE T[Gkodhj?. Gkosh g"okfDe eEktK #u fFt d/ @uzdoekorB ftb'uB# iK sh;o/ B/so Bkbi[fVnk fposKs j?. fJe tkoh gkopsh B/ fFt dhnK d't/I nZyK nkgD/ jZEhI pzd eofdZshnK T[d'I nZyK pzd j[zfdnK jh ;w[Zu/ ftFt nzdo jB/ok Sk frnk sd'I fFt d/wZE/ shih nZy gqrN j'Jh sK d;K fdFktK ftu s/i o"FBh c?b rJh. fJj' shihnZy pqfjwzvh u/sBk s/ nzso frnkB dk ftF/F e/Ido j?.2 Gkosh nfXnksw, doFBgozgok ftu shih nZy dh ftF/F wjZssk j?. o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh nzdo tZy tZy ekftfujBK - wZE/ dk ukBD$ wZE/ #u fbfynk gkm$ wZE/ #u dhtk$ wZE/ dh shih nZyfifrnk;k Goh sbkF Bkb nkgDk ;ztkdh foFsk ekfJw oZydh j?.

o[Zy s// foFho[Zy s// foFho[Zy s// foFho[Zy s// foFho[Zy s// foFh gkm dk nkozG ekft tesk dh oZp gkf;T[I ehsh rJh noi'JhftF/F fXnkB fyZudh j?. o[Zy dk ihtB$ o[Zy dh ;wkXh pDBk fJe v{zx/ fuzsB dhT[gi tZy ;ze/s eodk j?. toswkB ;w/I d/ wB[Zy dh p/w[Zysk s'I fJebkg/ GohwB'nt;Ek Bkb i[fVnk gqw[Zy fujB tZy tZy ;ze/s j?. j"b/-j"b/ tesk ;kXkoBsknzdo n;kXkokDsk tZb ;ze/se noE nXhB nzso nkg/ ~ T[;kdok j?. jfoGiBf;zx dh ftF/Fsk gozgokrs fuzsB d/ gZyK dh BthI ;zdoG ftu noE ftnkfynkg/F eoB dh j?. T[; dh eftsk ftu fJBQK dh Bt/I noE-Gog{osk dh sbkF ofjzdhj?. T[; dh eftsk sbkF dk p"fXe tk:{wzvb f;oidh j? ns/ toswkB ihtB ~nshs dhnK gqkgshnK s/ GftZy dhnK b'VK Bkb ;zpzfXs eodh j?.3 fJ; gkmnXhB @o[Zy# gzikph b'e gozgok ns/ gqfeosh dk nfBZyVtK fjZ;k pDB s'I nZr/ fBt/eb/ ;zdoG Bkb ;zpzfXs j?.

j/ gow d/;

j/ gow ekb

o[Zy dh ;wkXh j' ikJ/ w/ok ihtB

fwZNh w/oh wK, gkDh fgsk

Page 200: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

200 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jtk d/ tofenK #s/ y[Fp' d/ tke fbyK

(gzBk 7)

;G s'I gfjbK wB[Zy dh j;sh dk ftF/F foFsk wK$ fwZNh ns/ fgsk$ gkDhBkb j?. wB[Zy dh ;w[Zuh j'Id wK gkf;T[I Fesh s/ ;woZEk jkf;b eodh j?. fgskf}zdrh ~ rshFhb otkBrh gqdkB eodk j?. gowkswk s/ T[; dh pDkJh gqfeoshftubk nN[ZN foFsk wksk s/ fgsk $ Xosh s/ gkDh o{g ftu f;oiDkswe FeshnKti'I wjZst oZydk j?. fit/I r[owfs ekft nzdo ig[ih ;kfjp ftu r[o{ BkBe d/t ih B/ dZf;nk j? L

gtD[ r[o{ gkDh fgsk wksk Xofs wjs[..

fdt; okfs d[fJ dkJh dkfJnk y/b? ;rb irs[..

fJ; feqnkFhb g;ko/ nXhB tfvZsD d/ nB'y/ Gkt ekft tes bJh @][Fp'd/ tke# fbyD bJh gq/oDk ;o's pDd/ jB. tesk nkgDh sbkF dk nkozG nkswwzEB iK nksw gVu'b eoe/ Gkosh gzikph ;wkie ;zouBk nXhB s[od/ fcod/@o[Zy# ti'I gSkDdk j?. gfjb/ Gkr ftu neZE shpo nfj;k; @][Fp'# ehwsh cb(n"ossZt-gSkD) ti'I ekft tesk wfj;{; sK eodk j? go T[; gSkD ~ fB;fusBjhI eo gkT[Idk j?. @wZE/ dh shih nZy# nfijk ftF/F ekft fujB j? i' ;kvhGkosh gozgok nXhB fuoK s'I s[od/ nk oj/ o[Zy (gqfeqsh) ns/ foFh (frnkBtkBg[oF-;z;feqsh) d/ Fpd-;zebgK ~ t/yD goyD bJh BthI fe;w dh noE gfogkNhf;oidk j?. fJ; d/ ;wftZE tesk nkX[fBe wB[Zy dhnK wB'rzYK ~ y'bQdk-co'bdkj? ns/ fJe nzso ;KM ;Ekfgs eoe/ dkoFfBesk Gog{o fuzsB T[;kodk j?. fJ; gkmnzdo T[&Zwh gkso ekft fposKs nXhB sbkF dh :ksok dk ftF/F gVkn j?L

@foFhd/t,nZi d/ ;fwnK dh fsZyh fube"o ftuwK-fijh j[Zp tkbk;fjzdk-fijk fBZxk fijk ukBDfijVk nkgk Bk iskJ/HHHHHHo[Zy-foFhd/tb{nK #u'I ;dk bJh ;GBK bJh f;zwdhwfje-w[;ekBwK i/jh ;/tkeh fJj' oZph frnkB<##

(gzBk-16-17)

n"os wK ;o{g d/ pokpo o[Zy ~ @foFhd/t# dk doik fwbdk j?. Bshi/ti'I wB[Zy-nkg/ dk w[Zy ;o's- @o[Zy# ;kvh Gkosh gzikph gozgok nXhB xo'rh,

Page 201: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 201

;wkie GkJhukoe foFfsnK s/ f}zw/tkohnK fBGkT[Idk fJe ftF/F ekft fujB pDdkj?. fJ; fdFk #u wK T[sw ihtB iku fdzdh j?. T[BQK dh eftsk nzdo n"osd/ wK ;o{g dk fusoB f;oiDkswe gZy s'I FoXk s/ ;wofgs Gkt @w/oh ekft:ksok# ftu doi jB L

@w/o/ fwZyeh oZp dk w{zj wZEk w/oh wK tork j? ns/ T[j jw/Fk w/o/ nzdo t;dkj?.#

(gzBk-43)

fJt/I n"os fJe e/Idoh Fesh ti'I T[BQK dh ekft f;oiDk nzdo ftF/F;EkB oZydh j?. fJ; ouBk-gkm nzdo n"os fuoK s'I s[o/ nk oj/ @o[Zy# ns/ @foFh#d/ ;zebgK ~ t/yD goyD bJh BthI fe;w dh noE gfogkNh f;oidh j? fi;dknkXko p/Fe ekft fposKs j?. fJBQK Fpd ;zebgK d/ ftueko i'VBh dk ekoieod/ j'fJnK fJe ftF/F fe;w dk nzso-;zpzX ;Ekgs eodh j?. fJj ftF/Fnzso-;zpzX dkoFfBe fe;w dh frnkB gfogkNh f;oidk j?. @o[Zy foFhd/t# ;[Dd/;ko jh o[Zy dh sbkF - oZph frnkB < foFh e"D s/ feZE/ < dh sbkF ~ nZr/s'odh j?.

fJ; sbkF d/ ;o's r[owfs gozgok, b'e:kfBe iK b'e-fto;k ns/ t?fdegozgok B}o nkT[Id/ jB. eth tesk u/sB ntu/sB gZy'I fJBQK Bkb i[Vdk thj? Bkb jh ni'e/ ;w/I dh wB[Zyh ;'u ~ ;kjt/I oZy e/ fuzsBFhb j[zdk j?. fJ; ouBkdh tZvh y{p;{osh ekftesk d/ Bkb' Bkb fposKs f;oiD ftu b[eh j'Jh j?.@;kfjs (ekft) eth dk ;kEh j? - ndt?sw[yh, Gkt/I T[j dt?srs Gkt jh w{oshwkBeo fojk j't/. eftsk ;ztkd th j? ns/ nkswtkd th, d';sh th ns/ cehoh th.fJe nZX-ftukb/ dk nB[Gt-y/so j? fi; dh nkgDh ftF/Fsk ns/ gkopqjwsk j?- fi; j[ew ~ fJj p[ZMdh j? ns/ fi; ftu pZMdh j? fJe ndt?s-fJekroskj?, Gkt/I T[j dt?s iK dtzd ~ g/F eodh j't/.#6 fJ; d/ Bshi/ ti'I nkX[fBe wB[Zydh ;'u fgSKj gos e/ gozgok Bkb ;ztkdh foFsk f;oiD dh ;zGktBk pDkT[Dkukj[zdh j? b/feB ;w/I ns/ ;fEshnK gfotosBFhb j' e/ ;G e[M iK pj[s e[M ]bswbs eo fdzdhnK jB. fJ; w[ekw #s/ yb' e/ tesk wfj;{; eodk j? L

nkdsK ;jko/ ihD EhD tkb/ pzfdnk

MkT[bk j? s?~

dfonk gko izrb ftu ofjD tkb/ foFh dkHHH

HHHizrb th ykXk-ghsk frnk

foFhnK ~ gzvsK B/ g'EhnK #u gk fbnk

Page 202: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

202 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

(gzBk-40)

@foFh-g'EhnK# ns/ @xo-;wkXh# wB nzdo tZvk gqFB yVQk eod/ jB. g{oB~ foFh ti'I ftukod/ j'fJnK nzso;ztkd b{Dk dh j'Id s'I w[Beo BjhI j' ;edk.nkX[fBe ;w/I ftu fFt e[wko B/ b{Dk d/ Bkekokswe feodko ~ jkFhJ/ s'I u[Ze e/e/Ido ftu b? nkT[D dh nfjw G{fwek fBGkJh ;h. fJE/ ekft tesk B/ b{DK dhj;sh ~ tZyo/ noEK ftu xo'I p/so j'D bJh }o{oh wzfBnk j?. fJj pdbktfJfsjk;e ;wkie ;fEshnK d/ o{gKsoD tZb th ;ze/s eodk j?. fJjh pdbkt id'In:'fXnk s'I okwl wfonkdk g[oF'sw j[zd/ jB s/ id'I tkg; gosd/ jB sK wfonkdkdk o{g j'o tZyok XkoB eo b?Id/ jB fit/I L

izrb s'I ni[fXnk w[VD tkbk okw

T[j' BjhIHHHHH

(gzBk 100)

ekft tesk B/ pdbkt Bkb i[V/ nB[Gt ~ wjZst fdZsk j?. teskdkoFfBe noEK ftu @foFh# d/ nshs nB[Gt f;oiD fgZS/ b{Dk ~ ftF/F ;zdti'I ftukfonk j?L

- jo foFh d/ nshs ftu e'Jh }]w j?frnkB fe;/ d[Zy dh ftnkfynk

(gzBk 43)- ik xo w[V ikni/ s{z g{oB ~ fwbD i'r BjhI.

(gzBk 42)

fJt/I f}zdrh dh sbkF eod/ j'fJnK g{oB-ng{oB eoe/ i' ftr'uk T[Godkj?, T[j nZr/ nkdoF s/ wfonkdk Bkb i[VhnK ;hsk-okw dhnK w{osK d/ go;go;ztkd ;Ekfgs o{g s'I pkjo Bk nkT[D pko/ ;ze/s j?. fJ; d/ ;Ekfgs o{g s'I pkjobheK T[bzxD tkb/ ;[gB d/F Bk ik e/ ;hsk B/ w{osh dh i{B/ fNe/ ofjD ~ g?othfdZsh j?. fJj wfonkdkrq;s nkdoF ;fEsh ~ n;zs[bB s'I pukT[D dk isB j?.fJt/I w{osK e/tb Fpd Bk j' e/ ;Fes fujB d/ o{g ftu T[GodhnK jB. fJ;dk fJe f;ok ;kv/ Gkosh fwfEjk;e gozgok d/ fgS'eV Bkb i[Vdk j? ns/ d{ikf;ok nZi d/ T[gG'rh gdkoEtkdh ;w/I d/ d"okB fiT{Id/ ;[nkoEh wB[Zy Bkb i[Vdkj?.

Gkr shi/ nXhB ekft fposKs fto'XkGk;h i[ZNK okjhI eJh nzso-d±zdK ~fiT[Idk j? - nv'b frnkB$ v'bdk JhwkB. fJjBK B/ ;kvh wB'fposh s/ nzso ;'u

Page 203: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 203

~ d[fuZsh ftu gk e/ nshs ~ ;[nkbK d/ x/o/ #u yVQk eo fdZsk j?. fJ; gVkn#s/ n"os jh soiwkBh eodh j? L

efjzdh L@@nZr #u'I Bk bzfxUw/o/ EkDhI bzxDk io{o s?~ gJ/rkr'oy s'I gfjbK w?I jh b{DkHHHHHHwksk r[owksksK th bkb;k d/ fgzv/ ftu M[DM[DhyVh jK fpp/e d[nkow?I jh s/oh dbdbw?I jh rzrk dh Xko##

(gzBk 50-51)

fto'Xi[ZN jtkb/ gozgok d/ ;kjt/I oZy e/ ftukod/ j'fJnK u'D eoB dhnzso ;{M gqdkB eod/ jB. t?fde ;w/I s'I s[oh nk ojh foFh gozgok nzdo r[owkskdk ;EkB ;fsekoi'r fojk j?. fort/d d/ eJh ;{es ns/ fouktK dhnK ou?skn"os ~ T[; ;w/I pqjwtkfdBh, foFhek, ftd[Fh dk doik jkf;b ;h.7 dkoFfBe-fuzsB nXhB ;ztkd ns/ w'B'bkr r[owksk d/ okjhI @foFh# dh gfoGkFk ns/ftnkfynk ekfte-fposKse ;woEk ti'I T[God/ jB. fJ; d/ Bkb jh oZph frnkBdh gSkD dk T[so nkX[fBe gk;ko F[o{ j[zdk j?. @n"ossZt-ojZ;# ~ r[owksk y'bQdhj'Jh p/Fe ebgBk iK ;[cB/ dh ;fEsh ~ do;kT[Idh j?. b/feB Bkoh-nfXnksw$doFB dk T[ggkm (sub text) tZb ekft tesk ~ ;[jiGog{o Yzr Bkb i'Vdhj?.

-@@t/y ekfJBks ~wK fit/I t/ydh nkgDh e[y d/ ikJ/ ~HHHH##

(gzBk 59)- foFh s[jkv/ sfjykB/nDfbyh g'Eh j?g"Vh do g"Vh nkg jh T[soBk g?Idk

(gzBk 62)- fJj' foFh ihtB j?, J/j' foFh-F?bhwZE/ #u dhtk i' irkfJnk

(gzBk 71)

nZr/ r[owksk T[tku L @;kv/ foFh ni/ g{oB BjhI j'J/# noEks T[j ;zg{oBfrnkB dh nt;Ek sZe jkb/ BjhI g[Zi/. T[; fdFk sZe gj[zuD d/ wkor #s/ s[odkf;XkoE gqp[ZX nkgD/ @gq# (w?I) s'I w[es j' e/ r"swp[ZX j'fJnk ;h. nyhob/ fjZ;/ #u

Page 204: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

204 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

tesk y[bQ/ nzs ti'I ekft-pzd ~ n"os-w[yh ;zp'XB okjhI oZph frnkB Bkb i[V/ihtB-;Zu ~ g/F eodk j? L

xkj ns/ d[ZXfeE/ xkj w[edk j?s/ d[ZX F[o{ j' iKdkHHHHHHT[E/ w[e iKdk j?o[Zy ns/ foFh ftubk \k;bk

(gzBk 97)

fJj \k;bk ;kXkoB s"o #s/ fBojT[I j'Id ~ fpnkB eodk j?. fJ; d/ e'bwZE/ dh shih nZy T[d? j' u[Zeh j?.

fJ; y[ZbQ/ nzs tkbh ouBk dh y{;p{osh sbkF dhnK ;zGktBktK Bkb Gog{oj'D ns/ T[so-nkX[fBe d"o tZb i'VB ftu j?. fJj gkmeh gVQs fiT[Id/ toswkB~ nzsow[yh gkorkwsk Bkb i'Vdh j?. gkm dh nkgD/ rfjB gk;koK ;w/s sbkFikoh ofjzdh j?. gkm nzdobh n"os FeshFkbh T{oik Gog{o j? i' g[oF ~ o{gKsfoseoB dh ;woEk oZydh j?. fJE/ @o[Zy# s/ @foFh# wfj} e/Idoh fujB BjhI ofjzd/ ;r'IwjKfujB d/ o{g ftu gozgok, nkX[fBesk s/ T[&Zso nkX[fBesk d/ ;w/I s/ ;fEshnKBkb fuzsBFhb ;ztkd ekfJw eo b?Id/ jB. nyho ftu n;hI efj ;ed/ jK - @o[Zyo[Zyo[Zyo[Zyo[Zys/ foFhs/ foFhs/ foFhs/ foFhs/ foFh# gkm gkorkwh ;woZEk oZydk j'fJnk fbyD :'r gkm8 dh Fq/Dh ftu dkybj' iKdk j?. FkfJd fJ;/ eoe/ T[BQK dh nzfsek @nzsjhB# j? L

- s[oB tkb/ g?oK d/ uZeo BjhI fwNd/fJ;/ bJh nzs'I pr?o j? fJj :ksqk

(gzBk 98)

jtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ L1H jfoGiB f;zxl ;Ve d/ ;\/ T[s/, gzBk- 165L @w/oh ekft :ksok#2H Shodhgana.inflibnet.ac.in

3H vkH jfoGiB f;zxL ;BwkB s/ ;whfynk, gzBk 2904H r[o{ BkBe d/t L ig[ih ;kfjpl (;[zdo r[Nekl gzBk 32)5H jfoGiB f;zx L w/oh ekft :ksok, gzBk 436H vkH r[oGrs f;zxl ekft Fk;so, d/j ns/ eqKsh, gzBk 387H Dr. S. Kujar, Vedic Avam Dharamshastriya Sahitya Main Nari, P-

76, 248

8H Gregory Cstle: The Literary Theory handbook; P-154

õõõ

Page 205: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 205

vkH jfoGiB f;zx dk ekft-vkH jfoGiB f;zx dk ekft-vkH jfoGiB f;zx dk ekft-vkH jfoGiB f;zx dk ekft-vkH jfoGiB f;zx dk ekft-BkN sko-s[gek L fJe nfXn?BBkN sko-s[gek L fJe nfXn?BBkN sko-s[gek L fJe nfXn?BBkN sko-s[gek L fJe nfXn?BBkN sko-s[gek L fJe nfXn?B

vkH okfizdo e"ovkH okfizdo e"ovkH okfizdo e"ovkH okfizdo e"ovkH okfizdo e"o

sko-s[gek vkH jfoGiB f;zx ofus (1957) gqf;ZXekft-BkNe j?. fJ; ekft-BkNe ~ ftukoB s'I gfjbK ekftBkNe d/ ;zpzX ftu e[M rZbK eoBhnk T[̀fus jB. gqkuhBekb s'I wjkB BkNe eftsk d/ wkfXnw tX/o/ eoe/ ekft-o{g ftu jh gqrN j'Jh j?. Gkosh, :{BkBh, ns/ nzro/}h d/gqwkfDe BkNe eftsk ftu jh fby/ rJ/ jB. ekbhdk;,Gk;, Jh;ebhi, ;'c'ebhi, :{othvh} s/ F?e;ghno tor/BkNeeko gfjbK eth jh ;B. ;z;feqs ;kfjs ftu BkNe~ eftsk dk nzr wzfBnk iKdk fojk j?, fi; ~ T[j fdqF-ekft efjzd/ ;B. no;s{ B/ th BkNe ~ eftsk dk T[̀uswo{g wzfBnk ;h. no;s{ nB[;ko eftsk wB[Zyh ekoi dknB[eoD j?. d[Bhnk Go dhnK f}nkdkso ebk;eh ouBktKGkt/I T[j fe;/ th fyZs/ ftu ouhnK rJhnK j'D nkw eoe/ekft-BkNe jh jB. Gkos s/ gZSwh ;kfjs gozgok ftu id'IBkNe B/ o{g Xkfonk sK eftsk fJ; dk nfByZV nzF ;h.fJ; eoe/ d'tK ;kfjs gozgoktK ftu BkNe ~ ekft d/nzsors jh ftukfonk frnk j?. fJzM ekft-BkNe dk noEeftsk ftu fbfynk BkNe j?. vkH wBihs gkb e"onB[;ko L

ekft-BkNe eftsk s/ BkNe dk ;z:'r j?. fJ;;z:'r ;dek ekft-BkN ftubk BkNeh gZy ;zt/dBFhb s/;op-ftnkge pD iKdk j?. feT[IIfe eftsk nfijk ekft p'bj? i' nkgD/ ekft r[DK noEks fpzpktbh, s'b-seKs, X[Bh,b? s/ Fpdktbh okjhI ;w[Zu/ wkBth ftnefsst ~ N[zpD d/;woZE j?.1

wekB BzH 100, rbh BzH2 , i;g kb Bro ,;[bskBftzv o'v, nzfwqs;o.c'B L 9464628635

Page 206: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

206 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;gFN j? fe ekft-BkNe ftu Gkt/I nkw BkNe tkb/ r[D jh j[zd/ jB, gowkfXnw ekfte j'D eoe/ fJ; d/ gqrNkT[ ;w/I gqrhskwesk, b?nkswesk,;[jikswesk, ;zrhsesk, ebgBk nkfd r[D ;[Gkte jh Fkwb j' iKd/ jB. fJzMekft-BkNe ;kfjs dk nfijk o{g j?, i' eftsk s/ BkNe ~ ;w' e/ gksoK d/ ;ztkds/ T[BQK d/ ekoi okjhI wB[Zyh ihtB dk rshFhb fpzp g/F eodk j?.

fJ;/ soQK jh gzikph ekft-BkNe d/ fJfsjk; ftu vkH jfoGiB dk ekft-BkNe sko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[geksko-s[gek (1957) nfjw G{fwek fBGkT[Idk j?. feT[Ife fiZE/ gzikph ekft-BkNe nkgDh ftF/ ;wZroh tX/o/ eoe/ fwE-eEk, b'e-eEk, gqhs-ejkDh, fJfsjk;e;wZroh ns/ ;wkie ihtB iKu s'I gqkgs eodk j?, T[̀E/ @sko-s[gek# ftu b/yeB/ fJe pVh ftFkb s/ rzGho ;wZf;nk ~ g/F ehsk j?. fJ; dk ftFk fiZE/ rzGho,;{yw s/ fuzsB Gog{o j? T[̀E/ jh fJ; dk T[d/F nkX[fBe ihtB dh ft;zrshgoewB[Zyh j'Id ~ g/F eoBk j? fi; eoe/ eftsk dh Gktkswe shyDsk eEkswe g/Fekoh bJh bkj/tzd ;zd d/ o{g ftu T[̀Godh j?. fJ; ekft-BkNe B/ gzikph ekft-BkNe ~ BthI fdFk gqdkB ehsh j? fi; s'I gqGkfts j' e/ oftzdo oth, nikfJpewb s/ ;hH n?bH Bkozr tor/ BkNeekoK B/ nfij/ ekft BkN ou/L

fiBQK ftu wB[Zy dh ;jh gSkD, ni'e/ wB[Zy dh fJebZsk, ftFkd, tZXojhnK gdkoEtkdh s/ fiB;h o[uhnK, ni'e/ wB[Zy dh GNeDk, wkBf;e dtzd,ftfrnkfBe ekYK dk gqGkt, BfFnK dk ;/tB, gF{-fposhnK dk jkth j'Dk,gfotkoe foFfsnK dh N[ZN-GZi, okiBhse fGqFNkuko, g{zihtkd, FfjoheoB, tXoj/ }[ow, pbkseko nkfd gqftoshnK T[̀Godhnk jB.2

;" nfij/ fuzsB Gog{o ekft-BkNeK ftu gzikph ;fGnkuko dk e'JhftbZyD gZy B}o BjhI nkT[Idk. pbfe ni'e/ wB[Zy d/ FfjoheoB s/ ftfrnkfBeekYK d/ gqGkt ekoB ni'e/ wB[Zy dh wkBf;esk ~ T[Gkfonk iKdk j?. @@nfij/ekft-BkNeK ftu eEk-sZs iK sK pj[s ;zfygs j[zdh j? iK fco T[; dh nDj'Idjh j[zdh j?. nfij/ ekft-BkNK ftu gkso Bk ofjs j[zd/ jB iK fco T[BQK d/ BKgqshekswe j[zd/ jB, gksoK ~ ;ze/se BK fit/I fJe, d', fszB---,T, n, J---iK ozrK#s/ nkXkfos ekbk s/ fuZNk nkfd BK fdZs/ iKd/ jB. fJ; soQK d/ bZSDK Bkbekft-BkNe dk ;[Gk th gqshekswe j' iKdk j?.##3

fJBQK jh bZSDK ~ nkgD/ ftu ;w/Ndk j'fJnk ekft-BkNe @sko-s[gek# dkwB'oE th ni'e/ wB[Zy d/ pj[w[Zyh phwko nkg/ dh g[DSkD eoe/ T[; ~ fBxkos'I ;[u/s eoBk j?.

@@toswkB ;kfJz;h :[Zr ftu id'I fe wB[Zy ftBkFekoh Fesh dk ;[nkwhpD frnk j? ns/ fJ; soQK T[; dh nkgD/ wB dh FKsh s/ j'Id ]so/ ftu g?

Page 207: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 207

rJh j?, wB[Zy s/ wB[Zysk ~ fet/I ;[oZfyns ehsk ik ;edk j?< fJ; gqFB s/ T[;d/ T[̀so ~ eth B/ BkNekT[D dh ftT[Is tosh j? ns/ :EkoEtkdh j'D dh EKfuzBQtkdh d/ Bkb Bkb gqGkttkd s/ gqekFtkd d/ sohfenK ~ tosD dk s}opkehsk j?.##4

vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; ekft BkNe ftu ;kfJz; d/ wB[Zyh ihtB s/gJ/ gqGkt ~ ;{yw Yzr Bkb T[;kfonk j?. ;kok ekft-BkNe d' n?eNK ftu 9gksoK okjhI ;keko j'fJnk j? gfjo/dko BzH 11 (;zd/jh), gfjo/dko BzH 12 (gq/wh),gfjod/ko BzH 14 s/ 15, j}ko nksFk (ezuBh), ebgBk, ikd{ro, pZuk Bot?o fJj;ko/ gkso ni'e/ wB[Zy dh wkBf;e ;fEsh f;oid/ gqshekswe o{g ftu g/F j'J/jB. gfjo/dko BzH 14 s/ 15 ns/ pZuk gkso ;N/i #s/ BjhI nkT[Id/ jB.

gfjb/ n?eN ftu d' ;zrhBXkoh gfjo/dko wFhBh s"o ftu pZM/ gfjok d/oj/ jB. fiBQK dh gSkD T[BQK d/ ;zfynkswe Bzpo 11 s/ 12 jB. gksoK d/nfij/ ;ze/se BK ni'e/ fuzsBkswe ekft-BkN dk gqw[Zy gSkD fuzBQ j?. fJj d't/I gkso wB[Zy wB dh ;zd/jFhbsk s/ gqrshFhbsk d/ gqshe jB. gfjo/dko BzH 12B"itkB s/ d{ik gfjo/dko BzH 11 fi; d/ fujo/ s/ T[wo d/ fBFkB jB, gqrshFhbu/sBk dk XkoBh j?. ekft-BkNeeko nB[;ko L

@@go e'D ikD/ ;fGnk wB[Zy d/ fujo/ s/ rw iK w[;eokjN d/ fBFkBKtKr, fJj fBFkB th Gqw-T[gikT{ j'D .##5

Gkt fe ni'ek wB[Zy ;zd/j Gog{o f}zdrh ihn fojk j?. fJ; g{o/ n?eNdk nkXko fJBQK d'jk d/ tkoskbkg jB fiBQK okjhI wB[Zyh wB dh n;bhns, v{zxh;fEsh-p'X ns toswkB :[Zr dhnK ;wZf;nktK ~ T[ikro ehsk frnk j??. vkHwBihs gkb e"o nB[;ko L

fJj d't/I gkso fJe nfijh ekb-e'mVh nZr/ gfjok d/ oj/ jB fi; dh;fGnkukoe B[jko fdqFNhr'uo BjhI j[zdh. ;[Gkte jh fJj ekb-e'mVh irs dhgqshfBXsk eodh j? fi; ftu dwB g;fonk j''fJnk j?. Bkb jh fJj ekb-e'mVhwkBt d/ nu/s wB ~ ;keko eodh j?. fJ; soQK ekb e'mVh nfijk gqG{Zsk-g{oBfpzp j' fBpVdk j? fi; s/ fJ; n?eN dk ;w[Zuk ekoi e/Ifdqs j'fJnk ofjzdk j?.6

fJe d{;o/ dk fXnkB fyZuD bJh fJj d't/I gkso ;zfynk okjhI jh ;zp'Xes/ ;zp'fXs j[zd/ jB. T[dkjoD bJh fusktBh fdzdk Bzpo pkoQK Bzpo frnkoK ~efjzdk j? L

Bzpo 12 L p;, p; eo fJj us[okJh :koK jK 7

Bzzpo 11 L w?I :ko BjhI, w?I sK Bzpo :koK jK

Page 208: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

208 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

:koK s/ :ko ftukb/ bhe nNZg j?. 8

Bzpo 11 L w?I gfjo/dkoh d/ bJh, p/w[y ;G s'I

w?I fgnko, d:k s/ eo[Dk ;G s'I ;ZyDk.9

gfjo/dko Bzpo 11 d/ fJ; eEB s'I ;gFN j? fe fJBQK d'tK dk nkg;h;zpzX wekBeh fijk, E'VQ fuok, w}p{oh s/ ipod;sh tkbk j?. fJj d't/I ;dkwkbe d/ j[ew d/ |[[bkw, fe;/ th d';sh, foFs/-Bks/ ftu BjhI pZM/ Bk jh fJjfe;/ Xow, iks d/ ozr ftu pZMe/ g/F j'J/ jB. gfjo/dko BzL 12 fe;ws T[̀s/ftFtk; oZydk j? ns/ nkgDh |[bkwh dk ekoB fe;ws ~ wzBdk j?. fJ; bJhT[j B\os dh wzr BjhI eodk ;r'I ;/tk ftu ftFtk; oZydk j?. n;b ftu fJjd't/I gkso ;wki dh fBwB wZX-torh w}d{o Fq/Dh Bkb ;zpzX oZyd/ jB fJj tor;dk s'I jh T[̀u Fq/Dh dh okyh eodk fojk j?, Gkt ;/te fojk j?. @@fJj d't/I t;s{o{gh gkso jo gqeko d/ wkBth nfXekoK s'I tKM/ j' iKd/ jB. e/tb ;/tk dknfXeko jh j? fi; EZbh/ dZp/ j'J/ T[j wfj;{; eod/ jB. ;/tk d/ nfXeko ~oki-;Zsk d/ uoB ewbK T[̀s/ fBFkto eo d/D ~ T[j todkB ;wMd/ jB.tk;st ftu fJj nfijh ftt;Ek j? i' ;okg Bkb rq;h j'Jh j?.##10

ekft-BkN ftu ;/tk, B\os pko/ gfjo/dko BzH 11 fJZE'I sZe efjzdkj? L

;kv/ jo okj s/ B\os d/ goSkt/I

B\os fJ; :[r dk gow Xow tZv T[`uk.

okik goik s'I d[yh, goik oki/ s'I

wktK ~ fyM, n"bkd ;dk G[Zyh j?.11

ekft-BkNeeko ;owkJ/dkoh tor ~ Bot?oh Gkt wkBt dk t?oh nkydkj? fi; dk jkthgB, dpkT[, T[; dh |?o-jk}oh ftu th w}d{o tor #s/ w"i{dj?. w}d{o tor e'b ;/tk-GktBk d/ Bkb nkgD/ ezw gqsh fJwkBdkoh dh GktBkth w"i{d j? Gkt/I nZXk xzNk T[; ~ fJe T[wo tork ikgdk j?. Gkt/I ;/tk GktBk~ T[j Gko ;wMdk j?, B\os ~ nfXeko nkydk j? fco th T[; dh u/sBk ~fJj ;'Mh j? fe @n;hI gfjo/dko T[ekJh w{b Bk ykJhJ/.# Gkt T[j e'Jh rbshBjhI eo ;edk. T[; dh M[zibkjN, w?I sVg fBoh, w?E'I fNfenk Bk ikt/, fJe i{Bfijk nX-fwzN phs u[Zek j?---jkbhI she th Bk nkfJnk Bzpo 15, nkfd GktK ~,d'tK gfjo/dkoK dh wkBf;esk ~ ekft-BkNeeko B/ pj[s ]{{p;{osh Bkb g/F ehskj?. fJBQK d'tK gfjo/dkoK dh ;'u ftu nzso T[BQK dh T[wo ftu \oe j'D eoe/th j?. ekft-BkNeeko B/ Bot?o Fesh Gkt ;owkJ/dkoh tor okjhI dZf;nk j?fe fJj Fesh wB[Zy dk BkF eoB dh ;woZEk jh BjhI oZydh ;r'I Xosh dh

Page 209: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 209

T[gikT{ Fesh #s/ th Gko{ j[zdh j?.

n;hI toswkB s'I S'jb/, s/} GftZy s'I'

n;hI c[ZbK dh y[Fp' s'I th ;{]wso

ekft-BkNeeko Bot?o Fesh d/ ftBkFekoh o{g d/ Bkb T[; d/ T[;ko{o{g #s/ th ukBD gkT[Idk j? feT[Ife fJ; Fesh s'I Xosh ~ y[Fjkb pDkT[D ftuwdd fwb ;edh j?.

i/ nky/I sK p/o[Zs/ c[b T[rkJhJ/

Xosh d/ b[e/ }yho/ eZY fbnkJhJ/

bk ;/tk ;k~ jZfsnk s/ Bk bkthI.

fJzM fJj fBot?o Fesh eJh o{gK ftu gqrN j'Jh j? fit/I ;kwokih iK;owkJ/dkoh tor s/ ftfrnkBe ekYK d/ wko{ s/ T[;ko{ gZyK d'jK ~ jh ;kekoehsk frnk j?. ekft-BkNeeko ftfrnkBe ftek; dk fJe ;[u/s b/ye j? fi;B/ fJ; Fesh d/ Bekokswe ns/ ;ekokswe d'jK gZyK ~ gqrNkfJnk j?. nzdo'Ink ojhnK ntk}K okjhI Fesh d/ ftnkge o{g ~ nB/eK gq;zr ftu o{gwkB ehskfrnk j? fit/I L

j/ fte u[Ze/ wkBt, j/ nkfrnkekoh

w/o/ th nkb/-d[nkb/ y'b, j[ew dk

go Fesh ;dk j[ew ftu pZM Bk ;e/

Fesh dk ;dk ;[Gkn j? ;op-T[bzxD.14

ftfrnkBe Fesh dk ;op-T[bzxD o{gh ;[Gkn ns/ j[ew ftu pZfMnkBk ofjDk wB[Zyh dh ;d-tos'I ns/ d[o-tos'I #s/ fBoGo eodk j?. fJzM Feshdk ekb/, ;c/d, bkb s/ ghb/ dotk}/ ftu ikD dk T[gokbk eoBk th gqshekswej?. ghb/ dotk}/ d/ y[ZbQD ns/ pzd j'D dh ;N/ih gqfeqnk Bkb gfjbk n?eN;wkgs j[zdk j?. fJ; Fesh d/ f;oiDjko ikd{ro gkso dh wkBf;e go/FkBh dhnt;Ek ftu d{ik n?eN nkozG j[zdk j? i' fJe ftfrnkBh j? ns/ wko{ jfEnkoKdk f;oie j?. T[; B/ fJ; wko{ Fesh dh f;oiDk sK eo fdZsh go T[j nkgjh fJ; wko{ Fesh d/ Bekokswe gZy s'I gqGkfts j?. T[j gkso ebgBk tb t/y/ pr?o jh p/u?Bh, p/eokoh s/ nksw-ftobkg dh ;[o nbkgdk j?. fJj wko{Fesh T[; T[̀s/ fJ; edo jkth j? fe T[; ~ j}ko nkFBk th u?B d/D d/ ;wZoEBjhI j?. fit/I L

nihp w/oh f}zdrh dk f;roNh ;[nkd j?

ed/ w?I X[y e/ G[o gtK

Page 210: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

210 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ed/ w?I ;[br e/ G[o gtK.15

fJe ftfrnkBh j'D d/ pkti{d th T[j nzdo'I y'ybk j?. T[j wkBf;es"o #s/ fJBQK p/u?B j' u[fenk j? fe @ebgBk# fijh Bkoh d/ ;kE ftu th T[; ~u?B BjhI. T[; dk ebgBk ~ BF/ ftu tZy tZy BktK Bkb fgnko Bkb s/ ed/fyZM e/ p[bkT[Dk fit/I ezuBh, ebzeBh, d[jkrDh, ;[bzeBh, ;[nzrBh nkfd.

T[j e[dosh B}kfonK s'I vodk j? fit/I -- fssbhnK s'I sqGeDk, ;zfXnks'I ;zrDk, nkgD/ pZu/ pko/ ;[D e/ j'o p/u?B j' e/ j'o j}ko nkFBk dh wzr eoBknkfd n?;/ T[dkjoB jB i' T[; d/ nzsowB ftu wko{ Fesh d/ ftBkFekoh gqGkatK~ T[ikro eod/ jB. T[j toswkB s'I go/FkB j? ns/ GftZy s'I xpokT[Idk j?.T[; dh fJ; ftBkFekoh ;'u dk ;p{s T[;dh nkgDh nzdobh M[zibkjN ns/xpokjN j?. j}ko nksFk ns/ ikd{ro d/ j/mb/ tkoskbkg s'I T[; dh p/u?Bh,p/eokoh s/ fuzsk ~ p]{ph g/F ehsk frnk j?.

n}ko nksFk L j}ko nksFk th id B fdb dh nZr p[Mk ;e/

@fe j'o nksFk th j?

ej' sK T[j fgbk fdnK#

fJZE/ ekft-BkNeeko B/ ikd{ro s/ j}ko nksFk dh tkosk okjhI p/dod,o[Zy/, nzdo'I y'yb/ ns/ ftBkFekoh ;'u th tkb/ ni'e/ ftfrnkBe :[Zr d/ wB[ZyhwB dh n;bh s;tho gq;s[s eoB dk :sB ehsk j?. ekft-BkNe ftu p[ZXyhd/ ftBkFekoh o{g s/ GktBk d/ f;oie o{g dh s[bBk ekftwJh Yzr Bkb j[zdhj?. fJ; soQK dhnK ftBkFekoh FeshnK ~ j'Id ftu fbnkT[D tkbh ikd{rogksoK torh Fq/Dh th fJ; d/ fteokb o{g s'I BjhI pu ;edh. nfijh Fesh s'Id[FwB dk jh BjhI ;r'I nkgfDnK dk th xkD j[zdk j?. J/Bh GNeD ns/ M[zibkjNd/ pkti{d th eth B/ ekft-BkNe ftu GktBk ~ ftF/F wjZst fdZsk j?. ikd{rons/ j}ko nksFk d/ tkoskbkg eth d/ e[dos pko/ gZe/ ftFtk; dh g[FNh eod/jB. j}kop nksFk ns/ ikd{to dh GktwJh ;fEsh d"okB jh gfjo/dko BzH 12Bot?o Fesh dk ;zd/F ;[DkT[Idk j?L

BzH 12 L BtK i' nkdwh dk t?o nZi ;kfink s[;K

T[j j[ew ftu Bk pZMdk, T[bzxDk s/ nk frnk.

n;b ftu fJj tkoskbkg Fesh d/ ftBkFekoh o{g ~ gqrNkT[Id/ jBekft-BkNe d/ nzs ftu eth fBokFtkdh B}o BjhI nkT[Idk. fssbhnK ~ ;[szsoskd/ fuzBQ ti'I g/F eoe/ ftfrnkBe Fesh d/ wko{ s/ T[;ko{ d'jK gZyK ~ ;Bw[yoZy e/ wB[Zy ~ u'D eoB dh S'N th fdZsh j?. fJ; bJh Fesh d/ ftBkFekoh

Page 211: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 211

gZy Bkb'I ftek; ns/ T[;koh d/ ezw b?D/ ukjhd/ jB ns/ wB[Zy fto'Xh ;fEsh gqshssgo ofjDk ukjhdk j?. fit/I ebgBk d/ fJj Fpd L

ebgBk L w?I nk ojh pokB s'I bJh \;b dk rhs b?

s{z wK ~ ej[ B v'bQ jzM{ nk]oh T[vhe dk

;' ikd{ro s/ ebgBk gkso d' tZyohnK fdqFNhnK d/ XkoBh jB. ikd{ro;E{b gdkoEtkdh j? Gkt wB[Zyh foFfsnK ~ gdkoEe Fesh Bkb i'VBH dk gqshej?. ebgBk gkso gftZso ;zpzXK dh gqshe j?. ikd{ro ni'e/ wB[Zy dh nzdobh;fEsh d/ y'yb/gB dk XkoBh j? idfe ebgBk dh d[Bhnk nkFktkdh j?. ikd{roGkt/I ftfrnkBh j? go wB[Zyh GktK s'I ;ZyDk j? vkH ;sgkb e"o nB[;ko ekft-BkN d/ gfjb/ n?eN d/ gksoK dh nkg;h rbpks ns/ Bo;w{j Bkb BkNeh-;ztkds'I p"fXesk dh Mbe ;k\ B}o nkT[Idh j?. d{i/ n?eN ftu ikd{ro dk ebgBkgqsh f}nkdk Gkt[e j' ikDk T[; d/ nu/s wB nzdo p?m/ vo ekoB jh j?.19

vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; ouBk ftu ftfrnkB d/ wBZ[yh ihtB s/ gJ/gqGktK ~ ;{yw Yzr Bkb T[;kfonk j?. T[; dh wB'ftfrnkBe ;{M pj[s ewkbdh j? ns/ ;{yw GktK ~ T[; dh ebgBk ;keko eodh iKdh j?. j/mbhnK s[eKftu eth B/ wkBtsk dk fezBk ;[jDk ftFb/FDkswe s/ wB'ftfrnkBe Neokng/F ehsk j?.

p[ZbK s/ b? e/ ;kfiF fijh ]w'Fh

eh u[zw ;e/rk p[ZbQ, pkb nkgD/ d/

eh u[zw ;e/rk p[ZbQ, p'b fiBQK d/

w/xK d/ czp/ fit/I T[F/oK ozr/ L

@w?I# tZvk j' e/ rhs fbyKrk, gkgk

@@w?I# tZvk j' e/ fusq ouKrk, v?vh.#20

T[go'es ;soK fiZE/ ftfrnkB s/ wkBt d/ Neokn ~ g/F eodhnK jBT[̀E/ jh ekft-BkNeeko dh fpjpbsk dh B}oh g?Idh j?. ;koh ftuko-uouk s'I;gFN j? fe ekft-BkNe ni'e/ wB[Zy d/ foFfsnK ftubk sDkn, y'ybkgB,GNeDk, ftfrnkBe Fesh d/ wko{ gqGktK ~ gqshekwe Yzr Bkb g/F eodk j?ns/ BKb jh fJ; ;wZf;nk dk jZb th dZ;dk j?. fssbhnK dh ;[szsosk fJ;lrZb dk gqshe jB fe i/ wB[Zy B/ wko{ jfEnkoK dh ouBk ehsh j? sK fJ; s'Iw[es j'D dk okj th T[; B/ nkg jh bZGDk j?. ekft-BkN ftu g/F ;wZf;nkf;o\ g/F gksoK dh ftneshrs ;wZf;nk BjhI j? pbfe ;op-;KMh ;wZf;nk j?i' fe ftFt gZXo #s/ g;oh j'Jh j?. ;' fiZE/ fJ; ekft-BkN dk ftFk ekft-r[DK

Page 212: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

212 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Gog{o eftsk ftu fBGkfJnk frnk j?, T[`E/ tkX{ ebgBk d/ pkti{d th ;wZf;nkt;s{ :EkoE Bkb f;ZX/ o{g ftu ;zpzfXs j?.

jtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ Ljtkb/ L

1H wBihs gkb e'o, @gzikph ekft-BkN dk nfXn?B#, r[o{ BkBe d/t:{Bhtof;Nh, nzfwqs;o, 1989, gzBk-10

2H ofizdo e"o, @gzikph ekft-BkNe L ftfGzB gfog/y#, tkfo; Fkj \kT[v/FB,nzfwqs;o 2015, gzBk-168

3H T[jh, gzBk-1684H gq'H nkswihs f;zx nwo, @r[ofdnkb f;zx c[Zb dh BkN ebk#, nw'b

;kfjs gqekFB, nzfwqs;o, 1973, (r[ouoB f;zx d/ jtkb/ Bkb) gzBk-55

5H jfoGiB f;zx, @w/oh ekft-:ksok#, Bt:[Zr gpfbFo} fdZbh, 2003 gzBk-54

6H wBihs gkb e"o, @gzikph ekft-BkN dk nfXn?B#, gzBk-2527H jfoGiB f;zx, @w/oh ekft-:ksok#, gzBk-548H T[jh, gzBk-569H T[jh, gzBk-6110H wBihs gkb e"o, @gzikph ekft-BkN dk nfXn?B#, gzBk-25411H jfoGiB f;zx, @w/oh ekft_-:ksok, gzBk-5612H T[jh, gzBk-5713H T[jh, gzBk-5814H T[jh, gzBk-6115H T[jh, gzBk-6516H T[jh, gzBk-6917H T[jh, gzBk-7518H T[jh, gzBk-7719H ;sgkb e"o, gzikph ekft-BkN dk gfog/y, gzBk-10020H jfoGiB f;zx, w/oh ekft-:ksok, gzBk62

õõõ

Page 213: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 213

jfoGiB f;zx dhnK ;kfjsjfoGiB f;zx dhnK ;kfjsjfoGiB f;zx dhnK ;kfjsjfoGiB f;zx dhnK ;kfjsjfoGiB f;zx dhnK ;kfjsFk;soh nzsofdqFNhnKFk;soh nzsofdqFNhnKFk;soh nzsofdqFNhnKFk;soh nzsofdqFNhnKFk;soh nzsofdqFNhnK

vkH wBw'jBvkH wBw'jBvkH wBw'jBvkH wBw'jBvkH wBw'jB

gzikph ;kfjs Fk;soh fdqFNh dk X[zdbk fijkw[jKdok r'gkb f;zx dodh dh ;kfjs dh goy;kfjs dh goy;kfjs dh goy;kfjs dh goy;kfjs dh goy (1950) dhnkwd Bkb ;keko j[zdk j?. gzikph d/ pj[s ;ko/ ftdtkBKdk wzBDk j? fe dodh B/ pj[s ;kohnK nzsofdqFNhnKvpfb:{H n?ØuH jv;B dh feskp An Introduction to the

study of Literature @u doi ;{soK @s/ nkXkfos jB.T[j fJBQK nzsofdqFNhnK okjh_ ;kfjs, ;kfjs d/ fJfsjk;,;kfjs f;XKs ns/ ;kfjs nkb'uBk dk nbZr nbZr gfukD;Ekfgs eodk j? i' fe T[;d/ gfjbK d/ gozgoktkdh ;kfjsgkoy{nK e'b |?ojkf}o ;h. dodh B/ fJBQK fGzB fGzBnB[Fk;BK, f;XKse nwbK ns/ ;o'ekoK gqsh u/sBk dkgfou: eotkfJnk. ;kfjs d/ wB'oE, eftsk d/ j[Bo, Bktb,BkNe, ejkDh, b/y nkfd ftXktK ;zpzXh ft;sko ;kfjs uoukehsh rJh j? i' gzikph ;kfjs d/ Fk;so B{z nkX[fBegfog/y @u ;Ekfgs eoB tZb tZvk T[Zdw ;h.

fJ; s' _ pknd ;zs f;zx ;/y' _ dh feskp;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE(1957) gqekfFs j[zdh j?. fJ; dhnK ;kfjsenzsofdqFNhnK ekft gqfefonk dh ftnkfynk sZe ;hws jB.fJ; ftu eftsk eh j?, eftsk ns/ nB[Gt, Gkt[esk,T[gGkt[esk, nbzeko, Szd, X[Bh, fpzp, o; s/ fuzBQ ftXkB,eftsk s/ gqfeosh, eftsk ns/ ;z;feqsh, eftsk ns/ nkb'uBk,eftsk s/ ftfrnkB, eftsk s/ ebk nkfd ftfFnK dhftnkfynk gZSwh ekft Fk;so ]k; eo e/ feq;N'co ekvt?Øbdh feskp Illusion and Reality f;rwzv cokfJv dhThe Origin of Religion ns/ Gkosw[Bh d/ BkN: Fk;soBkN: Fk;soBkN: Fk;soBkN: Fk;soBkN: Fk;sons/ Gkosh o; gozgok #u'_ gqkgs nzso fdqFNhnK okjh_ eodk

Page 214: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

214 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. ;[fszdo f;zx B{o nkgDh feskp ;wekbh ;kfjs ;ztkd ;wekbh ;kfjs ;ztkd ;wekbh ;kfjs ;ztkd ;wekbh ;kfjs ;ztkd ;wekbh ;kfjs ;ztkd #u ;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoE;kfjfsnkoEpko/ fbydk j? fe gzikph d/ fJfsjk; ftu fJj gfjbh rzGho g[;se j?, i' ;kfjsf;XKsK dh rZb eoB bJh ftfrnkBe ftXh th ngDkT[_dh j? ns/ GkFk th ekfJweodh j?.

;/y'_ s'_ pknd nso f;zx nkgDhnK g[;seK fdqFNhe'DfdqFNhe'DfdqFNhe'DfdqFNhe'DfdqFNhe'D (1963) s/;wdoFB;wdoFB;wdoFB;wdoFB;wdoFB (1975) @u NhH n?;H JhbhnN dh feskp The Sacred Wood ns/b/y ¿Tradition and Individual Talent” s'_ ns/ v/ftv v/fF} dh feskp Critical

Approaches to Literature s'_ nzsofdqFNhnK gqkgs eodk j?. ;kfjs d/Fk;so B{z ;Ekfgs eoB fjZs nso f;zx ;kfjs ns/ ;fGnkuko B{z ;wkfiefJfsjk;e gfog/y s'_ ;wMdk j?. gozgok ns/ gozgoktkd ns/ nkX[fBe ns/nkX[fBetkd d/ Bkb Bkb gozgok ns/ nkXfBesk d/ nkg;h ;zpzXK B{z ;wM, s[bBke/ t/yD ns/ ;kfjs B{z fJfsjk; d/ gfog/y @u d/yD fij/ o[MkB g?dk eodk j?.

fJ; gfofdqF ftu jfoGiB f;zx nkgDhnK fbysK okjh_ gqt/F eo gzikph;kfjs Fk;so T[;koD dk :sB eodk j?. T[;dhnK gqw[Zy g[;seK jBl nfXnBnfXnBnfXnBnfXnBnfXnBs/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972), ;kfjs Fk;so (1973),s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972), ;kfjs Fk;so (1973),s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972), ;kfjs Fk;so (1973),s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972), ;kfjs Fk;so (1973),s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972), ;kfjs Fk;so (1973),;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976), ouBk ;zouBk (1977), o{geh;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976), ouBk ;zouBk (1977), o{geh;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976), ouBk ;zouBk (1977), o{geh;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976), ouBk ;zouBk (1977), o{geh;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976), ouBk ;zouBk (1977), o{geh(1977), ;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B(1977), ;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B(1977), ;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B(1977), ;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B(1977), ;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B(1978) ns/ gsoKibh (1981)(1978) ns/ gsoKibh (1981)(1978) ns/ gsoKibh (1981)(1978) ns/ gsoKibh (1981)(1978) ns/ gsoKibh (1981) jB.

;kfjs f;XKs s/ Fk;so pko/ T[j nkgDh feskp ;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so (1973)ftu nkgDhnK pj[s ;kohnK nzsofdqFNhnK vpfb:{H n?Øu jv;B dh feskp An

Introduction to the study of Literature ns/ o?B/ t?be ns/ n;NB tko/Bdh feskp Theory of Literature ftu'_ rqfjD eodk j?. fJ; ftu T[;B/ ;kfjsdh ;kfjsesk ns/ ;kfjs ;zouBk B{z fdqFNh @u oZy ;kfjs eh j? < ;kfjs dhgqfeosh eh j? < ;kfjs dk gq:'iB eh j? < fJ;d/ Bkb jh T[j gfjbh tko ;kfjsFk;soh fdqFNh s'_ ;kfjs d/ f;XKs, nkb'uBk ns/ ;kfjs dh fJfsjk;ekoh @u gZSwh]k; eoe/ o?B/ t?be ns/ nk;NB tko/B dh feskp @u'_ eFhd/ ftukoK B{z fXnkB @uoZy fJBQK ;zebgK ns/ nB[Fk;BK dh tZyosk dh gSkD ;Ekfgs eodk j?. joGiBf;zx GkNhnk dk efjDk j? fe jfoGiB f;zx d/ ;kfjs f;XKs fuzsB @u fszB;zebg ¿;kfjs Fk;soÀ, ¿;kfjs f;XKsÀ ns/ ¿;kfjs ftfrnkBÀ gqkgs jB. T[jfJe dkoFfBe tKr fdqF fgZS/ b[eh fdqFNh dh Gkb eoB dh pikJ/ nfXn?B-t;s{d/ j'D-:EkoE ns/ T[;dh sfj ftu ezw eod/ B/wK$i[rsK dh Gkb eodk j?.;kfjs ftfrnkB B{z gfoGkFs eod/ j'J/ T[; fbfynk j? fe ;kfjs ftfrnkB ihtBiK ¿pzdÀ ;z;ko j?. n;b ftu fJj fBo'b ;zdK dk ;z;ko j?̂ GkFk ftfrnkBhGkFk dh ;zouBk tZb o[fus j[zdk j? T[;dh ;koEesk tZb Bjh_, fJt/_ jh ;kfjsftfrnkBh gqtuB d/ ftnkeoD tZb o[fus j[zdk j?, T[;dh ;koEesk tZb Bjh_.

Page 215: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 215

;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B (1979) g[;se @u jfoGiB f;zx d/ T[j b/y Fkfwb jBi' T[BQK B/ 1978 @u r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh @u ftf}fNzr gq'\?;o ti'_ fdZs/.w?fET{ nkoBbv nkgDh g[;se Essays in Criticism @u ;kfjs nkb'uBk d/gq:'iB dk uouk eod/ j'J/ d' gqw[Zy gZy dZ;dk j? ftnkfynk (Interpertation) ns/w[bKeD (Evaluation). fJzi nkb'uBk dk w{b B[esk jh fJj j? fe ;kfjsftnkfynk:'r ns/ w[bKeD:'r j?. fJ; g[;se d/ fszB wjZstg{oD gZy jB. fJ;@u ;kfjs, r[opkDh ns/ ns/ GkFk dh gqfeosh B{z ftF/F s"o @s/ ;gFN ehsk frnkj?. ;kfjs nfXn?B dk ;kok nkXko GkFk ftfrnkB, GkFk wkvb ns/ GkFk i[rsKjB. ¿;kfjs L d[i?bh f;oiDkÀ tkb/ b/y @u dZf;nk frnk j? fe wB[Zy f;oiDkokjh_ jh t;s{ ;z;ko B{z ;wMdk j?. gqfeose irs gqkEfwe f;oiDk j? ns/ebkswe ouBk d[i?bh f;oiDk. d[i?bh f;oiDk frnkB th fdzdh j? ns/ nkBzdth. gqkEfwe ns/ d[i?bh d/ fBy/V/ dk nkXko j?l o{gKsoD. ;kfjs f;oiDk d[i?bhf;oiDk th j? ns/ o{gkswe, fujBkswe ns/ ;zukokswe th. id'_ jfoGiB f;zxfJj efjzdk j? GkFk fBo'b ouBk j?. gqkEfwe ns/ d[i?bh dk p[fBnkdh fBy/Vk j?jh t;s{ s/ o{g dk sK T[j f;ZX/ s"o @s/ codhBKd ;kf;T{o dh feskp Course

in General Linguistics B{z nkXko pDk fojk j[zdk j?. ;kfjs d/ T[gob/ uko;[GktK T[gozs fJj fBoDk }o{oh j? fe t;s{ irs ns/ ;kfjs irs ftukeogqshfpzp ;zpzX feZE'_ sZe wzBD:'r j?. jfoGiB f;zx id'_ efjzdk j? fe fJj ;zpzXo{gKsoD dk j? Bk fe gqshfpzp dk sK T[j frnkwpfs;sk the' dh feskp The

New Science s'_ nzso fdqFNh rqfjD eo fojk j[zdk j? fi; @u the' efjzdk j?fe wB[Zy UBk e[ jh ;wM ;edk j? fiBk e[ T[j f;oidk j? ns/ f;oiDk t;s{dk j{ p j{ toskok Bjh_. ¿;kfjs niBpheoDÀ tkb/ b/y @u o{;h o{gtkdhFeb't;eh B{z nkXko pDk e/ niBpheoD pko/ efjzdk j? gqsZyD id'_ nkdsh o{gXko bt/ sK ;t?ukfbs j' iKd?. ebk dk wzst gqsZyD dh fefonk g?dk eoBk j?.niBpheoD wekBeh ;t?ukbD dk fto'X j?. ebkswe niBpheoD jh BtK gqsZyDg?dk eod?. @;kfjs :'rsk# dh rZb eofdnK T[j ;kfjs :'rsk ns/ GkFk :'rskB{z ;wo{g d/ydk j?. @w"fye ;kfjs ns/ fbys ;kfjs# pko/ T[;dk efjDk fe b'e;kfjs ns/ fbys ;kfjs d't/_ jh ;kfjs jB go fJBQK @u Xow dk nzso j?.@rbg dh tk;sftesk# @u T[j id'_ gVQB:'r ns/ fbyD:'r ;kfjs dh rZb eod?sK T[j nB[Gt, ;[o, ihtB ftXh ns/ g/Fekoh pko/ nzsofdqFNhnK o'bK pkoE dhfeskp The Pleasure of the Text @u'_ b?_dk j?. ;kfjs ;zouBktkd ns/ GkFkftfrnkBe nkXko# @u T[j b?_r g?o'b, g?okfvrw?fNe-f;zN?rw?fNe, vkfJnkeokfBe-f;BeokfBe fij/ ;zebgK B{z ftnkfynkT[D bJh i'BkEB ebo dh feskp Saussure

ns/ Structural Poetics B{z nkXko pDkT[_dk j?.

;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB (1978) jfoGiB f;zx o{;h o{gtkd d/ nzsors ekft

Page 216: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

216 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Fk;soh fdqFNh dh sbkF o{g u/sBk ns/ ;[i/s ns/ c?p[bk dk ;zebgK d/ ftnkfynkFk;so okjh_ eodk j?. o{;h o{gtkdh th no;s{ tKr ekft Fk;so dh ;Ekgshnzsozr (Intrinsic) ftXh Bkb eod/ jB. fJ; nkXko @s/ T[j gkm d/ gbkN, gkso,Ehw, w'fN\, gq/oe, gkso ;fEsh, r'_d nkfd i[rsK dh gSkD eod/ jB.@niBpheoD# T[BQK tb'_ gSkDh wjZstg{oD i[rs j?. ekft feos ns/ ekft Fk;sodk w{b nzso t;s{ (Object) ns/ ftF/ (Subject) dk iK t;s{ ns/ ftfrnkB dknzso j?. o{;h o{gtkdhnK dk M[ekn ftfrnkB gqsh ;h. fJ; tk;s/ T[j Nh bhbhwB ns/ i/H w?oh;B tZb'_ ;zgkfds g[;se Russian Formalist Criticism :

Four Esays s'_ nzsofdqFNhnK b?_dk j?. o{g u/sBk dh rZb eofdnK T[j st/iBs'd'o't d/ b/y ¿Some Approach to Russian Formalism” d/ jtkb/ Bkb efjzdkj? fe o{;h o{gtkdh o{g B{z ebk feos dk ;w[Zu iK eZ[b wzBd/ jB T[;dk nzr iKnzF Bjh_. T[BQK B{z dt?sh fdqFNh ;fteko Bjh_. t;s{ ns/ GKv/ B{z tzvD tkb/ o{gs/ t;s{ d/ fto'X B{z nDT[fus ;wMd/ ;B. ;[i/s s/ c/p[bk B{z Ugoh B}o/ eEkBe(gbkN) ns/ eEk (ejkDh) dk gfonkfJ jh gqshs j[zd/ jB. ;[i/s s/ c/p[bk dh rZbgfjbh tko Feb't;eh B/ ehsh. T[j ;[i/s B{z c?p[bk s'_ tyfonkT[_dk j?. c/p[bkxNBktK dh bVh j? i' ;w/_ ftu c?bh ns/ ekoi-ekoD d/ ;zpzXK @u pZMh j[zdh j?.foj f}zdrh dk ikfDnk gSkfDnK g?NoB j[zdh j?. Feb't;eh ¿Russian Formalism”

@u efjzdk j? fe ;kfjs f}zdrh dk niBphfeqs fuZso j?. fJ; bJh ;[i/s @u ;w/_ ns/ekoi-ekoD d'jK dk eqw s'V fdZsk iKdk j?.

gokr ;e{b dh ;kfjs Fk;so B{z d/D ;zpzXh T[j gqekoih F?bh-;zebg dkBkb Bkb fwnkoh GkFk ns/ ekft GkFk dk fBy/Vk eodk j?. jfoGiB f;zx nB[;kogqekoih F?bh B{z t;s{-o{g dh dt?sw[yh fdqFNh s'_ t/yhJ/ sK gqekoi t;s{ Bkb;zpzfXs j? o{g Bkb Bjh_. ;' gqekoih F?bh t;s{ okjh_ f;ofink o{g j?. e'Jh thT[esh dh gqekoih fJekJh nkgD/ t;s{ ekoD jh pdbh j?. o{;h o{gtkdhnK B/ o{g;zpzXh i' ndt?sh ;zebg g/F ehsk gokr ;e{b B/ T[;/ B{z jh ;fteko ehsk.gqekoih (t;s{) F?bh (o{g) ;zebg t;s{-o{g-ndt?s T[go nkXkfos j?. fwnkoh GkFkns/ ekft GkFk d/ nzso pko/ w[eko't;eh d/ jtkb/ Bkb jfoGiB f;zx ;Ekfgseodk j? fe ekft GkFk @u ;t? ukbB (automatisation) ns/ nro G{wB(Foregrounding) dk nfBZyV ;zpzX j?, fJ; bJh fwnkoh gqshwkB dh fteqsh ouBk bJhbk}wh Fos j?. T[j fJ;B{z fwnkoh GkFk s'_ gokjB (daviation) th efjzdk j?.

iowB dkoFfBe fJw?B[nb eKs d/ jtkb/ Bkb jfoGiB f;zx ;[jiftt/e ns/ ebk ftt/e d/ fBy/V/ B{z ;gFN eodk j?. eKs nB[;ko ;[ji ftt/e dhftFtftnkgesk t;s{w{be th j? ns/ ftneshw{be th. i/ fJ; ftt/e dk e'JhfBo'b t;s{w{be nkXko j[zdk sK fJ;dk e'Jh t;s{w{be f;XKs j[zdk. fe;/ t;sdh ;[zdosk-n;[zdosk dk fBoDk fJ;/ f;XKs nB[;ko j[zdk. ;[zdo-n;[zdo dk fBoDk

Page 217: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 217

eoB bJh jo fe;/ B{z fJ;dh bk}wh b'V j[zdh j?. i/ ;[ji-ftt/e fBokftneshw{be j[zdk sK fBoDk nkg' nkgDh g;zd w[skfpe j[zdk j?. ebk ftt/e pko/eKs dk wZs j? fe n;h_ ebk feosK dk nBzd wkBD:'r j' e/ jh gqfeqse ;[jiwkBD d/ :'r j[zd/ jK. i/ wB ebk dk n;hfbnk Bk j't/ sK gqfeose t;sK th;[zdo Bjh_ ikgdhnK. eth ns/ ebkeko gqfeose t;sK d/ wkBD:'r pDkT[_d/ jB.

Btkb'uBk @u ebk ns/ ftfrnkB dk fBy/Vk ;Ekfgs eofdnK GkFk f;XKsns/ ouBk ;zouBk dk nzso ;Ekfgs eodk j?. Btkb'uBk dk th w{b f;XKs eKsfuzsB jh j?. fi;dh w{b ;EkgBk j? fe :EkoE d/ e[M gZy nfij/ th fiBQK B{z ebkwkfXnwK okjh_ jh rqfjD ehsk s/ gqrNkfJnk ik ;ed? . ebk wkfXnw okjh_ i' thrqfjD iK gqrN ehsk ik ;ed? T[;B{z fe;/ ;zbgkswe wkfXnw @u nB[tkfdnk Bjh_ik ;edk. o?B;w dh feskp The New Criticism ftu'_ nzsofdqFNh b?IfdnKjfoGiB f;zx fJj ;Ekfgs eoB dk :sB eodk j? fe ebk dk ;wki ftu pjstZvk o'b j?. Btnkb'ue T[; gqsh T[dk;hB Bjh_. go T[j ekft B{z nkgD/ j'D-:EkoE B{z ftfrnkB, B?fsesk, ftjkoesk nkfd s'_ fBy/Vd/ jB. ekft dk eosZtT[;d/ nkgD/ ftbZyD j'D-:EkoE ftu j?. fJj nd[Zsh gqeko dk frnkB j?. wB[ZyhnB[Gt d/ w[ezwb frnkB bJh fJ;dh J/Bh_ jh wjZssk j? fizBh fe ftfrnkB,doFB, fJfsjk; iK ftjko dh.

jfoGiB f;zx dh ;Ekgsh j? fe Bt'buBk dk e/_do fpzd{ T[;dk GkFkf;XKs j?. ;kfjs GkFk ;w{os tZb o[fus j?, i' nw{osB d/ n?B fto'X @u j?.Btkb'ue GkFk dk ;w{os tZb o[fus jB. ;w{os GkFk t;s{ B{z ;zxD/ s/pj[noEe o{g @u g/F eodh j?. Btkb'ue ekft ouBk dh gq;zr-;kg/y-;w{ospj[noEh GkFk B{z B?fsesk dh fdqFNh s'_ d/yd/ jB. fJ;/ bJh o?B;w ethnK B{z;bkj fdzdk fe ftnzr dh xN tos'_ eoB. fJ;/ soQK jfoGiB f;zx ftbhnw e/H ftw;?N ns/ ebhBE po[e dh feskp Literary Criticism -A Short History

ftu'_ e[M nzsofdqFNhnK fit/_ @o{ge# @ftnkge ns/ ftF/F# @N/Y# BkNeh T[esh(loading) ns/ ftvZzGDk (Irony), @fto'XkGk;# fij/ ;zebgK d/ nkXko @s/ GkFk f;XKsT[;kodk j?. n?bB N/N s'_ bJh sDkU dh nzsofdqFNh d/ nkXko @s/ jfoGiB f;zxGkFk d/ nfGXk gZy B{z pkjoh sDkU ns/ beFDk iK ftnziBk gZy B{z T[;d/ nzdobksDkU efjzdk j?. n?bB N/N dk efjDk j? fe eftsk nB[Gt B{z rqfjD eodh j?T[;dh ftnkfynk Bjh_ eodh. T[j pb?ewo d/ GkFk i?;uo (gesture) dh th rZbeodk j? fe GkFk d/ nzdob/ iK ebfgs noEK B{z @i?;uo# pkjow[yh ns/ BkNehnzdk} @u gqrNkT[_dk j?.

;zouBk ns/ ouBk d/ ;zpzXK dh rZb fco jfoGiB f;zx o?B;w dh feskpThe New Criticism d/ gq;zr @u eodk j'fJnk efjzdk j? fe ;zouBk ouBk d/nko gko c?fbnk soe j?. ouBk dh soshp ns/ ;/X ;zouBk d/ ekoD pDh ofjzdh

Page 218: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

218 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. ;zouBk ouBk d/ nw{os ftnkge (Universal) Bkb ;pzfXs j? ns/ ouBkT[;d/ ;w{os ftF/ (particular) Bkb. ftfrnkB dh ouBk iK p[Dsh Bjh_ j[zdhfeT[_fe T[;B{z ftF/F sZs dh b'V Bjh_ j[zdh.

:K gkb ;koso d/ @ekft ;zpzXh ftuko#, @gqshpZXsk ns/ tkosel ns/@;kfjs gVQB fbyD dk ekoi# d/ ekoi pko/ nzsofdqFNhnK jfoGiB f;zx ;kosodh coKf;;h @s'_ poBkov cq?uw?B (Bernord Frechtman) tb'_ nB[tkd ehsh feskpWhat is Literature @u'_ b?_dk j?. T[; nB[;ko ;koso @gqshpZX# ;kfjs dk jkwh;h go T[j eftsk B{z gqshpZXsk d/ x/o/ @u'_ pkjo oZydk j?. ekft dk ;[Gkn fuZso,w{osh ns/ ;zrhs tork j? fJ; gk;'_ gqshpZXsk dh nk; oZyDk T[fus Bjh_. T[;dkefjDk j? fe ;wkie eq'X, okiBhse fxoDk ;ZG ekft ouBk d/ nkXko jB go fJjeftsk @u T[t/_ Bjh_ gqrNkJ/ rJ/ fit/_ fe;/ g?_cbN @u gqrNkJ/ rJ/ j[zd/ jB. eftskftu fJj Gkt t;sK pD iKd/ jB. T[j FpdK s'_ goQK Gkt Bjh_ j[zd/, FpdK T[goT[eo/, FpdK ftu ;wkJ/ Gkt j[zd/ jB. eftsk, nyho @s/ nkgD/ Gkt dk BK Bjh_dZZ;dh Gkt g/F eo fdzdh j?, nkg Gkt j' iKdh j?. @gqshpZXsk ns/ tkose# pko/;koso efjzdk j? fe gqshpZXsk Gkt/_ tkose bJh okyth_ j? sK th fJj ;E{b fe;wdh w{zjcZN gqshpZXsk Bjh_. T[j gqshpZXsk B{z ;E{b nkswk dh gZXo @s/ T[skodk j?.;kfjs @u g?|kw pko/ T[;dk efjDk j? fe ;kfjs dk g?|kw sK fJe nkswk j? i't;s{ o{g @u Yb rJh j?. ;koso okjh_ jfoGiB f;zx ;kfjs gVQB d/ ekoi pko/efjzdk j? fe gVQBk gqsZyD ns/ f;oiD dk ;[w/b j?. ;koso fJ; wZs Bkb ;fjwsBjh_ fe fbyDk f;oiD j? ns/ gVQBk g[Bo-f;oiD. T[;dk wZs j? gVQBk nkgDhsoQK dk f;oiD j?, ]kw'FhnK dk f;oiD. b/ye dh :ksok ]kw'Fh s'_ Fpd tZb dhj? ns/ gkme dh Fpd s'_ ]kw'Fh tZb dh.

jfoGiB f;zx @GkFe fujB# B{z ;wMD bJh w[V ;'f;T{o d/ Course in

General Linguistics @u'_ nzsofdqFNhnK b?_dk j? fi; nB[;ko GkFk-fujBnkgj[dok j?. go GkFe fujB f;o\ nkgj[d/ Bjh_, pbfe f;;Nw @u pZM/ fujBjB. @nkgj[do/gB# gZy'_ sK GkFk ;[szso j? ns/ wBwo}h nB[;ko ouh ik ;edh j?go f;;Nw gZy'_ d/yhJ/ sK GkFk fB;fus skofee f;XKs j?.

@;zouBk# ns/ @;zouBktkd# d/ XkoDktK dh ftnkfynk bJh T[j ebkv b?th;sqk; dh feskp Structural Anthropology ns/ o'bK pkoE dh feskpElement of Semiology s'_ nzsofdqFNhnK b?_dk j'fJnk bKr$gko'b (T[uko$GkFk), fujB$fujBe$fujBs, fJekbe$d[ekbe, g?okvkfJw$f;BNkJhw fij/ ;zebgKdh ftnkfynk eodk j'fJnk efjzdk j? fe ;zouBk ;zpzXK dk ;zrqfj j?. fJ;d/ nzr-nzF fJe d{i/ Bkb fJ; soQK ;zpzfXs jB fe ;w[Zu ekoiFhb j' ;e/. e[b ns/ i[},ekoi ns/ ;zpzX ;zouBktkd dhnK gSkBD:'r fJekJhnK jB. go e/tb fJj

Page 219: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 219

fJekJhnK fwNk d/D Bkb ;zouBk dh ftnkfynk Bjh_ j' ;edh. jo t;s{ ;zouBkj? id'_ T[;dk nfXn?B f;;Nw dh fdqFNh s'_ j[zdk j?. ;zouBktkd fe;/ t;s{ iKfefonk j/m ezw eod/ eqw-B/w eK soshp B{z sbkFDk j?. fJ;dk fJj Gkt Bjh_fe e'Jh pfDnk pDksk eqw-B/w t;s{ :EkoE @s/ nko'fgs eo fdZsk iKdk j? pbfe;zouBktkd t;s{ B{z ikBD bJh w[V T[;koD d/ t;s{ :EkoE dk wkvb fsnkoeoBk j?.

nzso gkm pko/ jfoGiB f;zx i[bhnk feq;shtk dh gkm nzdo gkm nzso-gkm (Intertextuality) dh ;EkgBk s'_ ;wM b? e/ ftnkfynk eodk j? fe e'Jh thgkm b/ye dh eoskoh u/sBk @u'_ iBw Bjh_ b?_dk. b/ye nkgDh fbys ftuGkt/_ e[M th ej/ T[j GkFk f;;Nw d/ nB[;ko jh fejk ikDk j?. GkFk f;;NwT[;B{z j'o pj[s e[M efjD:'r pDk fdzdk j?. ;' jo ;kfjs feos fJe gq/fos-gkmth j? i' eJh gq//os gkmK B{z T[e;kn ;edk j?. gq/fos-gkm jh fe;/ fJe gqrN-gkmB{z ;dk pdbDjko nB/e ;zouBktK dk o{g fdzdk j?. fJ; ftu jh ekft dhowDhesk Gkt gqsh fyD Bt/_ ou/ ikD dh Fesh dk G/s j?.

o{geho{geho{geho{geho{geh (1977) @u jfoGiB f;zx b/y ¿sbkF dh ;whfynk ftXhÀ okjh_f;oiBkswe ouBktK ftF/F eoe/ eftsk dk Fk;so T[;odk j? fi; fgS/nzsofdqFNh o{gtkdh j?. T[;dk efjDk j? fe fe;/ th eftsk dk o{g gSkBD t/b/n;h_ e[M e[ T[BQK sZsK tZb o[fus j[zd/ jK i' ;ZG eftsktK @u ;KM/ jB ns/ t/yd/ jK fe fJBQK sZsK dh g/Fekoh nZvoh nZvoh j?. eftsk dk w{b sZs wkBthsDkU j?. eftsk iK sK fe;/ sDkU s'_ w[es j'D d/ :sB ekoB j'_d @u nkT[_dhj?. iK fe;/ sDkU B{z f;oiD d/ :sB ekoD. fJj w{b sDkU jh ekft-feosK d/ftuko gqpzX, Gkt gqpzX, ekoi gqpzX ns/ GkFk gqpzX @u c?b iKdk j?.

gkorkwh gkorkwh gkorkwh gkorkwh gkorkwh (1976) @u jfoGiB f;zx o'bK pkoE dh feskp Writing

Degree Zero @u'_ nzsofdqFNhnK b?_dk j'fJnk ;kfjs ouBk B{z fJe gkorkwhekoi efjzdk j?. T[;dk efjDk j? fe p'bh s'_ fpBk ;kfjs ouBk ;zGt Bjh_ gop'bh Bk ;fjs o{g j? Bk t;s{. p'bh T[go b/ye dk nfXeko th Bjh_. p'bh nkgu[D/ pzX/i iK puB pZXsk (Commitment) d/ tZ;D dh EK Bjh_. fJj nkgw[jkonB[fefonk j?. p'bh tKr F?bh th ;kfjs ouBk dh ;fji ;zrh j?. F?bh fJegqfeose j'_d j?. b/ye fJ;B{z u[D Bjh_ ;edk. i/ p'bh ;kfjs ouBk s'_ T[oK dht;s j? sK F?bh T[; s'_ goQK dh. go ;kfjsekoh dk T[xk bZSD T[;dh ;wkfieskj?. go fJ;dk noE fpbe[b Bjh_ fe p'bh ;wki ftj{Dh j'_d j?. ;kfjs ouBkdh ;wkfiesk dh nkgDh ftbZyDsk j?. fJzi ;kfjs ouBk dh w[ZYbh b'V ;kfjsekodh nkswk j? T[;dh GkFk Fesh Bjh_. ni'e/ d"o @u ;w[Zuh wB[Zy iksh dh jkbsnfijh j? fe T[;dh u/sBk d/ f;oiDjko T[; Bkb Neokn oj/ jB. go wB[Zy B{zu'D dh nk}kdh j? fe fJ; NeokU @u gt/ iK Bk. u'D gqkgs ns/ ;zGkfts d/fwbD fpzd{ @s/ jh j[zdh j?. ;kfjse u'D bJh fe;/ gkorkwh \?;b/ dh b'V doeko

Page 220: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

220 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. ;kfjs dh o{g ouBk pko/ jfoGiB f;zx dk efjDk j? fe o{g gqkgs eoe/ jht;s{ ;zxDh ns/ rfjoh j[zdh j?. ;sj s'_ rfjokJh sZe dk ;\o jh t;s{ s'_ o{gsZe dk ;\o j?. F?bh ftfrnkB ns/ ;kfjs Fk;so pko/ jfoGiB f;zx dk wZsj? fe F?bh ftfrnkB ni/ g{oh soQK fte;s ns/ nkgD/ nkg @u ;[szso ftfrnkBnytkT[D dh ;fEsh @u Bjh_. ukob; p?bh dhnK ;kfjse nzsofdFNhnK s'_ bkGtzsj[zdk j'fJnk T[j efjzdk j? fe F?bh ftfrnkB dk ;[Gkn toBDw[Zy j?. fJjftfrnkB fe;/ GkFe F?bh B{z gVskbdk, torhfeqs eodk ns/ T[; d/ ufoZso dkfBoDk eodk j?. T[j F?bh dk ftFb/FD eodk j?, T[;dk w[b Bjh_ gkT[_dk., fJjftfrnkBe ftXh j?. ;' fJj efj ;ed/ jK fe r'gkb f;zx dodh, ;zs f;zx ;/y'_ s/ nso f;zx s'_ pknd jfoGiB f;zx B/ gzikph ;kfjs Fk;so, ;kfjs fuzsB,;kfjs ftfrnkB gZSwh s/ Gkosh ekft Fk;soh ;o'sK d/ nfXn?B @u'_ nzsofdqFNhnKgqkgs eo fJe Bk f;o\ frnkB Fk;soh gk;ko f;oidk j? pbfe f;oiBksweouBktK d/ fttjkoe nfXn?BK dh th gozgok B{z ;[fdqV eodk j?.

jfoGiB f;zx gzikph dk gfjbk gqw[Zy fuzse, nkb'ue ns/ ;kfjs Fk;sohns/ ftFkb nfXn?B tkbk nfXJ/sk ns/ tZv/ fdqFNhe'D tkbk nfXnkge j? fi; B/ftXhts o{g @u gzikph @u ;kfjs dk frnkBFk;so ns/ ;kfjs Fk;soh GkFk xVB@u tZvk :'rdkB gkfJnk. fJ; ;koh xkbDk @u T[;dk gZSwh ;kfjs nzsofdqFNhnKB{z nksw;ks eo e/ Gkosh frnkB ;kfjs Fk;soh ;o'sK Bkb i'V nfijh ;kfjsFk;soh ns/ ;kfjs ftfrnkBe ;{M fsnko ehsh fi; okjh_ pkpk cohd s'_ b? e/r[opkDh, wZXekbh ;kfjs ns/ nkX[fBe ;kfjs f;oiDktK dk fttjkoe nfXn?BeoB dh fgos gkJh. T[j nkgD/ ;wekbh b/yeK B{z ne;o nkgD/ gZsoK okjh_;zp'fXs j[zdk i' nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h @u SZgd/. fJj gZso pknd @u gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh feskp d/ o{g@u th gqekfFs j'J/.

jfoGiB f;zx B{z nkgDhnK ;kfjs Fk;soh nzsofdqFNnK okjh_ gzikph;kfjs dk frnkBFk;so ns/ ;kfjs dh f;XKse GkFk f;oiD ftu tZv/ s/ pj[w[Zb/:'rdkB eoe/ ns/ wjkB ;kfjs s/ ;whfynk ;kXe j'D tk;s/ ;dk :kd ehskiKdk oj/rk.;jkfJe g[;seK L;jkfJe g[;seK L;jkfJe g[;seK L;jkfJe g[;seK L;jkfJe g[;seK L

1) jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk fJfsjk;, gzikphnekdwh, fdZbh.

2) jfoGiB f;zx, nfXnB s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972),nfXnB s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972),nfXnB s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972),nfXnB s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972),nfXnB s/ nfXnkgB (1970), w[Zb s/ w[bKeD (1972),;kfjs Fk;so (1973), ;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976),;kfjs Fk;so (1973), ;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976),;kfjs Fk;so (1973), ;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976),;kfjs Fk;so (1973), ;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976),;kfjs Fk;so (1973), ;kfjs f;XKs (1973), gkorkwh (1976),ouBk ;zouBk (1977), o{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB (1978),ouBk ;zouBk (1977), o{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB (1978),ouBk ;zouBk (1977), o{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB (1978),ouBk ;zouBk (1977), o{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB (1978),ouBk ;zouBk (1977), o{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB (1978),f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B (1978) ns/ gsoKibh (1981)f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B (1978) ns/ gsoKibh (1981)f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B (1978) ns/ gsoKibh (1981)f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B (1978) ns/ gsoKibh (1981)f;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B (1978) ns/ gsoKibh (1981)

õõõ

Page 221: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 221

jfoGiB f;zx dhjfoGiB f;zx dhjfoGiB f;zx dhjfoGiB f;zx dhjfoGiB f;zx dh;whfynk-F?bh;whfynk-F?bh;whfynk-F?bh;whfynk-F?bh;whfynk-F?bhp{Nk f;zx pokVp{Nk f;zx pokVp{Nk f;zx pokVp{Nk f;zx pokVp{Nk f;zx pokV

jfoGiB f;zx dh ;whfynk-F?bh pko/ ftuko eoB s'_gfjbK F?bh-;zebg pko/ ftuko eo b?Dk tkip gqshs j[zdkj? feT[_fe fJ; d/ eJh ;zebgh g;ko jB. F?bh-fuzsB dhfJe Xkok F?bh ftu |?o-GkFkJh ;q's th Fkwb eo b?_dh j?id fe d{ih Xkok GkFk-F?bh e/_fdqs jh ofjzdh j?, GktfJj GkFkJh ;q'sK T[go nkXkfos j?. don;b GkFk ;zukodk ;ot'sw ;kXB j?. fJj GkFk dh ;woØEk th j? ns/ ;hwkth j?. nkw GkFk ;fji-;zuko eodh j?. fJj GkFk dh;woØEk j?. go nkw GkFk-;zuko, wfj}-;zuko j[zdk j?lgqGktFkbh ;zuko Bjh_ j[zdk.fJj GkFk dh ;hwk pD fBØpVdhj?. F?bh GkFk dk gqGktFkbh ;zuko j?. Gkt/_ GkFk ns/ GkFk-F?bh fJØe' f;Øe/ d/ d't/_ gk;/ jB go fco th w?_ GkFk ~ GkFk-F?bh s'_ fBy/V fojk jK. GkFk sK iD/-yD/ ~ pugD s'_ jhfwb iKdh j? go GkFk-F?bh, GkFk d/ XBh b/ye dh xkb-ewkJh j?. GkFk-F?bh fbys dk ;[ji th j?l b/ye dk ;[Gknth ns/ F];hns dk gSkD-fuzBQ th j?.fit/_ goQ/ ftØu yVQkpzdk nkgD/ p'b s'_ gSkfDnk iKdk j?, Ut/_ jh GkFk dk XBhb/ye nkgDh GkFk-F?bh s'_ gSkfDnk iKdk j?.GkFk gqrNkT[_dhj? go GkFk-F?bh fdqVQkT[_dh j?. GkFk dh p[fBnkdh gqfeosh;{uBkth j[zdh j?. GkFk-F?bh T[; ;{uBk ftu ofbnk gqGkthns/ ;[jiwJh pb j[zdk j?. GkFk-F?bh jw/Fk f;oiDkswej[zdh j?. f;oiDkswe j'Dk GkFk-F?bh dh w{b Fos j?. fJ;/bJh F?bhrs nfXn?B bJh nkw s"o s/ f;oiDkswe ;kfjs~ jh :'r wzfBnk iKdk j?. ;whfynk-;kfjs ~ Bjh_.;whfynk-;ziw ~ sK gfoGkFe FpdK dk e'F s;ØtoeofdnK, fJ; dk GkFk-F?bhrs eoB s'_ r[o/i ehsk iKdk

213, c/}-2, wkvb NkT{B,pfmzvkc'B L 9463079356

Page 222: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

222 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. fJj XkoBk fe;/ jØd sØe ;jh th j? feT[_fe ;whfynk dh GkFk ftu skofeesk,dkoFfBesk, yzvB-wzvB, tkd-fttkd ns/ ftnkfynk-ftFb/FD d/ r[D-bØSD Gko{ j'iKd/ jB, fi; ekoB fJ; GkFk ftØu ;zebgh$seBheh ns/ gfoGkFe gdktbh dhGowko j' iKdh j? go fit/_ f;ofis-;kfjs fJe GkFkJh ;zouBk j[zdh j?, Ut/_;whfynk th sK fJe ftF/F gqeko dh GkFkJh ;zouBk jh sK j?. ;q/FN F];hnsnkgDh ;whfynk-fbys T[go th nkgDh nfwØN Skg bk fdzdh j?. Bkb/ jfoGiBf;zx dh sK F];hns jh F?bheko dh F];hns j?. fJ; bJh jfoGiB f;zx tor/Fpd-;kXe ns/ Fpd o;hJ/ nkb'ue dh GkFk-F?bh pko/ sK rØb ehsh jh ik ;edhj?. T[j fJe r{VQ ftdtkB ns/ jzfYnk j'fJnk }pkBdkB ;kfjs-;whfyne ;h. T[j;whfynk dh GkFk ns/ w[jkto/ gqsh g{ok ;[u/s ;h. T[j gzikph GkFk dk gqwkfDenbhN f;oiD tØb jw/FK nro;o fojk. Gkt-ftuko nB[e{b Fpd-u'D, T[BQK dhT[fuØs soshp ns/ gqGktFkbh tke-ftT[_s nkfd gØyK s'_ T[j p/jØd ;[iØr ns/ fBg[zB;h. ;zebgK d/ fBy/V/ ns/ T[BQK bJh Y[et/_ FpdK dh sbkF ns/ fco T[BQK dhnoE ftT[_s, f]nkb, dbhb, w"fbe-wØs s/ T[; dh ;EkgBk gqsh g{oh ;gFNsk nkfdsØE fJ; ;whfynk-F?bh d/ tØv/ r[D jB.fJ; ;whfynk dh GkFk, GkFk-F?bh d/ gØys'_ th ;op-r[D ;zgzB j?. fJ; ;whfynk-GkFk ftu ftukoK dh bVh, Fpd-u'D,Fpd-soshp ns/ tke-F?bh nkfd ;G e[M J/t/_ dk j?, fit/_ seoho N/g eoe/,gfjbK jh T[BQK B/ nkgD/ f}jB ftØu fNek Xoh j't/. Fpd, jfoGiB f;zx ~nkgw[jko/ n"Vd/ ;B ns/ T[; d/ fgØS/-fgØS/ d"Vd/ ;B. T[j pj[fdFkth ;kfjs-fuzsej'D d/ Bkb-Bkb pj[ftX GkFk-;kXe th ;h. fJ; ;whfynk-GkFk d/ eJh ;{yw-nzdk}jB, fiBQK dh ;opgØyh gVu'b eoBh, Gkt/_ n"yh ikgdh j? go fco th fJj n"ykezw n;zGt Bjh_ j?. nkgDh fJ; XkoBk d/ pbp{s/ jh fJ; gØso ftu jfoGiBf;zx dh ;whfynk dh GkFk d/ GkFk-F?bhrs ;o{g dh fBFkBd/jh eoB dk :sBehsk frnk j?.

GkFk tkb/ gØy tØb nkT[D s'_ gfjbK, jfoGiB f;zx d/ ;whfynk-;z;koBkb tkp;sk j'Dk th fpjso ikgdk j?. jfoGiB f;zx thjth_ ;dh d/ nzsb/ fszBe[ djke/ gzikph ;kfjs fuzsB ns/ ;whfynk d/ y/so ftu eowFhb oj/ jB. T[BQKdh fJ; bzwh ebw-;kXBk dk dkfJok pVk t;hj j?. 1970 s'_ b? e/ 1991 sØe, T[BQK dhnK nfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgB, w[b s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;sow[b s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;sow[b s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;sow[b s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;sow[b s/ w[bzeD, ;kfjs Fk;so, ;kfjs ;kfjs ;kfjs ;kfjs ;kfjsf;XKsf;XKsf;XKsf;XKsf;XKs, gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh, ouBkouBkouBkouBkouBk-----;zouBk, o{geh;zouBk, o{geh;zouBk, o{geh;zouBk, o{geh;zouBk, o{geh, ;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B,;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B,;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B,;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B,;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B,gsoKibh, fJe ]s s/o/ BkgsoKibh, fJe ]s s/o/ BkgsoKibh, fJe ]s s/o/ BkgsoKibh, fJe ]s s/o/ BkgsoKibh, fJe ]s s/o/ Bk, g{oB f;zx ouBk ftouBkg{oB f;zx ouBk ftouBkg{oB f;zx ouBk ftouBkg{oB f;zx ouBk ftouBkg{oB f;zx ouBk ftouBk, ]kw'Fh dk }ihok ]kw'Fh dk }ihok ]kw'Fh dk }ihok ]kw'Fh dk }ihok ]kw'Fh dk }ihok,fgnko s/ gfotko fgnko s/ gfotko fgnko s/ gfotko fgnko s/ gfotko fgnko s/ gfotko ns/ w/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zd nkfd ;kfjs-;whfynk dhnK gzdoK g'EhnKbrksko gqekfFs j'JhnK. jfoGiB f;zx d/ fJ; ;w[Øu/ ;whfynk-ekoi dk nzr-fBy/V ;kfjs;kfjs;kfjs;kfjs;kfjs-----ftfrnkB, ;kfjs fuzsB ftfrnkB, ;kfjs fuzsB ftfrnkB, ;kfjs fuzsB ftfrnkB, ;kfjs fuzsB ftfrnkB, ;kfjs fuzsB ns/ ftjkoe ;whfynk ftjkoe ;whfynk ftjkoe ;whfynk ftjkoe ;whfynk ftjkoe ;whfynk ftu ehsk ik ;edkj?. go F?bh d/ gØy s'_ fJBQK ~ f;oiDkswe ns/ ;whfynkswe GkFk-F?bh dh e'Nh

Page 223: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 223

ftu tzfvnk ik ;edk j?. ;w[Øu/ o{g ftu fJj f;oiDf;oiDf;oiDf;oiDf;oiD-----;whfynk;whfynk;whfynk;whfynk;whfynk d/ r[zdt/_ o{g~ fJeo; ns/ fJe;[o F?bh ftu g/F eodh j?. jfoGiB f;zx-;whfynk d/ fJ;;ot/yD s'_ ;gZFN j? fe T[j gzikph ndph dkfJfonK ftu pkekfJdk rshFhb oj/jB. fJ; s'_ nrbh fBnkoh rØb fJj j? fe T[j fJe gq:'rFhb ;whfyne d/s"o s/ th T[Go/ jB. ed/ nfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgBnfXnkgB-----F?bh, F?bh, F?bh, F?bh, F?bh, ed/ ]s ]s ]s ]s ]s-----F?bh, F?bh, F?bh, F?bh, F?bh, ed/ gØso gØso gØso gØso gØso-----F?bhF?bhF?bhF?bhF?bh ns/ed/ gVQsgVQsgVQsgVQsgVQs-----F?bh nF?bh nF?bh nF?bh nF?bh nkfd eJh ;whfynk-F?bhnK d/ ;\b siofpnK okjh_ T[BQK B/ eJh;whfynk-o{gK ~ f;ofink j?. no;s{ dh ekft Fk;soh gozgok s'_ b? e/ o{;h o{gtkd,;zouBktkd, ftouBktkd, F?bh-ftfrnkB ns/ fujBkb'uBk sØe T[BQK d/ ;whfynk-ekoins/ ;whfynk-F?bh dh rfs-fws fBnkoh j?. fJj ekoi rfjo-rzGho th j? ns/r[Dh-rjho th. don;b jfoGiB f;zx nzdo e[M BtK f;oiD dh ohM th ;h ns/gØSwh ;whfynk-;e{bK Bkb to w/uD dh shpo fJØSk th. fJ; bJh jfoGiB f;zxdk nkb'ue nkgk ;kfjs-f;XKs ns/ f;XKs ftt/uB d/ y/soK ftu fJØe' fizBh ;woØEkBkb i[fVnk fojk. fJ; d/ cb;o{g jh gzikph nekdfwe irs dk tkj nzsogkm, fBeN nfXn?B, gkm-ntu/sB, ;kfjse-]kw'FhnK ns/ ;kfjsesk dh fdqFNh s'_nDej/ dh sbkF fij/ ;zebgK Bkb fgnk.

j[D fJ; ;whfynk-GkFk dh GkFeh c'bk-ckbh eod/ jK fijVh jfoGiBf;zx-;whfynk ~ gzikph ndph-d[Bhnk d/ o{-p-o{ eodh j?. jfoGiB f;zx-;whfynkBthB-fuzsB Bkb ;zpzfXs Bt/_ nfXn?B gfog/y jh Bjh_ f;oidh ;r'_ fJ; d/ jkDdh Bth_ ;zebgh-ftuko-GkFk th f;oidh j?. jfoGiB f;zx dh ;whfynk :ksokgzikph nkb'uBk dh GkFk ~ ftuko-GkFk d/ ;sØo sØe fbiKdh j?. fJ; ;whfynk dhGkFk dkoFfBe, f;XKfse ns/ ;zebghtkuh j' e/ th p'bukbh ;o{g tkbh j?.don;b jfoGiB f;zx fJe ;woØE ;kfjs-fuzse j'D d/ Bkb-Bkb pj[-GkFk frnkBhth ;h. gzikph GkFk T[go T[; ~ g{oB nkp{o jk;b j? ;h. T[j ;[ji-f;oih th;h ns/ Fpd-fFbgh th. ;[uØih Fpd-u'D ns/ Fpd-tos'_, ;wk;h Fpd-f;oiDk,;whfynk dh nzso-okFNoh$ nzro/}h-seBheh gdktbh d/ gzikph o{gKso xVD ns/FpdK d/ noEK ~ BthnK fdFktK d/D ftu jfoGiB f;zx dk e'Jh ;kBh Bjh_. j/m fby/ Fpd-Bw{B/ jfoGiB f;zx d/ Fpd-g[oF j'D d/ gqw[Øy gqwkD jBL

1H1H1H1H1H T[dks (Sublime), T[bzxD (deviation), nzsozr (intrinsic), nkgj[dok(arbitrary), niBpheoB (defamiliarization), nshs f;wosh (stalgia), nkfynkB(interpretation), nroG{wh (foregrounding) nkBzd (pleasure), ;wkBskw{benbzeko (metaphor), ;zrbhw{be nbzeko (menonymy), ;zGkfts (Probable),

;{jhnk (informant), Fpd-y/soh (paradigmatic) j[zrkok (response), e\kfJs(economy), frnkB-gqkgsh (discovery), pfjozr (extrinsic), fprV (distorted)

, xNBk rs-:EkoE (reality of events), fuzsk (Concern), Sth-fuso (Portrait),

fBowb-fdqFNh (lucidity), gqfswkB (norm), gokjB (deviation), g{op-gkm (Pretext),

Page 224: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

224 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

p[Dsh (texture), Gog{o (Comprehensive), GkFk-G[ØbD-o'r (aphasia), w[eswB(Free mind), wjKfdqFNh (Vision), wB'tk; (assimilation), wB'eb/F, w{b-nkdoF(archetype), w{b-e/ _fdqs (logocentric) :'rsk (competence), fBGkU(performance), o{g (Form), o{g-ftXh (pattern), fto/uB (catharasis), ftouBk(deconstruction) ns/ o{gkeko (genere) nkfd.

2 2 2 2 2 nB[g{foek (G{fwek), nw{osB, nkfd-fpzd{, nzso-gkm, fJekbe,fJfs,;opkoE, ;t?ukbB, ;w{osB, ;[ji-;zuko, ;op-GkFe, ;kfjs-ftfrnkB, ;oprkwh,;zouBk, ;{M-wkvb, ebfgnk-;zebfgnk, yzvkoEh, i[rs, u/sBk-gqtkj-F?bh, socdkoh,d{i?bh f;oiDk, fspkok (fszB tkoh), d[ekbe, X[Bh-fpzp, B/w-gqpzX, fBeN nfXn?B,gqekF-fdqFNh, gj[zu-fpzd{, gkorkwh, gogzu, gk;ko, gqsØyD, w[bzeD, w[zdktDh,wjKfdqFNh, t;s{, ftouBktkd, t/d u/sBk, t;hj, ftrk;, ftdk-fpzd{, ftr'gB,ft;kj-f;oiB, b'e-t/d, eØE, ftE s/ tØE nkfd. fJ; soQK T[BQK B/ ;?_eV/ ;zebghFpd sbkF/, xV/ ns/ ;gFNsk s/ gqwkfDesk Bkb tos e/, gzikph ;kfjs-;whfynk~ nwho ehsk.

fJ; Fpdktbh pko/ ftF/F rØb fJj j? fe jfoGiB f;zx B/ iK sK y[dBt/_ Fpd xV/ jB iK fco wKrt/_ FpdK ~ gzikph ftnkeoB d/ B/wK nB[e{b sokFe/, BthnK F/vK fdØshnK jB. Gkt/_ F[o{-F[o{ ftØu fJ; Fpdktbh pko/ tkd-fttkd thj'fJnk go jfoGiB f;zx B/ Bt/_ gfoGkFe ;whfynk-gdK dh B[jko ~ e[M fJ; soQKsokfFnk fe T[j gzikph GkFk ftu x[bfwb rJ/. \b;o{g fprkBkgD ]sw j'frnk. don;b GkFk rshFhb i[rs ns/ toskok j? go eJh tkoh n;h_ fJ;~nfrnkBsk t; pzd-pDso ;wM b?_d/ jK. n;h_ G[b iKd/ jK fe GkFk dh i[rs|?o-GkFkJh :EkoE d/ ;wftE jh s[odh s/ ftuodh j?. |?o-GkFkJh :EkoE fdB-p-fdB tX/o/ ftFkb s/ ifNb j[zdk ik fojk j?. fJ; bJh GkFk ~ th fJ;d/nzr;zr ofjDk jh gt/rk. jfoGiB f;zx nfij/ r[ØM/ GkFkJh-G/dK s'_ ikD{ ;h. fJ;pko/ T[j g{oh soQK ;[u/s ;h. fJ;/ eoe/ (jfoGiB f;zx, 1976-TL108) B/ fbfynkj? fe ¿Bth_ tk;sftesk ~ nkgD/ ihtB dk nzr pDkT[D bJh Bth_ GkFe xkVseoBh jh gt/rh.À go T[j fJ; sØE s'_ th ikD{ ;B fe ¿g[okDh Fpdktbh th fe;/jØd sØe Bt/_ nB[Gt dh jkDh pD ;edh j?.À FkfJd fJ;/ ekoB T[BQK B/ eJhb'e-t/dh FpdK ~ nkbwkBk gØXo T[Øs/ tofsnk j?. fw;kb ti'_ nØr/ fby/ Fpd t/y/ ik ;ed/ jBL

nZi th, ;fjtB, ;oedh rJh, ;fGnkukoe-}whB, Fbhb-wj"b, ;kBh, ;{M,F{edk-nzdk}, jwksV, j[Dth_, j[zrkok, j"o;, j'oEoz}, iD/yD/, vhb, s;Øto, d[w/b,X[o-v{zx, p'b, fpVe, pDs, p[Dsh, p[Dso, fwE b?Dk, bkrk d/rk, b'V ;koBk ns/ftobh-F?, nkfd.

fJ; soQK jfoGiB f;zx B/ gzikph dh gozgoktkdh GkFkJh ;wØoEk ~ nkgD/

Page 225: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 225

eb/to ftu b? e/, GftykoEh BthnK ;zGktBktK tØb tXkfJnk j?. fJT[_ jfoGiBf;zx B/ m/m gzikph FpdK ~ Bt/_ ;zdoGK ftu tos e/, T[BQK dk noE ft;sko ehskj?. fJBQK ftu'_ eJh Fpd sK nfij/ jB, fijV/ FkfJd jfoGiB f;zx B/ jh gfjbhtkoh tos/ jB. w;bB @nFbhb# Fpd sK n;h_ nkw gzikph ftu tosd/ jK gofJ; dk fto'Xh Fpd @Fbhb# gzikph ftØu fes/ Bjh_ tofsnk frnk ns/ Bk jh fJjfe;/ Fpd-e'F ftu doi j?. fJ;/ soQK T[BQK B/ ;wk;h Fpd-o{g f;oi/ jB.fw;kb ti'_ L ;Øu-b[ekT[D/, ;{M-wkvb, j'_d-gqfefonk, u[Øg-;Kr (Pantomime), M{m-p'bD/, s[eKs-Xowh, X[o-v{zx, B/w-gqpzX, B/V-GftØy, fBi-GkFk, gkme-wB, gfotko-Fk;so, gq;zr-w[es, g{op-gkm, w"ek-w/b, fposKs-o{g, ftnzr-bVh, ftnesh-ftbØyDsk ns/ o{g ftXhnK nkfd nB/eK ;wk; t/y/ ik ;ed/ jB. jfoGiB f;zx-;whfynk dh GkFk ftu ;wk; pDkT[D tkbh ftXh dh tos'_ sK J/Bh y[ØbQ e/, ehshrJh j? fe eJh EkJh_ T[BQK B/ shjo/ ;wk; th pDk Xo/ jB. fit/_L nNk-;Nk-dØ;D/, n?B-p-n?B-dØ;D/, ;wkB-noE-r[ØN, ;wki-GkFk-fuØso, u/sBk-gqtkj-F?bh, fBs-ihtB-GkFk, ns/ p'bh-pokJ/ p'bh, :kd-ftj{Dk-nB[Gt nkfd.

;wk;h Fpd-f;oiDk gzikph GkFk dk fBt/ebk yk;k j?. fJ; ftXh dh tos'_nkw p'bukb dh gzikph ftØu sK nkw j[zdh j?. fbys gzikph ftu jfoGiB f;zxB/ i'VBh (hy-phen) gk e/ Fpdi'VK ~ GkFkftfrnkBe nkXko d/D dk okjftykfJnk j?. eJh EkJh_ T[BQK B/ ftF/FD ns/ BKt ftukb/ th i'VBh gkJh j?. fit/_ wB[Øyh-;wki, ekfte-fBnK ns/ ;wkfie-:EkoE nkfd. id'_ fe i'VBh d' BktKftueko jh gkJh iKdh j?. don;b gzikph FpdK dh pDso ns/ Fpdi'VK pko/Gkt-noEh fBy/V/ gØy'_ T[j p/jØd ;{yw-fuØs fuzse ;B.

jfoGiB f;zx B/ ;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie;wkfie ns/ ;kwkfie;kwkfie;kwkfie;kwkfie;kwkfie Fpd ftu th ftnkeofBe nzsoehsk j?. ;wkfie, ;wki dk ftF/FD j?. fJ; dh tos'_ bJh ftF/F dh b'V gJ/rh. fit/_ l ;wkfie r[D iK ;wkfie eow nkfd. go ;kwkfie;kwkfie;kwkfie;kwkfie;kwkfie Fpd ~ T[BQK BKto{g ftu tofsnk j?, fi; s'_ Gkt j?, ;wki ftu ofjD tkbk ftnesh. fJ;/ soQKT[BQK B/ fbys fbys fbys fbys fbys (writing) ns/ fbfysfbfysfbfysfbfysfbfys (written) Fpd ftu th ftnkeofBe fBy/Vk Ekfgnk j?. fbys fbys fbys fbys fbys ~ T[BQK d/ noEK ftu ns/ fbfysfbfysfbfysfbfysfbfys ~ d/ noE ftutofsnk j?. j'oj'oj'oj'oj'o dh tos'_ bJh ns/ j'o;j'o;j'o;j'o;j'o; dh tos'_ bJh ehsh j?. fJ; soQKd/ GkFe fBy/V/ gzikph fbysK ftu j'o fes/, fe;/ b/ye, ftdtkB iK GkFkftfrnkBhB/ Bjh_ ehs/. fJ;/ soQK jfoGiB f;zx B/ BktK s'_ j'o Bt/_ BKt, BKt s'_ fefonk, ftF/FD s'_ fefonk ns/ fefonk s'_ ftF/FD iK gzikph d/ nkw gqufbs fgS/so brke/, nfij/ Fpd pDkJ/ jB i' gfjbK gzikph ftu gqufbs Bjh_ ;BL

BKt s'_ BKt = o{g --> o{gsk, o[uh --> o[usk, niBph -->niBpheoB, ;w[Øu -

-> ;w[Øusk

Page 226: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

226 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

BKt s'_ fefonk = ft;sko--.ft;skoBk

ftF/FD s'_ fefonk = gqsØy- ->gqsØyDk

fefonk s'_ ftF/FD = p'bD- ->p'bDjko/ ns/ ;[DB- ->;[DBjko/.

T[go'es T[dkjoBK s'_ fJbktk j'o th pj[s ;ko/ m/m gzikph Fpd, w[jkto/iK T[gGkFkJh ozrD tkbh gzikph dh tos'_ jfoGiB f;zx B/ nkgDh ;whfynk-GkFkftØu ehsh j?. go fJ; soQK dh pj[sh tos'_ ]s-F?bh ftØu jh j'Jh j?. c/o thfJ; T[Øs/ b/ye dh ftdtsk dh Skg ;gFN fd;dh j?. fJj ftdtsk Gko/-Gko/FpdK s'_ Bjh_ ;r'_ rØb efjD d/ Yzr s'_ gqsØy j[zdh j?. Fpd ouBk dk jh Bjh_,jfoGiB f;zx tke-ouBk dk th T[;skd ;h. tke ouBk th T[; bJh fJØe nkoN;h. ;ehb ~ ;ob ns/ ;ob ~ ;o; pDk e/, g/F eoBk, T[; ~ nkT[_dk ;h.jfoGiB f;zx-;whfynk d/ tke r[zdt/_ ns/ ;ziwh j[zd/ j'J/ th ebkwJh ikgd/ jB.T[; B/ nzro/}h GkFk dk f;ØXk nB[tkd eo e/, ifNb tke ouBk Bjh_ ;r'_ gzikphGkFk d/ ;[Gk nB[e{b ;ob tke ouBk jh ehsh j?. n;b ftu GkFk Fpd-;zrsBjh_, f;;Nw j?. fJj f;;Nw jh GkFk dk ;[Gk j[zdk j?. e[ØM Bt/_ FpdK d/ nkikD iK s[o ikD Bkb GkFk d/ w{b ;[Gk ftu e'Jh pj[sk \oe Bjh_ g?_dk. fJjsØE jfoGiB f;zx-;whfynk *s/ g{oh soQK bkr{ j[zdk j?.jfoGiB f;zx-;whfynk dhFpdktbh Gkt/_ e[M nDgSksh j't/ go fJ; dk ;w[Øuk w[jktok iK w{b ;[GknDgSksk Bjh_ j?. fJ; ;whfynk-GkFk dh tke-ouBk gzikph ftnkeoB d/ B/wKnB[e{b j?. t?;/ sK fJ; ;whfynk d/ pj[s/ tke fJefjoh pDso tkb/ jB go i/fes/ ;zi[rs iK fwFfos tke jB th sK T[j p/ekp{ GkFkJh t/r s'_ w[es jB.jfoGiB f;zx-;whfynk dh ;w[Øuh tke-i[rs ;ziwh r[D-;zgzB j?. fw;kb ti'_ e[MBw{B/ g/F jB LLLLL

1H BkBe pkDh Xow th j? s/ ebk th, f\bk;ch th s/ fJfsjk; th,fdqFNh th s/ GktBk th. (nfXn?B ns/ nfXnkgBnfXn?B ns/ nfXnkgBnfXn?B ns/ nfXnkgBnfXn?B ns/ nfXnkgBnfXn?B ns/ nfXnkgB, gzBk L 26)

2H ;[gBk eqKsh ~ iBw d/ ;edk j?, go eqKsh f;oc ;[gB/ nk;o/ uØb Bjh_;edh. e/tb ;[gBk eqKsh ~ ngqwkDhe pDk fdzdk j?. (T[jh, gzBk L 194)

3H fJfsjk;, doFB, ekft ns/ ftfrnkB dh ouBk s'_ pj[s gfjbK wB[ØyXow dh ouBk eodk j?.fJ; bJh Bjh_ fe Xow-ouBk ;ob-;[rw j?, ;r'_ fJ;bJh fe Xow-ouBk wB[Øy dh w{b fposh Bkb ;zpzfXs j?, fJj wB[Øy d/ w{b GktK~ gqrNk fdzdh j?.(w[b s/ w[bKeDw[b s/ w[bKeDw[b s/ w[bKeDw[b s/ w[bKeDw[b s/ w[bKeD, gzBk L36)

4H n;h_ ;kfjs-nfXnB ns/ ;kfjs-w[bzeD okjh_ fe;/ ;kofEe ns/ gqwkfDef;ØN/ s/ gj[zuDk j? sK ;kfjs dh ftbØyD j'_d ~ nkgD/ nfXnB dk nkozG-fpzd{;Ekfgs eoBk gt/rk. (;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so, gzBk L10)

Page 227: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 227

5H jo GkFk nkgD/ b'eK d/ ;fGnkukoe jkD dh j[zdh j? ns/ ;kohnK;fGnkukoe b'VK dh g{osh ftu ;woØE j[zdh j?.GkFk dhnK ;wØf;nktK n;b ftØu;fGnkuko dhnK ;wØf;nktK jB. ;fGnkuko s'_ ftS[zBh GkFk dh nkgDh e'Jh j'_dBjh_. (gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh, gzBkL 109)

6H ;kfjsesk fJe fBt/ebh fe;w dh wjKfdqFNh j?, i' nkgD/ s'_ pkjobhgofeosh ouBk ns/ ;z;feosh ~ fgnko okjh_ ;wMD dk :sB eodh j?.(ouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBk, gzBk L89)

7H fe;/ th ;kfjse feos dh ;zouBk tke ;zouBk torh j?....,.;w[ØukBktb fJe tke j?. T[; ftØu tkgo fojk ekoi fJe fefonk j?. ekoi ~ rshwkBeoB tkb/ gkso @eosk# ns/ T[BQK ~ fdFk d/D tkbh ;wroh eow j?. (T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBkL 61)

8H eftsk dk w{b sØs wkBth sDkT[ j? L eftsk iK sK fe;/ sDkT[ s'_w[es j'D d/ :sB ekoB j'_d ftu nkT[_dh j? iK fe;/ sDkT[ ~ f;oiD d/ :sBekoB. (o{geho{geho{geho{geho{geh, gzBk-1)

9H GkFk dh fdqFNh s'_ ;kfjs-ouBk fJe gkm j? go ;kfjs dh fdqFNh s'_T[j fJe gqtuB j?. gkm ns/ gqtuB dk nkg;h foFsk T[j j? i' GkFk ns/ ;kfjst;s{ ns/ ftF/ dk j?. (;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk L105)

10H gq;zr th w/oh iku/ fJe GkFe nzso-fdqFNh j?. Fpd dk noE sKFpd-e'F ftu'_ ikfDnk ik ;edk j?, go Fpd dk w[Øb gq;zr ftu th T[Godk j?.fJj fJt/_ j? fit/_ o[gJ/ dk w[Øb sK T[;dh fgØm T[Øgo nzfes j? go T[;dh ;jhgqshsh Ud'_ jh j[zdh j? id'_ ihtB d/ fe;/ gq;zr ftØu T[;dh tos'_ j[zdh j?.(gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh, gzBk L127)

11H e'Jh th gkm nzfsw s"o s/ fe;/ gVkn s/ w[e Bjh_ iKdk, jo gkmfe;/ gfjb/ gkm gqsh j[zrkok j? ns/ ][d j[zrko/ bJh th fJe j'o j[zrko/ dh r[zikfJFpDh ofjzdh j?. j[zrko/ do j[zrko/ dk f;bf;bk nw[Øe j?. fJ; dh w[zdktDh fes/Bjh_. (ykw'Fh dk }ihokykw'Fh dk }ihokykw'Fh dk }ihokykw'Fh dk }ihokykw'Fh dk }ihok, gzBk-V)

12H n"os ns/ o'Nh s/oh ihtBh d/ gqw[Øy w'fN\ jB s/ s{z fJjBK ~ thbrksko o"b/ tKr g/F eodk j?. s/o/ gk; n"os dk jh ;hws fpzp s/ Ud{z th;hws ;zebg j?. s{z nkgDh gq/fwek dk f}eo eo/_ iK fe;/ tkfe\ n"os dk, s/o/gk; T[;d/ fi;w s'_ gko Mke ;eD dh ftjb Bjh_. (fJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BKfJe ]s s/o/ BK,gzBk L 73)

13H gqfeosh s'_ ;z;feosh se dh :ksok nkdwhns s'_ fJB;kBhns sedh :ksok ;h. fJ; s'_ pknd wB[Øyh :ksok nBzs sDkT[ dh,nzso fto'X dh,nzsofttkd dh :ksok j?. fJ;/ sDkT[, fJ;/ nzsofto'X, okjh_ nkX[fBesk ns/ T[Øso-

Page 228: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

228 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nkX[fBesk dk w[jKdok fBFfus j[zdk j?. (w/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zdw/oh g;zd, gzBk L 43-44)

14H fit/_ ftnkeoD ouD dh tkoh GkFk dh Gog{o ouBk d/ pknd nkT[_dhj?, T[t/_ ftnkeoDh ;[Gkn tkbh ouBk edh e'Jh ;kfjseko T[d'_ oudk j? id'_ T[jGog{o ouBk eo u[Øedk j?. (T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBkL 29)

15H GkFk :'rsk, ;kfjs-:'rsk dk bk}wh nzr j?. fi; ftnesh gk;;fji GkFk-:'rsk Bjh_ T[j T[j Bk sK T[; }pkB ftu ;kfjs ou ;edk j?, Bkou/ ~ wkD ;edk j?. (;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B, gzBkL 45)

fJBQK tkeK ftu'_ e'Jh th tke nfijk Bjh_ fi; d/ nkfd s'_ nzs sØegj[zufdnK, gkme fJj G[Øb ikt/ fe tke dk eosk fejVk ;h iK fefonk dk o{gfe; BKt nB[;ko nkT[Dk j?. fJ; tke-F?bh ftu ;obsk, ;fjisk ns/ ;[Gkteskj?. jfoGiB f;zx p[fBnkdh s"o *s/ eth ;h. fJ; bJh T[; dh tke-F?bh ftuekft-F?bh tkbk t/r th j? go fJj frnkB-nB[rkwh j?, fJ; ftu ftuko dh v{zxkJhj? l dbhb s/ Gkt[esk dk ;[w/b j? l gkme ~ Bth_ ;{M ns/ frnkB d/D dh gqpbfJØSk j?. jfoGiB f;zx o"FB fdwk| F];hns dk wkbe ;h. T[j nkgD/ w"fbeftukoK Bkb fJe;[o ;h.fJ; bJh T[; dh ;whfynk X[zdb/ ftukoK s'_ w[es j?.jfoGiB f;zx gfjbK nkgD/ w{b T[d/F dk noE-;zuko eodk j?. fco fJe ;XkoBfij/ Fpd iK tke Bkb fJ; soQK BtK gqekF gkT[_dk j? fe ftuko fBØyo e/, ;gFNj' iKdk j?. fJ; ;whfynk-F?bh d/ r[zdt/_ tke s/ r{zit/_ Fpd nfXnkgB-F?bh d/;kyh jB.don;b jfoGiB f;zx d/ fJe f;oeØY ;whfyne j'D dk ok} jh fJjj? fe T[; dh ;whfynk ftØu f;oiD, nfXnkgB ns/ fuzsB fJe d{i/ d/ g{oe ns/nfBØyV jB. nfXn?B ftjko ftu gkme ;kfjse i[rsK ~ ;wMdk s/ wkDdks[fonk iKdk j?. fbyD-F?bh d/ Bkb-Bkb p'b-F?bh th nkgDh gqwkfDe w[jo SkgbkT[_dh ofjzdh j?. T[BQK ~ p'bD tKr fbfynk j? iK T[BQK dh fbys th p'bdh j?,fJj nzso-fBy/V eoBk n"yk j?. nfijh F?bh tkbh fbys e'Jh F?bheko jh ou;edk j?.

;Øuh rØb sK fJj j? fe jfoGiB f;zx-;whfynk d/ tke gqtuBh ;wØoEktkb/ jB. fJj tke-F?bh, gqtuB-F?bh tkbh j?. gqtuB-F?bh dk wkvb tke-;zouBkj' e/ th fJ; s'_ gkorkwh j[zdk j?. gqtuB nkgD/ nkg ftu w[ezwb GkFe T[eshj[zdk j?. gqtuB tke-f;;Nw nB[e{b j'D ekoB ;koEesk dk ;w[Øu j[zdk j?. ;w[ØufJe tke-ouBk dk th j' ;edk j? s/ fJØe fBpzX d/ o{g ftØu th. fJØe tkenkgD/ nkg ftu w[ezwb j'D eoe/, gqtuB j?. go fJj fJØe g?oQ/ dk ;w[Øu jh Bjh_;r'_ j'o tkeK Bkb T[; dk ;z:'r th j?. fJ; bJh gqtuB dk ftfFFN ;zdoGj[zdk j? fi; Bkb eJh j'o w;b/ th T[ikro j[zd/ jB. GkFD sØsK d/ fJbktk fe;/gqtuB dk T[sgkdB feBQK gq;fEshnK ftØu j'fJnk iK gqtuB fe; ~ w[ykfsp j?,fJBQK ;ko/ GkFk pkjoh sØEK dk nkg;h ;zpzX nkfd ;G e[M gqtuB ftØu Fkwb

Page 229: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 229

j[zdk j?. fJ;/ bJh jfoGiB f;zx ;whfynk eJh tkoh tke s'z tXhe @i?;uo# gqshsj[ zdh j?. i?;uo GkFk pkjoh sØs jB. fit/ _ nkw rØbK pksKeod/, n;h_ jØEK Bkb fJFko/ th eod/ jK. fit/_ fJFkfonK okjh_ Gkt tX/o/ gfogØej[zd/ jB, Ut/_ FpdK$tkeK d/ th i?;uo jB. e[ØM F?bh-GkFk ftfrnkBhnK dk fynkbj? fe fBo'b Fpd j[zd/ jh Bjh_. FpdK dk T[uko, tke ouBk ns/ ftokw-fuzBQ nkfd;G GkFkJh i?;uo jB. fJBQK Bkb tkp;sk j' e/, jh Fpd$tke fe;/ gq;zr ftØunkgDk g{otkoE g/F eod/ jB. Bkb/ gqtuB, gqtuB eos/ d/ n;fsst ftØu th;fEs j[zdk j?, i' fe nØr'_ ;wkfie$;fGnkukoe ;zdoGK Bkb i[fVnk j[zdk j?.gqfsGktkB nkb'ue ;fEsh dk p"XeheoB eo e/, nkgDh gqtuB gqfefonk okjh_ T[;ftØu tØY wkoB bJh ;[u/s u'D eodk j?. jfoGiB f;zx-;whfynk dh GkFk,gqtuB d/ gØXo *s/ jh eowFhb ofjzdh j?. jfoGiB f;zx B/ nkgDh fJ; gqtuBh;whfynk-F?bh okjh_ fJe Bt/_-Bt/b/ :[Ør dh f;oiDk ehsh j?. gzikph GkFk ftu fJ;soQK dh ;whfynk-F?bh i/ d[obØG Bjh_ sK nbØG }o{o j?.

j?_ n"o Gh d[Bh:K w/_ ;[]Bto pj[s nØS/,j?_ n"o Gh d[Bh:K w/_ ;[]Bto pj[s nØS/,j?_ n"o Gh d[Bh:K w/_ ;[]Bto pj[s nØS/,j?_ n"o Gh d[Bh:K w/_ ;[]Bto pj[s nØS/,j?_ n"o Gh d[Bh:K w/_ ;[]Bto pj[s nØS/,efjs/ j?_ fe |kfbp ek j? nzdk}/efjs/ j?_ fe |kfbp ek j? nzdk}/efjs/ j?_ fe |kfbp ek j? nzdk}/efjs/ j?_ fe |kfbp ek j? nzdk}/efjs/ j?_ fe |kfbp ek j? nzdk}/-----p:K n"op:K n"op:K n"op:K n"op:K n"o

jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-jtkb/ L-1H jfoGiB f;zx, 1970, nfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgBnfXn?B s/ nfXnkgB, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB

gpfbFo}.2H jfoGiB f;zx,1972, w[b s/ w[bzeD w[b s/ w[bzeD w[b s/ w[bzeD w[b s/ w[bzeD w[b s/ w[bzeD,,,,, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB gpfbFo}.3H jfoGiB f;zx,1973-T , ;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB gpfbFo}.4H jfoGiB f;zx, 1973, ;kfjs f;XKs;kfjs f;XKs;kfjs f;XKs;kfjs f;XKs;kfjs f;XKs, ibzXoLLLLL ;hwk gqekFBH5H jfoGiB f;zx, 1976-T , gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh,,,,, nzfwqs;o LLLLL Btu/sB gpfbFo}6H jfoGiB f;zx, 1976, o{geho{geho{geho{geho{geh,,,,, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB gpfbFo}.7H jfoGiB f;zx, 1977, ouBkouBkouBkouBkouBk-----;zouBk, ;zouBk, ;zouBk, ;zouBk, ;zouBk, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB gpfbFo}.8H jfoGiB f;zx,1978, ;kfjs ftfrnkB ;kfjs ftfrnkB ;kfjs ftfrnkB ;kfjs ftfrnkB ;kfjs ftfrnkB,,,,, nzfwqs;o L L L L L Btu/sB gpfbFo}.9H jfoGiB f;zx,1981-T, ;kfjs nfXn?B, nzfwqs;o L ;kfjs nfXn?B, nzfwqs;o L ;kfjs nfXn?B, nzfwqs;o L ;kfjs nfXn?B, nzfwqs;o L ;kfjs nfXn?B, nzfwqs;o L r[o{ BkBe d/t

:{Bhtof;Nh.10H jfoGiB f;zx, 1981, gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh,,,,, fdØbh L nko;h gpfbFo}.11H jfoGiB f;zx, 1983, fJe ys s/o/ BkJe ys s/o/ BkJe ys s/o/ BkJe ys s/o/ BkJe ys s/o/ Bk,,,,, nzfwqs;o L L L L L \eho f;zx n?_v

;zB}.12H jfoGiB f;zx, 1988, ]kw'Fh dk }ihokH ]kw'Fh dk }ihokH ]kw'Fh dk }ihokH ]kw'Fh dk }ihokH ]kw'Fh dk }ihokH gfNnkbk L L L L L gzikph :{Bhtof;Nh.13H jfoGiB f;zx, 1991, w/oh g;zdH w/oh g;zdH w/oh g;zdH w/oh g;zdH w/oh g;zdH fdØbh L nL nL nL nL nko;h gpfbFo}H

õõõ

Page 230: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

230 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkvkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkvkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkvkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkvkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL GkFk ftfrnkBe nzso-fdqFNhL GkFk ftfrnkBe nzso-fdqFNhL GkFk ftfrnkBe nzso-fdqFNhL GkFk ftfrnkBe nzso-fdqFNhL GkFk ftfrnkBe nzso-fdqFNh

vkH ;[yftzdo f;zx ;zxkvkH ;[yftzdo f;zx ;zxkvkH ;[yftzdo f;zx ;zxkvkH ;[yftzdo f;zx ;zxkvkH ;[yftzdo f;zx ;zxk

vkH jfoGiB f;zx ;kfjs ftfrnkBh ;B . ftfrnkBBkb T[jBK ~ w'j ;h. GkFk ftfrnkB T[BQK dk wBGkT[ÓdkftFk ;h. Gkt/Ó T[j o;wh s"o #s/ GkFk ftfrnkB d/ftfdnkoEh BjhÓ oj/, go T[BQK dh GkFk ftfrnkB pko/ ;wMpj[s f;Zfyns GkFk ftfrnkBhnK Bkb'Ó g[ysk s/ gq"V ;h.id'Ów?Ó vkH jfoGiB f;zx d[nkok GkFk ftfrnkB ftF/ Bkb;zpzfXs b/y gVQ/ sK w?_ nuzfGs ofj frnk. vkH jfoGiBf;zx dh ;whfynk fdqFNh pko/ fbfynk fJj b/y e'Jhnkb'uBkswe b/y BjhÓ j?, ;r'Ó T[BQK dh F];hns gqsh fJeFoXk ns/ f;idk j?.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L f;XKse gfjb{{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L f;XKse gfjb{{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L f;XKse gfjb{{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L f;XKse gfjb{{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk L f;XKse gfjb{{

vkH jfoGiB f;zx ;kfjs ;whfynk dh nzsofdqFNh;kf;Uo d/ GkFk ftfrnkBe wkvb ftZu'Ó iBw b?Ódh j?.;kf;Uo d/ GkFe ;zebgK Bkb nkX[fBe GkFk ftfrnkB$;zouBktkd dk nkozG j[zdk j?. ;kf;Uo s'Ó gfjbk dk GkFkftfrnkB w{b o{g ftu fJfsjk;e GkFk ftfrnkB$ s[bBksweGkFk ftfrnkB ;h. ;zouBkswe GkFk ftfrnkB GkFkftfrnkB d/ y/so ftu fJe nfijk toskok j? fi; BkbnkX[fBe GkFk ftfrnkB dh BhÓj pZMdh j?. ;zouBksweGkFk ftfrnkB dk nkozzG ;ftN}ob?Óv d/ GkFk ftfrnkBhcodhBkE ;kf;Uo (1857-1913) d/ GkFkJh ;zebgK Bkbj[zdk j?.GkFk ftfrnkB d/ y/so ftu fJj pVh nuzG/ tkbhrZb j? fe ;kf;Uo B/ ;zouBkswe GkFk ftfrnkB ;zpzXhfbysh o{g ftu e[M th BjhÓ fbfynk go fco th T[; ~;zouBkswe GkFk ftfrnkB dk w'Yh wzfBnk iKdk j?. fbysh

gq'ca?;o ns/ ;kpek vhB,GkFktK c?ebNh, r[o{ BkBed/t :{Bhtof;Nh, nzfwqs;o

Page 231: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 231

o{g ftu ;kf;Uo dh y'i primitive system of vovels of indo-european

languages(1878) ftu ns/ the use of genitive case in sanskrit (1881) ftu;kv/ ;kjwD/ nkTÓ[dh j?. fJBQK d'jK y'iK dk ;zpzX fJfsjk;e GkFk ftfrnkB Bkbj?. ;zouBkswe GkFkftfrnkB d/ w{b f;XKs ;kf;Uo d/ T[BQK GkFktK okjhÓ ;kv/;kjwD/ nkT[Ód/ jB i' GkFD T[; B/ iB/tk :{Bhtof;Nh fty/ 1907 s'Ó 1911 sZefdZs/ ;B. fJBQK GkFktK d/ w{b f;XKs ;kf;Uo d/ ftfdnkoEhnK d/ B'fN;K d/nkXkfos Course In General Linguistics 1916 ftu feskph o{g ftu ;kv/;kjwD/ nkT[Ód/ jB. ;kf;Uo d[nkok fdZs/ fJBQK GkFDK d/ w{b f;XKs jh;zouBkswe GkFk ftfrnkB dk nkXko pDd/ jB. fJBQK GkFDK ftu ;kf;Uo B/gfjbh tko GkFk d/ fJfsjk;e nfXn?B dh pikJ/ GkFk d/ ;wekbh ;zouBkswenfXn?B T[Zs/ pb fdzfdnk GkFkJh gqpzX ~ fJj fujB gqpzX ;Ekfgs ehsk, T[;nB[;ko GkFk nEtk fujB gqpzX dh p[fBnkd fJfsjk;e BjhÓ ;r'Ó fJe ;wekbhtoskok j[zdk j?L

Language is a system of signs.

The sign is the central fact of language.

The linguistic sign is arbitrary.

The linguistic units (signs) have a purely relational identity.

gzikph ;kfjs ;whfynk ftu vkH jfoGiB f;zx ;zouBktkdh nkb'uBkgqDkbh dk ;zukbe j?.T[; dh ;kfjs ;whfynk ;kf;Uo d[nkok ;Ekfgs GkFefujBK d/ T[go'es tosko/ s'Ó T[oQK-goQK BjhÓ ;oedh. T[[j ;kfjs ;whfynk;w/Ó GkFkJh ;zouBk (;kfjs-gkm) GkFkJh f;;Nw (;kfjs-ftfrnkB) se gj[zudkj?.T[j ;kfjs ;zouBk (gkm) dhnK w{b ;zouBkswe fJekJhnK dh ;zrbh ns/;zrmB B/wK ~ gSkDB dh rZb eodk j?. T[j g?o'b s'Ó bKr sZe dk ;\o s?neodk j?. gkm d/ ;zrbhB[wk$eVhdko ;zpzXK okjhÓ ;kfjs-gkm d/ ;zrmB-B[wk$bVhdko ;zpzXK sZe gj[zudk j?. fujBe s'Ó fujBs sZe iKdk j? s/ ouBk-gkm d/ ;wekbh tosko/ s'Ó T[; d/ fJfsjk;e$;wkie tosko/$f;;Nw dh Ej[ gkT[Ddh e'fFF eodk j?. vkH jfoGiB dh fJj gj[zu-ftXh f;o\ ;kf;Uo d/ GkFe;zebgK sZe jh ;hws BjhÓ ofjzdh, j'o GkFk ftfrnkB dh j'o i[rsK ~ th ;kfjsdh ;wM ns/ ;whfynk bJh tosdk j?. T[j ;kfjs gkm ~ fJe tke d/ ;wkBzsooZye/ T[[; d/ ouBkswe nzrK (T[gtke, tkezF, Fpd, GktzF) dh gSkD eoe/T[;dh uho-ckV eodk j?.

;kfjs ;whfynk dh ;zouBktkdh$GkFk ftfrnkBe gj[zu ftXh ;zpzXh T[;d/ fszB b/y (;kfjs-;zouBktkd d/ GkFk-ftfrnkBe nkXko, ;zouBktkdL ;{M wkvb,

Page 232: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

232 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;'f;Uo d/ GkFe wkvb) g[;se ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B ftu, ns/ fJe b/y (;'f;UoLGkFe fujB) ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB ftu gqkgs j[zdk j?. fJBQK b/yK ftu T[j ;kf;Uod/ T[BQK GkFkJh ;zebgK dk pVh pkoheh Bkb ftFb/FD eodk j? i' fe ;zouBktkddk nkXko pDd/ jB.

;kf;Uo nB[;ko GkFkJh fujB nkg-w[jko/ j[zd/ jB. fujB, fujBe nsfujBs dk ;[w/b j? ns/ fujBe ns/ fujBs dk ;zpzXh nkgw[jkok j?.

¿jo GkFe fJekJh ftu d' sZs w"i{d j[zd/ jB, X[Bh-fpzp ns/ ;zebg.;'f;Uo B/ GkFe fJekJh ~ fujB, T[;d/ X[Bh-fpzp ~ fujBe ns/ T[; d/ ;zebg~ fujfBs ffejk j?. fujBe ns/ fujfBs dk foFsk nfByV j? L ;'f;Uo B/ Fpddh EK fujB Fpd tos e/ fujBe (X[Bh-fpzp) ns/ fujfBs (;zebg) dh nfByVj'Ód T[go pb fdZsk j?##.

vkH jfoGiB f;zx fujBe ns/ fujBs d/ nfByV ns/ ;z:'rh foFs/~ ;ftekofdnK ;gFN eodk j? fe @@j;s-jZE ftu X[Bh-fpzp pdb frnk j?go;zebg T[t/Ó dk T[[t/Ó pfDnk fojk j?. nkX[fBe :[r ftu @r[ops# ~ |ohph d/noE ftu jh rqfjD ehsk iKdk j?, jkbK fe fJ; dk w{b noE god/; j?.fJ;dk ;zebg iK fujfBs pdb frnk j?. Gkt/Ó fe X[Bh-fpzp gfjbk jh pfDnk fojkj?##2

;kf;Uo B/ GkFkJh nfXn?B ftu cattle, silly ns/ you FpdK dhnKT[dkjoBK d/ e/ fJj f;ZX eoB dk :sB ehask j? fe fJBQK FpdK d/ noE(fujBs) GkFk d/ fJfsjk;e tosko/ d[nkok rqfjD BjhÓ ehs/ ik ;ed/. gfjbKnzro/}h ftu cattle ikfJdkd bJh, silly f;nkD/ bJh ns/ you pj[tuB eowbJh tofsnk iKdk ;h, id'Ó fe ni'eh nzro/}h ftu fJBQK d/ fujBs pdb rJ/jB. cattle gF{ iK rK bJh silly w{oy bJh ns/ you fJe tuB $pj[puBeosk$ eow bJh tofsnk iKdk j?. fJ;/ gqeko jh eq'F, p[ZX{, fwqr, ;og, F[jdk,\[eok ni'eh gzikph ftu tZyo/ noE( fujBs) rqfjD eo rJ/ jB. F[jdk ns/\[eoK ~ eqwtko @Fjhd# @\eho# d/ pj[tuB d/ noEK ftu BjhÓ fbnk iKdk .

;kfjs ;whfynk ftu fJe g?o'b ns/ bKr ~ fJe ftFb/FD i[rs ti'Ótofsnk frnk j?. ;kfjs ;whfynk g?o'b s'Ó bKr sZe dk ;\o j?. fd;d/ s'Ónfd;d/ ;Zu dh N'j j?. bKr f;;Nw j? ns/ g?o'b gqrNk.

@@GkFk - ftfrnkBh ;'f;Uo B/ GkFk ns/ T[uko ftueko i' fBy/Vk ehsk;h ;kfjs-;whfynk ftu T[j fJe nzso-fdqFNh tKr rqfjD ehsk ik ;edkj?HHHHftneshrs T[uko bJh ;'f;Uo B/ HHHHHHHHHHHHHHFpd dh tos'Ó ehsh. ;'language# GkFe ;woZEk$;zGktBk j?, @lange GkFk - f;;Nw ns/ parole

Page 233: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 233

ftneshrs T[uko.##3

;kf;Uo nB[;ko GkFkJh fujBK dk ti{d T[BQK dh G"fse$fJfsjk;e j'Ódftu BjhÓ , ;r'Ó T[BQK d/ gqekoih tosko/ ftu j[zdk j? gqekoih toskok ;zpzXkswens/ gqpzXkswe j[zdk j?. fJ; gqpzX (system) ftu GkFkJh fujB (sign) d{i/fujBK d/ ;zpzXK okjhÓ nkgDh j'Ód ;kofEesk rqfjD eodk j?. noE fujB d/G"fse ;o{g ftu BjhÓ, T[;d/ ;zpzXkswe$ gqpzXkswe tosko/ ftu j?. fJe bkfJBbzph j?, S'Nh j?, gsbh j?.w'Nh j?. N/Yh j?, f;ZXh j?, yVthÓ j?, p?mthÓ j?, dk fBy/Vk d{ihnK bkfJBK d/ gq;zr ftu jh d/fynk ik ;edk j?. gqpzX s/ ;zpzX GkFefujBK dk gfoGkFe s/ ;Ekfgs bZSD j?.

@@GkFe - fujB nkgj[dok j?. go GkFe fujB f;o\ nkgj[do/ BjhÓ, T[jf;;Nw ftu pZM/ fujB jB.HHHH GkFk dk skofeesk ns/ T[; dk nkgj[dokgB;wki-;zpzXK ftu th fd; nkT[_dk j?.4

GkFk ;zuko dk fJZe wkfXnw j? ns/ fJ; dh ;zouBk fJ; d/ gqekoihtosko/ ns/ ;zukoh b'VK T[Zs/ fBoGo eodh j?. fJjh ekoB j? fe p'bukb dhGkFk, ftfrnkgB dh GkFk, ns/ ;kfjs dh GkFk dk ;o{g ns/ ;zouBk nbZr-nbZr j[zdh j?.fJBQK GkFk tzBrhnK d/ tyo/t/Ó ~ fBwB nB[;ko do;kfJnk ik;edk j?L

1 p'bukb dh GkFk;o'eko L ;zuko (communication);zouBk L yzfvs (scattered)GkFk L nfs-;obhfeqs (overautomatized)

2H ftfrnkgB dh GkFk L;o'eko L ;{uBk (informative)

;zouBL o{geh(metaphoric)GkFk L nfs-ftF/Fhfeqs(overemphasized)

3H ftfrnkB dh GkFk L;o'eko L ;zebgBk (conceptualization)

;zouBk L gzrshB[wk (linear)GkFk L nfs-fB:ws (overgrammaticized)

4H ;kfjs dh GkFk L;o'eko L ;[ji (aaesthetics);zouBk L ;zrbhB[wk (metonymic)GkFk L niBphfeqs (de autumatized)

Page 234: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

234 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

@@ekft-GkFk ns/ p'bukb dh GkFk dk d{ik fBy/Vk fJj j? fe fiE/ p'bukbdh fdFk eow-;zuko tZb j? T[E/ ekft-;zrmB dh ;[ji-;zuko tZb. ekft-;zukoB:EkoE ;z;ko Bkb'Ó fBy/fVnk ;[ji-;z;ko j?. :EkoE ns/ ;[ji dk nzso fJed{i/ d/ fto'X dk ;{ue BjhÓ. fJBQK dh gqfeosh fJe d{i/ s'Ó fGzB j?.##5

fJ; soQK vkH jfoGiB f;zx ekft GkFk ns/ p'bdh GkFk dk fBy/Vk T[BQKdh tos'Ó d/ gqekoih gfjb{ s'Ó eodk j?. ftfrnkB dh GkFk ns/ ;kfjs dh GkFkdk nzso-fBy/V eofdnK T[j efjzdk j? fe @@ftfrnkB dh fdFk nw{osB tZb s/;kfjs dh ;w{osB tbHHHH ftfrnkB GkFk fJe- fujB-fJe -t;s{ B/w dk gkbDeodh j? go ;kfjs GkFk ftu fJe ;ze/s nB/e noEK ~ gqrNkT[D bJh ;wZoEj?.6

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL ftjkoe gfjb{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL ftjkoe gfjb{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL ftjkoe gfjb{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL ftjkoe gfjb{vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynkL ftjkoe gfjb{

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk d/ ftjkoe gfjb{ ;zpzXh uouk eoB bJhnkXko$nfXn?B ;wZroh ti'Ó T[; dh g[;se o{geh o{geh o{geh o{geh o{geh ;kv/ ;kjwD/ j?. fJ; g[;seftu T[; B/ frnkoK eftsktK, @ezpdh ebkJh#, @e/b'Ó d/ rb bZrh t/b#, @@fJe tkohnuBu/s#, iKrbh S'jo#, @e[Vh g'm'jko dh#, @ikfJdkd#, @uZgk uzB#, FkwK g? rJhnK#,@gzy/o{#, @fpoj'Ó dh oVe#,ns/ @gjhnk# dh ftjkoe ;whfynk ehsh j?. fJ; g[;se d/F[o{ ftu @sbkF ;whfynk ftXh dh# BK nXhB fJZe bzpk b/y j?, fi; ftu e[MeftsktK d/ s[bBkswe ftFb/FD okjhÓ @gzikph ;whfynk ftXh T[;koD dk :sB ehskfrnk j?#, ns/ T[j ;[u/s gZXo s/ fe;/ ;zgodkfJ, o{gtkdh iK ;zouBktkdh Bkb i[VDs'_ |[o/} th eodk j?, go fJ; b/y d/ nKsfoe soe ftu ;kf;Uo d[nkok fdZs/rJ/ GkFe wkvbK dk gk;ko fgnk j? @@Ehw ns/ GkFk p[Dsh# d/ r[zdt/Ó foFs/ okjhÓjh ekft-feos ~ ;wMD dk isB w/ok gq:'iB j?. fJ; ~ o{gtkdh nfXn?B fejkikt/, Gkt/Ó ;zouBktkdh, fe;/ o{gtkdh$;zuBktkdh ;zgodkfJ Bkb pZMD dk fJokdkBjhÓ j?. gzikph ekft-feosK d/ nkXko s/ gzikph ;whfynk-ftXh T[;koD dk isBj?.7

@Ehw ns/ GkFk p[Dsh# dk foFsk bKr ns/ g?o'b d/ foFs/ d/ ;wkBzsoj?. GkFk p[Dsh$ g?o'b okjhÓ ;kfjs gkmK d/ Ehw$bKr sZe gj[zfunk ik ;edk j?.fJj fujBe s'Ó fujBs, eVhdko s'Ó bVhdko s/ fJekbe s'Ó d[ekbe se ;\oeoB dh i[rs j?. fJ;/ gqeko gzikph @;whfynk-ftXh# T[;koD bJh gzikph ekft-feosK ~ nkXko wzBDk p[Dsh s'Ó pDso$;zouBk, nzr s'Ó nzrheko, iK gkoN s'Ó;w[Zu sZe dk ;\o j?. ;zouBktkdh iK ;kf;UohnB GkFk ftfrnkBe ftXh d/ w{bGkFe ;zebgK$f;XksK dk sdo{gh ftjko j?.fJ; gqeko vkH jfoGiB f;zx ftjkoe;whfynk d"okB th ;zouBkswe GkFk ftfrnkB iK ;kf;Uo d/ GkFkJh ftFb/FD

Page 235: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 235

wkvb ~ nu/s $;[u/s o{g ftu rqfjD eoh oZydk j?.

fit/Ó fe gfjbK f}eo nk u[Zek j? fe @@o{geh##o{geh##o{geh##o{geh##o{geh## g[;se ftu vkH jfoGiBf;zx B/ frnkoK eftsktK dh ftjkoe ;whfynk ehsh j?, go fJ; b/y ftu T[BQKd[nkok GkJh tho f;zx dh eftsk @ezpdh ebkJh# dh ehsh rJh ftjkoe ;whfynkd/ GkFk ftfrnkBe gfjb{nK ;zpzXh ;zy/g o{g ftu uouk ehsh rJh j?.

eftsk @ezpdh ebkJh# dh ;whfynk F[o{ eoB t/b/ vkH jfoGiB f;zxdhnK ;zouBktkd ;zpzXh ehshnK rJhnK e[ZM fNZgDhnK pj[s wjZstg{oB jBL

@@;zouBktkd e'Jh f;XKs BjhÓ fJj e/tb fJe fdqFNh-fpzd{ j? frnkBgqkgsh dk. fJ; dh w{b ;EkgBk fJj j? fe fe;/ th t;s{ ftF/F ~ fJe ;zouBko{g ftu d/fynk ik ;edk j?. ;zouBk fJe ;w[Zu j? fi;d/ nzr fJe d{i/ Bkb;koEe o{g ftu nzso-;zpzfXs ofjzd/ jB ns/ ;w[Zu d/ o{g ftu jh fJ; dktv/o/ ;wkie g;ko/ ftu fJe ;koEe gq:'iB j[zdk j?. frnkB-gqkgsh dh fdqFNh s'Ó;zouBktkdh ;w[Zu (nzrh, nzrtkB) ns/ T[; d/ nzr ftueko ;u/s fBy/Vk eoe/s[odk j?, nzrK dk fJe d{i/ Bkb ;zpzzX j[zdk j? ns/ nzrtkB dk fBFfus gq:'iBj[zdk j?. fe;/ th nzr-;zebg dh nkgD/ nkg ftu e'Jh ;koEesk BjhÓ j[zdhÓ, d{i/nzrK Bkb i[V e/ jh T[j ;koEesk rqfjD eodk j?. ;zouBk iK f;;Nw ftuou fwu e/ jh nzr fBo;zd/j ;gFN jz[dk j?.8

vkH jfoGiB f;zx dh fJj ;gFN XkoBk j? fe fe;/ th GkFB fujB dhG"fse j'Ód wkfJB/ BjhÓ oZydh.fujB f;;Nw ftu d{i/ nzrK (fujBK) Bkb i[Ve/ jh;kofEesk rqfjD eodk j?. GkFk ftfrnkBe s"o #s/ fJj XkoBk pj[s wjZstg{oBj?. j'o ;gFNsk bJh j/m fby/ tke d/y/ ik ;ed/ jBL

1 bVek ik fojk j?.

2H s{z T[m ik.

3H bVek o'Jh ik fojk j?.

fJBQK fszBK tkeK ftu ik Fpd dh tos'Ó j'Jh j?. gfjb/ tke ftu ikikD- fefonk d/ s"o s/ tofsnk frnk j?, d{i/ tke ftu ik ;zukbB fefonkd/ s"o s/ (fi; dk ikD-fefonk Bkb e'Jh ;zpzX BjhÓ) ns/ shi/ tke ftu ikfBozsosk tk;s/ tofsnk frnk j?. Gkt fJj ik Fpd d/ noE T[; d/ G'fse;o{g ftu BjhÓ, gq;zfre tksktoD ftu gJ/ jB.GkFk d/ fJ; gq;zfre tosko/ pko/vkH jfoGiB f;zx pj[s ;gFN jB.

tke GkFk dh tZvh s'Ó tZvh ns/ GktzF GkFk dh S'Nh s'Ó S'Nh ftnkeoBfJekJh j?. GktzF s'Ó Fpd, Fpd s'Ó tkezF, tkezF s'Ó T[gtke s/ T[gtke s'Ó tke

Page 236: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

236 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

pDd/ jB. jo/e ftnkeoBe fJekJh nkgD/ nkg ftu ;[szso th j? ns/ nkgD/s'Ó tv/oh fJekJh dk ouBkswe nzr th. nzr nkgD/ nkg ftu fJe ;w[Zu thj? s/ ;w[Zu nkgD/ s'Ó tv/o/ ;w[Zu dk fJe nzr. T[dkjoB bJh fJe tke b?ÓdkjK L

okw B/ oktD ~ sho Bkb wkfonk

fJ; tke ftu ;Zs Fpd nkJ/ jB. fJj ;Zs Fpd nkgD/ nkg ftu;[szso th jB s/ tke d/ nzr ti'Ó th ekoiFhb jB. fJj ;Zs Fpd nZr'Ó ukotv/o/ ;w[Zu ~ ;keko eod/ jB. okw B/ O oktD ~ Osho Bkb O wkfonk. fcofJBQK s'Ó fszB ;w[Zu pDd/ jB.okw B/OoktD ~ O sho Bkb wkfonk. fco d' okwB/OoktD ~ sho Bkb wkfonk.fco fJe @okw B/ oktD ~ sho Bkb wkfonk. fJ;nzr-nzrheko iK gkoN-;w[Zu d/ ;z:'r ~ fJe o[y-fdqF okjhÓ th ;wM ;ed/ jK,

tkeBKt tkezF fefonk tkezFBKt ;zpzXe BKt tkezF fefonk tkezF

BkÓt ;zpzXe

BKt ;zpzXe fefonkokw B/ oktD ~ sho Bkb wkfonk

fJ; gqeko tke d/ ;ko/ nzr fJe eVhdko soshp ftu ftuod/ fJe tZv/;koEe ;w[Zu/ (tke) dh f;oiBk eod/ jB. fJj ;ko/ nzr ( Fpd ) nkgD/ nkgftu ;[szso th jB, s/ nkgD/ s'Ó tZvh ;zouBk ( tke)dk ihtzs nzr th . vkHjfoGiB f;zx @ezpdh ebkJh # dh ;whfynk t/b/ fJjh i[rs pk]{ph tosdk j?.eftsk dh ;whfynk d/ F[o{nks ftu T[j fbydk j? fe @@ezpdh ebkJh## HHHnZmKgzrshnK d/ ihtzs i'V Bkb pDh fJj ouBk j?. n;hÓ gzrshnK ~ nzr ns/ ;w[ZuhouBk ~ ;zouBk efj ;ed/ jK ( gfjbh B}o/ ;k~ MKtbk g?Ódk j? fe fJ; d/e[M nzr nkgD/ nkg ftu ;[szso jB. T[dkjoD ti'Ó gfjbh gzrsh bt'L

;[gB/ ftu s[;hÓ fwb/ n;k~

n;K Xk rbteVh gkJh

i/ eth e/tb fJj' gzrsh fbydk sK fJj ;zg{oB ouBk j[zdh, nzr BjhÓ,nzrtkB j[zdh.9

fJ; dh g{osh bJh d{ih gzrsh }o{oh j?L;[gB/ ftu s[;hÓ fwb/ n;k~n;hÓ Xk rbteVh gkJh

Page 237: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 237

fBok B{o s[;hÓ jZE Bk nkJ/;kvh ezpdh ojhÓ ebkJh

fJ; pko/ vkH jfoGiB f;zx fbyd/ jB fe @@fJj gzrsh ftnkeoBe;zouBk (tke) d/ o{g ftu g{oD j?. go eftsk ftu fJj g{ok tketh nX{ok j?,nkgD/ s'Ó tv/oh fJekJh dk nzr j?. fJ; d/ pkd nkT[D tkbh jo gzrsh fJ;/ soQKftnkeoDe ;zouBk d/ o{g ftu g{oD j? go ekft-;zouBk dk nzr j?.10

p'bukb dh GkFk$fwnkoh GkFk, ftfrnkB dh GkFk ns/ ;kfjs dh GkFkpko/ rZb eofdnK n;hÓ fejk ;h fe ;kfjs dh GkFk niBph feqs j[zdh j?. fJjftnkeoBe B/wK dk gokjB eodh j?, id'Ó fe fwnkoh GkFk$ftfrnkB dh GkFkftnkeoBe gqshwkBK dk gkbD eodh j?. fJ; ;zpzXh vkH jfoGiB f;zx j[ohfbyd/ jB fe @@ jo ekft-feos ftu fwnkoh GkFk d/ B/w osk e[ fYZb/ eo fdZs/iKd/ jB. fwnkoh GkFk s/ ekft-GkFk fJe d{i/ torhnK th jB s/ fJe d{i/ s'ÓtZyohnK th jBHHHHjZEbh eftsk ftu fJ; gqftosh d/ T[dkjoD fJ; gqeko jB,

fwnkoh o{g gokfjnk o{gs[;hÓ n;k~ ;[gB/ ftu fwb/ ;[gB/ ftu s[;hÓ fwb/ n;k~ 11

fJ; gqeko vk H jfoGiB f;zx B/ gzikph ;kfjs ;whfynk ~ fJZe tZyohf;XKse ns/ ftjkoe gSkD fdZsh ns/ gzikph ekft-feosK d/ nkXko s/ gzikph;whfynk-ftXh T[;koD dk :sB ehsk. fJ; BthBsk, tZyosk s/ ftbZyDsk dk w[ZyekoB T[;dh ;whfynk ftXh dh fgZm-G{wh ftu ekoiFhb GkFk ftfrnkBe nzsofdqFNh j? fi; dh tos'Ó T[j ;kfjs ;whfynk t/b/ nu/s$ ;[u/s o{g ftu eodkofjzdk j?.

jtkb/jtkb/jtkb/jtkb/jtkb/

1H jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk 882 H2 H2 H2 H2 H T[jT[jT[jT[jT[jh, gzB/ 91-923H jfoGiB f;zx, ;kfjs nfXnB;kfjs nfXnB;kfjs nfXnB;kfjs nfXnB;kfjs nfXnB, gzBk 604H jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk 935H jfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so, gzBk 866 H6 H6 H6 H6 H T[jT[jT[jT[jT[jh, gzBk 857H jfoGiB f;zx, o{geho{geho{geho{geho{geh, gzBk 138 H8 H8 H8 H8 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 14-159 H9 H9 H9 H9 H T[jT[jT[jT[jT[jh, gzBk 1610 H10 H10 H10 H10 H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh gzBk 22

õõõ

Page 238: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

238 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx LvkH jfoGiB f;zx L;whfynk u/sBk;whfynk u/sBk;whfynk u/sBk;whfynk u/sBk;whfynk u/sBk

vkH p/nzs e"ovkH p/nzs e"ovkH p/nzs e"ovkH p/nzs e"ovkH p/nzs e"o

nkX[fBe ;kfjs ;fGnkuko d/ y/so ftØu vkHjfoGiBf;zx fJe Bkwto ;y;ahns j?. eth, nkb'ue, tkoseeko,nB[tkde, ;zgkde d/ s"o @s/ ikD/ gSkD/ iKd/ ftdtkB b/yedh gqfsGk;akbh ebw B/ nB/eK g[;seK gzikph ;kfjs dh M'bhgkJhnK jB. fJBQK g[;seK ftØu tX/o/ frDsh f;oiDk(eftsk) ns/ ;kfjs fuzsB Bkb i[VhnK g[;seK dh j?.f;oiDkswe ouBktK dh frDsh nmkoK s'_ T[s/ j?, fi; ftØubk;K (1956), sko s[gek, nXo?Dh, BK X[Øg/ BK Skt/_, ;Ve d/;ca/ T[s/, w?_ i' phs frnk, nbca d[gfjo, N[ØehnK ihGKtkb/, wfjeK ~ izdo/ Bk wkoh, nbftdk s'_ gfjbk, wKtKXhnK, fBØe ;[Øe, w/oh ekft :ksok, u"E/ dh T[vhe, o[Øy s/ fo;ahnkfd ekft-;zrqfj ft;a/;a jB.

;kfjs-fuzsB d/ gq;zr ftØu th vkH jfoGiB f;zxdk :'rdkB pj[s nfjw j?. fdØbh :{Bhtof;Nh ftØu nkX[fBeGkosh Gk;aktK ns/ ;kfjs, ft;a/;a eoe/ gzikph ftGkr ftØunfXnkgB d/ feØs/ Bkb ;zpzXs vkH ;kfjp B/ ;kfjs fuzsBXkok ~ gqc[Øfbs eoB d/ B[es/ s'_ nkX[fBe ;kfjs f;XKsK ~gkmeqw dk fjØ;k pDkT[D bJh i' G{fwek fBGkJh, T[j pj[s;koEe ojh. fJ; Bkb ftGkr ftØu ftdtsk dk wkj"b g?dkj'fJnk. gzikph ftGkr @gzikph nkb'uBk d/ fdØbh ;e{b# d/Bkw Bkb ikfDnK ikD bØrk. fJ;/ sfjs gzikph nkb'uBk ~ft;at gØXo T[Øgo ub oj/ frnkB ;ak;soh gfog/yK d/ ;wftØE;wMD-p[MD s/ pb fdzfdnK j'fJnK T[jBK gzikph nfXn?B s/nfXnkgB Bkb i[V/ tor ~ o{;h o{gtkd, coK;h;h ;zouBktkd,nwoheh Bt nkb'uBk, gokr ;e{b nkfd gØSwh fuszBgqDkbhnK Bkb ntrs eotkfJnK. fJzBK nzso-fdq;aNhnK

Page 239: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 239

okjh_ wØX-ekbh ;kfjs ns/ nkX[fBe gzikph o{gkekoK ns/ fuzsB gqsh w"fbe XkoBktKth g/;a ehshnK. t;s{ ns/ o{g dh ndt?s, ;kfjs dh y[dw[yfsnko j'_d, ;kfjsdh ;kfjsesk dh gfjukD, ;kfjs ftfrnkB nkfd w;fbnK gqsh ftuko uoukeofdnK T[BQK dh ;whfynk u/sBk fBozso ftek; ~ o/yKfes eodh j?, fi; ftØug[okD/ d/ fsnkr ns/ u[frod/ ftØu tkgo oj/ Bt/_ ;ztkd ~ ;theko/ ikD dh wB;akT[ikro j[zdh j?.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk u/sBk dk w{b ;o's g{oph ns/ gØSwhfuzsB ;h. T[_BK B/ no;s{ d/ ekft ;ak;so, b'BikJhB; d/ T[dks ns/ gb?N' d/fogpfbe dk gzikph nB[tkd eoB fgØS'_ i' gqGkt rqfjD ehsk T[; nXhB ;kfjseouBktK d/ nfXn?B ~ nB[eoB :'r wzfBnk ns/ ekft feos d/ wow ~ ikDBbJh f;XKs u/sBk dk j'Dk iao{oh wzfBnk. fJ;/ ekoB vkH ;kfjp B/ gzikph ;kfjsefeosK d/ :Ek :'r nfXn?B bJh gØSwh ;kfjs ;zebgK ns/ nkb'uBk ftXhnK ~wjØst fdØsk.

vkH jfoGiB f;zx d/ ;whfynk ekoi dk nkozG 1970 ftØu gqek;fas j'JhT[_BK dh g[;se# nfXnB ns/ nfXnkgB s'_ wzfBnk iKdk j?. fJ; ;w/_ sØe ;zsf;zx ;/y', fe;aB f;zx dh wkoe;tkdh nkb'uBk dh ;[o pbtkB ;h. vkH nso f;zxnkX[fBesk d/ ;zebg nXhB gzikph ;kfjse ouBktK ~ gSkDB d/ :sB tØb o[fus;h. go, nfXnB s/ nfXnkgB B/ ;whfynk dk Bt/ebk w[jktok ;Ekfgs ehsk i'fe vkH ;kfjp dhnK ;whfynk u/sBk Bkb i[VhnK j'oBK g[;seK- w[Øb s/ w[bzeD,;kfjs ;ak;so, ouBk ;zouBk, gkorkwh, o{geh, ;kfjs nfXnB, ;kfjs ftfrnkBnkfd okjh_ o{gwkB j[zdk j?. fJzBK g[;seK ftub/ ftfGzB fBpzXK ftØu g{opbh gzikph;whfynk d/ nX{o/gB ns/ ng{oBsktk gqsh ;ztkd th ;h s/ Bt/_ fdq;aNhwkB th.gkorkwh g[;se ftØu doi ;/y' dk f;XKs fuzsB (•) ns/ (–) d/y/ ik ;ed/ jB.

wØX-ekbh ;kfjs - r[owfs ekft, ;zs ekft, ;{cah ekft dh ftnkfynkft;ab/;aD eofdnK vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk u/sBk Bt/_ fd;jZfdnK dh sbk;aBkb i[Vh j?. fiØE/ ;zs f;zx ;/y' B/ r[owfs ;kfjs ~ gok ;kfjs ns/ fe;aB f;zxB/ fJBebkph x';fas ehsk T[ØE/ vkH jfoGiB f;zx B/ @r[o{ BkBe dh ekft GktBk#,@BkBe fpzp#, gzikph fBor[D ekft, r[opkDh dh ;[ji GktBk, ebkw cohd dhifNbsk, BkBe pkDh dh ;zouBk, nkfd fBpzXK ftØu r[opkDh d/ gqshe ns/ ;[ji;ak;so ~ ;wMD p[MD Bkb ;zpzXs j?. r[opkDh d/ ftbØyD ufoØso ~ ;wMfdnKgfjbh tko pkDh ns/ ekft ftØu fBy/Vk ;Ekfgs ehsk.

¿pkDh ns/ ekft d't/_ nk;fse eow jB go fiØE/ r[opkDh dh nk;fseskg{ot w[Øy j? T[ØE/ ekft dh nk;fsesk GftØy w[Øy j?. pkDh dk gq/oBk fpzd{ ft;atk;

Page 240: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

240 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?, ekft dk nB[Gt. pkDh dh tcak f;oiDjko gqsh j?, ekft dh f;oiD gqsh.ÀnfXn?B ns/ nfXnkgB, gzBk L —™H

1972 ftØu gqek;fas j'Jh w[Øb s/ w[bzeD g[;se vkH jfoGiB f;zx dh;whfynk u/sBk ;{cah ekft gqsh w[skf;o j?. cohd, p[Øb/ ;akj, ;akj j[;?B, d/ ebkwKd/ ;[jiksfwe gØyK ~ ebk s/ s"o s'_ ftukfonk.

1972 ftØu gqek;as w[Øb s/ w[bzeD g[;se ftØu ;{cah ekft dk w[bzeDeofdnK ;{cah ekft d/ fBek; ns/ ftek; ~ o/ykfes ehsk j?. fJ;bkw d/ ft;skoBkb ;zpzfXs eofdnK ;{cah ws dhnK ft;a/;asktK ns/ ftfGzBsktK dk w[bzeD eofdnKr[owfs ekft Bkb fBy/Vk nzfes ehsk j?. cohd, p[Øb/Q ;akj, ;akj j[;?B d/ ebkw dh;whfynk eofdnK T[BK ftubh ftukoXkoe fGzBsk$nzso ~ c'e; ehsk j?.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk-u/sBk nfXnkgB ~ yak; s"o s/ o/yKfeseodh j?. fJ;/ nXhB 1973 ftØu gqek;fas j'Jh T[_BK dh g[;se @;kfjs ;ak;so#;kfjs dh gqfeqsh, gq:'iB, ;kfjs dh j'_d ftXh Bkb i[V/ w;fbnK ~ ;wMD;wMkT[D Bkb ;zpzXs j?. ;kfjs s/ ;wki, ;kfjs ns/ Gk;ak nkfd dh uoukeofdnK nkX[fBe ;kfjs d/ tØy tØy o{gkekoK-Bktb, ejkDh, eftsk, rbg dh j'_dftXh d/ w;b/ ~ T[Gkfonk j?. 1974 ftØu gqek;fas j'Jh g[;se @gkorkwh# d/b/yK - gzikph eftsk o{g ouBk, gzikph Bktb-o{g ouBk, ejkDh ns/ gzikph ejkDhnkfd ftØu ;zouBktkdh w;fbnK ~ T[Gkfonk j?.

gzikph ;whfynk y/so ftØu vkH jfoGiB f;zx o{gtkdh$;zouBktkdhnkb'ue ti'_ w[jkos jkf;b j'Jh j?. T[j o?B/ftfbe, d/fodk, ;'f;T[o eKs, :k gkb;kosq d/ ;kfjs fuzsB i[V/ ;zebgK s'_ gqGkfts ;B. fJ;/ nXhB T[_BK B/ nkgDh g[;se@;kfjs nfXnB# ftØu @;'f;T[o d/ Gk;ae wkvb, ;zouBktkd L ;{M wkvb, ;kfjs L d[i?bhf;oiDk, ;kfjs L niBpheoB sfjs ;kfjs nfXnB dh t;s{ N?e;N d/ ft;ab/;aD Bkbi[VhnK Gk;ae i[rsK$ouBkswe gØyK pko/ ft;fsqs uouk ehsh j?.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk u/sBk gØSwh ekft-;ak;so gSkD ns/gzikph ;kfjs nfXnkgB Bkb w[skf;o j?. fJ; bJh 1978 ftØu gqek;fas j'Jh T[_BKdh g[;se @;kfjs ftfrnkB# Bt/_ fuzsB Bkb ;ztkd oukT[_dh j?. o{;h o{gtkd Lekft-;ak;soh fdq;aNh, gokr ;e{b L gqekoih ;zebg, fwnkoh s/ ekft Gk;ak, eKs dk;[ji ftt/e, ebk ftt/e, Bt nkb'uBk dk ebk s/ ftfrnkB ftØu fBy/Vk, Btnkb'uBk dk Gk;ak f;XKs nkfd b/yK nXhB gzikph nkb'uBk ~ ft;at dh nkb'uBkd/ jkD dh pDkT[D bJh ehsh xkbDk ft;a/;a nfjwhns oØydh j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ BthB nfXnB gqDkbhnK Bkb ikD{ jh Bjh_eotkfJnK ;r'_ fJzBK fuzsB gqDkbhnK sfjs ftfGzB ekft feosK dk ftjkoe

Page 241: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 241

nfXnB 1976 ftØu gqek;fas j'Jh g[;se #o{geh# ftØu ehsk j?. GkJh tho f;zx g{oBf;zx, w'jB f;zx, nfwqsk gqhsw, fFt e[wko nkfd ethnK dhnK ouBktK dk gkm-rs nfXnB eofdnK ouBk d/ nzsozr gqzpzX ~ ;wMD p[MD tØb tX/o/ o[fus j?.;kfjse ouBk ~ fJe ;[szso gqpzX wzBfdnK j'fJnK fJ; d/ nfXnB bJh tos/iKd/ ;zd sBkT[, fto'XkGk; ftnzr, i?;uo nw{os gqpzX, ;w{osB nkfd dh sbk;aeofdnK ouBk d/ gq:'iB, ;wkfie, fJfsjk;e ;o'ekoK dk ft;ab/;aD eofdnK T[_BKdh ;whfynk u/sBk ouBk d/ ftjkoe nfXnB ehs/ ikD dh g[Øyodh eodh j?.

vkH jfoGiB f;zx dh ;whfynk u/sBk dk ft;sko ;zouBktkd sØe ;hfwsj?. fJzBK d/ t/fbnK s'_ jh ft;at ftØu T[sonkX[fBesk Bkohtkd nkfd ;kfjs fuzsBgqDkbhnK dh uouk j'Dh ;a[o{ j' rJh ;h go fte'fbso/ b/yK ftØu jh T[; pko/;ze/se uouk fwbdh j?, ft;fsqs nfXnB Bjh_ fwbdk. vkH ;kfjp dh ;whfynku/sBk pko/ i/ ;zy/g fpnkB d/Dk j't/ sK fejk ik ;edk j? fe T[BQK dh ;whfynku/sBk ft;fsqs ns/ rfjoh j? i' no;s{ d/ frnkB ;ak;so s'_ ;a[o{ j' e/ gØSwhirs ftØu i' e[M th ;kfjs ftfrnkB ftØu tkgo fojk ;h T[; dh gSkD Bkb i[Vhj?. T[BQK B/ fJ; ;w[Øuh u/sBk nXhB gzikph N?e;N d/ nzsozr gqpzX ~ tkufdnKT[; dhnk Gk;ak ftfrnkfBe i[rsK, ;[ji ;ak;soh u/sBk, f;;Nwh gqpzX nXhBftukoXkoe ;Øu ~ gfjukDB tØb o[fus j?. fJT[_ T[BQK dh u/sBk gzikph noEGog{o ns/ gq;zre pDkT[D ftØu ft;a/;a ojh j?. fJ;d/ Bkb T[BQK dh ;whfynk u/sBk pko/ eJh fezs{ gzos{ th j[zd/ oj/ jB w;bB gØSwh nkb'uBk fdq;aNhnK ~T[jBK dhnK ;hwktK gSkD/ pr?o fiT[_ dk fsT[_ rqfjD eo b?_dk j?. T[;dhnkb'uBk ftØu f;XKs uouk ~ b'V'_ tØX wjØst fdØsk frnk j?. fJ; Bkb nb'uef;XKse fNØgDhnK d/ fybko/ tØb o[fus j' iKdk j?. fJT[_ T[;dk nfXnB ekoi;zs[fbs Bjh_ ofjzdk. fJ; soK ikgdk j? fit/_ gkm ftub/ t/oftnK d/ nkXko T[s/T[j nkb'uBk f;XKsK, ;zebgK dh ftnkfynk eo fojk j't/.

fJ;d/ pkti{d, gzikph ;whfynk fuzsB ~ Bth_nK ftXkBK Bkb i'VB,noEGog{o ns/ gq;zre pDkT[D ftØu ekcah wjØstg{oB G{fwek ojh j?.

vkH jfoGiB f;zx1977 ftØu gqek;fas j'Jh nkgDh g[;se ouBk ;zouBkftØu o{;h o{gtkd, rbgh ouBk dk Ehw ftfrnkfBe nfXnB, fujBkb'uBk,;zouBktkdh fbyD f;XKs ;kfjs-;[ofs, nkfd b/yK N?e;N dh ;whfynk pko/ pDkJ/rJ/ ftfGzB ;zebgK o{g ns/ t;s{ dh ndt?s, ouBk dk gq:'iB, fujB fujfBefujfBs ftØu ekoi ekoB fo;ask, ;zuko Gk;ak, ;apdktbh nkfd dh uouk eofdnKfJ; rØb s/ pb fdØsk j? fe ;kfjs nfXnB fJ; gqeko dk j'Dk ukfjdk j? feT[;d/ nkgD/ B/w T[ikro j' ;eD.

õõõ

Page 242: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

242 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dk b'et/dhvkH jfoGiB f;zx dk b'et/dhvkH jfoGiB f;zx dk b'et/dhvkH jfoGiB f;zx dk b'et/dhvkH jfoGiB f;zx dk b'et/dhfuzsB L p[fBnkdh ;o'ekofuzsB L p[fBnkdh ;o'ekofuzsB L p[fBnkdh ;o'ekofuzsB L p[fBnkdh ;o'ekofuzsB L p[fBnkdh ;o'eko

vkH ihs f;zx i'FhvkH ihs f;zx i'FhvkH ihs f;zx i'FhvkH ihs f;zx i'FhvkH ihs f;zx i'Fh

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;kfjs ;whfynk d/ y/softu Bt/I wkg-dzv f;oiD s/ ngDkT[D ekoB tX/o/ uoukftu fojk j?. T[; B/ F[o{ s'I jh otkfJsh ;kfjs-f;XKsK Bkb;ztkd oukT[Id/ j'J/ ;dk Bt/I ftbZyD ;kfjse w[ZbK ~ngDkT[D dk o[MkD gkfbank j?. gozs{ jfoGiB f;zx dhy{p;{osh fJ; rZb ftu ojh j? fe T[; B/ gozgokrs o{VQf;XKsK gqsh ed/ th p/o[yh iK fto'X dk o[Zy BjhI ngDkfJnk,;r'I soe dh gZXo T[̀s/ Bt/I ns/ otkfJsh ;kfjse w[ZbK d/nzso-fBy/V dk okj ngDkfJnk j?. nfijk eod/ j'J/ vkHjfoGiB f;zx B/ BtK GkFkJh w[jktok, Bt/I ;zebg, BthIgqrNkn F?bh ~ nfsnzs y{p;{osh Bkb fBGkfJnk j?. n;bftu vkH jfoGiB f;zx gzikph GkFk, ;kfjs ns/ ;fGnkukodk T[j gqfsGkFhb fuzse ;h, fijVk ftfdnkoEhnK$nfXnkgeKy'i-gq/whnK ~ gZSwh fuzsB-u/sBk d/ y/so ftu tkgo ojhnKBthnK spdhbhnK Bkb i'VBk ukj[zdk ;h. FkfJd fJ;/ bJhvkH jfoGiB f;zx GkNhnk B/ fJj fNZgDh ehsh j? fe fBy/fVnk T[go nkXkfos j'D ekoB T[; ofus fuzsB dh gqfeqshftF/Fr fuzsB fijh ojh j?.

gZSwh fuzsB-u/sBk d/ nwb ftu'I g?dk j'J/ Fpd@c'eb'o# dk gzikph BkweoB eoB tkb/ gqw[Zy ftdtkBK ftuvkH jfoGiB f;zx dk :'rdkB fJfsjk;e wjZst oZydk j?.gzikph ;kfjs y/so ftu id'I vkH eoB?b f;zx fEzd @c'eb'o#~ b'e:kB d/ o{g ftu ns/ vkH ;'fjzdo f;zx p/dh @c'eb'o#~ b'eXkok d/ o{g ftu gohus eotkT[D bJh :sBFhb;B, brGr T[; ;w/I vkH jfoGiB f;zx c'eb'o ~ @b'et/

;kpek gq'ca?;o (gzikph),gzikph :{Bhtof;Nh fo}Bb;?INo, pfmzvk.c'B L 9417027136

Page 243: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 243

d# dh ;zfrnk d/ e/ fJ; tosko/ ~ ;wMD ;wMkT[D bJh isB eo oj/ ;B.vkH jfoGiB f;zx B/ nkgDh fe;/ th fbys ftu fJj fBoDk BjhI ehsk fe T[;B/ gquZfbs BktK (b'eXkok, b'e:kB) ftu'I fe;/ fJe ~ ngDkT[D dh EK@b'et/d# tork shik Fpd feT[I gq:'r ehsk j?< eh T[j nkgD/ ;[Gkn nB[;kootkfJsh ;zebgK ~ fsnkr e/ @Bt/I ;zebg# f;oiD dh ;Be g{oh eoB bJhnfijk eo oj/ ;B< iK b'eXkok iK b'e:kB d/ w[ekpb/ T[j b'et/d Fpd ~c'eb'o bJh tX/o/ Y[etK Fpd wzBd/ ;B< fJj ;ko/ ;tkb b'eXkok fuzsB d/ y/so ftu ojZ; pD/ j'J/ jB. feT[Ife Bk sK ][d vkH jfoGiB f;zx B/ ns/ Bkjh fe;/ j'o b'eXkok Fk;soh B/ fe;/ fbys ftu fJ; rZb dk y[bk;k ehsk j?.T[Ii th vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; y/so ftu fJZek-d[ek wiw{B jh fby/ jB gofJBQK dk fJfsjk;e wjZst edk fus nDfvZm BjhI ehsk ik ;edk.

vkH jfoGiB f;zx tb'I b'eXkok fuzsB Bkb ;zpzfXs d' ouBktK gqkgsj[zdhnK jB gfjbh fbys j?, r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh nzfwqs;o tb'II wkou 15s'I 17, 1974 ftu b'e:kB pko/ eotkJ/ rJ/ fszB fdBK ;?whBko d/ fJe ;?FBdh gqXkBrh T[gozs fdZs/ rJ/ gqXkBrh GkFD d/ o{g ftu ns/ d{ih fbys j? XBhokw ukfsqe d/ iBw fdjkV/ s/ vhHJ/HthH ekbi ibzXo tb'I 1976 JhH ftu eotkJ/rJ/ ;?whBko d"okB UX' ekjB dh rZb ;[Dk e'Jh f;ob/y nXhB g/F ehs/ rJ/ y'igZso d/ o{g ftu fJj d't/I fbysK pknd ftu gqekfFs j' rJhnK ;B. fJBQK fbysKftu jh vkH jfoGiB f;zx B/ c'eb'o bJh b'et/d Fpd dk gq:'r ehsk j?. fJBQKftu'I gfjbh fbys b'eXkok Fk;so d/ B}ohJ/ s'I g/F j'Jh j?, fi; bJh vkHjfoGiB f;zx b'e ftfdnk Fpd dk gq:'r eodk j? ns/ d{;oh ouBk b'eXkok d/fttjkoe nfXn?B Bkb ;zpzX oZydh j? fi; bJh T[; B/ b'et/de Fpd dk gq:'rehsk j?. ;kXkoB fdqFNh s'I d/yhJ/ sK b'e:kB b'eXkok ns/ b'et/d ;wkB gqfeoshtkb/ Fpd jB fJBQK dk wzst th iB-;w{j tZb'I f;oi/ frnkB dk nfXn?BftFb/FD eoBk jh j? go i/ fJj ;ko/ Fpd ;wkBkoEh jh jB sK c/o b'et/dFpd gq:'r eoB dh b'V feT[I wfj;{; j'Jh< fJ; ;tkb dk T[&Zso-sbkF eoBdh b'V ftu'I jh jZEbh fbys j'Id ftu nkJh j?.

vkH jfoGiB f;zx d/ nfXn?B-ftFb/FD dk y/so GkFkJh xkVsK tkb/toskfonK Bkb ;zpzfXs fojk j?. id'I fe c'eb'o dk tZvk Gkr r?o-GkFkJhtoskfonK d/ o{g ftu nkgDh j'Id oZydk j?. fJ; bJh nkgDh gfjbh fbys ftuvkH jfoGiB f;zx nkgDh rZb nozG eoB ;w/I jh nfsnzs fBwosk Bkb nkydkj? fe d';s'! w?I c'eb'o dk gzvs BjhI. fJ; ;zpzXh ftdtsk GohnK rZbK w?I BjhIeoBhnK. jkbKfe nkgDh d{ih fbys ftu T[j nkgDh ftdtsk dk gqrNktk eodkj'fJnk fbydk j? fe b'et/d fe;/ th ;fGnkuko dh p[fBnkd ns/ T[; d/ ufoZso

Page 244: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

244 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;zpzXh f;ZN/ gqkgs eoB dk Go';/:'r ;'wk j?. b'et/dh ;wZroh ~ vkH jfoGiBf;zx d' Fq/DhnK ftu tzv e/ d/ydk j?.

TH b'e-ftjko L (|??o-GkFkJh toskfonK bJh)

nH b'e-ftuko L (GkFkJh toskfonK bJh)

i/ jfoGiB f;zx dhnK d'tK fbysK dk ;zihdk Yzr Bkb w[skfbnk ehskikt/ sK fJj rZb ;gZFN j' iKdh j? fe vkH jfoGiB f;zx tZb'I gq:'r ehsk frnkFpd b'et/d noE-p'X dh fdqFNh s'I T[jBK noEK Bkb jh w/b yKdk j?, fiBKnoEK ftu vkH eoB?b f;zx fEzd b'e:kB Fpd dk, ns/ vkH ;'fjzdo f;zx p/dhb'eXkok Fpd dk gq:'r eo oj/ ;B L n;b ftu fJj T[j ;wK ;h id'I nzro/}h Fpd @c'eb'o# dk e'Jh Y[ZetK gzikph w[jKdo/ tkbk Fpd sbkF eoB d/ :sBj' oj/ ;B. vkH jfoGiB f;zx dh fdqFNh ns/ fdqFNhe'D s'I b'et/d FpdtX/o/ YZ[etK ikgdk ;h.

t/d Gkosh ;z;feqsh dk nkXko wzB/ iKd/ jB. vkH jfoGiB f;zx B/@t/d# Fpd Bkb b'e nr/so brke/ fJ; ~ b'e-t/d pDk fdZsk. i/ t/d ;z;feqshdk p'X eotkT[Id/ jB sK fBFu/ jh b'e-t/d b'e-;z;feqsh (c'eb'o) d/ noE-p'XBkb i[fVnk Fpd pD iKdk j?. T[Ii th t/d ouBk pko/ ftdtkBK dh XkoBk ojhj? fe

1H fbgh dk gfogZy o{g ngqkgs j'D eoe/ t/d ouBk fbyD ebk s'I tKM/oj/ ;B ghVQh do ghVQh w"fye o{g ftu ngDkJ/ ikD ekoB t/d Fo[sh ej/ iKd/jB.

2H t/d (ftF/F eo for t/d) gqfeose FeshnK d/ wkBth eoB d/ nwbBkb i[Vh ouBk j?. fJ; ftu nrBh toyk T{Fk ;{oi-tk:{ nkfd gqw[Zy d/tfsnKdh T[gk;Bk dk ftXkB j?.

b'eXkokJh toskfonK dh T[sgsh pko/ ftdtkB ne;o fJj wzBd/ oj/jB fe nkfd ekb ftu Fpd ~ gqkDXkoh wzfBnk iKdk ;h. eftsk gqkuhB;w/I ftu ;fji Fesh dk wkfXnw j[zdh ;h. Fpd Fesh dk ekfte o{gftF/F wzst dh f;ZXh bJh j[zdk ;h. T[; ;w/I d' tZv/ wzst j[zd/ ;B. G'fJz s'I uzrhc;b dh g?dktko ns/ fJ;soh s'I uzrh n"bkd dh fJZSk. b'e-ftFtk; nB[;ko fJT[Icb gqkgsh j[zdh ;h. ;zGt j?, fJ;/ fdqFNh s'I vkH jfoGiB f;zx ~@b'et/d# @c'eb'o# Fpd dk Y[ZetK o{g bZfrnk j't/, feT[Ife vkH jfoGiB f;zx dhfdqFNh s'I @c'eb'o# dh ;wZroh ftjko dh uh} j/, go T[; dk nfXn?B ftukoBkb ;zpzfXs j?. c'eb'o bJh gozgokrs o{g ftu ngDkJ/ rJ/ Fpd b'e:kB ikb'eXkok p[fBnkdh s"o #s/ b'e-ftjko ~ jh gfoGkFs eod/ ikgd/ jB, id'I fe

Page 245: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 245

b'e-t/d GkFkJh toskok j'D ekoB b'e-ftuko dh tzBrh ftu Fkwb j?. vkHjfoGiB f;zx dh fdbu;gh F[o{ s'I jh b'e-ftuko (GkFkJh tosko/) Bkb i[Vh ojhj?. fJ; bJh T[; B/ b'et/d# Fpd dh u'D ehsh j?. T[; B/ soe g/F ehskj? fe ftjko ;fEsh dh T[gi j[zdk j?. T[; ~ ;fEsh dh b'e nB[;ko ;fEsh d/nB/eK w[Zy dpkT[ j/m jh nkgDh B[jko fBFfus eoBh g?Idh j?, gozs{ ftfdnkftuko ;fEsh dh b'V ns/ dpkU s'I w[es j? ns/ w[es j'Dk ukjhdk j?. fJjXkoBk ;zdoG nfXn?B Bkb'I gkm-nfXn?B dh ftXh ~ tX/o/ soihj fdzdh j?. fJ;tzBrh dk nfXn?B b'e-t/d d/ o{g ftu jh ;zGt ;h.

vkH jfoGiB f;zx dh o{gtkdh nfXn?B-fdqFNh T[; ;w/I g{oh soQK ;gZFNj' iKdh j?, id'I T[j b'et/d pko/ fJj ftuko g/F eodk j? fe b'erhs, b'eejkDh, b'e-tfjw s/ b'e-fsT[jko nkfd dk nfXn?B b'e ftjko dk nfXn?B j?.gozs{ fJj ftjko nfXnsk dh ;wZroh j?, T[; dh wB"s iK T[;dk wkD BjhI. gkm-nfXn?B-ftXh ~ ngDkT[D tkbk ed/ th nkgDh ;wZroh ~ nkgDk nkdoF wzBe/ BjhI ubdk T[j ftjkoe sZEK d/ nkXko #s/ T[j ftukoe ftXkB T[;koB bJhisBFhb j[zdk j?. Gkt/I ftuko dk T[d? ftjko ftu'I j[zdk j? go ;wK g?D s/ ftukod/ nkXko #s/ jh ftuko dh ouBk j'D bZrdh j?. fJ; soe ~ g[FNh eoB bJhjfoGiB f;zx B/ gqshe f;oiD d/ nwb dh T[dkjoD fdZsh j? s/ soe fJjg/F ehsk j? fe Gkt/I gqshe dk iBw nB[Gt ftu'I j[zdk j? go id'I nB[Gt pj[sfgZS/ ofj iKdk j? sK gqshe nkgDh ;[szso ][d w[]sko, nB[Gt-ftj{Dh j'Id Ekgb?Idk j?.

vkH jfoGiB f;zx d/ b'e t/dh ;zebg dk fJe j'o fByVtK w"fbe gZyfJj th j? fe b'e-ftjko fe;/ fBFfus G{r'fbe fyZs/ sZe ;hws BjhI j[zdk T[;dkefjDk j? fe d[Bhnk Go ftu fJj' fij/ pzd/ w"i{d jB i' b'e-;kfjs ~ fe;/ ]k;feZs/ y/so iK p'bh dh T[gi BjhI wzBd/. T[j fJ; ~ ftFt-Go dk ;KMk fto;kwzBd/ jB. b'e-ouBk fe;/ G{r'fbe iK GkFe y/so ftu fNe e/ p?m BjhI iKdh.fi; dk noE j? fe ;kfjs d/ w[ekpb/ b'e-;kfjs dk ;[Gkn tX/o/ rshFhb j[zdkj?. fJ; bJh T[; dhnK fgS'eVK iK ;zdoG tX/o/ ftFkb j[zdk j? fJj ftuko T[;XkoBk d/ ftgohs j?, fi; nB[;ko b'eXkok ~ nKufbe ozrs tkbk toskok ikftF/F dkfJo/ dh f;oiDk tkbk toskok wzfBnk iKdk j?. gozs{ id'I nb\ b?bkdhnK ejkDhnK iK ;{\h cehoK d/ tzB-;tzB/ nB[FzmkB d/yd/ jK sK fJj rZbwzBD:'r ikgdh j? fe ;wkie fttjko T[j b'eXkok d/ o{g ftu j't/ iK;fGnkukoe tosko/ d/ o{g ftu T[j jo jkbs ftu nkdkB-gqdkB d/ nwb ftu'Ibzxdk ofjzdk j?. fJ; fe;w d/ nB/eK ftuko vkH jfoGiB f;zx d/ b'et/dhfuzsB ftu Fkwb jB.

Page 246: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

246 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dk b'et/dh ftFb/FD fes/ th c'eb'o d/ sZs iK fJ;d/ fByVt/I bZSD fBoXkos eoB dk T[u/uk isB BjhI eodk gozs{ vkH jfoGiBf;zx dhnK gqkgs fbysK ftu'I nu/s iK ;[u/s gZXo T[̀s/ nfij/ bZSD T[God/d/y/ ik ;ed/ jB. T[dkjoD ti'I T[; d/ y'i-gZso @UX' ekjB dh rb ;[Dk e'Jh#ftu XBh okw ukfsqe dh ekft ouBk ~ tX/o/ wep{bhns fJ;/ bJh gqkgsh j'JhdZ;h rJh j? feT[Ife ukfsqe nfij/ Fpd w[jktfonK ~ tX/o/ tosdk j?, i' gzikphb'e-t/d Bkb ;zpzfXs jB. fJ; d/ T[bN gzikph FkfJo gq'\?;o g{oB f;zx dh T[;/ftF/ Bkb ;zpzfXs ekft ouBk ~ GotK j[zrkok gqkgs BjhI j[zdk. vkH jfoGiB f;zxnB[;ko fiE/ g{oB f;zx fij/ eth @BthBsk# gqfs o[fus jB, T[̀E/ XBh okw ukfsqegozgok ~ jh tX/o/ gogZe eodk j?. fJ;/ bJh ukfsqe ;fji, ;ob ns/ gVB :'reth j?. nfij/ ftuko g/F eoe/ vkH jfoGiB f;zx fJe soQK Bkb c'eb'o ~gozgok dh ftfdnk (science of foklore) gqtkB eodk j?. Gkt/I fe T[j gozgok~ rshFhb tosko/ ti'I jh d/ydk j?. gozgok s'I pknd b'e-wB (folk mind) fJej'o nfijk gfjb{ fi; dh Fw{bhns s'I fpBK fe;/ tosko/ dk b'e-ftjko dk doikgqkgs eoBk ;zGt BjhI j?. Gkt/I fJ; gZy pko/ th vkH jfoGiB f;zx e'Jh tZvhdbhb g/F BjhI eodk go nkgDh fbys okjhI T[; B/ fJj ;ze/s }o{o fdZsk j?fe b'et/d (b'e:kB) ;dk ftjko Bkb ;zpzfXs j?, fJ; bJh fJjd/ ftuko ~ thb'e-ftjko d/ B/V/ ofjDk gt/rk. b'e-ftfdnk (b'e:kB Fk;so) dk nkozGftfrnkBe :[Zr ftu j'fJnk j? go :kd oZyD tkbh rZb fJj j? fe ftfrnkBe:[Zr ftu th pj[s ;ko/ b'e nkfdw-gZXo T[̀go ihT[Id/ jB. ][d ftfrnkB dhgZXo s/ gj[zu/ j'J/ b'e ftfrnkBe ezw Xzd/ eod/ j'J/ ftjkoe tosko/ s'I w[esBjhI j[zd/. T[BQK d/ ftjkoe sZEK dk th b'e-t/de (b'e:kfBe) nfXn?B j' ;edkj? brGr fJ;/ fe;w d/ ftuko vkH ;'fjzdo f;zx p/dh tZb'I g/F ehs/ rJ/ fwbd/jB fe b'e-wkB; dh i's jo fJe wB ftu irdh j? Gkt/I T[j fesBk thftfrnkBh feT[I Bk j't/ vkH jfoGiB f;zx fJ; ftuko ~ j'o tX/o/ ;gZFN eodkfbydk j? fe T[̀uh ftfdnk gqkgs b'eK d/ th nkgD/ tfjw-Gow jB. ftfdneekB\oz;K, ;?whBkoK dk th nkgDk ftbZyD toskok j?. fJjBK d/ nkfd nzs Bkb;zpzfXs o{VhnK jB.

@b'et/d# ~ fe;/ fJe ekb yzv sZe ;hws BjhI ehsk ik ;edk. fJj fJefBozso rshFhb toskok j?. fJ; dk nkfd nzs fBoXkos BjhI ehsk ik ;edk.fijV/ b'e fJj Fzek gqrN eod/ jB fe nkX[fBe ;w/I ftu c'e wo frnk j?.T[jBK dh ikDekoh bJh vkH jfoGiB f;zx d/ fJj ftuko g/F ehs/ ik oj/ jB,fi; ftu T[jBK B/ fejk j? fe nkfdw ntu/sB th fdB-p-fdB gqgZe jh j[zdh j?.Bt/I frnkB d/ nkT[D Bkb g[okDk frnkB wo w[Ze BjhI iKdk. n;b ftu BtK

Page 247: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 247

pzdk fJe soQK Bkb nkfdwsk ns/ nkX[fBesk dk fwbr'Gk j[zdk j?. T[j g[okD/b'e-ftjko dk e[M nzF ;KGh fcodk j? ns/ e[M BtK b'e-ftjko f;oidk th j?.b'e-ftjko s'I w[es j'Dk ;wkie wB[Zy d/ tZ; dh rZb BjhI j? toswkB b'e-ftjkoth b'e-t/d d/ nfXn?B dk ftF/ j?.

vkH jfoGiB f;zx dk b'e-t/dh fuzsB L p[fBnkdh s"o #s/ b'e-ftfdnk(b'eXkok Fk;so) T[;koB bJh isBFhb j?. gozs{ vkH jfoGiB f;zx B/ fJ; gZys'I ;[u/s ehsk j? fe b'e-ftfdnk (b'eXkok Fk;so) ns/ ;kfjs-Fk;so d'tK dhf;oiBk Gkt/I ftuko nkXkfos j[zdh j? go d'tK dh gqfeosh ns/ gq:'iB ftu nzsoj[zdk j?. b'e-ftfdnk (b'eXkok Fk;so) ~ bk}wh s"o #s/ b'e-ftjko d/ B/V/ofjDk gt/rk. fJj ftuko b'e-;kfjs ns/ ftfFFN ;kfjs d/ nzso fBy/V ~fXnkB ftu oZy e/ g/F ehsk frnk j?. T[Ii th fit/I gq'\?;o w'jB f;zx iK fFte[wko pNkbth d/ rhsK dk nfXn?B-ftFb/FD ehsk iKdk j?, fi; fe;w d/ f;ZN/gqkgs j[zd/ jB, T[;/ o{g ftu f;mDh, d'jk, ;[jkr, x'Vh, nkosh s/ G/Nk nkfd dknfXn?B-ftFb/;D BjhI ehsk ik ;edk s/ Bk jh T[; fe;w d/ f;ZN/ gqkgs j[zd/jB. b'e-rhsK d/ nfXn?B-ftFb/;D ;w/I fJBQK ftub/ b'e-ftjko dk nzF poeokoofjDk }o{oh j?, sK jh fJj nfXn?B ;koEe wzfBnk ikt/rk.

e[Zb fwbke/ ejhJ/ sK vkH jfoGiB f;zx dk b'e-t/de nfXn?B fBy/V/ s/ftt/e s'I nkozG j[zdk j?. T[; dk fuzsB t;s{ (gkm) Bkb ;zpzfXs j?. t;s{nB[Gt Bkb BjhI. frnkB ns/ nB[Gt ftu fJj' nzso dZf;nk frnk j? fefrnkB ftnesh w[es j[zdk j?, go nB[Gt ftnesh :[es j[zdk j?. vkH jfoGiBf;zx d/ fuzsB dhnK nkgDhnK e[M ;hwktK j' ;edhnK jB, gozs{ fJ; fuzsB ~nzXkX[zd B}o-nzdk} eo d/Dk ;whfynk nwb bJh bkj/tzd BjhI j?.

õõõ

Page 248: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

248 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[ZbvkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[ZbvkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[ZbvkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[ZbvkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[Zbs/ w[bzeD dh nkb'uBk fdqFNhs/ w[bzeD dh nkb'uBk fdqFNhs/ w[bzeD dh nkb'uBk fdqFNhs/ w[bzeD dh nkb'uBk fdqFNhs/ w[bzeD dh nkb'uBk fdqFNh

p/nzs e"op/nzs e"op/nzs e"op/nzs e"op/nzs e"o

gzikph ;kfjs ;fGnkuko ftØu vkeNo jfoGiBf;zx dk Bkw ftbØyD w[jKdo/ tkbh pj[gØyh F];hns d/ o{gftØu T[ikro j'fJnk. fJ; gqfsGktkB F];hns d/ fszBwjØstg{oB gfjb{ ;fji/ jh gSkD/ ik ;ed/ jB. FkfJoh,nfXnkgB s/ ;whfynk T[j nkX[fBe wB[Øy dh j'_d nt;Ekdk ;{yw s/ ;zt/dBFhb gqrNktk nkgD/ ekft-;zrqfjK ftØueod/ jB. nfXnkgB d/ ;zpzX ftØu T[BQK dk wzBDk ;h fenfXnkge gfjbK nkg pj[sk gVQB, nkgD/ frnkB ftØu tkXkeoB, ;zpzfXs gkm ~ jo gØy s'_ ;wMD, fco jh T[jpØfunK ~ e[M BtK s/ Bo'nk frnkB d/ ;eDr/. T[BQK B/;whfyne o{g ftØu nkb'uBk f;XKs ns/ ftfrnkB d/ gØXoT[Øgo uØb oj/ frnkB ns/ ;zebgK Bkb gzikph fuzsB dk;zpzX i'fVnk. jØEb/ gou/ ftØu ;kvk w{b ;o'eko vkeNojfoGiB f;zx dh ;kfjs ;whfynk F];hns Bkb j?.ftF/F s"o s/ n;h_ T[BQK dh wØXekb Bkb ;zpzfXs gqekfFs;whfynk g[;se w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD d/ cohdpkDh, gzikph ;{\h-ekft ns/ ebkw ;{chnK ~ e/_do ftØu oØy e/ T[BQK d/;whfynkswe ekoi dk nfXn?B, ftFb/FD ns/ w[bKeDeoB dk T[gokbk ehsk j?.

w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD g[;se tk;st ftØu wØXekbh ;kfjs;whfynk d/ y/so ftØu fJØe BtK whb gØEo j?. T[BQK B/ wØXekb ;kfjs dhnK nfsozr ftXhnK dh tos'_ ehsh ;kfjsouBk d/ pkjob/ r[DK dh pikJ/ nzdo{Bh r[DK dk nfXn?Behsk j?. T[j ouBktK dhnK p[fBnkdh Ehwe fJekJhnK s/g?NoBK ;zpzXh p[fBnkdh ;{soK ~ gSkDd/ jB.

¿vkH jfoGiB f;zx B/ gfjbh tko r[owfs ;kfjs,

p/nzs e"ofo;ou ;ekbo, gzikphftGkr, fdZbh :{Bhtof;Nh,BthI [email protected]

Page 249: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 249

;{\h ;kfjs, feØ;k ;kfjs ns/ nkX[fBe ;kfjs dh nKsfoe ;zouBk, T[; d/ fBeNftFb/FD, T[BQK ftub/ sØsK d/ go;go ;zpzXK s/ f;;Nw ~ gSkBD tØb edwg[ØfNnk j?. ;kfjse ;zouBk dh gSkD eoe/ F[ØX ;kfjse ;o'ekoK d/ nkXko #s/gzikph ekft-Fk;so dh sbkF eoBk T[BQK dk nzsw wB'oE j?. T[; B/ gzikph;kfjs dh nzdobh ;ozuBk ~ co'bD ns/ ekft-Fk;so dh sbkF eoB bJhpfjozr dh pikJ/ nzsozr BthB ftXh ~ ngDkfJnk ns/ ;kfjs ouBktK dh fujB-gqfefonk dk fBeN ftFb/FD ehsk j?.À1

\ohd pkDh d/ e/_doh ;{so ~ T[BQK B/ fJ; edo gSkfDnk j? fe \ohdpkDh dh fBØyVth_ gqfeosh Gbh-GKs T[ikro j' iKdh j? L

¿\ohdpkDh ftØu BkFwkBsk ~ r'D ;EkB jh fwfbnk j?, T[; d/ ;w[Øu/f;oiB-;z;ko ~ gqekFwkB eoB tkbk gqekF-fpzd{ w"s - wB[Øy dh w"s - j? w"sT[; dk gq/oBk-fpzd{ th j? s/ ouBk ftØu ftnkgs o/yk th T[; dh fpzp-f;oiDk,gqshe-ouBk, Gkt-;ziw ns/ gdktbh ;G w"s s'_ jh j'_d gqkgs eod/ jB\ohdpkDh ftØu oØp f;ow"o ;Øsk d/ o{g ftØu ;thfeqs }o{o j?, go T[j fJ; pkDh-;z;ko dk e/_do-fpzd{ Bjh_. e/_do-fpzd{ pzd/ dh w"s j?.À2

vkH jfoGiB f;zx nB[;ko pkpk \ohd dh pkDh ftØu e/_doh X[ok oØp dhpikJ/ w"s j? \ohd pkDh ftØu w"s e/tb ;wkgsh fpzd{ Bjh_ ns/ fJ; dk ;zpzXe/tb b'e ihtB Bkb Bjh_, ihtB dhnK p[fBnkdh ;wØf;nktK Bkb j? T[j w"s~ fJØe p[fBnkdh jehes tKr g/F eod/ jB L

¿w"s dk ;[jihbk fuØso jh gqwkfDe ekft-fuØso j? w"s nkgD/ nkg ftØuGkt/_ e'Mh ns/ d[ØydkJh j't/ go w"s dk gqwkfDe fuØso iK ekft-fuØso sK ;[zdons/ nBzddkfJe j'Dk ukjhdk j?.À3

vkH jfoGiB f;zx B/ pkpk \ohd d[nkok w"s dk gqwkDe fuØso ihtB d/nkBzddkfJe s/ y[Fh d/ o{g ftØu ehsk j? T[_M sK w"s dk noE d[ydkJh jh j[zdkj?. T[BQK dh pkDh ftØu i' th d[yKse j? T[j tk;sfte j? ns/ i' th ;[yKse j?T[j gqshekswe j?. T[BQK d/ nB[;ko \ohd pkDh ftØu ][dk-gq;sh dh nfjwhnss;bhw ehsh rJh j? go fuØso wB[Øyh ;fEsh dk jh g/F ehsk frnk j?. ][dk-gq;sh ns/ wB[Øyh F];hns d' fto'Xh t;sK Bjh_, w"s dk vo }o{o j? go w"sd/ goSkt/_ j/m th f}zdrh dh rØb eod/ jB.

vkH jfoGiB f;zx F/] \ohd dh fJ; gzrsh @ni? ;[ oØp Bk pj[fVnKd/y pzd/ d/ Gkr# ftØu fgnko dh gqwkfDe ;fEsh dk toDB d/ydk j?. fJ; d/noE ft;Eko ftØu iKdk j'fJnk fbydk j? fe T[; fgnko/ B/ Bjh_ pj[VBk. fJjikDd/-p[ØMd/ j'J/ th fgnko eoB tkb/ B/ nkgD/ fgnko/ Bkb fgnko fBGkJh ikDk

Page 250: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

250 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?.

@feØE/ s?_v/ wkfgnk fizBQh s{z ifDUfj# vkeNo jfoGiB f;zx pkpk cohd ihd/ fJ; ;b'e ~ w"fbe ouBk tKr do;kT[_d/ jB fe jo ftnesh fe;/ wkfgnKdh j'_d T[Øgo T[Øefonk jo\ j? Gkt id'_ s?~ iBw d/D tkb/ wkg/ jh Bjh_ oj/sK s/ok fJ; ;z;ko s/ ofjDk th Bkw[wfeB j?.

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;{\h-ekft d/ ftF/ ftØu ;{\h-ekft dhnK ftF/FsktK dh uouk fJ; sohe/ Bkb eodk j? sK i' nfij/ r[D-bØSD bØG/ ikD i';{\h-ekft Xkok ~ d{ihnK ekft-XkoktK s'_ tØyok gSkfDnk ik ;e/.

r[opkDh ns/ ;{\h-ebkw wØXekbhB dhnK gqw[Øy ekft-XkoktK jB go fiØE/r[opkDh bzw/ no;/ sØe fJØe' eE ns/ fJØe' eEB-Yzr Bkb T[ukoh iKdh ojh, UE/;{\hnK dk ebkw nkgD/ eE ns/ eEB-Yzr d'jK ftØu spdhbh eodk fojk j?.ekoD ;gØFN j?, BkBe-wkor fJØe fBozso gqekF-gqtkj j?, gqzs{ gzikph ;{\h-ekftftØu nfijh fBozsosk dh otkfJs Bjh_ fwbdh.4

vkH jfoGiB f;zx fJBQK bkJhBK ftØu r[owfs-ekft s/ ;{\h-ekft ftukb/nzso ~ g/F eod/ jB r[owfs ekft-Xkok d/ w'Yh f;oie r[o{ BkBe d[nkok ouhpkDh ~ jh d{i/, shi/, u"E/, gzit/_ s/ B"t/_ r[o{ ;kfjpkB B/ fBozso ikoh oØfynk. fJØE'_se fe r[o{ ;kfjpkBK B/ pkDh dh tos'_ eod/ ;w/_ @BkBe# Fpd dh tos'_ ehsh,fi; ekoB r[o{nK dh pkDh dh gSkD eoB bJh @wjØbk# Fpd dh tos'_ eoBh g?_dhj?. fJ; d/ T[bN ;{\h ekft-Xkok dk w'Yh iK f;oie fJØe Bjh_ j?, tØy-tØy;zgodktK Bkb ;pzfXs j'D eoe/ ;{\h ethnK ftØu ftneshrs ns/ ftukoXkoefGzBsk iK nzso gkfJnk iKdk j?.

r[opkDh gzikp dh Bth_ ;op;wsk dh w{b f;oie j?. fJj BthB f;oiBknkgD/ g[oksB fto;/ dh nkb'uBk eodh j? go T[; ~ fsnkrdh Bjh_ fJ; d/g?o ntu/sB ftØu jB. fJ; d/ T[bN gzikph ;{ch, i' gfjbK jh gqkuhB Gkosh;z;feqs fto;/ d/ ikfJ} tkfo; Bjh_ ;B, gqkuhBsk ~ fsnkrD ftØu osk ftØufMied/ Bjh_ ;{\h-ebkw d/ g?o ;dk toswkB ftØu jB, T[BQK ~ nkgD/ nshs dhMke Bjh_. 5

fJT[_ b/ye B/ r[owfs ns/ ;{\h-ekft d/ g[oksB ns/ BthBsk ;zebgK ~gqrN ehsk, r[owfs-ekft d/ eth g[oksB ;z;feqsh dhnK XkoBktK Bkb i[V e/BthnK XkoBktK dh ;EkgBk eod/ ;B. T[BQK B/ g[oksB o{VQhnK ~ w{b'_ oØd Bjh_ehsk T[dkjoB d/ s"o #s/ gowkswk, ihtkswk, w[esh, f;woB, r[o{ nkfd ;zebgg[oksB ;kfjs dk nzr jB, fizBQK ~ BthB ftnkfynk nB[;ko r[opkDh B/ g/Fehsk j?. fJ; gqeko g[oksB ;kfjs ns/ BthB ;kfjs ftØu nzso-;zpzX ekfJw oØyd/

Page 251: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 251

jB. fJ; d/ T[bN ;{\h-ekft g[oksB o{VQhnK ~ fsnkr e/ toswkB ihtB-iKudhnK ;wØf;nktK ~ g/F eoB T[Øs/ }'o fdzd/ jB. fJ; gqeko Fkj j[;?B dh w;shdh ;[o ns/ p[ØbQ/ Fkj dh y[ØbQ/-v[ØbQ/ ;[Gkn dh gqftosh BthB ;[szso tksktoB dhj'_d gqrN eodh j?.

epho dh ouBk fi; gqeko dh pqkjwD-fBzdk ns/ r[o{ BkBe dh ouBkftØu fi; gqeko dh ;op-Xow-gkyzv-fBzdk ns/ sØsekbhB okiBhse fGqFNkuko dhnkb'uBk ftykJh fdzdh j?. T[j ;{\h ;kfjs ftØu fpbe[Øb jh B}oh Bjh_ nkT[_dhT[; gqeko dk fsØyk nkb'uBkswe gqtkj ;{\h ;kfjs ftØu rkfJp j?.6

vkH jfoGiB f;zx dhnK fJBQK ;soK s'_ gsk uØbdk j? fe ;{\h-ekft ftØunkb'uBkswe fdqFNh Bjh_. ;{\h ethnK B/ Grs epho ns/ r[o{ BkBe d/t ihtKr i'rhnK, pqkjwD, tØYhykDh ekihnK, }kbw okfinK ns/ foFtsh eowukohnKfto[ØX ;{ch eftsk ftØu Bk-wkso jh gqrNkfJnk j?. r[owfs ekft-Xkok d/ ;ko/ ethjh gkyzv dk fto'X eod/ B}o nkT[_d/ jB gqzs{ ;{\h eth Bjh_.

vkH jfoGiB f;zx @ebkw ;{\hnK# d/ nfXnkfJ ftØu ;{\htkd d/ iBw,ftek; ns/ gqkgshnK pko/ ukBDk gkT[_d/ jB. T[j ftdtkBK d[nkok ;{\htkdfJ;bkw d/ fto[ØX gqshfefonk ns/ ;{\htkd d/ w[ØYb/ phi fJ;bkw ~ wzBD pko/nkgDh Bth_ XkoBk g/F eod/ jB L

;{\htkd fJ;bkw dk th ft;Eko j? i' pkjob/ fuzBQK d/ ;EkB s/ nzdobhnfXnkswesk T[Øgo pb fdzdk j?. ;wkfie ;z;Ek dh Ekt/_ id'_ pb ftneshrsnB[Gt T[Øgo ubk iKdk j? sK gqshs fJt/_ j[zdk j? fit/_ ftnesh ;z;Ek dk fto'Xeo fojk j?. ftnesh ;z;Ek dk fto'X eoe/ th ;z;Ek s'_ w[es Bjh_ j[zdk n;bftØu fto'X ;z;Ek dk Bjh_ ;z;Ek d/ fe;/ fJØe nzr iK gØy dk j[zdk j?.7

fJT[_ vkeNo ;kfjp d/ eEBK w[skfpe n;h_ efj ;ed/ jK fe ;{\htkd dkiBw fJ;bkw d/ fto'X ftØu Bjh_ j'fJnk ;r'_ ;{chtkd dh j'_d eoe/ fJ;bkw dkgquko f}nkdk j'D bØrk. ;{\htkd fJ;bkw Xow dh gqc[Øbsk ftØu pj[s tØvk:'rdkB gkT[_d/ jB. fJ;bkw dh soQK ;{chtkd th fJØe ;[szso fefonk j?. T[jnkgD/ nkg ftØu pkjob/ fdykt/ dh pikJ/ nzdo{Bh nfXnkswesk T[Øs/ }'o fdzd/ jBL

fJ;bkw ~ gzikp dk ;fji Xow pDkT[D ftØu ;G s'_ tØvk :'rdkB gzikph;{\hnK dk j?. T[BQK B/ fJ;bkw ~ gzikph }[pkB ns/ w[jkto/ ftØu Ykfbnk. gzikph;{\h fJØE'_ d/ iB ;kXkoB s'_ u'yh ftØE T[Øgo ftuoB tkb/ jkew Bjh_ ;B, b'eK d/B/V/ ftuoB tkb/ \eho ;B. T[BQK dh ofjs-pfjs th fJ;/ fJbke/ d/ b'eK dhofjs-pfjs nB[;ko Ybh j'Jh ;h. gzikp dk brgr jo w[;bwkB fe;/ Bk fe;/

Page 252: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

252 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;{\h f;bf;b/ Bkb ;zpzXs ;h. 8

vkH jfoGiB f;zx dh fbys nB[;ko gzikp ftØu fJ;bkw Xow dh gqc[Øbskdk f;jok ;{\hnK d/ f;o pØMdk j?. T[BQK B/ fJ;bkw Xow d/ f;XKsK ~ gzikphb'eK dh ;wM w[skpe Ykfbnk sK i' T[BQK d[nkok fdØshnK rJhnK f;ØfynktK ~nkw s'_ nkw b'e ;wM ;eD ;{\h b'e okiBhse B/sktK dh pikJ/ fBwB b'eK Bkb;zpzXs ;B. ;{\h eth gzikph d/ gquØbs nykD @i?;h ;zrs, s?;h ozrs# d/ eEBnB[;ko gzikphnK d/ iB-ihtB s'_ gqGkfts j'J/ ns/ T[BQK dk ofjD-;fjD thgzikphnK Bkb w/b ykD bØrk. ;{\hnK dh gqfsGktkB F];hns ekoB gzikp d/w[;bwkB T[BQK dhnK ;zgqdkfJ dk nzr pD rJ/.

fJBQK ;soK ftØu vkeNo ;kfjp cohd ns/ Fkj j[;?B dhnK ;wkBsktKns/ n;wkBsktK ~ g/F eod/ jB. n;wkBsktK ftØu \ohd dh T[gd/Fkswe ;fEshns/ Fkj j[;?B dh Bk-T[gd/Fnkswe ;fEsh dk y{p fuØso T[bhfenk frnk j?.;wkBsk d/ o{g ftØu pkpk \ohd s/ Fkj j[;?B d'BK ethnK dh B/ ftneshrsftbØyDsk ~ ekfJw oØfynk L

p[ØbQ/ Fkj nB[Gt s'_ tX/o/ ;zebg-d/F ftØu gqt/F eo fojk j? gozgok iKo{VQh fJe pfDnk pDkfJnk g{op fBFfus nB[Gt o{g j?. p[ØbQ/ Fkj B/ ;kwh,fJfsjk;, e[okDh ;zebg ns/ gzikph ;{\h-gozgok dk ;jkok fbnk. fi; ;dek T[;dh ouBk ftØu nB[Gt dh ftbØyDsk Bkb'_ g{op-fBFfus nB[Gt-o{VQhnK dhikDekoh tX/o/ fwbdh j?. 10

p[ØbQ/ Fkj d/ nkrwB sØe gzikph ;{\h-ekft ekch jØd sØe fte;s j' u[Øek;h. T[; B/ ihtB dh GktBk s'_ tX/o/ ihtB dh u/sBk tØb fXnkB fdØsk. T[; B/nkgD/ ;w/_ ns/ ihtB dhnK ;wØf;nktK ~ BfiØmD bJh gozgoe o{VQhnK ns/ gzikph;{\h eftsk dh ;jkfJsk bJh fJ; eoe/ jh T[; dh eftsk ftØu'_ nB[Gt dh pikJ/g[oksB o{VQ j' u[Øe/ ;zebgK dh ikDekoh f}nkdk fwbdh j?.

nzs ftu n;h_ efj ;ed/ jK fe vkH jfoGiB f;zx dh g[;se w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[bzeDw[bzeDw[bzeDw[bzeDw[bzeD wjØstg{oB ouBk j?, fi; ftu wØXekbh fJfsjk;e ;ot/yD ehsk frnkj?. fJ; g[;se ftu pkpk \ohd, r[owfs-ekft ns/ ;{\h-ekft pko/ Gog{o ukBDkgkfJnk j?. @\ohd pkDh# d/ nfXn?B t/b/ T[jd/ fXnkB dk e/_do \ohd pkDh dktØyok, fBt/ebk s/ ;[szso ufoØsq j?. @ebkw ;{\hnK# d/ nfXn?B t/b/ T[; B/ ;w[Øuh;{\h eftsk s/ fXnkB fNekfJnk j? go pb ;{\hnK dh ouBk dh fBØirs-ftbØyDsk T[Øgo th j? ns/ ;KM r[DK T[Øgo th @gzikph ;{\h ekft# d/ nfXn?B t/b/ T[BQK B/ ;KM/ ns/ fBØyVt/_ r[DK ~ T[xkVB dh e'fFF ehsh j? fiBQK d/ nkXkoT[Øgo r[owfs ekft Xkok Bkb'_ fJ; ~ tØyok gSkfDnk ik ;e/.# T[; dh nfXn?B

Page 253: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 253

ftXh dk gqw[Øy pb fBy/V/ ns/ gfoGkFe r[DK T[Øgo j?.

T[BQK dk nfXn?B ekoi fJØe ouBk d/ nfXn?B s'_ b? e/ fJØe eth, ;w[Øuhgozgok ns/ T[; dh gozgok Bkb fwbdhnK i[bdhnK j'o XoktK d/ s[bBkswenfXn?B sØe c?fbnk j'fJnk j?. nfXn?B-ftXhnK dh gSkD d/ fdqFNhe'D s'_ fJjB[esk ]k; wjØstg{oB j?. T[j fJØe ouBk, fJØe ekft, fJØe Xkok ns/ d{;ohnKXoktK Bkb T[jdh s[bBk id'_ eod/ jB sK fJØe' t/b/ fBt/eb/ r[D iK bØSDK,fBozsosk ns/ ;w[Øusk nkfd B[efsnK ~ fXnkB ftØu oØyd/ jB.

jtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnK

1H vkH wfjzdo e"o frØb, ;[ji-f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji-f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji-f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji-f;oih vkH jfoGiB f;zx;[ji-f;oih vkH jfoGiB f;zx, gzBk 144-45H2H vkH jfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD, gzBk 49H3H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 51H4H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 58-59H5H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 60-61H6H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 687H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 70H8H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 71H9H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 77H10H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 85H

õõõ

Page 254: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

254 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dk gzikphvkH jfoGiB f;zx dk gzikphvkH jfoGiB f;zx dk gzikphvkH jfoGiB f;zx dk gzikphvkH jfoGiB f;zx dk gzikph;{ch ;kfjs fuzsB L g[Bo-;ztkd;{ch ;kfjs fuzsB L g[Bo-;ztkd;{ch ;kfjs fuzsB L g[Bo-;ztkd;{ch ;kfjs fuzsB L g[Bo-;ztkd;{ch ;kfjs fuzsB L g[Bo-;ztkd

irftzdo i'Xkirftzdo i'Xkirftzdo i'Xkirftzdo i'Xkirftzdo i'Xk

gzikph ;kfjs fuzsB d/ fJfsjk; ftu thjth_ ;dhdk ;Østk-nØmtK djkek o{gtkdh$;zouBktkdh gzikph fuzsBdk ekoi-ekb j?. wkoe;tkdh gzikph fuzsB dhnK ;hwktKBkb ;zpkd ouk e/ gØSw ftu g?dk j'JhnK BthnK ;kfjsnfXn?B-fdqFNhnK dh o"FBh ftu fJ; Xkok d/ fuzse gzikphfuzsB-irs ftu Bt/_ ;whfynk gqshwkBK dk s[nko\ eokT[Id/jB. gzikph o{gtkdh-;zouBktkdh fuzsB d/ s[nko\ Bkb i'f;\sh spdhbh tkgodh j? T[j Bt/_ ns/ nzsookFNoh;whfynk gqshwkBK dh gzikph fuzsB ftu tke\h dk ;pØppDdh j?. fit/_ wkoe;tkdh fuzsB Xkok nkgD/ s'_ g{otb/gqFz;ktkdh$gqGkttkdh ;kfjs fuzsB d/ fto'X ftu j'_d ftunkJh ;h, T[;/ soQK o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB gqftoshwkoe;tkdh fuzsB dh w[Øbtkdh$fBFu?tkdh ;whfynk fdqFNhns/ m[ØbQ/ f;XKs nko'gD okjh_ fJØSk w{be f;ØfNnK d/T[sgkdB dh o[uh d/ fto'X ftu nkgD/ ekoi dh fdFkfBoXkos eodh j?. nkgD/ s'_ g{otb/ fuzsB ;o'ekoKfit/_ gqGkt, gqFz;k, w'j, of;esk, gqrsh, eqKsh, gozgok,nkX[fBesk ns/ gq:'r nkfd B{z fJ; fuzsB-Xkok Bkb i[V/fuzseK B/ ekN/ j/m b? nKdk.1 jkbKfe w'N/ s"o T[&Øgoo{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB-gqDkbh dh ;KM gq:'rtkdh gzikph;whfynk Bkb fdykJh fdzdh j? go gq:'rtkdh fuzsB nkgD/w{b ;{so @@gq:'r## Bkb i[V/ j'D eoe/ e'Jh BtK s/ fBt/ebkgqGkt Bk SØv ;fenk. d{;o/ gq:'rtkdh fuzsB dk w{b-wB'oEgq:'rFhb gzikph eftsk bJh Xoksb fsnko eoBk ;h.fJ;d/ w[ekpb/ o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB-Xkok gzikph fuzsBftu dhoxekbh gqGkt doi eoB ftu ekw:kp ojh. fJj

;jkfJe gq'ca?;o, ghH J/H :{H,b[fXnkDk.

Page 255: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 255

fuzsB-Xkok nkgDh f;Xkse Fpdktbh ns/ ;zebgktbh gØSw ftu T[rwhnK bfjoKs'_ rqfjD eodh ;h. fiØE/ wkoe;tkdh fuzsB gqrshFhb bfjo d/ gqGkt t; j'_dftu nkfJnk j'D ekoB nkgDh f;XKse T{oik T[;/ bfjo dhnK w{b ;EkgBktK$;zebgKs'_ rqfjD eodk ;h T[E/ o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB Xkok d/ j'_d ftu nkT[D ;w/_ e'Jh r[Dkswe spdhbh gzikph ;wkie$;kfjse gfofdqF ftu Bjh_ tkgodh. fJ;fuzsB-Xkok dh w{b gqfeosh ;zpzXh vkH jfoGiB f;zx GkNhnk dk eEB j?, @@gzikphfuzsB ftu iw{d N[ØNdk j? s/ BthBsk nkT[Idh j? ns/ Bkb jh fJj w"fbe w[jKdokn]fsnko eoB dh pikJ/ gØSwtkdh s/ nB[tkd w{be w[jKdok th rqfjD eoBknkozG eo d/_dk j?.##2 fJjh ekoB j? fe fJ; gqftosh d/ fuzse id'_ gØSw s'_T[Xfos$nB[tkds f;XKsK ~ nkXko pDk e/ gzikph ;kfjs dh ;whfynk dk ekoieod/ jB sK f;ØN/ th nihp'-rohp fe;w d/ jh ;kjwD/ nkT[d/ jB. fJE/toDB:'r j? fe fJ; Xkok dk w{b-;ztkd sK wkoe;tkdh fuzsB Bkb jh ofjzdkj? s/ wkoe;tkdh fuzsB T[Øgo ;kfjs pkjo/ ;o'ekoK ~ nko'fgs eoe/ pfjozrftXh Bkb ;kfjsesk d/ ;o'eko ~ fJe Bkjo/ sØe xNk d/D dk fJb}kwo{gtkdh$;zouBktkdh fuzse bkT[Id/ oj/ jB. fJ; tosko/ d/ fJe pdb ti'_ fJjfuzsB Xkok ouBk dh ;kfjsesk T[Øgo }'o d/ e/ nzsozr, fBeN ns/ ;zouBk B/wK d/ nfXn?B ~ gqkEfwesk fdzdh j?. vkH i;ftzdo f;zx B/ fJ;~ p[oi{nkftukoXkoe gfog/y dh T[gi fejk j?3 fe idfe vkH jfoGiB f;zx GkNhnk nB[;koL

jfoGiB f;zx ;whfynk B/ ftukoXkok d/ ;kfjs ouBktK T[Øgo nko'gD d/gqfseow ti'_ nkgDk ti{d rqfjD ehsk. T[;dh ;whfynk fe;/ gqeko dh ftukoXkokdh fto'Xh Bjh_, T[;~ ;kfjse feosK T[Øgo m';D dh fto'Xh j?. 4

gzikph ;kfjs fuzsB ftu fJ; fuzsB gqftosh dh ftjkoe ftFb/FD dh EKf;XKse ftnkfynk gqfs w'j-Gkth fposh pDh ofjzdh j?. fdØbh Gkos dh okiXkBhns/ Gkos ftu gqt/F eoB tkb/ jo pkjoh gqGkt bJh fJe nfjw woe} ojhj?. fiE/ Gkos dh nk}kdh fgS'_ @okFNo g[Bo-fBowkD# dk ;[gBk gzikph u/sBk s/fuzsB ~ wkoe;tkdh frnkB-gqpzX Bkb i'Vdk j? T[E/ nzsookFNoh gfog/y ftuwkoe;tkdh ftukoXkok d/ fto'X dh ;fEsh ;wki ;kg/y, pfjozr ns/ ;kfjs pkjo/fuzsB ;o'ekoK dh EK ;kfjs gkmK d/ ftFb/FD w[bzeD bJh ouBk ~ fJe;zouBkswe fJekJh wzB e/ T[;dh nzdo{Bh szdK d/ nkXko T[Øgo jh ftFb/FDh ;{Mdh T[sgsh ;zouBktkdh ;whfynk gqDkbh dk nkXko ;o's pDdh j?. vkH jfoGiBf;zx Bkb gqufbs j'fJnk @fdØbh nkb'uBk ;e{b# nØr/ j'o fuzseK fit/_ vkHsob'ef;zx ezto, vkH nkswihs f;zx, vkH ;[fszdo f;zx B{o, vkHirpho f;zx, vkHr[ouoBf;zx noFh, vkHnwohe f;zx gz[Bh, vkH;[fszdo f;zx ns/ vkH wBihs f;zx s'_ fpBKj'o nØXh doiB fuzseK Bkb fJe g{oh gqftosh d/ o{g ftu ;Ekfgs j[zdk j?.

Page 256: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

256 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[go'es ;{uh fiØE/ ekb gØy'_ bzw/o/ ftek; dh ;{ue j? T[E/ fJBQK fuzseK okjh_ eJhr[Dkswe gfotosB th j'_d ftu nkTI[d/ jB. gØSwh ;whfynk f;XKsK o{gtkd,;zouBktkd, T[Øso ;zouBktkd, F?bh-ftfrnkBe, fujB-ftfrnkBe ns/ fwØE ftfrnkBe;whfynk F?bhnK ~ rqfjD eoB dh ekjb ns/ T[BQK dh ftnkfynk th fJ; gqftosh~ fe;/ sD-gØsD Bjh_ bØrD fdzdh. fJ; bJh fJ; gqftosh dk pj[sk }'o f;XKseftnkfynk sØe ofjzdk j? iK nB[e{b gq;zrK dh sbkF ns/ T[BQK dh rqfjDFhbskftjkoe ;whfynk ;zpzXh T[fus wkj"b dh f;oiDk Bjh_ j'D fdzdh. ibdpk}h ftuehs/ f;XKse nB[tkd ns/ ftnkfynk ekoi Bkb g{otbh gozgok ~ f;o/ s'_ oØdeoB dh o[uh g{otb/ fuzsB d/ fto'XkGk;k dk fFeko j' ikD dh gqftosho{gtkdh$;zouBktkdh Xkok d/ fuzseK dh fJe ;hwk ti'_ ;kjwD/_ nkT[dh j?. fJ;;zpzXh vkH ;opihs f;zx dk eEB j? L

;kv/ ;zouBktkdh nkb'ueK B/ gØSwh ;kfjs ns/ ;fGnkuko ~ ;wM/ p|?ofJ; gqDkbh ~ ngBkfJnk ns/ gqrshtkdh ns/ wkBttkdh ftukoXkok d/ fto'X ftugzikph ;kfjs nfXn?B ftu bkr{ ehskHHH fJ; p[oi{nk ;[ji-Fk;so B/ wkBt f;ofis;kfjs ~ wkBth fjØsK dh fto'Xsk ti'_ g/F ehskHHH ;kfjs ~ ftukoXkoe o{g ftu;wkie u/sBsk dk gqshfBX o{g Bk ;wM e/ wfj} GkFkrs ;zebgK okjh_ ftFb/FD eoBk th fJ; Xkok dh rzGho ]kwh j?. 5

fJ; fNØgDh ftØu'_ gozgfoe wkoe;h bØck}h ~ gk;/ eoe/ t/yhJ/ sK th e[Mgqk;zfre sØs fJ; ftu jB. nkgD/ s'_ g{otbhnK ;kfjs nfXn?B ohshnK dhnK]kwhnK Bkb ;ztkd oukT[D dk dkntk eoB ns/ @;kfjs nfXn?B ~ ftfrnkBepkjow[ysk gqdkB eoB dk nkFk b? e/ s[oh ;zouBktkdh gqDkbh pj[shnK jkbsKftu fBo'b gqGkttkdh ns/ nzsow[yh ;r'_ nkgj[doh j' fBpVdh j?.6

o{gtkdh$;zouBktkdh gzikph fuzsB d/ gqw[Øy fuzseK d/ ekoi ftu e[M;wkBsktK sK jB go wkoe;tkdh fuzsB tKr T[BQK d/ ekoi dh o{g-o/yk ~f;XKse iK ftjkoe fJe;kosk ftu Bjh_ t/fynk ik ;edk. fJj fuzsB-ftXh w[Øys"o #s/ fszB ekoi eodh j? s/ fJ; Xkok d/ ;w[Øu/ fuzse fJBQK ekoiK d/ nkXkoT[&Øgo jh fszB torK ftu ftGkis B}o nkT[d/ jB L

TH g{otbhnK fuzsB gqftoshnK dhnK w[Øy ;EkgBktK fit/_ gqFz;k,w'j, gq/oBk, eqKsh, ;wkiesk nkfd ~ ekN/ j/m fbnkT[Dk.

nH o{gtkd$;zouBktkd d/ f;XKse ;zebgK dh ftnkfynk$;EkgBk.

JH fJBQK f;XKsK dh ftjkoe gqk;zfresk T[ikro eoB bJh wØXekbhekft-gkmK ~ nfXn?B-t;s{ pDkT[Dk.

fJBQK fuzsB-;{soK Bkb gqw[Øy s"o #s/ sK vkH jfoGiB f;zx jh pkt;sk

Page 257: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 257

B}o nkT[dk j?. T[j wkoe;h fuzsB dhnK ;hwktK Bkb ;ztkd oukT[fdnK fJepdb ti'_ wØXekbh ;kfjse feosK Bkb nzsozr nfXn?B ;zpzXK ftu g?_dk j?.wkoe;tkdh gzikph fuzsB dk gzikph ;{\h ekft ;zpzXh gqfsT[Øso ;kfjs fJeØsqheoBd"o Bkb'_ nrb/ok gVkn j[zdk j'fJnk th fdqFNhrs ;ko ti'_ T[;/ d"o dk jhgqfso{g ;h. gzikph ;{\h ekft ns/ r[owfs ekft d/ nfXn?B ;w/_ tØy-tØy fuzsBgqfswkBK dh tos'_ ns/ g{ot fBoXkos f;ØfNnK ~ wBfJØSs ;ko ti'_ nko'fgs eoBs'_ pknd T[;d/ nB[;koh fuzsB ekoi dh fdFk ftu ekoiFhbsk wkoe;tkdhfuzsB d/ T[Got/_ ;o'eko jB. o{gtkdh-;zouBktkdh fuzsB wkoe;tkdh fuzsB d/fto'X ftu yVQk ns/ fJBQK ;hwktK gqfs g{ot-;[u/ssk Bkb ekoiFhb B}o nkT[Idkj?. nrbh rØb fJ; fuzsB Xkok e'b nkgD/ g{otb/ fuzsB d/ o{g ftu wkoe;h-fuzsB dk fJe u"yNk th ;h fi;dhnK T{DskJhnK fBoXkos eoe/ ns/ T[BQK s'_;ktXkB j' e/ o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB Xkok nkgDh fdFk fBoXkos eodh j?.

gzikph o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB Xkok dk w'Yh ns/ gqw[Øy gqtesk vkHjfoGiB f;zx j?. T[;d/ wjØst dk nzdk}k fJ; sØE s'_ th bkfJnk ik ;edk j?fe fJ; bfjo d/ seohpB jo fuzse T[Øgo T[;dhnK ;EkgBktK dh gq'VQsk ns/g[FNh dk gqGkt j? ns/ e[M fto'XsktK d/ pkti{d brGr jo fuzse vkHjfoGiBf;zx dhnK XkoBktK ~ fdqVQ eokT[Idk fdqFNhr'uo j[zdk j?. vkH jfoGiB f;zxGkNhnk B/ vkH jfoGiB f;zx dk ;EkB gzikph fuzsB ftu fBoXkos eod/ j'J/ T[;~;/y'_ d/ ;wkBnzso wjØstFhb eoko fdØsk j?.7 ;/y'_ fiE/ nkgDh nkwd Bkbg{otbhnK fuzsB o{VQhnK fit/_ gq/oBk, gqFz;k, ;t?wkB dh GktBk, fJeØsqheoB nkfdBkb fto'X d/ ;zpzXK ftu'I g?dk j' e/ fJe BtK fuzsB-wkvb T[;kodk j? T[E/ vkHjfoGiB f;zx fuzsB wkoe;tkdh ;whfynk dhnK ;hwktK fit/_ pfjozr ;whfynkfdqFNh, f;XKs nko'gD, eqKsh u/sBk T[Øgo }'o, ouBk T[Øgo pkjoh ;o'ekoK ~ Y[eke/ g{ot-fB:'fis wzst dh f;ØXh nkfd ~ ekN/ j/m b? nkT[dk j?. vkH jfoGiB f;zxdk w{b-;{so @;kfjsesk# dh gSkD Bkb i[fVnk j'fJnk j?. jkbKfe gzikph ;kfjsfuzsB ftu T[; d/ ekoi ~ eJh soQK d/ @ftF/FD# gqkgs j[zd/ oj/ jB. fJBQK ftuiK sK @fdØbh ;e{b# d/ jwkfJshnK tb'_ FoXkwJh T[bkosk gqrN ehsh rJh j? iKwkoe;tkd jwkfJshnK d/ @fto'X ekoB fto'X# dk g?_sVk B}o g?_dk j?. @@T[jdhnfXn?B-ftXh ~ ;[jitkdh, o{gtkdh, ;"_do:tkdh ns/ fFbgtkdh nkfd ftF/FDd/Dk ;kvh T[; fposh dh nbkws j? fi; nXhB n;h_ fes/ t;s{ dh fBZirs j'_ds'_ gbkfJD eod/ jK ns/ T[;~ @xV/-xVkJ/# b/pbK d/ nzsors ftukod/ jK.##8

vkH jfoGiB f;zx d/ fuzsB dh fdFk s/ dFk ~ fBoXkos eoB tkb/ fszBgqw[Øy ;{so jB. fJBQK ;{soK d/ nkXko T[Øgo jh T[;dk nfXn?B-wkvb nkgDh fBt/ebh gSkD ;Ekfgs eodk j?. fJj ;{so jBL

Page 258: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

258 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

TH g{otb/ fuzsB ekoi Bkb ;zpkd

nH Bt/_ fuzsB f;XKsK dh ikD-gSkD

JH ;kfjs gkmK dk ftjkoe nfXn?B

vkH jfoGiB f;zx d/ wØXekbh ekft-XkoktK ~ nfXn?B-t;s{ pDkT[d/ ;w/_ fJj fszB/ ;{so ;kjwD/ nkT[d/ jB. T[j g{ot ekb d/ fuzsB dhnK ]kwhnK ~T[Gko e/ Bt/_ ;kfjs-;kg/y f;XKsK dh o"FBh ftu wØXekbh ekft-u/sBk ~ nkgD/ekoi d/ e/_do ftu fNekT[dk j?. g{otbh pfjozr ;whfynk-ftXh dh ouBk dh@;kfjsesk# gqfs ftw[ysk pko/ T[;dk eEB T[;d/ f;XKse u"yN/ bJh p/jØd nfjwsØs pDdk j? L

pfjozr nkb'uBk ;kfjs feos ~ nkgD/ nfXn?B d/ t;s{ ti'_ nkgDkb?_dh j?, go T[;dh ;kfjsesk dk nfXn?B eoB dh pikfJ T[;dh fJfsjk;esk,wB'ftfrnkBesk, ;wkiesk nkfd d/ nfXn?B tØb o[fus j[zdh j?. T[BQK dknfXn?B-t;s{ sK e'Jh ;kfjse-feos j[zdh j? go T[BQK dk nfXn?B-ftFk fJfsjk;,wB'ftfrnkB, ;wki Fk;so iK fJBQK dk fwbr'Gk j' ;edk j?.9

wØXekbh gzikph ;kfjs ;zpzXh th T[;dh fuzsB-fdqFNh w[Øy s"o T[Øgog{otb/ fuzsB d/ fto'X ftu ;keko j[zdh j?. T[j wØXekbh ekft, ftF/F s"o #s/;{\h ekft Xkok, ;zpzXh g{otb/ fuzsB d/ ;wkBnzso Bt/_ nfXn?B-u"yN/ dh ikD-gSkD eokT[dk j?. vkH jfoGiB f;zx wØXekbh ;kfjs feosK d/ nfXn?B-ftFb/FD bJh nkX[fBe eftsk d/ @|}K# ns/ @;zdK# dh EK T[; gqfs fBo'b @pkDh# tkbhekft-Fk;soh gj[zu ftXh dh jwkfJs eodk j?. T[; B/ wØXekb ftu ouh pkDhd/ nfXn?B bJh pDhnK-pDkJhnK nfXn?B-e;tØNhnK dh EK @pkDh Xkok# dh sfjj/m ekoiFhb ;zouBkswe B/wK dh gSkD ~ gqw[Øysk fdØsh j?L

eftsk nB/e w[y o{gK dh ;[zdosk ;zukodh j? ns/ T[; s'_ ;k~ nkBzd dhgqkgsh j[zdh j?. pkDh fJew[y Bkw dk frnkB T[ikro eodh j?. eftsk Fpd ns/noE dk ;fjGkt j?, pkDh Fpd dh fJe;kosk j?. eftsk ;w{os tk;sftesk dkfuØso g/F eodh j?, d{ih ;w{os tk;sftesk d/ fgØS/ ezw eo oj/ B/wK dk nB[GtirkT[dh j?. 10

fJ; soQK gqfeosh d/ fBy/V/ okjh_ nfXnkswe ekft bJh tØyo/ fuzsBgqfswkBK d/ fBoXkoD d[nkok jh vkH jfoGiB f;zx g{otb/ ;kfjs fuzsB dhfBFfussktkdh ftXh dk fto'X eodk j?, fi; okjh_ Xow-u/sBk nkXkfos ekft ~ iKsK FoXk, ;/tk-;zGkb ns/ fto;/ d/ r"ot ti'_ tfvnkfJnk iKdk ;h iK nkX[fBeftfrnkBe f;XKsK d/ jkD dk Bk ;wM e/ T[;dk yzvB ehsk iKdk ;h. vkHjfoGiB f;zx wØXekb dhnK nfXnkswe ekft XkoktK bJh th tØy'-tØyo/ fuzsB-

Page 259: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 259

g?okvkJhw sbkFdk j?. fJ; soQK nu/s jh fe;/ ekft Xkok d/ ekft-Fk;soh ns/;[ji-Fk;soh ;o'ekoK d/ fBoXkoD dk w;bk th jØb j[zdk ikgdk j?. gzikph ;{\hekft d/ ;zdoG ftu vkH jfoGiB f;zx dk ekoi ekbtzv gVkn fBoXkoD, fJ;ekft Xkok d/ gqw[Øy FkfJoK ns/ ;w[Øuh ekft Xkok d/ B/w-ftXkB fij/ ;o'ekoK ~nkroG{fws eodk j?. gzikph ;{\h ekft ;zpzXh T[;d/ u[fBzdk w}w{BK ftu'_ @@\ohdpkDh##, @@gzikph ;{\h ekft## ns/ @@ebkw ;{\hnK## (w[Øb s/ w[bzeD), @@\ohd pkDh LouBk ftXkBe nfXn?B## (gsoKibh) ns/ @@ebkw \ohd dh ifNbsk## (;kfjsnfXn?B) gqw[Øy jB. fJ; s'_ fJbktk j'o nB/eK fNØgDhnK ns/ G{fwektK d/ o{gftu T[;dh fuzsB-;wØroh, fi; ftu T[j gzikph ;{\h ekft ~ nfXn?B-t;s{pDkT[dk j?, dk c?bkT[ t/fynk ik ;edk j?. gzikph ;{\h ekft ;zpzXh fJj ;w[Øuh;wØroh fwedko gØy'_ xØN j'D d/ pkti{d fJ; ekft Xkok d/ ekft-t;s{, ekft-ftXhnK ns/ fdqFNh d/ gØy s'_ g{otb/ fuzsB dhnK eJh ;EkgBktK ~ oØd eodhj? ns/ eJh Bt/_ ft;Eko i'Vdh j?. gzikph ;{\h ekft Xkok dh fJfsjk;w[yh ekbtzv okjh_ fiE/ T[j fJ; ekft Xkok d/ gqshfBX ethnK ~ T[BQK d/ :Ek:'rwjØstFhb ;EkB T[Øgo fNekT[dk j? T[E/ ftfGzB ethnK d/ ftFb/FD okjh_ ;w[ØuhXkok d/ r[Dkswe gfotosB ;kjwD/ fbnkT[dk j?.

gzikph ;{\h ekft ;zpzXh vkH jfoGiB f;zx fuzsB dh ftF/Fsk wØXekb dhfJ; Xkok d/ nØvo/ gqtuB ]k;/ dh gSkD ~ gqw[Øy oØydh j?. fJ; ekoi fjsT[j fJ;bkwh ftukoXkoesk ns/ gzikph ekft-ufoØso ftuekobh ;KM ns/ tØyoskd/ B[efsnK ~ ;kjwD/ oØydk j?. nkgD/ w}w{B @@ojØ;tkdh gzikph ekft-Fk;so L ;{\h ekft d/ gq;zr ftu## ftu T[j ;{\h f;XKsekoh d/ fJfsjk;w{beftek; ~ e/_do ftu oØy e/ gzikph ;{\h FkfJoK dhnK pdbdhnK gqtuB i[rsK dknfXn?B eodk j?. fJ; s'_ fpBK T[j ebkw \ohd dh ;zouBkswe ifNbsk d/ftFb/FD bJh T[;d/ fJe Fb'e @fis[ fdjkV/ XB toh# dk ftjkoe nfXn?B theodk j?. ;{\h ekft Xkok Bkb fJBQK nzsozr nfXn?B ;zpzXK okjh_ vkH jfoGiBf;zx fuzsB dk T[d/F fJ; ekft Xkok d/ ekft-Fk;soh ]k;/ dh gSkD j?. T[;dkfuzsB-u"yNk gzikph ;{\h ekft Xkok d/ w{b ;o'ekoK ~ T[;d/ ekft-Fk;soh ufoØsod/ nkXko T[Øgo fJe ;zs[fbs ;wkt/F d/ o{g ftu gSkDdk j?. gzikph ;{\h ekftXkok ;zpzXh T[;dh gj[zu fJekbeh ns/ pj[ekbeh nfXn?B-ftXhnK okjh_ wØXekbdhnK j'o ekft-XkoktK Bkb'_ tyfonkT[D ftu gJh j?. Bkb jh nfXnsk ;{\h ekftXkok d/ bzw/o/ fJfsjk;e ftek; ~ fe;/ iVQ iK wekBeh nfXn?B ;zdoG s'_ w[estØy-tØy ;{\h FkfJoK d/ fBeN nfXn?B dk wkvb th g/F eodk j?. T[;nB[;ko L

;{\h ekft dhnK ftF/FskJhnK dh uouk t/b/ n;h_ e[M nfij/ r[D-bØSDK

Page 260: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

260 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh Y{zv-Gkb eoKr/ fiBQK eoe/ T[j d{ihnK ekft-XkoktK s'_ tØyok gSkfDnk ik;e/. go fJ;dk fJe bk}wh Bshik fJj th fBeb/rk fe ;ko/ ;{\h eth fJenfijh ;KM Bkb ;zpzfXs j' ikDr/ fe T[BQK d/ nkgD/ ftbØyD w[jKdo/ fJe-d{i/ ftuo¾ ikDr/ ns/ T[BQK s'_ fJe s'_ tyfonkT[Dk w[Feb j' ikt/rk. ;w{jrs ftF/FskJhnK dh Gkb ftu jh n;h_ ethnK dhnK ftneshrs ftF/FskJhnK gqfsT[dk;hB j' iktKr/. 11

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;{\h ekft Xkok dh w"fbesk ns/ fJfsjk;efBozsosk ~ pokpo dk wjØst fdzdk j?. T[j nkgD/ g{otb/ fuzsB tKr Bk sKr[owfs ekft gqfs FoXk tZ; j' e/ ;{\h ;o'ekoK dh r[owfs ekft Bkb ;KM dhsbkF d/ okj g?_dk j?, Bk jh fe;/ g{otkrqfj nXhB ;{\h ekft ~ S[fNnkT[dk j?.T[j ouBk d/ fBeN nfXn?B okjh_ ;zouBkswe ohshnK dh gSkD gqfs ;iØrskgqrN eodk j?. ;{\h ekft d/ ;w[Øu/ fJfsjk;e ftek; d"okB T[;d/ eØE ftu nkJ/gfotosBK ~ nfXJ/sk fJ; ekft-Xkok dh sobsk Bkb i'V e/ t/ydk j? L

r[opkDh bzw/ no;/ se fJØe' eØE ns/ fJØe' eEB Yzr Bkb T[ukoh iKdhojh T[ØE/ ;{\hnK dk ebkw nkgD/ eØE ns/ eEB Yzr d'jK ftu spdhbh eodkfojk j?HHH d{;o/ s'_ gzit/_ r[o{ dh pkDh se J/esk fJsBh gqgØe j? fe fJe ~ d{;ohs'_ nbØr gSkBD bJh pkDh pkjo/ wjfbnK dh wdd b?Dh g?_dh j?HHH nfijhfBozsosk gzikph ;{\h ebkw dh otkfJs ftu Bjh_ fwbdh. 12

gzikph ;{\h ekft ~ T[;dh ;BksBh fJ;bkwe gozgok Bkb'_ fBy/V e/fjzd[;skBh ;fjukohGkt tkb/ fJ;bkw d/ gqsho{g ti'_ ;wMD dk isB gfjbh tkovkH jfoGiB f;zx B/ jh ehsk. T[;B/ gzikph ;{\h ekft ~ T[;d/ dkoFfBe$;BksBhfgS'eV Bkb ;KM ns/ n;wkBsktK ~ nkXko pDk e/ nfXn?B dk woe}pDkfJnk. nfijk eofdnK T[j @pfjozr nfXn?B ftXh# d/ fto'X ftu j[zdk j'fJnkth T[; ftXh ~ jh gqw[Øy ftXh pDkT[dk j?. T[;d/ eEB nB[;ko, @@nop d/FKftu ;{\h Xkok ;Ekfgs fJ;bkw d/ fto'X ftu ;h. fjzd[;skB ftu ;{\h Xkok B/fJ;bkw ~ ;Ekgs j'D ftu ;jkfJsk fdØsh.13 fJj gzikph ;{\h ekft d/ w{b-sDkn dh gSkD dk :sB j?. gzikph ;{\h ekft Xkok dh ekft Fk;soh ftF/Fskd/ o{g ftu fJ;bkw d/ gqGkt ns/ Bkpoh d/ sBkT[ ~ gfjbh tko nroG{wh ftufbnkT[D dk ekoi vkH jfoGiB f;zx B/ jh ehsh. fJ; fdqFNhe'D s'_ ;{\h ekft~ nfXn?B-t;s{ pDkT[_fdnK fe;/ th T[bkosk s'_ w[es ofjD bJh jh vkH jfoGiBf;zx ;{\h ekft ~ fJ;bkw d/ Gkosh b'eK d/ ;zgoe ftu nkJ/ ikpo ns/ eksb;o{g d/ T[bN gzikph }pkB s/ w[jkto/ dh ;KM tkbh gqftosh nkydk j?.14 ;{\hekft ;zpzXh fuzsB Xkok d/ bzw/o/ fJfsjk; ftu nØvo/ ekft-Fk;soh ;o'ekoK dh

Page 261: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 261

gSkD dk gfjbk :sB vkH jfoGiB f;zx B/ jh ehsk. F/] \ohd dh pkDh dhr[o{ rqzE ;kfjp ftu Fw{bhns d/ nkXko T[Øgo jh gzikph ;kfjs fuzsB ftuftukoXkoe s"o T[&Øgo ;{\h ekft ~ r[owfs d/ ;wkBnzso ;wMD dk G[bKdok nu/s jh g?dk j' frnk ;h. fJj gzikph ;kfjs fuzsB dh ;sjh gj[zu dk jh gqwkD;h fi; ~ oØd eoB bJh vkH jfoGiB f;zx ;ob-noEh fpnkB iK ftnkfynkwJhekoi dh EK p/jØd soeg{oB sohe/ Bkb ouBkth ftt/e d/ sØsK ~ gSkDdk ns/T[BQK ~ ;zpkd d/ dkfJo/ ftu fbnkT[_dk j?. p/jØd eohph ns/ ;gØFN fd;d/ sØEKgqfs th nfXJ/sk pVh ;sØoesk Bkb g/F nkT[_dk j? id'_ ;Ekgsh dh fto'Xsk d/nkXko T[Øgo r[owfs ekft ns/ ;{\h ekft pkjotosh ;[Gk ns/ ;wGkthftukoXkoe gØXshnK ikgdhnk jB sK T[j nzsqht-;ko ~ ftFb/FD dk nkXkopDkT[_dk j?L

gzikp ftu f;Øy r[o{nK ns/ ;{\h \ehok B/ th Xow ~ b'e-p'bh okjh_gqrNktk fdØsk. Xow d/ ;obheoB dh bfjo pj[s ftnkge ;h. gzikp d/ r[o{ns/ ;{\h \eho T[;/ dk nzr ;B. fJ;/ bfjo s'_ Gkos ftu Xow d/nkX[fBeheoB dh gqfefonk dk nkozG j[zdk j?. ;{\h \eho FkfJd r[o{ BkBe s'_tX/o/ ;[rw ;B feT[_fe T[BQK B/ Xow dk ;obheoB eofdnK j'fJnk e/tb b'eGkFk ~ jh Bjh_ ngBkfJnk ;r'_ ;w[Øuh b'e-;z;feqsh ~ ngBkfJnk. 15

fJBQK ;soK ftu vkH jfoGiB f;zx gzikph ;{\h ekft ~ r[owfs ekftd/ w[ekpb/ Xow d/ ;obheoB fij/ ;zebg gqfs tX/o/ ;[rw efj e/ fJ; f;oiD-Xkok ~ ;Ekgsh d/ fjØsK dk f;ØXk fto'Xh eoko Bjh_ fdzdk pbfe fJ; w;b/ gqshT[j jwkfJs iK fto'X dh EK nksw-nB[Gt T[Øgo tX/o/ }'o d/D dh o[uh ~ g/F eodk j?. jkew tor dh @j?_eV ns/ fuzsk# ns/ wfje{w tor d/ @d[Øy ns/eo'X# dh EK vkH jfoGiB f;zx gzikph ;{\h ekft d/ nkb'uBkswe nwb ~ ;z;ko-ftnkgh d[ØyK ns/ p[fBnkdh ;wØf;nktK Bkb ;zpzfXs wzBdk j?. Gkt/_ ;{\h ekft ftu;Ekgsh gqsh f;ØX/ fto'X dk g?_sVk Bjh_ go vkH jfoGiB f;zx fJ; nkXko T[Øgog{otb/ fuzsB tKr T[;~ ;Ekgsh ;woEe iK gqfsrkwh ihtB w[ØbK tkbk th Bjh_efjzdk. fJ;/ eoe/ p[ØbQ/ Fkj dh T[Øuh ;[o gqsh th fpBK ;zd/j dk fFeko j'fJnkT[j soe ~ jØE'_ Bjh_ SØvdk. T[;d/ fuzsB-gqtuB dk nkXko ouBk dh @p[Dso#j?. vkH jfoGiB f;zx dk fuzsB ouBkth_ ;o'ekoK T[Øgo jh nkgDh N/e oØydkj?. gzikph ;{\h ekft ;zpzXh gzikph fuzsB tØb'_ fBofws @fwØEK# d/ GziB dk ekoith T[;d/ fuzsB dk w[Øy ;o'eko j?. T[; s'_ g{otbk gzikph fuzsB gzikph ;{\h ekft~ iK sK wØXekbh gzikph ekft dk r"otFkbh fjØ;k efj e/ tfvnkT[_dk ;h iK jkewF/qDh tØb'_ gquko fjs Bkb fbnKd/ ;{\h dot/FK dh f;oih ekft Xkok efj e/S[fNnkT[_dk ;h. d'tK ;fEshnK ftu jh wBfJØSs ;o'ekoK dh gqkgsh bJh e[M g{ot

Page 262: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

262 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

XkoBktK dk nko'gD gqGkttkdh fdqFNh s'_ j[zdk ;h. fJj fuzsB-o[uhnK pdbd/ekb-gqtkj ftØu tØyohnK ftukoXkoe gØXshnK dhnK XkoBh j'D d/ pkti{d nshss'_ gqGkt rqfjD eoB d/ ;KM/ ;{so Bkb i[VhnK j'JhnK jB. vkH jfoGiB f;zx@yzvB s/ wzvB# dh fJ; gqGkttkdh o[uh s'_ :Ek;zGt fBob/gsk ns/ ftØE ;Ekfgseoe/ nkgD/ ekoi ~ nzikw fdzdk j?. ;{\h ekft ~ @;Ekgsh gqfs Bkpoh# ns/@gqukow[yh fwFBoh ;[Gk# fijhnK ;obhfeqs XkoBktK okjh_ ftFb/Fs eoB dh EKnfXJ/sk wfj;{; eodk j? feL

;{\h ebkw d/ nfXn?B s'_ gsk bØrdk j? fe fJj ebkw gqsØy Xow-gqukodk t;hbk Bjh_, T[;dk w{b uofso nksw-gqrNkt/ dk j?, go ;[Dkt/ dk Bjh_l ;{\hw{b o{g eth jB, gqukoe Bjh_. 16

vkH jfoGiB f;zx gzikph ;{\h ekft dhnK eJh gosK dk nfXn?B eodkj?. T[;dh gqw[Øy fuzsB i[rs ;{\h ekft Xkok dh p'bh, GkFe i[rsK, gqshe-ftXkB,fpzp-f;oiDk ns/ fujB-gqpzX nkfd fJekJhnK dh sbkF j? fi; okjh_ nfXJ/sk fJ;Xkok d/ gqshfBX FkfJoK d/ nB[Gt dh gqwkfDesk gqfs uouk S/Vdk j?. ;{\h ekftdh f;XKse$dkoFfBe Fpdktbh ns/ noph-\ko;h jtkb/ T[; nB[;ko fJ;bkw d/gzikph feqs ;o{g d/ ;BksBh fJ;bkwh-u/sBk s'_ f;ØX/ rqfjD ehs/ sØs jB. fJ;d/Bkb jh fJBQK ftØu'_ gzikph GkFk d/ gq:'r dhnK X[BhnK th ;[DhnK ik ;edhnKjB.

vkH jfoGiB f;zx fuzsB ftu ;w[Øu/ o{g ftu ;[u/ssk ns/ ekoi gqfsghvh geV dk Gog{o gqrNktk j'fJnk fwbdk j?. fJjh ekoB j? fe T[;d/ nfXn?Bftu @ej/ rJ/ gqfs fto'XkGk; iK oØdD# dh o[uh feXo/ th Bjh_ fwbdh. vkHjfoGiB f;zx GkNhnk nB[;ko, @@fiBQK ftXhnK dk T[jB/ pkDh nfXn?B t/b/ rqfjDns/ fsnkr ehsk j? T[jh nfXn?B ftXhnK ;{\h eftsk d/ nfXn?B t/b/ rqfjDns/ fsnkr dk w}w{B pDhnK jB.##17 T[;B/ Bk f;o\ fJ; ekft Xkok d/ftbØyD ;o'ekoK dh gSkD bJh fJ; ekft Xkok d/ Ehwe g?NoBK dk fBeNnfXn?B ehsk j? pbfe T[;dh fBeNsk ;{\h ekft d/ gqw[Øy FkfJoK dhnK ouBkthfJekJhnK dh gSkD ftØu'_ th nkgDk wjØst rqfjD eodh j?. ]k; s"o T[Øgo T[j\ohd d/ ebkw ~ gqufbs ;{M wkvbK Bkb'_ fBy/V e/ nkgD/ nfXn?B dh t;s{pDkT[_dk j?. g{ot gqufbs fuzsB dhnK ;sjh T[eshnK \ohd d/ ebkw ftu w"sd/ ;zebg ~ vo, fBokFk gqfsrkwsk, f;Ebsk ns/ gqukoeh ;[o Bkb i'V e/ ftFb/Fs eodhnK jB. vkH jfoGiB f;zx fJ;/ gØy ~ \ohd dh ouBk ftu ftnkgsgq/oBk-fpzd{ ;theko eodk j?. nfijk eofdnK T[j @Fkpfde T[uko# ns/ @b[gs-noEh ;ko# ~ gSkD e/ @;opkoE# ns/ @ftF/FkoE# ftu tzv b?_dk j?. @w"s d/ ;'r#

Page 263: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 263

ns/ @ftnkj d/ iFB# dh NØeo okjh_ jh nfXJ/sk ebkw \ohd d/ w{b sDktK segj[zudk j?L

\ohd pkDh nekoD tk;sftesk d/ d[Øy ~ ;fjD, ;wMD ns/ ;[yktKpDkT[D dh ;wØf;nk Bkb ;zpzfXs j?. ;[yktK pDkT[D fjs \ohd B/ t;s{ (w"s)T[Øgo nkgDh wo}h dk gqshe (ftnkj) nko'fgs ehsk j?. f}zdrh d/ iFB ftØu'_]koi eoB tkbh w"s-t;s{ ~ \ohd B/ f}zdrh d/ iFB ftu Fkwb eoB tkbkgqshe pDk fbnk j?. 18

vkH jfoGiB f;zx ftnkj s/ w"s d/ sDkT[ ~ gqfeosh ns/ f;oiDk iKt;s{ ns/ gqshe d/ d[tØb/ ;o'eko okjh_ gzikph ;{\h ekft d/ gq;zr ftu ;wMdkj?. ;sjh T[eshnK dh EK fd;d/ Fkpfde gqpzX ftu'_ ftØe'fbØso/ gq;zfre noEKdk T[sgkdB T[;dh nzsozr ftXh dk jh gqwkD j?. \ohd ekft pko/ gqufbsfJefjoh$;gkN noEh ftnkfynk-gj[zu d[nkok FoXkwJh fpnkB dh EK vkHjfoGiB f;zx B/ fJ; ebkw dh ifNbsk ~ T[ikro ehsk j?. vkH jfoGiB f;zxs'_ g{otbhnK fuzsB-XkoktK Fpd ~ nzfsw ;Øu ti'_ gqtkB eoe/ nfXn?B-ekoigqfs fBFu?tkdh fposh dk fFeko ;B. noE gqpzX tØb iK sK T[; fuzsB dk T[Øekjh fXnkB Bjh_ ;h iK T[j fBFfus noEK d/ nko'gD okjh_ @T[d/F f;ØXh# dhfefonk jh ;h. fJjh ekoB j? fe r[o{ ;kfjpkB tb'_ @;b'e \ohd# T[Øgo ehshnKekfte-fNØgDhnK ~ fJ; g[{otb/ fuzsB B/ iK sK nkb'uBkswe ekoi dh ;zfrnkfdØsh iK \ohd pkDh dh wjkBsk do;kT[D bJh r[owfs ethnK dk @feogk ekoi#fejk. d'tK B[efsnK s'_ jh r[opkDh ~ e/_doh wjØsk dh fdqFNh s'_ t/fynk iKdkfojk j?. vkH jfoGiB f;zx fJ; ;w[Øu/ w;b/ gqsh fJBQK ;EkgBktK s'_ gqGkfts j'J/fpBK @noE-ftfrnkBe# fdqFNh dk gqrNktk eodk j?. T[;B/ \ohd d/ ;b'eL

\ohd osh os[ B fBeb/ i/ sfB uho? e'fJ.

i' sB[ os? op[ f;T[ fsB[ sfB os[ Bk j'fJ.

T[Øgo r[o{ nwodk; tb'_ ehsh fNØgDhL

J/j[ sB[ ;G? os[ j? os[ fpB[ sB[ B j'fJ.

i' ;j[ os? nkgD? fsB[ sfB b'G os B j'fJ.

~ tØyo/ fdqFNhe'D s'_ nfXn?B-t;s{ pDkfJnk j?. T[; nB[;ko r[owfseth B/ ;o'fsnK d/ bkG fjs \ohd d/ ;b'e ~ pj[noEesk s'_ fBFfus noEKtØb w'VB dk isB ehsk s/ fJj \ohd ekft dh gqshekswe gotk} ~ pzd-gqpzXd/ nB[e{bD dh e'fFF ;h. ouBk d/ noEK dh sobsk ns/ o{g dh wekBehnskftueko fBy/Vk ekft-ouBk ~ fpnkB dh EK gqtuB ti'_ rqfjD eoB dh nfXJ/sk

Page 264: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

264 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh o[uh dk jh f;ØNk j?. vkH jfoGiB f;zx d/ fuzsB-;o'ekoK ftu fJBQK sØsK dhgSkD ~ tv/ok wjØst jk;b j?. \ohd ekft ftubh ifNbsk dh gSkD bJh T[j;{\h ekft dh ssekbh :[r-u/sBk ns/ ekft-nkdoF ftuekob/ yØfgnK ~ g{oB dk:sB eodk j?. ;w[Øuk gzikph ;{\h ekft ftF/F eoe/ \ohd T[; nB[;ko gowkoEew[jkto/ okjh_ :EkoE dk gqrNktk eodk j?. T[; nB[;koL

\ohd pkDh ftu ][dk-gq;sh dh nfjwhns s;bhw ehsh rJh j?, fuØsowB[Øyh ;fEsh d/ jh g/F j'J/. w"s dk y"\ skoh j?, go w"s d/ goSkt/_ j/m thrØb f}zdrh dh jh ehsh rJh j?. 19

F/y \ohd d/ ebkw ~ gzikph ;{\h eftsk dk gqshfBX Bw{Bk wzBD dhgzikph fuzsB dh o[uh s'_ vkH jfoGiB f;zx th gqGkfts B}o nkT[_dk j? T[j \ohdpkDh gqfs g{ot-gqufbs G[bKdfonK dh Bftosh eoB fjs T[;d/ ebkw dk fBØme/ nfXn?B eodk s/ pkjoh ihtB-t/oftnK iK fJBQK d/ ouBk Bkb ;zpzXK dh fes/th uouk Bjh_ eodk. \ohd dh ouBk d/ ftXkBe ;{soK d/ nfXn?B ;w/_ T[jGkFk-ftfrnkBe, gqshetkdh iK F?bh-ftfrnkBe nkfd eJh ;zouBktkdh nzso-fdqFNhnK dh ;jkfJsk b?_dk j?. @sB'wkBf;e sDkT[_# T[; nB[;ko \ohd dh ouBk-ftXkB, F?bh ns/ ekb-u/sBk dk w{bG{s ;[{so j? s/ fJ;~ T[j \ohd d/ Fb'eKd/ gkmrs nfXn?B okjh_ w{b ;{so ti'_ gSkDdk j?. \ohd ekft dh gqfeoshftueko sB (G"fsesk) ns/ wB (gqkG"fsesk) d/ dtzd dh gSkD fBo'b GkFepDsoK okjh_ eoB dh EK vkH jfoGiB f;zx fJ; ebkw d/ ifNb gqtuB dk p/jØd wjhB fe;w dk nfXn?B g/F eodk j?.20 fJzi vkH jfoGiB f;zx ;kfjsefeosK dh ;kfjsesk dk w;bk fJejo/ o{g ftu BfiØmD dh EK ebkw \ohd d/fujBeh-;z;ko dhnK eJh gosK dh Y{zv-Gkb eodk j?.

vkH jfoGiB f;zx \ohd d/ Bkb jh ;w[Øuh ;{\h ekft Xkok ~ fJefJfsjk;e ftek; ti'_ ;wMD fjs pkeh ;{\hnK d/ ebkw ~ th nfXn?B-t;s{pDkT[_dk j?. don;b ftokN nfXn?B ns/ ;{yw$tkwB nfXn?B d't/_ ftXhnK T[;d/fuzsB ekoi d/ T[Got/_ gØy jB. T[j ebkw \ohd ~ T[;d/ fdqFNwkB ;o{g s'_nrKj ik e/ ;zouBkswe ifNb sØs-;ko o{g ti'_ ftFb/Fs eodk j? idfe ;w[Øuh;{\h ekft-Xkok pko/ T[;dk nfXn?B T[Got/_ sØsK d/ fttoD sØe ;hws j?. nu/sjh T[;dh fdqFNh ebkw \ohd Bkb fBeNsk s'_ i[V/ j'D ekoB T[;dh f;ow"osk dh;thfeqsh tkbh j?. nfXJ/sk ;{\h ekft d/ fszB gqw[Øy gVktK ti'_ fszB ethnK F/y\ohd, Fkj j[;?B ns/ p[ØbQ/ Fkj ~ nzfes eodk j?. gzikph ;{\h ekft dhnK;w[ØuhnK gqkgshnK ns/ ;zGktBktK ~ th T[j fJBQK fszBK FkfJoK dhnK ftfGzBsktKd/ ;zdoG ftu jh ftFb/Fs eodk j?. pkeh ;{\hnK ~ vkH jfoGiB f;zx B/ fJ;

Page 265: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 265

Xkok dh ;sj T[Øgo gJ/, e/tb frDkswe tkX/ d/ fujB ns/ tofDs fszBK FkfJoKd[nkok ;Ekgs ouBk-ohshnK nXhB ftr;/ @BktK# ti'_ ;wfMnk j?. nfijk eoBkT[;d/ nfXn?B dh fJe ;hwk ti'_ ;kwQD/ nkT[_dk j? feT[_fe ;[bskB pkj{, jkFw ns/nbh j?do d/ ebkw dh nfjwhns ~ fJ; Xkok d/ ;w[Øu/ fJfsjk;e-gfofdqF ftØu'_]koi eoBk fBo;zd/j nB[fus ikgdk j?.

vkH jfoGiB f;zx Fkj j[;?B ns/ p[ØbQ/ Fkj ~ \ohd tKr fBØyVthnKouBkth-gqfsX[BhnK d/ nkXko T[Øgo nfXn?B-t;s{ pDkT[D dh EK \ohd-ekft d/ouBkth nkdoFK d/ ;wkBnzso oØy e/ T[BQK dk nfXn?B eodk j?. fJzi eofdnKT[j s[bBkswe nfXn?B-ftXhnK dk nk;ok b?_dk j? fi; nB[;ko ;KM s/ fBy/V/d/ sØsK dh sbkF T[;dh @fuzsB-wFe# pD iKdh j?. fJj nfXn?B-ftXh T[;dh@nzsozrsk# ns/ @;kfjsesk# T[Øgo }'o d/D d/ w{b-;{so T[Øgo ;ØN wkodh j?L

(T) \ohd p[fBnkdh s"o #s/ ns/ gqXkB o{g ftu eth ;h go fes/-fes/ T[j F?] j'D d/ Bks/ T[gd/F th d/ b?_dk j?. Fkj j[;?B ftu T[gd/Fkswegqftosh n;b'_ rkfJp j?. T[j F[ØX o{g ftu ojØ;-nB[Gth gqrsheko j?. p[ØbQ/ tKr{zT[j th nB[Gt dk B}kok nkgDh ;fEsh ftF/F ftu eodk ns/ eokT[_dk j?.21

(n) F/y \ohd nkgD/ nkg ~ @e[Øsk# nky e/ nkgDh p/fBnk} ;fEshgqfs e'qX gqrN eodk j? ns/ Fkj j[;?B nkgD/ nkg ~ e[Øsk nky e/ ;kfjp gqfsdk;-GktBk dk \]o wfj;{; eodk j?.22

s[bBkswe nfXn?B-ftXh okjh_ fJ; Xkok d/ ;KM/ ns/ fBØyVt/_ sØsK dhgSkD vkH jfoGiB f;zx d/ ;{\h Xkok ;zpzXh gqfsT[Øso dh wjØstFhb X[Bh j?.fJ; s'_ fJbktk ;kfjs pkjo/ ;o'ekoK T[Øgo }'o d/D ns/ b/ye dh ftukoXkokdh gSkD T[;d/ ikshrs ntu/sB ftØu'_ eoB dh o[uh dh fto'Xsk eoB tkb/fuzse ti'_ ikfDnk iKdk vkH jfoGiB f;zx nkg th eJh d\k ;{\h-FkfJoK dhiksh$iwksh u/sBk ~ ekft ;o'ekoK fgØS/ ekoiFhb sØs ;theko eoB bØr iKdkj?. \ohd ns/ Fkj j[;?B dh f;oiDk dhnK ftfGzB X[BhnK ~ f;oieK tb'_ tØyo/-tØyo/ ekb-yzvK ftu rqfjD ehs/ ftbØyD nB[Gt dh nfGftnesh wzBD dh EKnfXJ/sk T[BQK dh ikshrs ;fEsh ~ feosK dk ntu/sBh nkXko wzBdk j?L

\ohd dh fBwosk dk gqwkDe ;'wk w"s dk nfj;k; j? ns/ Fkj j[;?Bdh fBwosk fBwB iksh ;fEsh ftØu'_ T[sgzB j[zdh j?. fJØe' ftuko id'_ d' fGzBnB[Gt ;fEshnK Bkb i[Vd/ jB sK ftbØyD ekft-feosK dk f;oiD j[zdk j?. 23

vkH jfoGiB f;zx dk gzikph ;{\h ekft ;zpzXh fuzsB ihtBh-w{be;whfynk ftXh d/ fto'X ftu yb'D d/ pkti{d ekft-ouBk d/ gko ouBkeko dkne; t/yD dh gzikph fuzsB dh wkBf;esk-tØ; ni/j/ ftob/-Nkt/_ sØs ;w'Jh p?mk

Page 266: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

266 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j? fijVk ouBk dh EK ouBkeko Bkb ;zpzfXs jB. T[j Fkj j[;?B dh shpo gq/w-GktBk ~ ;kXkoBheoB dh fefonk efjzdk j?. T[;B/ pko-pko ;{\h ojØ;-nB[G{shdk f}eo eofdnK ;{\h FkfJoK ~ ojØ;tkdh efjD dk fto'X eoe/ @ojØ; nB[Gth#;kXeK ti'_ gfoGkFs ehsk. Fkj j[;?B d/ nkgD/ nkdoF Bkb gq/w-;zpzXK ~ T[;/ojØ; nB[G{sh d/ ;XkoDheoB ns/ ;gØFNheoB dh gqfefonk efj e/ vkH jfoGiBf;zx Xow-u/sBk ftu gowkswk Bkb gq/w d/ gqrNkT[ bJh ;z;koe foFfsnK dh;Ekgsh ftu th tk;sftesk d/ ;obhfeqs o{g ~ gSkDdk j?L

Fkj j[;?B B/ FkfJd gfjbh tko nkgD/ wfjp{p d/ fusoD bJh oKM/ dkgqshe tofsnk. ;kXBjhD gq/wh B/ nkgDk wfjp{p th fJe ;kXBjhD ftnesh jhu[fDnk. oKM/ gk; fe;/ ~ d/D tk;s/ e[M Bjh_. Bk T[j dkB d/ ;edk j? Bkdzv. ;{\h Fkj j[;?B B/ nkgD/ pokpo dk wfjp{p u[D e/ ;kXkoBheoB dk o;skpj[s jwtko eo fbnk j?. ;{\h s/ wfjp{p dk foFsk tX/o/ ;hws ns/ ;gØFNj' frnk. 24

vkH jfoGiB f;zx dk fJ; Xkok pko/ nfXn?B fJØE/ nu/s jh fJefto'XkGk; dk fFeko ikgdk j?. T[j ouBk ~ @;wki ;kg/y# fdqFNh s'_ nfXn?B-t;s{ pDkT[D d/ okj g?_dk j?. T[;d/ eEB nB[;ko Fkj j[;?B dk fBwB ikshftØu g?dk j'Dk ekoB jh ;kXB ftj{D/ gqshe u[Ddk j?. @;{\hnK dh ojØ; nB[G{shT[BQK dh nkgDh ;fEsh d/ jkD dh j?#- nfijhnK XkoBktK jB fiBQK ftu T[;d/fuzsB dk X[ok fBo;zd/j ;kfjs pkjoh ;o'eko jB. p[ØbQ/ Fkj ~ th T[;d/ fJ;nkXko T[Øgo th tØvk eth nkyD s'_ fJBeko ehsk j? fe T[;dh ouBk ihtB-;fEsh iK @ftbØyD nB[Gt# dh Bh_j T[Øgo Bjh_ T[;odh. nfXJ/sk d/ eEB nB[;koL

ftdtkBK s'_ ;k~ gsk bØrdk j? fe p[ØbQk pj[s tØvk ;{\h ;h go T[;dhfJ; gqf;ØXh dh gqshsh T[;d/ ebkw s'_ Bjh_ j[zdh. T[;dh ouBk d/ nfXn?B s'_ gskbØrdk j? fe T[j ouBk jw/Fk nkgDh ihtB-;fEsh iK ftbØyD nB[Gt dh Bh_jT[&Øgo Bjh_ T[;kodk. eJh tko T[j fJe ;zebg-gqpzX d/ nk;o/ jh Szd T[ukodkgqshs j[zdk j?. 25

;Ekgs ekft g?NoB dk nB[;koh efj e/ p[ØbQ/ Fkj ~ vkH jfoGiB f;zxfBFfus ekft o{VhnK dk g?o'eko, ;Ekgsh dk nB[rkwh, g{ot-ftFtk;K nXhBftbØyD ;fEsh d/ sekf}nK s'_ p/fBnk} FkfJo efjzdk j?. T[;dh ekft-u/sBknfXJ/sk ~ fJe ;zebg-gqpzX d/ nk;o/ T[;oh gqshs j[zdh j?. T[;~ p[ØbQ/ Fkj dhnB[G{sh ftbØyDsk dh EK ;kwh fJfsjk;, e[okBh ;zebg ns/ g{otb/ ;{\h ;kfjs d/;jko/ g{ot-fBFfus o{VQhnK dk d[jokT[ wfj;{; jz[zdh j?. nfij/ eEBK okjh_ p[ØbQ/Fkj dh ;wekbh ;fEsh d/ gqfsT[Øso ti'_ T[Øuh ;[o ns/ fJ;bkw nkXkfos w[|b

Page 267: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 267

;kwoki d/ Yfj-Y/oh j'D T[Øgo o[dB dh nt;Ek ~ T[;B/ B}o nzdk} ehsk j?.T[j \ohd d/ ebkw d/ wjhB nfXn?B ;w/_ T[;d/ ouBk d/ ftXkB, nB[G{sh ns/g/Fekoh d/ gØyK d/ nfXn?B ;w/_ i' nkdoF$gqfswkB fBoXkos eodk j? pkeh ;{\hFkfJoK e'b'_ T[BQK nkdoFK dh nB[;kosk dh wzr eodk j? s/ i' FkfJo fJBQKnkdoFK dh g{osh bJh ouBk okjh_ Bjh_ eodk T[j nfXJ/sk nB[;ko wjkBsk dhe;tØNh T[Øgo g{ok Bjh_ T[sodk. \ohd s'_ p[ØbQ/ Fkj se dh t;s{ ;fEsh ftukb/gfotosBK ~ B}o-nzdk} eoe/ nfXJ/sk ;KM/-Ehwe g?NoBK ~ c?bk e/ wkoe;hfuzseK tKr pfjozr nfXn?B-i[rsK okjh_ g{ot-fBoXkos B/wK ~ ouBk T[Øgonko'fgs eodk j?.

;zy/g ftu vkHjfoGiB f;zx d/ fuzsB-ekoi Bkb gzikph ;{\h ekft d/nfXn?B ftu fJfsjk;e ft;Eko i[Vdk j?. wkoe;tkdh ;kfjs fuzsB d/ gzikph;{\h ekft ;zpzXh fto'XkGk;h ns/ nksw-fto'Xh f;ØfNnK d/ fto'X ftu vkH jfoGiBf;zx B/ nkgD/ fuzsB ~ ouBkth_ ;o'ekoK T[Øgo e/_dfos ehsk. fJ; okjh_ gzikph;{\h ekft dhnK ftXkBe ns/ ftXhrs ftF/FsktK dh fBFkBd/jh j[zdh j? gozs{nfXJ/sk B/ gzikph ;{\h ekft d/ o{gkekoh gØy tØb nkgDk fXnkB e/_dfos jh Bjh_ehsk fi; Bkb fJ; Xkok dhnK gqrNkT[ i[rsK ;zpzXh e[M ;koEe nfXn?B dhr[zikfJF ;h. sK th T[;B/ fJ; Xkok ~ r[opkDh tkb/ fuzsB-g?NoB T[Øgo nfXn?B-t;s{ pDkT[D dh EK nØvoh ftukoXkoe Xoksb-gqdkB ehsh. g{otb/ fuzsB tKrjh T[j th ;{\htkd d/ w{b ;o'ekoK gqfs o;kJh Bjh_ eo ;fenk ns/ T[;B/ nkgDkfXnkB fJ; Xkok d/ f;oiDkswe ;o'ekoK se jh oØfynk. gozs{ T[;dkwjØstg{oB :'rdkB gzikph ;{\h ekft ~ w[Øb:[es nfXn?B s'_ fBob/g o{g ftuftFb/Fs eoB ftu j?.

vkH jfoGiB f;zx Bkb gzikph ;kfjs fuzsB d/ y/so ftu nkozG j'Jhgzikph o{gtkdh$;zouBktkdh fuzsB-gqDkbh wkoe;tkdh gj[zu-ftXh d/ g{ot-fwØEsfBFeoFK d/ nB[;koh nfXn?B d/ fto'X ftu ouBk dh nzfsqek-;zouBk d/ nfXn?Bdh ftXh dh ikD-gSkD eokT[dh j?. vkH jfoGiB f;zx jh fJ; fuzsB-gqftoshB{z wkoe;tkdh ;kfjs u/sBk d/ ;wftØE fJØe ;zs[fbs frnkB-gqpzX tKr ;EkgseoB dh e'fFF eodk j?. fJ; ftXh dh ftjkoe-;koEesk d/ gqrNkt/ bJh T[jwØXekbh ns/ nkX[fBe ;kfjs ftu'_ nB/eK tzBrhnK dk nfXn?/B g/F eodk j?.T[;d/ T[Øsoekbh o{gtkdh$;zouBktkdh fuzse T[;d/ ekoi B{z T[;/ fdFk ftØu nØr/sK tXkT[d/ jB go T[BQK dk pj[sk ;wK, fXnkB ns/ T{oik d{ih ghVQh d/ wkoe;hfuzseK vkH oftzdo f;zx oth, r[opyF f;zx \o?_e, s/itzs f;zx frØb ns/ e/;of;zx e/;o Bkb f;XKse tkd-fttkd ftu jh you j[zdk j?. fJ;/ ekoB ;zouBktkdh;whfynk-fdqFNh d/ Xkoe pkeh fuzse f;XKse ftnkfynk ns/ BthnK T[d? j' ojhnK

Page 268: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

268 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nzsookFNoh fuzsB fdqFNhnK dh rqfjDFhbsk dh ekjb ftu fdykJh fdzd/ jB.vkH jfoGiB f;zx torh fJekrosk, gqfspØXsk ns/ rfjB-;whfynkswe gj[zu ns/fdqFNh dh EK T[;d/ T[Øsotosh fuzseK ftu fyzvkT[ ns/ fuzsB ftXh gqfs n;gØFNskdk gqGkt ;kwQD/ nkT[dk j?.

jtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnKjtkb/ s/ fNØgDhnK

1H vkHjfoGiB f;zx GkNhnK, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;, gzBk149H

2H T[jh, gzBk 157H3H @@fJ; nkb'uBk d/ ftfGzB gØyK ftu'_ ftukoXkokJh fdqFNh s'_ w[Øy gfjb{ fJj

j? fe ftFt ;kfjs d/ ;zdoG ftu fJj nkb'uBk p[oi[nk ftukoXkoegfog/y dh T[gi j? ns/ fJj ;kfjse nkbu'Bk ftukotkdh ihtB-fdqFNhe'D #s/ nkXkfos j? ns/ nkgDk nkb'uBkswe ekoi o{gtkdh-;zouBktkd d/ nzsors fBGkT[dh j?.gzikph ;kfjs dk ftukoXkoe gfog/ygzikph ;kfjs dk ftukoXkoe gfog/ygzikph ;kfjs dk ftukoXkoe gfog/ygzikph ;kfjs dk ftukoXkoe gfog/ygzikph ;kfjs dk ftukoXkoe gfog/y, (;zgH)H vkH r[ouoB f;zx noFh,gzBk 194H

4H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 209H5H gzikph nkb'uBk L ftukoXkoe gfog/ygzikph nkb'uBk L ftukoXkoe gfog/ygzikph nkb'uBk L ftukoXkoe gfog/ygzikph nkb'uBk L ftukoXkoe gfog/ygzikph nkb'uBk L ftukoXkoe gfog/y, gzBk 139H6H vkHr[op]F f;zx \o?_e, ;zpkd-1;zpkd-1;zpkd-1;zpkd-1;zpkd-1$1984, gzBk 13H7H @@n;b ftu gzikph ;kfjs fuzsB dh fJfsjk; o/yk ftu d' wØjtg{oB

spdhbhnK tkgohnK jBL gfjbh ;zs f;zx ;/y'_ dh nkwd Bkb s/ d{;ohvkH jfoGiB f;zx d/ gqt/F Bkb fJBQK d'tK d/ f}eo p|?o gzikph ;kfjsfuzsB dh ftek; o/yk B{z T[bhfenk Bjh_ ik ;edk.##gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;, gzBk 159H

8H gzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjko, gzBk 183H9H ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk 54H10H ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B, gzBk 117H11H w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD, gzBk 58H12H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzB/ 58-59H13H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 71H14H n;b'_ niBph p'bh ftu fbfynk e[okB, esb'rkos okjh_ je{ws ekfJw

eoB tkb/ god/;h j[ewokBK dh tfuØso ofjs-pfjs, fJj sØE fJ;bkwd/ gquko d/ jØe ftu Bjh_ ;B. fJ;bkw B{z gzikp dk ;fji Xow pDkT[Dftu ;G s'_ tØvk :'rdkB gzikph ;{\h ethnK dk j?. T[BQK B/ fJ;bkw B{zgzikph }[pkB s/ w[jkto/ ftu Ykfbnk. T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 71

Page 269: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 269

15H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 72H16H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 74H17H gzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjkogzikph nkb'uBk L f;XKs s/ ftjko, gzBk 201H18H gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh, gzBk 2H19H w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD, gzBk 57H20H ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B, gzBk 121H21H w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD, gzBk 77H22H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 77H23H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 81H24H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzB/ 82-83H25H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 83H

õõõ

Page 270: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

270 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-f;XKsekohf;XKsekohf;XKsekohf;XKsekohf;XKsekoh

vkH d/ftzdo ;?cahvkH d/ftzdo ;?cahvkH d/ftzdo ;?cahvkH d/ftzdo ;?cahvkH d/ftzdo ;?cah

vkH jfoGiB f;zx d/ got/F Bkb gzikph ;kfjsf;XKsekoh dk nB[Fk;B fJe/oK jh Bt-fuzsB gk;koK ;zrBksk i'Vdk j?H fJ; Bkb ;kfjs ns/ ;kfjs goy d/nB[Fk;BK ~ gfjbh d\k n;fsØsth nk}kdh dk p'X j'Dk F[o{j[zdk j?H T[; dh d'-w[yh ekoi-ftXh fJe gk;/ g{otbh nksw-Gkth, fBFfus T[d/F-w[yh s/ XkoBk pØX f;XKs-u/sBk Bkbfsy/ok ;ztkd oukT[_dh ojh s/ d{i/ gk;/ ftFt gØXo d/ fuzsBBkb w'Yk i'V e/ gzikph goy-Bhsh nzdo fBozso ;kfjsesk-e/_dfos fuzsB-gØXshnK ~ got/F eotkT[_dh ojhH g{otbhns/ ssekbh fBFu?tkdh f;XKs u/sBk nØr/ fBozso Fze/ fpy/ofdnK T[; B/ o{g ns/ ;zouBk-e/_dfos Bt-nfXn?B i[rsKdh ;Ekgsh bJh f;XKse s/ ftjkoe s"o T[Øgo fBFmkg{otesoe-T[gokb/ ehs/H fJT[_ w{b s"o *s/ T[; dk f;XKs fuzsBgzikph f;XKsekoh ftu ;Ekgs j' u[Øeh wkoe;tkdh-:EkoEtkdhfuzsB Xkok d/ fto'X ftu jh nkgDk n;fsØst rqfjD eodkj?H ;kfjs feos ns/ ;kfjs eosk d/ bkrb/ ;E{btoskfonK ftu x[zwd/ ;wkfie, okiBhse, nkofEe p'X ~ntk} wkoB s'_ p|?o jh T[j ;kfjs dh nzsozrsk Bkbnksw;ks eoB dk nfGbkFh pfDnkH T[; dh nkgDh ekft-f;oiDk ftØu'_ ;[ji s/ gq:'r dk gqsØyD eoe/ th T[; dhfJ; nKsfoe ;[o ~ B/V/ s'_ ikfDnk ik ;edk j?H

vkH jfoGiB f;zx o{;h o{gtkd, Bt-nwoheh nkb'uBks/ ;zouBktkd Bkb e/_doh foFsk pDk e/ fJ; foFs/ ~tXhe wip{s eod/ ofjD bJh gokr ;e{b, F?bh Fk;soBkb ;zpzfXs gqtesktK ns/ no;s{ s'_ ;'f;T{o se d/ pj[s

fgzv s/ vkeykBk L w'oKtkbh.c'B L 9417826854

Page 271: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 271

;ko/ g[okD/ s/ Bt/_ fuzseK d/ fuzsB ~ nkgD/ ;fj:'rhnK dh Fq/Dh ftu oØydk j'fJnknkgD/ f;XKs s/ ftjko ftu fuzsB-gqrkVsk fbnkT[_dk fojk j?H nkgDh fJ; u/sBkftu T[j Gkosh s/ \ko;h ekft-Fk;soh i[rsK d/ nzFe ozr th ;wkT[_dk fojk j?HT[; dh f;XKsekoh dh N'j d/D tkbh w[ØYbh feos nfXnB ns/ nfXnkgB 1970ftu gqekFs j'JhH fJ; s'_ T[gozs F[ØX f;XKse ns/ ftjkoe ;kE tkb/ f;XKs Bkb;zpzfXs ftfGzB w}w{BK d/ ;zrqfj w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD (1972), ;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so(1973), ;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs;kfjs s/ f;XKs (1973), gkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwhgkorkwh (1976), ouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBk (1977),o{geho{geho{geho{geho{geh (1977), ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB (1978), f;;Nwhf;;Nwhf;;Nwhf;;Nwhf;;Nwh (1979), ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B(1981), gsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibhgsoKibh (1981), ]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok (1988) jBH fJjBK g[;seK ftu;zrqfjs ;kwØroh s'_ fJbktk j'o ;zgkds g[;seK ns/ fo;kfbnK, gØfsqektK ftu thT[; dh f;XKs u/sBk dk gqsØyD eotkT[D tkbh ;kwØroh fyzvoh-g[zvoh d/yh ik;edh j?H T[; dh f;XKse ftjkoe fJe;[osk T[; dh f;XKsekoh ~ ;wMD ftunfsnzs ;jkJh j[zdh j?H nkb'uBk eofdnK T[; dk BhM-g?_sVk wekBeh fe;w dhnkb'uBk d/ ;kfjs-pkjo/ gq'rokwK s'_ g{oh soQK ;[u/s ofj e/ fJ; d/ Nkeo/ s/;kfjsesk e/_dfos nkb'uBk dk ;zuko eodk fojk j?H fJ; BhM dh tXhe gqgØeskT[; dh fBeN-nfXn?B u/sBk ftØu'_ d/yh ik ;edh j?H

vkH jfoGiB f;zx dhnK w[ØYbhnK nB[tkd-B[wk e'fFFK, fiBQK sfjs T[jgØSwh fuzseK dh ;kfjs-;{M Bkb ;zpzfXs f;XKse fBpzXK ~ gzikph nfXn?B s/nfXnkgB fjs nfGftnes eodk fojk j? s'_ b? e/ ehsk frnk fBozso rzGhof;XKs-fuzsB ns/ nkb'uBk T[; dh fJe fBFmktkB s/ nfsnzs ;[u/s f;XKsekoti'_ ;Ekgsh eoB tkb/ gqw[Øy gfjb{ jBH ;kfjs nfXJ/sk ;kjwD/ T[j T[jBK ;Gd'FK dk ][bk;k eodk j? i' T[; dh nu/ssk, nksw Gktesk ns/ ouBksweo;kswe tfjDsk dh rk\bsk ekoB T[;d/ fBob/g s/ F[ØX ;kfjs-ekoi ftuo[ektNK yVhnK eoB dh sKx ftu ofjzd/ jBH nkgD/ ftFkb gØSwh, Gkosh s/\ko;h ekft-Fk;soh nfXn?B-ftFb/FD sfjs T[; B/ gzikph f;XKs-wkor ftu i'e[M th r"otiBe ehsk T[; ;G dh b'Vh_dh tke\hns s'_ gfjbK T[; dk ;kfjsgqsh B}ohnk ikBD dh nktØFesk j?H fJ; B}ohJ/ dk gqsØyD jh T[; dh f;XKsu/sBk se nØgVB dk w[ØYbk ;{so ;kps j't/rk L

õ ekft feos t;s{-w{be nfGftnziBk iK f;ois j'_d j? i' f;oie d/wBF/ iK gkme dh b'V s'_ tØyoh F];hns oØyD dh th nfXekoh j?H ekftdk w{b Xow ;[ji-;zuko Bjh_ ;[ji T[d? j?H ;zuko dk ;zpzX noE dh;wØf;nk Bkb j? T[d? dk ;zpzX ;kfjsesk dh ;wØf;nk BkbH 1

õ ekft fJe gqeko dk frnkB j?H i' ftfrnkBh ;z;ko pko/ frnkB gqkgseoB dk fJØSe j?, sK ebkeko th e[M xØN fJØSe Bjh_H fifrnk;k wB[Øyh

Page 272: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

272 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gqfeosh dk p[fBnkdh nzr j?H ekft-gqfeosh dhnK iVQK wB[Øyh-gqfeoshftu jBH ;kfjs- frnkB ;fji, ;kXkoB ns/ t;s{-w[Øy j? s/ ftfrnkB-frnkB, ;isB, ftF/Fhfeqs ns/ f;XKs-w[Øy HHHHHftfrnkBe noE Bzrk,fJeØbk ns/ nfwFos j[zdk j?, T[j noE d/ f;tk e[M th Bjh_ j[zdkHekft-noE Bzrk, fJeØbk noE Bjh_, T[j sK tk;sfte ns/ pj[-noEej'_d j?H 2

õ ekft-j'_d d/ gqw[Øy gqfswkB jB L X[Bh, noE ns/ w{osH fJBQK ;dek jhT[; dh *fBFu/ekoh ;zouBk* dh j'_d j?H fJj gqfswkB fJe gqeko dhnKgosK jB fiBQK dk nkgDk T[g-gqpzX j? ns/ i' fJe d{i/ Bkb i[V e/w[Øy-gqpzX dh ouBk th eodhnK jBH 3

õ e'Jh ekft feos nkgDh ;wki-GktBk ekoB nkBzd d/ ;edh j? go T[;dk nkgDk fJe ftF/F nkBzd th j? i' ;wki-GktBk d/ nkBzd s'_ tØyokj?H ekft w[Øb ;wki-w[Øb dk fto'Xh Bjh_ e/tb, T[; s'_ tØyok j?H 4

õ ;kfjs gq:'iB iK w[Øb ;zpzXh e/_doh B[esk fJj j? fe ;kfjs w[Øb pkeh;GBK w[ØbK iK gq:'iBK s'_ fByVtK ftF/F iK nkgD/ tork nkg j?H 5

õ ;kfjs d[i?bh gØXo dh ouBk j?H e'Jh ;kfjs-feos tkeK dk ;zrqfj Bjh_,T[j nkg fJe ;kfjse tke j? fi; ftu GkFe tke *fujBK* tKr gJ/j[zd/ jBH 6

õ ;kfjsekoh fe;/ pD/-pDkJ/ frnkB ~ d{i/ se gj[zukT[D dh ebk Bjh_H;kfjs-gkm e'Jh jT[_ jhB ;kXB Bjh_ i' b/ye d/ wB ftu tØ;/ fe;/noE ~ ;/te tKr gkme se gj[zuk d/_dk j?H ;kfjs-gkm fJe ;zouBkoudk j? ns/ ;[rØfms o{gK dk fJe ;zfrqj gkme ~ g/F eodk j?H fJ;o{g-;zfrqj ~ stØe'_ j[zdh j? fe gkme T[BQK ~ noE-ft;sko d/t/H 7

õ ;kfjs dh ftbØyD gqfeosh T[; d/ niBph-feqs w[jKdo/ okjh_ jh gSkDhiKdh j?H ;kfjs fJe Fkpfde ebk j?H Fkpfde f;oiDk j'o th eJho{gK ftu gqrN j[zdh j?H go ;kfjs-ouBk j'o; gqeko dh Fpd-ouBks'_ nkgD/ niBph w[jKdo/ okjh_ jh nØvoh gSkDh ik ;edh j?H 8

tØy-tØy EktK *s/ tØy-tØy ;fwnK d"okB ehshnK T[go'es fNØgDhnK ;gØFNeo fdzdhnK jB fe vkH jfoGiB f;zx dh w[ØYbh e'fFF ;kfjs dk fBØihn;fsØst sbkFD dh ojh j?H fJ;/ bJh T[j ;kfjs Bkb ;zpzfXs j[zd/oj/. tØy-tØy frnkB nB[Fk;BK ns/ ebk-o{gK ~ ;kfjs T[Øgo uoukeofdnK Bkb Bkb oØy e/ T[jBK ;G gfjb{nK ~ nroG{ws eoB dhe'fFF eodk fojk j? fiBQK Bkb tkp;sk j'D T[gozs ;kfjs dk ][dw[]skon;fsØst ;[s/ f;ØX jh T[ØGo nkt/H ;kfjs ~ nkgDh SkfJnk j/m YØe e/

Page 273: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 273

oØyD tkb/ nB[Fk;BK dh nkgDh nkgDh irQk *s/ ftF/F nfjwhns;thekodk T[j T[jBK ;G gzikph f;XKsekoh s/ nkb'uBk d/ :sBK dkyzvB eodk j? i' ;kfjs ~ jw/Fk jh fe;/ frnkB ftfrnkB, ;zebg iK;wki dh nXhBrh tkbh g[}hFB ftu oØy e/ f;ØXV fij/ noEK iKgq:'iBK dh m/e/dkoh eod/ oj/ jBH ;kfjs ~ T[j gqfswkBeK d/ gqpzX ti'_d/ydk j'fJnk fJ; dh gqfeosh ~ tkeK dh X[Bh-;zouBk T[Øgo T[Ø;ohn?bkBdk j?H ;kfjs d/ fJ; ;to{g ~ ;wMD, ikBD s/ gVskbD bJhfiBQK ;zdK-;{soK dk T[j gØy g{odk j?, T[jBK dh w[ØYbh Mbe dk nGk;sK T[; dhnK T[go'es fNØgDhnK ftØu'_ jh j' iKdk j?, gozs{ fco th T[;d[nkok nkgDh ;kfjs-fuzsB Xkok dh ;Ekgsh bJh i' ek\h gq:sB ehs/iKd/ oj/ jB, T[jBK dh fdFk ns/ gqfeosh dh ;zukosk bJh ;w/_-;w/_ s/ehs/ iKd/ oj/ soe-p'X dk th gqsØyD eo b?Dk ukjhdk j? L

õ gqrshFhb b/ye eftsk ~ okiBhse gqrsh iK eqKsh dk t;hbk pDkT[Dkukj[zd/ jBH go ;kfjs-ftfdnkoEh dk byF nkBzd wkBDk Bjh_, nkBzddk ftFb/FD eoBk j?H 9

õ ;kfjs ;wki ftu'_ T[gi e/ th T[; s'_ gko ikD dh ;woØEk oØydk j?,;kvh ;whfynk dk fXnkB J/; gk;/ xØN jh frnk j?H ;kfjs ns/ ;wkid/ foFs/ ~ id'_ fe;/ u[Dt/_ wB'oE bJh tosD dh b'V gqpb j' iKdhj? sK ;kfjs dk fBØih ufoØso nØy'_ go'y/ j' iKdk j?H ;whfynkeko ;kfjsdk ftfdnkoEh Bk j' e/ g?|zpo iK uzr/oh ;wki dk w[dØJh pD iKdk j?H10

õ ;kfjs feos nkgD/ s'_ fJbktk eJh f;;NwK Bkb ;zpzfXs j?H ;kfjs-fuzsBdk ezw ;kfjs d/ nkgD/ f;;Nw ~ gSkDBk j?H 11

õ ;kvk ;whfynkeko ;kfjseko ~ iK fgnko eodk j? iK fxoDkH T[; d/;whfynkswe T[Ødw dk gqw[Øy nkXko *b'u* j?H ;kfjs-ftfrnkB dh gj[zufJ; soQK dh b'u s'_ w[es j?H 12

fJjBK fNØgDhnK dh u'Dth_ s/ nzFe T[g;fEsh jh vkH jfoGiB f;zx dhf;XKs s/ ;whfynk GktBk dk w[ØYbk p'X eotkT[D d/ ;woØE ;kps j[zdh j?H nkgD/s'_ g{otbh ns/ ;wekbh ;whfynk-ekoiftXh fgØS/ T[j T[; f;XKs dh |?ojk}oht/ydk j? i' ;kfjs ~ T[; dk ;jh w[Øb fdtkT[D dh e'fFF eo ;e/H T[j fJ;y/so ftu j' oj/ ekoiK ~ ;kfjs ;'Mh s'_ pkjo/ ekoiK ti'_ t/ydk j?. fJ; ekoiBkb i[V/ ;whfynkekoK dh fJe so\k T[gGkt[eh tfjD tkbh n;kth_ gj[zu dkyzvB eodk j'fJnk T[j ;kfjs d/ n;fsØst dh w[esh ns/ fco fJ; w[esh d/;zdoG ftu jh ;kfjs dh f;;Nwh-Xkok d/ ;Bw[Øy j'D dh }o{os dk rfjok nGk;

Page 274: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

274 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

eotkT[_dk j?H

vkH jfoGiB f;zx nkgD/ s'_ g{otbh ns/ ssekbh f;XKsekoh dh fBFu/tkdh ieV ~ yzfvs eoe/ fi; ;'Mh-;z;ko Bkb gzikph f;XKs-u/sBk i'VBh ukj[zdk;h T[j w{b s"o *s/ fszB fuzsB-gfogkNhnK Bkb i[V e/ w[]sfb\ gk;koK seftnkgdh j?H fJj fuzsB gfogkNhnK jB L o{gtkd, Bt-nwoheh nkb'uBk ns/;zouBktkdH Gkt/_ T[; dh fBozso fuzsB-xkbDk fJjBK gfogkNhnK s'_ pkjo/ j'opj[s ;ko/ f;XKsekoK, fuzseK ;zr nksw;ks eodh ojh j? gozs{ fJjBK Bkb;zpzfXs j'Jh T[; dh u/sBk bzw/ok no;k nkgD/ f;XKse-ftjkoe BeF T[eodhojh j?H vkH sob'e f;zx ezto fJ; rØb dh g[FNh eodk fbydk j?L

jfoGiB f;zx ;kfjs dh ;kfjsesk ~ gfjbK Bt-nwoheh ;whfynk d/o{gtkdh gq;zr ftu gSkDdk j? fco fJ;/ o{gtkd ~ o?B/t/b/e d/ soe d[nkokgogØe eodk j? s/ wro'_ o{;h o{gtkdhnK s/ ;'f;T{o d/ GkFk ftfrnkBe wkvbKd[nkok fJ; ~ j'o o{VQ eodk j?H nkgDh fJ; fdFk ftu jfoGiB f;zx o{gtkds'_ ;zouBktkd ftu s/ fco ;zouBktkd s'_ gkobhnK gqkgshnK tØb th tØXdkj?H 13

jfoGiB f;zx dhnK g[;seK d/ gqekFB ekb ns/ fJjBK ekbK ftuftr;dh ojh T[; dh f;XKs u/sBk d/ gk;ko fJj ;gØFN eo fdzd/ jB fe T[;dh ftfGzB fuzsB-fdqFNhnK ~ ngDkT[D ftu ed/ th fJefjoh o[uh Bjh_ ojh,pbfe fiT[_- fiT[_ T[j Bt-gØSwh fuzsB d/ ;Bw[Øy j[zdk frnk fsT[_-fsT[_ jh fJe;wØro fdqFNh oØy e/ gzikph f;XKs u/sBk dh gfogØesk bJh wzEB-gqfefonk ;zrtXhe fFØds Bkb i{Mdk fojkH o/B/t?be dh F[ØX f;XKs-u/sBk dk soe T[; bJhsoe e;"Nh dk ezw eodk fojk j?H fco ukj/ o{gtkd, ukj/ ;zouBktkd iK fJ;s'_ gko dhnK ;fEshnK dh rØb j't/, T[j fJjBK ;GBK ;zr nksw;ks eodkj'fJnk gzikph ;kfjs ;'Mh ~ gfenkT[D bJh T[ØdwFhb fojkH 1970 ftu ¿nfXnBs/ nfXnkgB¿ g[;se okjh_ T[j nkgDh o{gtkdh f;XKs u/sBk dk gqEw p'XeotkT[_dk j? s/ 1972 ftu id'_ w[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeDw[Øb s/ w[bzeD g[;se gqekFs eokT[_dk j? sKfJ; ftu ;zouBktkdh fdqFNh ~ ;zrmBtkd dk BK d/ e/ fJ; dh ;kfjs-goy-;kofEesk d/ jØe ftu G[rsDk F[o{ eo fdzdk j?H fJ; fuzsB-u/sBk ;zr ftuodkT[j niBpheoD, ekft-GkFk, ftjko GkFk, ftfrnkB GkFk, Ehw, ohw, w'fN\, ;[i/s, c/p[bk, ftr'gD, w'Nht/FB nkfd ;zebgK ~ ;zukodk j? sK gzikph f;XKs-u/sBkfJe/oK jh Bt-;zebg-;z;ko Bkb nkgDk okpsk ekfJw eodh B}o nkT[_dh j?HfJ; u/sBk dh tXhe s'_ tXhe gfogØesk bJh T[j gØSwh ftdtkBK d/ w}w{BK T[ØgonXkfos w}w{B th fbydk j?H gzikph fuzsB ftu f;XKs, ;whfynk, fJfsjk; nkfdnB[Fk;BK dh obrØvsk Bkb BfiØmD gØy'_ th T[j gzikph f;XKsekoh ftu pj[w[Øbk

Page 275: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 275

:'rdkB gkT[_dk j?H

;kfjs dh ][dw[]sko gqfeosh d/ fezB/ e[ nk:kw s/ ;{]w gk;ko j' ;ed/jB fJ; T[Øgo T[; dh bzw/oh fuzsB-Xkok i' ;kfjs ftt/e, ;kfjs-j'_d, ;kfjs;zuko, ;kfjs w[Øb, ;E{b s/ ;{]w ;z;ko, ;kfjs-uwseko dh gqfefonk, t;s{ s/o{g d/ ;zpzX, fujB s/ gqshe dh gqfeosh, ;[ji gq:'iB ns/ fJ;d/ gk;koK BkbfBozso ;ztkd oukT[_dh ojh j?, B/ gfjbh d\k gzikph f;XKs-B/soK ~ J/Bh fBeN-fdqFNh gqdkB eotkJhH ;kfjs dh ifNb gqfeosh dk g{oB nkGk; eotk e/ T[jgzikph f;XKs u/sBk ~ T[; rfjo/ fuzsB ftu got/F eotkT[D dk nfGbkFh pDdkik fojk j?, i' ;wki Fk;so ns/ ;kfjs Fk;so d/ y/soK ~ fBoXkos eoe/;kfjs Fk;so, ;kfjs ftfrnkB, ;kfjs nfXn?B d/ F[ØXsw gk;koK ;woØE j';e/H

;kfjs feos d/ n;fsØst se nØgVB d/ T[Øgo ftuko eodk j'fJnk T[jfJj fdqV eotk fdzdk j? fe ;wki-sØE ;kfjs-i[rsK okjh_ g/F j' e/ nkgDh g{op;koEesk r[nk p?mdk j?H 14 wkoe;, J/_rb; j'oK dhnK fNØgDhnK d/ jtkfbnKBkb T[j fJj th nfj;k; eotk fdzdk j? fe ebk d/ T[Øsw ftek; dk ;wki dhftnkge T[ØBsh Bkb e'Jh f;ØXk ;o'eko Bjh_ ns/ e[M nfijhnK T[Øu gkfJ dhnKebkswe ouBktK fijVhnK fe ;kfjs-w[Øb gØy'_ ed/ th n;theko Bjh_ ehshnKik ;edhnK T[j eJh tko ;wkfie w[Øb tØb fXnkB Bjh_ fdzdhnKH nfijhnKouBktK dh goy bJh ;wki-f;XKs iK e/tb ;wki-Fk;soh BhM ezw Bjh_ nk;edhH

fJ; soQK dhnK XkoBktK dk ;zuko eoB eoe/ vkH jfoGiB f;zx ~eØNV wkoe;tkdh gzikph b/yeK dhnK nkeo'Fh GktBktK dk fFeko th pDBkfgnkH T[; dh u/sBk ][d ;kfjs ~ fJe ;wkfie ;z;Ek15 ;theko sK eodh j?,gozs{ ;kfjs ~ ihtB dk gqfsfpzp ;wMD ~ T[j ;kfjs d/ ihtzs ufoØso s'_fJBekoh j'D d/ s[b ;wMdk j?H ;kfjs dh ;wkfiesk ~ th T[j fJe ftukoB:'rftFk16 nky e/ fuzsB nXhB fbnkT[_dk j? gozs{ nkgDhnK ;kfjs-Fk;soh dbhbK}ohJ/ T[jBK gfo;fEshnK dk toDB eodk j? fiBQK d"okB ;kfjs nkgDh ;wkfietorsk, gqfsfBXsk d/ x/o/ s'_ pkjo j' e/ nkgD/ T[; ]kb; n;fsØst dk gqsØyDeotkT[_dk fojk j? fi; dh F[ØX-BhM-gfjukD fe;/ ;wki Fk;soh iK j'o frnkB-ftfrnkB ftu'_ eFhdh fdqFNh Bkb Bjh_ j' ;edhH fJ; bJh e/tb ;kfjs-Fk;sohi[rsK s/ B/w jh :'r fJB;k\ eo ;ed/ jBH ;wki, Xow ns/ frnkB-ftfrnkBdhnK j'o ;z;EktK dh |[bkw pDh gzikph ;kfjs-go]-fdqFNh d/ fJ; yzvB-wzvBftu'_ r[}odk T[j fi; f;XKs-fdqFNh dh ;Ekgsh tØb nj[bdk j? T[; d/ nkXkoG{s ;zebgK dh T[; d[nkok fdykJh s;tho dk th gqsØyD eo b?Dk ukjhdk

Page 276: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

276 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j? L

TH o{gtkd L ;kfjs f;XKsekoh ftu got/F eofdnK jh vkH jfoGiB f;zxdh e'fFF gzikph ;kfjs-fuzsB ~ j'oBK nB[Fk;BK d/ gqGktK s'_ w[es eotkT[D dh;h. fJ; e'fFF ftu o{;h o{gtkdhnK dhnK f;XKs-XkoBktK B/ T[; dk Gog{o ;kEfdØskH o{g d/ ;zebg ~ T[j no;s{-fuzsB se fbik e/ t/ydk j? fi; sfjs ;kfjs-ftfdnk dk fBt/ebk ns/ ;[szso y/so17 fBFus j'fJnkH ;kfjs-;[szsosk dh fJ;u/sBk ~ T[j nkX[fBe ekb se gj[zufdnK nkgDh gqyosk gqkgs eodh nB[Gteodk j?. gokr ;e{b ~ T[j o{;h-o{gtkdhnK dk gqwkfDe ikBFhB s;[Øto eodkj?. o{gtkd Bkb ;zpzfXs fuzse o'wB :?e'p;B, Feb't;eh, s'wkF/t;eh, nkfJ]Bpkw,i{oh fsfBnke't, g's/pfBnk nkfd fuzseK dhnK XkoBktK ~ gzikph f;XKs u/sBk nzdogot/F eotkT[_dk j'fJnk T[j ekft-GkFk T[Øgo e/_dfos j'D, fBokoEe FpdK dhco'bk-co'bh, o{g s/ t;s{ dh fJefwesk, ekft-GkFk d/ niBpheoD dh gSkD,Bktbh Ehw, w'fN\, sDkT[ nkfd nfjw ;kfjs-goy gfjb{nK dk s[nko\ eotkT[_dkj?H o{;h o{gtkdhnK dh gqw[Øy g[}hFB dk ][bk;k eodk T[j fbydk j?L

o{;h o{gtkdhnK dk gqw[Øy fto'X t;s{ ns/ o{g dh dt?sh fdqFNh gqsh ;hHT[j t;s{ Bkb'_ N[ØN/ @fBo'b o{g* d/ ;zebg ~ oØd eod/ jB. o{g t;s{ s'_ tØyokiK T[; dk fto'Xh e'Jh nzF ekft- feos ~ gqsØyD:'r ns/ ;wMD:'r nzrK$nzFKftu T[j Bjh_ tzvd/H T[BQK dh fdqFNh w{b o{g ftu ndt?sh j?. o{g dk ekft-feosiK ebk-feos d/ fe;/ nzr nzF Bkb e'Jh fto'X Bjh_H fJ; dk fto'X ekft-feoss'_ pkjob/ |?o-;[jikswe o{g iK t;s{ Bkb j?H18

o{;h o{gtkd dh J/; ;kfjs-fdqFNh ~ vkH jfoGiB f;zx B/ g{oh soQKgqtkBfdnK gzikph f;XKsekoh ftu gqufbs ;kfjs-pkjoh fdqFNhnK Bkb fsy/ok;ztkd oukfJnkH fJ;/ fdqFNh d/ nkXko T[Øs/ jh T[; B/ nkgDk ftjkoe ekoi ehsk.o{gtkd dh fJ; fdqFNh d/ ;wKBKso jh T[j ;'f;T{o d/ fujB ftfrnkB ~ftr;dk t/ydk j?, fi; ~ fe T[; B/ pV/ ngDØs Gkt sfjs o{gtkd d/ Bkb BkbngDkJh oØfynk. o{gtkd dk e/_doh X[ok ekft GkFk dh ftbØyDsk j'D eoe/ fJ;Bkb ;zpzfXs ;zebg niBpheoD ~ vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/ fuzsB ftu nfjwirQk fdØsh. *niBpheoD* dk ;zebg ekft dh Bth_ seBhe iK i[rs dh xkVsBkb ;zpzfXs j? i' fJ; XkoBk T[Øgo ftr;dk j? fe ;G e[M gfjbK jh nky/ iku[Øe/ dh w[V s'_ sk}h s/ nkeoFe g/Fekoh bJh niBpheoD dh i[rs jh fJewkso ;kED pDdh j?. eth nkw GkFk Bkb'_ nkgDh GkFk ~ niBph pDk e/ g/F eodk j?, fJjh T[; dh gqkgsh j?. o{g ouBk ~ ¿niBphns¿ Bkb ;zpzfXs j[zdhf;ØX eodk T[j fJ; sØE, *s/ }'o fdzdk j? fe ¿ekft-ouBk¿ GkFk dk niBpheoD

Page 277: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 277

eodh j?, gqsØyD ~ ;±?-;fji Bjh_ pDB d/_dh.19 fJ; ;{so ~ nkXko pDk e/ vkHjfoGiB f;zx B/ gzikph eftsk T[Øgo fBeN nfXn?B dk ek\h ;kok ekoi ehskH fJ;XkoBk dk f;XKse nkXko g/F eofdnK T[j fbydk j?L

ftjko p'bh ns/ niBphfeqs ekft-p'bh d/ fBy/V/ dk f;XKse nXko fJjj? fe fiØE/ gfjbh, t;s{ ~ ikDB$gSkDB bJh tosh iKdh j?, d{ih ;zouBk d/gqsØyD bJhH o{gtkdhnK dk wØs ;h fe ekft-feosK d/ ftFb/FD bJh fJj nzsofdqFNh ftu ofjDk ukjhdk j?.20

niBpheoD ~ T[j o{;h o{gtkdhnK d[nkok ;kfjs-fuzsB ~ fdØs/ rJ/gqw[Øy f;XKs ti'_ t/ydk j?. fJ; f;XKs dh j'oBK f;XksK Bkb B/Vsk ns/ ftbØyDskdh uouk eodk j'fJnk T[j fJ; dh gqfeosh d/ w[ezwb p'X dk gqsØy p'X eotke/ fJ; dh ;kfjs-goy-g?wkB/ ti'_ tos'_ ~ nfsnzs ekoro f;ØX eodk j?.d/y' L

;kfjs dh ftbØyD gqfeosh T[; d/ niBphfeqs w[jKdo/ okjh_ jh gSkDhiKdh j?H ;kfjs fJe Fkpfde ebk j?H Fkpfde f;oiDk j'o th eJh o{gK ftugqrN j[zdh j?H go ;kfjs-ouBk j'o; gqeko d/ Fpd s'_ nkgD/ niBph w[jKdo/okjh_ jh nvoh gSkDh ik ;edh j?HHHHHHfJ; Bkb ;kfjs ouBk dh gqfeosh dk jhBjh_, T[; d/ gq:'iB dk th fBoDk j[zdk j?H ;kfjs dk nzfsw gq:'iB j? ;kv/ gqsØyD~ BtK-Be'o eoBkHHHH id'_ ekft niBph$nb"fee, ;o{g$gq:'iB dh ;wM nk ikt/sK pkeh rØbK nkgD/ nkg ;gØFN j' iKdhnK jB. 21

vkH jfoGiB f;zx B/ niBpheoD d/ ;zebg ~ nfs w[ØbtkB f;ØXeofdnK fJ; ~ ;zg{oB ;kfjs-f;XKs bJh w{b nkXko dk ekoi eodk n?bkfBnkj?. Gkosh ekft-Fk;so d/ ;zebg *nfsF:* ns/ pq?ys d/ *p/|kB|h* d/ f;XKs ~th T[j fJ;/ ;zebg ftu ;wkT[_d/ t/ydk j?. fJ; dk ekoi y/so ;kfjs dh jofeos Bkb sK i[fVnk t/ydk jh j? Bkb jh ;kfjs fJfsjk; dh u/sBk ~ th fJ;;zebg Bkb i'V e/ t/ydk j?. ebgBk ~ niBpheoD dk w{b gq/oe wzB e/ ;kfjsfeos ftu g/F t;sK dh gSkD ns/ ftbØyDsk d/ d' w[yh tosko/ dh fJe' t/b/gqshsh eoB tkbh ;fEsh ~ T[j niBpheoD dk T[Øxk bØSD rodkBdk j?.niBpheoD d/ f;XKs dk nfjw gqGkt |bg-ftfrnkB T[Øgo th fgnk t/fynkfrnk, fi; sfjs eEk d/ ;obsw o{g Bkb'_ eEkBe dk niBphfeqs o{g tØyo/s"o *s/ gSkDB dh rØb s[ohH tk;sftesk dk niBpheoD i' d[jokU, c?bkU,b[ekU, w'V, o[ektN, fgSKj Mks22 nkfd i[rsK okjh_ gqdoFs j[zdk j?, jh wjKfdqFdk nk:'iB eodk j?.

Feb't;eh dh t;sK ~ gSkDB, d/yD ns/ ;Øu g/F eoB dh u/sB-fdqFNh

Page 278: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

278 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

~ ;zukodk j'fJnk T[j Bktb d/ Ehw ;zpzXh s'wkF/t;eh d/ e/_doh ;{so ;wekbh;wØf;nk ns/ ;opekbh wB[Øyh fjØsK iK GktK d/ ;fj:'r ~ T[Gkodk j?. fJT[_ jhw'fN\ ns/ w'Nht/FB, pØM/ w'fN\, y[ØbQ/ w'fN\, ;fEsh, sDkU dk ][bk;k eodk j?.Bktb d/ fi; nzfre Ehw ~ j'o xNkfJnk Bk ik ;e/ T[; ~ w'fN\ fejk j? i'fJe gbkN s'_ d{i/ gbkN ftu got/F eo th ;ed/ jB s/ Bjh_ th, go fJjBKdh ;kofEesk ;zpzfXs gbkNK ftu g{oh j[zdh j?H fJjBK dh fe;/ gbkN ftubhnfsnzs }o{os ns/ ]koi j'D dhnK ;zGktBktK iK :'rsktK fJjBK ~ pØM/ w'fN\K(i' ]koi Bjh_ ehs/ ik ;ed/) ns/ y[ØbQ/ w'fN\K (fiBQK d/ ]koi j'D *s/ w{b ;zrmB*s/ ftF/F gqGkt Bk gt/) ftu tzvdhnK jBH fJjBK ~ ;fEsh pdbD dh :'rskn:'rsk ftu oØy e/ th s'wkF/t;eh B/ rshFhb s/ rshjhD w'fN\K ti'_ tzv ehshj?H ;fEsh ftuekob/ NeokU ~ *sDkT[* dk Bkw fdØsk j?, fi; dh shposk ouBkdh nfjwhns ftu ftF/F :'rdkB gkT[_dh j?. fJT[_ jh s'wkF/t;eh fszB gqeko d/ftr'gBk fiBQK sfjs gksoK d/ nkg;h ;zpzXK dh gSkD d/ tØy-tØy te\/ do;kJ/jB, d' gqeko d/ fposksK fiBQK ftu fposKseko ;op frnkBh ns/ ;hws frnkBhpD e/ ekoiFhb j[zdk j?, dh gSkD eokT[_dk j?. fJe j'o fBy/Vk eEk ebk ns/gVQB ebk dh tzv d[nkok ;kjwD/ fbnKdk frnk j?H fJjBK ;G tzvK, fBy/fVnK,sØsK ns/ ;zpzXK dk ][bk;k nzs ~ *niBpheoD* d/ ;zebg ~ jh gqrkV eodk j?HfJj ;G fposKs ~ niBphfeqs, ftbØyD, r[zMbdko o{gK ftu got/F eotkT[D bJhjk}o j[zd/ jB.

nH Bt-nwoheh nkb'uBk L Bt-nwoheh nkb'uBk ftu ftr;/ f;XKs-fuzsBT[Øgo vkH jfoGiB f;zx B/ o{gtkd tKr e'Jh f;bf;b/pØX ;zg{oB w}w{B sK Bjh_fbfynk gozs{ fJ; fuzsB-Xkok Bkb i[V/ fuzseK dhnK ;EkgBktK dh gqtfjDFhbskT[; dh f;XKs u/sBk ftu fJ; fuzsB dh nfjwhns fpnkBdh j?. don;b T[;dh f;XKs-u/sBk w{b o{g ftu o{gtkd T[Øgo e/_dfos ojh s/ fJ; e/_do dh;kofEesk ns/ r"otsk ftu tkXk eoB bJh fijVk fuzsB th ;jkJh j' ;edk ;hT[; ~ T[j rkj/-prkj/ nktk}K wkodk fojk j?, sK i' o{gtkdh fuzseK tkbh ;kfjs-;{M dh F[ØXsw u/sBk dk ozr jh gzikph f;XKs-u/sBk T[Øgo tXhe s'_ tXhe r{VQhsoQK uVQkfJnk ik ;e/. nwoheh Bt-nkb'ueK pko/ T[; d[nkok ehsh fNØgDh fJ;XkoBk T[Øgo w'jo th brk fdzdh j? L

thjth_ ;dh ftu o{gtkd dk ;[o ;G s'_ tXhe nwoheh Bt-nkb'ueK B/T[ukfonk. 23

nwoheh Bt-nkb'ueK dhnK f;XKse-XkoBktK fiBQK ftu eftsk d/frnkBw{be ;[Gkn, ][dw[]sko j'_d, ;zg{oB gqshe, ;t?-w[Øb, f;oiB nkF/ s'_ n}kd,

Page 279: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 279

;t?-B/wh, nzdo{Bh pkjoh sBkU, i?;uo nkfd pko/ i' e/_doh ftuko fwbd/ jB,T[jBK pko/ vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/ tØy-tØy w}w{BK ftu Gog{o f}eo ehskHi/H;h o?B;w, efbzE po[e;, n?bBN/N, nkoH ghH pb?ewo, fJt'o ftzNo}, okpoNg?B tko/B, ftbhnw e/H ftw;N nkfd Bt-nwoheh nkb'ueK B/ ;kfjs goy dhnKgqGkttkdh, fJfsjk;tkdh, ihtBh-e/_dfos ftXhnK dk yzvB eofdnK ;kfjs-feos ~ihtzs s/ ;zg{oB j'_d wzB e/ fJ; d/ nzdo T[soB dk gØy g{fonk ;hH ¿ fJjBKnB[;ko ekft feos fJe ihtzs-;w[Øu j? l nbzeko, ftnzr, pj[-noEsk, ;ze/sesk,ftØN, fto'XkGk;, Szd, b?n ns/ seBhe nkfd ekft-;zouBk d/ nfByVt/_ nzrjBHHHHHfJjBK dh ekoiFhbsk jh ekft-;zouBk dh j'_d dk nkXko j? ns/ fJjBKdk nfXn?B jh ekft feos dk ;jh nfXnB j?H¿ 24 vkH jfoGiB f;zx d/ tØy-tØy w}w{BK ftu fJjBK fuzseK dhnK e[M nfjw g[;seK fit/_ i/H ;hH o?B;w dhnKThe new criticism, The world's body, God without thunder n?bBN/N dh On

the limits of poetry s/ efbzE po[e; dh nkfd d/ jtkb/ fwbd/ jB i' ebk ~frnkB ti'_ s;[Øto eoB, ekft feos dh ;[szsosk, ekft GkFk dh ftnzr :'rsks/ fto'XkGk;h gqfeosh, ekft ftub/ i?;uo i' FpdK dh ;zrhse gqfeosh s/fdqFNhr'uo fpzpK dk gqsØyD eotkT[_d/ jB, T[Øgo e/_dos jBH fJjBK fuzseK dhnKwjØstg{oB f;XKse ;EkgBktK dk wzEB eoe/, gzikph w[jkto/ ftu Ykb e/ T[jfijVhnK f;XKse XkoBktK25 dk ;zuko eodk j?, T[jBK *u'_ e[M dk gqsØyD eod/jK L

1H eftsk fBnKfJe ;zouBk s/ ;EkBe ouBk dh ;zi[rsh j?. fBnKfJe ;zouBk sKeftsk d/ soe dk fpnkB j?. ;EkBe ouBktK T[j GkFe i[rsK (p[zp, ftnzr,o{ge, fto'XkGk;, pj[noEsk, fwE nkfd) jB fiBQK ;dek eftsk tkose s'_tØyoh gqshs j[zdh j?.

2H ;zouBk s/ ouBk ekft-feos d/ d' fByVt/_ go p[fBnkdh sØs jB. ekft-feos d/ ftnkge ns/ ftF/F gØy fJBQK sØsK d/ jh eqwtko BK jB. fJj sØsjh eKs dh GkFk ftu Bkw ns/ o{g jBH fJBQK ~ o?B;w ftuko ns/ t;s{ Bkb;zpzfXs eodk j?.

3H eftsk dh ;zouBk T[; dk g?ok\o/}:'r tØX j?. go, nb'uBk bJh wjØstFkbhsØs T[; dh ouBk jh j?. fJBQK o{ge i[rsK dh gSkD bJh eftsk dk fBeNnfXn?B }o{oh j?.

4H fBeN nfXn?B bJh e[M ftF/F gqeko dhnK :'rsktK dk j'Dk }o{oh j?. ;G

s'_ }o{oh :'rsk fJj j? fe nkb'ue eftsk ~ g/Fekoh ftu jh nB[Gt eo ;e/.

eKs dh ;kfjs ns/ fBnkfJ ftub/ ;zpzXK dh tØyosk s/ ;KM, soe-p[ØXhdh ;hwk s'_ gkobk ;[ji ftuko s/ ebgBk Fesh ;zpzXh XkoBk ~ e/_do ftu oØye/ T[j ebh_BE po[e;, por;K ns/ o?B;w nkfd Bt-nkb'ueK d/ fuzsB T[Øgo

Page 280: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

280 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ftuko eodk j'fJnk fJ; ;w[Øu/ fuzsB dh ftF/Fsk, ebk d/ ;w{osheoB ns/ wB[Øyhw[ØbK dh oØfynk d/ ;zdoG ftu tkudk j?. Bt-nkb'ueK dhnK nfijhnK XkoBktKdhnK ewhnK dh gVu'b dh T[; d/ fuzsB ftu r[zikfJF Bjh_ fwbdhH id'_ vkHoth26 tork rfjB nfXJ/sk fJ; fuzsB dh gkm ns/ gq;zr d/ nkg;h r[zMbdko,vkfJb?eNheb foFs/ d/ ftfrnkB ~ ;wMD s'_ n;woØEk dk ][bk;k eodk j? sKfBFu? jh fJ; fuzsB dhnK ;hwktK gfjukDB dh b'V wfj;{; j[zdh j? gozs{vkHjfoGiB f;zx fJ; ;w[Øuh fuzsB gfogkNh ~ nkgDh o{gtkdh fdqFNh dh;woØEktkB ;jkfJek ti'_ g{oB o{g ftu ;theko eo b?_dk j?. fco fJ; ;{M ~gzikph ;kfjs-feosK d/ fBeN nfXn?B ftu Gog{o o{g ftu ;zukodk j?.

JH ;zouBktkd L vkH jfoGiB f;zx dh f;XKs-u/sBk dk nrbk nfjwBeF ;zouBktkdh f;XKs-fuzsB pfDnk. fJE/ fJj rØb fXnkB:'r j? fe T[; dkf;XKs fuzsB fe;/ ftF/F fuzsB :ksok s'_ pknd fJ; fuzsB-w[ekw T[Øgo Bjh_gj[zudk, pbfe o{gtkdh fuzsB ns/ Bt-nwoheh nkb'ueK d/ fuzsB ftu wowØrsk;fjs ftuofdnK nkgD/ w[ØYb/ fuzsB-tfoQnK d"okB jh fJ; fuzsB-gfogkNh ~ thpVh fFØds Bkb ngDk b?_dk j?. 1972 ftu gqekFs nkgDh g[;se w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[Øb s/w[bzeDw[bzeDw[bzeDw[bzeDw[bzeD ftu fJ; fuzsB dh w[ØYbh gfjukD ;zrmBtkdh ftXh d/ s"o *s/ eotkT[_dkj'fJnk T[j fJ; dh ekoi Xkok dk gfou? fdzdk efjzdk j? fe ¿fJj ftXh gqfeoset;s{ iK ;z;feqse t;s{ d/ T[; f;XKs ~ bØGD dk :sB eodh j? fi; eoe/ t;s{~ t;s{-gB gqkgs j[zdk j?, t;s{ dh T[g:'rsk iK w[Øb tØb fJj nfXnB o[fusBjh_ j[zdk. 27 fco T[j fJ; fuzsB d/ nkXko *s/ gzikph wkoe;tkdh nfXJ/sktKBkb ;ztkd oukT[_dk j'fJnk, fBeN nfXn?B eodk j'fJnk *;zouBktkd*, *;zouBktkdfbyD-f;XKs*, *;zouBk L e[M ftuko*, *;kfjs ;zouBktkd d/ GkFk ftfrnkBenkXko, *;zouBktkd wkvb* nkfd f;XKse w}w{B fby e/ fJ; ~ gzikph f;XKs u/sBk ftu fBozso got/F eotkT[_dk fojk.

;'f;T{o d/ GkFk fuzsB, fi; T[Øgo fJ; f;XKs-u/sBk dh T[;koh j'Jh T[;T[Øgo th T[j nkgD/ ftnkfynkw{be gqtuB T[;kodk fojk. ;zouBktkdh fuzsB Bkbnksw;ks eodk T[j ne;o jh o'bKpkos, b/th ;sqk;, i{bhnk feq;shtk, o'wBike'p;B nkfd fuzseK Bkb nkgDh fuzsB-;kXBk ~ i'Vdk fojk j?. fJ; fuzsB tØbnkeoFs j'D dk T[; dk w[Øy ekoB fJ; dh ;kfjs feos dh fBØih j'_d iKn;fsØst dh pkjoh bkr-brkU s'_ w[es ofj e/ ;wMD dh o[uh ns/ ekpbhnsjh pDh. ;zouBktkd dh fJe fdqFNh-fpzd{ ti'_ ;Ekgsh bJh T[; B/ fbfynk j? L

;zouBktkd Bk e'Jh f;XKs j? Bk ftXh, fJj e/tb fJe fdqFNh-fpzd{ j?frnkB gqkgsh dk. fJ; dh w{b ;EkgBk fJj j? fe fe;/ th t;s{ ftF/F ~ fJe;zouBk d/ o{g ftu t/fynk ik ;edk j? l ;zouBk fJe ;w[Øu j? fi; d/ nzr

Page 281: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 281

fJe d{i/ Bkb ;koEe o{g ftu'_ jh fJ; dk tv/o/ ;wkfie g;ko/ ftu fJe ;koEegq:'iB j[zdk j?. frnkB-gqkgsh dh fdqFNh s'_ ;zouBktkdh ;w[Øu (nzrh, nzrtkB)ns/ T[; d/ nzr ftueko ;[u/s fBy/Vk eoe/ s[odk j?, nzrK dk fJe d{i/ Bkb;zpzX j[zdk j? ns/ nzrtkB dk fBFfus gq:'iB j[zdk j?.28

fJ; fdqFNh ~ T[j o'wkBh ns/ ftjkoe fdqFNhnK d/ ;[w/b ti'_ fustdkj?, fiBQK sfjs o'wkBh doFB-gqpzX d/ nkXko s/ sØEK dk torheoB s/ w[ØbKeDehsk iKdk j? ns/ ftjkotkdh fuzsB ftØu sØEK d/ nkXko T[s/ doFB-gqpzXT[;kfonk iKdk fojk j? ns/ ftjkotkdh fuzsB ftu sØEK d/ nkXko T[s/ doFB-gqpzX T[;kfonk iKdk fojk j?. fJT[_ ;zouBktkdh ~ T[j sØEK ns/ sØsK ftuekob/ihtzs foFs/ ftu'_ pD/ wB[Øyh nB[GtK ;zr nksw;ks eodk t/ydk j?. ;zouBktkdhBhM EkDh_ ;kfjs ~ t/yfdnK ;kfjs ~ GkFk dk jh ;to{g n?bkBdk j'fJnk T[j;kfjs :'rsk29 ~ th GkFk :'rsk tKr jh ;wki :'rsk ti'_ t/ydk j?. ;zouBkfdqFNh dh f;ØXKs u/sBk ti'_ ;Ekgsh bJh T[j ;ozuBktkdh dh ekoiftXh d/ eJhgØyK T[Øgo uouk eodk j?.

;kfjs ;zouBk dh sfj j/m rshFhb ofjzd/ B/wK, o{VQhnK dh nu/s ;[u/s jk}oh dk ][bk;k eofdnK fJjBK gqsh rfjoh ;{M ns/ u/sBk T[j f;oie ns/;whfyne d'jK bJh30 }o{oh n?bkBdk j'fJnk ;zouBk dh ;zg{oBsk ~ nzfsw s"os/ ;thekofdnK fe;/ ;kfjs feos ~ fJ;/ ;zg{oB fdqFNh fjs jh ;wMD dh }o{oswfj;{; eotkT[_dk j?. fJj ;zouBk Gkt/_ eJh nzrK dk ;[i'V j[zdh j? go T[jfJjBK nzrK d/ nkg;h foFs/ s'_ fpBQK j'o pkjoh nzrK Bkb fe;/ foFs/ dh pksgkT[D s'_ nkb'ue ~ o'edk j?. ;zouBk pko/ rØb eofdnK Gkt/_ ;zouBk dk y/so T[j ;wki-Fk;so, ;fGnkuko, fJfsjk;, wkBt ftfrnkB nkfd nB/e frnkBnB[Fk;BK s/ ;wkfie gqpzXK sØe c?bdk ;thekodk j? go fJ; d/ Bkb fJ; rØb~ ftF/F s"o s/ T[Gkodk j? fe ;zouBk ns/ fJ; d/ nzrK dk jo y/so ftunkgDk tØyok pdbtK ;zdoG j?. jo y/so dk nkgDk n;fsØst ;wM e/ jh fJe;zouBktkdh fBnKg{ote ftuo ;edk j?.

vkH jfoGiB f;zx B/ ;zouBktkdh fdqFNh ~ o{gtkdh ns/ Bt nwohehnkb'uBk Bkb ;zpzfXs f;ØXKs u/sBk dh g{oe pDkT[_dhnK nzsozr nfXn?Bgqfefonk se dh nkgDh fuzsB :ksok ~ j'o ;[ykbk s/ soe Gog{o eo fbnk.;kfjs feos dh sfj j/m gØ;o/ B/wK dh gSkD, ;kfjs ;zouBk ~ GkFk ;zouBkti'_ fdqFNhrs eoB s/ ;kfjs feos dh ][dw[]sko j'_d ~ gotkB uVQkT[D bJho'bK pkoE fij/ fuzse dh gqf;ØX ;zouBktkdh XkoBk, fi; sfjs gkm ~ eos/ s'_n}kd eokT[_fdnK *b/ye dh w"s* dk n?bkB ehsk frnk, ~ ftjkoe fuzsB ftu

Page 282: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

282 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;keko eofdnK, ;kfjs gozgok d/ r"ot ~ T[Gko e/ jo Bth_ feos dhnfGftnesh dk w[Øb goyD Bkb ;zpzfXs oj/ T[; d/ ekoi B/ fJfsjk;, ftF/ dh;wkfiesk, b/ye d/ ;wkfie, ebksfwe Xoksb nkfd d/ fgS'eV dhnK e[ bk}wh}o{osK ns/ j'o :EkoEK dk f]nkb Bjh_ ehsk.

;kfjs-;[ji s/ nzsozrsk dh e/_doh f;ØXKse gj[zu ~ j'o gfenkT[D bJhT[j ¿fujBkb'uBk¿ w}w{B fby e/ fujB dh gqfeosh ns/ ;[Gkn ;zpzXh uouk S/Vdk j'fJnk ;kfjs feos ~ fujBekoh ti'_ s;Øt[o eodk j?. ;kfjs dhfto'XkGk;h gqfeosh ns/ gkorkwh ;[Gkn dh ;wM bJh T[j fujB-ftnkeoD ~;wMD dh }o{os wfj;{; eotkT[_dk j?. *fujB* fi; ftu fe fujBe-fujBs,Fpd-noE ns/ gqrN-ngqrN dk ;zuko j[zdk j?, T[; dk y/b ;wMD tØb T[;B/ i' fJFko/ ehs/ jB, T[j T[; dh ;kfjs GkFk ;{M ns/ fJ; dh niBphfeqs j'_dtkb/ ;{soK dk jh c?bkT[ jB i' GkFk i[rsK dh gSkD ~ jh j'o w}p{sh d/Dtkbk soe-gkm nkfynk ik ;edk j?.

gokr ;e{b d/ fuzseK d[nkok i' gqekoih F?bh-;zebg fdØsk frnk T[j thvkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-GkFk e/_dfos fdqFNh dh fXo pfDnk. ¿ukob; p/bhdk gokjB-f;ØXKs ekft GkFk ns/ ftjko GkFk d/ fBy/V T[s/ nkXkos j?.¿31 fi;B/ fe F?bh ftfrnkB ~ ;kfjs-nfXn?B dh ftXh d/ fJe seBheh ;zebg ti'_ ;Gs'_ gfjbK tofsnk. fJ; rØb ~ vkH jfoGiB f;zx B/ w[ØYb/ s"o s/ o{gtkd d/niBpheoD ;zebg d/ ;wkBKso oØy e/ ftukfonk j?. fco T[j fJj n?bkB th J/;/ uouk d"okB jh eo fdzdk j? fe ¿gokr ;e{b d/ ftdtkBK B/ fJ; fuzsB ~nrKj s'fonk.¿32 fJE'_ fJj rØb g{oB s"o s/ ;kps j' iKdh j? fe T[j fBozsoT[jBK ;zebgK ns/ ;{M fdqFNhnK dh sbkF ftu bØrk fojk i' T[; dh o{gtkdhf;ØXKs u/sBk ~ ftr;kT[D ns/ w}p{s eoB ftu tXhe s'_ tXhe :'rdkB gk;eD. gokr ;e{b ftu F?bhnK dh gSkD w[Øy ekoi fojk j?. fJe GkFkJhf;;Nw d/ nXhB nB/e F?bhnK ftukodhnK jB. fJBQK nzdo nØr/ j'o tyo/t/_ j[zd/jB.

fJ; ;w[Øuh tzB ;[tzBsk ftu'_ p"fXeheoB, ;t?ukbB ns/ nro-G{wB o{ghekoiFhb F?bhnK d/ gqw[Øy w[jKdo/ dh gSkD ehsh rJh j?. gokr ;e{b dh w[ØyfdqFNh fi; ~ T[j nkgDh f;ØXKs u/sBk sfjs ;zukoBh ukj[zdk j?, T[j fwnkohGkFk ns/ ekft GkFk ftu fBy/V/ ns/ GkFk d/ pj[-gqekoih f;;Nw dh gSkD Bkb;zpzfXs j?. ekft GkFk fwnkoh GkFk d/ tv/o/ f;;Nw d/ nXhB jh nkgDh ftbØyDj'_d b? e/ fet/_ ftukodh j?< fJ; dk ][bk;k T[; d/ FpdK ftu jh t/yd/ jKL

gokr GkFk-ftfrnkBe ;e{b B/, GkFk d/ pj[ gqekoih f;;Nw T[Øgo }'o

Page 283: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 283

fdØsk. fJe GkFk dhnK nB/e F?bhrs gosK jB. ekft-GkFk fwnkoh-GkFk iKp'bukb dh GkFk d/ fto'X ftu fJe tØyoh GkFk Bjh_. pbfe fwnkoh GkFk d/x/o/ nzdo jh T[; dh fJe tzBrh j?. fJe' GkFk d/ nzdotko gqrNktk-;kXB tØy'-tØyo/ YzrK Bkb tos/ iKd/ jB. fJj gqfefonk fBozso ubdh ofjzdh j?.33

gokr ;e{b d/ GkFk-ftfrnkBe, F?bh-ftfrnkBe ;{soK ;zr nkgDhf;ØXKs-u/sBk dh ;KM pDkT[_dk j'fJnk T[j nzfsw s"o T[Øgo fJj rØb ;gØFN eofdzdk j? fe ¿o{;h o{gtkdhnK B/ o{g ;zpzXh i' ndt?sh ;zebg g/F ehsk ;h, gokr;e{b B/ T[;/ ~ ;theko ehsk j?. gqekoih (t;s{) F?bh (o{g) ;zebg t;s{-o{gndt?s T[Øgo nkXkfos j?.¿34 fJzi nkgDh bzw/oh f;ØXKs-;zebg :ksok ftu T[jjo T[; fuzsB Xkok dh u/sBk ;zr ;wkBKsoh, s[bBkswe s/ fBy/V BhM sfjswzEBh nksw;ks eodk fojk j? i' ;fji/ jh T[; dh ;kfjs-;[ji-Y{zv-ekoiFhbsk~ gqwkfDesk ns/ soe-pb gqdkB eodh ojh.

fJ; f;ØXKs-u/sBk-:ksok sfjs *ouBk-;zouBk* g[;se dh gqekFBk sØegj[zudk T[j d?ohdk d/ ftouBk f;ØXKs ~ S'j e/ T[Øso-;zouBktkdh BhM dh Mbeth d/ fdzdk j?. fJj BhM Gkt/_ T[; d/ fuzsB ftu gSkD:'r j?;hns Bk pDk ;ehgozs{ tfvnkJh :'r ;fEsh fJj pDdh j? fe thjth_ ;dh d/ nzs se fizBQ/ th;kfjs-f;ØXKse gk;ko gzikph irs bJh r"ot pDd/ oj/ jB T[jBK d/ nfjw;{so fes/ Bk fes/ T[; dh f;ØXKs u/sBk ftu e/_doh s"o s/ iK Mbe wkso s"os/ ntØF jh gJ/ fwb iKd/ jB. T[; dh fJ; ft;fsqs u/sBk dk tvØgD ;thekoeofdnK vkH B{o35 T[; gØXo d/ fuzse dh nØi th gzikph ndp d[nkok T[vheehsh iKdh t/ydk j?. vkH jfoGiB f;zx GkNhnk36 B/ T[; d/ f;ØXKs-fuzsB ns/;whfynk dhnK gqfsX[BhnK T[; s'_ pknd d/ fuzseK ftu'_ th ;[DdhnK ;thekoehshnK jB. fJ; ;w[Øuh ftuko-uouk T[gozs n;h_ T[; dh ;kfjs f;ØXKsekoh ~fJe o/yk fuØso d[nkok nfGftnes eoe/ g[Bo-Mks gqsØyD eotk e/ fJ; w}w{Bdh ;wkgsh tØb tXKr/ L

Page 284: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

284 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;gØFN j? fe vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjs-f;ØXKsekoh ;kfjs dh ;[jihbh,ftnzrnoEh, niBph s/ frnkBw{be gqfeosh ~ ikDB, T[GkoB s/ ;Ekgs eoB d/wkor T[Øgo o{gtkd s/ ;zouBktkd ftu'_ eFhdh e/_doh u/sBk ~ XkoB eoe/ekoiFhb j[zdh j?. fJ; ~ tXhe s'_ tXhe gqwkfDesk, ;koEe, wfjwk Gog{o s/soe g{oB pDkT[D bJh T[j Bt-nwoheh fuzsB, fujB ftfrnkB s/ F?bh ftfrnkBdhnK nfjw XkoBktK ~ fJ; ;w[Øuh gqfefonk ftu fJ;/ s'o-fdqFNh gØy'_ Fkwb eodkfojk j?. Gkosh s/ \ko;h ekft-Fk;soh B/w ;[s/ f;ØX jh T[; dh fJ; u/sBk ftu;wkfjs j[zd/ oj/ i' T[; dh ftjkoe u/sBk ftu fBozso ibtk ftykT[_d/ oj/. fJ;;w[Øuh :ksok ftu T[; B/ d?ohdk d/ ftouBk f;ØXKs sfjs ;zouBktkd s'_ gko ikDdh rØb eoe/ T[Øso-;zouBktkdh f;ØXKs u/sBk ~ th nzFe s"o s/ nkgDh f;ØXKsu/sBk dh ;kED pDkfJnk.

vkH jfoGiB f;zx dh fJj f;ØXKse-xkbDk gzikph f;ØXKsekoh d/ fJfsjk;ftu gfjbh ;kfjs e/_dfos nfsnzs rzGho e'fFF ;h fi; ~ pj[s ;ko/ fto'XKdk ;kjwDk eoBk fgnk. pj[s/ fto'X f;o\ fto'X bJh j'D eoe/ pj[s/ r"bD:'rBjh_ gozs{ id'_ n;h_ ;kfjs d/ ;wkfie \o}K pko/ rØb eod/ jK sK fBFu? jhT[; dh fJ; f;ØXKs-u/sBk dhnK ;hwktK T[Go nkT[_dhnK jB. gØSwh ;zebgK ~fiT[_ dk fsT[_ ngDk e/ T[j d' fdFkth nDrfjbh tosdk j?, gqEw sK fJj j?fe T[j ;zpzfXs ;zebgK dk Xoksbh fgS'eV Bjh_ ftukodk s/ d{ik fJ; B[es/ ~Bjh_ ep{bdk fe fi; ;kfjs (gzikph) bJh fJjBK ;zebgK dk ;zuko eoB bJhssgo j[zdk j?, T[; dh w{b gqfeosh$GktBk jh ;wkfiesk$b'egØysk ftu'_ nkgDhFesh rqfjD eodh ojh j?. T[j fizB/ th fuzseK dh f;ØXKs-u/sBk ~ nkgDhf;ØXKse-gqfefonk ftu Fkfwb eodk j?, T[jBK ~ ;zg{oB o{g ftu ngDkT[D dhpikfJ o{gtkdh SkDB/ ftu'_ r[}ko e/ jh nkgDh ekoiFhbsk ftu i}p eodk j?.fJjBK ;G ;fEshnK dk gqsØyD eoB T[gozs fJ; f;ØN/ s/ gj[zud/ jK fe gzikph;kfjs-f;ØXKsekoh dh fJ; r"otFkbh rzGho s/ ftFkb gfogkNh B/ eJh gqeko dhnK;hwktK d/ pkti{d nfs wjØstg{oB BeF ;Ekg/ jB.

jtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnKjtkb/ ns/ fNØgDhnK1H jfoGiB f;zx, nfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgBnfXnB ns/ nfXnkgB, gzB/-1,22H ;kfjs, Fk;so;kfjs, Fk;so;kfjs, Fk;so;kfjs, Fk;so;kfjs, Fk;so, gzB/-8-113H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzB/-23-244H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzB/-285H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzB/-886H ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk-967H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk-106

Page 285: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 285

8H ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B, gzBk-279H ;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so;kfjs Fk;so, gzBk-3710H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk-10211H ;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B;kfjs nfXn?B, gzBk-3112H ;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB;kfjs ftfrnkB, gzBk-11313H jfoGiB f;zx GkNhnk (;zgkH) thjth_ ;dh dh gzikph nkb'uBk LjfoGiB f;zx GkNhnk (;zgkH) thjth_ ;dh dh gzikph nkb'uBk LjfoGiB f;zx GkNhnk (;zgkH) thjth_ ;dh dh gzikph nkb'uBk LjfoGiB f;zx GkNhnk (;zgkH) thjth_ ;dh dh gzikph nkb'uBk LjfoGiB f;zx GkNhnk (;zgkH) thjth_ ;dh dh gzikph nkb'uBk L

;zpkd s/ w[ØbKeD;zpkd s/ w[ØbKeD;zpkd s/ w[ØbKeD;zpkd s/ w[ØbKeD;zpkd s/ w[ØbKeD, gzBk-3814H jfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;sojfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;sojfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;sojfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;sojfoGiB f;zx, ;kfjs Fk;so, gzBk-10815H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, 10116H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, 10317H eoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnK, gzBk-2118H jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB, gzBk-919H eoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnK, gzBk -2420H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh,21H jfoGiB f;zx, ;kfjs nfXn?BjfoGiB f;zx, ;kfjs nfXn?BjfoGiB f;zx, ;kfjs nfXn?BjfoGiB f;zx, ;kfjs nfXn?BjfoGiB f;zx, ;kfjs nfXn?B, gzBk-2722H eoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnK, gzBk-2523H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk-2124H ;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so, gzBk-5225H jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB, gzBk-5826H oftzdo f;zx oth, nwohek dh BthB nkb'uBk gqDkbhoftzdo f;zx oth, nwohek dh BthB nkb'uBk gqDkbhoftzdo f;zx oth, nwohek dh BthB nkb'uBk gqDkbhoftzdo f;zx oth, nwohek dh BthB nkb'uBk gqDkbhoftzdo f;zx oth, nwohek dh BthB nkb'uBk gqDkbh, gzBk-12427H jfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeDjfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeDjfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeDjfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeDjfoGiB f;zx, w[Øb s/ w[bzeD, gzBk-5828H eoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnK, gzBk-3229H y'i dogDy'i dogDy'i dogDy'i dogDy'i dogD, i[bkJh 1980, gzBk-4030H jfoGiB f;zx, ouBk ;zouBkjfoGiB f;zx, ouBk ;zouBkjfoGiB f;zx, ouBk ;zouBkjfoGiB f;zx, ouBk ;zouBkjfoGiB f;zx, ouBk ;zouBk, gzBk-8431H ;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so;[yd/t f;zx, nkX[fBe gzikph eftsk dk ekft-Fk;so, gzBk-5732H eoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnKeoB?b f;zx fEzd (;zgkH) ;kfjs nfXn?B gqDkbhnK, gzBk-2433H jfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkBjfoGiB f;zx, ;kfjs ftfrnkB, gzBk-2434H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh,35H ;[fszdo f;zx B{o, ;wekbh ;kfjs ;ztkd;[fszdo f;zx B{o, ;wekbh ;kfjs ;ztkd;[fszdo f;zx B{o, ;wekbh ;kfjs ;ztkd;[fszdo f;zx B{o, ;wekbh ;kfjs ;ztkd;[fszdo f;zx B{o, ;wekbh ;kfjs ;ztkd, gzBk-9336H jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;jfoGiB f;zx GkNhnk, gzikph ;kfjs nkb'uBk dk fJfsjk;, gzBk-

173

Page 286: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

286 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

dh ftjkoe ;whfynkdh ftjkoe ;whfynkdh ftjkoe ;whfynkdh ftjkoe ;whfynkdh ftjkoe ;whfynkpfozdo f;zxpfozdo f;zxpfozdo f;zxpfozdo f;zxpfozdo f;zx

vkH jfoGiB f;zx dk F[wko gzikph ;kfjs nfXn?Bd/ fJfsjk; nzdo o{gtkdh-;zouBktkdh gzikph nkb'uBk d/ y/so ftu ehsk iKdk j?. vkH jfoGiB f;zx dk ;kfjs-fuzsB nkgD/ s'_ g{otbh gzikph nkb'uBk gozgok Bkb fsZy/;zpkd$fto'X dk Bksk ;Ekfgs eofdnK, nkgDh j'_d rqfjDeodk j?. fi; dk w{b ekoD, @gq;z;k#, @gqGkt#, @gqrsh# ns/@eqKsh# nkfd gzikph ;kfjs nfXn?B gozgok nzsors gqufbsgqfswkBK dhnK ;hwktK B{z fdqFNhr'uo eoe/, vkH jfoGiBf;zx d[nkok @;kfjsesk$o{g-;zouBk# tor/ gqfswkBK B{zwoe} ftu b? nkT[Dk j?. n;h_ vkH jfoGiB f;zx d/;kfjs-fuzsB ftu'_ ftjkoe ;whfynk (practical criticisim)Bkb ;zpzXfs feosK o{geh (1977 JhH), ]kw'Fh dk i}hok(1987 JhH) ns/ fgnko ns/ gfotko (1988 JhH) B{znfXn?B-t;s{ ti'_ rqfjD eofdnK, T[; d/ f;ZXKs-fuzsB dhfJfsjk;e fgZmG{wh, f;ZXKse s/ fJfsjk;e gfog/y, ;zGktBktK,;wZf;nktK, u[D"shnK s/ ;hwktK B{z fuzsB dh ftt/ewJhgozgok s/ wkBf;e gqfeosh dh ftfrnkBe T[;koh (Scientific

temper of mind) nXhB ftuko-ftFb/FD dk t;s{ pDkT[Ddk isB eod/ j'J/, T[;dh nfXn?B-fdqFNh B{z fBoyD-goyDdh e'fFF jEb/ b/y ftu ehsh ikt/rh.

fJfsjk;e fdqFNhe'D s'_ ftFt ;kfjs-fuzsB d/;zdoG ftu ftjkoe ;whfynk dh e'Jh pj[sh bzwh_ gozgokB}o Bjh_ nkT[_dh. fJ; d/ w[ZY pkps Princeton

Encyclopedia of Poetry and Poetics ftu nzfes j? fen?;H NhH ekbfoi dhnK fbysK ftØu'_ jh gfjbh tkofte'fbØso/ ;kfjse gkmK nzdo T[soB, T[jBK B{z ;wMD ns/

g zikph ftGkr, fd Zbh:{Bhtof;Nh, fdZbh.sidhubabbal101

@gmail.com

Page 287: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 287

ftrms eoB B{z pV/ jh fXnkB ns/ pkoheh Bkb t/oftnK ;fjs sfj-do-sfj g/F eoB dh :'rsk ftykJh fdzdh j?.1 don;b, ;jh noEK ftu fJ; nB[Fk;Bdk ftXhts nkozG 1920 JhH ftu nkJhH J/H fouov} dh gqekfFs j'Jh g[;sePractical Criticism Bkb j[zdk j?. fJ; nkb'uBkswe feos ftu nkJhH J/Hfouov} B/ ftjkoe ;whfynk B{z ;kfjs pkps wjhB ;wMdkoh fte;s eoB tkb/nB[Fk;B ti'_ rqfjD ehsk j?.2

gzikph ftu tos/ iKd/ nb\k} gkmrs nkb'uBk iK ftjkoe nkb'uBknzro/}h FpdK "Textual Analysis" or "Practical Criticism" d/ jh ;wkBkoEhjB. nfij/ nfXn?B s'_ f;ois-gkm d/ fBeN-nfXn?B ftFb/FD d/ noE bJ/ iKd/jB. Gkt/_ e[M fuzse ne;o ftbhnw fouov;B, wkT{o; w'orB ns/ n?vh;Bd/ ¿g?okvkfJ} bk;NÀ ;zpzXh fby/ ¿SpectatorÀ tor/ fBpzXK B{z ftjkoe nfXn?Bd/ nkozG Bkb i'Vd/ jB.3 id'_ fe tX/o/ gqtkfBs XkoBk nkJhH J/H fouov} ns/ekbfoi dhnK fbysK ftu'_ g[]sk j[zdh B}o nkT[_dh j?. fJ; s'_ pknd th ftFtgZXo T[Øgo fJ; ekoi B{z ;zrfms Yzr Bkb fBozso ikoh oØyD fjs okpoN ro/t}, NhH n?;H JhbhnN, ftbhnw n?wg;B, nwoheh Bt-nb'ue ns/ o'bK pkosnkfd B{z fJ; ;{uh ftØu Fkwb ehsk ik ;edk j?. fJ; soQK ftjkoe nkb'uBkftF/F$ftobhnK feosK d/ fBeN nfXn?B (close study of the text) bJh f;ZXKseg?wkfBnK ns/ ftjkoe nfXn?B eoB ;w/_ ;kfjs nkb'uBk s'_ ;[szso ftXh j?.Gkt/_ fe ;kfjs-fuzsB (ftFkb nB[Fk;B-gqpzX d/ noEK ftØu) Bkb nzso-;zpzfXsth j[zdh j?.

@fBwy-fusthJ/ fBwy ;bkJhJ/# f;ob/y nzsors nko;h o;kb/ ftuSgd/ nkgD/ w}w{BK B{z jfoGiB f;zx B/ o{geh d/ wkfXnw okjh_ g[;se o{g fdZsk.fJ; bJh ;G s'_ gfjbk B[esk o{geh d/ fgS'eV ftu ekoiFhb f;ØXKs-fdqFNhdhnK iVQK B{z e[o/dD dk T[Godk j?. fi; okjh_ jfoGiB f;zx dh ftjkoe;whfynk dk nkgD/ fuzsB-;q'sK Bkb ;ztkdh$nB[rkwh foFsk x'fynk ik ;edk j?.fJ; ;tkb B{z j[D sØe jfoGiB f;zx d/ ;kfjs-fuzsB ftu'_ sbkfFnk Bjh_ frnk.

vkH jfoGiB f;zx B/ e[M p[fBnkdh ;zebgK dh wdd Bkb ftjkoe;whfynk dhnK nzsohth s?jK B{z y'bQfdnK, nkgD/ f;ZXKs-gqpzX B{z ;zrfms o{g ftuT[xkVB fjs ftjkoe nkb'uBk d/ f;ZXKs dh T[;koh bJh gfjb edwh ehsh j?.fJ; bJh T[; B/ nkgD/ fJe ;[szso w}w{B (¿ftjkoe nkb'uBk¿) ns/ e[M e[ftobhnK NKthnK G{fwektK ftØu ftjkoe nfXn?B d/ ftfGzB f;ZXKse gk;koK B{zsbkFD dk isB ehsk j?. T[; B/ f;ois-gkm d/ nzrK s'_ gqpzX sZe dh :ksokeoB ;w/_ ouBk ftXk dhnK w{be ohshnK ns/ ouBk-:EkoE B{z fdqFNh nXhB

Page 288: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

288 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

oZy e/ ouBk ftF/F dh fBirs ftbZyDsk B{z gSkDBk ftjkoe ;whfynk dkp[fBnkdh B/w dZf;nk.

;kfjsesk d/ ;zebg B{z wjKfdqFNh ti'_ rqfjD eofdnK vkH jfoGiB f;zxr[owfs ns/ wkoe;tkd torhnK wjKfdqFNhnK B{z BekofdnK j'fJnK, ftjkoenfXn?B d/ w[ZYb/ go p[fBnkdh wjZssk tkb/ gqekoiK dh fBy/V-o/yk fyZu b?_dk j?.fJj B[esk r[owfs s/ wkoe;tkd d/ gq;zr ftu jh ;wfMnk ikJ/. r[owfs d[nkokb'e-gob'e e;tZNh okjh_ fe;/ t;s{ tosko/ B{z goyDk ns/ wkoe;tkd dk;wkfie foFfsnK d/ nzso-fto'XK B{z gSkDBk, ouBkth-;Zu B{z gqrshtkdh$gqfsrkwhefj e/ ;bkj[Dk$GzvDk, wB[Øy nzdo b[eh i's (r[owfs) iK ftnesh T[jb/ b[e/Fq/Dh-ufoso (wkoe;tkd) T[Øgo pb ouBk dk ;kfjse ;sj (Literary surface)Bkb'_ @fdZpsk# iK @gqrshw[ysk# T[Øs/ tX/o/ s{b d/Dk ns/ ouBk d/ sZs (essence)ftu nfXn?B B{z ;w/NDk, ;kfjse j'_d (existence) B{z ykfoi eoBk nkfd B[efsnKB{z nkXko pDk e/ jfoGiB f;zx B/ ftjkoe nfXn?B B{z f;ØXKs-pØX eoB dh e'fFFehsh. fJ; pkps T[; dhnK e[zih ;EkgBktK B{z fBoyD-goyD dh b'V j? L

TH ekft feos dh ;t?-Gog{osk ekoD T[j nkgD/ nkg ftu w[ezwb j?. fJj;kfjs d/ fJekbe nfXn?B (synchronic) tb o[fus j?.4

nH ekft-feos dh ihtzs J/esk nzrK ns/ ;zg{oDsk d/ nkg;h ;zpzXK dk ns/w[Vt/_ o{g ftu ;zpzXK Bkb Bksk y'idh j?.5

JH ftjkoe nkb'uBk nkgD/ ekoi ftu w[bzeD gqsh fBob/g ofjzdh j?, gonkgD/ ekoi dh ;wkgsh s/ w[bzeD bk}wh f;ZN/ ti'_ T[ikro j[zdk j?.nzrK EkDh_ bzxD dk ekoi, feos B{z ;wMD dk ekoi, fBogZy(netural) j?, ;wMD dh gqfefonk EkDh_ bzx e/ jh w[bzeD se gj[zfunkik ;edk j?. eftsk dh ;[zdosk T[; ;zg{oD pDso ftu j?. fJ; dhT[j Y[eth_ p[Dsh ouBk (texture) nytkT[_dh j?.6ouBk-gkm dh @;t?-Gog{osk#, @fJekbe nfXn?B#, @ihtzs J/esk#, @nzrK s/

gqpzX ftukb/ dtzdkswe ;zpzX#, @;zg{oB pDso# s/ @p[Dsh-ouBk# ns/ w[bzeD gqfsfBob/gsk iK fBogZysk s'_ eqwtko o{;h-o{gtkd, \oK;h;h ;zouBktkd ns/ nwohehBtk-nkb'uBk dhnK ftfGzB nzso-fdqFNhnK dh ekoiFhbsk jfoGiB f;zx fuzsBnzsors ftnkge B}o nkT[_dh j?. fJjBK XkoBktK dh wdd Bkb ns/ o{gftXkBe Fpdktbh d/ gq:'r s'_ ;gFN o{g ftu fJj B[esk ;kjwD/ nkT[_dk j? feT[;dh p[fBnkdh N/e nzsozr f;ZXKs-fuzsB T[Øs/ j?. ekft feos d/ r[zMbdkoftnefsst ftu jo ;hwk dk s'V w"i{d j[zdk j?, ftjkoe nkb'uBk ftu nfXn?Bdh fdFk Bkb i[V e/ ;kfjs w[Zb o{gtkB j' iKdk j?. w[Zb-rfjokJh ns/ ouBkJ/esk dh ;zi[rsh ftu'_ jfoGiB f;zx B{z gqwkfDe ;kfjsesk dh goshsh j'Dk ns/

Page 289: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 289

ekft-;zouBk iK sBkT[ f;ZXKs dh fJe;[osk okjh_ o{g XkoBk fij/ ftukoK dh j'_dBkb T[j nkgDh f;ZXKs-u/sBk dk x/ok o{g-;zouBk d/ tZb nkXkfos eo b?_dk j?.

nkgDh ftjkoe ;whfynk d/ x/o/ B{z vkH jfoGiB f;zx B/ nkX[fBe gzikpheftsk ns/ ejkDh torhnK ftXktK d/ nzdo'_ ftF/F ;kfjse feosK dh u'DeofdnK gkmrs ftFb/FD d/ o[] c?bkfJnk j?. o{geh dh G{fwek ftu T[;nkX[fBe gzikph eftsk ftØu'_ ¿ezpdh ebkJhÀ s'_ ¿gjhnkÀ se frnkoK ekft-feosKd/ nkXko T[Øgo ¿gzikph ;whfynk-ftXh T[;koD d/ isBÀ B{z nkgDk wB'oEfBoXkfos ehsk. fJ; d/ Bkb jh T[; B/ ¿o{gtkdh$;zouBktkdh ;zgodkfJ BkbpZMD dk fJokdk Bjh_À dk fJ}jko th ehsk.

n;b ftu id'_ n;h_ o{geh d/ gkm B{z ftrms eod/ jK sK fJ; B[es/dk gsk bZrdk j? fe jfoGiB f;zx e'b ekft-feosK d/ ftjkoe nfXn?B ftuT[soB s'_ gfjbK e[M ;tkb jB L fe;/ ekft-feos d/ nd[Zsh o{g B{z fet/_ gSkfDnkikt/< eftsk ftu e[M tkgo fojk j? iK Bjh_< ekft-p[Dsh pko/ w{b gqFB fJjj? fe T[j fe;/ nB[Gth N'N/ ftu c?bdh j? iK fBo'b GkFe i[rsK B{z gq;s[s eodhj?< ;kfjse feos d/ tor/t/_ ns/ tyo/t/_ dh gSkD fet/_ eoBh j?< fJBQK gqFBKdh wdd Bkb T[j o{g dh gSkD bJh ekft d/ j'D-:EkoE ¿sBkT[À B{z nkgD/nfXn?B dk nkfd-fpzd{ fBFfus eo b?_dk j?. id'_ fe nkX[fBe gzikph eftsk d/gqshe-gqpzX B{z ;wMDk T[; bJh ftdk-fpzd{ j' fBØpVdk j?.

;zdoG dh ;zg{oBsk B{z goydk-t/ydk jfoGiB f;zx nkX[fBe eftsk B{zwX:[rh ;zt/dBk s'_, T[; d/ noE B{z gfjukDB (recognition) Bkb'_ T[; B{z ikDB(cognition) d/ Bkb fBy/V b?_dk j?. fJ; sØE dh g[FNh ¿gzy/o{À, ¿gjhnkÀ nkfdeftsktK d/ tkwB nfXn?B ftØu'_ j[zdh j?. fJ;/ bJh ekft-noEK B{z ;zdoG ftu'_T[xkVB, wZXekbh eftsk d/ gqsheK ns/ nkX[fBe eftsk ftu tos/ iKd/ gqsheKdh nzdo{Bh fGzBsk B{z ;gZFN eoBk ns/ t;s{-w?_ ns/ ekft-w?_ ftueko nzso B{zT[; B/ ft;Eko ;fjs fujBs ehsk j?. fJ;/ eoe/ T[;dhnK fJ; ;zpzXh w{b;EkgBktK B{z t/fynk ik ;edk j? L

TH wX:[rhB gqshe fJe fBFfus noE dk XkoBh j[zdk j?, oKMk-op, gksDh-r[o{, BkfJek-;kXe ftueko noE-;hwk fBFfus j?. go nkX[fBe eftsky[ZbQ/ gqshe (open symbol) dh tos'_ eodh j? ns/ nkb'ue T[; d/ fe;/fJe y/so dk nB[wkB jh bk ;edk j?. gzy/o{ b'e BkfJe th j' ;edkj?, eth th, ;zs th s/ j'o e[M th.7

nH nkX[fBe eftsk d/ noE Fpd ftu Bjh_ ;zdoG ftu j[zd/ jB. HHHnkX[fBe eftsk dk ftF/F bZSD j? fe T[j fbyh Gkt/_ f;ZXh beho ftu

Page 290: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

290 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j't/, T[; B{z gVQB bJh o[eDk ns/ fgSKj gosBk gt/rk. fJ; dk ;[GkT[wZXekbhB feos s'_ tZyok j?.8fJ; ;fEsh-fpzd{ s'_ fJj B[esk ;gZFN j' iKdk j? fe jfoGiB f;zx dh

ftjkoe ekft-;whfynk dk o[] ;zouBkswe ;zrmB co'bD s'_ fJbktk nkX[fBeeftsk d/ ftF/F bZSDK B{z T[GkoB tb th j?.

tyo/t/_ ns/ tor/t/_ d' B[efsnK EkDh_ jfoGiB f;zx fuzsB ekft feos d/nd[Øsh ;o{g B{z gSkDB ns/ d{ihnK ouBktK Bkb gozgoe ;KM B{z fujBs eoBkw{b e;tZNh ti'_ fBoXkfos eodk j?. gozs{ nkgD/ fJ; f;ØXKse ;{so B{z GkJhtho f;zx dh eftsk ¿ezpdh ebkJh¿ s'_ b? e/ fFt e[wko dh eftsk ¿fpoj'_ dhoVe¿ sØe T[; B/ w[ezwb o{g ftu bkr{ Bjh_ ehsk. fJ; dofwnkB jfoGiBf;zx tyo/t/_ B{z gSkDB sØe ;hws ofjzdk j?. tor/t/_ B{z nDr"fbnk SØv d/Dk jho{geh ftub/ ftjkoe fuzsB dh gqkgsh th j? s/ ;hwk th.

fJ; d/ w[ekpbsB T[;dk ;wekbh nkb'ue nwoihs ro/tkb fJeeftsk d/ nfXn?B s/ ftFb/FD9 okjh_ fJe' eftsk ¿j[D xoK B{z gosDkÀ dk;otgZyh nfXn?B eoB bJh ftjkoe ekft-;whfynk d/ y/so ftu gqt/F eodk j?.id'_ fJ; nkb'uBkswe feos B{z ftFb/fFs eohJ/ sK ro/tkb ouBkswe gqfefonk,ekft-gqpzX, ;zuko ns/ ;wkiesk uko-fpzd{nK s'_ fBeN nfXn?B eoe/ jfoGiBf;zx d/ ¿ekft-gqpzXÀ d[nkb/ T[;od/ ftjkoe nfXn?B s'_ nkgDh nZvoh fdy;Ekfgs eo b?_dk j?. fJ; s'_ fJbktk vkH d/ftzdo e"o fefonk gqfsfefonk, gzitKfuok|, ftftXk, nkfd nkb'uBk g[;seK Bkb ftjkoe nkb'uBk d/ fgV nzsorsjfoGiB f;zx B{z ;whfynk-nkdoF ti'_ rqfjD eoe/ s[odh j?. fiZE/ jfoGiB f;zxfuzsB dhnK gqfsX[BhnK T[;d/ F[o{nksh ekft-fuzsB nzdo doeko jB. T[E/ ekft-feosK d/ ftnkfynk-ftFb/FD s'_ w[bKeD ns/ ¿ouBk, ou/sk, tksktoD b'eXkok,fJfsjk;, ;fGnkuko, ;wekbh :EkoE$toswkB gq;zr ns/ tes dh ][dro}f;nk;s nkfdÀ w;fbnK dh nkg;h orV B{z gSkDB eoe/ FpdK d/ nko gkose ngVfdnK, T[j nkgDh ekft-;whfynk B{z jfoGiB f;zx d/ ¿f;ZXKse dkp/$gqG[sk #u'_ pkjo eZY b?_dh j?.À10

eftsk dh ftjkoe ;whfynk s'_ pknd brGr fJe djke/ d/ te\/ BkbjfoGiB f;zx B/ nkX[fBe gzikph ejkDh ftØu'_ gq/w gqekF ns/ so;/w Bhbfroh dhejkDhnK dk ftjkoe ftFb/FD gq;s[s ehsk. fJ; ;w/_ d"okB T[; B/ nkgDhf;ØXKs-fdqFNh B{z fBozso rshFhb oØyfdnK, fgnko s/ gfotko ns/ ]w'Fh dki}hok ftu gqsZy o{g ftu tZyoh fe;w d/ nfXn?B wkvb B{z nkgDh f;ZXKse ;{Mdk nkXko pDkfJnk. j[D n;h_ fJ; tZyoh fe;w dh f;ZXKse nkXko-G{wh B{z t;s{-

Page 291: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 291

fBFm gqfeqnk (empirical process) ftu'_ bzxkT[Dk j?. vkH jfoGiB f;zx dhf;ZXKs-fdqFNh ftu nkJ/ gfotosB, ft;Eko, sBkT[ ns/ ;zGktBktK B{z, T[; d/gfjb/ gq;s[s f;ZXKs-fuzsB d/ gq;zr ftu th ;wfMnk ik ;e/.

ouBk-:EkoE ftukb/ FpdK d/ noE ;gZFN eoB bJh e/tb ouBk d/nzdo{Bh iK f;o\ pkjow[yh t/oftnK ftu'_ fe;/ fJe B{z u[DBk T[bkowJh fuzsB-e;tZNh j' ;edh j?. fi; dk n;b ekoD ;kfjs-;zouBk dk wB[Zy f;ofis t;sj'D eoe/, ;wkie ns/ ;kfjse d't/_ gq;zr jh fXnkB r'uo/ eoB/ pDd/ jB.;kfjs-gkmK dh nzdobh p[Dsh s/ ;zouBk d/ nzr-fBy/V ns/ ftFb/FD eoB d/Bkb Bkb T[; dh ;w[Zuh j'_d dh ;koEesk B{z |"osbp eoB bJh, T[; B{z fJe't/b/ ;kfjs gozgok dh nzsozr skoh] (internal history) ns/ ;wki s/ ;z;feqsh d/pkjoh tv/o/ gk;ko (external history) Bkb wB;{p eoB tkbh @gVQs# B{z vkHjfoGiB f;zx B/ fBeN nfXn?B dh EK @fJBN?Bf;t ohfvzr# dk Bkw fdZsk j?.

fJ; ;fEsh-fpzd{ s'_ T[; B/ nkgD/ ftjkoe ;whfynk d/ x/o/ B{z ft;EkofdzfdnK nkgD/ ;{M-g?_sV/ nzsors e[M p[fBnkdh fe;w d/ c/opdb eoe/ nkgD/f;ZXKse g?wkfBnK B{z pdfbnk j?. fJ; pdbd/ ;{M-g?_sV/ B{z id'_ ftFb/fFs eohJ/sK, nzsozr nfXn?B dh pzdF B{z e[M jZd se s'VfdnK T[; B/ ;kfjse ;zouBkd/ fJfsjk;e-;K;feqse nkfd gq;zrK d/ nko-gko c?bD dh e'fFF ehsh j?. fJ;pdbkt d/ nXhB jh ejkDh dh ftjkoe ;whfynk d/ ;zdoG ftu T[;d/ f;ZXKs-fuzsB ftØu'_ d?fodk d/ ftouBk-f;ZXKs dhnK eB;'nK t/yhnK ik ;edhnK jB L

fbys dh fposh ;[rmB tZb j? sK gVQs dh ftrmB tZb. ebk-feosftu pj[s ;ko/ yZg/ pj[s ;kohnK ]w'FhnK jB. f;oiDk dh ;whfynk t/b/ fJju[ZgK th w[V p'bD br g?_dhnK jB. ]w'FhnK B{z p[bkT[Dk ;whfynk dk Xow j?.gkm B{z fbys dh gqEwsk ;thekoBh g?_dh j?. gkme fgmG{wh ftu gJ/ ;zrmBK B{zy'bQdk j? ns/ ouBk B{z T[jBK Bkb i'V e/ ;wMD bJh wkj"b fsnko eodk j?.11

fJ; fNZgDh nzdo'_ jfoGiB f;zx dh f;ZXKs-fdqFNh d/ x/o/ B{z t;hj eoBtkb/ e[M p[fBnkdh fe;w d/ pdbkt t/y/ ik ;ed/ jB. fiE/ T[j gfjbKfJfsjk;e s"o s/ gq;zfre ;kfjse o{g B{z nfXn?B-t;s{ pDkT[_dk j? (@ftjkoenkb'uBk# tkbk w}w{B t/y') s/ c/o f;ZXKse o{g ftØu ;w[Zuh ebk feos B{z J/;gqfswkB d/ nB[e{b ikBDk b'udk ;h. nfijh wzr T[s/ p/b'Vk s{b fdzfdnK, T[jo{g d/ ;K;feqse-fJfsjk;e nkXkoK B{z ;fjtB jh Beko fdzdk fojk.

fJ; bJh T[j Bt/_ f;ZXKs nB[;ko noE nko'gD Bkb'_ noE d/ nzsjhDfgS'eV-:[es ft;Eko B{z @;{M ft;skoB# dk Bkw fdzdk j?. ghno/ wF/oh ns/nbfsT{;o tKr jh jfoGiB f;zx b/ye B{z gqkgs ;wZroh dk o{gKsoD eoB fjs

Page 292: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

292 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;thfeqs eodk j?. T[; bJh th b/ye fBFfus s"o s/ fJe nfijk T[sgkde j?,fijVk pj[s ;koh gqkgs ;wZroh ftØu'_ e[M e[ gqkgs ;wZroh dh u'D eoe/ fJe Bth_f;oiDk d/ o{g ftØu nfGftnes eodk j?. fJ; ;fEsh ftu jfoGiB f;zx dhnKtk;sftesk s/ ebkswesk d/ Bkb b/ye s/ gkme d/ ;zpzXK B{z T[ikro eoBtkbhnK ;EkgBktK B{z T[dkjoB d/ s"o s/ t/fynk ik ;edk j? L

TH fYbeth_ s'_ fYbeth_ ;kfjs feos th fyboh-g[boh tk;sfesk ftu'_ e[M d/rqfjD ns/ pkeh d/ fsnkr okjh_ fJekro fijk ;[ji f;oiD dk isBeodh j?. HHH ;kfjs-ouBk dk o[] nB/e w[] tk;sftesk s'_ fJewZ[yebkswesk tb j?.12

nH b/ye dk ekoi ;zdoG ;wZroh ftØu'_ fe;/ fJe B{z nroG{fws eoBk j[zdkj?, gkme fgmG{wh ftØu gJ/ ;zdoGK B{z y'bQdk j? ns/ ouBk B{z T[jBK Bkbi'V e/ ;wMD bJh wkj"b fsnko eodk j?. gkm e[b fwbk e/, w{bfbys dh nXhBrh ftu jh ftuodk j? HHH fbys d/ nB/e go'yK ftØu'_e[M fJe B{z gqsZy eoB ftØu jh gkm dh ;koEesk j?.13d{;oh N{e ftu jfoGiB f;zx gkme dh G{fwek B{z gkm dh ;wM bJh

wkj"b fsnko eoB d/ o{g ftu noE T[sgkde ti'_ ;theko eo fojk j?. fiE/gfjbK T[j gkme d/ fJ; bk}wh o'b B{z dofeBko eo fdzdk ;h. fJ; d/ fJbktk,gozgok ns/ ;fGnkuko tor/ ;zebgK d/ nzso-;zpzXK B{z th jfoGiB f;zx nkgDhf;ZXKse ;{M dk nkXko pDkT[_dk j?. gozgok B{z ftjko d/ }o{oh i[}K ti'_, nu/s B{z ;[u/s eoB ftØu ;jkfJe wzBfdnK, T[j Bth_ fbys B{z th g[okD/ T[Øgo T[eo/BeFK dh nZek;h d/ o{g ftu gqtkBdk j?. fJ; ;\o ftu jfoGiB f;zx nkgDh:ksok B{z ¿b'et/d s'_ ;kfjs ftfrnkB sZe c?bh j'JhÀ dZ;dk j?.

ejkDh-gkmK B{z ftyzvs eoBk, fbys dh EK p'b B{z gfjb d/Dk d?fodkd/ f;ZXKse ;zebg ¿c'B/À (phone, XtBh, nktk}) okjh_ jh ¿nBzs ns/nkdoFskÀ se gj[zu pDdh j?À14 dk nB[;oD jfoGiB f;zx nkgDh gozgok d/gq;zr ftu eodk j?. fJ; soQK jh fw]kfJb pk]fsB d/ f;ØXKs pj[;[osk B{z¿ntk}K gSkDBkÀ d[nkok nfGftnes eodk j?. fJ; s'_ fJj B[esk T[Godk j?fe gfjbK jfoGiB f;zx-fuzsB gZSwh ;zebgK dh Ugo/ Yzr Bkb gzikph ;kfjsefeosK ftu'_ FBk]s B{z soihj fdzdk ;h. go j[D T[j fJ; B{z Gkosh ;z;feqshns/ gzikph ;K;feqse u/sBk d'jK Bkb i[V e/ nkgDh ¿;w[Zuh :'rskÀ B{z gVQB;w/_ feqnktzs s/ nKre ;o{g gqdkB eo fdzdk j?. fJj T[;dh nfXn?B fdqFNhnzsors tkgoB tkbk p[fBnkdh pdbkt j?. fe;/ ekft-ouBk dk nzr-fBy/V eoB;w/_ T[j w[ZY ftu jh i[rs-ftFb/FD tb B{z nj[bdk ;h. id'_ fe jZEb/ gqeoDnzsors iK ejkDh-fuzsB t/b/ T[j b'et/d ns/ ;kfjs ftfrnkB d/ pZMt/_ foFs/

Page 293: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 293

dk gqfsgkdB eoB dh eEB s'_ ftjko se fesBh gkbDk eodk j?, fJ; bJhfposKs bVh dh gqfeosh ;zpzXh T[; dh j/m fbyh XkoBk B{z t/yd/ jK L

b'et/d sK fJe' rZb B{z pko pko d[jokT[_dk j?. fJj T[;dk ;[GkT[ j?.;kfjs ftfrnkB nB[;ko fe;/ ejkDh d/ gkso, ;wK, ;EkB Gkt/_ Bt/_ j'D, T[;dk eEkBe g[okDk jh j[zdk j?. n;h_ g[okD/ ;ZfunK okjh_ jh BthnK xkVsK xVd/jK.15

jfoGiB f;zx d/ ejkDh-fuzsB d/ nzdob/ ftXkB B{z fBZm e/ ;wMD fjsfJ; ftuko B{z ;wMD dh b'V j? fe fJe fposKs nkb'ue$fJfsjk;eko id'_ nkgD/fuzsB nXhB G{s B{z nzso-feqnk ftu Fkwb eodk j? sK Fpd ns/ t;sK d/pj[noEe fujBeh ftjko B{z th o/yKfes eo b?_dk j?. fi; ekoD f;wosh dhfJeKrsk N[ZNdh j? ns/ fuzse f;oiBkswe nfXn?B t;s{ d/ G{s iK \"s j'J/ dhnKgosK Bkb fBnK eoB dk isB ftZYdk j?. id'_ G{s ns/ toswkB d/ w/b iKNkeo/ Bkb nzso tkgodk j?. ouBkth :EkoE dh f;wosh th fJBQK nzsoK BkbpDh j'Jh ;zouBk j?. feT[_ i' fGzB-fGzB fposKs nu/s gqftoshnK Bkb BekF/ iKd/jB. T[BQK dh f;oiDk dk nkXko th fJj nzso-gqfeqnk j?.

¿tkJhF'rq"v dk Fpd tos e/ fJj efj ;ed/ jK fe T[BQK ftu gqshfuzBQeh iK ¿vh-;kJhfBzrÀ j[zdh ofjzdh j?.À16 fJjh fuzsek B/ d?fodk dh wddBkb ekb ns/ Fpd s'_ gqGkfts j'Jh f;wosh B{z pj[gosh (multidimensional)fejk. ;' fposKseko dh f;oiB-Fesh th nfBe-w[yh ;zGktBktK Bkb bpo/} j';edh j?. fi; ekoD pj[gosh ¿fJfsjk;ekoÀ$ ¿fposKsekoÀ dk ;zebg th g/F j'fJnk. fi; Bkb f;wosh$:kd Fesh dh fJeKrh, o/yeh, fJe ;/X-gotkjh;zouBk B{z s'V fdZsk frnk. fJj jh ft;EkgB d?fodk B/ ehsk j? fi; BkbfposKs, gkm dk ;o{g ns/ ftnkfynk ftFb/FD Bt/_ f;foT[_ ftFb/fFs j'J/ jB.17fJ; fgS'eV ftØu'_ jfoGiB f;zx dk ejkDh-fuzsB ftfGzB nzso-fdqFNhnK rqfjDeoe/, Bth_ g?V ukb ;Ekfgs eoB d/ nkjo ftØu j?.

jfoGiB f;zx dk ftjkoe nfXn?B ftF/Feo fposKs d/ gq;zr ftuwZXekbh gzikph fposKs wkvb B{z ftrms th eodk j? ns/ nkX[fBe gzikphfposKs gozgok Bkb skJhd eoe/ th d/ydk j?. fi; ekoD T[j wZXekbh ekft-fposKs d/ gksoK B{z nkX[fBe fposKs d/ gkso-gqpzX d/ s[bBkswe gfog/y ftu;wM e/ fJj XkoBk gq;s[s eodk j? L

jho ns/ wK d/ dtzd ftu fXoK fByVhnK j'JhnK Bjh_. T[; gq;zr ftujho Bkb jwdodh ns/ wK d/ ekoi gqsh (gqfs) ngotkBrh ftykT[Dh gkme bJh;fjb j?. go, fJ; ejkDh ftu ;zr'V j?. ezv?B;/FB. Fkodk fJefjoh ;ob

Page 294: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

294 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gkso Bjh_, T[; ftu pj[s ;ko/ ftnefsst fJe d{i/ ftu x[b/ fwb/ jB. fJ;/ekoB jh Fkodk ifNb j?, T[jdk ekoi th ifNb j?. J/E/ Bk ;ob gotkBrhj?, Bk ;ob ngotkBrh.18

fJ; jtkb/ d/ nzsors fXnkB:'r ftuko fJj j? fe jfoGiB f;zxnkX[fBe gkso-gqpzX wshj ekoiFhb fposKs dh gqfeosh B{z d' ;fEshnK$gfo;fEshnKd/ ftueko c;h j'Jh sBkT[-w{be j'_d B{z geVB bJh rshFhb j?. fJjh ekoDj? fe jho T[; B{z ;ob ns/ Fkodk ifNb bZrdh j?. fi; ftu d' N[e \?;bkeo gkT[Dk brGr n;zGt j?. p[fBnkdh w;bk sK nzso-fto'Xh jkbksK dk j?.jkbks dh p[eb ftØu'_ ;Zu nkgDh j'_d rqfjD eodk j? s/ e/tb ;Zu jh Bjh_ ;r'_,gkso g?NoB, fposKs ;zouBk nkfd th. fJj w{b B[esk j?, fi; eoe/ jfoGiBf;zx fJ; ejkDh-fposKs ;zpzXh e'Jh nzfsw fBoDk d/D Bkb'_ noE d/ fgS'eV B{zT[ikro s/ y'bQD dh rØb eodk j?.

jfoGiB f;zx B/ ejkDh t/oftnK B{z wB'ftFb/FD ns/ B?fsesk d/ ftfGzBe'DK s'_ ¿fto'XkGk;h ;fEshÀ tKr s\shFh fposh Bkb d/fynk j?. fi; Bkb¿Fkodk jho, wK ns/ e?d'_ ;r'_ tkfo; ns/ fJe ;fGnkukoe gZyÀ ftu ft;Ekfgsj'Jh j?. don;b fJBQK uko ejkDhnK, @Ft/sKpo B/ fejk ;h#, @ekbk e/;{#, @;zru{o#ns/ @rzrk# #u'_ fBeb/ jZE# d/ nfXn?B-ekoi ;zpzXh jfoGiB f;zx dh s\shF;K;feqse gqfswkB T[bzxDk j'D fgZS/ ekoDK B{z e[o/dD tb o[fus j?. fJjh ekoDj? fe ukoK ejkDhnK dh fJe fJekJh ti'_ FBk]s eofdnK T[; B/ fJ; w{b B[es/B{z T[efonk j? L

;zy/g o{g ftu ;wMhJ/ sK jfoGiB f;zx dh nfXn?B fdqFNh ftØu n;h_t/fynk fe fJe' ;w/_ fJe s'_ tX/o/ s/ pdbt/_ o{g ftØu eJh nzso-fdqFNhnK nzso-feqnk ftØu B}o nkT[_dhnK jB. eftsk dh ftjkoe ;whfynk s'_ ejkDh dhftjkoe nkb'uBk sØe gj[zufdnK, fejVhnK XkoBktK B{z nfXn?B-ftXh ns/ nfXn?BfdqFNh okjh_ nfGftnes iK ;Ekfgs ehsk. fJ; ;G B{z n;h_ pZMt/_ s/ ;zrfmso{g ftØu ;wMD dh e'fFF eod/ jK L

1H vkH jfoGiB f;zx B/ gzikph-fuzsB ftØu ftjkoe ;whfynk dh Bth_ g?Vf;oifdnK o{geh s'_ ]kw'Fh dk i}hok ns/ fgnko ns/ gfotko se d/;\o B{z e[M Bk j'D s'_ j'D sZe ns/ ftnkfynk s'_ ftFb/FD s/BekoB$;thekoB Bkb'_ ;wMD dk isB fejk ik ;edk j?.

2H fJ; ;\o d"okB vkH jfoGiB f;zx dh nfXn?B ftXh ekft-feosK d/gqpzX-w{be ;zrmB s/ i[rsK B{z ;zp'XB-ftXh, Ehw ns/ ohw, sDkT[ dh;fEsh, o{gkeko dh gqfeosh, GkFk-p[Dsh ns/ ouBk (texture) s/ ;zouBk

Page 295: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 295

(structure) tor/ S/ GkFk-f;;Nw$b?_r B[wk B[efsnK B{z T[Gkodh j?.3H o{geh d/ jtkb/ Bkb T[; B/ nkX[fBe gzikph eftsk s'_ wX:[rh ;zt/dBk,

wZXekbh gqsheK ns/ nkX[fBe gqshe-gqpzX dk nzso, t;s{-w?_ ns/ ekft-w?_ dk fBy/V, nzrK s'_ ;w[Zu ns/ ;w[Zu s'_ nzrK dh :ksok, ftnkfynk-ftFb/FD okjh_ ouBktK B{z ;wMD, ouBk-gkm T[Øs/ eoVkJh Bkb fXnkBe/_dfos eoBk, nkX[fBe eftsk d/ e[M ftF/F bZSDK B{z T[GkoBk nkfdT[; dhnK frDB:'r gqkgshnK jB.

4H vkH jfoGiB f;zx dk ekft-fuzsB fJ;/ gq;zr ftØu nkgD/ g{opekbhnK s'_e[M jd sZe tZyok B}o nkT[_dk ns/ ;Zioh bhj T[Øs/ s[ofdnK ;wekbhns/ gotosh fuzseK Bkb fGzBsk-;KM d/ ;z:'iB j/m ftuodk j?.

5H ekft-fuzsB s'_ ejkDh fuzsB tZb nj[bfdnK, T[; B/ gZSwh ;zebgK dhUgo/ Yzr Bkb fBog/y-][dw[]skoh sfjs gzikph ;kfjse feosK ftØu'_ T[BQKB{z bZGD$eZYD d/ ekoi B{z fsnkrfdnK, Gkosh ;z;feqsh ns/ gzikph;K;feqse u/sBk d'jK Bkb i'V e/ nkgDh @;w[Zuh :'rsk# Bkb Bth_ fe;wdh @gVQs# gq;s[s ehsh.

6H ejkDh fuzsB nzsors b'et/d s'_ ;kfjs ftfrnkB, noEK d/ fgS'eV B{zvhe'v eoBk gos do gos nZr/$fgZS/ d'tK fposKs bVhnK B{z x'yDk,fJ;sqh fbzr, b'et/dh nzso-eEktK dh fBFkBd/jh, gkm d/ ntu/sBh g;koKB{z tX/o/ y'bQDk$sbkFDk, ouBk-gkm s'_ ;wkie :EkoE$fJfsjk;-fdqFNhBkb \?}:kp j'Dk nkfd B[efsnK ;jko/ jfoGiB f;zx B/ ¿fJBN?Bf;tohfvzrÀ dh ftbZyD fgos gkJh.

7H jfoGiB f;zx-fuzsB dh GkFk F?bh T[;dh nfXn?B-fdqFNh dh wjØstg{oBgqkgsh j?. nzro/}h, T[od{, \ko;h, fjzdh, ;z;feqs nkfd GkFktK dkfrnksk j'D d/ pkti{d jfoGiB f;zx gzikph GkFk d/ m/m w[jkto/ B{zfeXo/ th ft;kodk Bjh_. T[; d/ ;kfjs nkb'uBk d/ ;[szso gqpzX ns/;zebgh GkFk B{z xVB d/ fJfsjk;e wjZst s'_ w[Beo Bjh_ j'fJnk ik;edk.

jtkb/ ns/ fNZgDhnK Ljtkb/ ns/ fNZgDhnK Ljtkb/ ns/ fNZgDhnK Ljtkb/ ns/ fNZgDhnK Ljtkb/ ns/ fNZgDhnK L

1 H1 H1 H1 H1 H Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, Princeton

University Press, New Jersey, 1993, p -159-160.

2H I. A. Richards, Practical Criticism, Hartourt Brace and Co., New

York, 1925, p-13.

3 H3 H3 H3 H3 H Princeton Encyclopedia of Poetry and Poetics, p- 221.

4H vkH jfoGiB f;zx, ouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBkouBk ;zouBk, r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh,

Page 296: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

296 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nzfwqs;o, n?vhFB 2010, gzBk-88H5 H5 H5 H5 H5 H T[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBk-89H6 H6 H6 H6 H6 H T[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBk-90H7H vkH jfoGiB f;zx, o{geho{geho{geho{geho{geh, r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh, nzfwqs;o,

n?vhFB 2010, gzBk-76H8 H8 H8 H8 H8 H T[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBH9H nwoihs ro/tkb, ¿fJe eftsk dk nfXn?B ns/ ftFb/FD¿, nkb'uBknkb'uBknkb'uBknkb'uBknkb'uBk,

gzikph ;kfjs nekvwh b[fXnkDk, i[bkJh-d;zpo, 1976, gzBk-54H10H vkH d/ftzdo e"o, FpdK d/ nko gkoFpdK d/ nko gkoFpdK d/ nko gkoFpdK d/ nko gkoFpdK d/ nko gko, u/sBk gqekFB, b[fXnkDk, 2005,

gzBk-15H11H vkH jfoGiB f;zx, fgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotkofgnko s/ gfotko, Bt:[r gpfFo}, fdØbh, 1988,

gzBk-9H12 H12 H12 H12 H12 H T[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBT[jh, ;EkBH13 H13 H13 H13 H13 H T[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBk-10H14H vkH r[oGrs f;zx, :Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk, gzikph nekdwh, fdØbh, 2009, gzBk-36H15H vkH jfoGiB f;zx, ]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok, gpbhe/FB fpT{o', gzikph

:{Bhtof;Nh, gfNnkbk, 2016, gzBk-ix.16H vkH r[oGrs f;zx, :Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk, gzBk-14H17H vkH r[oGrs f;zx, :Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk:Øe d?fodk, gzBk-13H18H vkH jfoGiB f;zx, ]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok]kw'Fh dk i}hok, gzBk-40H19 H19 H19 H19 H19 H T[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBkT[jh, gzBk-85H

Page 297: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 297

o{geh L ftjkoe nkb'uBk d/o{geh L ftjkoe nkb'uBk d/o{geh L ftjkoe nkb'uBk d/o{geh L ftjkoe nkb'uBk d/o{geh L ftjkoe nkb'uBk d/gSkD fuzBQgSkD fuzBQgSkD fuzBQgSkD fuzBQgSkD fuzBQ

vkH fJzdogqhs e"ovkH fJzdogqhs e"ovkH fJzdogqhs e"ovkH fJzdogqhs e"ovkH fJzdogqhs e"o

ftjkoe nkb'uBk, fi; bJh nzro/}h ftZu practical

criticism Fpd gq:[es j'fJnk j?. ;kfjs nkb'uBk dh fJeftXh ti'_ fJ;dk ;EkgB ns/ gqubB, gZSw ftu nkJhHJ/H fouov dh g[;se practical criticism s'_ wzfBnk iKdkj?.(1) nkJhHJ/H fouov fJe wB'ftfrnkBe ;kfjs fuzse;h, T[;B/ wB' ftfrnkB dk noE ftfrnkB Bkb ;fjGkteoe/ ;kfjse feos d/ FpdK ftZu gJhnK noErs;zGktBKtK se gkme dh gj[zu B{z ns/ T[; gj[zu gqsh gkmedh wkBf;e gqshfefonk B{z ftjkoe nkb'uBk d/ noE x/o/ftu ;hwK pZX ehsk j?.

gzikph ;kfjs nkb'uBk d/ y/so ftu fJ; ;whfynkBz{ tZy tZy fuzseK fit/_ vkHjfoGiB f;zx, vkHdftzdo f;zxs/ vkH;fszdo f;zx nkfd B/ nkgD/ ;kfjs fuzsB s/ ;whfynkf;XKsK d[nkok gfoGkFs ehsk j?.(2)

vkH jfoGiB f;zx gzikph d/ T[Zx/ eth, nkb'ue,nfXnkge, ;zgkde, nB[tkde s/ GkFDeko ;B. fJe b/yetZi'_ vkHjfoGiB f;zx T[j F];hns ;B fiBQK B/ f;oiDk s/;whfynk ftubh yVQ's B{z s'fVnk s/ BthnK bhjK dh ;EkgBkehsh. fJj BthnK bhjK nkT[D tkb/ b/yeK bJh tzrkopDhnK. fJe nkb'ue ti'_ T[j nfij/ fdqFN/sk ;B fe T[BQKB/ gZSwh fuzsB ftu'_ ftfGzB nkb'uBk fdqFNhnK ngDkJhnK.gkorkwh, o{geh, ouBk-ftouBk, ;kfjs ftfrnkB,gkorkwh, o{geh, ouBk-ftouBk, ;kfjs ftfrnkB,gkorkwh, o{geh, ouBk-ftouBk, ;kfjs ftfrnkB,gkorkwh, o{geh, ouBk-ftouBk, ;kfjs ftfrnkB,gkorkwh, o{geh, ouBk-ftouBk, ;kfjs ftfrnkB,;kfjs nfXn?B, ykw'Fh dk }}hok;kfjs nfXn?B, ykw'Fh dk }}hok;kfjs nfXn?B, ykw'Fh dk }}hok;kfjs nfXn?B, ykw'Fh dk }}hok;kfjs nfXn?B, ykw'Fh dk }}hok nkfd T[BQK dhnKnkb'uBk g[;seK jB. T[BQK B/ ;w/_ ;w/_ gZSwh fuzsB ftugqufbs j'JhnK nkb'uBk fdqFNhnK B{z gzikph ;kfjs T[Zs/pk]{ph bkr{ ehsk. vkH jfoGiB f;zx dh nkb'uBk fdqFNh

b?euoko, gzikph nfXn?B;e{b, r[o{ BkBe d/t:{Bhtof;Nh, nzfwqs;o.c'B L 8437025940

Page 298: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

298 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

pko/ XkoBk gqufbs j? fe T[BQK dh nkb'uBk ;kfjs B{z ;wki Bkb'_ tZyok eoe/ t/ydh j?.T[j nzsozr nkb'uBk dh jkwh God/ jB.vkHjfoGiB f;zx d/ nfXn?B dknXko gkm j?, T[j ouBk d/ ;wkfie, nkofEe s/ fJfsjk;e gZyK Bkb'_ ouBk B{z e/_do ftu oZy e/ nfXn?B eod/ jB. ftjkoe ;whfynk dk ezw ;kfjs dh ihtzss/ gqkDtzs j'_d B{z gSkDBk j?. fJ; d/ B/wK s/ ouBkswe ftF/Fsk dh ftnkfynkeoBk j?.(3) ;kfjse ouBk dh nkgDh ftF/F j'_d j[zdh j? ns/ jo nkb'ue nkgD/nkg ftu ftbZyD j[zdk j? fit/_ vkH jfoGiB f;zx B/ ftjkoe ;whfynk d/ fszB gqw[ZybZSD fBoXkfos ehs/ jBL ekft ouBk dh ;t?-Gog{osk, ekft feos dh J/esk s/w[bKeD. vkH jfoGiB f;zx d/ ;kfjs fuzsB Bkb ;zpzXs g[;se o{geho{geho{geho{geho{geh dk ftFb/FD eoe/ T[BQK d/ ftjkoe fuzsB B{z g/F eoB dk :sB fJ; jZEb/ gou/ ftu eoBdh e'fFF eoKr/.

o{geho{geho{geho{geho{geh g[;se ftu vkH jfoGiB f;zx B/ ¿ezpdh ebkJh¿ s'_ ¿gjhnk¿ sefrnkoK ekft-feosK d/ nXko s/ gzikph ;whfynk d/ f;XKsK B{z T[;kfonk j?. vkHjfoGiB f;zx B/ g[;se o{geho{geho{geho{geho{geh d/ nkozG ftu jh ekft feos d/ nd[Zsh o{g dhgfjukD ;zpzXh ;tkb T[mkfJnk j? fe fet/_ n;h ekft-feos d/ o{g dh gfjukDeo ;ed/ jK feT[_ fe T[BQK dk wzBDk j? fe eftsktK o{g gZy s'_ fJe j'D d/ekoD th tZyosk oZydhnK jB.T[j eftsk d/ tor/t/_ EkDh T[BQK d/ tZyo/t/_ segj[zuD dh rZb eod/ jB. T[BQK nB[;ko eftsk o{g gZy'_ ;KMh j? gozs{ g/Fekohd/ gZy'_ tZyokJh ik ;edh j?.(4)

vkHjfoGiB f;zx eftsk dk w{b sZs sDkT[ B{z wzBd/ jB.T[BQK nB[;koeftsk dk iBw iK sK sDkT[ s'_ w[es j'D bJh iK sDkT[ f;oiD bJh j[zdk j?,fJj sDkT[ jh ekft-feos d/ ftuko-gqpzX, Gkt-gqpzX, ekoi-gqpzX ns/ GkFk ftuc?b iKdk j? fJ; bJh T[j eftsk d/ o{g Bz{ gfjukBD d/ bJh sDkT[ B{z nkfdfpzd{ wzBd/ jB.(5)eftsk d/ tyo/_t/ B{z fpnkB eod/ j'J/ T[j sDkT[ dh g/Fekohdk jtkbk fdzd/ jB fe fe;/ fJe eftsk ftu g/F sDkT[ ;[bMk fbnk iKdk j? s/d{ih eftsk ftu rZb sDkT[ s'_ F[o{ j[zdh j? s/ sDkT[ s/ jh w[Zedh j?.

vkHjfoGiB f;zx nB[;ko fJe ftFk ;w/_, ;EkB s/ ;zpzXK dh ftZbyDsk d/ekoD nB/e ftnefsst XkoD eo b?_dk j? feT[_ fe wB[y d/ ;KM/ ftF/ xZN jBgo nZv-nZv ;fEZshnK d/ ekoD T[j nDfrDs w[jKdo/ s/ ;[Gkn XkoD eo b?_d/jB. (6)

vkHjfoGiB f;zx eftsk d/ Ehw ;zpzXh uouk eod/ j'J/ efjzd/ jB fe Ehwnw{os th j' ;edk j? fit/_ fgnko ns/ ;w{os th fit/_ ftnesh.T[BQK dk wzBDkj? fe ftjkoe nkb'uBk t/b/ nftF/F ftuko iK t;s{ dh EK ftF/F ;fEsh tZbo[fus j'Dk ukjhdk j? Gkt fe ouBk d/ ftF/F gZyK B{z ftukoBk ukjhdk j?. ftF/

Page 299: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 299

F B{z bZGD dk sohek j? ekft-feos ftub/ wkBth ;zpzXk, ;w/_ ns/ e'D B{zgfjukBDk.(7)

vkHjfoGiB f;zx eftsk ftu ¿;w/_¿ B{z wjZst fdzd/ j'J/ nkyd/ jB feeftsk dh ftbZyDsk ;w/_ s/ fBoGo eodh j? Gkt fe eftsk fJe ;w/_ fpzd{ s'_F[o{ j' e/ d{i/ ;w/_ se c?b ;edh j? fit/_ w'jB f;zx dh eftsk ¿ski wjZb¿j[D s'_ fgSKj se c?bdh j? s/ T[; B{z ftbZyD pDkT[dh j?. T[BQK nB[;ko eftsknkgD/ gqkfeqfse fB:wK nB[;ko jw/Fk nrKj jh Bjh s[odh fJj fgSKj dh ukbth uZbdh j? s/ fJj sZs eftsk B{z ;[ji th gqdkB eodk j?.(8)

ekft p[Dsh ;zpzXh uouk eofdnK T[BQK B/ fejk j? fe eftsk dh p[Dshftu nB[Gt Fkwb j[zdk j?.T[BQK nB[;ko Fpd ns/ nB[Gt ekft p[Dsh dk nXkojB.nB[Gth ekft N'N/ ftu w"ek,ftnesh ;G ftF/F j[zd/ jB s/ fJ; d/ T[bNnB[Gt ftj{Dh eftsk fJBKQ sZsK s'_ ;ZyDh j[zdh j?.ekft GkFk d/ okjh_ T[j eftskdk w[jKdok fBFfus eod/ jB s/ efjzd/ jB fe fijVh eftsk ftu ekft GkFkfe;/ fBFfus w[jKdo/ ftu ftuodh j? T[j eftsk j? s/ fijVh nfBFfus c?bkT[fybkodh j? T[j GkFD j?.(9)

vkH jfoGiB f;zx nB[;ko ;zouBktkd e'Jh f;XKs Bjh j? fJj frnkBgqkgsh dk fdqFNh fpzd{ j?.T[BQK nB[;ko ;zouBk fJe ;w[Zu j? fi; d/ nzr fJed{i/ Bkb ;koEe o{g ftu nzso ;zpzXs ofjzd/ jB.(10) T[BQK nB[;ko ;zouBkd/ fe;/ nzr ;zebg dh nkg e'Jh ;koEesk Bjh j[zdh T[; dh ;koEesk d{i/ nzrKs/ fBoGo j?.

vkHjfoGiB f;zx wzBd/ jB fe ;zouBktkdh fdqFNh o{wkBh ns/ ftjkoefdqFNhnK s'_ tZyoh j?.(11) o[wkBh fuzse nkgD/ doFB gqpzX d/ nXko s/ sZEKdk torheoB ns/ w[bKeD eod/ jB s/ ftjkotkdh sZEK d/ nXko s/ doFB gqpzXT[;kod/ jB.T[BQK nB[;ko ;zouBktkdh fJe nfijh ftXh dh sbkF ftu BjhfBebd/ i' jo EK bkr{ ehsh ik ;e/ fJj Bth_ ;wZroh bJh Bth_ ftXh dh wzreod/ jB.

Ehw s/ ohw ;zpzXh rZb eofdnK T[j nkgDk wZs g/F eod/ jB fe Ehws'_ ;o'sk GbhGKs ikD{ j[zdk j? T[j ouBk ftZu'_ fJ; B{z ;fji/ gSkD b?_dk j? gqzs{ohw-Ehw dhnK nB/eK ;zGktBktK ftu'_ T[sgzB j[zdk j?. fJE/ T[BQK B/ GkJh tho f;zxdh eftsk ¿ezpdh ebkJh¿ dk jtkbk fdZsk j? fit/I ;[gB/ ftu ¿s[;h_¿ s/ ¿n;h_¿fwb/ Ehw j?,T[j rbteVh gkT[Dr/ iK e[M j'o wfj;{; eoBr/, ;zGktBktKjB.(12)

Ehw s/ ohw ;zpzXh wZs g/F eofdnK T[j dZ;d/ jB fe id'_ ;fEsh dhrsh dh ;zGktBk ;wkgs j' ikt/ sK Ehw fte;s j' e/ ohw Bjh_ pDdk. T[BQK

Page 300: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

300 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

B/ ¿e/b'_ d/ rb bZrh t/b¿ d/ jtkb/ okjhI fJ; B[es/ B{z ;gZFN ehsk j?fit/_

jkfJ B Xqhe ;kB{z, jkfJ t/ B wko fyZuKjkfJ B ftS'V rb bZfrnK B{z gkghnk

fJj T[go'es ;soK eftsk dk Ehw jB gqzs{ fJ; eftsk ftu t/b s/ o[Zyd/ foFs/ dhnK ftek;h ;zGktBktK ;wkgs jB. ;koh eftsk ftu t/b s/ o[Øy dkfoFsk N[ZND dh ;zGktBk ofjzdh fit/_ n:kbh t/b Xqhedk j?, fyudk j?, ftSVB dh;zGktBk ekfJw ofjzdh j?, foFs/ d/ ftek; dh BjhI e/tb Fpd jh c?bd/ jB.(13)

vkH jfoGiB f;zx B/ ekft GkFk s/ fwnkoh GkFk ;zpzXh uouk ehsh j? fejo ekft-feos ftu fwnkoh GkFk d/ fB:wK ftu fYZb tosh iKdh j?.fwnkohGkFk s/ ekft GkFk fJe' fijhnK jB gqzs{ fJe d{i/ s'_ tZy th jB.ekft GkFk dknfXn?B fwnkoh GkFk d/ Bw{B/ tZi'_ th j' ;edk j? gqzs{ d'jK ftu nzso th j?,eftsk ftu fwnkoh GkFk dh ftnkeoDe i[rs B{z pdb/ fpBK T[; d/ FpdK B{znZr/ fgS/ eo fdZsk iKdk j? i' fe noEK ftu spdhbh Bjh fbnkT[_d/ gqzs[ wkj"bB{z tZyok eo fdzd/ jB.(14) fJE/ T[BQK B/ ¿ezpdh ebkJh¿ eftsk dk Bw{Bkg/F ehsk j? fit/_

ekft GkFkekft GkFkekft GkFkekft GkFkekft GkFk fwnkoh GkFkfwnkoh GkFkfwnkoh GkFkfwnkoh GkFkfwnkoh GkFk

;[gB/ ftu s[;h_ fwb/ n;KB{z s[;h_ n;KB{z ;[gB/ ftu fwb/

vkHjfoGiB f;zx B/ eftsk ftub/ fwZEe sZsK ;zpzXh rZb eofdnK nkX[fBeeftsk ;zpzXh okJ/ fdZsh j? fe nkX[fBe gzikph eftsk fBo'b :EkoE tZb o[fus BjhIojh, T[j :EkoE dk fwEheoD eodh j? fit/_ T[j ¿ e/b'_ d/ rb bZrh t/b¿ eftskftubh t/b d/ p'bD dk jtkbk d/ e/ fwEe sZEK dk jtkbk fdzd/ jB.(15) T[BQKnB[;ko T[j nkw t/b s'_ tX/o/ T[u/u/ gZXo dh j?.

vkHjfoGiB f;zx B/ eftsk ftu o{ge f;oiD ;zpzXh fejk j? fe id'_ the'Jh eth iK BkNeeko fe;/ gkso Bkb fJefwe j' e/ p'bdk j? s/ T[j fJe go'yo{ge dh f;oiDk eodk j?.(16)

eftsk ftu nbzekoK dh tos'_ ;zpzXh T[j efjzd/ jB fe id'_ Ehw iKw'fN\ ;fji rsh dh nt;Ek ftu j[zd/ jB fco nbzekoK dh b'V BjhI j[zdh feT[_fe;fEosk B{z ;iktN dh b'V j? rsh nkgDk ;[ji nkg j? fit/_ T[j fJE/ w'jB f;zxdh eftsk ¿e[Vh g'm'jko dh¿ jtkbk d/ ;wMkT[_d/ jBL

;kt/ ;kt/ xkj d/ EZp/,

johnK johnK, bzwhnK bzwhnK, xkj dhnK sDhnK

bwe bwe w{zj s/ gJhnK,

Page 301: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 301

x[zrN tkr{z

;kt/_ ;kt/_, johnK johnK FpdK dk d[jokT[ Bjh j?.fJj t/yD dk;ze'utkB gqrNktk j?.fJE/ Fpd nvzpo j? BK fe Gkt nvzpo.x[zrN tKr T[gwKnbzeko gqshs j' fojk j? go j? Bjh_ fJj e/tb GkFk dh tos'_ ftu j? noEftu Bjh_. xkj dhnK sDhnK x[zrN torhnK Bjh jB pbfe x[zrN jh jB s/T[gwk noE nbzeko j? Fpd Bjh_.(18)

eftsk ftu Fkpfde i[rs iK Fpd pj[bsk ;zpzXh vkHjfoGiB f;zxefjzd/ jB fe id'_ Ehw ftu'_ Bt/_ ohw fte;s j'D dh ;zGktBk w[Ze iKdh j? sKfco eth Fpd pj[bsk tZb nkeofFs j[zdk j?.(19) fJE/ T[BQK B/ ¿ikfJdkd¿eftsk dk jtkbk fdZsk j?. ikfJdkd bJh eth B/ uko T[gwktK dh tos'_ ehshj? fit/_

ikfJdkd

fuZNh ;zrwowo dh Ezwh tKroK

;hB/ fiT[_ fjw pX j'J/ gzy

nZyhnK fiT[_ ;?b gZEo i[r

j'_m fiT[_ :ke{s d/ u[g

vkH jfoGiB f;zx eftsk ftu wZXekbh ;zt/dBk iK ftuko dh gq;s[sh;zpzXh rZb eod/ j'J/ efjzd/ jB fe id'_ eth eftsk ftu wZXekbh ;'u dkgqrNktk eodk j? sK T[d'_ T[j ftuko B{z nzfsw o{g ftu pfDnk-pDkfJnk okJ/d/ o{g ftu g/F eodk j?.T[; dk fJj ftuko fefonk iK gqfefonk EkDh Bjhbzxdk,T[j ;fEo j[zdk j?.T[BKQ nB[;ko ftuko BtK j't/ iK gqrshFhb T[; Bkb;pzfXs ;zt/dBk nkX[fBe Bjh_ j[zdh.(20)

vkH jfoGiB f;zx eftsk bJh wkBf;esk s/ tk;sftesk dh fJekroskB{z }o{oh wzBd/ jB, T[j efjzd/ fe nB[Gt s'_ ebk se dk ;\o GktBk s'_ g/Fekohdk ;\o j?.fJ; gqfefonk ftu wkBf;esk B{z tk;sftesk ftu YbDk g?_dk j? fJ;bJh }o{oh j? fe GktBk B{z T[; d/ jkD dh t;s{ gqkgs j't/ Bjh sK g/Fekoh fsVeiKdh j?.(21)

nfBT[esh (Allogory) ;zpzXh uouk eod/ j'J/ vkHjfoGiB f;zx dZ;d/jB fe fijVh eftsk T[gwkB e/_dfos j't/ s/ fi; ftu T[gwkB gk;'_ T[gw/: dkezw fbnk ikt/ T[; B{z nfBT[esh efjzd/ jB.(22) T[j nkX[fBe gzikph eftskB{z fJ; ;[Gkn dh XkoBh wzBd/ jB. nkX[fBe eftsk ftu fJj sZs wX:[rh;zt/dBk d/ ekoB jh nkfJnk j? gozs{ fJjBK d/ ;[Gkn ftu nzso th Fkfwb j?fit/_ wZX:[rh eftsk d/ gqshe oZp, gsBh, r[o{, BkfJek iK ;kXe s/ oKMk fJefBFfus noEK d/ XkoBh j[zd/ ;h gozs{ nkX[fBe :[Zr dh eftsk y[Zb/ gqsheK dh tos'_

Page 302: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

302 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

eodh j? s/ nkb'ue T[; d/ fJe y/so dk jh nB[wkB brk ;edk j?fit/_ ¿gzy/o{¿ eftsk dk jtkbk fdzd/ jB fe eftsk ftu gzy/o{ fe;/ wjKBkfJe dkgqshe gqshs j' fojk j?.gzy/o{ BkfJe, eth iK ;zs th j' ;edk j? fJj noE x/o/ tZb ;ze/s eodk j?.(23)

nkX[fBe eftsk s/ wZX:[rh eftsk d/ ;[Gkn dh uouk eofdnK T[j efjzd/jB fe nkX[fBe eftsk ftFtk; s/ ;zd/j s/ nXkfos j? gozs{ wZX:[rh eftskftFtk; nXkfos j[zdh j?.(24) nkX[fBe ;zt/dBk tkbh eftsk ftu g/F ftuko ftuftek; dhnK ;zGktBktK Fkfwb j[zdhnK jB gozs{ wZX:[rh ftuko tkbh eftsk ftuw[ZY ftu jh nkyoh ftuko g/F ehsk j[zdk j? ftek; dh e'Jh r[zikfJF Bjh pZudh.

vkHjfoGiB f;zx eftsk ftu ¿;{esh¿ ;zpzXh uouk eod/ j'J/ efjzd/ jBfe fJj ;{eshnK fe;/ th ftnesh d/ fe;/ th soQK d/ fgnko bJh T[ukohnK ik;edhnK jB.fJj fusokswe j[zdhnK jB go e/_doh fpzp s'_ ftSz[BhnK j[zdhnK jBfit/_ T[j fFt e[wko dh eftsk ¿ fpoj'_ dh oVQe¿ d/ okjh_ nkgDh rZb ;gZFNeod/ jB.(25)

fgnko n?;h fssbh

fgnko n?;k G"o

fgnko n?;k wjb

nkX[fBe gzikph eftsk B{z ;wMD iK T[;d/ noE ;zuko se gj[zuD ;zpzXhth vkHjfoGiB f;zx B/ e[M B[es/ g/F ehs/ jB.T[BQK nB[;ko nkX[fBe eftsk d/noE Fpd ftu BjhI ;zdoG ftu j[zd/ jB.T[j efjzd/ fe nkX[fBe eftsk fbyhf;ØXh beho ftu iKdh j? go T[; B{z gVQB bJh o[eDk g?_dk j? s/ fgSKj gosDkg?_dk j?. fJj eftsk fe;/ pD/ pDkJ/ ftuko, Gkt iK noE dk c"oh gqrNktk Bjh,;r'_ ftuko Gkt iK noE fe;/ c?b/ j'J/ ;zdoG ftu ;wkfJnk j[zdk j?.T[; B{zB[es/ ftu'_ Bjh u"gk;/ c?bkT[ ftu'_ bZGDk g?_dk j?.(26)

T[go'es ;ko/ fttoD s'_ pknd fejk ik ;edk j? fe vkHjfoGiB f;zxnkgDh x'yth_ s/ goyth_ fdqFNh ;dek ouBk B{z e/_do ftu oZy e/ T[; ftu gq;s[sjo/e sZs dh wjZssk B{z g/F eod/ jB s/ Bkb jh eftsk d/ ekb s/ ;zt/dBk ;zpzXhm'; f;XKsK dh g/Fekoh eod/ j'J/ b/ye ;zpzXh T[; dh ouBk d/ nXko s/ XkoBkB{z g/F eod/ jB.fJ; soQK ;gZFN j? fe vkHjfoGiB f;zx B/ ¿o{geh¿ g[;se ftugzikph ftjkoe ;whfynk d/ nfij/ B[es/ T[xkV/ jB fe gkme T[BQK d/ okjh_ eftskdh nzdo{Bh iVs B{z geV e/ ;zuko B{z rqfjD eodk j?.

jtkb/ fNZgDhnK L-jtkb/ fNZgDhnK L-jtkb/ fNZgDhnK L-jtkb/ fNZgDhnK L-jtkb/ fNZgDhnK L-

1H gzikph ghvhnkgzikph ghvhnkgzikph ghvhnkgzikph ghvhnkgzikph ghvhnk

Page 303: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 303

2H T[jh

3H ;fszdo f;zx, ftjkoe ;whfynk eftsk s/ tkoseftjkoe ;whfynk eftsk s/ tkoseftjkoe ;whfynk eftsk s/ tkoseftjkoe ;whfynk eftsk s/ tkoseftjkoe ;whfynk eftsk s/ tkose, gzBk 131

4H vkH jfoGiB f;zx, o{geho{geho{geho{geho{geh r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh nzfwqs;o gzBk 1

5H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk

6H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 4

7H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk

8H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 5

9H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 7

10H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 14

11H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 15

12H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 17

13H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 27

14H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 22

15H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 28

16H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 33

17H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 35

18H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 45

19H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 55

20H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 57

21H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 60

22H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 76

23H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk

24H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 79

25H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 88

26H T[jhT[jhT[jhT[jhT[jh, gzBk 93õõõ

Page 304: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

304 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fJe ]s s/o/ BK LfJe ]s s/o/ BK LfJe ]s s/o/ BK LfJe ]s s/o/ BK LfJe ]s s/o/ BK L]sK dh gVQs]sK dh gVQs]sK dh gVQs]sK dh gVQs]sK dh gVQsjoftzdo e"ojoftzdo e"ojoftzdo e"ojoftzdo e"ojoftzdo e"o

fffffJe ]s s/o/ BKJe ]s s/o/ BKJe ]s s/o/ BKJe ]s s/o/ BKJe ]s s/o/ BK jfoGiB f;zx dh fJe ftbZyDfeos j?. fJj feos f;oiDk s/ ;whfynk dk ;[w/b j?.fJ; feos ftub/ ]s fJe' t/b/ iK fJe' p?me ftu fby/ j'J/gqshs BjhI j[zd/. fJj ]s g[;se o{g ftu gqekfFs j'D s'IgfjbK nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h w?r}hB ftu f;bf;b/tko gqekfFs j[zd/ oj/jB. g[;se o{g ftu fJj fJe ]s s/o/ BK fJe ]s s/o/ BK fJe ]s s/o/ BK fJe ]s s/o/ BK fJe ]s s/o/ BK f;ob/yj/m 1983 ftu gqekfFs j'J/ jB. g[;se d/ f;ob/y s'Igqshs j[zdk j? fe fJ; ftu e/tb fJe ]s dh rZb ehshrJh j't/rh, go fJj ]s b/ye d/ tZy tZy F];hnsK ;zpzXhnB[Gt d/ o{g ftu fby/ rJ/ jB, fiBQK ftu pkpk \ohd,r[o{ BkBe, g{oB f;zx, r[op]F f;zx, eosko f;zx d[Zrb,i;tzs f;zx B/eh, pbtzs rkorh, i;tzs eztb, dbhg e"ofNtkDk, nihs e"o, gq/w gqekF, BfoizB s;Bhw, okw ;o{gnDyh, w'jB bkb, ;toB uzdB ns/ okipho Fkfwb jB.fJj F];hnsK b/ye dhnK g{opekbh th jB, ;wekbh thjB. fJBQK F];hnsK dh ]s fbyD bJh u'D dk nkXko thfJBQK dh F];h ftbZyDsk ns/ nkg'-nkgD/ y/soK ftu f;oihw"fbesk pfDnk j?. e'Jh F];hns Xow y/so dh j? e'Jh;kfjs y/so dh j? go fJBQK dh ;KMh ftF/Fsk fJBQK dhGkFe-;z;ko dh f;oiD-:'rsk j?. jfoGiB f;zx B/ fJetko nkg fes/ fejk j? fe fijVk wB[Zy f;oie BjhI T[j;koEe BjhI.

fJ; feos dh ftbZyDsk dk nkXko fJ; dh n;b'IfbyD F?bh j?. fJ; dh GkFk f;oiBkswe j?, sk}rh-Gog{oj?, GkFk ftu fes/ e'Jh T[u/u BjhI. ]s b/yDh dk w{b

nf;;N?IN gq'ca?;o ]kb;kekbi, nzfwqs;o

Page 305: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 305

nkXko s/ wB'oE ;zuko j?. Gkt/I ;zuko jo b/yDh ftu w"i{d j? go ]s dk gqEwgq:'iB jh ;zuko j?. jfoGiB f;zx B/ ]s d/ fJ; gqkEfwe gq:'iB ;zuko dhgqkEfwesk ~ pdb fdZsk j? s/ gqkEfwesk ;[ji ~ d/ fdZsh j?. fJ; gfjb-d{id/ eqw B/ jfoGiB f;zx d/ ]s ~ tZyosk d/ fdZsh j?.

]sK d/ wkfXnw Bkb b/ye B/ ;kfjs dh fJe BthI ftXk Bkb th ikD-gSkD eotkJh j? s/ ]s ~ ;kXkoB ;zuko wkfXnw s'I gko ik e/ fJ; ~ fJeftbZyD w"fbe ;kfjse tzBrh ti'I ;Ekfgs th ehsk j?. fJj ]s o/yk fuZso dhftXk d/ nzdk} ftu fby/ rJ/ jB.

fJj ]s gqEw-g[oyh F?bh ftu fby/ rJ/ jB. gqEw-g[oyh F?bh ]s bJhbk}wh th j?. Gkt/I b/ye pkpk \ohd ~ w[]kfsp j?, iK pkpk BkBe ~ iK fconkgD/ ;wekbh B/eh, rkorh iK eztb ~ j?, jo EK ;zp'XBh bfj}k fJe'-fijkj?. r[o{, gho, ;wekbh fwZso ;G T[;d/ n}h} jB. b/ye ;zpzfXs F];hns Bkbf;ZXk ;ztkd oukT[Idk j? ns/ s{z$s[;hI$s[jk~$s[jkvk efj e/ w[]kfsp j[zdk j? go fJ;B/Vb/ ;ztkd ftu th ;zpzfXs F];hns gqsh nkdo-;fseko dk Gkt |?o-jk}oBjhI. ;ztkd pj[sh tko toswkB ekbe j? fi; ftu pkpk \ohd, r[o{ BkBe tor/y[oy th f;ZX/ ;ztkd ftu nzr-;zr wfj;{; ehs/ rJ/ jB. fit/I pkpk \ohd Bkb;ztkd dk T[dkjoD j?L

w?I pko pko s/o/ gk; nkT[Idk jK, feT[Ife s{z wB[Zyh :'rsk ftu w/okftFtk; gZfenk eo e/, w?~ jo soQK dh eZNVsk s'I w[es eodk j?. (pkpk \ohd,gzH11)

eJh tko sK fJj gqshs j[zdk j? fit/I b/ye w'B'bkr tKr nkgD/ nkgBkb jh rZbK eo fojk j?. fi; F];hns Bkb ]s'-feskps ehsh ik ojh j?,T[j ;ztkd ftu jk}o th j?, |?o-jkf}o th j?. jk}oh s/ |?o-jkf}oh d/ d[tZb/gfog/y ftu w[]kfsp F];hns ~ fNekT[Dk fJ; ouBk dh ftF/Fsk j?.

fJBQK ]sK dk fXnkB ;zpzfXs F];hns i/ iBw, pugB, f;Zfynk,feZs/, nkfd pko/ ;{uBkswe fNZgDhnK tZb BjhI ;r'I fJj sK fJBQK F];hnsK dhso}/-f}zdrh ~ T[GkoB tZb o[fus jB. T[j so}/-f}zdrh fijVh fJBQK F];hnsK~ j'oBK s'I tZyok pDkT[Idh j?. jfoGiB f;zx ~ fJ; rZb dh ;wM j? fe T[jfJfsjk; BjhI fby fojk. T[j sK fJBQK F];hnsK ~ :kd eo fojk j?, fi; tk;s/]s fbyD dh fBt/ebh ftXk dh u'D ehsh rJh j?.

fJj ]s fe;/ F];hns ftF/F s/ T[;d/ ;zpzfXs y/so Bkb i[V/ tZy tZynzFK dk fwFoD jB. ]s ftu ;zpzfXs F];hns dk ihtB s/ T[;dh ouBk d'nfBZyV gfjb{nK tZi'I gSkD/ rJ/ jB. pkpk BkBe s/ T[;dh pkDh fJe jB. g{oB

Page 306: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

306 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

f;zx dh F];hns s/ T[;dh ouBk fJe' jB. fij'-fijk g{oB f;zx T[j'-fijh g{oBT[;dh fbys. eEBh s/ eoBh ftu e'Jh nzso BjhI. T[dkjoD tZi'IL

@eftsk efjDk# s/ @eftsk g/F eoBk# dk \oe jh s[jk~ d{finK s'ItyfonkT[Idk j?. jwksV sK eftsk efjzd/, eftsk ;[DkT[Id/ jK, s[;hI f;o\ nkgDknkg j[zd/ j'. nkw gzikph eftsk nkgD/ nkg ftu fJe d[c/V j[zdh j?. vokw/ d/gkso s/ n?eNo ftubk d[c/V. (g{oB f;zx gzH28)

fJj ]s e/tb ftnesh ftF/F sZe ;hfws BjhI ;r'I ftnesh ftF/F d/pjkB/ ;wki, Xow, ;fGnkuko, gozgok, nkX[fBesk, ;kfjs, ;whfynk, GkFk, nkfdpko/ rkj/-prkj/ ;zihdk fuzsB th g//F eod/ jB. fw;kb tZi'I L

Xow vo ;w/I ;kvk wddeko th pDdk fojk j?, go fJj nkg th sKfJe nu/s ;fjw pD e/ ;kvh fje Is/ p?mk fojk j?. (pkpk cohdk, gzH10)

Xow j't/ iK GkFk, T[j mfjfonk j'fJnk B[esk sK j[zdk BjhI. T[j sKjo EK ihT[Idk ikrdk gqtkj j[zdk j?. (pkpk cohd, gzH10)

;kfjs GkFk s'I gko ]kw'Fh ftu tk; eodk j? iK ;kfjs T[j BjhI i'b/ye fbydk j?, ;r'I T[j j? i' gkme gVQD ;w/I nkgD/ wB ftu oudk j?. (r[o{BkBe, gzBk 21)

w"fbe T[j BjhI i' i[r'I-ijkB'I pkjok j't/, w"fbe T[j j? i' nkgD/ X[o@w{b# Bkb i[fVnk j't/. s[jkv/ bkr/ p?m e/ s[jkv/ p'b ;[DB dk wsbp j? nkgD/;fGnkuko d/ @X[o# bkr/ p?m e/ ][d nkgDh p'bh ;[DBk (g{oB f;zx, gzBk 26)

fJ; N?e;N ftu ;zpzfXs F];hns s'I T[;dh f;oih pkDh$;kfjs feosd't/I N?e;N tKr rqfjD ehshnK rJhnK jB. b/ye e'b w[]kfsp j'D tkbhnKF];hnsK dh gqkgs N?e;N pkDh, eftsk, Bktb, fBZeh ejkDh, BkNe d/ o{g ftuj? go T[j fJ; pj[-ftXkJh ;o's ;wZroh Bkb fJe BthI N?e;N f;oi fojk j?.J/Bk jh BjhI fJBQK F];hnsK pko/ gqkgs ;fGnkuko dh gqtkB-okJ/ ~ th p'bD dkw"ek fwfbnk j?. fit/I r[o{ BkBe ~ w[]kfsp j[zd/ b/ye efjzdk j?L

id'I e'Jh @pkpk ih# T[ukodk j? sK ;fjtB jh s[jkvk w{zj-w[jKdok nZyK;kjwD/ nk yb'Idk j?. d{finK pkfpnK ~ :kd eoB bJh T[jBK d/ BK b?D dhb'V g?Idh j?, go fBo'b pkpk ih s[jkvk jh ;fGnkuko-BK j?. (@r[o{ BkBe,# gzH17)

]as-b/ye e'b F];hns ~ edh ;Zu s'I ;funko dh gqwkfDesk, ed/;kbw-;p{s/ ntzv nfBZyV nkg/ d/ o{g ftu ns/ edh ;kfjs dh e;tNh s/gSkfDnk frnk j?. r[o{-g?|zpo bJh b/ye FoXk s/ ftFtk; tkbh fdqFNh j? s/d';s-fwsoK bJh p/fbjk} ohftT{-fNZgDhnK jB. pbtzs rkorh ~ ]s fbyfdnK

Page 307: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 307

T[j efjzdk j?L

s/o/ gk; n"os dk pVk jh ;hws fpzp s/ T[d'I th ;hfws ;zebg j?. s{znkgDh gq/fwek dk f}eo eo/I iK fe;/ tkfe\ n"os dk, s/o/ gk; T[; d/ fi;ws'I gko Mke ;eD dh ftjb BjhI (pbtzs rkorh, gzH73)

fJ; soQK jfoGiB f;zx B/ fJ; ouBk okjhI nkgDh f;oiBkswe ;woZEkdk fJe j'o gqwkD fdZsk j?. T[;B/ fJ; fb]s Bkb fJj dZ; fdZsk j? fe T[je/tb fJe gqwkfDe eth s/ ;whfyne BjhI, ;r'I fJe' t/b/ ;kfjs-ftXktK dh tzB-;[tzBsk Bkb d;sgzik b? ;edk j?. jEbh ouBk o"ue s/ o;hbh tkose F?bhftu fbyh rJh j?. fJ; ftu'I gkme nkgD/ ftZs s/ ;woZEk w[skfpe wkDe-w'shgqkgs eo ;edk j?.

õõõ

Page 308: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

308 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxL ;zgkdB ebkL ;zgkdB ebkL ;zgkdB ebkL ;zgkdB ebkL ;zgkdB ebkvkH ewbgqhs f;zxvkH ewbgqhs f;zxvkH ewbgqhs f;zxvkH ewbgqhs f;zxvkH ewbgqhs f;zx

vkH jfoGiB f;zx ;[[jitkdh ekft Xkok dk eth j?.T[;B/ ekft nfGnk; 1947 s'_ gfjb'_ jh F[o{ eo fdZsk ;hgo gfjbk ekft ;zrqfj bkFKbkFKbkFKbkFKbkFK 1956 B{z gqekfFs j'fJnk fJjnZm ;kb dk nzsokb dZ;dk j? vkH jfoGiB ftu fby/ B{z;'X e/ gqekfFs eoB dh o[uh pbtkB j?. vkH jfoGiBnkgD/ ekft nB[Gt ftu BthB, buedko ns/ t;s{ nB[;koYb ikD tkbk j?. fiE/ eth d/ s"o gzikph irs ftu vkHjfoGiB dh gfjukD j? T[E/ fJZe fuzse ti'_ th gzikphndp ftu vkH jfoGiB fJZe ;Ekgs j;skyo j?. vkHjfoGiB B// ;kfjs dk w[skfbnk th ih Goe/ ehsk j?. T[j;jh wkfJB/ ftu fJZe p[ZXhihth j?. fJZe eth ti'_ T[;B/nkX[fBe ihtB ftu ;Ekfgs fBokoEesk s/ wB'r[zMbK B{zfusoD ftu ewkb d/ j[Bo dh g/Fekoh ehsh. T[j ihtBftu \?b ojh pDktN, bkukorh, noEjhDsk B{z pj[sgqthBsk Bkb ekft okjh_ gqrNkT[_dk j?. vkH jfoGiB f;zxeftsk d/ nfij/ fpzd{nK B{z ekft feos ftu g/F eodk j?,i' toswkB s'_ gko c?b/ j'J/ jB.

gzikph ftu ;zgkdB dh wjkB gozgok ojh j?. ;qhr[o{ noiB d/t ih B/ nkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzEnkfd rqzE dh e[Fb ;zgkdBk Bkb;zgkdB ebk dh Bh_j oZyh. fJ; gzikph Bkb ftu ;zgkdBdh wjkB ebk dk nkozG j'fJnk. ;z;ko d/ j'o XkofwerqzEK dh soQK r[o{ noiB d/t B/ ;qh rqzE ;kfjp dk ;zgkdBeoe/ fJZe fBt/ebh Xkofwe ;z;Ek dh Bh_j oZyh, fi; B/f;Zy Xow B{z ;dhth j'_d dk nfj;k; eotk fdZsk.1 fJ;/gozgok B{z nZr/ s'ofdnK gzikph ndph, Xkofwe y/so ftupj[s jh wjZstg{oB ;zgkdBK d/ ekoi j'J/. ]k; s"o s/

nf;;N?IN gq'ca?;o, phH phHe/H vhH J/H thH ekbi,nzfwqs;o.

Page 309: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 309

;Ekgs ;kfjsekoK tZb'_ pj[s jh wjZstg{oB y'i ekoi ehs/ rJ/ jB. T[jBK tZb'_ehs/ rJ/ y'i ekoiK ftu fe;/ th gqeko dh ;EkgBk dh fJZSk Bjh_ ;h feT[_&fepj[s ;ko/ ;zgkde gfjb'_ jh ndph y/so ftu ;Ekgs j' u[Ze/ ;B. fJj ekoiiK sK ftFt ftfdnkfbnK d[nkok fwE e/ eotkJ/ rJ/ iK fco ;kfjsekoK d[nkoknkgD/ fuZs wB dh woih Bkb ehs/ rJ/. e[M wkwfbnK ftu gqekFeK d[nkokth ;kfjsekoK B{z ftF/F ouBktK fJe fibd ftu ;w/ND ns/ ;KGD bJh gq/fosehsk frnk. fJjBK ;zgkfds ouBktK B{z ndph nkFeK B/ ih nkfJnk fejk feT[_fefJ; }ohJ/ T[j nkgD/ wfjp{p b/yeK dhnK fdb N[zpthnK ouBktK f&JZe fibd ftud/y gVQ ;ed/ ;B. fJ; gqeko f;o\ fJZe ouBk bJh ;w[Zuh g[;se yqhdD dkw[Ffeb \?;bk b?D dh d[fpXk dk nzs j'fJnk. fit/_ fe n;h_ T[go'es f}eo ehskj? fe e[M g[;seK ftFt ftfdnkfbnK d[nkok b/yeK gk;'_ ;zgkfds eotkJhnKrJhnK. b/yeK tZb'_ th nkgDh :'rsk nB[;ko ;zgkdB ekoi Bg/o/ ukfVQnkfrnk. ;kv/ jZEb/ gou/ dk wB'oE j? ekft-ehoshekft-ehoshekft-ehoshekft-ehoshekft-ehosh g[;se ftu g/F j'Jh vkHjfoGiB dh ;zgkdB ebk dh gfjukD eoBk j?. fi; gqeko dk ;[ji ns/ ;bhekvkH jfoGiB dh eftsk ftu d/yD B{z fwbdk j?. T[;/ gqeko dk ;bhek vkHjfoGiB dh ;zgkdB ebk ftu th d/yD B{z fwbdk j?. fJ; ekft ;zrqfj d/ nkozGftu o;wh s"o s/ sseok ns/ G{fwek fdZsh rJh sseo/ ftu e[b nmkoQK ethnKdk jtkbk fwbdk j? fiBQK dh soshp bJh eh i[rs tosh rJh j? T[;dh gVu'bn;h_ nZr/ ik e/ eoKr/. frDsh gZy'_ fJj g[;se fJZe j}ko d/ eohp Skgh rJh;kv/ e'b 2013 dk nze j? i' fe fJ; g[;se dk 26tK n?vhFB j? go nZi sZe40 n?vhFB SZg u[Ze/ jB. fJ; Bkb fJ; g[;se dh ;\b ;zgkdBk pko/ gskbZrdk j? feT[_fe e'o; ftu feskpK bZrdhnK th ofjzdhnK jB ns/ ;w/_-;w/_ jNkth bJhnK iKdhnk jB. jZEbh g[;se ekw:kph Bkb j[D sZe phHJ/ d/ e'o; ftubrh ojh j?. i' fe ;zgkdB gZy'_ ;\bsk dk ;{ue j?. fJ; g[;se fiE/ftfdnkoEhnK ftu ;kfjse u/Ne irkT[D bJh bkj/tzd j? T[E/ ;kXkoB gkme bJhnkgD/ wfjp{p b/yeK dhnK Fkjeko ouBktK B{z fJZe fibd ftu g/F eoe/ tZvk s/wjZst g{oB ekoi eodh j?. fJ; gqeko fiE/ nekdfwe gZXo s/ fJ; g[;se dhehws j? T[E/ ;kXkoB gkme irs ftu th fJj p/jZd w[btkB j?. g[;se dknkozG GkJh tho f;zx dhnK eftsktK Bkb j[zdk j?. fizBQK B{z fe nkX[fBe gzikphekft dk fgskwk th wzfBnk iKdk j?. vkH jfoGiB fJ; g[;se d/ w[ZYb/ FpdK ftu;kv/ Bkb ;fjws j'J/ th ikgd/ jB. gzikph eftsk dk nkX[fBe ekb GkJh thof;zx s'_ F[o{ j[zdk j?.**1 ekft nkX[fBesk Bk t;s{ nkX[fBesk dk gqfsfpzp j? BkfgSbZr. Gkosh nkX[fBesk dk nkzoG 1957 wzfBnk iKdk j?.**2 ;zgkde B/ fJ;ekft ;zrqfj ftu soihj d/ nkXko s/ T'[jBK ouBktK B{z jh gfjb d/ nXko s/oZfynk j? fiBQK ouBktK ;dek fe;/ eth dh gfjukD ;Ekgs j[zdh j?. fJ; bJh

Page 310: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

310 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gkme bJh u'D dh ;j{bs j' iKdh j?. T[j ;[Zs/ f;ZX jh f;o\ T[jBK ouBktKftu'_ r[}odk j? i' fe ouBkeko dhnK gqshfBZX ouBktK j'D. sZseo/ d/ Bkb BkbfJ; g[;se dh G{fwek ftF/F wjZst dh XkoBh j?. G[{fwek d/ nkozGb/ p'bK ftuGkosh fJfsjk; ftu 1857 d/ to/ d/ wjZst s'_ ikD{ eokT[_dhnK ;soK doiehshnK rJhnk fi; Bkb gkme G[{fwek d/ ;zdoG Bkb w[ZY s'_ jh i[V iKd/ jB.;zgkde nB[;ko 1857 Gkosh fJfsjk; ftu tZv/ wjZst tkbk ;zB j?. nzro/}hje[ws gZe/ g?oK s/ fNe u[Zeh ;h ns/ T[;d/ fto[ZX nk}kdh dk ftuko iBw b? u[Zek;h. fJ; ftuko B{z ;zxoF dk o{g d/D dk isB nkozfGnk ik u[Zek ;h.3 b/yedZ;dk j? fe ftdo'j dk w[ZYbk u/jok w[jok pj[s eoe/ Xkofwe u/sBk dk nzr;h. 1857 ftu Xow w[es fJjb"fee Bk fe gkob"fee ;[o T[Goh. Gkt/_ wZXw jh;jh Gkosh nkX[fBesk d/ T[d? j'D dk gfjbK Gkt/_ wZXw ;ze/s jh ;h. ;zgkdedZ;dk j? fe 19th_ ;dh d/ w[ZYb/ o{g ftu Xkfowe ozrs g{oh soQK eftsk T[Øgoekp} ;h. d[fBnkJh ftF/ ekft ftu Fkfwb Bjh_ ;B j'J/. 1857 dh eqKsh dhn;\bsk B/ Gkosh b'eK d/ wB w;se T[go tZvh ;ZN wkoh. fi; ekoB Gkoshfco Xkofwe ekft tZb o[fus j' rJ/ T[; tes wB'oziB ftu gkm dh ;wZroh ftufeZ;k ekft dk ftF/F gqubB ;h fi; gk;'_ th j[D T[gokwsk dh ;fEsh pDh j'Jh;h. fJ; bJh e[M ;o's/$gkme fjzd{ fwEjk;e eEk irs dh FoB ftu iKd/ ;B.G{&fwekeko nB[;ko T[Bhth_ ;dh dk ;wK feZ;/ ns/ eEk d/ ;[w/b dk ;wK j?. GkJhtho f;zx B{z G{fwekeko gzikph dk ;G s'_ tZX J/ekro fuZs eth nkydk j?. fi;dh tZvh d/D gzikph gkme tor d/ ;[ji ;[nkd B{z pdbD ftu j? GkJh tho f;zxdk g{ot iK ;wekbh gkme nkgDh ;[ji fsqgsh iK sK w[;bwkB feZ;kekoK d/feZf;nK d/ gkm s'_ eodk ;h iK fco fjzd{ Xkofwe eEk ;kfjs s'_ vkH jfoGiB f;zxnB[;ko* 1857 sZe gzikph eftsk B{z u"y/ w[;bwkB feZ;kekoK dh ;ogq;sh ojh.T[Bh_th ;dh d/ nkyoh nZX ftu gzikph eftsk B{z fjzd{ eEk dk ;jkok fwfbnk.**4

fJE/ f}eo:'r j? fe ekft feos B{z G{fwek fbyfdnK vkH jfoGiB f;zx B/ i' F?bhngDkJh j? T[;B{z gqubBh F?bh nky ;ed/ jK jfoGiB f;zx pko/ vkH p{Nk f;zxj'oK dk th wzBDk j? fe jfoGiB f;zx dh nkb'uBk s/ tke gqtuBh ;woZEk tkb/jB. fJj tke F?bh, gqtuB F?bh tkbh j?.5

;' ;kB{z fJ; gqtuB wJh F?bh nkX[fBe ekft pko/ vkH jfoGiB f;zxwjZstg{oB fNZgDhnk dh fBFkBd/jh eoBh j't/rh. fJ; s'_ gfjb'_ fe ;kvh uoukftgZE j' ikt/ ;kv/ bJh bk}wh j? fe uouk Bz{ fco T[;d/ e/_do tZb w'V fdZskikt/. n;h_ T[go efj u[Ze/ jK fe 1857 ftu fe; gqeko feZ;/ ns/ eEk d/ gqGktB/ eftsk B{z ieVh oZfynk ;h ns/ GkJh tho f;zx d/ ekft gqt/F Bkb gfjbh f;Zyf;XKs ns/ f;Zy fJfsjk; B{z fBo'b gzikph ftu nkgDk ;[o T[ukoB dk w"ek fdZsk.wjZstg{oB rZb fJj j? fe GkJh tho f;zx d/ nkrwB Bkb feZ;k ns/ g[oksB eEk

Page 311: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 311

d't/_ F?bhnK brGr dw s'V rJhnk. fJE/ jh f;Zy f;XKs B{z ebkswe ;fjs g/F eoB tkbh Bth_ ekft gqDkbh j'_d rqfjD eodh j?. vkH jfoGiB f;zx GkJh thof;zx B{z pj[w[yh gqfsGk tkbk sK wzBd/ go tzB-;[tzBsk tkbk ;kfjseko Bjh_.feT[_fe GkJh tho f;zx dh u/sBk dk e/_do fpzd{ Xkofwesk j? fJ; s'_ pkjo T[;dknB[Gt Bjh_, i/eo Xkofwe ouBk s'_ fpBk GkJh tho f;zx B/ ouBk ehsh j? skT[j frDsh gZy'_ J/Bh xZN j? fe r"bD :'r Bjh_ j?. :kd oj/ fe ;kvk wB'oEfJE/ w?Nk nfXn?B g/F eoBk Bjh_ ;r'_ ;kv/ gou/ dh wzr ;h fe Bw{B/ ti'_ ekft-ehosh g[;se dh G{fwek dh gVu'b th ehsh ikJ/ fe;/ th ;zgkfds g[;se dkgkme ;zgkde tZb'_ fbyh G{fwek ftu ftF/F o[uh oZydk j?. G{fwek B{z i/eo skehefj fbnk ikJ/ fi; ftu'_ xo dh nzdo{Bh Mks fwbdh j? sK nfs eEBh Bjh_j't/rh. G{fwek dk b/ye nkgD/ d[nkok ;{uhpZX ehs/ b/yeK dk fNZgDheko th j[zdkj?. fJZe uzrk G[{fwekeko gkme B{z ;w[Zuh ouBk d/ gkm bJh g/qfos eo ;edkj?. ekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehosh g[;se d/ ;zgkde d[nkok pbtkB ;zGktBktK gqrNkJhnK jB.jZEbh g[;se dk ;zgkde fJ; s' gfjb'_ f;oiBk ns/ ;whfynk d/ y/soK ftu;Ekgs ebkeko ti'_ gqf;ZXh gqkgs eo u[Zek ;h. fJ; bJh G{fwek ftu doifNZgDhnK p/jZd wjZstg{oB jB. i/eo gkme fe;/ eth gqsh G{fwek gVQ e/ g{otokJ/ th ;Ekgs eo b?_dk j? sK n;h_ fJ; B{z ekjb Bjh_ eoKr/. G{fwekeko fJZefj;kp Bkb g[;se dk BeFk Bth; j[zdk j?. n;h_ fJj wzB e/ uZb/ jK fe T[go'esfNZgDhnK fe;/ gqeko dh T[gGkt[esk ftu'_ Bjh_ T[gihnK vkH jfoGiB f;zx d[nkok;zgkds g[;seL- ekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehosh dh fJZe j'o ftF/Fsk ethnK B{z rsh, gqrsh, ns/Bt rsh nkfd f;ob/yK j/m tzvDk j?. T[go'es uouk ftu n;h_ GkJh tho f;zxpko/ ;zgkde d[nkok G{fwek ftu g/F ehsh rJ/ pko/ uouk ehsh ;h, go fit/_ fen;h_ wzBd/ jK fe w?Nk nfXn?B g/F eoBk ;kvk wB'oE Bjh_ ;r'_ n;h_ T[dkjoBd/ s"o s/ ;zgkde dhnK fNZgDhnK pko/ uouk ehsh. i/eo ;ko/ ethnK pko/ gou/ftu uouk ehsh ikt/ sK ;kfJd n;h_ nkgD/ wB'oE s'_ GNe rJ/ j'tKr/. rshf;ob/y nXhB fszB eth Fkfwb ehs/ rJ/ jB, fiBQK d[nkok F[o{nksh d"o ftugzikph ekft nkX[fBe rsh gqkgs eodk j? fJ; ftu GkJh tho f;zx ;w/s XBhokw ukfsqe, g{oB f;zx, B{z ;EkB gqkgs j'fJnk j?. rsh s'_ gqqrsh tZb gqt/FeofdnK nrb/ gZE s/ ekft B{z s'oB tkfbnK ftu nbp/bk eth dhtkB f;zx,w'jB f;zx, nzfwqsk, gqhsw f;zx ;\ho, pktk pbtzs, JhFto f;zx d/ BktK j/m fJ;/soshp ftu ouBktK doi ehshnK rJhnK jB. nrbk yzv Btrsh dk j? fi;ftu ;zgkde nkgDhnk ouBktK Bkb jk}oh Godk j?. f}nkdkso ;zgkdenkgDhnK ouBktK ;zgkds g[;se ftu doi eoB bJh fMie wfj;{; eod/ jB.go jfoGiB f;zx B{z gzikph ekft irs ftu nkgD/ ;EkB B{z b? e/ fe;/ gqekodh d[fuZsh Bjh_ j?. fJ; s'_ fpBk skok f;zx ns/ Bt/eb/ w[jKdo/ tkbh b'e wkB;

Page 312: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

312 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

d/ fus u/sBk d/ B}dhe dh eftsk T[ukoB tkbk eth fFt e[wko g[;se ftu;EkB gqkgs eodk j?. fi; pko/ ;zgkde dk wzBDk j? fe fFt e[wko nu/s jhnkg w[jkoh ekft f;oiBk B{z ft;Eko d/ fojk ;h. T[j nkgD/ :Z[r dh w[Zy Xkoks''_ nfGZi go ;\b eth ;h. ekft ;zrqfj dh ftfGzBsk tzB ;[tzBsk T[; t/b/ gqtkBuVQdh j? id p"fXe ojZ;tkdh eth i;tzs f;zzx B/eh ekft dk gkm th g[;seftu do} j'fJnk fwbdk j?. Xhw/ p'bK d/ FkfJo ;'jB f;zx wh;ak dh th fJZeouBk Fkfwb ehsh rJh j?. fi; Bkb nekdfwe gZXo s/ nDr'b/ FkfJo th ;kv/;Bw[Zy j[zd/ jB, fJZE/ uouk eoBh pDdh j? fe yzv gqrsh ftu fuZsoeko s/ ethJh;ato fu&Zsoeko th fJ; jZEb/ ;zrqfj ftu ekft jk}oh Godk Biaoh nkT[_dkj?. ;' ;zgkde dh ;[fjodsk j? fe r[wBkw, B}o nzdk} ethnK d/ ebkw B{z th;EkB fdZsk frnk j?. fiE/ ;zgkde nkgD/ g{ot ekbhnK d/ ekft B{z fJ; g'Eh ftudoi eodk j? T[E/ T[j ;wekbhnK ns/ Bt ghVQh d/ ethnK gkso ns/ gk;a dheftsk B{z th ;zgkds g[;se ftu ;EkB fdzdk j?. vkH jfoGiB gkso gk;a pko/:'r fNZgDhnK dh G{fwek ftu eodk j? . fi; Bkb ftfdnkoEh gkmeK dk ethnKBkb nzsoh th ;zpzX ;Ekgs j' iKdk j?. ;zgkde nB[;ko gkso ns/ gk;a. r[Dshns/ wep{bhns d'jK gZyK s' jh T[jBK dh pVh Bkwtoh j? f}eo:'r j? fe gfjb/n?vhFBK ftu fJBQK ethnK dhnK ouBktK Fkfwb Bjh_ ;B, ;[XkJh d"okB Bt/_;z;eoBK ftu fJj eth Fkfwb ehs/ rJ/ jB.

;zgkde i/eo ][d f;oiBkswe o[uhnK dk XkoBh j't/ sK fJ;d/ nkgD/ soQKd/ gqGkt j' ;ed/ jB. fBih okJ/, ;zpzX nB[Gt T[;dh u'D B{z u/sB nu/sBgqGkfts eo ;ed/ jB go ekft-ehosh jo/e gqeko d/ d'F s'_ ;zgkds w[es ekft;zrqfj j?. fJ; s'_ vkH jfoGiB dh nekdfwe :'rsk ;wM ns/ dkfBFwzdh pko/Gbh GKs gsk uZbdk j?. fJj g[;se eJh tfoQnK s'_ ftfdnkoEhnK, nfXnkgeKbJh bkj/tzd ojh j?. ;XkoB gkme th nkgD/ ;[ji ;[nkd dh g{osh fJ; ftu'_eodk fojk j? nZi th fJ; g[;se dh ;kfjse ;koEesk s'_ fJBekoh Bjh_ j'fJnkik ;edk.

õõõ

Page 313: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 313

nip, nB'yk s/ nb'eko -nip, nB'yk s/ nb'eko -nip, nB'yk s/ nb'eko -nip, nB'yk s/ nb'eko -nip, nB'yk s/ nb'eko -jfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxfgqzH ;otD f;zxfgqzH ;otD f;zxfgqzH ;otD f;zxfgqzH ;otD f;zxfgqzH ;otD f;zx

vkH jfoGiB f;zx, jfoGiB f;zx jh ;h. nip,nB'yk s/ nb'eko. T[j eftsk dk SZbK wkodk ;o'to ;h.;[ohbh s/ o;hbh p'b pkDh dk ;ou;awk. fizBk tXhnk T[jeth ;h T[Bk jh ewkb dk p[bkok ;h. T[jdh dZ[X fuZNhw[;eqkjN, fi; B{z B/Vb/ :ko d';s w;ehBh w[;ekB thefjzd/, vkYh wB bGkT[Dh ;h. T[jdhnK wskph tKrirdhnK nZyK dk ibtk MZfbnk Bjh_ ;h iKdk. T[BQK ftufBnkoh fb;ae j[zdh. id tid ftu nkT[_dk sK T[jd/ w{zj*s/ gJ/ wksk d/ wZXw dkr fb;aed/ skfonK jkofMbfwbkT[_d/. T[jd/ o;hb/ p'b ;aops dhnK xZ[NK ;B, eZu/d[ZX d/ SZN/ ;B!

ps"o eth, tkoskeko, nkb'ue, nB[tkde, nfXnkge,y'ieko, fBrokB s/ Gk;aBeko ti'_ T[; B/ BkwDk th ya{pyZfNnk. T[; B{z gzikph, fjzdh, T[od{ s/ nzro/iah Gk;aktKp'bD ftu nkp{o jk;b ;h. T[jdk bZS/dko Gk;aB ;o'fsnK*s/ N{Dk eo fdzdk ;h. eh nkw, eh yak;, ;G ehb/ iKd/;B T[jdhnK dbhbK Bkb. T[j ;[DB tkfbnK B{z nkgD/ jht/r ftu tjk fbiKdk. nzro/iah gVQ e/ fjzdh gVQkT[D ns/gzikph ftu fby e/ T[od{ tkbh ndk Bkb rZb eoB tkbkT[j fJe' fJe gzikph ftdtkB j'fJnk. T[j gfjbK eboe,fco fjzdh nfXnkge s'_ fjzdh dk b?euoko, fco gzikph dkgq'ca?;o ns/ nkX[fBe Gkosh Gk;aktK ftGkr, fdZbh :{Bhtof;Nhdk w[yh pfDnk.

T[; B/ w?fNqe eoB fgZS'_ gqGkeo, frnkBh, w[B;ahckiab, nzro/iah dh n?ØwH J/H s/ fjzdh dh n?ØwH J/H ghn?uH vhHehsh. fco gzikph dh vhH b?ØNH. T[j cko;h s/ ;z;feqs th

T[&Zx/ b/ye ns/ fuzse

Page 314: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

314 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ikDdk ;h. wzu *s/ T[jdh g/;aekoh ewkb dh ;h. p'bdk sK uwed/ fujo/ BkbT[jd/ fuZN/ dzd th uwed/. nrw fBrw dhnK rZbK dh g/;aekoh dk T[j nrzwnr'uo ftdtkB ;h. ihtB ftu nkJhnK nB/eK n"eVK, w[;aebK s/ d[;atkohnKB{z T[; B/ f;oiDk d/ dfonk ftu gotkj fdZsk. T[j 18 nr;s 1920 s'_ 21nes{po 2002 se 82 ;kb 2 wjhB/ 3 fdB ihftnk.

T[; B/ 1956 s'_ 2000 se 18 ekft ;zrqfj ou/. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K 1956 ftuSfgnk s/ o/fr;skB *u beVjkoko/fr;skB *u beVjkoko/fr;skB *u beVjkoko/fr;skB *u beVjkoko/fr;skB *u beVjkok 2000 ftu. 1961 s'_ 1991 se ;whfynkdhnK 20 feskpK gqekf;as eotkJhnK. 1960 s'_ 1972 se 21 g[;seK dknB[tkd ehsk. 1971 s'_ 1993 se 11 feskpK ;zgkfds ehshnK. 1980 s'_ 86ftueko 3 c[Neb feskpK fbyhnK. T[; B/ f;woshnK, fBwy fusthn? fBwy;bkjhn?, f;wo wBkJh f;oiBk, Be;a Bt/o/ s/ j'o ekbw th tfoQnK-pZXhfby/. T[; dhnK e[b feskpK dh frDsh 73 j?. fJBQK ftu T[j ouBk ;akwb Bjh_i' ouh sK rJh go ;zGkbh Bjh_ ik ;eh. J/v/ ftdtkB d/ fJBkwK ;BwkBK dkth b/yk Bjh_. 1963 s'_ 2001 se T[; B{z 22 g[o;eko fwb/ fiBQK ftu ;kfjsnekdwh g[o;eko s'_ b? e/ epho g[o;eko s/ ;o;tsh g[o;eko se ;akwb jB.

w?_ T[; B{z gfjbh tko 1962 *u fwfbnk ;K. T[d'_ T[j ;e{No dh ;tkoheodk, y[ZbQh dkVQh bfjokT[_dk cbkJh_r f;Zy fwbyk f;zx d/ ;wftZE T[Øfvnk iKdk@cbkJh_r jfoGiB f;zx# bZrdk ;h. w/ok T[; B{z fwbD dk ;pZp fdZbh d/ yakb;kekbi ftu pfDnk. i[bkJh 1962 ftu w?_ ;qh r[o{ s/r pjkdo yakb;k ekbi d/t Bro ftu gzikph dh n?ØwH J/H eoB bJh dkyb j'fJnk ;K. T[d'_ T[j T[;/ekbi ftu fjzdh dk b?euoko ;h. T[jd/ fszB ekft ;zrqfj Sg u[Ze/ ;B. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K,sko s[gek sko s[gek sko s[gek sko s[gek sko s[gek s/ nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh nXo?Dh fiBQK Bkb Bt/_ ethnK ftu T[jdh Mzvh ;h.

yakb;k ekbi ftu dkyb j'D bJh w?B{z y/v vkfJo?eNo gqhsw f;zx p?_;ns/ gzikph d/ gq'ca?;o i'frzdo f;zx ;'Yh B/ gq/o fbnk ;h. p?_; B/ fyvkoh ;wMe/ s/ ;'Yh B/ gzikph d/ uzr/ BzpoK eoe/. ekbi w?riahB d/ gzikph Gkr dkfBrokB gq'ca?;o ;'Yh ;h. T[; B/ w?B{z w?riahB d/ gzikph ;?e;aB dk ftfdnkoEh;zgkde pDk fbnk.

fJe fdB ;'Yh ;kfjp B/ fejk, ikj vkH jfoGiB f;zx s'_ ekbi w?riahBbJh eftsk b? nk. T[j w?B{z w"ih w{v *u s[fonk iKdk fdf;nk. w?_ s[o/ iKd/B{z @;fs ;qh nekb# ik p[bkJh. T[; B/ w/ok BK EK g[ZfSnk. w?_ nkgDh ikD gSkDeokJh sK T[jd/ fujo/ *s/ w[;eqkjN nk rJh. fsZyhnK s/ia BiaoK dh f;;as w/o/ T[s/ rZvfdnK fejk, ¿sK wkbt/ dk iZN J/_.À w?_ ;zrfdnK fejk, ¿jK ihÀ.

T[; B/ w/ok BK jh @iZN# oZy fbnk. rZbK rZbK *u w?_ eftsk dh rZb

Page 315: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 315

ehsh. nkfynk, ¿ekbi d/ w?riahB *u n;h_ s[jkvh eftsk SkgDh ukj[zd/ jK. d/;e' sK XzBtkdh j'tKr/.À

T[; B/ gZ[fSnk, ¿eftsk g[okDh ukjhdh J/ iK Bth_<À

w?_ nkfynk, ¿fijVh woiah d/ fdU, fJ; Bkb gzikph ;?e;aB dh ;akB pD/rh.À

T[; B/ fejk, ¿w?_ Bth_ jh d/tKrk, nDSgh. fJzi eoh_ ghohnv w[ZeD *s/w/o/ dcaso nk ikJh_, eftsk b? bJh_.À

ghohnv w[ZeD *s/ w?_ T[jd/ dcaso frnk sK T[j ekria T[s/ e[M fbyhiKdk ;h. T[; B/ w?B{z gzdoK thj fwzN mfjo e/ nkT[D B{z fejk s/ fco fbyDk;a[o{ eo fbnk. d[pkok frnk sK T[; B/ Bth_ fbyh eftsk w/o/ jZE cVk fdZsh.Bkb ;Zdk d/ fdZsk fe T[jd/ dcaso nk ikfJnk eoK. w?_ XzBtkd eo e/ g"VhnKT[Øso nkfJnk.

n;h_ T[j eftsk ;G s'_ w{jo/ Skgh. w?_ w?riahB dh ekgh d/D frnk sKT[; B/ w?B{z e'b pjk fbnk s/ ukj wzrtk bJh. ukj gh_fdnK rZbK pksK j'JhnK.w/o/ w{zj'_ ;apd @w[zvhQo# fBeb frnk. fJ; bcaia B/ T[; B{z u"_ekn fdZsk. T[j efjDbZrk, fit/_ e[shQV! n;h_ jZ;D bZr/. w?B{z bZrk, vkeNo ;apdK dk f;aekoh j?.

T[d'_ ;qh r[o{ s/r pjkdo yakb;k ekbi, d/t Bro, eo'b pkr ftu ;h.jkb/ :{Bhtof;Nh e?_g; ftu Bjh_ ;h frnk. ekbi d/ B/V/ jh o"De tkbk pkiakoniwb yK o'v ;h. T[; s'_ E'VQk nZr/ r[odtkok o'v. r[odtkok o'v dh 68BkJhtkbk rbh ftu jfoGiB f;zx nkgD/ S/ ihnK d/ gfotko Bkb ofjzdk ;h.gfjbh fwbDh dk Mkek bfj ikD fgZS'_ w?B{z nB/eK tko jfoGiB f;zx B{z fwbDd/ w"e/ fwb/. ed/ ekbi ftu, ed/ T[jd/ xo, ed/ :{Bhtof;Nh e?_g; s/ ed/ foZio'v T[s/ ;?o eofdnK.

ofjrVg[ok gzikph ;kfjs dh okiXkBh pD u[Zeh ;h. eo'b pkrofjrVg[ok fgzv dh iawhB *s/ tf;nk ;h. BkNeeko jouoB f;zx dh ne?vwhth T[E/ jh ubdh ;h i' d;th_ gfVQnK B{z frnkBh eotkT[_dh ;h. yakb;k ekbiB/ nBzd gops j';Nb dk 18 Bzpo ewok r[biako f;zx ;zX{ B{z d/ oZfynk ;h.T[; ewo/ ftu ed/ ed/ vkH jfoGiB f;zx s/ vkH nwohe f;zx th nktVd/. T[j yakb;k ekbi ftu fjzdh s/ nzro/iah d/ b?euoo ;B. nzro/iah dkb?euoo nwohe f;zx gzikph dk BkNeeko ;h i' fgZS'_ gzikph :{Bhtof;NhgfNnkbk dk tkJh; uK;bo pfDnk. pknd ftu T[; B/ jfoGiB f;zx B{z gzikpheftsk dk o[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;ah efj e/ tfvnkfJnk.

Page 316: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

316 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fit/_ vkH jfoGiB f;zx B/ nB/eK b/yeK s/ T[BQK dhnK fbysK pko/ fbfynkT[t/_ T[; pko/ th b/yeK B/ ekch e[M fbfynk. pbtzs rkorh brGr T[jdh T[wodk jh ;h. id'_ rkorh B/ jfoGiB f;zx B{z fwbDk j[zdk sK T[j r[odtkok o'vtkb/ wdok; ekch jkT{; ftu fwbd/. id'_ jfoGiB f;zx B/ rkorh B{z fwbDk j[zdksK eBkN gb/; tkb/ fJzvhnB ekch jkT{; ftu *eZm/ j[zd/. rkorh B{z jfoGiB f;zxdh eftsk uzrh bZrdh s/ jfoGiB f;zx B{z rkorh dh tkose. rkorh b/yeK d/o/yk fuZso fbyfdnK w;kbk bk e/ ya;sk eoko/ pDk fdzdk fiBQK B{z gkme fdbu;ghBkb gVQd/. rkorh B/ jfoGiB f;zx pko/ fbfynkL

jfoGiB f;zx y[ZbQh dkVQh tkbk fJe nfijk fdU j? i' fBZe/ w'N/ ;kfjsekoB{z s[ozs jh GZe;a eo iKdk j?. MkV-izrko dkVQh ftu'_ T[; dk fuZNk jk;k fd;dkj?, fi; ftu ya"caBke ef;a;a j?. w{zj T[s/ ;hsbk d/ jbe/ dkra, ByohbhnK nZyK,T[Øuh fbbQedko nktkia. T[j rZb eodk j?, fit/_ i/p ftu'_ ep{so T[Øv frnk j't/. gfjbh tko w?_ T[; B{z w'No ;kJheb T[s/ uVQ/ d/fynk, fJsBk s/ia fe w?B{z ikfgnkfit/_ w'No ;kJheb yVQk ;h, jfoGiB f;zx dk ;kok fi;w nfjZb ;h, f;oca dkVQhcVcVkT[_dh j'Jh d"Vh ik ojh ;h.

jfoGiB f;zx s'_ eftsk jk;b eo e/ w?_ ;wMdk ;K fe j[D T[; B{zfwbD frbD s/ nkgDh gVQkJh fbykJh ;zpzXh ;bkj w;atok b?D *u e'Jh fMieBjh_. T[j gVQB fbyD ftu p/;ae fezBk th o[fMnk j[zdk go w?B{z fwbD bJh ;wKd/ fdzdk. ed/ ed/ T[j w?E'_ nkgDk nB[tkd dk ezw th eotk b?_dk. T[jnzro/iah s'_ gzikph ftu nB[tkd p'bh iKdk i' w?_ Bkb' Bkb fbyh iKdk. w/o/ fby/B{z T[j t/ydk s/ rabshnK mhe eo fdzdk. T[jdk w?B{z fJj ckfJdk j'fJnk few/oh fbys ;[Xo rJh s/ w?B{z gq?Ø; ekgh pDkT[Dh nk rJh. T[jdh jZEfbys pVh;[zdo ;h. id'_ w?_ T[jd/ e'b p?m e/ T[jdk p'fbnk fby fojk j[zdk sK w?B{z T[jdhgqfsGk dk ;[yktK nfj;k; j[zdk. gb?yakB't dh g[;se @nBn?vo?Ø;v b?Noia# dknB[tkd @fuZmhnK fpB f;oBkftU_# dk e[M Gkr T[; B/ p'b e/ w/oh ebw s'_fbytkfJnk. w?_ j?okB j[zdk fe T[; B{z n?B/ YZ[et/_ ;apd fet/_ n"Vh iKd/!

;kvh iwks jcas/ *u uko fdB :{Bhtof;Nh e?_g; gVQB iKdh. jfoGiBf;zx th fjzdh d/ ftfdnkoEhnK B{z gVQkT[D e?_g; iKdk. ed/ ed/ w?B{z T[jd/ ;e{NofgZS/ p?mD dk w"ek fwb iKdk. okj ftu T[j eftsk r[D r[DkT[_dk ;Zik jZE;e{No d/ j?_vb s'_ u[Ze b?_dk. eftsk Bkb jZE bfjokT[_dk. nfij/ w"e/ ;e{Nov'bdk sK w?_ vodk pJh fvZr/ fe fvZr/! go fvZr/ ed/ Bk. fiZdD ed/ ;e{Nopkjbk v'bdk, w?_ wB *u c?;bk eodk fe nZr/ s'_ T[jd/ ;e{No *s/ Bjh_ p?mDk.;'udk, wBK T[j sK ykXh ghsh fcod?. s?B{z eh b'V n? T[jd/ Bkb fvZr e/ jZvhgZ;bh s[VkT[D dh<

Page 317: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 317

fJe fdB T[jh rZb j'Jh ihjdk vo ;h. ;e{No *s/ eftsk T[ukodk T[j;Zuh_ fvZr fgnk go w/oh y[;afe;wsh ;h fe w?_ T[jd/ wro Bjh_ ;K p?mk j'fJnk.T[jd/ ekch ;ZNK bZrhnK s/ ekch d/o gbZ;so bZr/ oj/. fijVk jkb ukb g[ZSDnkT[_dk B;hns eo e/ iKdk, ¿vkH ;kfjp fJ; tko sK pu rJ/ U, nrKj B{z;e{No *s/ Bk p?fmU. i/ pfjDk Jh fgnk sK e'Jh eftsk Bk r[D r[DkT[D bZrfgU. i/ rkT[Dk jh j'fJnk sK j?_vb SZv e/ jZE Bk bfjokfJU. ;e{No yVQk eoe/ ukn g{ok eo fbU!¿

vkeNo ;kfjp T[s/ sK fJBQK B;hnsK dk e'Jh n;o Bk j'fJnk go w?_w[V e/ T[jd/ ;e{No wro Bjh_ p?mk pJh n?t/_ ikj iKdh Bk j'i/!

T[jBh_ fdBh_ gzikph ;kfjs ;Gk fdZbh dh jcas/tko whfNzr eBkN gb/;B/V/ frnkBh joh f;zx d/ xo j[zdh. ed/ ed/ T[; ftu vkH jfoGiB f;zx thubk iKdk. fi; whfNzr ftu T[j iKdk, XzB XzB eok e/ w[Vdk. T[j ethdopkoK ftu th iKdk fiE/ ;{soXko pDdk. T[; B{z eth G[rskT[D/ nkT[_d/.T[jdhnK eftsktK Gog{o dkd b?_dhnK. jiakok f;zx r[odk;g[oh, skok f;zx ekwbs/ fp;aB f;zx T[gk;ae dk jk; ftbk; j[zdk. r[odk;g[oh nkgDk rhs g/;a eodk-s/oh d' NfenK dh B"eoh w/ok bZyK dk ;ktD ikt/HHHs/o/ w?B{z g?D G[b/y/ id *tkp{jk yVekt/HHHs/oh d' NfenK dh B"eohHHH. fiBQK B/ fcbwh rhs @w/ok bky'_ ek;ktD ikJ/# ;[fDnK T[BQK B{z ;akfJd gsk Bk j't/ gJh fJj rhs r[odk;g[oh d/ rhsdh jh Beb j?! T[jBh_ fdBh_ jfoGiB f;zx d/ B/V/ ofjD tkb/ ;B, eth jfoBkw,skok f;zx ekwb, d/ftzdo, gqhsw f;zx ;caho, jouoB f;zx, nwo f;zx, dftzdo;fsnkoEh s/ p{Nk f;zx pr?ok. rkorh s/ r[biako f;zx ;zX{ d/ th r/V/ tZid/ofjzd/. gzi gKv' ej/ iKd/ eosko f;zx ;[w/o, Jh;ato fuZsoeko, ;[ikB f;zx, gkbf;zx s/ pktk pbtzs, jfoGiB f;zx B{z ne;o fwbd/. yakb;k ekbi ftu gq'Hnwohe f;zx s/ vkH c"ik f;zx T[jd/ ;kEh ;B i' pknd ftu gzikph :{Bhtof;NhgfNnkb/ ub/ rJ/.

iBtoh 1965 *u w?_ yakb;k ekbi ftu b?euoo bZrk sK vkH jfoGiBf;zx dk e[bhr pD frnk. ;kvh p[Zeb j'o y[ZbQ rJh s/ w?B{z d' fszB tko T[jdkjw fgnkbk j'D dk w"ek th fwfbnk. T[j gh_dk xZN ;h go y/Vdk tZX ;h. fJetko fyV/ j'J/ B/ w?B{z g[ZfSnk, ¿s/o/ fgzv fNZp/ j?D<À w?_ fejk, ¿w?_ sK rGo{ jhfNZfpnK *s/ y/v e/ j'fJnK. eZY' ed/ N?w, fgzv d/ fNZp/ ftyktK. fNZfpnK s'_ uVQdks/ fSgdk ;{oi. uzB ukBDh *u uwedk o/sk.À

T[; B/ b'o *u fejk, ¿uZbKr/ ed/ s/o/ fgzv th. uzB ukBDh *u bktKr/fNZp/ *s/ wfjcab. fbNKr/ o/s/ *u. ;Zuh_ w/ok fNZp/ *s/ fbND B{z pVk ihn

Page 318: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

318 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

eod?HHH.À

nZi w?_ ;'udk, ek;a! T[j w/o/ fgzv nkfJnk j[zdk. T[jdh fNZp/ *s/ fbNDdh ohM w?_ oZi e/ g{oh eodk. go e[dos B/ fJj Y'n ed/ Bk Y[ekfJnk. T[jwkbt/ d/ fNZfpnK *s/ fbND dh ohM wB *u gkb e/ jh s[o frnk!

vkH jfoGiB f;zx dk ihtB n;b ftu ftr'u/ dk ihtB ;h. T[j dZf;nkeodk ;h fe T[jdhnK eftsktK ftu'_ T[jd/ wkfgnK s/ G?DK d/ ftr'u/ e{ed/ jB.T[jd/ t/dBk Go/ ihtB s/ eftsk d/ X[o nzdo'_ do;aB eotkT[D tkbh T[jdh;t?ihtBe g[;se j?- u'bak NkehnK tkbku'bak NkehnK tkbku'bak NkehnK tkbku'bak NkehnK tkbku'bak NkehnK tkbk.

T[j g[;se fbyDh ;a[o{ eofdnK T[; B/ gqfsZfrnk ehsh ;hL

fJj fbys fsnko eofdnK ih ukj[zdk j? fe e'Jh oZp torh j'_d w/ohokjB[wkJh eo/ sK i[ w?_ jT[w?_ ns/ Jhoyk s'_ pfunk ojK. nkgDh ;kXkoBsk d/dkfJo/ s'_ T[oQK goQK Bk GNeK, nkgD/ nkg B{z tfvnkT[D iK fe;/ j'o B{z S[fNnkT[Dd/ e[okj/ ed/ Bk gtKHHH.

jfoGiB f;zx dk iBw ;H rzvk f;zx d/ xo wksk eow e"o dh e[Zy'_18 nr;s 1920 B{z, bzwfvzr, n;kw ftu j'fJnk ;h. T[; d/ fgsk ih T[E/o/bt/ d/ c'ow?B ;B. T[j T[u gkJ/ dh B"eoh ;h. wfjew/ tZb'_ pVhnK ;j{bsK;B. y[ZbQk wekB, y[Zb/Q tkV/, y[ZbQ/ bt/o/ s/ B"eo ukeo. ;'B/ dk Bjh_ sK uKdh dkuwuk w{zj *u b? e/ izfwnk ;h pkbe jfoGiB. T[; s'_ gfjbK T[; dhnK fszBG?DK izwhnK ;B fiBQK *u'_ fJe dh fwqs{ j' rJh ;h. fszB G?DK pknd izwD eoe/T[; B{z @fsqyb# fejk iKdk ;h.

eoBh oZp dh, jfoGiB f;zx dk fgsk, g[Zso d/ iBw fdB s'_ n?;k phwkofgnk fe w[V skp Bk nkfJnk. phwkoh tX rJh sK T[; B/ nkgDh iBw G'fJzdh fwZNh ftu obD bJh nkgD/ iZdh fgzv G[Zbo, fiabQk nzfwqs;o B{z otkBrh gkbJh. T[E/ jh T[; dk d/jKs j' frnk. jfoGiB ni/ e[ZSV jh ;h fe i[nkBijkB wK ftXtk j' rJh.

bzwfvzr tkb/ xo ftu d[ZX u[zxd/ pkb jfoGiB dh dkdh, wK s/ d'e[nkohnK G?DK ofj rJhnK. pugB ftubhnK e[M e[ uhiaK g[Zso B{z fgsk dh :kdeokT[_dhnK ojhnK. T[jBK ftu fJe ;h ;'B/ dk e?_mk i' gfotko d/ ;od/ g[Zid/j'D dh fB;akBh ;h. e[M o/;awh gZrK ;B s/ fJe ekb/ rkso/ tkbh feogkB. pkndftu T[j fszB/ fB;akBhnK r[nk p?mk. e[dos dk efjo t/y' fe jfoGiB ni/pugB ftu jh ;h fe T[jdh dkdh, wK s/ d't/_ G?DK th oZp B{z fgnkohnK j'rJhnK. jfoGiB dk Bk e'Jh ukuk ;h, Bk skfJnk. dkdk gfjbK jh ;[ortk;j' frnk ;h.

Page 319: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 319

rzvk f;zx Xowh g[oy ;h. r[o{ xo dk fBsB/wh s/ r[owfs d/ rqzEK dkgq/wh. T[; B/ nkgD/ g[Zso dk BK oZyD bJh j[ewBkwk fbnk sK @jfo# ;apd gfjbKnkfJnk. T[jd/ s'_ pZu/ dk BK jfoGiB f;zx oZy fbnk frnk. jfoGiB d/ BKBkb oko/ B{z bZrh f;jkoh don;b r[o{ rqzE ;kfjp dh pyaf;a;a j? fi; B{z T[jr[o{ s/ fgsk dh n;h; ;wMdk j?. gzikph ftu BK fbyfdnK T[; B/ jw/;ak oko/B{z f;jkoh bkJh oZyh id fe j'oBK Gk;aktK ftu BK fbyfdnK f;jkoh rkfJp eofdZsh. fijVh g[;se jfoGiB f;zx B{z ;G s'_ gfjbK t/yD B{z fwbh T[j bzwfvzrtkb/ xo ftu Bo?D f;zx dk rqzE pkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;Nhe ;h. r[opkDh Bkb T[;dk fo;ask izwfdnK jh i[V frnk ;h.

id'_ jfoGiB dh wK, G?DK s/ T[j nkg n;kw tZvk xo SZv e/ fgzv G[ZbonkJ/ sK fgZS/ dkdh s/ gfotko dk fJe ;a[Gfuzse skok f;zx @iZN# ofj rJ/. skokf;zx xo dh fJZias dk okyk ;h. id pkbe jfoGiB s'_ fpBK ;kok gfotko jhr[iao frnk sK w[V e/ T[; B{z ed/ bzwfvzr ikDk B;hp Bk j'fJnk. jfoGiB f;zxd' e[ tko n;kw frnk go bzwfvzr Bk ik ;fenk. e?;h j'Dh ;h ;kv/ fJ; ethdh fe T[j j[zd/ ;[zd/ nkgDk iBw ;EkB w[V Bk t/y ;fenk! fJ; d/;a fBekb/ dkd[Zy T[jdhnK eftsktK ftu EkU_ EK d[ydk fd;dk j?.

jfoGiB f;zx fbydk j? fe nkgDh ikfJdkd s'_ fes/ d[ydkJh ;h nkgD/xo d/ ihnK dk ftS'Vk. fJe s'_ pknd fJe xo d/ ihn feod/ rJ/. id'_ T[jni/ nZmK ;kbK dk jh ;h sK xo dk nkyaoh ihn T[jdh tZvh G?D fp;aB e"oth ubkDk eo rJh. woB tkfbnK d/ ;;eko t/b/ T[; B{z nk;/ gk;/ eo fdZskiKdk ;h. fJzi T[j xo d/ fe;/ ihn Bkb th wVQhnK ftu Bjh_ ;h ik ;fenk.

T[; B/ fbfynk, ¿b'e d;d/ oj/ gJh w/o/ fgsk dhnK S/ G?DK ;B, gonkgDh fe;/ G{nk d/ do;aB w?B{z ed/ Bk j'J/. fgsk y[ad w?B{z T[ikV phnkpkB ftuT[Ør/ *eZb/eko/ o[Zy tork ikfgnk. id'_ fe;/ p}[or ;[nkDh d/ w{zj'_ ;[Ddk, eZbk sKoZp eo/, e'Jh o[Zy th Bk j't/, sK T[jd/ eb/i/ *u ezv/ dh u'G i/jh ghV wfj;{;j[zdh. BkBfenK tZb'_ th thokBh xZN Bjh_ ;h. wK d/ ftnkj t/b/ T[jd/ wkg/ wou[Ze/ ;B. d' Gok ;B, fJe yk;k tZvk, fJe nzMkDk e[ZSV u[ZeD:'r pkb. fJ;nzMkD/ pkb B{z wK nkgD/ Bkb jh n;kw b? rJh ;h. T[jB{z gkfbnk, gVQkfJnks/ ezw/ bkfJnkHHH.À

wK tZb'_ gkb/ T[; wkw/ B/ th :shw GkDi/ dh pKj Bk cVh. ftXtk wk;hd/ xo G/fink sK wk;h dk ;j[ok T[; B{z tkX{ Gko ;wMD bZrk. eth$nkb'uevkH jfoGiB f;zx B/ fbfynk j?, ¿w/o/ fiajB ftu fJe dfonk tr fojk j? fi;ftu ijkia i/vh tZvh BkT[ uZb ojh j?. fJ;/ ftu n;h_ ;tko jK. ezY/ T[go

Page 320: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

320 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

d' n"osK jB, tkb y'bQ e/ ia'o ia'o dh f;o wko ojhnK jB. T[jBK d/ ;kjwD/EkbhnK jB fiBQK ftu dht/ ir oj/ jB. fgZS/ wodK dh fBZeh fijh N'bh yb'shY'b tik ojh j?, e[M rk ojh j?.

¿Bdh gko T[ikV fijh EK fJe ;N/;aB j?. UE/ rZvh ftu n;h_ p?m/ jK.;kB{z J/E'_ se, rZvh uVQkT[D nkfJnk B"eo o' fojk j?. efjzdk j?L okDh wK, ed'_se nk ikJ/_rh< s/o/ fpBK w/ok e"D< w?_ o[b iktKrk. S/sh nk ikDk. wK T[jB{zXhoi pzBQkT[_dh j?, e[M g?;/ d/_dh j?. rZvh s'_ pkjo yb's/ d/ f;o *s/ jZE c/odhj?. ¿fJ;/ soQK d/ S'N/ S'N/ fuso w/o/ fiajB ftu nNe/ jB. fuso p'bd/ jB,w?B{z nkgDh rkEk fbyD bJh T[e;kT[_d/ jB. Bdh d/ rhs, T[ikV EK yb'sh o/brZvh d/ rhs, Ekbh ftu pbd/ dhftnK ;kjt/_ tkb y'bQ e/ BudhnK nkfdtk;DKd/ rhs ni/ w?_ fbyD/ jB. ed'_ fbyKrk< dfonk d/ gkDh tKr ;wK o[VQh ik fojkj?.À

fiBQK fdBK *u jfoGiB f;zx dh wK fszBK pZfunK B{z b? e/ n;kw s'_ nkgD/fgzv G[Zbo nkJh, T[j fdB r[o{ e/ pkr s/ i?s' d/ w'ofunK d/ ;B. nkohnk ;wki,d/t ;wki s/ f;zx ;Gk bfjoK dk gquko ia'oK T[s/ ;h. jfoGiB B/ T[d'_ gVQB/ g?Dk;h. T[; B/ w[Ybh gVQkJh fgzv d/ vhH phH gqkfJwoh ;e{b s'_ ehsh. fco r[nkbwzvhd/ n?Ø;H vhH ;e{b s/ vhH J/H thH ;e{b s'_ d;th_ pj[s uzr/ BzpoK Bkb gk; ehsh.fJzi jo soQK dh f;Zfynk s/ ;Gk dk ozr T[jd/ T[s/ ufVQnk. T[d'_ f;Zfynk dkwkfXnw T[od{ ;h. nzro/iah gzith_ s'_ d;th_ se gVQkJh iKdh ;h. gzikph T[; B/xo'_ s/ r[od[nko/ s'_ gVQBh f;Zy bJh ;h. vhH J/H thH ;e{b ftu gVQB eoe/ nZmth_se fjzdh th gVQ bJh. d;th_ gk; eoB se T[; B{z uko/ iapkBK gVQBhnK s/fbyDhnK nk rJhnK ;B.

gVQB ftu T[j j[f;anko ;h go T[; dh okyh eoB tkbk e'Jh Bjh_ ;h.Bk wK, Bk fgT[, Bk G?D, Bk Gok. T[; B/ fiazdrh dh y/v y[ZbQ/ gZfsnK Bkby/vh s/ pVh w[;aeb Bkb gfVQnk. T[jd/ egV/ J/B/ G?V/ j[zd/ ;B fe ;e{b/ iKfdnK;aow nkT[_dh ;h go T[j gVQkJh ftu bkfJe j'D ekoB ;e{b ftu gotkB ;h.T[; Bz{ fo;as/dkoK dh EK nfXnkgeK s/ d';sK B/ jh fgnko fdZsk. T[j T[d'_ shihiwks ftu ;h id'_ gfotko dk nzsw w?_po, T[jdh d{ih G?D th wo rJh. wKs/ G?DK dh ra?o jkiaoh d/ nfj;k; B/ T[; B{z eth pDkfJnk. wK woB s'_ pkndT[jd/ ftu vo dk nfj;k; ikrdk ofjzdk ;h. T[j fi; xo ofjzdk ;h T[E'_ d"ViKdk s/ oks t/b/ ;oezfvnK ftueko GkT[_dk rkT[_dk ofjzdk.

vkH jfoGiB f;zx dZ;dk j? fe fBo'b eftsk d/ o{-p{-o{ T[j wk;h d/fgzv fJZSo/ gj[zu e/ j'fJnk ;h. fJj fgzv bkj"o ;afjo dh nkyaoh jZd w[iazr s'_

Page 321: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 321

fszB e[ whb dh ftZE *s/ ;h. fJZSo/ tkb/ xo ftu fszB feZ;/, fJe r[Nek s/ fJerqzE ;h. feZ;/ ;B Nfjb f;zx x[Ze/tkbhJ/ dk @ftobkg#, ekdo:ko dk @g{oB Grs#s/ d"bs okw dk @o{g p;zs#. fJBQK feZf;nK B/ T[jd/ nzdo eftsk d/ ph phifdZs/. xo s'_ p/xo j'fJnk T[j nkgD/ nkg B{z ed/ o{g-p;zs Bkb w/bdk ed/g{oB Grs Bkb.

rbhnK *u rkT[_d/ iKd/ gqGks c/oh tkfbnK d/ p'b @s?B{z rkcabk ikr BknkJh fe fuVhnK ikr gJhnK# ns/ dot/;aK d/ ;[yB @e'Jh rZb ubD dh eo UJ/iZr pfj Bjh_ ofjDk# T[; d/ pkb wB B{z eftsk ouB bJh gq/od/. caehoK d/p'b ezBh_ g?_d/ @Bh w'JhJ/ G[zB d/ caehoK d/ dkD/# s/ ;{JhnK ezX{JhnK t/uD tkbhnKdhnK x'VhnK ;[DB B{z fwbdhnK @bNe/_d/ tkb ;'jD/ d/ t/ w[zfvnk s/oh x'Vht/#.

;akfJoh d/ pj[ozr/ gqGkt ep{bdk T[j wzBdk j?, ¿w/ok nkgk caeho d/yZgo tork ;h fi; ftu b{Dh dkb, fwZmh yho, d[ZX s/ bZ;h ;G soQK dh fGfSnkg?_dh ojh. eh ;thekoBk j? s/ eh Bjh_ ;thekoBk, fJj y[ZbQ, fJj u'D caeho gk;Bjh_ j[zdh. d[Bhnk d/ nB/e o[M/ftnK *u'_ w?E'_ nkgD/ bJh ;akfJoh dk o[M/tK u[fDnkfrnk.À

1936 ftu d;th gk; eoB fgZS'_ T[jdh jkbs thokB Xosh ftu T[ØiV/prhu/ d/ c[Zb torh ;h i' Xosh *s/ fvZrD'_ vodk j't/ wsk ghV bZr/. T[;t/b/ se T[j nkX[fBe gzikph ekft s'_ nDikD ;h. GkJh tho f;zx, w'jB f;zx s/nfzwqsk gqhsw d/ T[; B/ BK th Bjh_ ;B ;[D/.

1939 se T[; B/ nkX[fBe gzikph eftsk dh e'Jh uZi dh feskp Bjh_ ;hgVQh. e/tb bkj"o d/ ;akfJo fuokradhB @dkwB# B{z jh gfVQnk ;[fDnk ;h. v/ok;kfjp d/ i'V w/b/ T[s/ tZvk eth dopko j[zdk ;h. 1940 ftu gqGkeo eo e/ T[jp/;ae phH J/H dk fJwfsjkB d/D :'r j' frnk ;h go 1941 ftu T[; B/ frnkBhth eo bJh fi; Bkb T[j frnkBh tZiD bZr fgnk ;h. dkVQh T[; d/ ftobh nkJh;h i' T[; B/ ;koh T[wo y[ZbQh jh oZyh.

gqGkeo s/ frnkBh gk; eoB d/ Bkb jfoGiB f;zx B/ 1941 ftu fjzdhdh @;kfjs osB# gqhfynk th gk; ehsh. j?okBh dh rZb j? fe ;G ek;/ tZb'_nDr"b/ ftfdnkoEh B/ fizB/ th fJwfsjkB fdZs/ ;G c;N ebk; ftu gk;ehs/. e'o; dhnK feskpK th eJh tko T[; e'b nkgDhnK Bjh_ ;B j[zdhnK. T[jgfjbK gk; j'J/ ftfdnkoEhnK iK Bkb gVQd/ iwkshnK dhnK wzrthnK feskpK gVQe/ gqhfynktK dh fsnkoh eodk.

Page 322: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

322 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ed/ bkj"o d/ g[nkj/ ftu eoskoh BK dh e[Vh Bkb fe;a'o T[wo/ jfoGiBdhnK fBrkjK fGVhnK ;B. oKM/ T[m e/ nkfynk tkj ;ZiD! jho jZ; e/ s/fwjopkB j'Jh. nfijk brGr jo eth ebkeko Bkb tkgod?. eJh ;kbK dhftE fgZS'_ eoskoh dh Mbe T[; B{z fdZbh d/ fJe f;B/wk xo ftu gJh. goeoskoh dh Biao p/rkBh j'Jh gJh ;h. eh fJj Biao dk X'yk ;h< fJ; B{z nkgDhBiao dk X'yk wzB b?D s'_ f;tk j'o e'Jh ukok Bjh_ ;h jfoGiB e'b.

d;th_ gk; eo b?D fgS'_ bkj"o dh p/ekoh ftu T[j B"eohnK bJh noiahnKfdzdk fojk i' p/eko iKdhnK ojhnK. fJe fdB bkj"o ftu T[jd/ d';s d/;/ B/ dZ;gkJh fe fdZbh d/ fe;/ dcso B{z d;th_ gk; eboeK dh b'V j?. joGiB f;zxB/ noiah gk fdZsh. fJzNoftT{ bJh ;Zdk nk frnk go fdZbh ftu T[jdh e'Jh mkjoBjh_ ;h. d/;/ B/ jh gjkV rzi ofjzd/ nkgD/ d';s dk fNekDk dZ; e/ jfoGiBf;zx B{z rZvh uVQk fdZsk. T[; B{z fdZbh ftu eboe dh B"eoh fwb rJh.

fdZbh T[; B/ E'VQk fuo jh eboeh ehsh ;h fe eboeh s'_ wB T[eskfrnk. T[j iwBk d/ g[b *s/ pfj e/ ;'uD bZrk, bkj"o w[V ikt/ iK fdZbh *ujh GNedk oj/. T[jd/ eowK B{z fJe d';s T[jd/ e'b nkfJnk. T[; B/ nkfynk,r[od[nkok o'v *s/ r[o{ s/r pjkdo ;e{b j?, w?_ s?B{z T[E/ b[nk ;edK. T[; B{zfjzdh nfXnkge dh B"eoh fwb rJh i' vkYh ok; nkJh. T[; B/ ojkfJ;a jh ;e{bd/ B/V/ eo bJh fiE/ eJh eth s/ b/ye t;d/ ;B. T[BQK Bkb fdZbh ftu T[;dk ih bZr frnk. b/yeK Bkb d';shnK g?DhnK ;a[o{ j' rJhnK fiBQK ftu Jh;atofusoeko, nwo f;zx, ;[bZyD s/ r[biako j'oh_ ;B.

id'_ T[j o[iarko bZr frnk sK uko g?;/ th i/p/ ftu yVeD bZr/. T[jfJSo/ s'_ nkgDh wk;h B{z fdZbh b? nkfJnk. fdZbh nk e/ wk;h T[jd/ wro g?rJh fe j[D s{z ftnkj eotk. 68 BkJhtkbk rbh ftu ofjzdh fJe n"os B{z id'_gsk bZrk fe T[BQK dh jh pokdoh dk B"eoh bZrk fJe w[zvk ni/ e[nkok j? sKT[; B/ w[zv/ dh wk;h Bkb fo;as/ *u'_ bZrdh nkgDh G?D d/ fo;as/ dh rZb s'obJh. id'_ T[; n"os B/ yfjVk jh Bk SZfvnk sK jfoGiB f;zx B{z jK eoBh gJh.

feogkb e"o BK dh e[Vh Bkb T[; d/ ;zi'r fby/ ;B. e[Vh p/;ae ;wZXo;h go ;h uzr/ ;[Gkn dh. 1946 *u T[BQK dk fo;ask j' frnk s/ T[;/ ;kb wk;hB/ fJSo/ fbik e/ GkDi/ B{z ftnkj fdZsk. wk;h s/ feogkb e"o B{z b? e/ jfoGiBf;zx fdZbh gos fgnk fi; Bkb 68 BkJhtkbk tkb/ xo B{z Gkr bZrD bZr/.gb/mk pZuk Xh ;h i' wksk fBebD ekoB d' ;kb dh j' e/ r[iao rJh. fcobVe/ :[rgkb f;zx dk iBw j'fJnk. fco wdB r[gkb s/ fgq:do;aB f;zx. ;Gs'_ S'Nh p/Nh of;aw. id'_ w?_ gfjbh tko T[BQK d/ xo frnk sK vkeNo dk gfotko

Page 323: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 323

S/ ihnK dk ;h.

1951 *u yakb;k ekbi d/t Bro ftu fjzdh d/ b?euoko dh nk;kwhfBebh. sd se jfoGiB f;zx B/ fjzdh dh n?ØwH J/H dk fJwfsjkB nZtb doi/ftu gk; eo fbnk ;h. i[bkJh 1951 ftu T[; B{z ykb;k ekbi ftu fjzdh dkb?euoko oZy fbnk frnk. b?euoko bZr e/ T[; B/ @r[ow[yh fbgh w/_ T[gbGdfjzdh ;kfjs# y'i gqpzX fby e/ ghn?ØuH vhH dh fvroh jk;b eo bJh. fco T[jfjzdh ftGkr dk w[yh pD frnk. T[jBK fdBK ftu jh w?_ T[; e'b'_ ekbi w?riahBbJh eftsk jk;b ehsh ;h.

fco jfoGiB f;zx dk gq'H gqhsw f;zx Bkb w/b j'fJnk i' ok; nkT[_dkfrnk. gq'H gqhsw f;zx jh ;h fi; dh f;cako;a ;dek T[j fdZbh :{Bhtof;Nh ftunkX[fBe Gkosh Gk;katK ftGkr dk gq'ca?;o s/ w[yh pfDnk.

1965-66 d/ fdB ;B. w?_ yakb;k ekbi fdZbh ftu gzikph dk b?euoko;K. T[d'_ vkH jfoGiB f;zx T[; ekbi ftu fjzdh ftGkr dk w[yh ;h s/ ekbidk ;hBhno w';N gq'c?;o ;h. T[j fgqz;hgb r[opuB f;zx pZb dh ra?o jkiaoh ftuekoiekoh fgqz;hgb d/ coia fBGkT[_dk. gqhsw f;zx p?_; B/ w?B{z ekbi dhnEb?fNe; Nhw dk fJBukoi pDk fdZsk. ;kvh eok; ezNoh dh Nhw :{Bhtof;Nhdh u?_ghnBf;ag ftu Gkr b?D rJh sK vkH jfoGiB f;zx th ekbi d/ nEbhNd"Vd/ t/yD frnk. ;kvh Nhw u?_ghnBf;ag fiZsh sK T[; B{z b'jV/ dk ukn ufVQnk.T[; B/ iZchnK gk e/ Nhw B{z tXkJhnK fdZshnK s/ ukn Bkb c'N' fyutkJ/.

ekbi ftu n;h_ gzikph ;kfjs pko/ ;wkrw oZfynk. T[; ;wkrw bJhw[Zy wfjwkB ti'_ gzikph ftGkr B/ nkX[fBe Gkosh Gk;aktK, fdZbh :{Bhtof;Nh d/w[yh vkH nkoH e/H dk;r[gsk B{z ;Zdk fdZsk. ;Zdk gZso w?_ jh d/D frnk. w?_ vkHdk;r[gsk dh B/Vsk jk;b eo bJh j'Jh ;h. T[; B{z w/oh p'bpkDh gzikph d/ pkehnfXnkgeK Bkb'_ tZyoh ikgh ;h. fJe fdB T[; B/ ekoB g[ZfSnk sK w?_ dZf;nkfe gzikph d/ pj[s/ nfXnkge ;afjoh s/ g'm'jkoh fgS'eV d/ jB. w?_ wkbt/ dhghi?_Noh B{z phb"_r eodk j'D eoe/ g/_v{nK tKr p'bdK. fJj rZb T[; B{z iu rJhs/ T[; B/ wB ftu Xko fbnk fe fJe b?euoko gzikp dh ghi?_Noh s/ fgzvK B{zphb"_r eodk th oZyDk ukjhd?. w"ek nkfJnk sK T[; B/ w?B{z oZy th fbnk. fJziT[; Bkb w/oh B/Vsk j'o th tX rJh.

;wkrw tkb/ fdB w?_ N?e;h b? e/ :{Bhtof;Nh e?_g; ofjzd/ vkH dk;r[gskB{z b?D frnk. T[jd/ xo gj[zuk sK T[j ;NZvh *u o[ZMk j'fJnk ;h. T[; B/ fejk,s{z UBk fuo e'Jh feskp d/y b?, w?_ nZX/ xzN/ se fsnko j' iktKrk. w?_ nZXkxzNk bzxkT[D bJh :{Bhtof;Nh d/ e?c/ ubk frnk. nZr/ vkH jfoGiB f;zx p?mk

Page 324: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

324 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;h. T[jB/ gsbh nktkia @iZNk* efj e/ *tkia wko bJh. w?_ T[jd/ e'b ik p?mk.dZf;nk fe w?_ vkH dk;r[gsk B{z b? e/ ekbi d/ ;kfjs ;wkrw *s/ ikDk j?. T[jnZX/ xzN/ se fsnko j't/rk. vkeNo B/ g[ZfSnk, ¿J/E'_ ikD tkb/ j'o e"D e"DB/<À

w?_ fejk, ¿N?e;h nkgD/ e'b n? s/ ikD tkbk *eZbk dk;r[gsk Jh n?.ÀT[;B/ fejk, ¿sK fJT[_ eo. s{z w/o/ pko/ T[jB{z dZ; dJh_. w?_ th Bkb Jh ubdK.¿

w?_ fJzi jh ehsk. vkH dk;r[gsk B{z vkH jfoGiB f;zx pko/ dZf;nk fefJj gzikph d/ gqf;ZX eth, nB[tkde s/ nkb'ue jB. ;kv/ ekbi ftu fjzdhftGkr d/ w[yh s/ ;hBhno w';N gq'ca?;o jB. w?B{z bZrk T[; s'_ gfjbK vkHdk;r[gsk, vkH jfoGiB f;zx pko/ e[M Bjh_ ;h ikDdk. T[; B/ fejk fe gfjbKfJj ;ZiD T[; B{z feT[_ Bh fwbkfJnk< T[jBh_ fdBh_ :{Bhtof;Nh ftu gzikphgVQkT[D tkb/ gq'ca?;o ;B vkH jouoB f;zx, vkH sob'e f;zx ezto, vkH r[opya;af;zx, vkH ekbk f;zx p/dh, vkH ;ftzdo f;zx T[Øgb, tDikok p/dh s/ i'frzdo f;zx;'Yh. ed/ ed/ vkH r[gkb f;zx dodh th n?ØwH J/H gzikph dk ghohnv gVQk iKdk;h.

w?_ N?e;h vokJhto d/ Bkb dh ;hN *s/ p?m frnk. d't/_ vkeNo fgSbh;hN *s/ p?m rJ/. nZX/ e[ xzN/ dk o;sk ;h. vkH jfoGiB f;zx rZbK dk XBh;h. rZbK rZbK ftu T[; B/ dk;r[gsk *s/ nkgDh ftdtsk dk N{Dk eo fdZsk.w?_ w{jo/ p?mk u[Zg ukg ;[Dh frnk. yakb;k ekbi nZr'_ bzxD tkbh ;Ve dk BK@UfoiBb o'v# ;h fi; dk BtK BK d/;apzX{ r[gsk o'v oZy fdZsk frnk ;h. goe'Jh BtK BK xZN jh b?_dk ;h. id'_ N?e;h UfoiBb o'v *s/ w[Vh sK jfoGiBf;zx B/ dk;r[gsk B{z dZf;nk fe fJ; ;Ve dk BK @d/;apzX{ r[gsk o'v# j?. fcoT[; B/ pzrkb dh G{fwek pzBQfdnK pzrkbh ;kfjs ;bkj[s ehsh. fJT[_ T[jdk;r[gsk d/ fYZv ftu tV frnk. vkH jfoGiB f;zx B/ nkgDh ftdtsk dkdk;r[gsk *s/ n?;k gqGkt gkfJnk fe dk;r[gsk B/ T[; B{z gzikph n?ØwH J/H dk fJeghohnv gVQkT[D B{z nky fdZsk.

nZr/ vkH jfoGiB f;zx dh ebkekoh ;h. gzikph dh T[; B/ frnkBh ehsh;h, gzikph dk n?ØwH J/H Bjh_ ;h. go gzikph dk J/Bk frnkBtkB ;h fe gzikphdh n?ØwH J/H eoB s'_ fpBK jh T[j gzikph dk gq'c?a;o pD e/ nkX[fBe Gkosh Gk;aktKftGkr dk w[yh pD frnk ns/ vkH dk;r[gsk tkbh e[o;h ;zGkb bJh. e[o;hsK T[; B/ gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk d/ gfjb/ gzikph gq'ca?;o s/ w[yh j'D dhth ;zGkb b?Dh ;h go ;ehw f;o/ Bk uVQ ;eh.

gzikph :{Bhtof;Nh dk ;kpek tkJh; uK;bo vkH nwohe f;zx ns/

Page 325: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 325

jfoGiB f;zx 1951 *u yakb;k ekbi ftu fJe' ;w/_ b?euoko bZr/ ;B. nwohef;zx fbydk j? fe 1952 iK 53 ftu jfoGiB f;zx B/ T[; B{z dZf;nk ;h gJhT[; B/ nzfwqsk gqhsw pko/ fJe b/y fbfynk j?. @nZi nkyK tkfo; ;akj B{z# eftskfby e/ nzfwqsk w;aj{o j' u[Zeh ;h. T[j b/y nwohe f;zx B/ gfVQnk s/ ]a{p;bkfjnk. nwohe f;zx nzro/iah gVQkT[_dk ;h ns/ jfoGiB f;zx fjzdh go gzikphftu fbyD dh brB d'jK B{z ;h. nwohe f;zx B/ 1953 *u fJe BkNe fbfynkokjK d/ fBy/VokjK d/ fBy/VokjK d/ fBy/VokjK d/ fBy/VokjK d/ fBy/V fi; dk fjzdh nB[tkd jfoGiB f;zx B/ ehsk ;h. fJT[_ T[BQK dhd';sh gZeh j' rJh ;h.

jfoGiB f;zx B/ nkgDh gfjbh feskp bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K nwohe f;zx B{z bzvBG/ih fiE/ T[j ghn?ØuH vhH eoB frnk ;h. T[; dhnK d' gzrshnK nwohe f;zxB{z ed/ Bk G[ZbhnKL fiT[_ fe;ws dh o/y o[gfjoh, ni/ th o;sk ikr fojk .w?_;"_ iktK, w?_ ;"_ iktK, fJt/_ Bk :kohnK Eh_dVhnK.

1963 ftu vkH nwohe f;zx gzikph :{Bhtof;Nh ftu nzro/iah dk gq'ca?;oik bZrk. fiE'_ se :{Bhtof;Nh ftu gzikph dk gq'c?a;o bZrD dh rZb j? 1947s'_ gfjbK gzikp :{Bhtof;Nh bkj"o ftu vkH w'jD f;zx dhtkBk gzikph tk;s/ gq'HfB:[es j'fJnk ;h. 1947 s'_ pknd gzikp :{Bhtof;Nh ftu gzikph dh n?ØwH J/H ;{o{ j'Jh sK gq'H dhtkBk s'_ fJbktk gzikph gVQkT[D tkb/ gq'H s/ik f;zx s/ gq'H gqhswf;zx ;B. fco gq'H ;zs f;zx ;/y'_ th ob frnk. gzikph dh n?ØwH J/H ;G s'_ gfjbKwfjzdok ekbi gfNnkbk ftu F[o{ j'Jh, fco yakb;k ekbi nzfwqs;o, fco gzikp:{Bhtof;Nh uzvhrVQ. T[E/ vkH ;[fozdo f;zx e'jbh B{z gzikph dk gq'ca?;o bk fbnkfrnk.

gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk ftu gzikph dk gfjbk gq'ca?;o bkT[D dhtkosk vkH nwohe f;zx dh fbyh jh gVQ'L 1965 ftu w?_ gfNnkb/ nzro/iah dkgq'ca?;o ;h. GkJh i'X f;zx T[jBK fdBK ftu tkJh; uK;bo ti'_ nkgD/ gfjb/ fszB;kb g{o/ eo oj/ ;B. gzikph dk gq'ca?;o u[DB bJh fdZbh ftu vkH wfjzdo f;zxozXktk dh e'mh ftu whfNzr j'Jh. vkH ozXktk s'_ fJbktk r'gkb f;zx dodh thfJe n?egoN ;B. fJe sh;ok ftdtkB th ;h go w?B{z BK Bjh_ :kd fojk. T[;whfNzr ftu w?_ fJj sithia g/;a ehsh fe gfNnkb/ ftu jfoGiB f;zx B{z gzikphdk gq'ca?;o bkfJnk ikt/. fJj rZb jo fJe B{z iuh s/ ew/Nh tZb'_ fJj' f;cako;aehsh rJh.

go e[M b'eK B{z fJj rZb wB}{o Bjh_ ;h. T[jBK B/ fJ; c?;b/ fyabkcad"V GZi F[o{ eo fdZsh. T[jBK jh fdBK ftu GkJh i'X f;zx dk tes yasw j'frnk s/ feogkb f;zx Bkozr T[jBK dh EK w[eZoo j'J/. f;zvhe/N dh whfNzr gfjbh

Page 326: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

326 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ew/Nh s'_ e[b S/ jcafsnK pknd j'Jh. gq'H Bkozr dh fJj gfjbh whfNzr ;h. w?_t/fynk fe tkJh; uK;bo j' u[Zeh f;cako;a s'_ fEVe oj/ ;B. w/oh fJj nkyaohwhfNzr ;h s/ w?_ T[; s'_ pknd fJe j'o B"eoh *s/ fdZbh tkg; ikDk ;h. w?_fpbe[b fBobZi j' e/ fJj rZb ejh fe fJ; c?;b/ s'_ fgZS/ jNDk rabs g{oB/gkT[D/ j'Dr/. go nyaho j'fJnk T[jh e[M i' fJjBK w;fbnK ftu j[zdk j?. c?;bkfJj j'fJnk fe w[V e/ fJ;afsjko fdZsk ikt/. fJ; w"e/ d' jh rZbK efjD tkbhnKjB. gfjbh fJj fe w/o/ fyankb ftu i/eo jfoGiB f;zx T[; t/b/ gfNnkb/ ubkfrnk j[zdk sK gzikph nfXnkgB dk o[ya ekcah jZd se pdb ikDk ;h. fJ; s'_tZX e[M efjD dh b'V Bjh_.

e[M ;kbK pknd id'_ fdZbh :{Bhtof;Nh ftu gzikph d/ gq'c?a;o dh nk;kwhGoh ikDh ;h sK jfoGiB T[E/ ;fji/ jh T[; gdth bJh u[fDnk frnk.w?_ T[jBKfdBK ftu nwohek frnk j'fJnk ;K. w?B{z jfoGiB dh fuZmh nkJh. itkp ftuw?_ T[jB{z tXkJh G/ih. nrb/ e[M ;kbK ftu i' jfoGiB B/ ehsk s/ gzikphnfXnkgB d/ fwnko ekfJw j'J/, T[jd/ pko/ pj[sk e[M efjD dh b'V Bjh_.

vkH nwohe f;zx fbydk j?, ¿pV/ xZN eth n?;/ j[zd/ jB fijV/ nkgD/iiap/ dh f;aZds s'_ nZr/ ik e/, T[; s'_ T[Øm e/ fJe n?;h wB dh nt;Ek ftu gj[zuiKd/ jB fe nkgDh eftsk ftu fNekn b? nkT[_d/ jB. o[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;aho[Zy s/ fo;ah fJe fw;kbj?. fJ; ftu ;'u s/ iiap/ dk ;[w/b j?. fJjd/ ftu wB dh ;zs[;aNh jh Bjh_ fJe;fji ntZ;Ek tZb fJ;akok j? fi; ftu fNekn fiankdk s/ sVg xZN j?.À

vkH jfoGiB f;zx B/ w"fbe g[;seK ouB s'_ fJbktk d' doiB d/ eohpfeskpK dk nB[tkd ehsk s/ doiB d/ eohp feskpK ;zgkfds ehshnK. J/Bk e[MSgtk b?D d/ pkti{d T[j dZ;dk j[zdk ;h fe T[jdk fbfynk pj[s e[M r[nkufrnk s/ e[M fbfynk j'fJnk SgD y[D'_ ofj frnk! T[j fbydk j?, ¿pj[s e[MsK w?_ bkj"o jh SZv nkfJnk ;K, nkgD/ Bkb fdZbh fbnkT[D dh b'V wfj;{; Bkehsh. fJe sK nkgDh :kd-;aesh jh w?B{z g{op-fby/ dh ;zGkb tZb fXnkB Bjh_;h d/D d/_dh. d{i/ nu/s fijk nfj;k; ;h fe r[nku rJ/ dk fceo Bk eo,j'o ou btKrk.

T[jdhnK eftsk dhnK brGr ;kohnK jh feskpK Gkgk gqhsw f;zx B/SkghnK. NZ[ehnK ihGK tkb/NZ[ehnK ihGK tkb/NZ[ehnK ihGK tkb/NZ[ehnK ihGK tkb/NZ[ehnK ihGK tkb/ ekft ;zrqfj n?woi?_;h dhnK eftsktK Bkb ;zpzfXs;h. fJj ;zrqfj SkgD pko/ T[; B/ Gkg/ B{z p/Bsh eoBh T[fus Bk ;wMh. fJesK T[j Gkg/ s'_ BKj Bjh_ ;h ejkT[Dh ukj[zdk, d{i/ T[jB{z fe;/ ;zeN ftu Bjh_ ;hgkT[Dk ukj[zdk.Gkos dk ;akfJd jh e'Jh tZvk ;afjo iK ;EkB j't/ fiE/ T[j eftskiK ftuko g/;a eoB Bk frnk j't/. ekbiK, :{Bhtof;NhnK ftu sK T[; B/ rkj

Page 327: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 327

gk oZfynk ;h. fes/ eth dopko, fes/ o{po{, fes/ e[zihts Gk;aB s/ fes/ frnkBr';aNh. T[j p'bdk ubdk jiakok f;zx r[odk;g[oh d/ pho o; dh dkd fdzdk,p{Nk f;zx dh ;odkoh wzBdk, r[ofdnkb f;zx dk @wVQh dk dhtk# ;bkj[zdk s/ pktkpbtzs dh fpzpktbh dh pks gkT[_dk. ihjdh fbys N[zp iKdh oZi e/ gq;z;k eodk.T[; B/ nB/eK d';s pDkJ/ s/ rtkJ/

fJj rZb th Bjh_ fe T[; B{z ;dk ;bkwK jh j[zdhnK ojhnK. fiBQK B{z T[;B/ w{zj ia'o w[jZpsK ehshnK T[jBK B/ T[; B{z T[ikVB dh th e'Jh e;o Bjh_ SZvh.T[jd/ gq;z;e jh T[jd/ fBzde pDd/ oj/. u/b/ Ng{;hnK wko e/ gkb/ pdbd/oj/. id T[j gfNnkb/ iKdk sK G{stkV/ th gj[zudk. ekoBo Ykp/ s'_ szd{oh G'iSeD dk dhtkBk ;h. ykXh ghsh *u rkT[_dkL

X[o dorkj'_ gfjbK uZb w/b/ uZbhJ/

UVe ikDk wo t/ uZb w/b/ uZbhJ/HHH

pbtzs rkorh B/ jfoGiB f;zx dh w;sh B{z fJzi fpnkfBnkL

fi; fdB w?B{z ;kfjs nekdwh dk fJBkw fwfbnk, T[; ;akw pj[s ;ko/ b/ye fwZso w/o/ xo fJeZm/ j' rJ/. fBZe/ ftjV/ ftu S'Nh ;[oya w/ia T[&Zs/ w'wpZshpb ojh ;h. fJod frod g?_sh ukbh d';s p?m/ ;BL nzfwqsk gqhsw, w'jB f;zx,eosko f;zx d[Zrb s/ T[; dh phth, SZi torh dkVQh tkbk r[biako f;zx ;zX{,;[ohbh nktkia tkbh ;[fozdo e"o s/ jfoGiB f;zxHHH. ;GBK d/ rbk; Go/ j'J/ ;Bs/ ;G gh oj/ ;B.ftjV/ ftu jk;k s/ ;a'o ;h fi; d/ MZyV Bkb w'wpZsh ezp ojh;hHHHeftsktK dk d"o F[o{ j' frnk. jfoGiB f;zx rbk; cVh yVQk ;h ns/ bNp"okj'fJnk eftsk dh dkd d/ fojk ;h. ed/ ed/ T[; dh fbbQe torh gsbh nktkia;GBK s'_ nbfjdk Nhg d/ ;[oK ftu r{zi T[mdh. ;[fozdo e"o B/ jho ;[DkJh sK;GBK T[&Zs/ u[Zg Sk rJh. w'wpZsh dh bkN th ezpD'_ jN rJh. d' xzN/ eftsktKs/ rhsK dh wfjcab fGZih ojh. uwu/ N[Ded/ oj/, rbk; yDed/ oj/. fJe pKjT[bko e/ jfoGiB f;zx B/ rhs S'fjnkL nZXh oks pb{zrk ftbe/ Bh wkJ/ w/ohJ/!

T[; B/ fJj gzrsh d' fszB tko T[Øu/ ;[oK ftu p'bh. id T[j @Bh wkJ/# nkydk sK T[; dh nktkia fJT[_ ;h fit/_ e'Jh p[ZYh ehoB/ gk ojh j't/HHH.

T[; B/ rbk; fJe gk;/ oZy fdZsk s/ eb/i/ ftu'_ j{e eZYhL

e'o/ d[ZX eN'o/ w/o/, nk s/o/ p[bQ S[jktK, Bh fizd bt/ohJ/!

d't/_ jZE nkgDh Sksh T[&Zs/ i'V e/ T[j d[ZX dhnK XkoK trk fojk ;h.d[ZX d/ eN'o/ Sbe oj/ ;B. ;kok ftjVk d[ZX dhnK XkoK Bkb Go fojk ;h. wZXw;{j/ ukBD/ ftu yVQk T[j pj[s tZvk-tZvk bZr fojk ;hHHHT[; dh dkVQh c?b rJh ;h

Page 328: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

328 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

s/ T[; dh nktkia T[Øuh r{zi tKr fes'_ d{o'_ nk ojh ;h. eftsk B/ T[; B{z fdUtKr pDk fdZsk ;h i' wS/o/ dh rkro ftu'_ Xz{nK pD e/ fBebdk j? ns/ nkek;aT[s/ Sk iKdk j?.T[; dh eftsk ;GBK B{z wzso w[rX eo ojh ;hL ;"_ ik w/o/wkbek, tokB j'Jh oksHHH.

nek;atkDh tkbk d/ftzdo T[; B{z ;kfjp/ ebw, ;kfjp/ r[casko, ;kfjp/feodko ns/ w[ezwb T[;skd s/ fdnkb{ ofjB[wk efjzdk ;h. p{Nk f;zx T[; B{zfdb dfonk nkydk ;h. T[; B/ fbfynk, ¿jfoGiB f;zx eth j? s/ rkT[_dk thj?. ewbk nkdwh fejV/ gk;/ bZr frnk. i/ okrK dk feZsk ngBkT[_dk, ;ko/d/;a dh wkfJnk j{zM b?_dkL

w?_ Goh ;[rzXhnK g"D ;ZiD s/o/ p{j/

s{z fJe tkoh se b? e"D ;ZiD s/o/ p{j/

w/oh euVh gfjb to/; ;zr s/ok ukj/

w/o/ ;[uV/ ;[uV/ nzr e/; nBtkj/HH.

G{;aB fXnkBg[oh ftnzreko ;h. b/yeK s/ ethnK dk w"i{ T[vk fdzdk ;h.T[; B/ fbfynk, ¿jfoGiB f;zx s[fonk fcodk j?. GZfink fcodk j?. T[fvnkfcodk j?. yzG T[r nkJ/ jB T[; dh ;kdrh B{z, T[; dh ;obsk B{z, T[; d/ ;fjiB{z, T[; d/ ;[ji B{z. T[j nkg f;oi/ ebg-b'e ftu GkT[_dk fcodk j? s/ rkT[_dkfcodk j?. ed/ e'Jh w[dok pDkT[_dk j?, ed/ e'Jh fJ;akok eodk j?. ;kB{z bZrdkj? fit/_ ;kvh rZb dk j[zrkok Godk j?. ed/ T[; dk rbk Godk j?. ed/ nZyGodh j?. eth fJzi dk j[zdk j?, eftsk fJzi T[sodh j?. fJj nihp fijk wB[Zyj?. fJj fo;ah j?< iK o[Zy j?< fJj izfwnk ;h iK T[frnk ;h< gq;aB ;[D e/ T[jjZf;nk j?. jZ;d/-jZ;d/ dZf;nk j?L iBw j'fJnk w/ok e';h o[Zs/HHHw/ok pugB ni/Bk nkfJnkHHH.

yakb;k ekbi fdZbh dh ;kbkBk nEb?fNe; whN j[zdh sK n;h_ d't/_ wkJhecV pfjzd/. w/o/ j;kT[D/ s/ T[jd/ ekfte p'b ozr pzBQ fdzd/. T[j ewkb dke[w?_N/No ;h. i/eo i;d/t f;zx dh EK b? b?_dk sK ;zGt ;h i;d/t B{z th wksgk iKdk. fJe tko w/oh y/v ouBk gVQ e/ T[; B/ fejk, ¿iZNk, i/ feXo/ y/vKfyvkohnK pko/ nzro/iah *u fby/_ sK g{oh d[Bhnk *u gfVQnk ikt/_. i/ i;d/t f;zxtKr fjzdh *u e[w?_Noh eo/_ sK T[jd/ tKr jh jtkJh ijkiaK *s/ uVQ/_ ns/ J/;ahnBs/ Ubzfge y/vK eto eo/_.À

go w?_ gzikph ftu fbyD p'bD dh nVh cVh oZyh. w/oh nVh s'_ nZe e/T[; B/ fejk, ¿j[D s{z ;kJheb ;tko J/_. gzikph *u fby e/ tZX s'_ tZX ;e{No

Page 329: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 329

;tko j' ;e/_rk, fJ; s'_ tZX Bjh_. uZb gzikph *u jh fbyh uZb.À

ek;a ! vkH ;kfjp ih_d/ j[zd/ sK t/yd/ fe ;kJheb ;tko gzikph y/v b/yes/ y/v p[bko/ B{z gzikph fgnkfonK B/ ;e{No dk ;tko Bjh_, jtkJh ijkiaK dk ;tkopDk e/ jzGkn SZfvnk j?! fijV/ efjzd/ B/ fe gzikph ftu e[M Bjh_ fgnk, w?_ T[BQKftu'_ Bjh_.

skok f;zx @b'e ozr# BK dk gouk eZYdk ;h ns/ fNZuo wy"b eo/ fpBKT[jdk ;odk Bjh_ ;h. b'e ozr n;b ftu B'e M'e dk Jh ozr j[zdk ;h. T[jnkT[_dk Jh w/o/ pko/ efjD bZrk, ¿vkH ;kfjp, fJj u/bk ed'_ w[zfBnK< fJjB{z sKfJe d' tko w?_ ekch jkT{; *u th t/fyn?.À vkeNo B/ f;oc J/Bk jh dZf;nk,¿fJj gzikph dk b?euoo J/.À fco ekwb B/ fejk, ¿vkH ;kfjp n?seh_ *nko;h*ftu fJe ejkDh gVQB tkbh n?. fe;/ Bt/_ b/ye dh n?.À

T[; B/ o;kbk y'bQ e/ ftykfJnk sK w?B{z ejkDh dk BK @Buko# Biaoh_ g?frnk. fJ; BK dh ejkDh e[M fdB gfjbK jh w?_ Gkgk gqhsw f;zx B{z fdZsh ;h.w?_ ya[;a th j'fJnk s/ j?okB th! *nko;h* ftu SgDk s/ skok f;zx ekwb d/ w{zj'_f;cas ;[DBh ewkb dh rZb ;h ekwb B{z eh gsk ;h fe fi; b/ye dh ejkDhB{z T[j ;bkjh ik fojk ;h T[j T[jd/ e'b jh p?mk ;h . vkH jfoGiB f;zx B/ejkDh j/mK BK gfVQnk-;otD f;zx. T[jd/ w{zj'_ fBefbnk, ¿fJj ;otD fejVkj'fJnk gJh<À

jZd j' rJh ;h! w?_ ;kjwD/ p?mk th T[BQK B{z fd; Bjh_ ;K fojk! w/ok vzvgkT[D B{z ihn eodk ;h go w?_ j"bh d/D/ fejk, ¿Buko BK dh fJe ejkDh sKw?_ th Gkgk gqhsw f;zx B{z fdZsh ;h. fbnkU w?B{z th ftykU.À T[j ejkDh w/ohjh ;h. vkH jfoGiB f;zx d/ efjD *s/ w?_ jh gVQ e/ ;[DkT[D bZrk. T[; fdBsK i/ ;koh ekfJBks efjzdh, ¿gVQ e/ ;[Dk.À sK w?_ ;koh oks ;[DkT[_dk Bk EZedk.nkgDh gfjbh ejkDh B{z @nko;h# tor/ tZv/ b/yeK d/ gou/ ftu Sgh t/yD dknefj nBzd ;h i' ;apdK ftu fpnkB Bjh_ ehsk ik ;edk. jfoGiB f;zx d/skok f;zx d/ f;csh p'bK B/ w?B{z j'o th yzG bk fdZs/!

ejkDh dk nzs ;hL oks Yb u[Zeh ;h. uzd fSg fojk ;h. u[c/o/ u[Zg;h. eZ[s/ ;[Zs/ gJ/ ;B. e'Jh ihn Bjh_ ;h ikrdk. Bzpodko nkgD/ g[Zs B{z T[vhefojk ;h. Bzpodko d/ w[zv/ B/ p{jk y[ZbQtkT[D bJh pVh j[Zp Bkb pkg{ B{z *tkiawkoh. T[jB{z pkg{ s'_ ;akpk;a fwbD dh nk; ;h. T[jB/ pkg{ d/ ej/ w[skfpet/bK eokJhnK ;B s/ fgT[ dk g[Zs fe;/ s'_ xZN th Bjh_ ;h fojk. go p{jky'bQfdnK jh pkg{ d/ w{zj'_ ;akpk;a/ tor/ p'bK dh EK rkbQK Goh nZr fBebh, ¿nkfrn?_ eziok, ezioK Bkb BZu e/< s{z w/o/ xo ekjB{z izwDk ;h< fe;/ ezio d/ izw

Page 330: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

330 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

g?_dk! uzrh ukj[B?_ sK ikj w/ohnK nZyK s'_ d{o j' ikj!! j' ikj d{o fJ;/ t/b/!!! @s/uzd fSg frnk ;h# d/ fceo/ Bkb w?_ ejkDh dk nzs ehsk ;h.

jfoGiB f;zx dh fNZgDh ;h, ¿fJj t/ ;kvk ;fGnkukoe d'rbkgD! BZuDrkT[D tkfbnK B{z n;h_ fJBkw sK d/ ;ed/ nK go nkgD/ XhnK g[ZsK B{z T[BQK BkbBZud/ rkT[_d/ Bjh_ io ;ed/. j'oBK d/ xo izwh jho uzrh J/ go nkgD/ xowkVh. Grs f;zx fe;/ j'o dk g[Zso j't/ sK mhe, nkgDk j't/ sK BkbkfJe!À

1967 ftu w?_ fdZbh d/ yakb;k ekbi B{z nbftdk efj e/ Y[Zvhe/ d/ ekbiftu nk frnk ;K. fco w/ok vkH jfoGiB f;zx Bkb yak; w/b r/b Bjh_ j';fenk. fuZmhnK iao{o nkT[_dhnK iKdhnK. T[jdhnK uko e[ fuZmhnK w/o/ gk; ni/th j?B. fJe fuZmh T[s/ 24H11H1975 dh w'jo j?. fbfynk j?, tho ;otB,s/oh fbys e"wh J/esk ftu gVQh. w?_ y[;a jK fe s{z J/B/ ;kbK pkd w[V ebw dkizrkb bkfjnk j?. s/oh ebw *s/ ;o;tsh ;tko j?, fbyD s'_ w{zj Bk w'Vh_.

s{z ewbihs (J/;ahnk dh 400 whNo d"V dh u?_ghnB ewbihs ;zX{) pko/fby e/ G/fink j?, ya{p j?. go T[; B{z e[M wjhB/ bzxk e/ SkgKr/. fJ; ftukb/gzikp d/ cZ[Npkb pko/, T[;d/ gkfbfNe; pko/, T[;d/ cZ[NpkboK dhnK ;wZf;nktKpko/ e[M fby e/ G/i, fBMZe s/ p/pke. w/oh ohM j? s{z e"wh J/esk d/ f;ao'wDhy/v fbykoh d/ s"o s/ ikfDnk ikt/_. jKw[y itkp G/i. s/ok b/y th S/sh g[iDkukjhdk j?.

gouk sK s{z t/y jh fbnk j?. fJ; ftu Sg/ b/y dk wZ[b s;thoK eoe/jh g?_dk j?. fJ; bJh nkgD/ b/y d/ Bkb gzi S/ s;thoK th iao{o G/ih_. w/okJ/; gou/ Bkb d';sK tkbk fo;ask j? s/ nkgD/ fwZsoK B{z fJ; Bkb ;zpzfXs eoBdk ukjtkB jK. s/ok nkgDk, jfoGiB f;zx

d{i/ fJBb?_v b?No T[s/ 22H12H1975 dh w'jo j?. tho ;otB, s/okb/y n?seh_ ik foj?. cbkfJzr f;y dh ejkDh s{z cbkfJzr g?B Bkb fbyh j?.s/oh ;a?bh s'_ e[opkB!

d' e[ b/y j'o fJj' ij/ fyvkohnK pko/ G/i. fJe d' b/y y/vK pko/ th.s{z s;thoK tZb fXnkB Bjh_ d/_dk. s;thoK b/y dh fizdikB j[zdhnK jB. ;' e[Ms;thoK Bkb iao{o G/fink eo. fJe tko c/o w[pkoepkd. s/ok nkgDk, jfoGiBf;zx

T[jdh nrbh fuZmh 4$1$76 dh fbyh fwbh. ;otB, s?B{z BtK ;kbw[pkoe! BtK ;kb s/oh ebw B{z j'o th fsZyk eo/. fJe b/y j'o dh T[vhe j?.s/ok, jfoGiB f;zx

Page 331: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 331

fgS'_ ;[MhL s/ok b/y fJe tko c/o gfVQnk. s/oh ;a?bh s/ e[opkB. skohcabJh bcaia Bjh_ nj[Vd/.

fco 22$1 dh fbyh fuZmh nkJh. tho ;otB, s?B{z gfjbK th p/Bsh eou[ZeK. n?seh_ fJe b/y y/vK dhnK ubzs xNBktK iK ;wf;nktK pko/ G/i. s/okfJe b/y gjz[u u[Zek j?. T[j sK SgDk jh j?. go eozN Nkge T[go th s/ohebw ubDh ukjhdh j?. d{ih tko p/Bsh eo fojk jK sK i[ s{z fJ; gk;/T[u/uk ns/ pj[s ibdh fXnkB d/t/_. s/ok, jfoGiB f;zx

w?_ j?okB ;K fe jfoGiB f;zx w?B{z e"wh J/esk tk;s/ fbyD bJh nkoKfeT[_ bk fojk ;h! T[j fuZmh T[s/ fuZmh gkJh ik fojk ;h.fco ;fuZso e"whJ/esk dk gouk w?B{z vke okjh_ fwfbnk fi; ftu *cbkJh_r f;y fwbyk f;zx* tkbkb/y Sfgnk ;h. Bkb w/oh c'N' bZrh ;h. d' e[ fdBK pknd ;" o[gJ/ dk wBhnkovo th fwfbnk. fJj w/oh fbys dh gfjbh e?;a ewkJh ;h. T[BQh_ fdBh_ ;"o[gJ/ j[zd/ th pj[s ;B. wBh nkovo fwbD ns/ w/oh c'N' SgD dh sK w?B{z pj[sy[;ah j'Jh go b/y d/ d' e[ g?fonK dh SzrkJh j' ikD dk e[M ozi th j'fJnk.w?_ nkgD/ ikD/ fJe fJe bcaia pVk ;'u ftuko e/ fbfynk ;h. tkeK B{z ohM Bkbr[zfdnk ;h. T[d'_ w?B{z Bjh_ ;h gsk fe w?riahB dh ;g/; w[skfpe g?o/ eZND/ thg? ;ed/ jB. ;zGt ;h w/o/ b/y dh eKN SKN fJ;/ eoe/ j'Jh j't/. go w?E'_w/oh fbys Bkb j'fJnk @nBoE# ifonk Bjh_ ;h ik fojk. wB *u o'; ikfrnk fegfjbK T[jB/ fuZmh gk e/ ya[d fbytkfJnk, fco eZfNnk. fJj feXobk fJB;kcaj'fJnk<

o'; ftu w?_ vkH jfoGiB f;zx B{z frbk eofdnK fuZmh fby fdZsh.;zgkdepD/ vkH jfoGiB f;zx B/ gsk Bjh_ T[; fuZmh B{z fet/_ fbnk< go fgZS'_ G/i/w/o/ b/yK ftu'_ e'Jh th ;so Bk eZNh. w?B{z *e"wh J/esk* dk ekbw @y/v w?dkB *u'_#fbyD vkH jfoGiB f;zx B/ jh bkfJnk ;h i' w?_ w?riahB d/ pzd j'D se u"dKgzdoK ;kb fbfynk.

vkH jfoGiB f;zx B{z o'; dh fuZmh fbyD fgZS' w?_ gSskfJnk th fe w?B{zozd/, s/;/ s/ e[jkV/ tor/ ;apd Bjh_ ;B tosD/ ukjhd/ feT[_fe jfoGiB f;zxokwrVQhnk ;h. go XzB ;h jfoGiB f;zx fi; B/ T[Øek jh wfj;{; Bk eotkfJnk.j' ;ed? T[; B/ fJj ;'u e/ wkca eo fdZsk j't/ fe T[;/ B/ jh w/ok BK @iZN# oZfynk;h. n?t/_ sK Bjh_ efjzd/ fe iZN dh iapkB e[jkV/ torh j[zdh j?!

vkH jfoGiB f;zx dh y[ZbQfdbh dk nfj;k; w?B{z T[d'_ j'o th j'fJnk id'_T[; B/ @nko;h# ftu Sgd/ nkgD/ ekbw @Be;a Bt/o/# ftu w/oh feskp @y/v ;z;ko#pko/ gq;z;kwJh b/y fbfynk.T[; dk e[M e[ u'DtK Gkr fJzi ;hL

Page 332: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

332 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fpBK ;aZe ;otD f;zx ;apdK dk UfbzghnB j?. t/yD B{z T[jdh fbysf;Xh ;kdh ikgdh j?, go T[jdh ;apd-xkVs fgZS/ pVh eoVh xkbDk dk MkT[bkg?_dk j?. jo tke fsZyh M[ZNh wko e/ BZ;dk j?. T[jd/ t/r s'_ sK fJj' ikgdk j?fe T[jB/ iZr fiZsD d/ wB'oE Bkb eoVh w;ae ehsh j?HHH.

;akfJd s[jkB{z ikg/rk w?_ Gkte j' fojK. ikgdk w?B{z th j?. J/;/ bJh w?_nkgD/ fby/ B{z d[pkok gVQ frnk. go, fby/ j'J/ ftu'_ e[M th eZND dk jhnk Bjh_fgnk. w?B{z y/vK ftu yak; fdbu;gh Bjh_, go y/vK ftykT[_d/ ;otD f;zx B/ gzikphp'bh d/ ;[jZgD s/ ;woZEk dk ;[yktK Biakok th sK g/;a ehsk j?. w?_ p'bh d/ u;e/dk wkfonk T[jdhnK nZyK EkDh y/vK, fyvkohnK, y/v-ftfdnk s/ y/v-ftfrnkB Bkbtkecah gk frnk. s[;h_ g[ZS'r/L eh ;otD f;zx J/vk jh ;woZEktkB fbykoh j? fiZvkw?_ T[jB{z dZ; fojk jK< w?_ th fJ; feskp B{z gVQd/ gVQd/ o[e iKdk fojk jK s/ra?o-jkiao ;otD f;zx B{z ;tkb eodk fojK jKL eh s/ohnK y/vK d/ fyvkoh ;Zuw[ujh J/B/ ;'jD/ jB<

fJj fbys gVQ e/ w?B{z y[;ah j'Dh sK ;[Gkfte ;h Bkb ;aofwzdrh th j'Jhfe fi; wzB/ dzB/ ftdtkB B{z ed/ w?_ fuZmh ftu @bk e/# e[jkV/ tor/ ;apd tos/;B T[; B/ w/oh fbys dh f;cas eofdnK ;Zuw[Zu ebw s'V fdZsh ;h!

1984 d/ ;ke/ s/ fgZS'_ fdZbh d/ f;Zy esb/nkw B/ vkH jfoGiB f;zx B{zfjbk e/ oZy fdZsk ;h. T[; t/b/ T[j 65 tfoQnK dk j' frnk ;h s/ T[; dhfoNkfJow?_N ;a[o{ j' u[Zeh ;h. T[j BtK xo gk fojk ;h fi; d/ nX{o/ fij/ d'ewo/ fsnko j'J/ ;B. fidD fJzdok rKXh dk esb j'fJnk T[; d/ yakp fynkbftu th Bjh_ ;h fe fJj esb p/e;{o f;ZyK dk esb/nkw pD ikt/rk

nrb/ fdB T[BQK d/ nX{o/ xo d[nkb/ dk n;wkB nZrK Bkb sfgnkj'fJnk ;h. xo *u jfoGiB f;zx s/ T[jdh gsBh feogkb e"o jh ;B. pZu/oki"oh rkovB ;B. T[;o oj/ Bt/_ xo s'_ ;" e[ edwK dh ftE *s/ r[od[nkoknZr dh G/N j' u[Zek ;h. gfjbh d{ih Btzpo dh oks ;h. T[BQK B{z rbh *u'_ bzxd/wkoXkV eod/ w[byJhJ/ dh nktkia ezBh_ gJh. T[BQK B{z fiT{_d/ ihn ;{bh *s/ bNeDdk nB[Gt j'fJnk. uko fdB brksko d/; d/ Bkdo;akjK B/ ;kVc{e s/ esb'rakosdk d"o ikoh oZfynk. jfoGiB f;zx d/ :ko, ;[do;aB, i;tzs f;zx, ;afrodi;ftzdo f;zx s/ gzikph ;kfjs ;Gk d/ gqXkB frnkBh e[bdhg f;zx Bkdo;akjhdh G/N uVQ rJ/.

vkH jfoGiB f;zx B{z e[M fdB o{g';a th j'Dk fgnk. T[jdk i[ow ;h, T[j@ne;# ftu ;ke/ Bhb/ sko/ d/ c"ihnK dk fJe j"bBke ekok Sgtk p?mk ;h. T[;d/ ;kb/ irihs f;zx dh jfowzdo ;kfjp d/ xzNk xo e'b feskpK t/uD dh d[ekB

Page 333: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 333

;h. xzNk xo dh fvUVQh d/ fJe gk;/ c"ih r[od[nkok ;kfjp d/ :kso{nK B{z cVfbnkJ/ ;B. fJ;sqhnK s/ pZfunK B{z gk;/ eo e/ wodK B{z EkJ/_ jh r'bh wko fdZsh;h. ;ke/ s'_ pknd eofcT{ jfNnk sK irihs f;zx nkgDh G?D s/ GD'JhJ/ e'bfdZbh frnk fiE/ c"ihnK dk ekok efj ;[DkfJnk. jfoGiB f;zx B/ irihs f;zxd/ jtkb/ Bkb ne; ftu Sgtk fdZsk. id'_ irihs f;zx nzfwqs;o tkg; frnksK T[; B{z frqcasko eo fbnk frnk. yapo fdZbh gj[zuh sK gsBh feogkb e"o, Xho;awh s/ efwT{fB;N g[Zso jfoGiB f;zx d[nkb/ j' rJ/ fe frqcaskoh dk fiazw/tkoT[jh j?. Bk fbydk, Bk irihs f;zx c;dk. j[D T[j nkg th frqcskoh bJhfsnko oj/!

jfoGiB f;zx vkYk go/;akB j'fJnk. gfotko jh T[jd/ T[bN j' frnk;h. xo'_ XZfenk T[j :{Bhtof;Nh d/ fe;/ gq'ca?;o d/ xo ik o{g';a j'fJnk s/frqcaskoh s'_ pu frnk. pknd ftu T[jdh rb/ dh e?_;o dk o/vhT[ E/o/gh BkbfJbki uZfbnk. ekch e;aN G'r e/ T[j e?_;o s'_ pu ;fenk T[wo d/ nkyaohgfjo/ fdZbh d{odo;aB B/ f;zx pzX{nK B{z b? e/ vkH jfoGiB f;zx B{z @rkt' ;ZuhpkDh# dk ftnkfynkeko pDkfJnk. T[; Bkb T[j d/;a pd/;a ftu j'o th gqf;ZXj'fJnk

vkH jfoGiB f;zx B/ fiazdrh *u nB/eK d[Zy io/ go fizadrh B{z jw/;akwjkB efj e/ Bw;ekodk fojk. g{oB f;zx s'_ pknd gzikph dk T[j n?;k nbp/bk eth ;h i' X[o dorkj/ iKdk th rhsK dh ohs fBGkT[_dk frnkL

w?_ iK s[oK rhs B{z efjDk,j"bh j"bh rkJ/.

uko edw w/o/ Bkb s[o/,c/o Gkt/_ w[V ikJ/.

;koh T[wo T[; ;kE fBGkfJnk, UVe tko fBGkJ/.

b'e efjD T[j rhsK tkbk ,ufbnk X[o dorkj/.

õõõ

Page 334: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

334 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fFbgh ebkeko vkH jfoGiBfFbgh ebkeko vkH jfoGiBfFbgh ebkeko vkH jfoGiBfFbgh ebkeko vkH jfoGiBfFbgh ebkeko vkH jfoGiBf;zx L f;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;zx L f;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;zx L f;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;zx L f;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;zx L f;woshnK d/ Mo'y/ #u'I

oftzdo othoftzdo othoftzdo othoftzdo othoftzdo oth

vkH jfoGiB f;zx fJe fFbgh ebkeko j?. T[;dheftsk ftu ebk ns/ fFbg dk ;[w/b j?. eftsk T[; T[Øs/;fji o{g ftu xNdh j?. fJe wzM/ j'J/ ekohro tKr, T[;nzdobk fFbgeko fJ; eftsk B{z ;[u/s o{g ftu xVdk,ftDsdk, ozddk ns/ r[DhJ/_ ftu eodk j'fJnk, fJe nfijkftbØyD o{g fdzdk j?, i[ T[;B{z T[;dh ghVQh d/ j'o ethnKBkb'_ fBy/Vdk j?. T[;dh ouB-gqfefonk ftu ;fji s/ T[u/uns/ nkwd s/ ;[u/s :sB dk ;[w/b gqkgs j[zdk j?.

gzikph ekft-irs dk T[j fJe tØvk Bkw j?,fi;dhnK fbysK dk rzGhosk Bkb :'r s/ gqwkfDe b/yk i'ykni/ ;zGt Bjh_ j' ;fenk. wØEk dht/ tkbk wØEk dht/ tkbk wØEk dht/ tkbk wØEk dht/ tkbk wØEk dht/ tkbk (1982)torhnK T[;dhnK fBt/ebhnK ns/ rfjo rzGho ouBktK dk:'r w[bKeD j'Dk ni/ pkeh j?. T[;dh eftsk fJØe';w/_ p[ØXh ns/ GktK B{z Mzi'Vdh j?. nekdfwe ftdtkBK ns/nfXnkgeK B{z fJ; gk;/ fXnkB d/D dh b'V j?.

vkH jfoGiB f;zx Bkb w/oh gfjbh w[bkeks 1963ftu j'Jh. w?_ ns/ B"itkB gzikph eth ;opz; vbj"}h s'_T[;d/ xo gmkBe'N tkg; gj[zu/ jh ;K fe gsk bØrk fe vkHjfoGiB f;zx nzfwqs;o ftØu fJe gqkJht/N ekft-wfjcb;ikT[D nk fojk j?. fdØbh dk eth jfoBkw th T[;d/ Bkb;h. w?_ s/ ;opz; th ik gj[zu/. e[M ;EkBe eth th fJ;wfjf\b ftu fBwzfsqs ;B. n;h_ ;G sK ftu ftu dwd[nkT[D tkb/ jh ;K, fJj ib;k n;b ftu vkH jfoGiBf;zx dk jh ;h. nkgD/ rhsK ns/ eftsk Bkb T[; B/ nØXhoks se ;o'fsnK B{z ehbh oØfynk.

fFt e[wko dh gqrhse gqf;ØXh s'_ T[sFkjs j' e/ vkH

116 – 3530 Kalum

Street, Terrace, BC,

Canada V8G 2P2

Phone:2506354455

E-mail: ravi37@

telus.net

w w w. r a v i n d e r -

ravi.com

Page 335: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 335

jfoGiB f;zx B/ th T[BQK fdB ftu e[M rhs fby/ ;B. fJj rhs jh T[; Fkw,T[;B/ ed/ soØBw ftu ns/ ed/ nkgDh pkohe fijh ;[ohbh nktk} ftu rk e/;[DkJ/ sK T[;dh pØb/ pØb/ j' rJh. fFt e[wko d/ o[dBwJh, i}pksh, T[gGkte ns/fpojk ftu fGØi/ rhsK s'_ T[bN jfoGiB f;zx d/ rhsK ftu ;[ji, fuzsB, ns/ jktGkt dk ;[w/b ;h. fJj fJe ;zs[bs nB[Fk;B ftu pØM/ j'J/ ;B ns/ fJBQK dhfFbg-rs B[jko fFt d/ rhsK s'_ pj[s tØyoh ;h i[ ;[bM/ j'J/ gkme d/ ;[ji-;tkd B{z tX/o/ gqGkts eodh ;h.

fJBQK rhsK dh g[;se nØXo?DhnØXo?DhnØXo?DhnØXo?DhnØXo?Dh B{z 1962 ftØu gq'l w'jB f;zx B/ nkgD/gqekFB-ndko/ L fjzd gpfbFo} (ibzXo) tb'_ Skfgnk ;h. gq'H w'jB f;zx B/ jhT[BQK fdBK ftØu w/o/ ekft-;zrqfjL p[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'o (1963) B{z Skfgnk. T[d'_ e[jh j'o Bt/_ ethnK ftØu'_ ;H;H whFk dh g[;seL ¿u[o;skÀ ns/ nikfJp ewb dhnKg[;seKL skF d/ gØs/skF d/ gØs/skF d/ gØs/skF d/ gØs/skF d/ gØs/ s/ Fsozi dh y/vFsozi dh y/vFsozi dh y/vFsozi dh y/vFsozi dh y/v dk gqekFB th w'jB f;zx B/ jh ehsk.fJ; soQK n;h_ ;G fJe gqekFe d[nkok brGr fJØe' ;w/_ Skg/ rJ/ Bt/_ eth ns/¿g[;se-GkJhÀ th pD rJ/. vkH jfoGiB f;zx B{z w?_ p[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'op[Øeb d/ ftu u'o G/_N ehshsK T[j fJ; T[Øs/ ebkeko dbhg d[nkok pDkJ/ NkJhNb s'_ pj[s gqGkts j'fJnk.jo/, fuØN/ s/ ekb/ ozrK ftu dbhg B/ p[ØbQ/ Fkj dh p[Øeb ftu fJe y{p;{os e[Vhdk fuso pDkfJnk j'fJnk ;h.

T[BQK fdBK ftu w?_ gq:'rFhb ekft-dogBgq:'rFhb ekft-dogBgq:'rFhb ekft-dogBgq:'rFhb ekft-dogBgq:'rFhb ekft-dogB dk yoVk fsnko eo fojk;K. vkH jfoGiB f;zx B{z th w?_ fJ; g[;se bJh eftsk G/iD ns/ b/y fbyDdh p/Bsh ehsh, i[ T[;B/ gotkB eo bJh. fJ; g[se d/ ¿f;oiDkÀ Gkr ftuw?_ T[;dhnK j/m fbyhnK eftsktK Fkfwb ehshnKl

1H fJe fwBN ykw'Fh 2H w/oh T[wo d/ ;kb 3H fBopz;hfJBQK s'_ fpBK T[;B/ nkgDk T[u/u/ s"o @s/ fbfynk b/yLÀ ozrK dh T[woÀ

th G/fink i[ w?_ fJ; g[;se d/ ¿fdqFNhe'BÀ Gkr ftØu Sfgnk. ;sh e[wko dheftskL ¿s{z go-nzr Bjh_ ;[ØshÀ T[Øs/ T[;dk fbfynk rfjB-nfXnB th fJ; g[;sed/ ¿nzso-MksÀ Gkr ftu Fkfwb j?. T[;dh eftskL ¿;wogDÀ dk rfjB-nfXnBw?_ nkg fbfynk s/ fJ; g[;se d/ T[go'es Gkr ftu Fkfwb ehsk.

gq:'rFhb bfjo(1961 s'_ 1964-65) d/ d"okB vkH jfoGiB f;zx dhG{fwek pj[s ;koEe ;h. gqrshtkdh-o'wK;tkdh Xkok d/ gqGkt s'_ w[es j'D s/ fJ;dh yV's B{z s'VB bJh j'o gq:'rFhb ethnK tKr jh T[;B/ th nkgDh eftsk ftufuzsB, o{g s/ t;s[{ d/ y/so ftu Bt/_ Bt/_ gq:'r ehs/. fJ; bJh b/y fby/.r'FNhnK ftu fjØ;k fbnk. Bth_ so} dhnK eftsktK d/ rfjB-nfXnB fby/ s/gqekFs eotkJ//.

T[;dh ekft-g[;se Bk X[Øg/ Bk Skt/_ Bk X[Øg/ Bk Skt/_ Bk X[Øg/ Bk Skt/_ Bk X[Øg/ Bk Skt/_ Bk X[Øg/ Bk Skt/_ (1967) dhnK eftsktK gq:'rFhb

Page 336: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

336 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

bfjo d/ gqGkt nXhB jh fbyhnK rJhnK ;B. fJj M[ekn jh T[;dh g[;se ;Ve;Ve;Ve;Ve;Ved/ ;c/ T[Øs/d/ ;c/ T[Øs/d/ ;c/ T[Øs/d/ ;c/ T[Øs/d/ ;c/ T[Øs/ (1967) dhnK eftsktK ftu th t/fynk ik ;edk j?.

fJBQK fdBK ftu jh jfoGiB f;zx B/ fjzdh d/ w'Yh gq:'rFhb ethnZr/: dh ¿sko-;gseÀ- bVh dh so} T[Øs/ gzikph ftu th ¿gzuwÀ Bkw dh fJeg[;se-bVh gqekFs eotkT[D dh :'iBk pDkJh. jo g[;se ftu gzi Bt/_ ethnKdhnK u'DthnK eftsktK j'DhnK ;B ns/ fJ; g[;se-bVh dk ;zgkde s/ u'DekovkH jfoGiB f;zx nkg ;h. T[; ;w/_ fJj dzd-eEk ;h fe ¿gzuw-1À ftu T[;B/ skok f;zx, jfoBkw, ;sh e[wko, vkH i;pho f;zx nkjb{tkbhnk ns/ nkgD/nkg B{z fbnk ;h. nØr'_ ;H;H whFk, nikfJp ewb s/ w/o/ tor/ j'o Bt/_ ethnKdh tkoh nkT[D d/ uou/ ;B. fe;/ rØb'_ ;sh e[wko jfoGiB f;zx Bkb Bkok}j' frnk s/ T[;B/ nkgDhnK eftsktK B{z fJ; g[;se d/ go{cK ftØu'_ eØY fbnk ns/¿gzuwÀ d/ FhoFe j/m jh nkgDk gfjbk ekft-;zrqfj gqekFs eotk fdØsk. fJ;soQK jfoGiB f;zx dk fJj goki?eN ftØu/ ofj frnk.

1965 ftu w/ok pj[-uous shik ekft-;zrqfj fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{ gqekFs j'fJnk sK w?_T[;dh fJe ekgh vkH jfoGiB f;zx B{z th fGitk fdØsh. T[;B/ fJ; g[;se dkohthT{ nkekFtkDh (fdØbh) s'_ go;kos eoe/, Bth_ eftsk pko/ fJe Bth_ uouk dknkozG eo fdØsk. fJj ohthT{ pknd ftu ¿;kfjs ;wkukoÀ (b[fXnkDk) d/ nr;s,1965 nze ftu th Sfgnk.

vkH jfoGiB f;zx p[fBnkdh s"o @s/ fJe p[ØXhihth j? ns/ g[;seK d/ohthT{nK d[nkok th T[BQK ftu gq;s[s sØsK @s/ nkXkfos, f;XKsheoB eodk ofjzdkj?. fJBQK f;XksK dh ;EkgBk Bth_ pfj; B{z iBw fdzdh j? ns/ fJ; soQK fJBQKftukoK d/ nkdkB gqdkB d[nkok ;kfjs ns/ ftuko-wzEB d't/_ ftek;-wkor T[Øs/ s[o/ofjzd/ jB. fJ; gq;zr ftu, fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{ d/ ohthT{ dhnK vkH jfoGiB f;zx d[nkokfbyhnK, j/m fbyhnK ;soK T[u/uh g/yDh wzrdhnK jBL

1H¿fgSbh fswkjh ftu fJe j'o ekft-;zrqfj Sfgnk j? fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{fpzd{, fi; d/b/ye jB oftzdo oth. fJ; ;zrqfj dhnK pj[shnK eftsktK gzikph dhnK gqf;ØXgØfsqektK ftu Sg u[ØehnK jB ns/ T[BQK dh f;cs ;bkj[sk th j' u[Øeh j?.d/F Go ftu eftsk dh nX'rsh dk fJj jkb j? fe brGr ;ko/ eth g[;se-o{g ftu SgD s'_ gfjbK gØfsqektK ftu gqrN j'D @s/ wip{o jB. pj[s ;fwnKs'_ ethnK d/ fJe ;w{j B{z ;N/ih eth d/ Bkw Bkb p[bkfJnk iKdk fojk j?. j"b/j"b/ fJe BtK eth-;w{j T[ØGo fojk j? fi;B{z gØsoekoh eth d/ Bkw Bkb p[bkfJnkik ;edk j?. oftzdo oth ns/ T[; d/ g'u d/ d{i/ eth fJ;/ ;w{j Bkb ;zpzfXsj'D @s/ wip{o jB.

nkg nØi dk tesk (fJ; b/y dk b/ye) th fJ; ftF/FD s'_ w[es Bjh_.

Page 337: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 337

fJ; wip{oh dk f;ØNk fJj fBefbnk j? fe j"bh j"bh eftsk dh gqfeoshftu p[fBnkdh spdhbh tkgo ojh j?. eth gØsoekoh torh ekjbh dk fFekoj?HHHHrj[ Bkb t/yhJ/ sK fJj eftsktK ;kB{z gqGkfts sK eodhnK jB, Gkfts Bjh_eodhnK. fJj eftsktK gqGkt dh gqkgsh se gj[zudhnK jB, Gkt d/ f;oiD seBjh_. fJj gqkgsh th nkgD/ nkg ftu fBr{Dh Bjh_.

oth nkgD/ g'u d/ ethnK ftØu'_ br gr f;ow"o j?. fJBQK ftØu'_ pj[s/eth Gkt dk f;oiD eod/ eod/ T[gGkte j' rJ/ jB ns/ ftuko-sØs sK T[BQKdh geV s'_ pkjo gqshs j[zdk j?. eth(oth) fJ; nDr"b/ sØs B{z o/yKfes eodkgqshs j[zdk j?. fJj sK rØb j'Jh T[; dh gqkgsh dh.

T[; dh ngqkgsh ni'e/ wØXtor dh gqshfBX ngqkgsh j?. nØi d/ T[Ø;ooj/ fte;BFhb ;z;ko dh ouBk ftu wØXtor dk fjØ;k Bk j'D d/ pokpo j?.;kvk wØXtor e[M fJ; gqeko dh ;fEsh ftu j? fe T[j ;z;ko f;oi Bjh_ ;edk.T[; dk nzr-fBy/V jh eo ;edk j?. fJ; ;fEsh dk gqrNktk nØi d/ ;ko/ ;kfjsftu j' fojk j?, fi; ftu f;oiD s'_ tX/o/ ftFb/FD dh gqftosh pbtsh j[zdhik ojh j?. ftFb/FD ftu gqphB wØXtorh eth BthB T[Ø;o ojh f}zdrh Bkbe'Jh ;B/j-;zpzX ;Ekgs Bjh_ eo ;fenk. J/;/ eoe/ T[; dh ouBk ftu Bk Gktdk fBØx j?, Bk ebgBk dk ;[ji. eftsk ftu f}zdrh EK Ek esoh, bzrkoh, N[ØNh,v[ØbQh gqshs j[zdh j?.¿

fJ; soQK g[;seK d/ ftjkoe ohthT{nK ftØu th ;kXkoBheoB ns/f;XKsheoB d[nkok vkH jfoGiB f;zx BthnK pfj;K d/ nkXko ;Ekgs eo iKdkj?. fJBQK pfj;K B{z nØr/ s'oB ftu T[; d/ Fkfrod, dopkoh ns/ T[; dh ;/tkftu ofjD tkb/ p[ØXhihth ;/tkdko ftF/; o'b ndk eod/ oj/ ;B. fJBQK ftu vkHnso f;zx s/ vkH;[fszdo f;zx B{o nkfd d/ Bkw th bJ/ ik ;ed/ jB.

d;zpo- iBtoh, 1969-70 ftu id'_ w?_ ehBhnk s'_ nkgDh gfjbh Gkos-c/oh bJh gofsnk sK fdØbh ftu, vkH jfoGiB f;zx Bkb c/o fJe :kdrkohw[bkeks j'Jh.w/o/ fwØso r[b}ko f;zx ;zX{ s/ T[;dh gsBh ;[oihs B/ w/o/ nkT[Ddh y[Fh ftu fJe ozrhB Fkw dk nk:'iB ehsk. nzfwqsk gqhsw, fJwo'}, vkHjfoGiB f;zx, skok f;zx ns/ eth r[btzs cko| nkfd w/o/ ;tkrs bJh w"i{d;B. skok f;zx ps"o eth Gkt/_ jfoGiB f;zx s'_ e[M gSV frnk ;h gou[NefbnK ns/ jk;-ftnzr ftu T[;dk e'Jh ;kBh Bjh_ ;h. skok f;zx B{z gsk;h fe nzfwqsk gqhsw T[BQK fdBK ftu fdØbh dh ;kfjs nekdwh dh eosk Xosk;h ns/ vkH jfoGiB f;zx T[; toQ/ d/ ;kfjs nekdwh g[o;eko dk rzGhoT[whdtko. skok f;zx B/ vkH jfoGiB f;zx tb fJFkok eofdnK wFeoh Bkbnzfwqsk gqhsw B{z ;zp'XB ehsk L

Page 338: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

338 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

¿nzfwqsk ih! j[D sK jfoGiB B/ gfjbh feskp Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_ ntkovd/ w/u Bk nkT[_dh t/y e/ d{ih feskp ;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/;Ve d/ ;c/ T[Øs/ th Skg fdØsh j?. d/fdU Bk ntkov fJ; p/uko/ B{z. d'_j g[;seK dk YkJh YkJh j}ko o[fgnk jh pDdkj?. xkN/ dk ;"dk Bjh_.¿pVk jk;k fgnk s/ jfoGiB fmm j'fJnk u[Øg ukg p?mkfojk. T[d'_ ntkov dh oew 5000 o[gJ/ j[zdh ;h. fJ; tko jfoGiB dh g[;seBk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_Bk X[Øg/ Bk Skt/_ B{z jh ;kfjs nekdwh_ dk fJBkw fdØsk frnk.

12 ;kb pknd, 1981 ftu id'_ w?_ e?B/vk s'_ Gkos-c/oh bJh nkfJnk sKjfoGiB f;zx Bkb w[bkeks fdØbh :{Bftof;Nh ftu T[; nXhB uØb oj/ gzikphftGkr ftu j'Jh. T[;B/ T[ØE/ w/ok o{-p-o{ s/ eftsk-gkm nk:'is ehsk ;h. gzikphftGkr d/ nfXnkge ns/ ftfdnkoEh jk}o ;B. wBihs fNtkDk ns/ ntsko i"Vkth w/o/ Bkb ;B ns/ vkH ;[fszdo f;zx B{o th T[g;fEs ;h. nekdfwe wkj"b ftufJj fJe :kdrkoh fwbDh ;h.

1993 ftu w/ok ekft-;zrqfj rzYKrzYKrzYKrzYKrzYK Sfgnk sK w?_ c/o Gkos nkfJnk.nwoihs f;zx @ne;# B/ fdØbh dh gq?; ebØp ftu fJe FkBdko ;wkrw dk nk:'iBehsk, fi;dh gqXkBrh vkH jfoGiB f;zx, d/ftzdo ;fsnkoEh ns/ vkH wjhg f;zxB/ ehsh. Gkgk gqhsw f;zx, r[b}ko f;zx ;zX{, vkH wBihs f;zx, vkH ;[fszdo f;zxB{o, Bts/i g[nkXh nkfd ;EkBe b/ye th jk}o ;B. jfoGiB f;zx B/ w/ohg[;se rzYKrzYKrzYKrzYKrzYK dh x[zv-u[ekJh eofdnK w/oh ekft-ebk pko/ pVk jh rzGho GkFBfdØsk. vkH jfoGiB f;zx B/Vsk j[zfdnK th nkgDh ;g/; ;[oØfyns oØyD bJh ftØEf;oiD dk nkdh ;h. ;kv/ d'_jK ftueko J/B/ toQ/ fJj B/Vsk s/ fJj ftØE fJt/_ jh poeoko ojh.

T[[wo d/ phsD Bkb jfoGiB f;zx dh f;js ftu fBxko nkT[_dk frnk.2001 ftu w?_, r[b}ko f;zx ;zX{ ns/ nwoihs f;zx @ne;À T[;dh ypo-;kob?D T[;d/ xo rJ/. T[j pj[s ew}'o j' u[Øek ;h. d/j fit/_ ;[eV rJh ;h,gsbh j' rJh ;h. go nØyK ftu ni/ th fJe i's irdh ;h. T[j pV/ sgkeBkb, T[Øm e/ ;kB{z fwfbnk. ftdk-t/b/ ;kv/ o'eD d/ pkti{d th, j"bh j"bh s[odkT[j ;kB{z r/N se SØvD nkfJnk. fJ; ;w/_ T[; dh g[;se nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh ftu FkfwbfJe rhs d/ j/m fby/ p'b w/o/ ezBK ftu r{zi oj/ ;BL

fJe nØyVh nØi jzM{ ifDnKfJe nØy jzM g[okDhetD ;ØiD s/oh G/N uVQktKe'Jh Bk s/ok jkDhvkH jfoGiB f;zx Bkb fJj w/oh nkfyoh w[bkeks ;h.

õõõ

Page 339: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 339

;¯j s?Bz{ gzi sB dh;¯j s?Bz{ gzi sB dh;¯j s?Bz{ gzi sB dh;¯j s?Bz{ gzi sB dh;¯j s?Bz{ gzi sB dhniw/o o'v/niw/o o'v/niw/o o'v/niw/o o'v/niw/o o'v/

t?Be{to dh fJe nkw fijh Fkw ;kv/ bJh wjkBpD rJh id'aI T[sfeqFN FkfJo s/ nkb'ue, vkH jfoGiBf;zx ns/ jowB fgnko/ gzikph rkfJe :wQbk iZN ;kv/ xofJZem/ j' rJ/. fJj Fkw w/oh f;wosh ftu ftu fJe wfjzrkfijk s[j\k pD e/ fNeh j'Jh j?. jfoGiB f;zx 1976 dh;wo ftu e?B/vk nkJ/, eJh b/yeK Bkb oj/ ns/ e[M fdB;kv/ th fpskJ/ i' ;kv/ bJh ;[Gkr tkbh rZb ;h. gzikphb/yeK bJh e?B/vk ofjD dk fJe bkG fJj th j? fe Gkosftu fijV/ b/ye s[jkv/ bJh 15 fwzN eZYD s'I n;woZE j[zd/jB fJZE/ T[j s[jkv/ Bkb g{ok fdB iK eJh fdB fpsk ;ed/jB. fJZE/ T[jBK B/ nkg Bt/I ;fGnkuko ns/ d/F pko/ eJhe[ZM f;yDk j[zdk j?.

jfoGiB f;zx Bkb vkeNo ;kfjp brkT[Dk Ugokwfj;{; j[zdk j?. fJ; soQK brdk j? fit/I T[jd/ vkeNo j'Ddh wjZssk T[jd/ eth j'D Bkb'I tZX j't/. ouBkswe ;kfjsfbyD tkfbnK bJh, ftF/F eoe/ ethnK bJh fvrohnK dktyktk jk;'jhDk brdk j?. go ikgdk j? jfoGiB f;zxbJh vkeNo iK vkeNo ;kfjp tosDk j[D ;[Gkfte pDu[Zek j?.

jfoGiB f;zx Bkb ;kvhnK eJh p?meK j'JhnK.fJe p?me ;[oihs (eb;h) B/ ;kv/ nkgD/ xo nk:'fisehsh. fi; ftu :{Bhtof;Nh n"\ fpqfNF e'bzphnk dkgq'c?;oK$b/yeK ns/ t?Be{to d/ e[M j'o r'o/ fgS'eV d/b/yeK B/ Gkr fbnk. (;[oihs fJ; ;w/I :{Bhtof;Nh n"\fpqfNF e'bzphnk ftu eqqhJ/fNt okfJfNzr dh ftfdnkoED ;h)fJeZsosk jfoGiB f;zx T[&Zs/ e/Idos ;h. fJ; ftu :{Bhtof;Nhd/ eqhJ/fNt ftGkr dk u/now?B ns/ gok:EkoEtkdh b/ye

Page 340: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

340 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

wkfJeb p[Zbe th Fkfwb ;h ns/ @@dk okJhNo} :{BhnB n"\ e?B/vk## dk u/now?B,nKdfon; Fo'fJvo th nkfJnk j'fJnk ;h. ikD-gSkD eotkT[D fgS'I id'I w?IjfoGiB f;zx ~ e[M Bot; jz[d/ t/fynk sK T[jd/ B/V/ j' e/ gzikph ftu fejk,@@vkeNo ;kfjp, fJjBK b/yeK dk nzrq/}h ;kfjs ftu ;EkB BjhI i' s[jkvk gzikphftu j?. s[;hI tZv/ eth j', fJj s[jk~ jh ;[DB nkJ/ jB.## jfoGiB f;zx B/nkgDhnK gzikph eftsktK gVQhnK i' ;[oihs B/ :{Bhtof;Nh ftu eqhJ/fNt okJhfNzrdh fvroh eoB ;w/I nB[tkd ehshnK ;B. ;[oihs B/ T[jBK dk nzrq/}h gfVQnk.nzrq/}h b/ye jfoGiB f;zx dhnK eftsktK, g/Fekoh ns/ F];hns s'I gqGkts j'J/ns/ jkf}o gzikph ;o'fsnK tZb'I fwbh GothI dkd t/y e/ ][F j'J/. nfijh dkdnzrq/}h ekft gkmK ftu xZN jh fwbdh j?.

jfoGiB f;zx Bkb fJe whfNzr n;hI T[jd/ gzikph gq;z;eK bJh th oZyh.fJj whfNzr t?Be{to ftu ;fEs ]kb;k dhtkB ;[;kfJNh tkb/ r[odtko/ d/ bzrojkb ftu nk:'fis ehsh rJh i' d[gfjo fgZS'I ykbh ;h. r[od[nkok eB?vk d/ftFt gqf;ZX nkoehN?eN nkoEo n?foe;B B/ fv}kfJB ehsk ;h - fit/I ;o'toftu fuZN/ ewb dk c[Zb f]fVnk j't/ - ns/ T[; ;w/I fJj~ t/yD bJh N{fo;Nd{o'I d{o'I nkT[Id/ ;B. n;hI jfoGiB f;zx ~ fJj r[odtkok th ftykT[D ukj[zd/ ;K.jkf}oh GothI ;h. gq'rokw jfoGiB f;zx d/ fJe rhs, @@pkjo'I sK nkJ/ ;kv/ ;ZiB;b'BV/ pfj rJ/ nZyK ftueko ## Bkb nkozG j'fJnk. fJ; rhs dh X[B t?Be{toftu ofjzd/ ebk;heb ;zrhseko, pbpho f;zx Gzr{ B/ ftF/F s"o *s/ fsnko ehsh;h, fi; Bkb jfoGiB f;zx dk ;tkrs ehsk ik ;e/. rhs e'o; d/ o{g ftug/F ehsk frnk. ;'qfsnK tZb'I GothI skVh tZih. fJ; ;w/I r[odtko/ dk fJe gqpzXeth gk;/ yVQk ;h. T[j th rhs ;[D e/ y[F j' frnk go T[jB/ skVh BjhI wkoh.J/Bk jh BjhI, T[j T[̀m e/ yVQk j' frnk s/ T[̀uh p'b e/ n?bkB ehsk,

@@r[o{xo ftu skVh wkoBh wBQk j?.##

;ko/ ;[zB fij/ j' e/ T[; tZb t/yD bZr gJ/. w?I fejk, fJ; ;w/Ir[od[nkok sK ]kbh j?, T[̀go gkm tkb/ jkb ftu e'Jh ;zrs BjhI, e'Jh gqpzXeBjhI, skVh Bkb th ngFrB j[zdk n?, fe; eEk ftu ftxB g?Idk j?. vkeNojfoGiB f;zx ih nkg r[opkDh d/ ftdtkB jB, gzikph d/ Fq'wDh eth jB T[jBKdh eftsk ;[D e/ skVh sK nkg w[jko/ jh tZi iKdh j?.

@@vkeNo ;kfjp pko/ mhe n?, w?~ th gsk n?, go fJZE/ skVh fpbe[bBh tZi ;edh.##

fJe ;'qs/ B/ e[M s?F ftu nk e/ fejk, @@feZE/ fbfynk n?E/ skVh Bh tZi;edh< r[od[nkok ;G dk ;KMk n?, ;kvk th UBk Jh n? fizBk s/ok.## fJ; s'I

Page 341: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 341

gfjbK fe MrVk nZr/ tXdk, jfoGiB f;zx B/ jZE d/ fJFko/ Bkb ;kfonK ~ u[Zgeotk fdZsk s/ fejk, mhe n? nkgK skVhnK s'I fpBK Jh ;ko btKr/. T[jBK B/ ;zy/g fijh nkgDh ftd/Fh :ksok pko/ rZbpks ehsh, gzikph p'bh ns/ eftsk pko/ e[MFpd ej/ ns/ nkgDh fJe eftsk gVQh. fJe ;o's/ tZb'I skVh tZi rJh go pkeh;ko/ u[Zgukg p?m/ oj/. fJ; soQK wfj;{; j'fJnk fit'I e[M nX{ok ofj frnk j't/.jfoGiB f;zx B/ nkgDhnK j'o eftsktK gVQhnK, ;EkBe ethnK B/ th gVQhnK ;o's/u[Zgukg p?m/ oj/. \/o th n;hI gq'rokw T[̀s/ g{ok ;wK bkfJnk. ;o's/ vkH jfoGiBf;zx d/ doFB eoe/ ns/ rZbK-pksK eoe/ ;zs[FN bZrd/ ;B.

gq'rokw fgZS'I jfoGiB f;zx, ;[oihs ns/ w?I t?Be{to d/ vkT{BNkT[B ftuv{Eh p[Ze; (p[Ze ;N'o) tZb uZb gJ/. eko ftu T[j e[M d/o u[Zgukg p?m/ oj/c/o T[BQK fejk, @@i/ gq'rokw fe;/ j'o EK j' iKdk sK tXhnk ofjzdk.##

@@jK, gq'rokw eoB dk ;[nkd Bh nkfJnk. n;hI sK ;'funk ;h s[jk~ fJjtZyoh ;zouBk tkbk r[od[nkok ftyk d/tKr/, Bkb/ jkb y[bQk j? gq'rokw tXhnk j'ikt/rk go r[od[nko/ tkfbnK dh nkgDh jh f\bk;\h j?.## gfjbh tko nfj;k;j'fJnk gq;z;k, Gkt/I fe;/ th gZXo d/ ;q's/ iK gkme s'I fwb/, jo S'N/ tZv/ b/ye ~gqGkfts eodh j?.

@@v{Eh p[Ze; s/ fej' fijhnK feskpK fwbdhnK jB<## jfoGiB f;zx B/g[ZfSnk.

@@jo soQK dhnK, ;kfjs dhnK, nkb'uBk T[`s/, ;zouBktkd s/ ;fGnkukoeftfFnK s/HHHHHHH:{Bhtof;NhnK d/ ftfdnkoEh ns/ gq'c?;o pj[s'I fJZE'I jh feskpK]ohdD nkT[Id/ jB,## ;[oihs B/ fejk.

@@T[̀so-nkX[fBe ftfFnK s/ th fwb ikDrhnK,## w?I fejk.

gZSwh d/FK ftu fJ; ;w/I T[̀so-nkX[fBe, T[̀so-;zouBktkd, vhezB;NqeFBnkfd s/ nfXn?B j' oj/ ;B. nbpoN nkJhB;NkJhB dk ;kg/ysk f;XKs ;zB1905 ftu nkfJnk fi; Bkb G"fse ftfrnkB ftu eqKsh nk rJh ;h go ;kfjsns/ ;fGnkukoe fuzsB ftu ;kg/ysk d/ gqGkt g?D ~ S/-;Zs djke/ bZr rJ/ ;B.fJ; gqGkt B/ T[̀so-nkXfBe cb;\k T[̀sgzB j'D ftu nfjw o'b ndk ehsk.T[dkjoD tZi'I ;zouBktkd GkFk d/ f;rBhckJhv sZsK s'I gkme d/ wB ftu T[gihfJe ;fEo ;zouBk dh rZb eodk j? go T[`so-;zouBk nB[;ko fJj ;zouBk ;fEoBjhI ;kg/y j? ns/ gkme s'I gkme dh ;kJheh s/ fBoGo eodh j?. T[̀so-;zouBktkd :EkoE d/ tX/o/ B/V/ j?.

@@T[`so-nkX[fBesk dk nfXnB ni/ gzikph ftu F[o{ BjhI j'fJnk, fdZbh:{Bhtof;Nh ftuHHH## jfoGiB f;zx B/ e[M fJ; soQK fejk ns/ T[̀so-nkX[fBesk

Page 342: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

342 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

pko/ j'o th rZb ehsh i' g{oh soQK :kd BjhI. T[BQK Bkb fJ; ftF/ T[̀s/ nk]ohtko rZbpks 1999 ftu j'Jh i' w/o/ bJh T[sFkj Gog{o ;h. fJ; ;w/I T[j fdZbh:{Bhtf;Nh s'I ;/tk-w[es j' e/ nkgD/ xo jh ofjzd/ ;B. T[; ;w/I vkH tBhsk dkg[;se, T[`so-nkX[fBesk ns/ eftsk T[`so-nkX[fBesk ns/ eftsk T[`so-nkX[fBesk ns/ eftsk T[`so-nkX[fBesk ns/ eftsk T[`so-nkX[fBesk ns/ eftsk (1998) gqekfFs j' u[Zeh ;h ns/ tBhsks'I fJe ekgh w?~ th (XzBtkd ;fjs) fwb u[Zeh ;h. fJ; g[;se ftu w/oh eftskd/ T[̀so-nkX[fBe gfjb{nK pko/ th uouk ;h (@@T[̀so-nkX[fBe eftsk ftu i'BthBheoD j?, T[; d/ gq:'r niw/o o'v/ B/ ;G s'I tZX ehs/ jB, fiBQK dh fgmG{wh ftfrnkBe u/sBk s/ ezfgT{Noh ftXh j?## gzBk 107) jfoGiB f;zx B/ fejkfdZbh :{Bhtof;Nh ftu nZi-ebQ T[̀so-nkX[fBe ;kfjs s/ nfXnB j' oj/ jB ns/s/oh eftsk e/Ido ftu j?. T[jBK B/ w/oh eftsk @@x'Vk Bhbk## pko/ rZb eofdnKfejk, @@s/oh fJj eftsk fJe ;so Bkb jh gzikph ;fGnkuko d/ gZsB dk fusqDeo fdzdh j?.## jfoGiB f;zx tor/ ftdtkB s'I nkgDh eftsk pko/ gqFz;k ;[D e/y[Fh j'Jh, ns/ w?I nkgDh nrbh ekft ouBk pko/ ;'uD bZr fgnk (;t?-gq;zFk p/FZe S'N/ b/ye dh fBFkBh j? c/o th fJj ;tkdbh brdh j?)

v{Eh p[Ze; s'I n;hI e'Jh doiB d/ eohp feskpK ]ohdhnK. T[jBK ftufJe oFhnB ckowfb}w T[̀s/ ns/ fJe nwoheB feqfNe ebhBE po[Ze; dh@@nzvo;N?Ifvzr g'fJNoh## ;h. j'o :kd BjhI. go n\;'; fe fJj ;kohnK g[;seKw"Nohnkb, e?N/vk ftu jh ofj rJhnK. jfoGiB f;zx B/ dZf;nk fe Gko tZXfrnk ns/ T[jBK d/ j';N B/ fejk ;h fe T[j feskpK w/b okjhI G/i d/t/rk.

jfoGiB f;zx Bkb ;wK fpskT[Dk nwho j'Dk ;h. T[jBK dZf;nk fefizBQK tZX s'I tZX gVQ ;ed/ j', gfjbh T[wo ftu jh gVQ bt', fgSbh T[wo ftu;wK pj[s ehwsh j' iKdk j?, fbyD tkbk pj[s e[M nX{ok fgnk j[zdk j?, gskBjh bZrdk eh g{ok eohJ/ eh nX{ok SZv d/JhJ/. e[M j?okBh j'Jh fe vkeNo;kfjp e'b sK ni/ pj[s ;wK fgnk j?, go fJj BjhI ;h gsk fe T[jBK B/ ni/BtK th pj[s e[M fbyDk j? ns/ Bk jh fJj gsk ;h fe T[jBK d/ tkg; w[VikD s/ phwkoh B/ th T[jBK dk do nk yVekT[Dk j?.

v{Eh p[Ze; s'I n;hI Fkw ~ tkg; nk rJ/. nrb/ fdB dh fsnkoh eoBh;h. nrb/ fdB j'o b/yeK s'I fJbktk gzikph d/ jowB fgnko/ b'e rkfJe bkbuzd :wbQk iZN B/ th nkT[Dk ;h. :wQb/ Bkb ;kvh fJj d{ih w[bkeks ;h. ;kbe[ gfjbK nkbw b[jko ns/ :wQbk iZN fJeZm/ nkJ/ ;B. ;[oihs (eb;h) B/ fJeo/vhU g'qrokw bJh nkbw b[jko dh fJzNohftT{ foekov eoBh ;h. :wQbk ns/b[jko fwb e/ pj[s nkBzfds j'J/. d'jK d/ fejk ;kvh fJe d{i/ ~ t/yD dh ns/fwbD dh pj[s fJZSk ;h i' g{oh j'Dh n;zGt ikgdh ;h. d't/I nkgD/ nkgD/

Page 343: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 343

d/F d/ nfs wep{b gzikph rkfJe ;B.

go jfoGiB f;zx ns/ :wQbk iZN dh fwbDh e[M tZyoh ;h. fJ; tko:wQbk iZN gqf;ZX gzikph eth ns/ ftdtkB vkeNo jfoGiB f;zx ih d/ doFBeoB/ ukj[zdk ;h. gZek sK :kd BjhI go T[jB/ ;kv/ xo nkT[D bJh th nkgJh c'B ehsk ;h. fJ; tko T[jd/ Bkb T[jdh ;fjrkfJek wfjzdoihs e"o ;/y'Ith ;h. n;b ftu fJj wfjzdoihs jh ;h i' jfoGiB f;zx d/ rhsK dh pj[sgqFz;e ;h ns/ fi; ~ jfoGiB f;zx d/ gzikph ftu T[̀u ;EkB pko/ gsk ;h.jfoGiB f;zx th T[jBK ~ fwb e/ T[jBK tKr jh ][F ;h. rhsK b'erhsK s/rkT[D tkfbnK pko/ ek\h rZbpks j'Jh i' j[D :kd BjhI jfoGiB f;zx B/ fejkl

@@ uZb'I c/o ;[DkU e[S s{z[ph Bkb rk e/.## :wQb/ B/ jZE pzBQ e/ fejk,@@vkeNo ;kjp fJj sK ;{oi ~ dhtk fdykT[D tkbh rZb n?l s[jk~ n;hI eh ;[Dk;ed/ nKl n;hI sK s[jk~ ;[DB nkJ/ nK.#

@@BjhI, BjhI fJ; soQK Bh, s[jkv/ tor/ T[;skdK s'I sK n;hI f;Zyd/ nK.eftsk bJh Fpd fet/I u[DB/ n?, o; fet/I GoBk, T[jBK ~ skb ftu fet/IpzBDkHHHHHHHHub' ;[DkU. :wQb/ B/ wfjzdoihs tZb t/fynk fit/I g[ZS fojk j't/L fejVkrkJhJ/ < d'jK ~ iZeK sZeK ftu fgnk t/y e/ jfoGiB f;zx B/ fejk,

@@uZb' nZi T[j ;[DkUL w?~ S'V e/ ;ZiD Bk ikthI,##

wfjzdoihs ns/ :wQb/ B/ fJe d{i/ tZb w[;eok e/ t/fynk. c?;bk j'frnk ;h. :wQb/ B/ s{zph u[Ze bJh go T[jdh T[Irb jkbhI sko ~ bZrh BjhI ;hid'I jfoGiB f;zx B/ fejk, @@fJ; rhs ftu Fpd, gzi sB pj[s ;[jDk n?, @;"Ijs?~ gzi sB dh#.

:wQb/ B/ f;o M[ekfJnk, s{z u[Zeh s/ sko ~ S/fVnk, ;ko/ u[Zg j' rJ/.wfjzdoihs B/ nktk} eZYhL

@w?~ S'V e/ ;ZiD Bk ikthIHHHHH:wQb/ B/ Bkb nktk} fwbkJh, @;"Ij s?~ gzisB dhHHHHH#. jfoGiB f;zx dhnK nZyK pzd j' rJhnK. GkFk sZsK dhnK ifNb;zouBktK dh T[X/V$p[Ds eoB tkbk jfoGiB f;zx, @;"Ij s?~ gzi sB dh# ;[De/ M{w fojk ;h fit/I T[jd/ nzdo S[fgnk e'Jh BtK jfoGiB f;zx T[ikro j' fojkj't/. e[M fdBK fgZS'I fJj jfoGiB f;zx w/oh eftsk ftu th nk T[ikro j'fJnkL

ed/ ed/

T[; fwbDh dh :kd T[ikro

j' iKdh j?

Page 344: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

344 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

id'I fdZbh tkbk jfoGiB f;zx

;kv/ t?Be{to tkb/ xo

nkfJnk ;h

s/ :wQbk iZN th.

jfoGiB f;zx B/ fejk

T[j rhs ;[DkUL

w?~ S'V e/ ;ZiD Bk ikthI

;"Ij s?~ gzi sB dh.

:wbQ/ d/ w{zj s/ w[;ekB nkJh

T[;B/ s{zph Bkb, Y'beh Bkb

Bkb p?mh ;fjrkfJek Bkb

s/ dtkb/

p?m/ j'oBK b'eK Bkb

rhs ;[DkfJnk.

jfoGiB f;zx M{wD bZrk

T[; s'I vkeNoh dh u'bk bfj e/

yZZp/ gk;/ Y/oh j' frnk s/

gq'c?;oh dk ;Zi/ gk;/.

ftukb/ ofj frnk

FkfJo jfoGiB f;zx s/

dfonk tKr trdh T[;dh dkjVh

s/ bfjo bfjo j'fJnk dkjVh dk jo tkb.

õõõ

Page 345: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 345

;[jitkd dk Mzvkpodko;[jitkd dk Mzvkpodko;[jitkd dk Mzvkpodko;[jitkd dk Mzvkpodko;[jitkd dk MzvkpodkovkH r[ow/b f;zx f;ZX{vkH r[ow/b f;zx f;ZX{vkH r[ow/b f;zx f;ZX{vkH r[ow/b f;zx f;ZX{vkH r[ow/b f;zx f;ZX{

vkH jfoGiB f;zx ~ w?_ gfjbh tko 1960 ftu T[;d/ 66 BkJhtkbk, eo'b pk|, fdZbh tkb/ xo ftu fwfbnk.T[; t/b/ w?_ phH n?;H ;hH dk ftfdnkoEh ;K ns/ nkgD/ y'i-gqpzX bJh ¿g{;k n?rqhebuob fJzB;NhfuT{N¿ dh bkfJpq/oh #u'_jtkb/ fJeZm/ eoB frnk ;h. T[BQK fdBK ftu w/oh ns/jfoGiB f;zx dh fJe-fJe B}w Bktbeko BkBe f;zx d/wk;e o;kb/ ¿b'e ;kfjs¿ ftu nkjw'-;kjwD/ ;f\nK s/Sgh ;h. fJj ;KM ;kvh gfjbh fwbDh dk ;pZp pDh.

jfoGiB f;zx dh fojkfJF dk gsk eoe/ w?_ fpBkdZ;/ T[; d/ xo gj[zu frnk. T[; ~ gfjbh tko ;kfynkso{g ftu d/y e/ ekch nuzGs j'fJnk. fwbD sK w?_ fJjfenk; eoe/ frnk ;h fe T[j w/ok jkDh- gotkDh j't/rk,go w/o/ Bkb'_ T[wo ftu ekch tZvk bZfrnk. d/yfdnK ;koT[; gqsh w/ok tshok FoXk GktBk tkbk j' frnk. T[; dh1956 ftu Sgh gfjbh ekft-g[;se, bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K, w?_ gVQ u[fenk;h. gVQB T[gozs wfj;{; j''fJnk ;h fe fJ; dk b/ye e'Jhf;fXnk j'fJnk eth j't/rk, fJj fenk; Bjh_ ;h ehsk feT[wo ti'_ th gq'VQ ns/ jzfYnk tofsnk j't/rk. nkbwK torhd/yDh-gkyDh s'_ :ehB j' frnk fe, bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K pkeJh T[;dh jhfbys j't/rh. fwbD ;ko fejk, w?_ r[ow/b ¿okjh¿ jK.w[;eVh jZ;dk, w;s UbhJ/ tKr jZE T[bko e/ p'fbnk, ¿pJhs/oh eftsk ¿b'e ;kfjs¿ ftu gVQh ;h.¿ w?_ fejk, ¿ih, T[;/eftsk B/ s[jk~ fwbD dk ;pZp pDkfJnk j?.¿ xo ftupZfunK dh ufjb-gfjb eoe/ e[M F'o g? fojk ;h. ¿nkU,ekch jkT{; ubd/ jK¿, jfoGiB B/ pVh p/tkeh Bkb fejk.ekch jkT{; T[; d/ xo d/ bkr/ jh ;h. ekch wzrtkJh s/n;h_ rZbK ftu oZ[M rJ/. w?_ T[; dh gfjbh g[;se bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K

r[ow/b f;zx f;ZX{gq'ca?;o, e?b/c'oBhnk ;N/N:{Bhtof;Nh, co?}B', e?b/c'oBhnk, :{H n?;H J/H

Page 346: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

346 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh Fbkxk ehsh. bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K ftu Gktg{os gqrhse B}wK ns/ ;kfjse rhs jBl B}wKBkb'_ rhs tX/o/ gqGktFkbh jB. e[ZM rhsK dhnK wZ[YbhnK gzeshnK w?~ :kd ;BL¿f;zfink Bh ;kvh Xosh ~ f;zfink, ;oxh dh fBzwQh fBzwQh b'n.¿, ¿;" ik w/o/ wkbekthokB j'Jh oks.¿, ¿t/y' ih w/o/ ekb/ ekb/ e/;¿, *w?_ eo eo isBK jkoh okwk Bjh_w[edh c[bekoh.¿ T[; B/ rhsK dh fgZmG{wh pko/ dZf;nk sK T[BQK dh ;[Gktesk,;[pQesk ns/ ;obsk dk nfj;k; j'fJnk. yk; eoe/ rhsK dh gqrhse F?bh ns/;[jiwJh Fpd-u'D B/ w?~ pj[s gqGkts ehsk.

bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K dh eftsk dk gqGkt w/oh eftsk s/ fgnk. 1966 ftu Sgh w/ohgfjbh ekft-g[;es, d[fpXkd[fpXkd[fpXkd[fpXkd[fpXk, d/ fJe-d' rhsK u'_ fJj gqGkt Mbedk j?. T[dkjoBti'_, ¿w?_ eo eo isBK jkoh, okwk Bjh_ w[edh c[bekoh¿ dh Gkn w/o/ j/mb/ rhs#u'_ g?dh j?.

ekch jkT{; ftu p?fmnK T[; B/ ngDh f;oiD gqfefonk pko/ pj[s e[MdZf;nk. w?~ fJT[_ wfj;{; j'fJnk fit/_ e'Jh T[;skd eth fJe g[zrod/ eth ~eftsk fbyD dh f;Zfynk d/ fojk j't/. T[; dh frnkBtkB tkoskbkg ~ fXnkBBkb ;[DfdnK w?_ j?okB j' fojk ;h fe, eh fJj Uj' eth j? fi; d/ Bkb w/oheftsk Sgh ;h< T[; t/b/ se jfoGiB ni/ gzikph d/ o;kfbnK ftu pj[sk Bjh_;h Sfgnk. fJ; bJh w?~ T[; dh ekft-;woEk dk g{ok nzdk}k Bjh_ ;h.

ekch jkT{; u'_ pkjo fBeb/ sK jfoGiB eftsk pko/ rZbK eodkj'fJnk, xo tb ikD dh pikJ/, fJe S'N/ ij/ gjkVh feZeoK d/ iyho/ ftu gj[zufrnk. ;odhnK dh o[Zs ;h, e';h e';h X[Zg fgzv/ B{z rowk ojh ;h. n;h_ fJetZv/ ;ko/ gZEo s/ pfj rJ/. T[; B/ gZr T[sko e/ oZy bJh ns/ bNp"ok fijkj'e/ eftsk dhnK gzrshnK T[ukoB bZr fgnk. w?_ ;'uK fJj pzdk fezBk w;s w"bkj?, MoB/ tKr nkgDh jh o" ftu tjh iKdk j?. ftu'_ N'e e/ w?_ gZ[fSnk, ¿gzikphftu s[;h_ j'o eh e[M fbfynk j?<À T[; B/ dZf;nk fe, fgZS/ ij/ fJe ekft-BkNesko s[geksko s[geksko s[geksko s[geksko s[gek (1957) Sfgnk j?. w?_ fejk T[; ftu'_ e[M ;[DkT[ sK jfoGiB c/oT[;/ o"n ftu F[o{ j' frnk. T[; d/ w{j'_ Fpd, fJT[_ feo oj/ ;B fit/_ e'Jh wZehdh SZbh nx/o fojk j't/. w;sh ftu T[j ekft-BkN dk ekch fjZ;k ;[Dk frnk.y[ZbQh eftsk ftu fby/ ekft-BkNe ~ w{zj }[pkBh ;[BkT[Dk pj[s w[Feb j[zdk j?.w?_ T[; dh :kddkFs s/ j?okB ofj frnk. BkNe d/ ftF/ dh T[;koh ftu gksoKdh tkoskbkg wzi/ dh d"D tKr eZ;h j'Jh ;h ns/ Fpd wkbk d/ wDfenK fBnkJh_go'J/ j'J/ ;B. BkNe dh Fpdktbh *u'_ r[opkDh ns/ b'e ;kfjs torh GkFkdh Mbe g?_dh ;h. EK-g[o-EK ;wk;h FpdK, w[jktfonK ns/ tkezFK dh tos'_d[nkok noEK d/ ;[jiwJh gZy ~ pVh fFZds Bkb gquzv ehsk j'fJnk ;h. s;dhe

Page 347: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 347

bJh e[M T[dkjoBK jk}o jBL

fuZeV-s'o ;wK, jT[e/-ozrk ukBD, pfjnk siopk, g[FsK d/ iroks/,nDGzBh nkeV, sbyh yzfxnkoDk, d[yd/ jZvK ~ fwjDk, w;kD-gsh, bj{-fijkE[ZeD, s/}kph toyk, wkB[y-;g-jfsnko/, x[ZN s/j dk, e"Vh-ekby, ;{jk u[zpB, G[oG[o N[ZND sko/, T[vheK-oZi/ B?D, uhe-fujkVk, ekso-uZp e/, fBzfdnk dk F"e, ;kro;kvh bKx, d[ZX-;ZXo, nkdw p' dh d[orzX, tknd/ dh y[Fp', nkfd.¿sko-s[gek¿dh Fpdkpbh w/o/ ezBK ftu fwFoh x'b ojh ;h sK jfoGiB B/ nukBe w/o/ w'v/s/ jZE XofdnK fejk, ¿fJ; ekft-BkN dk nyzv gkm w?_ :koK d';sK Bkb eJhtko eo u[fenk jK. fJ; dk T[BQK B{z ezB-o; g? u[fenk j?.¿ fJj BkNe pkeJhT[; d/ fdb d/ pj[s eohp ;h. nkgDh ;t? ihtBh, u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ftufbydk j?, ¿ngDhnK j'o th B}wK *s/ pj[s fgnko nkT[_dk j?, go sko s[ge/sko s[ge/sko s[ge/sko s[ge/sko s[ge/B/ sK w?~ MZbk ehsk j'fJnk ;h.¿

jBQ/ok j' fojk ;h n;h_ xo tb w'V/ gkJ/. w?_ nkgD/ j';Nb w[VB bJhftdk wzrh sK jfoGiB B/ fejk, xo ftu i' o[yh-;[Zeh j?, yk e/ ikth_. o'Nh yke/ foeFk cfVnk ns/ nbftdk efjzfdnK ftdk bJh. okj ftu ;'udk nkfJnkfe, jfoGiB f;zx ftu tZvh ;zGktBk tkb/ eth d/ beF jB. j[D w?_ id T[;dh ;w[Zuh ;kfjse ewkJh tb B}o wkodk jK sK wkD Bkb efj ;edk jK fe,w/oh GftypkDh ;jh ;h. jfoGiB fBo;zd/j, gzikph ;kfjs dk ftF/F ns/ tfFFNj;skyo j?l gzikph eftsk d/ ¿wZE/ dk dhtk¿ j?.

jfoGiB dh eftsk ns/ tkose d't/_, nB'y/, o"ue ns/ o;e jB. fJBQKftu yk; fe;w dk ;[ji ns/ ;[nkd j?. T[; d/ Fpd gzikph ;kfjs d/ ftjV/ftu fyZboh j'Jh w'shnK dh u'r fBnkJh_ jB fi; ~ u[rD bJh jo gqeko d/b/ye s/ gkme nkT[_d/-iKd/ ofjzd/ jB. fJj jfoGiB dh ;[jitkdh Fpdkpbh dkfeqFwk j? fi; dh ftbZyDsk B/ T[; *s/ ¿;[jitkdh eth¿ dk b/pb bk fdZsk. y/d tkbh rZb fJj j? fe ;wekbh ;kfjsekoK B/ fJ; :'rsk B{z, pe"b jfoGiB,fJe ¿fwjD/¿ ti'_ tofsnk. ;tkb g?dk j[zdk j?, eh ;[jitkd ;kfjs dk pkeJhfBr{Dk r[D j? < T[bkotkdh nkb'uBk ~ ;theko efodnK, jfoGiB B/ ;[jitkdpko/ nkgDk gZy, ¿w/oh ekft-:ksok¿ dh G{fwek ftu g{fonk j?L

¿w/o/ ekft gqekFB d/ gfjb/ gVkn T[go jh w?~ ;[jitkdh fejk ikDbZrk. w/o/ bJh fJj ftF/FD th fwjD/ tKr sith} j'fJnk, go ;h fJj do[;s.tk;sfte-T[g:'rsk d/ ukjtkB f;oie-ftukoeK ~ ;[ji nkgD/ fto[X p/goshshdk wsk ikgdk j?. fJT[_ ikgdk j? fit/_ e'Jh fe;/ d/ g?oK j/m'_ m'; Xosh fyufojk j't/ s/ T[j~ fBo'b jtk ftu bNeD s/ wip{o eo fojk j't/. w?_ ;[jitkdh

Page 348: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

348 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ftF/FD ~ y[Fh y[Fh ;theko ehsk. w?_ ;r'_ ;[ji d/ ftF/F nfXn?B tb o[usj'fJnk. gfjbK fJj w/ok nu/s nB[Gt ;h, fco fJj w/ok ;[u/s nfXn?B dh t;spD frnk. ekft-ouBk T[g:'frsk-;[ji dh gfjb d{i ~ pdbD dk T[Zdw j?.ouBk d/ Bk¾' Bk¾ tkgodk ftouBk dk ekoi. fsnkfrnk fJjBK ftu'_ e'Jhth Bjh_ iKdk. T[g:'rh tk;sftesk nkgDh Ekt/_ fNeh ofjzdh j?. f;oc eth;[ji ~ tk;sftesk s'_ gfjbK EK d/ fdzdk j?. eftsk T[; e'M d/ fto[X p/goshshdk wsk j? i' tk;sftesk dk bk}wh nzr j?. ;dkuko, gqrsh, eqKsh, fJj ;Gnkg' nkgD/ EK ;[ji d/ jh ty' tZy w[jKdo/ jB. i' nkdwh tk;sftesk s'_ tk\o;[gB/ ;kiDk Bjh_ b'udk, T[; ~ ;[ji dh e'Jh ;ko Bjh_.

tk;sftesk ns/ ;[ji tork foFsk jh w?_ eftsk ns/ ekft ftu fwfEnkj'fJnk j?. fBo'b eftsktK i'Vd/ ofjD ftu w?~ fdbu;gh Bjh_, w/ok F"e sKekft-f;oiDk j?. w/o/ nzr-;zr t;dk w/ok nkgDk p/fbjk} gkoy{ jh w?~ d;dkofjzdk j? fe w/oh eftsk ~ ekft dh S'j gqkgs j'Jh j? iK Bjh_. w/oh gfjb ekftbJh j?.i' e[M ekft s'_ T[oQK T[oQK j? T[; ~ fsnkrfdnK w?~ ;ze'u Bjh_ j[zdk.w/oh fsnkrh j'Jh j'_d d/ N[eV/ w/oh ;thekoh j'Jh j'_d d/ w[ekpb/ pj[s f}nkdkjB. w/oh ekft-f;oiDk fBozso T[Zdw j?, nkgD/ ftu'_ pj[s e[M ~ fsnkr e/nkgDh B}o ftu nkg ;thekoD i'r pBD dk.fJj' fijk fBy/Vk jh w?~ b/yens/ eos/ ftueko ikgdk j?. b/ye ~ T[bzx e/ eos/ se gj[zuDk, p; fJj'w/oh ekft-:ksok dh fdFk ns/ beF j?.¿

jfoGiB ~ ;[jitkd dh dhyFk nkb'ue okwuzdo F[ebk dh feos¿fuzskwDh¿ dk nfXn?B eoB T[gozs fwbh. nukfonk F[ebk fjzdh eftsk d/ wzB/gowzB/ nkb'ue ;B. eftsk d/ rzGho ftfFnK dk w[bnzeD eoB ;w/_, T[j eftskd/ o;e gZy ~ nZy'_ go'y/ Bjh_ j'D fdzd/ ;B. jfoGiB d/ FpdK ftu, ¿nukohnkF[ebk s'_ w?_ ekft-ouBk ;zpzXh d' nzsofdqFNhnK gqkgs ehshnK. fJe, eftsko;ksfwe nBzd gqdkB eoB tkbh ouBk j?, d{i/, T[j nkgDh rZb fpzpK okjh_gq;kodh j?. fJj nzsofdqFNhnK w?~ pj[s t/b/ f;o gqkgs j' rJhnK. op stZebeftsk ouD d/ y/so ftu'_ fBeb e/ w?_ ouBkekoh d/ n?;/ gVkT[ T[go gj[zuk ;KfiZE'_ nrKj w?~ eftsk d/ ;[Gkn ns/ pDso ;zpzXh ;[u/s j'D dh b'V ;h. w?~g?o'_-g?o ukBD j' fojk ;h fe ekft-ouBk ekch ;{yw ebk j? s/ fJ; tk;s/ w?~Go';/:'r dhfynk dh b'V j?. fJj dhfynk w?~ ¿fuzskwDh¿ B/ fdZsh.¿

w?_ w[ZY s'_ jh jfoGiB d/ ;[jitkd dk gq;z;e fojk jK. nu/s iK;[u/s s"o s/ T[; dk gqGkt th ep{fbnk j?. w/o/ nzdo ;zrhs e[dosB tf;nkj'fJnk j?, fJ; bJh FpdK dh X[Bh d/ ;o'dh gZy Bkb w?B{z pj[s brkt j?.;ZGs'_ gfjbK gkme ~ FpdK dh X[Bh dk ;o'dh gZy g'_dk j?. fXnkB fyZuD bJh fJj

Page 349: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 349

gZy fJe m[zwD/ dk eost fBGkT[_dk j?. fJ; dk bkG th s/ jkB th j?l bkGfJj j? fe ;o'dh gZy gkme dh f;wqsh ftu ;fjtB jh p?m iKdk j?, ns/ jkBfJj fe, noEK s/ godk g? iKdk j?. cb;o{g, *ebk, wfj} ebk bJh* dkT[bQkwk ;j/Vdh j?. fJj gqftosh ;kfjs d/ ;wkfie gZy s'_ nDfGZi ofjD dkekoB pD iKdh j?. ni/jh ebk Gb/ jh fJzfdonkth MbekfonK dk doFBeokt/, go fJ; dh j'_d ihtB dh fusoekoh eoe/ jh e'Jh ;koEe fpzp f;oidhj?. tk;sftesk ihtB dh T[g:'rsk Bkb pZMh j'Jh j?. ;[jitkd dk gZy g{odkj'fJnk, jfoGiB tk;sfte-T[g:'rsk d/ XkoBhnK ~ ;[ji d/ fto[X p/goshsh dkwsk d;dk j?. T[g:'rsk d/ wZs nB[;ko ihtB ftu bkGdkfJe eow T[j j? i'y[Fh ftu fJ}k\k eo/ ns/ rwh ~ xNkt/. fJ; eow d/ ;[jitkdh gZy ~ ihtBd/ gqsheow s'_ gfjukfDnK ik ;edk j?. ekftesk wfj} T[g:'rsk-;[ji dh gfjbd{i ~ pdbD dk T[Zdw j?. T[g:'rh gZy dh n;bhns ~ ;[jitkdh g[Zm ukVQ e/g/F eoBk, fJe f;nkD/ eth dk e[dosh eost j?. ihtB d/ e[ji ~ ;[ji ftuozr e/ gkme d/ fXnkB r'uo/ fbnkT[D dk eost th eth fBGkT[_dk j?. f;ZX/ iKnf;ZX/ s"o s/ e[ji ftu ihtB d/ T[j ;ko/ gZy nk iKd/ jB fiBQK eoe/ gqrsh,eqKsh iK GqKsh dk iBw j[zdk j?. fJj gZy e[ji s/ gqsheow ftu'_ g?dk j[zd/ jB.fJ; bJh jfoGiB, ;[jitkd ~ fBzdD :'r Bjh_ ;r'_ ;bkj[D :'r pDk e/ g/Feodk j?. T[; dh fJ; dbhb Bkb w/oh ;fjwsh j?. ]k; eoe/ ;wki dh ni'eh;fEsh B{z, i' wkBf;e s"o s/ o[Zyh, Ugoh *s/ nekT{ j' u[eh j?, ;[jitkdh ;kfjsdh tX/o/ b'V j?. gqfeosh th ;[ji dk jh gqekF j?. i/ gqfeosh ;[ji dk gqekFj? ns/ eftsk, pe"b no;s{, fJ; dh Beb j? sK eftsk dk ;[jitkdh j'Dk pVk;[Gkte j?. e[dos dh ;[jZgD gqsh ;kvk gqsheow ekbgfBe j'D d/ Bks/ nkBzdwJhth j?. fJ; bJh eftsk, ebgBk dh nkBzdwJh ebk j? i' ihtB ftu ;[ji g?dkeodh j?. fJfsjkf;e s"o s/ jfoGiB dk ;[jitkd pj[sk tyok Bjh_, coe fJjj? fe ;[jitkd dh gqzgokrs gfoGkFk, FpdK d/ ;q'dh gZy s/ jh e/_fdqs Bjh_, fJ;ftu ihtB ~ ;[yktK pBkT[D dh gqftosh th Fkfwb j?.

w/oh eftsk ftu ;[jiw/oh eftsk ftu ;[jiw/oh eftsk ftu ;[jiw/oh eftsk ftu ;[jiw/oh eftsk ftu ;[ji

w/oh eftsk s/ jfoGiB dh ohshpZX F?bh ns/ Fpd u'D dk ekch n;ofgnk. id gq'H w'jB f;zx B/ gfjbh tko w/ohnK eZ[M eftsktK ¿gzi dfonk¿ ftuSkghnK ;B sK nso f;zx B/ nzrq/}h ftu w/o/ pko/ fJe ;zy/g ijh fNgDh ehsh;hL Your poems portray mannerismH Ud'_ w?~ Mennerism d/ noE Bjh_ ;BnkT[_d/, go fJ; dh X[Bh pVh uzrh bZrh. fenk; eo fbnk fe pVh skohc ehshj'Jh j?. e[M fdBK pknd jfoGiB Bkb w[bkeks j'Jh sK w?_ ukJh_ ukJh_ T[; ~dZf;nk fe, nso f;zx nB[;ko w/oh eftsk ftu ¿w?fBfo}w¿ j?. jfoGiB B/

Page 350: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

350 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

e/tb n?Bk fejk, ¿nso f;zx ~ id e'Jh nzrq/}h dk BtK Fpd GkT[_dk j? sK T[jgzikph eftsk @s/ Y[ekn fdzdk j?.¿ jfoGiB d/ efjD d/ bfj}/ s'_ gqshs j'fJnkfe T[; ~ iK sK nso f;zx Bkb e'Jh fuV ;h iK ¿w?fBfo}w¿ p[ok Fpd ;h.;kfjs nfXnB s'_ gsk bZrk fe eftsk ftu w?fBfo}w fJe gqeko dh F?bh j? i'ftuko ~ nB[Zm/ ns/ ;[ohb/ FpdK okjh_ g/F eodh j?. fJ; F?bh dk T[bko{ gZyfJj j? fe, ftF/-t;s{ dk :EkoEe gZy wZmk g? iKdk j? s/ Gktesk Gko{ j'iKdh j?. Gkt/_ fJj F?bh ftuko d/ :EkoEe gZy ~ T[ikro j'D ftu tkXe f;ZXj[zdh j?, go fJ; ~ ngBkT[D bJh p"fXesk ns/ f;nkDg dh b'V j?. d{i/ FpdKftu ftuko ~ ekoro pBkT[D bJh, ;o'dh FpdK dh u'D ns/ ;[opZXsk bJh p"fXeebke"Fbsk b'Vh_dh j?. ni/jk T[j ;kfjseko jh eo ;edk j? fi; gk; ;[odh ;wM j't/, Fpdkpbh dk u"yk Gzvko j't/ ns/ ekft-ebk dh ;{M j't/. jfoGiBfJBQK gZyK ftu wkfjo ;h. T[; d/ FpdK dh ikd{roh dk gqGkt eJh Bt/_ s/ g[okD/ethnK s/ fgnk.

ftfrnkBe fgZmG{wh j'D d/ Bks/ w/oh eftsk *u'_ ftuko dh nfjwhnsns/ Gkt dh fJekrosk ed/ |?ojk}o Bjh_ j[zd/. w?~ fJ; rZb dk th frnkBj? fe ftuko ~ gkme sZe gj[ukT[D bJh Fpdkpbh dk sfb;w pj[s }o{oh j?.fJ; bJh w?_ eftsktK ftu T[u/u Bkb ;{yw Fpd tosD dh e'fFF eodk jK.eJhtkoh fJj T[u/u Fpd nvzpo pD ikD dk ydFk ;j/Vdh j?.

;[jitkd ns/ Fpd nvzpo;[jitkd ns/ Fpd nvzpo;[jitkd ns/ Fpd nvzpo;[jitkd ns/ Fpd nvzpo;[jitkd ns/ Fpd nvzpo

eftsk ftu ;[jitkdh FpdK dh Gowko, Fpd nvzpo pD ikD dk ydFk;j/Vdh j?. T[u/u Bkb tos/ ;[jitkdh Fpd p'Mb ns/ nekT{ Gk;D bZr g?_d/jB. fit/_ pkjbk fwZmk ykD Bkb ih Grb iKdk j? T[;/ soQK ;[jitkdh FpdKdh pj[sks nbekD g?dk eo ;edh j?. gzikph d/ e[M nkb'ueK tb'_ jfoGiBdh eftsk g[o ;[jitkdh Fpd nvzpo dk no'g brdk fojk j?. fJe tko w_?fJ; ftF/ s/ jfoGiB Bkb wZEk vkj p?mk.

w?_L w?~ fJT[_ wfj;{; j[zdk fe s/o/ FpdK dh u'D ns/ fuDs n?BhFeshFkbh j? fe, gVQB-;[BD tkbk fJBQK dh ikd{roh *u T[bM e/ ofj iKdk j?,ftF/ dh wjZssk nZy'_ go'y/ j' iKdh j?. fJ; bJh s/o/ @s/ Fpd nvzpo dk d'FbkfJnk iKdk j?.

jfoGiBL eh s{z fJj efjD dh e'fFF eo fojK, w/oh eftsk ftu ftFk-t;s{ Bjh_ j[zd/<

w?_L w/o/ efjD dk fJj Gkt Bjh_HHH

jfoGiBL (ftu'_ N'efdnK) i/ w/oh Fpdktbh ftu o; j? sK jh ;o's/ gVQd/

Page 351: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 351

-;[Dd/ jB, i/ fJj Bk j't/ sK ekj~ fXnkB d/Dr/l gkme rZb ~ ;[DBr/ sKjh ;wMDr/.

w?_L s/s'_ gfjbK GkJh tho f;zx gq'H w'jB f;zx ns/ nzfwqsk gqhsw dh eftsk~ b'e F"e Bkb gVQd/-;[Dd/ ;B. T[j th ;{yw Fpd tosd/ ;B, go feo;Bkb. T[BQK B{z ftF/ dh wjZssk eoe/ ;bQkfJnk iKdk ;h.

jfoGiBL s/oh rZb do[;s j?, go fezB/ e[ b'eK ~ T[BQK dhnK B}wK w{zj}[pkBh :kd jB<

w?_L s/oh rZb ftu dw j?, go ftF/ dh g[ysrh s'_ tr?o ;kfjs ;w/_ dh rod j/m r[zw r[nku iKdk j?.

jfoGiBL eftsk @s/ fJj rZb pj[sh Bjh_ Y[Zedh, Bktb ns/ ejkDh s/Y[Zedh j?. eftsk ;otDh ebk j?, ezB-o; dh nfGbkFh. FpdK okjh_ i' o;eftsk ftu g?dk ehsk iKdk j?, T[j tkose okjh_ g?dk eoBk w[Ffeb j?.

w?_L f;oiB gqfefonk ;w/_, ftFk gfjbK fe o{g gfjbK T[ikro j[zdk j?<

jfoGiBL ftFk nkgDk o{g Bkb b? e/ nkT[_dk j?, T[;/ soQk fit/_ gkDhdk tjk nkg/ okj pDk b?_dk j?.

w?_L s/ohnK eJh eftsktK d/ ftF/ fwE e/ T[u/u Bkb fe;/ yk; o{gftu Ykb/ j'J/ jB fit/_, g[;se, ;Ve d/ ;\/ T[Zs/;Ve d/ ;\/ T[Zs/;Ve d/ ;\/ T[Zs/;Ve d/ ;\/ T[Zs/;Ve d/ ;\/ T[Zs/, dhnK eftsktK. fJj e;pSzB/ iK rbk; ftu gkDh gkT[D tKr j?, noEks, gkDh tosD dk o{g Xko b?_dkj?.

jfoGiBL e[ZM eftsktK d/ nkXko s/ s{z w/oh ;koh eftsk B{z fJe' oZ;/Bjh_ pzBQ ;edk. ;w[Zuh eftsk B{z gVQB T[gozs gsk bZr/rk fe ftF/ ns/ o{g dkBksk jZE ns/ d;skB/ tKr j?. s/oh T[dkjoB d/ T[Zso ftu w?_ fJj ejKrkfe, fJj gkDh dh wksok sfj eodh j? fe fJ; B{z ;wkT[D bJh SzBk b'Vhdk j?iK rbk;.

T[; d/ fJ; T[Zso B/ w?~ fBoT[Zso eo fdZsk. Bkb/ w?_ rZb ~ pj[skbwekT[Dk th Bjh_ ;h ukj[zdk. fJ; pfj; s'_ pknd jfoGiB B/ w?~ tfvnkT[DiK fgZSk SVkT[D bJh fejk, ¿s/oh nkb'uBk dh ;{M-p{M fBZyo ojh j?.¿ w?_ fejk,¿nkg jh eh feogk ;/ ;i/ jw jK.¿

jfoGiB dh e?B/vk c/ohjfoGiB dh e?B/vk c/ohjfoGiB dh e?B/vk c/ohjfoGiB dh e?B/vk c/ohjfoGiB dh e?B/vk c/oh

jfoGiB 1977 ftu w/o/ gk; t?Be{to nkJhnk. T[; ~ d/fynK d; e[toQ/ phs u[Ze/ ;B. jtkJh nZv/ s/ T[vhefdnK w?_ fenk; bk fojk ;h fe T[; dkfujok-w'jok fe; soQK dk j't/rk ! e?B/vk nkT[D t/b/ id fwb e/ nkfJnk ;h sK

Page 352: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

352 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dkjVh ftu e'Jh-e'Jh X"bk ;h, w{zj Gfonk j'fJnk ns/ wZEk dht/ tKr ir fojk;h. w?_ ;'funk T[; ~ nkT[D ;ko gfjukD btKrk.:ksoh nkT[D/ F[o{ j' rJ/,jfoGiB fes/ B}o Bjh_ ;h nk ojk. w?_ dotk}/ bkr/ yb' frnkl UE'_ fJzwhrq/FBekT[_No fd;dk ;h. n?Bk ~ w/oh B}o jfoGiB s/ gJh, fJzwhrq/FB nc;o T[; s'_e'Jh ckow Gotk ojk ;h. pkjo nkfJnk sK iZch gke/ fwfbnk. r'o/ nZyK NZv NZvd/yD. g[ZSD s/ gsk bZrk fe T[; gk; e?B/vk dk th}k Bjh_ ;h. fJzwhrq/FB nc;o:kso{-th}/ dk ckow Gotk fojk ;h. w?_ fejk fdZbh s'_ th}k brtk e/ nkT[Dk ;h.T[; B/ dZf;nk fe T[jd/ gk; nwohek dk th}k j?, fe;/ ;ZiD B/ fejk i/ nwohekdk th}k j't/ sK e?B/vk d/ th}/ dh b'V Bjh_.

xo gj[zu/ sK jfoGiB B/ gZr bkj e/ w/} s/ oZyh ns/ w'ebk j' e/ ;'c/s/ pfj frnk. w?_ gZ[fSnk, eh ghDk< efjD bZrk, p?m gfjbK rZbK eohJ/. ukjoZy e/ w?_ T[; d/ ;kjwD/ e[o;h vkj e/ pfj frnk. rZbK eoB dk Uj' bfj}kns/ FpdK ftu gfjbK torh b?n ns/ b'u ;h. id T[; B/ ¿pJh r[ow/b¿ fejksK w?~ fgSb/ fdB :kd nk rJ/. w?_ fejk, s{z fpbe[b Bjh_ pdfbnk, s/oh ocsko,r[csko s/ d;sko ftu e'Jh coe Bjh_, pZ; E'jVk p}[or bZrD bZr fgnK.dkjVh ekch uZNh j' rJh ;h, go w{zj s/ ni/ th gfjbK tkbh o"De ;h. efjDbZrk, ¿pJh r[ow/b! dkjVh w[ZS ;ckuZN eoke/ s{z gfjbK Bkb'_ th rZGo{ i[nkBs/ ;'jDk-;[BZyk fBeb nkfJnKl fe;/ fcbwh jho' tKr brd?_.¿ w[;eDh jZ;fdnKw?_ fejk, ¿s{z fpbe[b mhe gfjukfDnK nkgD/ g[okD/ :ko ~l s/oh rZb dh s;dher'ohnK th eodhnK jB.¿ T[; B/ fejk, ¿efjD dh b'V Bjh_, s/oh d/yDh-g/yDhjh dZ; ojh j?.¿ ukj pD rJh sK eZgK *u gk e/, ;b{D/ ;w/s, w/} s/ oZy fdZsh.ukj gh_fdnK e[M g[okDhnK :kdK sk}k ehshnK.

Fkw j' ojh ;h, ykD/ pko/ g[ZfSnk sK T[; B/ fejk i' xo pfDnK fgnkyk btKrk. w?_ fejk, pkjo uZbKr/, s{z f;o\ fJj dZ; eh ykD ~ ih eodk.n?B/ ~ fJe c{B nk frnk i' w/oh d';s-e[Vh, n?tbB e"oeo, dk ;h. T[; B/fwbD nkT[Dk ;h, w?_ fJj efj e/ toi fdZsk fe, nZi w/o/ xo fJzvhnk s'_ g[okDkd';s nkfJnk j'fJnk j?. jfoGiB ftu'_ N'e e/ efjD bZrk, ¿e'Jh Bjh_ nkgDhd';s ~ th ;Zd b?, w?_ th d/yK s/oh g;zd feZdK dh j?.¿ w?_ fejk eZbQ ~ ;jh,nZi nkgK rZgK-SZgK wkoKr/. T[; B/ fejk rZgK th Bkb dh Bkb wkoh iktKr/. w?~bZfrnk T[j n?tbB ~ d/yDk ukj[zdk ;h. d[pkok c{B eoe/ n?tbB ~ fejk, n;h_fJzvhnB o?;N'o?_N ftu ykDk ykD uZb/ jK, s{z th nk ik. T[; B{z fJzvhnB ykDkpj[s g;zd ;h, nZX/ e[ xzN/ ftu gj[zu rJh.n?tbB tb Goth_ B}o wkofdnK,jfoGiB T[; d/ ;[jZgD dh skohc eoB bZr fgnk. r'ohnK nkgDh skohc ;[D e/rd rd j' iKdhnK jB ns/ E?_e :{, E?_e :{ ejh iKdhnK jB. e[Vh d/ nkT[D

Page 353: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 353

Bkb jfoGiB uwe TZ[fmnk, EektN feXo/ d"V rJh ns/ u[ezBk j' e/ p?m frnk.w?~ gzikph ftu ej/, ¿pJh r[ow/b s/oh d';s pkeJh pj[s ;'jDh j?, d/y e/ G[Zybfjzdh j?.¿ w?_ gzikph ftu fejk, ¿d/y e/ jh G[Zy Bk bkj bJh_, ykDk ykD i'rhth oZy bJh_.¿

t?Be{to ftu gfNnkb/ tkb/ wBw'jB f;zx dk j'Nb ;h. T[j w?~ikDdk ;h ns/ j'Nb dk ykDk th bih} ;h. id gj[zu/ sK T[j fyV/ wZE/fwfbnk. w?_ fejk, gzikph d/ wjkB eth jfoGiB f;zx B{z fwb'. T[; ~ eftskftu fdbu;gh ;h ns/ jfoGiB dk BK th ;[fDnk j'fJnk ;h. ;k~ fJe nbfjdkewo/ ftu fpmk e/ nkg th Bkb pfj frnk. w?_ fejk, fdZbh s'_ nkJ/ w/o/ d';s~ n?dK dk ykDk y[nk fe fdZbh G[Zb ikt/. T[; B/ fejk, ¿vkeNo ;kfjp fJjth e'Jh efjD tkbh rZb j?, fij' ij/ s[jkv/ wfjwkB T[j' fij/ w/o/. s[;h_ f;ocfJj dZ;' fe ykDk eh j?.¿ w?_ fejk, ¿fJj s[jkv/ s/ SZvd/ jK.¿ T[j feuB tbfrnk ns/ ;kv/ bJh ykDk nkovo eo fdZsk. E'jVh d/o pknd p?oQk ykDk b?e/ nk frnk go wBw'jB f;zx Bk w[fVnk, FkfJd rkjeK dh GhV eoe/ o[ZMfrnk. id ykDk yk fbnk sK wBw'jB f;zx nk e/ g[ZSD bZrk, ¿ykDk feZdK dkbZfrnk<¿ jfoGiB p'fbnk, ¿ykDk pj[s ;[nkd ;h, fdZbh tork ;[nkdbk.¿wkbe c/o ubk frnk, n;h_ p?oQ/ ~ fpZb fbnkT[D bJh fejk. T[; B/ dZf;nk,¿wkbe dk j[ew j?, s[jk~ fpb Bjh_ d/Dk.¿ w?_ wBw'jB f;zx e'b frnk ns/fpZb d/D bJh f}Zd ehsh. T[; B/ w/ok jZE x[ZNfdnK j"bh fijh fejk, ¿feT[_Fofwzdk eod/ j', s[;h_ w/ok gzikph d/ f;oeZY eth Bkb s[nkfo\ eokfJnk j?, w?_n?Bk th Bjh_ eo ;edk ! id w?_ g?;/ d/D bJh f}Zd ehsh sK T[; B/ w/ok jZEx[NfdnK fejk, ¿s[;h_ fejV/ BZm/ j'J/ j', fe;/ fdB d{D/ b? btKrk.¿ ykDk yke/ xo gj[zu/, jfoGiB EZfenk j'fJnk ;h, w?_ fejk s{z j[D nkokw eo w?_ n?tbBB{z s'o e/ nkT[_dk. T[j n?tbB Bkb j'o rZbK eoBk ukj[zdk ;h. w?_ fejk ebQ;jh, s{z j[D ;"_ ik.

d{i/ fdB jfoGiB ~ g[ZfSnk, eh d/yDk-g/yDk j?< e[M ;kfjseko s?~fwbDkHHH. ftu'_ rZb N'efdnK T[; B/ fejk, ¿;kfjsekoK ~ th fwb btKr/, gfjbKeB/vk d/ ;o;p} pkr sK fdyk. w?_ fejk, t?Be{to pj[s y{p;{os Ffjo j?, fJegk;/ ;w[zdo s/ d{i/ gk;/ gjkV jB. phH;hH dh okiXkBh, fteN'ohnk, th d/yD :'rFfjo j?. T[E/ ikD bJh c?oh (gkDh dk S'Nk ijk}) b?Dh g?_dh j?, okj ftur[bkp d/ c[ZbK Bkb ;fink *p[ZFoN rkovB* j? l s{z dZ; feZE'_ F[o{ eoBk. T[; B/;tkbhnk bfj}/ ftu fejk, fJBQK BktK-EktK s'_ f;tkJ/ e[M j'o th d/yD :'rj't/rk ! w?_ fejk j'o s?~ :{Bhtof;Nh nkc fpqfNF e[bzphnk fdyktKrk, fiE'_ w?_ghn?uHvhH ehsh j? ns/ ;kfJwB co/}o :{Bhtof;Nh th uZbKr/ fiZE/ w?_ j[D gVQkT[_dk

Page 354: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

354 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jK. T[; B/ w/oh rZb tb pj[sk fXnkB Bk fdZsk. w?~ bZfrnk, T[j ;?o ;gkN/bJh nkfJnk j?, Ffjo dh ufjb-gfjb d/yDk ukj[zdk j?. w?_ fejk s{z f;ZXk feT[_Bjh_ efjzdk e'Jh vkB;-v{B; d/yDk j?. jfoGiB B/ pDk ;[nko e/ T[so fdZsk,¿w?_ ;'funk s?~ gZSw dh jtk bZr rJh j't/rh, nkg/ ;wM ikJ/_rk, go brdk s{zsK ni/ th fgzv dhnK rbhnK dh X{V cZedk fcodK¿ id w?_ Fpd ¿cZedk¿ ;[fDnksK w/ok jk;k fBeb frnk. ¿pJh r[ow/b, s/ok jk;k gfjbK tKr p/-s[eZbck,nkgw[jkok *s/ ;Zuk-;[Zuk j?.¿ T[; ~ w/o/ jZ;D d/ ekoB dk gsk Bjh_ ;h bZfrnk.w?_ dZf;nk, s/o/ w{zj'_ Fpd ¿cZedk¿ ;[D e/ jZf;nk ;h fi; dk nzrq/}h noE pVkysoBke j?. T[; ~ c/o th ;wM Bk nkJh feT[_fe gzikph ftu fJ; Fpd d/ noEj'o jB ns/ nzrq/}h ftu j'o. id fJ; d/ nzrq/}h wknB/ dZ;/ sK T[; d/ w{zj s/Fowhbk fijk jk;k ftyo frnk. w?_ wy"b Bkb fejk, ukj/_ sK fJ; dk fJzs}kwth j' ;edk j?.¿ w[;eDh jZ;fdnK T[; B/ Fokos Bkb fejk, ¿s{z pVk b[Zuk j'frnK.¿ w?_ th T[;/ bfj}/ ftu itkp fdZsk, ¿eh eohJ/, gZSwh d/FK ftu J/Bk e[sK pdbDk g?_dk j?, Bjh_ sK pzdk p[ZX{ brd?. w?_ id J/E/ nkfJnk ;h sK pVkG'bkGkbk, Fowhbk s/ ;zrkT{ ;h. T[; B/ fejk, ¿j[D sK pVk jzY-tos frn?_.¿T[; dk fJFkok w/oh d';s e[Vh n?tbB tb ;h. w?_ fejk, ¿r[o{d/t, ;wK, ;EkB*s/ frnkB ;ZG e[M f;yk fdzd/ jB. efjD bZrk, ¿r[ow/b, e?B/vk nk e/ s{zGkt/_ gVQ fby s/ pD ;zto frn?_, go s/o/ u'_ ngDZs, jwdodh s/ ;kdrh wB\hBjh_ j'J/. j'o fezB/ fbykoh pkjo nkJ/, fe;/ B/ gVQB tb fXnkB Bjh_ fdZsk, g?;/ewkT[D d/ uZeo ftu jh you j' rJ/. fJzrb?_v ftu eJh fwb/ i' dko{ gh e/c'ehnK cVK wkod/, p/j{dk s/ p/noEk p'bh iKd/ jB. fJe d{i/ dh u[rbh fBzdkeoB bZr/ nZrk-fgZSk Bjh_ d/yd/.¿ w?_ fejk SZv goK nkgK T[BQK s'_ eh b?Dk, nZidk gq'rqkw pDkT[_d/ jK. nZi :{Bhtof;Nh nkc fpqfNF e[bzphnk uZbKr/. fijV/vhgkofwzN *u'_ w?_ ghn?uH vhH ehsh ;h, T[j fdyktKrk ns/ nzro/}h ;kfjs d/ gq'c?;oK*s/ ftfdnkoEhnK Bkb fwbKr/. :{HphH;hH ftu fBU feqNhf;}w ns/ ;zouBktkd s/pj[s ezw j' fojk ;h. jfoGiB fdZbh :{Bhtof;Nh d/ nkX[fBe GkFktK d/vhgkoNw?_N dk w[yh ;h. T[; dh Sso-SkfJnk j/m ;zouBtkd, ns/ o{;h o{gtkd s/ezzw j'D eoe/ ¿fdZbh ;e{b nkc feqNhf;}w¿ ;Ekfgs j'fJnk ;h. w?_ ;'funk feT[; bJh :{Bhtof;Nh d/ ;kfjs ftGkr d/ gq'c?;oK Bkb fwbDk bkGdkfJeoj/rk.

:{H phH ;hH dh r/Vk:{H phH ;hH dh r/Vk:{H phH ;hH dh r/Vk:{H phH ;hH dh r/Vk:{H phH ;hH dh r/Vk

n;h_ gfjbK pkJhUb'ih ftGkr ftu rJ/, fiZE/ w/oh ghn?uH vhH d/ fBrokBg'qc?;o ;B. jfoGiB ~ gfjbK gq'H v/ftv ;}{eh Bkb fwbkfJnk. v/ftv fJep/pke ns/ fjZghnK tor/ G/; tkbk gq'c?;o ;h. w?~ d/yfdnK ;ko T[; B/ fejk,

Page 355: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 355

"How is the lover boy ?¿ w?_ fejk, ih fpbe[b uzrk-Gbk jK. id pkjo fBeb/sK jfoGiB B/ ¿bto t[nkJ/¿ tkbh rZb g[ZSh. w?_ fejk fJj xo uZb e/ dZ;Krk,gfjbK nzrq/}h ftGkr tb ubd/ jK. T[E/ nzrq/}h d/ d' eth$nkb'ue, gq'H nobpoBh ns/ gq'H wkJheb p[be B{z fwb/. T[BQK fdBK ftu poBh dh ekft-g[;se,¿Rags & Bone shop Sgh ;h. fJ; ftu ekft-F?bh d/ nihp fe;w d/ gq:'r ehs/j'J/ jB. e[M eftsktK JhH JhH ezfwzr} (E. E. Commings) d/ gV:EkoEtkd(Surrealism) Bkb fwbdhnK jB, e[M phNfBe eftsk (Beatnick poetry)torhnK jB ns/ e[M T[; dh nkgDh Bth_ F?bh ftu fbyhnK j'JhnK jB. :kdoj/ fe, gq'H poBh B/ :{HphH;hH ftu ;ZG s'_ gfjbK eqhJ/fNt okfJfNzr ftGkr(creative writing department) ;Ekfgs ehsk ;h. T[j iwks gVQkT[D uZfbnk ;hfJ; bJh ;zy/g ijh w[bkeks j'Jh. ;zouBktkd dk wkfjo gq'c?;o fe;/ ekBcqz; ftuGkr b?D frnk j'fJnk ;h. ;pZp Bkb T[; dhnK d' ftfdnkoEDK Bkb w[bkeksj' rJh fiBQK ftu'_ fJe wdok; s'_ ghn?uH vhH eoB nkJh ;h ns/ d{ih fJe r'ohe[Vh ;h. Gkosh e[Vh dk BK whBkeFh ;h s/ r'oh e[Vh dk ekobk ;h. jfoGiBB/ fwbfdnK ;ko T[BQK Bkb ;zouBktkd pko/ rZb F[o{ eo fdZsh.T[BQK Bkb b'oftu jZE T[bko e/ rZbK eoB bZr fgnk. w?_ fejk, nkgK fJBQK ~ fvBo bJh ;Zdb?_d/ jK, pkeh rZbK Ud'_ eo bJh_. w?_ d'jK e[VhnK ~ Fkw d/ fvBo dh dkntsfdZsh i' T[BQK B/ fyV/ wZE/ wzB bJh. T[BQK B{z fbnkT[D s/ tkg; SZvD dh f}w/dkohth nkgD/ f;o b? bJh.

e[VhnK d/ nkT[D s'_ gfjbK w?_ jfoGiB B{z fejk, uZb e'Jh tkfJB tr?okb? nkJhJ/. tkfJB F"g s/ fJe p'sb s/ nzrq/}h ftu, ¿Suntry¿, fbfynk j'fJnk;h. gzikph tor/ BK d/ G[b/y/ fJe ¿;zsoh¿ dh ns/ fJe o?v tkfJB dh p'sbyohd bJh. w?_ e[VhnK B{z b?D ubk frnk. ikD t/b/ jfoGiB d/ s/V g?_N e'N;h ns/ fuZNh gZr pzBQh j'Jh ;hl tkg; w[fVnk sK T[j fcb";\oK tKr tkb fybkoh,fuZNk e[Vsk-gikwk gk e/ ;'c/ s/ p?mk e[ZM fby fojk ;h. e[VhnK ~, fyV/ j'J/fujo/ Bkb T[Zm e/ fwfbnk. ;ko/ EK-g[o-EK pfj rJ/ sK w?_ e[VhnK ~ g[ZfSnk,eh ghUr/ < whBkeFh B/ fejk T[j Fokp Bjh_ gh_dh s/ ekobk B/ o?v tkfJB dkrbk; wzfrnk. id w?_ o?v tkfJB rbk;K ftu gkT[D bZrk sK jfoGiB B/ fejk,¿pJh r[ow/b, w?~ sK @;zsoh# dk ;[nkd fuyk.¿ ekobk dk ;kE d/D bJh w?_ thtkfJB b? bJh ns/ jfoGiB ~ ;zsoh dk g?r d/ fdZsk. g?_dh ;ZN/ T[; B/ e[VhnKBkb ;zouBktkd pko/ rZbpks F[o{ ehsh. e[VhnK Bkb rZbK th eoh ikt/ ns/;zsoh dhnK xZ[NK th Goh ikt/. d{ik g?r gkfJnk sK nZXk e[ gh e/ b'o ftu nkfrnk s/ ;zouBktkd pko/ nkgD/ frnkB dh Sfjpo bk fdZsh. e[VhnK ~ p'bD dkpj[s xZN w"ek fdZsk, y[d jh p'bh frnk. ukjhdk sK fJj ;h fe, T[BQK Bkb pfj;

Page 356: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

356 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

eodk, nkfyo ~ T[j ;zouBktkd d/ y/so ftu ghn?uH vhH eo ojhnK ;B.whBkeFh B/ T[pk;h bJh, w?_ ;wfMnk, iK sK T[j p'o j' ojh ;h, iK G[Zy bZrh j'Jh;h. w?_ fejk, nkT[ ykDk ykJhJ/. ykDk ykD s'_ gfjbK jfoGiB B/ fJe g?r j'ofyZu fdZsk. T[; dk ih j'o rZbK eoB ~ eodk ;h. oks d/ pkoK pi oj/ ;B,e[VhnK B/ tkg; ikD bJh fejk. w?_ fejk nZXk xzNk j'o mfjo ikU. n;h_ c/orZbh_ i[ZN rJ/ sK jfoGiB fJe j'o g?r gk e/ pfj frnk. T[; ~ uZVQ rJh ;h*s/ T[pk;hnK b?D bZr fgnk. w?_ fejk, s{z nkokw eo w?_ e[VhnK ~ SZv nktK.id SZv e/ tkg; w[fVnk sK jfoGiB bNp"ok fijk j'fJnk xo d/ nzdo, ekjbhekjbh, J/Xo-UXo r/V/ wko fojk ;h. g[ZfSnk fe, mhe mke J/_ sK T[; B/ jZET[bko e/ w;sK tKr f;o fjbk fdZsk. T[; ~ ekch uZVQ rJh ;h, w?_ ;"D bJhfejk. E'jVk fuo g? e/, c/o T[Zm e/ x[zwD bZr gt/. ;[fDnK ;h bZ;h ghD BkbT[so iKdh j?, w?_ T[; ~ bZ;h dk rbk; fgbkfJnk. bZ;h gh e/ e[M u?B fijknkfJnk sK ;"_ frnk. d{i/ fdB d[gfjo'_ pknd T[Zfmnk sK efjD bZrk, ¿pJhs/oh tkfJB pVh ;ys ;h.¿ id ;zsoh dh p'sb d/ b/tb ~ gfVQnk sK gskbZfrnk fe, T[j tkfJB Bjh_, gZeh Fokp ;h, T[j th 84 go{c. jfoGiB ~ dZf;nk¿oksh_ s{z tkfJB Bjh_, gZeh Fokp gh fojk ;h, nkj d/y p'sb s/ fbfynk j'fJnkj?.¿ yohdD bZfrnK Bk n;h_ dfonk\s ehsk, Bk t/uD tkb/ B/ dZf;nk. jfoGiB~ g[ZfSnk, s?~ e"Vh Bjh_ bZrh sK efjD bZrk, fpbe[b Bjh_. w?_ N'Dk bkfJnk, ¿j';edk e[VhnK Bkb rZbK eoB dh b'o ftu s{z Fokp B{z tkfJB ;wM e/ gh fojkj't/_. Fpkp d/ BF/ ;kjwD/ Fokp dk BFk wZmk g? iKdk j?.¿ w?_ puh j'Jh ;zsohdk x[ZN Gfonk sK pkeJh T[; ftu e'Jh yk; e[VZsD Bjh_ ;h.

:{HphH;hH d/ ftfdnkoEh-j';Nb ftu w?_ d' ;kb fojk ;h. fi; ewo/ ftuw?_ fojk ;h, jfoGiB ~ T[j ewok fdykT[Dk b? frnk. dotk}/ s/ m'oK bkJhnksK fJe r'o/ ftfdnoEh B/ p{jk y'fbQnk. w?_ fejk, fJ; ewo/ ftu w?_ d' ;kb fojk;h, i/ fJsok} Bk j't/ sK nkgD/ d';s B{z fdykT[Dk ukj[zdk jK. w/ok ozr-Yzr d/y e/ T[; B/ nzrq/}h bfj}/ ftu g[ZfSnk, ¿s/ok BK ¿rowb ;hv{¿ sK Bjh_<¿ w?_fejk, s?~ fet/_ gsk< T[; B/ dZf;nk fe fJj BK gVQB tkb/ v?;e dh pZsh d/fgSb/ gk;/ TZ[efonk j'fJnk j?, j/mK bt :{, n?tbB fbfynk j'fJnk j?. v?;e d/T[sb/ gk;/ g[;se-o?e ;h, fi; d/ j/mK pZsh ;h ns/ pZsh d/ fgSb/ gk;/ E'VQh ijhEK ;h. fJ; bJh w/ok BK ;kjwfDT[_ Bjh_ ;h fd;dk, pZsh d/ j/m'_ T[sKj tb MkeDBkb gfVQnk ik ;edk ;h. w?~ fJ; pko/ e[M Bjh_ ;h gsk, FkfJd n?tbB B/w/oh |?ojk}oh ftu fby fdZsk j't/. r'o/ ftfdnkoEh B{z g[ZfSnk fe T[; ~fet/_ gsk bZrk< T[; B/ dZf;nk, ¿ewok fwbD T[gozs, ;ckJh eoB t/b/ pZsh T[skoe/ id g'uk wkfonk sK j/m'_ fJj BK fBefbnk.¿ w?_ fejk, ¿w/ok BK ;KGD bJh

Page 357: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 357

F[eohnk, w?~ th fJ; pko/ nZi jh gsk bZrk.¿ jfoGiB B/ rZb EZb/ Bk g?D fdZshs/ fejk, ¿j[D ;wM nkfJnk fe s/o/ fBrokB gq'c?;o B/ s?~ ¿bto p[nkJ/¿ feT[_fejk ;h.¿

nkyoh w[bkeksnkyoh w[bkeksnkyoh w[bkeksnkyoh w[bkeksnkyoh w[bkeks

nkyoh tko w?_ jfoGiB ~ 10 iBtoh, 1995 B{z fwfbnk. T[; dk;oho phwkoh dh dhwe ns/ T[wo d/ x[D B/ y'ybk eo fdZsk ;h. :ehB jhBjh_ nkT[_dk ;h fe, Got/_ i[Z;/ *s/ Gyd/ fujo/ tkbk gzikph dk f;ow"o eth,jfoGiB f;zx jh j?! xo d/ y{zi/ ftu vkj/ j'J/ wzi/ s/ fgnk T[j, jZvhnK dh w[Zmbrdk ;h. iKfdnK ;ko w?_ wzi/ dh g[nKdh pfjzfdnK fejk, ¿r[o{d/t T[Zm' s[jkvkfFF fwbD nkfJnk j?.¿ T[; B/ T[ZmD dh e'fFF ehsh go T[Zm Bk ;fenk. w?_E'jVk ;jkok fdZsk sK wzi/ s'_ j/mK bZsK bwek e/ p?m frnk. n?BeK bkJhnK *s/w/o/ tb d/y e/ efjD bZrkL

¿ed nkfJnK<¿

¿fszB e[ jcs/ j' rJ/, gzikph :{Bhtof;Nh dh ekBcaoz; bJh nkfJnk ;h.s/oh ;/js feZdK<¿ w?_ osk e[ bkr/ j' e/ g[ZfSnk.

¿tZ; i{B eZN fojK, s{z ;[Dk j[D feZE/ j[zdK<¿

¿nwohek ftu e?b/c'oBhnk dh fJe :{Bhtof;Nh ftu gq'c?;o jK.¿

¿e?B/vk s'_ nwohek ed'_ frnk<¿

¿1980 ftu, s/o/ e?B/vk nkT[D s'_ fszB e[ ;kb pknd.¿

¿pJh r[ow/b, e?B/vk ftu s/o/ gk; shnK tor/ fdB eZN/ ;B.¿

¿s[jk~ :kd j? nkgK feZE/ feZE/ rJ/ ;h<¿ w?_ g[ZfSnk.

¿jK, w?~ t?Be{to dh c[ZbK tkbh gkoe, eZe/ o/s/ dh phuHHH

s[oB bZfrnK w?_ g[ZfSnk, fgSb/ ;kbK ftu s/ok j'o eh-eh Sfgnk j?< s/oh g[;se, w/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksokw/oh ekft-:ksok, w?_ gVQ u[fenk jK. jfoGiB B/ nkgDh phth ~fejk, BthnK SghnK g[;seK fbnk. T[j fJe g[;se, u"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vhe b? nkJhfi; d/ nzdob/ toe/ s/, ¿gq'c?;o, eth s/ d';s r[o{w/b bJh¿ fby e/ T[; B/w?~ G/_N eo fdZsh. phth ~ c/o ejk, o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh, ns/ u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbkth fbnk. T[j :Ze' sZe/ ftu T[Zmh ns/ d't/_ g[;seK b? nkJh. o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh d/nzdob/ ;\/ s/ ¿eth r[o{w/b bJh¿ ns/ ¿u'bk NkehnK tkbk¿ *s/ ¿eth d';sr[o{w/b bJh¿ fby e/ d't/_ g[;seK w?~ cVk fdZshnK. w?_ F[eohnk ehsk ns/gkfe;skB ftu Bth Sgh nkgDh g[;se, e[jokwe[jokwe[jokwe[jokwe[jokw d/ nzdob/ toe/ s/ ¿;fseko

Page 358: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

358 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;fjs ¿r[o{d/t bJh¿ fby G/_N eo fdZsh. jfoGiB d/ xo w?~ nwoihs ¿ne;¿b? e/ frnk ;h. T[; B/ jfoGiB B{z g[ZfSnk fe, ¿ne;¿ bJh n?seh_ dk ekbwfby fdZsk j?< jfoGiB B/ fejk, ¿ebQ b? ikJh_, w?~ ekbw dk w;kbk fwb frnkj?, n?seh_ r[o{w/b dh g[;se ¿e[jokw¿ pko/ fbyKrk. nwohek nk e/ ¿ne;¿ ftuekbw gfVQnk fi; ftu w/oh s/ w/oh eftsk dh T[whd'_ tZX f;cs ehsh j'Jh ;h.fJj ekbw ;kvh d';sh dh nzfsek ;h. w?_ d/fynk fe jfoGiB ;ohoe s"o s/fBYkb j' u[fenk ;h, nkgD/ nkg s[oBk-fcoBk ns/ T[ZmDk-pfjDk w[jkb j' frnk;h, go T[; B/ ebw ns/ ekr} dk ;kE w[ed/ ;kjK se fBGkfJnk.

vkH jfoGiB f;zx ~ Gkos d/ T[Zu/ s'_ T[Zu/ fJBkwK-;BwkBK Bkb;fsekfonk frnk, fiBQK ftu Gkosh ;kfjs nekvwh ntkov (1970), epho ;BwkB(1987), ;o;tsh ;BwkB (1994), ;'thns b?_v Bfjo{ ntkov, Xkbhtkb ;BwkBnfd Fkfwb jB.fiBQK p[bzdhnK s/ jfoGiB B/ gzikph ;kfjs ~ gj[zukfJnk,fJfsjk; T[; dk jw/Fk foDh oj/rk. jfoGiB nes{po 21, 2002 ~ ;dk bJhnbftdk nky e/ fJ; \kBh d[Bhnk u'_ o[];s j' frnk. gzikph ;kfjs-frnkB dkGog{o trdk dfonk, jfoGiB f;zx, nzs B{z frnkB d/ Gt;kro ftu ;wk frnk.

õõõ

Page 359: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 359

fJe ;kfjse fwbDh -fJe ;kfjse fwbDh -fJe ;kfjse fwbDh -fJe ;kfjse fwbDh -fJe ;kfjse fwbDh -f;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;woshnK d/ Mo'y/ #u'If;woshnK d/ Mo'y/ #u'I

;[oihs eb;h;[oihs eb;h;[oihs eb;h;[oihs eb;h;[oihs eb;h

gzikph ;kfjse irs ftu pV/ jh Bkwto FkfJo,nkb'ue, nB[tkde, y'ieko s/ nfXnkge, vkH jfoGiBf;zx T[Zuh ;[Zuh F];hns d/ wkbe ;B. T[jBK dh fJ;Fskpdh ;w/_ n?v/ tZv/ ;w[zdo ftu f;oc fJe pz{d wksofJe :kd, fJe G[bh ft;oh f;wosh dh ;KM, s[jkv/ BkbgktKrh w?_ T[jBK B{z gVQfdnK ;[DfdnK i' wfj;{; ehsk T[;pko/ e[M rbK eoKrh.

vkH jfoGiB f;zx nekdfwe p"fXesk dk T[Zukw[Bkok j'D d/ Bkb Bkb fJeGkFk-Fk;soh - gzikph, fjzdh,nzrq/}h s/ T[od{ d/ wkfjo s/ y'ieko ;B.T[jBK B/ fjzdh,gzikph, s/ nzrq/}h dh T[Zu ftfdnk gqkgs ehsh s/ nkgDk;fjse s/ o'}rko dk ;\o fjzdh b?euoko s'_ F[o{ ehsk,gzikph d/ gq'c?;o pD/ s/ wro'_ fdZbh :{Bhtfo;Nh ftunkX[fBe Gkosh GkFktK ftGkr d/ w[Zyh d/ n"jd/ s'_ foNkfJoj'J/. T[jBK nfXnkgB d/ Bkb Bkb ;kfjs f;oiDk, s/;kfjse nb'uBk dhnK BthnK bhjK gkJhnK s/ fJ; B{z fJeT[Zuk fwnko fdZsk. T[jBK d/ f;de, f;oV s/ f;oiDk;dek T[jBK B{z gzikph ;kfjs y/so d// pj[s ;ko/ fJBkwgqkgs j'J/ fiBQK ftu fdZbh ;kfjs nekvwh g[o;eko, s/;ot-T[Zusw ¿;o;tshÀ g[o;eko th Fkwb jB.

;kb 2020 ;dh d/ d"okB vkH jfoGiB f;zx dhFskpdh d/ iFBK bJh pj[s ;ko/ ftdtkB fijV// T[jBK Bkbpj[s B/fVU_ ftuod/ oj/ j'Dr/ T[jBK e'b pj[s e[M efjDB{z j'J/rkl w?_ T[jBK dhnK fbysK B{z gVQB dh T[vhe eoKrh.w?_ sK f;oc fJe ;kfjse fwbDh dh f;wosh dh ;KM gkT[Dh

NoKN', e?B/vkc'B L 4166053784Jh-w /b L surjitk33@

gmail.com

Page 360: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

360 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. w/oh ifrnk;k pDh oj/rh fe fJ; T[u/ ftt/e tkb/ o[Zy tor/ wB[Zy B/ nkgD/nfXnkge y/so d/ Bkb Bkb ;kfjse ;z;ko B{z n?Bh f;]o sZe b? ikD tkbkfJj ;G e[M nkgD/ ihtB ekb ftu fe; soKQ eo ;fenk.T[jBK dh ihtB :ksokd/ Bkb Bkb ubd/ ;kfjse ;co dh E'Vh Mbe w?_ T[jBK dh g[;se - u'bku'bku'bku'bku'bkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbk dh T[jBK tb'_ fbyh G{fwek, ¿nkgD/ fgzv/ s'_ pkjoÀ ftu'_ bJhj?.fi; ftu T[j efjzd/ jB fe Fpd-f;oiDk dh brksko feos s/ xkbDk ;dekjh ;zGt j' ;fenk- ¿;{bh uVQBk woB Bjh_ ihtB bZGDk j?$;{bh T[go n?;/ fyVhJ/fes/ Bk MVhJ/̂ $ s[od/ ikJhJ/, s[od/ ikJhJ/ fes/ Bk yVhJ/À.

fJj vkH jfoGiB f;zx d/ ;kfjse ;\o dk f;oV jh ;h fi; ;dekT[jBK eftsk, tkose, nB[tkd s/ nb'uBk ;D/ e'Jh 75 s'_ tZX g[;seK dh gqkgshs/ :'rdkB Bkb gzikph ;kfjs B{z nwho ehsk. gzi- S/ djke/ gzikph ;kfjs irss/ fJe p'jV d/ fpoy tKr SkJ/ oj/ s/ nB/eK ;kfjs d/ f;fynkoEhnK s/ftfdnkoEhnK B{z nkgDh SK dh mzYe s/ ;ogosh d/_d/ oj/lfJ; dk jtkbk T[jBKnkg o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFh ftu fdZsk j?. w?_ ;wMdh jK fi; soKQ f;XkoE B{z frnkB p'Xgqkgsh s'_ pknd fJe wK tKr eo[Dk, wwsk, ;fji s/ ;zt/dBk d/ FpdK Bkb b'eKd/ fdbK ftu bfj ikD dk ojZ; nk frnk ;h, fJ;/ soKQ vkH jfoGiB f;zx B/nkgD/ fJ;/ ;fji s/ ;[ji Bkb nkgD/ r{V/Q foFs/ B{z gSkfDnk jh Bjh_ ;r'_ ;kfjsd/ fgV ftu bzw/ ;w/_ sZe okjB[wkJh ehsh. u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk sK T[jBK d/to/; ftu gfjbK jh ;h fi; B{z ;koh T[wo nkgD/ f}jB ns/ d/jh T[s/ nfdZygfjBh oZfynk, fgZS'_ FpdK dk ikwk gfjBk e/ b'eK nr/ g/F eo rJ/. fJ; g[;sed/ w[ZY ftu T[j nkg nkgDh eftsk dh f;oiD gqfefonk dk ft;Eko eofdnKfbyd/ jB, ¿FkfJoh d/ nzr-;zr fiT{Dk fiT[_d/-ikrd/ wB[Zy d/ nzr-;zr torksiopk j?À. T[j fbyd/ B/ ¿Gkt/_ w?_ s/ w/oh eftsk fJe d{i/ d/ nzr-;zr ftuod/oj/ jK, w?_ fJ; rb'_ nu/s Bjh_ fe eth dh feos T[jd/ nkg/ s'_ goKQ j' iKdhj?.^eth ntu/sB ;ko/ dk ;kok T[; dk nkg-ewkfJnk Bjh_ j[zdk, T[jB{z bzwhgozgoe ftok;s gk;'_ pj[s e[M nDewkfJnk, nDikfDnk fwbdk j?.ÀvkH jfoGiBf;zx dh seohpB ;koh eftsk ftu T[jBK dh fgZm-G{wh ftu gJhnK pugB dhnKT[j ;kohnK gq;fEshnK T[jBK dh f;oiDk d/ nzr-;zr j'D eoe/ nu/s jhf;oiDk ftu nk obdhnK ojhnK jB s/ pj[sh tkoh nro-G{wh ftu T[ikroj[zdhnK ojhnK jB._ T[jBK d/ fJ; ;{yw fJzeFkc B{z T[jBK dhnK w?_ i' phsw?_ i' phsw?_ i' phsw?_ i' phsw?_ i' phsfrnkfrnkfrnkfrnkfrnk dhnK eftsktK s'_ GbhGKs ;wfMnk ik ;edkj?. feT[_fe T[; ;kfjse Fkwfi; pko/ w?_ fJ; gou/ ftu rZb eoBh j?, pj[s rZbK d/ fJfsjk;e fgS'eV dhnK;KMK g? rJhnK ;B.

T[; ;kfjse fwbDh dh rZb pks B{z f;woshnK d/ Mo'y/ @u'_ 45-46

Page 361: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 361

to/Q nshs ftu ik e/ fe;/ dwedh wDh tKr ;KG e/ oZyh f;wosh B{z fyZu e/toswkB ftu fbnkJh jK, s/ T[; ;w/_ ;EkB s/ w{v ftu ftuodhnK nktk}K, ;[oK,FpdK dhnK XtBhnK j{-p-j{ ;[D ojh jK. j[D fJj ;soK fbyfdnK Bkb BkbT[; Fkw ftu ftuo ojh jK.T[j Fkw - ;h;b ;NqhN t?Be{to tkb/ xo ftu1976 dhnK rowhnK d/ F[o{ dh fJe Fkw fi; ftu ni/ pjko dh wZmh wZmhmzYe;h -vkH jfoGiB f;zx d/ wkD ;BwkD ftu ¿fJe Fkw fJe FkfJo d/ BkwÀ dkgq'rokw oZfynk j'fJnk ;h.

fJ; fwbDh d"okB rZbK rZbK ftu'_ ihtB ftu phshnK gfo;fEshnK B/Gkte s"o s/ ;KM gk bJh ;h.eJh tko gsk Bjh_ j[zdk f}zd|h dhnK sb]jehesK d/ w[jKdo/ ed'_ feE/ fe; d/ BeFK Bkb ik obD. nzfwqs;o dhnKrbhnK ftu Bzr/ g?oh_ GNedh :skws,oZi/ gZ[i/ xokD/ ftu iBw/ j'D d/ pkti{dr[ops dk nkbw, wk;{w tfoQnK ftu wkfgnK dh Sso-SkfJnk dk ft;o ikDk,tv/fonK tb'_ T[;ko/ uko gzi xo j'D d/ pkti{d p/xo/, p/rkB/ doK s/ fpBK-FBkys d/ gbDk - fJj e[M e[ ;KMK sedho dhnK ;kB{z j'o B/V/ b? nkJhnK ;B.s[;h_ nzdk}k bk ;ed/ j' fe nfijhnK gfo;fEshnK fet/_ fe;/ wk;{w pZu/ B{z foFhpDk fdzdhnK jB. T[; B{z Gkt/_ b'eK d/ doK s/ gbDk g? ikJ/, ngD/ g?oK s/ yV/j'D dhnK xkbDktK s/ r[ops ftu'_ bzxDk gt/ s/ fco th i/ T[j gVQkJh s/ ewkJh;dek ;wki ftu T[Zu ftfdne ndkfonK ftu EK pDk ;e/, sK e'Jh gj[zfunkj'fJnk o'FB fdwk| foFh jh j' ;edk j? fi; B/ nkgD/ ;t? B{z fiZs e/ d[BhnkfiZsh j't/.

T[jBh_ fdBh fJj' fijhnK d'-GkFh eftsk-gkm dhnK wfjf\bK ne;o ;kv/xo jh brdhnK ;B.ckfJo-gb/; dh ekoB; s/ gJ/ w'o-gzyK T[s/ pkoh d/ FhF/ftu'_ ;{oi dh n;s j' ojh b'n g? ojh ;h fi; Bkb yzGK d/ ozrK dh fubwB@u' ozrhbh fbFe'o T[jBK d/ fujo/ s/ g? ojh ;h. wZE/ ftu drdh b'n T[jBKdh ;kXBk s/ ftt/e dk Mbekok d/ ojh ;h.ikfgnk p[ZX d/ wZE/ d/ ;{oi ftu'_ibkb Mo Mo g? fojk j?. rZbK eofdnK eofdnK T[jBK dh bzwh dkjVh i' ni/;koh ;c?d Bjh_ ;h, ;b/Nh Gkn Bkb fJ; soKQ M{bdh brh fit/_ fJe nwqheBeth tkbN ftQNw?B dh s;tho ftu fdZ;dh ;h, f;oc coe ;h sK d;sko s/ j?Ndk. vkH jfoGiB f;zx dh y[bhQ eftsk yk; eoe/ ¿o[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFho[Zy s/ foFhÀ s/ ekft-BkNewZEk dht/ tkbkwZEk dht/ tkbkwZEk dht/ tkbkwZEk dht/ tkbkwZEk dht/ tkbk ftubh eftsk tkbN ftQNw?B dh bht} n"\ rok;bht} n"\ rok;bht} n"\ rok;bht} n"\ rok;bht} n"\ rok; dh eftskd/ o{g, ;[ji s/ ;fji ftu T[j' fijh ejh ik ;edh j? i' gjkVK s'_ foVQd/MofBnK dh rhswJh s/ ;fjiwJh no[e tfjzdh ib dh Xkok j't/.

vkH ;kfjp dh nkwd Bkb ;kv/ xo dk wkj"b ;kfjs dh wfje Bkb

Page 362: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

362 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Gfonk Gfonk brdk ;h. ;kfjse rZbK d/ ftu ftu S'NhnK w'NhnK B'eK M'eK d/Bkb Bkb T[jBK d/ fBoSZb jk;/ dh SDeko ;ko/ wkj"b B{z fJe y{p;{os Fkw ftuspdhb eodh ik ojh ;h.ni/ f;oc r[ouoB okwg[oh jh gj[zu/ ;B s/ fbftzr o{wftu p?m/ vkH ;kfjp Bkb mjke/ F[o[ j' rJ/ ;B.niw/o s/ w?_ T[jBK dhnK rZbKpVh fFZds Bkb ;[D e/ j[zrkok Go oj/ ;K.j'o gzikph GkFh s/ nzrq/ih-GkFh FkfJoKs/ gkmeK dk fJzs}ko j' fojk ;h. w?_ feuB ftu T[jBK bJh ukj tr/ok dkfJzs}kw eoB ikD tkbh ;K.

;'c/ s'_ T[m e/ vkH ;kfjp fbftzr-o{w ftu NfjbD br/, gJhnK uh}K,g[;seK, ezXK s/ brhnK s;thoK s/ ekoB; s/ gJ/ p[ZX dh EkJhb?_v s'_ fbnKdh;wkXh ftu p?m/ p[ZX dh beV dh w{osh e'b nk e/ e[M d/o mfjo/ - fit/_ oZ[yoZ[yoZ[yoZ[yoZ[ys/ foFhs/ foFhs/ foFhs/ foFhs/ foFh dh e'Jh gos T[jBK d/ f}jB ftu x[zwD brh ;h. J/B/ B{z niw/o B/fbnk e/ tkJhB d/ rbk; T[jBK B{z s/ okwg[oh B{z cVk fdZs/ ;B, s/ efjD br/ukj sK j[D eh ghDh n?. j"bh j"bh Nfjbd/ vkH ;kfjp xo dk uZeo brkT[DbZr gJ/. w?_ feuB ftu ofjzdk E'Vk T[ok-gok fijk eoB ubh rJh.

J/B/ B{z j"bh j"bh Nfjbd/ vkH ;kfjp feuB ftu nk rJ/ ;B s/ T[jBKB/ jZEbk frbk; w/} s/ oZy fdZsk s/ p'b/ -

¿jo EK fJj' jkb n? xo gqkj[D/ nk ikD n"osK o;'Jh ftu jh tVhnKofjzdhnK, go w?_ sK ;wMdk ;h s{z eftZsoh n?_, xo dk ezw sK B'"eo ukeo Jheod/ j'Dr/À.

T[; t/b// feuB ftu feT[_fe e[fezr j' ojh ;h s/ FkfJd e[M rowhwfj;{; j' ojh j't/.vkH ;kfjp fuZN/ ewh} d/ T[s/ gkJh fp;e[Nh ozr dh pzd rb/dh tk;eZN fi; d/ pNB y[b/Q oZy/ j'J/ ;B T[; B{z edh nZXh e[ bkj b?_d/ s/ edhgkn b?_d/, FkfJd w/o/ T[sZo dh T[vhe eo oj/ ;B.w?_ w[;eok gJh, T[_M w/o/ f}jBftu gsk Bjh_ fJ; ekw?_N B/ d;se fdZsh fe fJj n"os d/ ;wkfie doi/ gqshfceowzdh j? iK fBoh so;-Gkth ;ogo;sh, i' ne;o eJh dkBFto nu/s jheo iKd/ jB.

w?_ fejk, ¿vkH ;kfjp fJj e?B/vk n? fJE/ sK ;kok ezzw jZEh_ Jh eoBkg?_dk s/ Bkb/ nZi sK pj[s jh F[G fdB j?- ;kvk fJj rohpykBk gftZso j' frnkHHHs[jkv/ bJh sK ukJh_ ukJh_ ykDk pDkT[D ftu w?B{z nkBzd nk fojk j?, s[;h_ n?Bhd{o'_ nkJ/ j', ;kB{z pj[s ukn n? s[;h_ fJBi"nkfJ eo'.À J/B/ B{z okwg[oh ih s/ niw/o ih th feuB ftu nk rJ/ s/ efjD br/ - ¿;kB{z dZ;' eh eoBk, n;h_ i' jKs[;h_ fceo feT[_ eod/ UÀ s/ ;ko/ jZ;D br gJ/.

p; u"bK B{z sVek bk fdZsk ;h, whN, ;p}h, djh_ ;?bv w/o/ ;G o?vh

Page 363: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 363

ehs/ gJ/ ;B. w?_ ;?bZv tkbh gb/N cfoi @u'_ eZY e/ feuB dh w/} s/ oZy fdZshT[; w/} d[nkb/ jh ;ko/ pfj rJ/.;kY/ S/ Fkw d/ tZi rJ/ ;B gq'rokw F[o{ j'Dftu ni/ g{ok xzNk fgnk ;h, rZbK dk f;bf;bk fco ikoh j' frnk.T[_i th ni/j'o e'Jh nkfJnk Bjh_ ;h. frDsh d/ e[M gzikph, s/ e[M nzrq/}h d/ b/yeK d/Fkwb j'D dh nk; ;h.Bkb dh Bkb e[M ;kEh ftfdnkoEh i' w/o/ Bkb:{Bhtof;Nh n"\ fpqfNF e'bzphnk (:{HphH;hH) d/ eqhJ/fNt okJhfNzr gq'rkow ftugVQd/ ;B, B{z th ne;o ;Zdk d/ fdZsk iKdk ;h feT[_fe T[jBK dh th nzrq/}h s'_fJbktk j'oBK GkFktK d/ ;kfjs B{z ikDB dh o[uh ;h.vkH ;kfjp B{z dZf;nk j'fJnk;h fe ¿nZi dh Fkw T[jBK d/ Bkw n?À s/ d'-GkFh eftsk- gkm dh wfjfcb ftuf;oc T[jBK dh FkfJoh pko/ rZb j'J/rh s/ T[jBK dh jh eftsk dk d'-GkFh gkmj'J/rk, T[jBK d/ p'bK ftu fJe yk; fe;w dk T[wkj s/ ukn ;h.

J/B/ B{z vkH ;kfjp e[o;h s'_ MZNgZN T[m/ s/ fJj efjzfdnK i?eN gkT[DbZr gJ/ ¿ gsk Bh, gkbk fijk brdk n?À, ^okwg[oh ih B/ jZ; e/fejk,¿wjkoki, gkbk s[jkv/ nzdo dk n?̂ T[j r'o/ b/ye th nkgD/ tor/ Jhn?.fJj sK fJ; b/ye-i'V/ dk T[dw n?, fJjBK d/ fJXob/ nzrq/}h-GkFh b/yeK d/Bkb ;zgoe j'D eoe/ fJ; soQK fJE/ gzikph ;kfjs dh w{b-Xkok d/ b/yeK s/gkmeK Bkb ;KM gtk oj/ n?À. okwg[oh ih B{z gsk ;h w{b-Xkok b/ye ;kv/ d'-GkFh eftsk-gkmK ftu fet/_ ;bhe/ s/ ukn Bkb gzikph d/ b/yeK B{z ;[DB nkT[_d/;B, feT[_fe T[j nkgD/ siop/ s'_ dZ; oj/ ;B id'_ gfjbh tko T[jBK dk d'-GkFh eftsk gkm eotkfJnk frnk ;h. T[jBK s'_ fJbktk j'o eJh Bkwto b/ye,r[ofdnkb f;zx Bktfb;N, ;zs f;zx ;/y'_, n?;H n?;H whFk, oftzdo oth, s/ r[o{w/b j'oh_ nkgDhnK ouBktK dh ;KM fJ;/ soQK w[Zy-Xkok b/yeK Bkb gk uZ[e/ j'J/;B.

vkH jfoGiB f;zx dh y[bhQ eftsk s/ rhsK s'_ w?_ T[d'_ s'_ jh pj[s gqGkfts;K id'_ 1971- 1973 ftu gzikp :{Bhtof;Nh ftu gzikph dh n?wHJ/H eodh B/fJjBK dhnK ouBktK gVQhnK ;B. T[jBK dhnK w[ZYbhnK g[;seK bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K s/nZXo?DhnZXo?DhnZXo?DhnZXo?DhnZXo?Dh ftub/ rhs pj[s jh ;{yw s/ ;[jiwJh s/ o;hb/ j'D d/ Bkb Bkb b'e-rhsK dh fgZm-G{wh tkb/ ;dk-pjko jB i' gzikph ;fGnkuko, wwsk s/ fgnko dhw{e t/dBk B{z T[ikro eod/ jB. nkgD/ pugB dhnK sb]hnK Bkb g;hid/ fjod/ftu Goh ;zt/dBk B{z T[jBK B/ gqrhse eftsk dh Fpd-f;oiDk ftu ;w' e/ nkgDh;[ohbh nktk} ftu eJh tko ;N/iK s'_ g/Fekoh ehsh ;h, fi; ftu ;o'fsnK d/fdbK B{z g;hiD tkbh gqrhse Fesh ;h. ¿w?_ Goh ;[rzXhnK g"D$ ;ZiD s/o/ p{j/À s/ ¿d{o'_ s/ nkJ/ ;kv/ ;ZiD ;b'BV/À tor/ fdb Bz{ N[zpD tkb/ rhsK Bkb gzikps/ fdZbh d/ gzikph ;kfjse fgVK ftu pj[s gqf;Xh fwbh. Bkb dh Bkb T[;

Page 364: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

364 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;w/_ ;kfjs d/ nfXnkgB d/ Bkb Bkb ;kfjs d/ ftfdnkoEhnK tk;s/ nkgDhnKg[;seK, ;kfjs-;kFso;kfjs-;kFso;kfjs-;kFso;kfjs-;kFso;kfjs-;kFso s/ ;kfjs d/ f;XKs;kfjs d/ f;XKs;kfjs d/ f;XKs;kfjs d/ f;XKs;kfjs d/ f;XKs Bkb nkb'uBk dhnK BthnK bhjKth f;oihnK.

id'_ w?_ vkH jfoGiB f;zx dh y[bhQ eftsk dk gkm eodh sK fJjBK s'_gfjbK d/ s'b-s[eKs tkbh eftsk dk gVk gko eoe/ ;dh d/ F[o{ ftu g'qH g{oBf;zx dh eftsk e'b ik p?mdh. gzikph eftsk ftu gq'H g{oB f;zx gfjbk eth ;hfi; B/ gozgoktkdh eftsk d/ o{g s'_ jZN e/ gzikph eftsk B{z y[ZbhQ eftsk dk BtKo{g s/ B[jko fdZsh ;h. T[; s'_ pknd vkH jfoGiB f;zx B// ;[u/s s"o s/ y[bhQeftsk B{z ;{ywsk s/ ;[ji d/ T[Zu fwnko s/ Bth_ gSkD fdZsh.;ZsoftnK d/ T[jBK;kbK ftu id'_ vkH jfoGiB f;zx e?B/vk c/oh s/ nkJ/, eftsk s'_ fJbktk nfXnkgBs/ ;kfjse nkb'uBk y/so ftu Bt/_ fwnko f;oiD ;dek T[jBK dh pj[s uouk;h s/ Bkb dh Bkb pj[s uVQs ;h. gzikp s/ fdZbh d/ ftFt-ftfdnkfbnK s/ gzikph;kfjs d/ Got/_ nykfVnK d/ dzrb ftu T[jBK dh ;cbsk f;]oK S'j ojh ;h.

;Ekgsh, gqf;Xh s/ wep{bhns e[M n?;k ;[yktK ;[w/b j? i' nk;wkB s/wh_j fgZS'_ T[go j[zd/ ;{oi dh uwe Bkb g?_dh ;Zsozrh ghx d/ ozrK d/ ikd{ d/j[bko/ tKr j? i' edh edh fe;/ d/ fjZ;/ nkT[_dk j?. fit/_ e'Jh nd[Zsh T{oikdkgqekF fe;/ fe;/ B{z :[r-g[oF nytkT[D dk wkD p]F iKdk j?. nkgD/ frnkB,ftt/e s/ fuzsB d/ Bkb Bkb, fBwosk s/ eo[Dk tkbh T[jBK dh Fy;hns B/ ;kB{znkT[D ;ko jh ehb fbnk ;h. fJe nfij/ wjkB b/ye - fjzdh ;z;feqs s/ gzikphT[od{ cko;h GkFktK d/ ;ekbo - GkFk ftfrnkBh, gq'c?;o, nfXnkge, r{o{ s/;kfjs d/ okjB[wk d/ uoB ;kv/ xo gJ/ ;B, fit/_ e'Jh foFh gjkVK s'_ T[so e/nkfJnk j't/ s/ xo B{z fFtkbk j'D dk nfj;k; d/ fojk ;h. ;kv/ fdb' fdwk|s/ MZN jh T[jBK d/ Fpd-frnkB, ftt/e, ftdtsk s/ o[sp/ dk gqGkt g?D brk,T[jBK ;kjwD/ n;h_ pj[s S'N/ ;K, T[wo ftu th s/ o[sp/ ftu th, p/Fe gZuh-shj ;kb dk teck ;h go T[j ;kv/ ;wekbh brd/ ;B. fJe wkD s/ ;fsekoBkb n;h_ nzdo' nzdoh T[jBK d/ nr/ M[Ze M[Ze iKd/ ;Kl rZb ;[Dd/ th s/ rZbeoB dk jhnk i[NKd/ th.

n;h_ fbftzr o{w ftu nk rJ/ ;K s/ w?_ vkH ;kfjp dhnK eftsktK d/nB[tkd dhnK ekghnK i' gfjbK jh fgqzN eoe/ Fkw tk;s/ oZyhnK j'JhnK ;B eZYfbnkJh s/ T[jBK tZb fJe ekgh tXkJh. T[jBK B{z T[jBK dhnK g[;seK, w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'w?_ i'phs frnkphs frnkphs frnkphs frnkphs frnk s/ nb\ d[gfjonb\ d[gfjonb\ d[gfjonb\ d[gfjonb\ d[gfjo i' T[; t/b/ ;kv/ e'b ;B, T[jBK B{z cVkT[_fdnkfejk fe fJjBK ftu ekr} dhnK u/ghnK Bkb fBFkBhnK th bkJhnK j'JhnK B/fiE'_ fJj eftsktK nB[tkd bJhnK u[DhnK ;B. T[jBK B{z fJj dZ; fdZsk ;h fe

Page 365: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 365

id'_ T[j nkgDh eftsk gzikph ftu gVQBr/ w?_ Bkb Bkb T[; eftsk dk nB[tkdg/F eoh iktKrh. vkH ;kfjp tb'_ T[Zuh ;koh ¿tkjÀ dk wkfonk mjkek, w?B{z nith ;[DkJh fdzdk j?.fJj gqsheow f;oc fJe goge nB[tkde jh eo ;edk j?fi; B{z tZy tZy GkFktK d/ FpdK d/ nB[tkd dh edo j't/. fJE/ fJj dZ;Dk }o{ohj? fe vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/ nfXnkgB ekb ns/ ;kfjse ;\o d/ d"okBpj[s ;ko/ irs-gqf;X nzrq/}h o{;h, cqKf;;h, fjzdh, T[od{, s/ cko;h b/yeK dhnKouBktK d/ nB[tkd ehs/. fJ; bJh ;kfjs d/ nB[tkd d/ T[j Bk f;oc edodkB;B ;r'_ vkH;kfjp d/ }fjB ftu fjzdh-;z;feqs, gzikph, nzrq/}h, T[od{, cko;h, s/noph GkFKtK d/ FpdK dk ;kro w"i{d ;h.

id'_ eftsk d/ nB[tkd dh rZb ubh sK w?_ vkH ;kfjp Bkb nB[tkd dhnKw[FebK dk nkgDk s"]bk }kfjo th }kfjo ehsk ;h feT[_fe T[j nkg nB[tkdd/ wkfjo ;B.fJe nB[tkde d/ s"o s/ fJj w/ok nB[Gt j? fe i' eftsk nB[tkdeoBh j't/ T[; B{z nkgD/ nzdo T[;/ soQK T[skoBk g?_dk j? fi; soKQ b/ye B/ ek|}s/ T[skoB s'_ gfjbK T[; dh skpho s/ shposk B{z wfj;{f;nk j[zdk j?. vkH ;kfjpw/oh fJ; rZb Bkb ;fjws ;B fe gzikph dh pj[sh eftsk s'b s[eKs ftu b?-pZXsk tkbh j? fi; dk w[jktok, ;EkBe Fpdktbh, ftnkeoD s/ s'b s[eKs B{znzrq/}h ftu nB[tkd eoBk T[; dh w"fbesk B{z rztkT[D d/ pokpo j?. fJ; d/T[bN gzikph ftu fbyh y[bhQ eftsk nzr/q}h ftu nB[tkd j' ;eD ftu tX/o/;[ykbh j? s/ nB[tkd eoB Bkb fJ; dh ;zouBk ftu pj[sk ftxB Bjh_ g?_dk.w?B{z gsk ;h - bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K, nZXo?DhnZXo?DhnZXo?DhnZXo?DhnZXo?Dh s/ w?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnkw?_ i' phs frnk ftu pV/ ;{yw-Gkth rhsth Fkwb jB go w?_ T[jBK dh y[bhQ eftsk dh u'D ehsh sK i' mhe soKQ nB[tkdehsk ik ;e/.

J/B/ B{z v'o p?Zb ^eooooo eo e/ j'Jh ;kvk fXnkB fyZfunk frnk,niw/o ih B/ T[m e/ dotk}k y'jfbnk^s/ eJh iD/ nzdo nkT[D/ F[o{ j'rJ/. ;G s'_ gfjbK fJzv'-e?B/vhnB NkfJw} d/ pkBh n?vhNoH ;H skok f;zx nkgD/e?wokw?B ;kEh Bkb dkfyb j'J/. Bkb jh vkH r[o{w/b f;ZX{ s/ T[jBK Bkb e[Mj'o b/ye nkJ/, MZN jh fgZS'_ tsB'I d{otsB'I d{otsB'I d{otsB'I d{otsB'I d{o ;kfjse gou/ Bkb ;zpzfXs e[M b/yeth nk gj[zu/ ;B.

id'_ edh Gkos, fJzrb?_v iK gkfe;skB s'_ e'Jh b/ye t?Be{to dh c/ohs/ nkT[_d/ T[jBK bJh ne;o fJ; soQK dhnK d'-GkFh ;kfjse wfjf\bK dk gqpzXb/yeK d/ xoK ftu jh eo fbnk iKdk ;h. pkjo'_ nkJ/ b/ye B{z fJe fBZx/ wkj"bftu nkjw' ;kjwfDU p?m e/ ;[DB s/ T[jBK Bkb ;wK fpskT[D dk w"ek fwb iKdk;h. T[jBK dhnK ouBktK dh ;KM w[Zy-Xkok nzrq/}h-GkFh b/yeK Bkb g?_dh. fJ;/

Page 366: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

366 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

soQK T[; Fkw dk gqpzX n;h_ nkgD/ xo ehsk j'fJnk ;h, fi; dh f;wosh nZiT[Bh jh sk}k j? fizBh T[; fdB ;h.w{b-Xkok b/yeK B/ id'_ vkH jfoGiB f;zxdh eftsk ;[Dh sK

T[jBK B/ fJ; eftsk B{z nzsokFNoh gZXo dh dZf;nk. wkJheb p[Zbe B/¿f;o\ XV nkgDk j?À s/ ¿fpoS Bkb b? e/ s[oBk j?À eftsktK ftubh nZseEBhfpzpnktbh dh ;okjBk eofdnK fJjBK B{z gok-:EkoEtkdh eftsktK fejk. n?_vhFo'fJvo B/ vkH ;kfjp dhnK eftsktK dh gq;z;k ehsh s/ fejk fe i/ gzikph GkFkftu nfijh ]{p;{os fpzpnktbh tkbh eftsk w"i{d j?, sK T[j ukj[zd/ jB fegzikph ;kfjs d/ nB[tkd T[jBK d/ w?_r}hB - Contemporary Literature In

Translation dk ;g?Fb gzikph nze eZY e/ T[; ftu Skg/ ikD. vkH ;kfjp B/fiE/ nkg fJe wkD s/ y[Fh wfj;{; ehsh T[E/ T[jBK B/ gzikph d/ fJE/ ofjzd/frDsh d/ b/yeK ftu fJe Bth_ o{j c{e fdZsh ;h, T[jBK B{z fbyD dk T[s;kjfwfbnk.

fJ; tes pj[s ;ko/ b'eb b/ye fijBK dk T[go f}eo eo u[ZehjK.fJjBK s'_ fJbktk :{H phH ;h ftu w/o/ Bkb gVQd/ feqJ/fNt okJhfNzr d/nzrq/}h p'bD tkb/ b/ye ftfdnkoEh nk gj[zu/ ;B. fJj fJe o;w fijh jh j'rJh ;h fe id'_ th e'Jh b/ye Gkos, fJzrb?_v, nwohek ik fe;/ j'o d/; s'_ e?B/vk s/ yk; eoe/ t?Be{to c/oh gkT[_dk ;h n;h_ t?Be{to ftu T[jBK bJh d'-GkFheth dopko dk gqpzX }o{o eod/ ;K fi; Bkb T[Zsoh-nwohek ftu ftuod/ gzikphb/yeK ns/ gzikp ftu fby/ iKd/ ;kfjs dk dkfJok E'Vk j'o ftFkb j[zdk fi;ftu w{b-Xkok nzrq/}h GkFh ;kfjs dh Fw{bhns j[zdh s/ ;kfjse ;KMKpDdhnK.T[j ;kvk ;kfjs g;zd eod/ ;B s/ T[jBK d/ ftuko th ;kv/ bJh tZvwZ[b/;B.

fJ; ;w/_ Fkw dk ozr fJ; soKQ j' frnk ;h, n;h_ fJe pj[-GkFh pj[-;fGnkukoe ;kfjse wkj"b ftu ftuo oj/ , wkj"b fdbu;g pDdk ik fojk ;h.;' j[D go'rqkw dh GkFk nzrq/}h ftu nkgD/ nkg jh spdhb j[zdh ik ojh ;h.nzrq/}h-GkFh s/ gzikph-GkFh b/ye nkg; ftu fJe d{i/ dh ikD-gSkD eotkJh ik oj/;B.nzrq/}h d/ Bkwto b/ye - gq'H wkJheb p[Zbe, eth, ejkDheko, tkose b/ye s/ fJe gqf;Xh gqkgs nB[tkde (fi; B/ d; GkFktK @u'_ e'Jh 80 g[;seKnB[tkd ehshnK j'JhnK ;B),gq'H okpoN fpqzrjo;N, eth, fbzr[fJ;N (:{HphH;hH ftugq'c?;o s/ ;z;feqs dk y'inkoEh), n?_vh Fo'fJvo, eth s/ nB[tkde (Contemporary

Literature In Translation w?r}hB dk n?vhNo) fJjBK s'_ fJbktk j'o nzrq/}h-GkFh

Page 367: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 367

b/ye, p?ZE ize'bk, B?bh w?ebzr, i'}/ bpbK, s/ eJh j'o ;kfjs gq/wh ;kv/ fJ; d'-GkFh eftsk-gkm wfjf\b ftu Fkwb j' u[Ze/ ;B.

fJ; p?me dk ;zukbB niw/o ih B/ ehsk s/ ;G s'_ gfjbK id'_ vkHjfoGiB f;zx j'oK B{z w[Zy wfjwkB d/ s"o s/ ;kjwD/ gk;/ nkT[D dh p/Bsh ehshs/ T[j th fJj r[Br[BKd// ¿t/ w?_ Goh ;[rzXhnK g"D$;iB s/o/ p{j/̂ À nk e/ p?mrJ/.feT[_fe j[D nzrq/}h d/ b/ye th Fkwb j' u[Ze/ ;B fJ; bJh j[D gq'rokwB{z ;zukbB eoB dh GkFk nzrq/}h eo bJh ;h.vkH jfoGiB f;zx s/ j'o nkJ/;ko/ wfjwkBK B{z ih-nkfJnK efj e/ ;[nkrs ehsk. ¿nZi dh Fkw vkH jfoGiBf;zx j'oK d/ BkwÀ Gkos s'_ nkJ/ gzikph d/ gqf;ZX FkfJo B{z ;[DB dk F[G nt;ofwfbnk ;h. fJ; d'-GkFh eftsk-gkm wfjf\b dk nk|k} T[jBK d/ fJ; rhs¿pkjo'_ s/ nkJ/̂ À s'_ F[o{ ehsk ;h fi; B{z ebk;heb rkfJe s/ T[;skd ;Hpbpho f;zx Gzr{ j'oK B/ jkow'Bhnw s/ pj[s jh tXhnk FKswJh X[B fturkfJnkL

¿pkjo'_ sK nkJ/ ;kv/ ;iB ;b'BV/

pfj rJ/ nZyK ftueko

i'Vk s/ ikwk EK EK ezfvnk MohNV/

g?oK ftu GyV/ j}koÀ

fJ; rhs Bkb wkj"b y{p;{os j' frnk ;h, ;Zd/ rJ/ seohpB ;ko/-gzikph s/ nzrq/}h d/ b/ye gj[zu u[Ze/ ;B. vkH jfoGiB f;zx dh pkekfJdk ;kfjseikD-gSkDH r[o{w/b f;ZX{ B/ eotkJh, i' nkg jfoGiB f;zx dheftsk d/ pj[sgq;z;e oj/ jB.fJ; s'_ T[gqzs d'-GkFh eftsk-gkm dk nkozG j'fJnk fi; ftu vkHjfoGiB f;zx B/ nkgDhnK eftsktK ¿f;o\ XV nkgDk j?À,¿][de[Fh s'_pkndÀ,¿jkd;kÀs/ ¿fpZoS Bkb b?e/ s[oBk j?À gzikph ftu gVQhnK, s/ w?_ fJjBKeftsktK d/ nzrq/}h nB[tkd Bkb d/ Bkb g/F ehs/.

õõõ

Page 368: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

368 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gfjb/ ftFt gzikph ;kfjsgfjb/ ftFt gzikph ;kfjsgfjb/ ftFt gzikph ;kfjsgfjb/ ftFt gzikph ;kfjsgfjb/ ftFt gzikph ;kfjs;zw/bB ftu fwfbnk;zw/bB ftu fwfbnk;zw/bB ftu fwfbnk;zw/bB ftu fwfbnk;zw/bB ftu fwfbnkvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

oDihs XhooDihs XhooDihs XhooDihs XhooDihs Xho

i{B 1980 ftu j'J/ poskBhnk tkb/ gfjb/ ftFtgzikph ;kfjs ;zw/bB B/ w?Bz{ gzikph ;kfjs ftu w'VfbnKdk. w'r/ ekbi ftu gVQfdnK w?I gzikph ;kfjs dk;[u/s gkme ;K. uzvhrVQ :{Bhtof;Nh s'I nzro/}h dh n?wHJ/H eoB wro'I nzro/}h dk gq'ca?;o pD frnk sK gzikph;kfjs s'I goQK j[zdk frnk go eJh w[beK s'I nkJ/ seohpB65 b/yeK Bkb wjhBk Go fdB oks dk ;kE ftu y[Frtkosiopk ;h fi; B/ w/o/ wB ftu gzikph GkFk ns/ ;kfjs pko/Bt/I f;foUI T[sFkj g?dk eo fdZsk. bzdB s'I s[o e/ X[o;ekNb?Iv she d; pkoK FfjoK ftu e'u okjhI ;cao ehsk.fenk pks ;h ! fJ;/ e'u ftu ;'jB f;zx i'F, i;tzs f;zxeztb, jfoGiB f;zx, ;zs f;zx ;/y'I, r[ofdnkb f;zx,r[b}ko ;zX{, whFk, ;[oihs jK;, dbhg e"o fNtkDk, Fohcae[zikjhHHH ns/ fezB/ j'o. fJj sK ;kfjs dk w/bk ;h.

eztb ns/ eJh j'o b/yeK Bz{ w?I gfjbK th ikDdk;h. b/yeK, gq'ca?;oK gou/ gVQ/. ;ko/ nkg'-nkgDh EK tXhnk;B go ekB\oz; ftu vkH jfoGiB f;zx B/ w?Bz{ ;G s'I tZXgqGkfts ehsk. T[jB/ ;zouBktkd pko/ gouk bhv} Ffjoftu gfVQnk. pZ; ;o'fsnK Bz{ ehb fbnk. T[jd/ ftukoKBkb ;fjwsh iK fto'Xsk tZyoh rZb ;h. T[jd/ p'bD dknzdk}, ;fji, nksw ftFtk;, uzr/ nfXnkge - r[o{ tKrftnkfynk eodk bzwh fuZNh dkjVh ns/ ;XkoB tb/Irh gZrftu vkeNo jfoGiB f;zx e'Jh r[o{ foFh bZrdk.

e"I;bo oDihs Xho OBE

JP (Justice of the

Peace - UK)

Page 369: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 369

jfoGiB f;zx nzro/}h ns/ fjzdh dh gVQkJh ftu dh j' e/ gzikph tZbnkfJnk ;h. fjzdh gofunK ftu SZgdk fojk. fjzdh ns/ T[od{ d/ frnkB eoe/ T[j Gkosh GkFkJh ftok;s ftu ;z;feqs ns/ cako;h dhnK XkoktK dk th ikD{;h. fdZbh ftu ofjD eoe/ T[jBz{ fJe j'o bkG fJj ;h fe nkgD/ nkb/ d[nkb/ftu fJBK p"fXe XkoktK Bkb T[jdk ;zgoe brksko pfDnk ofjzdk. T[j r[opkDhns/ Gkos dh t/dKfse ftok;s dk th frnksk ;h. T[jB/ fort/d d/ e[M fjZ;/gzikph ekft ftu nB[tkd th ehs/ ;B. fJ; fgS'eV B/ T[jBz{ fJe gk;/ p"fXe;zehoBsk s'I pukJh oZfynk ns/ d{i/ gk;/ T[jdh fbys ftu p"fXe v{zxkJh ns/gfogZesk g?dk ehsh.

ftFt ;zw/bB d/ ;w/I she T[jdh g{oh uVQs ;Ekfgs j' u[Zeh ;h.p[fBnkdh s"o #s/ T[j eth ;h go T[jdh uVQs dk ekoB T[jdk nkb'uBk d/y/so ftu ezw ;h. nk}kdh T[gozs ;ko/ d/; ftu wkoe;tkd-;wkitkd s'I gq/osgo'rq?f;t ftukoXkok dk p'bpkbk ;h. fJ;/ wkjb ;dek ;zs f;zx ;/y'I dhgqrshtkdh nkb'uBk ftXh dh jo gk;/ ;kfjs d/ jo/e o{g T[&Zs/ g{oh ieV ;h.vkH nso f;zx ns/ feFB f;zx th fJ;/ ftukoXkok Bkb s[od/ oj/. ;r'I feFBf;zx B/ sK eZuh bZ;h tKr fJ; ftXh Bz{ j'o th g/sbk eo fdZsk. w?I ][dwkoe;tkdh f;XKs dk ekfJb jK go w?I ;wMdk jK fe wkoe;h ftukoXkok Bz{;kfjs ouBktK T[&Zs/ fJzB-fpB bkr{ BjhI ehsk ik ;edk. n;b ftu sK fe;/th @@tkd## dk f;ZX/ s"o #s/ d]b fe;/ ouBk tk;s/ bkj/tzd BjhI j' ;edk. fJ;/eoe/ jfoGiB f;zx d/ ;w/I sZe gqrshFhb ftukoXkok d/ ;kfjs d/ @@mZgkwko##u"yN/ eoe/ gzikph ;kfjs ns/ ;w[Zu/ gzikph fuzsB d/ y/so ftu fJe yV's g;ou[Zeh ;h. gqrshtkdh, gq:'rtkd ns/ eJh j'o @tkdK# B/ eftsk dk sK pj[s wzdkjkb ehsk j'fJnk ;h. Bzd bkb B{og[oh s'I b? e/ nzfwqsk gqhsw, w'jB f;zx ns/fFt e[wko pNkbth B/ ]{p;{os eftsktK fbyhnK. fJ; dk fJe tZvk ekoB fJjth ;h fe T[j gqrshtkdh dh @@mZgkFkg## ftXh s'I pu/ oj/.

vkH jfoGiB f;zx dh ;G s'I tZvh ;kfjse gqkgsh fJj ;h fe T[jB/ gzikph;kfjs Bz{ gqrshFhb f;XKs dh yV's d/ fJ; @@g?okfb;;## (Paralysis) s'I w[eseokT[D dh F[o{nks ehsh. T[j ebkd ;sok; tor/ :{ogh dkfBFtoK d/ wZs s'IgqGkfts ;h fe ;wki, nkofEesk ns/ GkFktK Bz{ ;wMD tk;s/ fJBQK d/ nzdo{BhYKfunK Bz{ ;wMD dh b'V g?Idh j?. fJ;/ soQK ;kfjse ouBktK d' @@N?e;N## Bz{;wMD tk;s/ gksoK ns/ eEk dhnK gosK Bz{ ;wMDk g?Id?. n;b ftu jfoGiBf;zx ;kfjs T[&Zs/ fe;/ fJe @@tkd## d/ mZg/ d/ jh fto[ZX ;h. T[jdh gjz[u ftuw'ebkgD ;h fe ouBk$N?e;N Bz{ ;wMD tk;s/ fJjB{z eJh gZyK$gfjb{nK s'I t/yDgoyD dh b'V j?.

Page 370: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

370 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

skjhT[I T[j @u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ftu fbydk j? fe @@w?I f;XKs dh BhIjT[&Zgo nkgDh eftsk dh T[;koh BjhI eo ;edkHHH w?I wKrt/I f;XKs Bz{ nkgDheftsk dk nkXko BjhI pDk ;edk, Gkt/I T[j fezBk th w[btkB feT[I Bk j't/.## fJjB/w f;oca eftsk T[&Zs/ BjhI pbfe ;kfjs d/ pkeh o{gK T[&Zs/ th bkr{ j[zdk j?.N"b;N"J/ dh n?Bk e?okfBBn?Bk e?okfBBn?Bk e?okfBBn?Bk e?okfBBn?Bk e?okfBB ns/ dk;s't;eh d/ Bktb dh JhvhnNdh JhvhnNdh JhvhnNdh JhvhnNdh JhvhnN d/ w[Zy gksofgzq; fwfFfeB Bz{ fet/I ;ed/ j' id she fJBQK gksoK d/ wB dhnK gosK Bz{ co'bBk ;e'.

jfoGiB f;zx dh r[o{$nfXnkgeK tkbh gqfsGk ;dek id T[j fJ; ftF/#s/ p'bdk g/uhdk dkoFfBe ;zebgK dh ftnkfynk eodk sK T[j ;q'fsnK BkbnkgD/ tZb'I fJe BtK @@;ztkd## F[o{ eo b?Idk. ;o'sk$ftfdnkoEh T[jdh eEk Bkbehfbnk T[jdh T[Irb cV e/ Bkb s[o g?Idk, fijVK w?I T[jd/ bhv} tkb/ ;?FBftu ][d wfj;{; ehsk. thjthI ;dh d/ gzikph ;kfjs d/ fJfsjk; ftu vkHjfoGiB dk BK fJe ftF/F j;sk]o ti'I ikfDnk ikJ/rk.

õõõ

Page 371: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 371

eftsk ns/ :kd d/ nk;-gk; Leftsk ns/ :kd d/ nk;-gk; Leftsk ns/ :kd d/ nk;-gk; Leftsk ns/ :kd d/ nk;-gk; Leftsk ns/ :kd d/ nk;-gk; LvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zxvkH jfoGiB f;zx

r[od/t u"jkBr[od/t u"jkBr[od/t u"jkBr[od/t u"jkBr[od/t u"jkB

vkH jfoGiB f;zx j'oK dhnK ekft g[;seK Bkbw/ok tkj ;ØsoftnK ftu jh g? frnk ;h. T[jBK fdBK ftunfwqsk gqhsw ns/ fFt e[wko dh th ]{p pØb/ pØb/ ;h. ;Ved/ ;\/ dh sK ekft F?bh th ek\h Bth_ ;h ns/ n;h_ ne;ofJjBK fszBK ethnK dk Nkeok nkgD/ d';sK Bkb iK nkgD/wB ftu eod/. ne;o jh ;kvk r[Dk fFt e[wko s/ g?iKdk. go nØf;tnK d/ F[o{ ftu fit/_ fit/_ n;h_ rzGho j[zd/rJ/ ns/ ;kvh f}zdrh th g?uhdk j[zdh rJh sK ;k~ vkHjfoGiB f;zx dh eftsk tØX GkT[D br gJh. n;b ftufJj eftsk tk;sftesk d/ Bkb Bkb s[odh ojh ;h id'_ fefFt e[wko dh eftsk fJe ]k; ;w/I ns/ fSD Bkb jh pØMhojh. nzfwqsk gqhsw j'oK dh eftsk th fJ;/ soQK fJe ]k;wkBf;e fpzd{ ns/ gfjb{ T[dkb/ jh nkgDk tk; ns/ ft;skoeodh ojh. go jfoGiB f;zx dh eftsk nkgDh ;apdxkVs ns/ xDsk ftu tyoh soQK ]{p;{os ;h.

fJj eftsk okiBhse, ;wkfie ns/ xo/b{ ihtB d/pdbd/ gq;zrK ~ B/V/ j' e/ t/ydh ns/ S[zjdh ojh ;h. fJerb j'o. fJ; ftu gqrhsesk ns/ Szd pØXsk Gkt/_ nk]oshe ekfJw ojh go fJj Ehwe u/sBk gØy'_ tØX gqGkth thpDdh rJh. fJ; d/ Bkb jh fJj SkfJnktkd, gq:'rtkd,gqrshtkd, o{gtkd ns/ go:EkoEtkd d/ u"yfNnK ftu thpØMdh ns/ w[es j[zdh ojh. fJ; dk bfj}k th brksko;w/_ Bkb ubfdnK ;[yktK fijk r[zMbdko ns/ ftnzrwJhj[zdk frnk feT[_fe ftnzr jh j? fijVk nfseEBh ns/n¾zekoe F?bh ftu Ehwe iao{os nB[;ko noE fBowkD ftu

Email : gurdev

[email protected]

Mailing address

32Tobosa Trail

Brampton ON

Canada L6R 2B4

Page 372: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

372 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

tØX ;jkJh j' ;edk j?. N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/N[ØehnK ihGK tkb/ ns/ nbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbKnbftdk s'_ gfjbK she fJjnkgDh f;yaoh p[bzdh @s/ gj[zu frnk ;h.

fJ; eftsk ftu gzikph ;fGnkuko ns/ gzikp ftu ;w/_ ;w/_ pdbd/;wkfie ns/ wkBf;e ntu/sB ns/ okiBhse jkbksK dh gqsh r{zi th gqsØy ftykJhd/D br gJh ;h ns/ fJ; gqsh eth d/ w'j, o'j, gqsho'X iK nB[o'X d/ ed/ ;{yawns/ ed/ ifNb ne;, ns/ ed/ f;ØX/ ns/ ed/ nf;ØX/, r[gs ns/ b[gs nz;aet/ot/ th. go fJj eofdnK T[; dh eftsk ed/ th GhV dk fjØ;k Bjh_ pDh ns/fJ; B/ nkgDh rØb efjD bJh fJekrosk ekfJw oØyh ns/ iao{oh \k;bk th pDkJhofynk. fJ;soh gqsh ;zt/dBk ns/ w'j B/ jfoGiB f;zx j'oK dh ;koh eftsk ftuGotK j[zrkok Gfonk j? ns/ wK, Xh, gq/fwek iK gsBh d/ fjØ;/ dk d[Øy tzvkfJnk j?.

Gkt/_ ;zskbh d/ ;zskg pko/ T[jBK dh e/tb fJe Biaw jh rZb eodh j?go gzikp ns/ gzikph ihtB d/ ;zskg pko/ T[jBK dhnK pj[s ;kohnK BiawKe{edhnK jB. fjzd gke :[ØX, gzikp ftubh Be;bh bfjo, nØstkd, nekb sØ]ss/ Gkosh c"i dk jwbk ns/ fdØbh dzr/ T[;dh wrobh eftsk d/ d[nko thpD/. T[; dh eftsk f}zdrh dh T[gokwsk dk f;eko th j'Jh ns/ o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFhftu ;t?-;ztkdh th. go T[jBK dh eftsk B/ sK th SzdpØXsk iKdh tko shefBGkJh.

c"iK e"D d/; s'_ nkJhnK <

fejV/ d/; s'_ efjo fbnkJhnK,

feØE'_ }fjo fbnkJhnK

fe; cBhno dh c{e fe

fi; B/ gØehnK ezXK YkjhnK

w?_ vkeNo jfoGiB f;zx j'oK dk u[Øg gkme tX/o/ fojk jK go rkj/prkj/ nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h iK j'oK w?r}hBK ftu, gVQfdnk, w?_ gzikph eftsk, ]k; eoe/ vkeNo;kfjp j'oK dh eftsk dk gkme ns/ w{e gq;z;e pfDnk fojk jK ns/ j[D th jK.w?~ gsk j? T[jBK dh eftsk dh rfjoh gq;zfresk ns/ gqGkth nzdk} pko/ pj[se[M fbfynk frnk j? ns/ fbfynk ikt/rk go w?_ wfj;{; eodk jK fe, fco thjo tko e[M Bk e[M fbyD r'uok }o{o ofj ikfJnk eo/rk. fJj fJ; bJh feT[j fBok nkgDh eftsk Bkb jh Bjh_ ;r'_ fJ; d/ Bkb jh nkgDh jØd doi/ dhfuzseh ns/ T[sBh jh o'ue ns/ fFØds Goh tkose fijBK ftu T[jBK dh ;t?-ihtBh w?_ i' phs frnk, u'bk NkehnK tkbkw?_ i' phs frnk, u'bk NkehnK tkbkw?_ i' phs frnk, u'bk NkehnK tkbkw?_ i' phs frnk, u'bk NkehnK tkbkw?_ i' phs frnk, u'bk NkehnK tkbk torhnK feqsK nkT[_dhnK jB ns/fJzM jh nkb'uBk, ;kfjs f;XKsekoh, b'e:kB pko/ T[jBK dhnK Y/o ;kohnK ouBktKbJh, frnkB ftfrnkB Bkb Us g's nfXnkgB bJh, ihtB fdqFNh ns/ fBo'b

Page 373: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 373

nkgD/ wkBth r[DK, gØyK, T[u/uK, ns/ ihtB ftu ftuoD d/ ]k; nzdkia bJh ;kv/fJsBk e'b nk frnk ;h fe j[D T[j ;kE'_ ed/ fJsBh d{o Bjh_ ikt/rk Gkt/_ T[jj[D nkg pj[s d{o ub/ frnk j?.

fJj jw/Fk fJe y[;a nuzGk jh oj/rk fe fet/_ e'Jh nkgD/ d[nkb/ fJsBhfyØu ns/ fdbu;gh g?dk eo ;edk j? ns/ d{finK ~ T[jBK uhiK t;sK, ozrK ns/YzrK ns/ fujfonK bJh fdbu;gh Go ;edk j? fijVhnK T[; dh fdbu;gh dke/_do ojhnK j'D. fJj ;kok e[M e/tb ;kfjs, ebk okjh_ fte;h ;{yaw fposh okjh_jh ;zGt j' ;edk j?. fJjh j? fijVk jfoGiB f;zx dh eftsk okjh_ j'fJnk j?.eftsk jh eo ;edh ;h ns/ eo ;edh j?.

bk;Kbk;Kbk;Kbk;Kbk;K (1956) s'_ ube/ o/fr;skB @u bØeVjkoko/fr;skB @u bØeVjkoko/fr;skB @u bØeVjkoko/fr;skB @u bØeVjkoko/fr;skB @u bØeVjkok (2000) she T[;dkekft ns/ ;kfjs gzX nØXh ;dh she g[Øi frnk ;h ns/ g[;seK dh frDsh sKT[; dh T[wo d/ ;kbK s'_ th feXo/ tØX. n;b ftu T[;dk ekft, tkose ;kfjs,nfXnkgB, y'i ns/ nkb'uBk ekoi, ftukoXkoe ns/ fttjkoe ftek; frDksweBkb'_ r[Dkswe gØy'_ tØX wjØst oØyd/ jB.

n;b ftu gzikph eftsk ns/ nkb'uBk d/ y/so ftu FkfJd jh e'Jh j'ofJsBh gqkgsh dk jØedko ejk ;edk j't/. nfXnkgB ftu th T[jBK dh EK wZbDhed/ th fJsBh nk;kB Bjh_ ojh ;h. Gkt/_ F[o{ ftu T[jBK dh eftsk dk bfj}ko[wkBh ns/ gqrhse ;h go S/sh_ jh T[jBK dh eftsk ftu ;wekbh :EkoE ns/ftukoXkoe brkt Sk rJ/ ;B fijBK ;dek fJj gqrshtkd d/ nk; gk; ftodhojh Gkt/_ ftukoXkoe s"o s/ T[j nkg ed/ th wkoe;h ;'u d/ XkoBh Bjh_ pD/ns/ Bk jh Xkofwesk Bkb g{oh soQK pØM/ ofj ;e/.

o[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFho[Øy ns/ foFh ftu vkeNo jfoGiB f;zx nkgD/ g{o/ nksfwe ns/o{jkBh ib'n ftu Biao nkT[_d/ jB. T[j nkswMks ns/ nzso-Mks dhnKnzsofdq;aNhnK Bkb g{oh soQK b?; j' e/ nzso fXnkB dh w[Xok ftu Fpd ;z;ko~ g/;a jB. T[jBK d/ ;apdK ftu efjoK dk ;ziw ns/ sBia j?.

vkeNo jfoGiB f;zx j'oK Bkb w/oh ;KM ns/ tke\hns pkjoh Bkb'_nzdo{Bh bfj}k tØX oØydh j?. Gkt/_ w?_ ;ØsfotnK d/ F[o{nksh ;kbK ftu nzfwqskgqhsw j'oK gk; nkgD/ w/om ftu B"eoh ns/ fBtk; d/ fdBK ftu pj[s iKdkofjzdk ;K ns/ fuØsoeko d/t gk; th, go fdØbh :{Bhtof;Nh w?_ FkfJd jh ed/frnk j'tK. pknd dh rØb tØyoh j?. j'fJnk fJj fe 1981 ftu w/oh ekft-g[;se, fBØehnK p/VhnK, fBØe/ uØg{fBØehnK p/VhnK, fBØe/ uØg{fBØehnK p/VhnK, fBØe/ uØg{fBØehnK p/VhnK, fBØe/ uØg{fBØehnK p/VhnK, fBØe/ uØg{, gqskg wfjsk d/ b'ekfJs gqek;aB s'_ Sg rJhns/ w?~ Bjh_ gsk fet/_ fJ; dh e'Jh ekgh vkeNo ;kfjp d/ jØE nk rJh. w?_T[d'_ uzvhrVQ 7 ;?eNo ftu ;oekoh wekB ftu ofjzdk ;K ns/ jo Fkw ;kvh

Page 374: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

374 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;kfjse YkDh gqskg wfjsk dh ;skoK ;?eNo tkbh feskpK dh d[ekB ftu pkd;s{obrdh. T[j gzikp ns/ nk;/ gk;/ nfstkd d/ fdB ;B.

fJe fdB 1983 dk e'Jh fdB ;h id w?_ nkf\; s'_ xo g[Øik sK w/ohN/pb @s/ fJe ]s fgnk ;h. y'fbQnk sK gsk brk fe fJj vkeNo ;kfjp dk ]s;h. w?~ Bjh_ gsk T[jBK ~ w/o/ xo d/ Bzpo dk feE'_ ns/ fet/_ gsk bØrkj't/rk. T[jBK B/ fbfynk ;h fe ¿w?_ s/oh feskp gVQh j? ns/ w?~ fJj pj[s nØShbØrh j?. w?_ tkjdk sK Bjh_ eodk go j' ;edk j? w?_ fJ; feskp pko/ e[M Fpdnko;h ftu fbyK. s{z pj[s nØSh eftsk fbydk j?. ]{p fwjBs eo. w/ohnK s?~FZ[G-fJZSktK !À w?_ eJh fdB fJ; ]s dh fJpkos Bkb ;oFko fojk. T[jBK fdBKftu nko;h ftu T[jBK dk Bt/_ b/yeK pko/ ekbw, Be;a Bt/o/, Sgdk ;h fi; ftu]s tkbh rØb s'_ S/sh_ pknd T[jBK B/ w/oh ekft-g[;se pko/ g{o/ uko ;\/ dkb/y fbfynk ;h fi;dh w/o/ ;ko/ d';sK ftu X[zw g? rJh ;h. fBo{gwk dØs T[jBKfdBK ftu fJzvhnB ne;gq?; ftu ezw eodh ;h ns/ jo n?stko j[D tKr ;kfjseekbw fbydh ;h. T[; B/ th fJj nko;h tkbk b/y gVQ fbnk ns/ w?~ :kd j?T[j ;kv/ xo nkgD/ ;gskfje ekbw tk;s/ w/oh fJzNoftT{ b?D bJh nkJh ns/n|b/ n?stko jh T[;dk fJj b/y n]pko ftu w/oh c'N' Bkb gqekfFs th j' frnksK w/oh j'o th pØb/ pØb/ j' rJh.

;' fJj w?_ fJj f}eo fJ; bJh eo fojk jK fe vkeNo jfoGiB f;zxfit/_ fe T[jBK B/ nkg th feXo/ fejk j? fe T[j jw/Fk uzrk fbyD tkfbnK ~T[sFkfjs eod/ oj/ ;B ns/ fJj eod/ j'J/ T[j fJj fXnkB oØyd/ ;B fe T[jjw/Fk nkgD/ y[FkwdhnK iK fto'XhnK dhnK ouBktK pko/ fbyDk g;zd Bjh_ eod/;B.

Gkt/_ w?_ T[jBK ~ eJh ekB\oz;K, eth dopkoK ns/ j'o nfij/ fJeØmK ftueftsk gVQd/ iK b?euo fdzd/ eJh tko t/fynk j? go w/oh T[jBK Bkb S'N/ fJeØmftu gfjbh ns/ nkyaoh fwbDh f;o\ fJe tko nØ;hth_nK ftu jh feXo/, ;kb e[M:kd Bjh_ fejVk ;h, uzvhrVQ d/ 15 ;?eNo ftu j'Jh fi; ftu w?_ ;K, FkfJofwzdo ;h, T[jBK dk g[okDk d';s g{oD f;zx ;h ns/ gzikp :{Bhtof;Nh ftunfXnkge eth ns/ c'N'rokco d/ftzdo. rØb fJzi j'Jh fe T[j fe;/ f;bf;b/ ftuuzvhrVQ nkJ/ j'J/ ;B. T[jBK fdBK ftu 15 ;?eNo dh fJe e'mh ftu pbphof;zx fdb ofjzdk ;h fijVk T[jBK fdBK ftu phwko ub fojk ;h. vkeNo ;kfjpT[jBK dh ]po;ko g[ØSD nkJ/ ;B. ;k~ T[jBK d/ T[E/ nkT[D dk fe;/ soQK gskbØrk ns/ n;h_ T[E/ ub/ rJ/. e[M fuo pknd n;h_ ;ko/ g?db jh T[;/ ;?eNoftu e'b g?_d/ vkeNo ;kfjp d/ g[okD/ fwØso g{oD f;zx d/ xo ub/ rJ/ ns/ T[E/

Page 375: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 375

tkjtk ftuko-uouk th Bkb'_ Bkb j[zdh ojh ns/ w?~ nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h tkb/ b/y bJh T[jBKdk XzBtkd eoB dk ;zy/g w"ek th fwb frnk Bjh_ sK w?~ fJ;dk ;dk wbkbofjDk ;h. T[E/ ukj gkDh dk fJzs}kw ;h ns/ vkeNo ;kfjp B/ fco :{Bhtof;Nhub/ ikDk ;h. soekbK g? rJhnK ;B ns/ n;h_ g?db jh T[jBK ~ :{Bhtof;Nhd/ r/N she SØvD nkJ/ sK nukBe jh okj ftu T[jBK dh ikD gSkD tkbh e[Vhfwb gJh. fJj gzikph ftu BthI Bth_ eftsk fbyD tkbh e[Vh, nX{oh e?Bt;,ekft-g[;se dh b/ye, e[bihs frØb ;h fijVh T[;/ ;?eNo ftu ofjzdh ;h ns/ e[M]ohdD bJh B/V/ dh fe;/ d[ekB tb ik ojh ;h. fJs\ke p; vkeNo ;kfjp B/nX{oh e?Bt; gVQ bJh j'Jh ;h ns/ fJ; bJh T[j fJ; bVeh ~ T[sFkfjs eoBbJh yb' rJ/ ns/ T[; Bkb rØbh_ o[M rJ/. w?_ th e[bdhg frØb ~ ikDdk ;Kgo n;h_ T[jBK dhnK rØbK tb e'Jh fXnkB Bk fdØsk ns/ pknd ftu n;h_ vkeNo;kfjp ~ :{Bhtof;Nh d/ r/N @s/ SØv e/ tkfg; nk rJ/ ns/ nkg' nkgD/ xoK ~ub/ rJ/.;' fJ; soQK T[j nzfwqsk gqhsw tKr Bt/_ ethnK Bkb w'j dk Bksk i'VhoØyd/ ;B ns/ b'Vh_dk ;bkj wFtok ns/ jØbkF/oh fdzd/ ofjzd/ ;B.

w/oh vkeNo jfoGiB f;zx j'oK pko/ rZbpks nX{oh oj/rh i/eo w?_ T[jBKdh wjØstg{oD ekft- g[;se, u"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vhe, pko/ nkgD/ e[M ;apd nzes Bk eoKfijV/ w?_13 nes{po, 1991 ~ gzikph fNqfpT{B ftu Sg/ nkgD/ g[;se ohftT{ ftuej/ ;B.

u"E/ dh T[vhe

vkH jfoGiB f;zx dhnK eftsktK ~ T[vhfenk iKdk j?, brksko. go y[ØdT[; ~ eftsk dh T[vhe Bjh_ eoBh g?_dh, ;r'_ eftsk T[; dh T[vhe eodh j?, ns/T[; dh ebw ~ nr/o/ j' e/ fwbdh j?. u"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vhe fJsBh bzwh Bjh_ ojh.fBe ;[ØefBe ;[ØefBe ;[ØefBe ;[ØefBe ;[Øe ns/ wktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnKwktK XhnK pknd fJj MpfdnK jh nk rJh j? j[D/ j[D/ u[bQ/s'_ bkjh o'Nh tKr, so' skiak ns/ bgNK Goh.

eth fJE/ ;Øioh soQK tØyok j?, go gfjbK tKr jh ;[jbGkth ns/ ;Øi-;ztfonk. FpdK dh X{Dh e[M j'o GØy rJh j? ns/ Bkb jh ;fji ns/ ;[ji fuzsBth. eth fizdrh ~ T[;dh g{oBsk ftu t/ydk j? go nØi dk fJbw fJ; ~N'fNnK, GkrK, dhtkoK ns/ ftuko u"yfNnK ftu gJh j'Jh d/ydk j?. t;sK ns/r[DK d/ gqtor f}zdrh dh ;jh Ekj gkT[D ftu o'e pDd/ jB. jfoGiB f;zxdh eftsk fJ; d/ T[bN fo;afsnK d/ skD/ ftu pØMh f}zdrh dh sfjdko gSkD ns/S'j bJh ssgo ns/ nro;o j?. fJ; bJh ftnke[bsk fJjBK eftsktK bJh j'oth shpo j' rJh j? feT[_fe f}zdrh ftu'_ ;[gBk ns/ ;t/ok pVh s/ia ocasko Bkbyakoi j' fojk j?. nØi ;kvhnK oksK n"Nba rJhnK jB ns/ rbhnK ftu fcodh

Page 376: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

376 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fjz;k ;kv/ gzX yk rJh j?.

jfoGiB f;zx ;gkN dk eth Bjh_l T[j ft;sko dk eth j?, v{zx dk ethj?, g;oh j'Jh ifNbsk dk eth j?. pj[shnK eftsktK ftu T[j ojØ;tkdh bfj}/ftu s[odk j?. ;ukJh T[; bJh e'Jh xVh xVkJh t;s Bjh_. fJj pØMth_ thBjh_. fJj ne;o d'-gØyh j[zdh j? ns/ fto'Xh r[DK dh orV ftu'_ g?dk j'Jh j'Jh.fJ; dk tia{d ;kg/y j?. fJjh gqfefonk nØr/ ik e/ fJjBK eftsktK dh e'v pDdhj?L

fe;/ ~ fwbD dk o;sk th sK

fe;/ s'_ ftSVD dk o;sk j?

N[ØN ojh dhtko th sK

fJe T[Ø;o ojh dhtko j?.

fJjBK eftsktK d/ BktK ns/ gfjbhnK gzeshnK f}zdrh dh toswkBskns/ t/r ~ gqw[Øysk fdzdhnK jB. fJ;/ eoe/ jh fJj @j'D ns/ pBD# tØb M[ØehnKj'JhnK jB. @e'Jh t/y fojk j?#, @dfonk wo fojk j?#, fes/ e'Jh dhtko T[;o ojhj?. o/s s[oh nk ojh j?, T[j Bh_do ftu s[fonk ik fojk j?, w?_ nkgD/ nkg ~T[vhe fojk jK, fJfsnkd.

u"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vheu"E/ dh T[vhe n;b ftu eftsk dh ;bkwsh dh T[vhe j? - u"E/ w'Y/dh, u"E/ ;so dh, fi; Bkb f}zdrh dh o[pkJh pDdh j?. spdhbh jh f}zdrh ~w'Yk d/ ;edh j?. @Xowk fco nk frnk, @u"bK dh sk;h#, nØi e'Jh yasok Bjh_- nki'e/ fjz;e ns/ ;zgqdkfJe wkj"b s'_ gqGkts eftsktK jB.

fi; fdB nyapko dØ;/

d{o fe;/ ;afjo ftu jbke frDsh w/o/ tofrnK dh

sK u[g ukg fpBk ya"ca xo'_ fBeb iKdk jK

w?~ Xotk;k

nØi GkJhnK tofrnK B/

d?_s ~ d/ fdØsk

;kvk GØy ;kv/ tzv/ dk

;afjo nØi ;[oØfyns j?

w/o/ bJh s[oB i'r

e'Jh yasok Bjh_

fJj eftsktK f}zdrh dhnK fJe d{ih ftu c;hnK nzrbhnK ;zrbhnK

Page 377: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 377

dhnK eftsktK jB. f}zdrh ftu fezBk e[M tb/t/_ tkbk j?, uØeodko j? ns/n;gFN j?. fJj ;kok e[M jh fJ; ekft dh ;a?bh fwEdk j? feT[_fe ni/jh ;a?bhjh ;Øu dh gSkD pDdh j?L

@niBph#, J/bhnkj# ns/ @gqsh-Gkos# d{;oh soQK dhnK eftsktK jBfijVhnK f}zdrh d/ w{b ;o'ekoK ~ w[]kfsp jB ns/ fJ;/ soQK e[M d{ihnK fgnkod/ ft;a/ ~ ;zpzXs jB fijVk w"s d/ ft;a/ ~ x/o b?_dk j?. n;b ftu fJjBKeftsktK dk ft;ak f}zdrh dh sozr ns/ T[wzr B/ jfEnk fbnk ikgdk j?. fJjfJzi f}zdrh dh obrv dh eftsk pD rJh j?. T[vhe dh ns/ nzso-;zpzXsk dhfijVh eth jo ;fEsh ns/ bwj/ ftu gVQdk j?.

õõõ

Page 378: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

378 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

r[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dkr[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dkr[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dkr[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dkr[o{d/t vkH jfoGiB f;zx dk;zr-;kE;zr-;kE;zr-;kE;zr-;kE;zr-;kE

gq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo phogq'H ;[fjzdo pho

1H

vkH jfoGiB f;zx Bkb w/oh gfjbh fwbDh dktkfenk fJ; soQK j? fe 1974 JhH ftu w?_ ;oekoh ekbir[odk;g[o fty/ phHJ/H Gkr gfjbk dk ftfdnkoEh ;K ns/ekbi d/ j';Nb ftu jh ofjzdk ;K. w?B{z eftsk fbyD dkF"e ;h. d' fsB ;kb j' rJ/ ;B, w?B{z ebw x;kJheofdnK. fJe Fkw w?_ N?bhft:B *s/ ¿itK sozr¿ gq'rokwd/y fojk ;K fe fJe ;{uBk dk gq;koD j'fJnk. fJj ;{uBkfJj ;h fe ¿itK sozr¿ gq'rokw tZb'_ fJe *eth dopko*dk nk:'iB ehsk ik fojk j? fi; ftu B"itkB ethnK gk;'_T[jBK dhnK gzi gzi eftsktK G/iD dh wzr ehsh rJh.nfGnk;h eftsktK fby fby e/ w?_ nkgDh ekgh Goh j'Jh;h, fJ; eoe/ T[jBK ftu'_ jh w?_ gzi eftsktK u[D e/ ¿itKsozr¿ gq'rokw B{z vke okjh_ G/i fdZshnK.

gzdoK e[ fdB phs/ j'D/ jB fe d{odoFB e/_dofdZbh tZb'_ UE/ nk e/ nkgDhnK eftsktK g/F eoB bJh w?B{z;Zdk-gZso nk frnk. fuZmh ftu NhHJ/H$vhHJ/H dk th jtkbk;h i' ;/tk-cb ti'_ fdZsk ikDk ;h. fJj fumh ekjdh ;hfJj sK w/o/ eth j'D dk gqEw gqwkD-gZso ;h. nrb/ fdBw?_ fJj fuZmh ekbi d/ fgqz;hgb ;odko eosko f;zx j'oKB{z fdykJh, T[jBK B/ T[j fuZmh ekbi dh FkB ;wM e/ B'N;p'ov *s/ brtk fdZsh. ;ko/ ekbi ftu w/o/ Bkw dk vzektZi frnk, T[_i Gkt/_ w?_ ni/ nfGnk;h eftsktK jh fbyfojk ;h.

j';Nb ftu ofjD eoe/ nkgDh fwZso-wzvbh Bkb

Page 379: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 379

fdZbh ikD pko/ ;bkj-wFtok eo fojk ;K. vkH r[owhs w/ok iwksh ;h s/ n;h_ne;o fJeZm/ jh ofjzd/ ;K. nkg; ftu n;h_ ;bkj eo oj/ ;K fe fdZbh feE/fojk ikt/ < fet/_ ikfJnk ikt/ < fwZso-wzvbh ftu jh fJe ;kvk ;KMk d';s ;h-e[bftzdo f;zx. T[j ed/ ed/ j';Nb nkT[_dk ;h, T[_i T[j Ffjo nkgD/ xo ftujh ofjzdk ;h. ;kvh rZb ;[De/ T[j efjD bZrk fe s{z fdZbh w/o/ wk;V ih gk;ofj gth_.w?_ T[;B{z g[fSnk fe s/o/ wk;V ih eh eod/ jB < T[j efjD bZrk,¿vkH jfoGiB f;zx w/o/ wk;V ih jB¿. fJj ;[DfdnK jh w/o/ nzdo ][Fh dhbfjo d"V gJh. gkm-eqw ftu bZrh j'Jh T[jBK dh ;zgkfds g[;se ekft-ehoshekft-ehoshekft-ehoshekft-ehoshekft-ehoshn;h_ o'} gVQd/ ;K. feogkb f;zx :'rh w/o/ nfXnkge ;B i' pj[s jh fBwo,;[fjod ns/ }whBh gZXo *s/ ftuoB tkb/ fJB;kB ;B. T[j ne;o fdZbh d/ b/yeK dhnK ejkDhnK nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h d/ jtkb/ Bkb ;kB{z ;[DkT[_d/ ofjzd/ ;B. pktk pbtzsdh FkfJoh dk f}eo eofdnK sK T/[j nF nF eo T[md/. fJ;d/ pkti{d gzikphd/ b/yeK pko/ w?B{z T[; ;w/_ se e'Jh f}nkdk fJbw ns/ ikDekoh Bjh_ ;h.

nrb/ fdB e[bftzdo f;zx B/ nkgD/ phih gk;'_ G?D d/ Bkw fJe gZsofbytk e/ w?B{z d/ fdZsk sK w/oh fdZbh ofjD dh fuzsk d{o j' rJh. j[D w?_ fdZbhikD bJh nkgDh fsnkoh nkozG fdZsh ;h. fBZek fijk p?r, eftsktK tkbh ekghs/ uzd fSbV i/p ftu gk bJ/. fJ; s'_ gfjbK sK w?_ b[fXnkDk, uzvhrVQ th Bjh_;h d/fynk, fdZbh sK eh d/yDh ;h. fi; fdB eth dopko ;h T[; s'_ fJe fdBgfjbK w?_ fdZbh ikD dk gq'rokw T[bhe fbnk. r[odk;g[o s'_ ;t/o/ ;tZys/ pZ;bJh s/ T[;B/ Fkw B{z w?B{z fdZbh g[uk fdZsk. gZ[Sdk-g[SkT[_dk eo'b pk| dh T[;rbh ftu gj[zu frnk fiE/ vkH ;kfjp ofjzd/ ;B. rbh ftu fJe nkdwh s'_ vkH;kfjp pkps gZ[fSnk sK T[j w?B{z vkH ;kfjp gk; SZv nkfJnk. w?_ d/fynk fe rbhftu pZu/ y/v oj/ jB, ;p}h tkbk ;p}h t/u fojk j?, fBZeh w'Nh nktkikJh thub ojh j? go vkH ;kfjp nkb/ d[nkb/ s'_ p/-]"\, nkgD/ fXnkB fe;/ feskp ftuv{zx/ y[G/ j'J/ ;B. w/} *s/ feskpK s/ ek|} gJ/ j'J/ ;B. w?B{z T[; t/b/ T[jBKdh fdZy wjk eth ofpzdo BkE N?r'o torh bZrh. w?_ M[e e/ vkH ;kfjp d/ r'v/jZE bkfJnk, fuZmh cVkJh ns/ nkgD/ nkT[D dk we;d dZf;nk. T[jBK B/ ngDhXow-gsBh B{z nktk} wkoh s/ w/o/ pko/ dZf;nk. phih B/ e[bftzdo ns/ T[jBKd/ gfotko dh ;[Zy-;Kd g[ZSh s/ fyV/ wZE/ w?B{z xo d/ nzdo b? rJ/. T[jBK dhfBZxh fwbDh Bkb w/oh ;koh EektN d{o j' rJh. Fkw sK gfjbK jh j' u[Zeh;h j[D ;[owJh ns/ x;w?b/ ozr dh j' ojh ;h. vkH ;kfjp B/ jZEbk ezwBp/V fbnk ns/ xo d/ bkr/ gkoe ftu x[zwD bJh w?Bz{ fsnko eo fbnk. o;s/ftu w?_ vkH ;kfjp B{z dZf;nk fe s[jkv/ d[nkok ;zgkfds g[;se ekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehoshekft ehosh w?_ekbi ftu gVQdk jK. gkoe ftu gj[zu e/ w?_ T[jBK Bz{ ngDhnK eftsktK ;[BkD

Page 380: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

380 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

bJh fejk sK T[jBK fJe fJe eoe/ nkgDhnK eftsktK ;[B"DhnK nkozG ehshnKL

1H w/ok pugB ni/ B nkfJnkHHH

2H fejV/ fpoS B{z ngDk nky p[bktK$fejVh fejVh SK w/oh wKtorh$fejVk fejVk vkjDK tKr GoktK HHHHH <

3H izrb ftu goSkt/_ jh goSkt/_ B/HHH

;kohnK eftsktK T[jBK B{z }[pkBh :kd ;B. w?_ T[jBK dhnK eftsktK;[De/ nkuzfGs j' fojk ;K. w?B{z T[; t/b/ T[j fe;/ foFh d/ fBnkJh_ bZr oj/ ;B.w?_ nkgDh e'Jh eftsk Bjh_ ;[DkJh. J/B/ tZv/ eth B{z Gbk w?_ eh ;[BkT[Dk ;h <w?_ eftsk d/ y/so ftu gfjbh gbKx g[ZN fojk ;K go T[j fJ; y/so ftu tZvhnKwZbK wkoh p?m/ ;B. w?B{z T[jBK fJe rZb dh skehd ehsh, i' nZi th :kdj? L

¿ekek ! g{oh brB Bkb wks-GkFk ftu fdb brkth_, fJj s/oh fwjBsBkb'_ eJh r[DK tZX cb d/t/rh.¿

nrb/ fdB ;t/o/ w?_ *eth dopko* ftu Fkfwb j'D bJh d{odoFBe/_do ub/ frnk. w?B{z :kd j? w/o/ Bkb T[; fdB gzikp s'_ ;fts'i B/ th eftskgVQh ;h s/ fJ; gq'rokw dk ;zukbB gq'H jouoB f;zx ;'psh B/ ehsk ;h. w?_ fijVheftsk gVQh ;h T[; pkps ;'psh B/ w/o/ e'b'_ e[M gq'\?;oK tkb/ rfjo-rzGho ;[nkbth g[ZS/ ;B go w?B{z T[d'_ eftsk d/ ekft Fk;soh gZyK pko/ e'Jh Go';/:'r frnkBBjh_ ;h. fJ;d/ pkti{d gqfvT{;o uktbk B/ w/oh eftsk dh skoh\ ehsh. T[;dhfbys w?_ nZi sZe ;zGkb e/ oZyh j'Jh j?.

d' fdB fdZbh ofjD T[gozs w?_ tkfg; r[odk;g[o bJh ukb/ gk fdZs/, gofJe rZb B/ w?B{z pVk j?okB go/FkB ehsk fe fdZbh :{Bhtof;Nh dk gq'\?;o ns/gzikph dk ;otT[u b/ye eo'b pk| dh fJe rbh ftu S'N/ fij/ wekB ftu ofjfojk j?. nZi id'_ w?_ r[o{d/t dhnK ;kohnK fbysK gVQ u[Zek jK sK T[; ;fEshpko/ d/ydk jK, w?B{z gsk brdk j? fe r[o{d/t B/ nkgD/ ihtB ftu pj[s bzwk;wK ;zxoF ehsk. T[j nkgDh fwjBs-w[FZes Bkb jh nZr/ tXDk ukj[zd/ ;B.fJjh ;zxoF dk ;wK ;h fi;B/ r[o{d/t B{z ;kfjsekoh d/ y/so ftu T[uk o[spkfdtkfJnk. u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtk ftu T[jBK B/ fJ; XkoDkdk f}eo th ehsk j? fe uzrk eth$b/ye pDB bJh eth$b/ye gk; fJ;soh,d[Zy ns/ wk;{whns d/ nfj;k; dk j'Dk }o{oh j[zdk j?.

j[D id'_ w?_ o[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFho[Zy ns/ foFh dk gkm ehsk j? sK T[; ftu fJe s'_ tXhetko fJ; rZb dk f}eo nkfJnk j? fe ni'e/ :[Zr ftu foFh dh Gkb fet/_

Page 381: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 381

eo'r/ < foFh sK J/Bk ;kXkoB j? fe T[j d[Bhnk dh GhV ftu r[nkuk j'fJnk j?.d{;o/ gk;/ fJ;dk rfjB noE fJj th pDdk j? fe ;kXkoB s'_ ;kXkoB pzdk thfrnkB dhnK rfjokJhnK sZe g[Zi ;edk j?. frnkB nwhoK dk e'Jh okytK;owkfJnk Bjh_ j?. fJj ;kXBk Bkb ewkfJnk ik ;edk j?. ;koso B/ wB[Zyhj'_d B{z fBj'_d d/ o{g ftu d/fynk ;h go vkH jfoGiB f;zx B/ ;koso d/ \b;\/B{z T[bNk e/ bx{-wkBt dh fBr{Dh j'_d ftu'_ th T[u/oh gqfsGk dh gSkD ehsh j?.d[Zyh pzdk jh nzsow[yh j[zdk j?. frnkB nzsow[Zysk ftu'_ jh g?dk j[zdk j?.

vkH ;kfjp gk; d' fdB ofjD dk ;wK w/o/ bJh :kdrkoh ;h. w/o/ ihtBdk nBw'b ;owkfJnk. w?_ gVQkJh ftu sK gfjbK jh rzGho ;h go fdZbh c/ohB/ w?B{z gVQB tZb j'o ;[[u/s ehsk. wkB' w/ok ekfJnk ebg j' frnk. tkfg; nke/ w?_ ekbi w?rihB r[odk;r[odk;r[odk;r[odk;r[odk; dk ;zgkde pD frnk. e[M fbyD, gVQB ns/ pDBdh w/o/ ftu o[uh T[ikro j' rJh. ekbi dh bkfJpo/oh ftu pfjDk w/ok fBZs-B/w j' frnk. w?_ ;'funk fe w/o/ GftØy dh xkVs ftu bkfJpo/oh dh G{fwek nfjwj' ;edh j?. vkH ;kfjp dk eo'b pk| dh GhV-GVZe/ tkbh rbh ftu gVQB dkfdqF w/ohnK nZyK nZr/ x[zwdk ofjzdk. Bshik fJj j'fJnk fe w?_ 1976 JhH ftuphHJ/H nkBo} (gzikph) ftu'_ r'bv w?vb b? e/ gk; j'fJnk.

2H

r'bv w?vb B/ w/ok T[sFkj j'o tXk fdZsk s/ w?_ r[o{ BkBe d/t:{Bhtof;Nh d/ gzikph ftGkr ftu n?wHJ/H eoB bJh dkyb j' frnk. T[;;w/_ ftGkr dh tk|v'o vkH dhtkB f;zx d/ jZE ftu ;h. d{;o/ ;kb ftu w?_ T[jBKdh d/y-o/y nXhB p[bQ/ Fkj dhnK ek\hnK s/ y'i-fBpzX fbfynk. fJs\ke tZ; vkHjfoGiB f;zx w/oh w"fye gqhfynk b?D nkJ/, s/ w?B{z rzGhosk Bkb gVQd/ j'J/ B{zt/ye/ Fkpk; d/ e/ rJ/, ns/ nZr'_ n?wHfcbH eoB dh skehd eo rJ/. 1978JhH ftu w?_ :{Bhtof;Nh ftu'_ d{;oh g[ihFB b? e/ c;N ebk; ftu gk; j' frnk.Bkb jh n?wHfc¾H ftu w?_ dkybk b? fbnk. :{Bhtof;Nh ftu'_ w?_ fco c;N ofje/ *U* (nkT{N;N?_fvzr) ro/v ftu fJj iwks th gk; eo bJh. 1980 JhH ftuvkH dhtkB f;zx B/ ghn?uHvhH eoB bJh w?B{z c?b'fFg gqdkB eo fdZsh. w?B{z 250o[gJ/ c?b'fFg fwbD bZr gJh s/ w?_ nkgD/ g?oK *s/ s[oB br fgnk. ¿fFt e[wko-ekftL Ehw ns/ o{gkeko¿ d/ ftF/ s/ ghn?uHvhH dk y'i-ekoi nkozG eo fdZsk.Ehw d/ Bt/_ ;zebg d/ ;zukbe vkH jfoGiB f;zx jh ;B, fijBK B/ o{;h o{gtkdd/ gqGkt nXhB gzikph ;whfynk ftu o{gtkd dk sfjbek wukfJnk j'fJnk ;h.w?_ ftFk sK BtK b? fbnk go fJ;B/ w?B{z pVk GzpbG{;/ ftu gkfJnk j'fJnk ;h.wB eodk fe vkH jfoGiB f;zx B{z fwbK ns/ nkgDk ;zeN d{o eoK go T[j

Page 382: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

382 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[; ;w/_ gzikph fuzsB dh o{j-J/-otK ;B. id'_ T[j nzfwqs;o nkT[_d/ sK tZv/ tZv/pzd/ x/ok gk e/ pfj iKd/. w/oh T[jBK Bkb d{o'_ d{o'_ jh d[nk-;bkw j[zdh.

1980 JhH d/ nzsb/ wjhfBnK ftu T[j nzfwqs;o fty/, gfotko ;w/s fBZihfe;/ ezw bJh nkgD/ foFs/dko gk; nkJ/ s/ w?B{z fJ;dh fGDe g? rJh. w?_T[jBK B{z ;sBkw f;zx d/ xo ik fwfbnk s/ nkgD/ Fze/ Bftos eoB dh p/Bshehsh. T[j w?B{z efjD bZr/, ¿eZb B{z w?_ ;t/o/ ibzXo ikDk J/ s/ s{z w/o/ Bkb jhuZbh_¿. nrb/ fdB ;t/o/ jh w?_ ;sBkw f;zx d/ xo gj[zu frnk s/ T[E'_ n;h_pZ; okjh_ ibzXo bJh otkBk j' rJ/. T[jBK B{z ;kE fwb frnk ns/ w?B{z r[o{.id'_ feskpK, e'F, wjk e'F i[nkp d/ iKd/ jB sK d/jXkoh r[o{ jh s[jkvh p/Vhgko brk ;edk j?. vkH jfoGiB f;zx j'oK dk eEB j?.

p; ezveNo nkfJnk s/ w?_ fNeN b?D bZrk sK T[jBK B/ w?B{z o'e fdZsk.T[j efjD bZr/ fe id s{z gq'\?;o bZr/Irk, fNeN b? fbnk eoh_. w?B{z e'Jh i[nkpBk nj[fVnk. p; ftu e'Jh ]k; rbpks Bk j' ;eh. p; dk f;o\ jkoB jhBjh_ ;h tidk, pkeh ;koh p; yVeh gJh ;h. ibzXo g[Zi e/ id'_ n;h_ g?dbs[od/ iK foeF/ ftu p?md/, w/ohnK g[ZSK F[o{ j' iKdhnK. fit/_ - Ehw eh j? <;kfjs feos Bkb fJ;dk eh Bksk j? < o{;h o{gtkdhnK B/ Ehw B{z Bt/_ o{g ftufet/_ gfoGkfFs ehsk j? < w'fN\, rshFhb w'fN\, rshjhD w'fN\, niBpheoD,ft;kj f;oiDk, o{ge, fwNkfBwh nkfd nB/eK gqFB w/o/ wB ftu T[;btZN/ b? oj/;B. T[jBK B/ BtK BtK *o{;h o{gtkd* pko/ y'i-gZso fbfynk ;h, w?B{z T[dkjoBKd/ d/ e/ ;wMkT[_d/. vkH ;kfjp gZSwh fbysK gVQ e/ gzikph ftu fbnkT[_d/ ;B.T[jBK dh ;wM J/Bh v{zxh ;h fe T[j nB[tkd Bjh_ ;h eod/ pbfe T[;dkgzikpheoD jh eo d/_d/ ;B. T[; t/b/ w/o/ gqFBK d/ e/tb T[jh i[nkp d/ ;ed/;B s/ T[jBK B/ fJe f;yKdo{ tKr{z w?B{z ;jh o;sk do;kfJnk ns/ w?_ nkgDhwzf}b tZb f;ZXk s[oB br fgnk.

1980-81 ftu w? T[jBK B{z ed/ ekoK *s/ T[vkohnK wkofdnK Bjh_ ;ht/fynk. p;, foeFk, ;e{No s/ p?m e/ th T[j ed/ fMie wfj;{; Bjh_ ;heod/. frnkB B{z T[j nkgD/ se ;hfws Bjh_ ;h oZyd/, ne;o Bt/_ gq'\?;oK B{z fejkeod/ ;B, ¿w?B{z fwZX e/ nZr/ ub/ ikU, w?B{z ][Fh j't/rh.¿

3H

wJh, 1982 JhH ftu w?_ ghn?uHvhH dk F'X-gqpzX }wK eotk fdZsk s/ vkHi/H n?;H ro/tkb tZb'_ fbytkJ/ ik oj/ gzikph ;kfjs d/ fJfsjk; ftu ps"o *y'i;jkfJe* fB:[es j' frnk. fJfsjk; sK T[j ed/ th Bk fbfynk frnk, feT[_ fevkH ro/tkb dh fwnkd sK fsB ;kb ;h go fJj gqki?eN B" ;kb dk ;h. ftGkrh

Page 383: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 383

nfXnkgeK dh y[zdepk}h eoe/ w?B{z 31 wkou,1983 JhH B{z ;/tk-w[es eo fdZskfrnk. w?_ :{Bhtof;Nh dh okiBhsh s'_ fBok; j' e/ nkgDk ;k}'-;wkB b? e/ fgzvgbk;"o (soB skoB) fty/ ub/ frnk. w/oh |?o jk}oh ftu fJe fdB vkH ;kfjp:{Bhtof;Nh fty/ nkJ/ s/ w/o/ pko/ vkH ;fszdo f;zx gk;'_ g[ZS-gVskb ehsh. T[jBKB{z gsk bZrk fe w?_ o[}rkojhD j' e/ xo p?mk jK. e[M fdB pknd w?B{z th fJ;dh]po fwb rJh. w/o/ pko/, T[jBK dk fuzss j'Dk w?B{z uzrk bZrk. T[jBK fdBKftu B"eoh fwbDh pj[s jh efmB ekoi ;h.

e[M fdB pknd vhHJ/HthH uzvhrVQ fty/ b?euoko dh nk;kwh fBebh sKw? fpBk fe;/ B{z dZ;/ ngbkJh eo fdZsk. nzfwqs;o s'_ w/ok wB T[gokw j' u[Zek;h. i{B, 1983 JhH d/ gfjb/ j\s/ vhHJ/HthH ekbi uzvhrVQ bJh, fdZbh fty/fJzNoftT{ nk rJh. w?_ nkgDk r'bv w?vb, ;oNhfce/N s/ y'i-gZso b? e/ vhHJ/HthH w?_Biw?_N fdZbh d/ d\so ftu fwE/ ;w/_ s/ g[Zi frnk. w/oh ][Fh dh e'Jh jZdBk ojh id'_ w?_ d/fynk fe vkH jfoGiB f;zx gqXkB d/ ewo/ ftu dkyb j' oj/jB. T[jBK d/ Bkb gq'\?;o ftFtk BkE fstkVh ns/ gq'\?;o r';b th jk}o ;B.d't/_ gzikp :{Bhtof;Nh dhnK Bkwto j;shnK ;B. fJjBK pkps w?B{z d/ftzdoi"jb B/ dZf;nk, fijVk fe w/o/ Bkb jh fJzNoftT{ d/ fojk ;h. w?_ fJjBK d'tK;ZiDK B{z ed/ Bjh_ ;K fwfbnk. w?_ fJeZbk jh ghn?uHvhH ;K, pkeh d/ ;ko/T[whdtko n?wHfcbH jh ;B. i"jb B/ ;kok wkj"b d/y e/ w?B{z gfjbK jh efjfdZsk fe nZi s?B{z B"eoh fwb ikDh j?. w?_ th ftu/ ftu nk;tzd ;h go fizBkfuo B"eoh fwb Bk ikJ/ sd se Go';k Bjh_ j[zdk. gq'H fstkVh dk fJe uj/skth ;h fi;B{z T[j B"eoh fdtkT[Dk ukj[zd/ ;B, T[j e/tb n?wHJ/H gk; jh ;h. w?B{zfJ; rZb dk th ftFtk; ;h fe fi; ;Gk-;[;kfJNh ftu vkH jfoGiB f;zx F[wkoj'D T[; ;Gk ftu \?;bk T[jh j[zdk j? i' vkH ;kfjp ukj[D. go nZi ftFtk BkEfstkVh Bkb g/uk ;h, fi; pko/ G{FB B/ ed/ fejk ;h ftFtk BkE fstkVh, y/bs/ fybkVh. fJ; bJh w?_ nzdo'_ nzdo vfonk j'fJnk th ;K fe fes/ gq'H fstkVhnZi w/o/ o[}rko ftu bZs Bk wko ikD. ]?o! ;t/o/ d; ti/ fJzNoftT{ F[o{j'Jh s/ w/oh tkoh nkT[D s/ w?B{z nzdo p[bkfJnk frnk. vkH jfoGiB f;zx B/fJe w'joh tKr ew/Nh dh tk|v'o ;zGkbh j'Jh ;h. T[jBK w/ok r'bv w?vb s/pkeh dhnK ;kohnK fvrohnK fJe fJe eoe/ frDtk fdZshnK. fco o{gtkd, fFte[wko s/ vkH B/eh dh eftsk pko/ ;zy/g rbpks ehsh. w?_ nkgDh ;woZEk w[skfpegqFBK d/ i[nkp fdZs/. ;kok e[M ;jh ubdk d/ye/ gq'H fstkVh B{z bZrk fe fJjw[zvk sK f;b/eN j' uZfbnk. T[;B/ pVh jh \[osh Bkb w?B{z fJe ;[nkb g[ZfSnkL

ekek! s{z sK pj[s gfVQnk fbfynk J/_. J/BhnK tZvhnK tZvhnK fvrohnKbJh fcodk J/_, s{z sK ibdh jh fe;/ :{Bhtof;Nh ftu ub/ ikt/_rk, ekbi ftu

Page 384: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

384 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

;kvhnK ebk;K sK o[bdhnK jh ofjDrhnK.

fJj Fpd gq'H fstkVh B/ fgqz;hgb nkohnk dh jk}oh ftu ej/, fit/_ T[j][d jh ekbi d/ fgqz;hgb j'D. fJj ;[nkb Bjh_ ;h, GZm/ ftu'_ eZfYnk j'fJnk e'JhpkD ;h i' fJe dw w/o/ eb/i/ ftu bZrk. w?_ p/ o[}rko ;h s/ J/Bk tZvk pkfJU-vkNk b? e/ ftjbk fco fojk ;h. nZi w/oh fe;ws dk \?;bk j'D ik fojk ;h.nzdo j' oj/ BkNe d/ vkfJo?eNo sK vkH jfoGiB f;zx ih ;B go gq'H fstkVhnkgDk o'b pk]{ph fBGk fojk ;h. pkeh jk}ohB sK ;ko/ doFe jh ;B. gq'HjfoGiB f;zx dh jk}oh eoe/ w/o/ nzdo th i'F nk frnk. w?_ fejk,¿s[;h_ w?B{zB"eoh fdU, w?_ ekbi ftu Fjhd j'tKrk¿. w/oh fJj rZb ;[DfdnK jh ;kfonKB/ fJe nktk} ftu fejk fe fJ; pZu/ B{z B"eoh fdU. j[D gq'H fstkVh gk;w/o/ bJh e'Jh fezs{-gozs{ Bjh_ ;h pfunk. w/oh u'D j' rJh. w?_ fti?Jh j' e/fBefbnk. fJj fiZs w/oh Bjh_ ;h. fJj fiZs vkH jfoGiB f;zx dh ;h fiBQKw/oh nekdfwesk B{z wkBsk fdtkJh. d{i/ u"E/ fdB gq'H Bkjo f;zx (i' ekbi ftuftGkr dk w[yh ;h) dk \'B nk frnk,¿fgzv eh eodk, nk e/ ikfJB eo¿. w?_ oZpdk bZy bZy F[eo ehsk s/ uzvhrVQ dk j' frnk.

ekbi ftu ikfJB eoe/ w?_ gfjbh tko fgqz;hgb e/H n?;H nkohnk d/ d\softu T[jBK B{z fwbD frnk. w?B{z ukj dk eZg fgbkT[_fdnK j'fJnK efjD bZr/,¿ t'jfi; F]; B/ nkg eh f;b/eFB eh j?, t'j dot/F nkdwh j?. T[Be' ekbi w/_p[bkU. B:/ pZu'_ e' nkFhotkd fdbkBk j?. ¿ w?_ j?okB ;h fgqz;hgb nkohnk B{zT[jBK pko/ fet/_ gsk j? < w?B{z bZrk, f;nkD/ pzd/ MZN gZN ftu jh f}zdrh dhnKow}K ;wM iKd/ jB. T[j ow} fJzNoftT{ dh ;h.

e[M fdB pknd ekbi ftu w?_ fJe ;kfjse gq'rokw T[bhfenk. vkH ;kpB/ nkgD/ frnkB Bkb ;ZG B{z ;oFko ehsk. gq'rokw B/ ekbi ftu nkgDh nfwZN:kd SZvh. vkH e/;o f;zx e/;o th T[; gq'rokw ftu Fkfwb j'J/. ftfdnkoEhnKB{z p/fw;kb T[sFkj fwfbnk. w/o/ ftfdnkoEh r[oG/i f;zx r[okfJnk, vkHGhwfJzdo f;zx , efgb d/t, pbd/t Bkozr nkfd vkH ;kfjp dh ;kd-w[okdhFy;hns s'_ gqGkfts j' e/ ;kXBk ftu i[ZN/ oj/. T[u/ nj[fdnK *s/ gj[zu/ ns/ j[DwkD-wZshnK gqkgshnK eo oj/ jB

4H

1983 JhH s'_ 1990 JhH sZe w?_ uzvhrVQ fojk. 1990 JhH ftu vkHirihs f;zx fo}Bb ;?_No ibzXo s'_ gzikp :{Bhtof;Nh uzvhrVQ nk rJ/ s/w/ok ibzXo ikD dk ;pZp pD frnk. fJ; tko w?B{z ibzXo G/iD ftu vkH i;tzsf;zx B/eh dh ftF/F G{fwek ojh. ibzXo whvhJ/ dk xo j?. fJE/ g[Øi e/ vkH

Page 385: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 385

pbihs e"o, vkH byftzdo i"jb, gq'H e[bpho f;zx, vkH T[fwzdo i"jb, ;[fodo ;'jb,dftzdo wzv, s/fizdo ftobh nkfd ;kfjsekoK d/ ;fj:'r Bkb n;h_ ;ZG B/ obfwb e/ *;[yBto wzu, gzikp* dh ;EkgBk ehsh. wzu tZb'_ vkH ;kfjp B{z th nkwzsqDfdZsk frnk. Ffjo ftu id'_ T[jBK d/ nkT[D dh ]po BFo j[zdh, ekbi, o/vhU,N?bhft:B tkb/ T[jBK d/ gq'rokwK bJh, T[jBK d/ okjK ftu nZyK ftSk pfjzd/.T[jBK dk BkFsk s/ oksoh G'iB w[jZpsh b'eK d/ xo j[zdk, go ofjD dk fNekDk;dk w/ok nkbQDk jh pDdk. w?_ i/ gh Bro ftu d' ewfonK d/ xo ftu ofjzdk;h go T[jBK B/ ed/ w//o/ nkbQD/ B{z fMZek Bk fejk. w/o/ gk; froBko ;e{No j[zdk;h fijVk w?_ gq'H r';b d/ bVe/ oth gk;'_ 1984 d/ F[o{ ftu feFsK ftu yqhfdnk;h. vkH ;kfjp B{z fwbD tkb/ sK nkgDhnK ekoK b? e/ p/skp ofjzd/ ;B go T[jw/o/ ;e{No s/ p?m e/ jh ;zs[FN j[zd/. vhH J/H thH ekbi, ibzXo tkb/ gq'H Nh vhi'Fh j'oh_ ;dk vkH jfoGiB f;zx ih B{z T[u/u Bkb fwbd/ ns/ ekbi ftu GkFDeokT[D bJh T[sktb/ ofjzd/.

fJe fdB UE'_ GkFD d/ e/ n;h_ nk oj/ ;K s/ nkdoF Bro tkbk w'Vw[VB jh bZr/ sK w/o/ wB ftu nkfJnk, feU Bk nZi fuZe fuZe s'_ d[gfjo dkykDk ykXk ikt/. w?_ ;e{No o'e e/ vkH ;kfjp dh ;fjwsh bJh, s/ n;h_ g"VhnKuVQ e/ T[go fuZe fuZe ftu gj[zu rJ/. w?_ vkH ;kfjp d/ nZr/ w?B:{ ehsk sKefjD bZr/ fe nZi w/ok wB eodk pfonkBh ykXh ikt/. nkw s"o s/ T[j tX/o/ xo dk ykDk jh g;zd eod/. w?B{z jw/Fk T[jBK dh f;js dk f]nkb ofjzdk,fJ; eoe/ n;h_ pkjo s'_ ykDk xZN jh yKd/.

T[jBK d/ eo'b pk| tkb/ xo tKr w/ok xo sK S'Nk fijk jh ;h. w?_vokfJzr o{w ftu jh fJe dhtkB bkfJnk j'fJnk ;h, fiE/ T[j ;dk nkokw eod/. T[;/ jh ewo/ ftu T[j fsnko j[zd/. T[; ewo/ ftu e'Jh FhFk Bjh_ ;h fi;B{zd/y e/ e'Jh grVh pzBQ b?_dk. id'_ e'Jh r?;N nkT[_dk sK n;h_ d{;o/ ewo/ ftu'_FhFk fbnk e/ d/ d/_d/ ;K. n?t/_ FhFk fbnkT[D ns/ fprkB/ xo ftu feZb mfeDdh x"b jh ;h. vkH ;kfjp fsnko j' rJ/ ;h s/ n;h_ BkFsk eoB bZr/ jh ;hfe w?B{z efjD bZr/, :ko! fJ; ewo/ ftu fJe FhFk jh oZy SZv. w?_ fejk s[;h_sK FhF/ s'_ p|?o jh J/Bh tXhnk grVh pzBQ b?_d/ j', ewkb j?. T[jBK dhnK ;ZGs'_ tZX fijVhnK c'N'nK b'e-fgqnk j'JhnK, T[j fJ;/ xo d/ pkjo fyZuhnK rJhnKs/ grVhnK th T[jBK FhFk t/yD s'_ fpBk jh pzBQhnK. g[okD/ b'e FhfFnK s'_ fpBkjh fsnko j[zd/ ;B.

T[j id'_ th fJeZb/ j[zd/, nkgD/ nkg Bkb rZbK eod/. ;dk nzso ;ztkdoukT[_d/ ofjzd/ ;B. w? T[jBK B{z nzso ;ztkd pko/ ed/ g[ZSDk sK T[jBK efjDk

Page 386: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

386 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

fe w?_ pugB ftu pj[s fJeZbk fojk jK. w/oh ][Fh |wh ;[DB tkbk e'Jh Bjh_;h j[zdk. T[jh fJeZbsk tkbh w/oh nkds gZe rJh j? s/ j[D w?_ nkgD/ nzso;ztkdK Bz{ FpdK dk ikwk gfjBkT[_dk ofjzdk jK. w?_ ;'udk fJeZbsk th ewkb dhF?n j?, fe;/ bJh to s/ fe;/ bJh ;okg. tkj fJeZbsk !

vkH ;kfjp X[o wB ftu eth fjodk oZyd/ ;B. w?_ fJe fdB T[jBK B{zg[ZfSnk fe eh vkH ;kfjp ;whfynk B/ s[jkvh eftsk B{z m/; Bjh_ g[ukJh. T[jefjD bZr/ fe ;whfynk B/ w/ohnK pj[s ;kohnK eftsktK yk bJhnK jB.;whfynk dk eftsk T[go n;o g?_dk j?. fJ; soQK s[ofdnK s[ofdnK, ;kvk fBZekfBZek ;ztkd ubdk ofjzdk.

fJBQK jh fdBK ftu vkH ;kfjp d/ ibzXo nkT[D dh fGDe vkH ifszdogkb i"bh B{z j' rJh. T[;B/ nkdoF Bro d/ r[odtko/ ftu ;[pQk-;t/o/ vkH ;kfjpdk b?euo oytk fdZsk. vkH ;kfjp ek\h EektN ftu ;B go fco th w?_ T[jBKB{z fsnko eotk e/ nkdoF Bro ftu b?euo bJh b? frnk. vkH ;kfjp B/ r[o{BkBe d/t ih dh pkDh T[go pj[s jh Gktg{os gqtuB g/F ehsk. r[od[tko/ d/gqXkB ih B/ vkH ;kfjp dk wkB-;BwkB ehsk. Bkb jh fJe feogkB vkH ;kfjpB{z i?ekfonK dh r{zi Bkb G/Nk eo fdZsh. vkH ;kfjp T[j feogkB w/o/ gk; SZvrJ/. T[j feogkB gzMh ;kb w?_ nwkBs tKr nkgD/ gk; ;KG oZyh. 2018JhHftu gzikph nekdwh fdZbh tZb'_ vkH ;kfjp dh :kd ftu fJe ;wkrw oukfJnkfrnk ;h,T[; ;w/ w?_ T[j feogkB vkH ;kfjp d/ tZv/ ;gZ[so B{z ;g[od ehsh.

ibzXo d{odoFB ftu gowihs e[wko w/ok ;[fjod fwZso ;h, T[; Bkbobe/ w?_ ¿dot/F ;kfjsekoL vkH jfoGiB f;zx¿ d/ Bkw j/m fJe chuo fcbwth fdZbh ik e/ fsnko ehsh. fJ;dh ;efogN w?_ fbyh ns/ BhBk ;fjrb B/ rhsKdk rkfJB ehsk. T[;dh nktk} J/Bh ;'}wJh j? fe nZi th e'Jh T[jBK rhsK B{z;[D/ sK T[;dhnK nZyK Bw j' iKdhnK B/. id'_ fJ; fcbw d/ rhsK dh foekofvzrj' ojh ;h sK w?_ J/Bk Gkte j' frnk ;K fe w?B{z ;N{vhU ftu'_ pkjo ikDk fgnk.fJe uzrh FkfJoh dk fJjh r[D j[zdk j? fe T[j X[o wB ftu bfj iKdh j?. T[jfjod/ t/de rhs j/m fby/ ;BL

1H wkJ/ Bh fe nzpoK *u ofjD tkbhJ/$;kB{z uzB dh rokjh d/ d/$

2H p'b ;ZiB s/o/ fwZmV/ fwZmV/

3H t/ w?_ Goh ;[rzXhnK g"D, ;ZiB s/o/ p{j/

fJj chuo fcbw nZi th ibzXo d{odoFB ftu w"i{d j?. ed/ ed/ T[jfJ;dk gq;koD eod/ jB sK g[okDhnK :kdK so'-sk}k j' iKdhnK jB.

5H

Page 387: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 387

;kb 1994 dk wZX ;h. w?_ ibzXo ftu tkfo; Fkj Bro dh ekb'Bh t;ke/ nkgDk BtK xo pDk fbnk ;h. fJj xo vkH irsko d/ xo (fwZmkg[o) s'_ nZXhe[ \obKr dh ftE #s/ ;h. nkg;h w/b-fwbkg Bkb ;kvh tkjtk gfotkoe ;KM pDrJh. id'_ th fe;/ @eth dopko# #s/ ;kB{z d'tK B{z p[bkfJnk j[zdk sK n;h_ fJeZm/iKd/. vkH irsko j'oK B{z ;tkoh dh fJZSk th j[zdh ;h. T[j ;e{No Bjh_ ;hubkT[_d/. efjzd/ j[zd/ ;h, ¿fJe tko ;e{No d/ n?e;hv?_N ftu w/oh pKj N[ZN rJh;h. w? S/ wjhB/ wzi/ #s/ p?mk fojk ;K, e;w yk bJh fe w?_ j[D ;e{No Bjh_ubkT[Dk . fco w?_ ;koh T[wo ;e{No Bjh_ ubkfJnkÀ. g[okD/ pzfdnK d/ gqD thgqkDK d/ Bkb jh fBZGd/ ;B. T[j pzd/ tZv/ dkJhJ/ tkb/ ;B. w?B{z :kd j? fe w/o/ dkdh ih B/ ;koh T[wo ;/p Bjh_ ;h ykXk. id'_ w?_ fJe tko T[jBK B{z ;/pBk ykD dk ekoB g[ZfSnk fe s[;h_ ;/p feU_ Bjh_ yKd/, sK T[jBK dZf;nk fe w?_ fJetko phwko j' rJh ;h s/ vkH B/ fejk ;h fe e'Jh fJe cb SZv fdU, ¿w?_ ;/pSZv fdZskÀ.

fJ;/ ;kb nr;s ftu bkb feb/ #s/ j'D tkb/ eth dopko s'_ ;kB{z d'tKB{z ;Zdk-gZso nkfJnk. n;K fJeZfmnK fdZbh ikD dk gq'rokw Tbhe fbnk. w?_id'_ th fdZbh iKdk ;K sK vkH ;kfjp B{z }o{o fwbD gj[zudk. irsko dh ;[ovkH ;kfjp Bkb f}nkdk Bjh_ ;h fwbdh. fe;/ rZb'_ T[j T[jBK Bkb ftNfonkj'fJnk ;h. vkH ;kfjp dh sphns ]okp ;h, fJ; bJh w/o/ efjD #s/ w/o/ BkbikD bJh fsnko j' frnk. xo g[Zi/ sK d/fynk fe vkH ;kfjp ni/ th g{oh soQKszdo[;s Bjh_ ;B j'J/. ;kB{z d/y e/ T[j ;fji/ ;fji/ T[m e/ p?m rJ/ go T[jBKB{z ;odh wfj;{; j' ojh ;h. w?_ ezpb T[jBK d/ nkb/ d[nkb/ tbQ/N fdZsk. phihj'oK ukj dk eZg pDkfJnk. rZbK eofdnK efjD bZr/ L

:ko irsko! s/ok fJe fJe fFno pj[s ehwsh j[zdk j?.

irsko B/ nkgDk BtK |}b-;zrqfj i[rB{z dhtk s/ dfonki[rB{z dhtk s/ dfonki[rB{z dhtk s/ dfonki[rB{z dhtk s/ dfonki[rB{z dhtk s/ dfonk vkH ;kfjpB{z G/N ehsk. e[M fuo p?m e/ n;h_ eth dopko #s/ ikD bJh nkfrnk bJh.vkH ;kfjp B{z th eth dopko ftu p[bkfJnk j'fJnk ;h go f;js B mhe j'DekoB T[j Bjh_ ik ;ed/ ;B. T/jBK w?B{z fJe eftsk fdZsh fe nZi w?_ sK Bjh_ik ;edk go eth dopko ftu s{z w/oh eftsk gVQ d/th_.

vkH ;kfjp dh T[wo T[; t/b/ 74 ;kb dh ;h go f;js d/ o'rK B/T[jBK B{z fpoX eo fdZsk ;h. fJj ;kok p[Ykg/ dk fdqF d/y e/ ;kv/ d'jK d/ wBK#s/ rfjok n;o j'fJnk. w/ok rbk Go nkfJnk. vkH irsko fi;B{z b'e pj[s;]s ;[Gkn dk ;wMd/ ;B, T[j th T[dk; ;h. w?B{z efjD bZrk fe s{z w/o/ #s/uzrk eow ehsk j? i' w?B{z vkH ;kfjp Bkb fwbk fdZsk J/. w?_ d/fynk fe vkH

Page 388: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

388 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

irsko pkjo'_ Gkt/_ pdkw tKr ;]s ;h go nzdo'_ froh tork Bow s/ e{bk ;h.vkH irsko B/ e[M e gbK wro'_ fJe fFno r[Dr[DkfJnkL

d';sh s/ d[FwBh d/ f;bf;b/ ;ZG s'V e/.

fJe Bk fJe fdB x{e ;" iktKrk fwZNh UV e/.

w/o/ th wB ftu Gkt T[s/fis j'J/L

oZydk fojk i' T[wo Go jo pks dh ]po.

Uj nkdwh w?_ t/fynk nkgD/ s'_ p/ ]po.

o;s/ ftu n;h_ pzd/ d/ ihtB-;\o dhnK T[ukJhnK fBtkDK pko/ rZbKeod/ oj/. pzd/ dh f}zdrh d/ fezB/ ozr B/! eJh fdBK sZe w/ok fXnkB vkH ;kfjptZb bZrk fojk.

1994 JhH ftu jh vkH ;kfjp B{z Gkos d/ tZekoh fJBkw @;o;tshg[o;eko# Bkb fBtkfink frnk. Gkos d/ gqXkB wzsoh gh th Bof;wk okU tZb'_T[jBK B{z ;BwkfBs ehsk frnk. w?_ ibzXo s'_ T[u/uk fJ; ;wkrw ftu Fkfwbj'D bJh frnk. 1995 JhH d/ nk; gk; ;kfjs nekdwh fdZbh tZb'_ T[jBK B{z\?b'fFg gqdkB ehsh rJh. T[;d/ wkD-;BwkB ftu T[jBK dh f;js Bk;k} j'Deoe/ T[jBK d/ xo ftu jh fJj ;wkrw oukfJnk frnk, fi;dh gqXkBrh vkHi;tzs f;zx B/eh B/ ehsh. w?_ T[jBK d/ wkD ftu e[M ekft ;soK g/F ehshnKL

wZfEnK *u pkb/ U;B/ dht/ frnkB d/

pDe/ fojk Uj ofjB[Zwk ukBD dk jw-;\o

fi; EK edw T[;B/ Xo/ Skg ngDh bk frnk

okjK s/ T[;B{z d{o sZe t/y/ B}o B}o

eftsk d/ T[u/ nzpoh_ gotk} Go frnk

Xosh d/ fpyV/ gzX s/ eodk fojk ;\o

@;[yBto wzu, gzikp# tZb'_ th fJ; w"e/ s/ T[jBK dk ;BwkB ehsk frnk.vkH i;tzs f;zx B/eh ns/ nwoihs f;zx ne; fJ; w"e/ #s/ T[u/u/ s"o s/ jkf}oj'J/. w?_ d' fdB T[jBK d/ gk; jh fojk. T[jBK dk ;oho Gkt/_ fBYkb j' u[Zek;h go fdwk| g{oh \[osh ftu ;h. T[jBK dk e/tb ;Zik jZE ubdk ;h. T[jnkgD/ ;Zi/ jZE Bkb Gktg{os nZ]o fby ;ed/ ;B. w?_ T[jBK B{z g[ZfSnk fe ;kfjsBkb s[jkvk foFsk fej' fijk fojk j? < efjD bZr/, ¿;kfjs w/o/ ;tk; ;tk;ftu ;wkfJnk j'fJnk j?. id sZe w? ;kj b?_dk ojKrk, ;kfjs w/o/ nzr ;zr oj/rk¿. w?_ fco fejk fe cbkDk pzdk s[jkv/ Bkb ftNo frnk j?, cbkDk pzdk d{o

Page 389: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 389

j' frnk j?. efjD bZr/ fe w?B{z fe;/ s/ e'Jh frbk Bjh_. ;koh d[Bhnk w/o/ bJhfJe' fijh j?. w?B{z fe;/ Bkb e'Jh ozi Bjh_. w?_ fJe o[Zy tKr jK fi;dk eownkJ/ w[;kf\oK B{z SK d/Dk j?. o[Zy fJj Bjh_ d/ydk fe w/oh SK wkBD tkbk fejVkftnesh j? < w?_ fejk fe r[o{ ih! s[;h_ ;jh FpdK ftu Xosh s/ ftuoB tkb/foFh j'. T[jBK d/ ;[B/j/ dh T[wo nBzssk tkbh j?. id se wB[Zy Xosh #s/oj/rk sd sZe T[;dh wkBtsk ekfJw oj/rh.

6H

fJj t/bk :kdK dh nkyoh bVh dk j?, 2001 ;kb ub fojk ;h. T[jgfotko ;w/s nzfwqs;o dopko ;kfjp fty/ Bsw;se j'D bJh nkJ/. fJe fdBnkokw eoB T[gozs w?_ T[jBK B{z ;t/o/ ;t/o/ dopko ;kfjp d/ do;BK bJh b?e/ frnk. w/o/ xo ftu d' fszB fdB ofjD dk gq'rokw ;h. w?_ nzdo'_ nzdo pj[s][F ;h fe vkH ;kfjp B/ w/o/ xo ftu uoB gkJ/ jB. vkH i'frzdo f;zx okjhi' w/o/ rtKYh ;B T[jBK B{z pV/ ;fseko Bkb fwbD nkJ/. fi; ew/Nh B/ fpobk\kT[_v/FB tZb'_ ;o;tsh g[o;eko bJh vkH ;kfjp d/ Bkw dh f;\kfoF ehsh ;h,vkH okjh T[; ew/Nh d/ u/now?B ;B.

fJjBK fdBK ftu vkH ;kfjp ew}'o j' u[Ze/ ;B ns/ pj[s jh ;kdk G'iByKd/ ;B. f}nkdk rZbK th Bjh_ eod/ ;B.

phih w?B{z efjD bZr/ fe n;h_ e[M egV/ b? e/ nkJ/ jK, T[j fgzrbtkV/fty/ b'VtzdK B{z G/N eoB/ jB. vkH ;kfjp B{z xo SZv e/ n;h_ T[j t;so s/d; j}ko o[gJ/ fgzrbtkV/ G/N ehs/. vkH ;kfjp d/ wkwk ih dh bVeh fgzv\skjg[o ofjzdh ;h, T[;B{z th fwbD rJ/. T[;B{z th phih B/ egV/ s/ wkfJnk G/N ehsh.

2001 ftu vkH n?;HghH f;zx :{Bhtof;Nh d/ e[bgsh ;B. w?_ T[jBK B{zvkH jfoGiB f;zx j'oK d/ nkT[D pko/ ;{uBk fdZsh sK efjD bZr/,* vkH ;kfjpB{z ftGkr ftu b? nkU. ftfdnkoEh T[jBK d/ doFB eo b?Dr/¿. w?_ vkH n?Z;HghH f;zx j'oK B{z fejk fe w?_ vkH ;kfjp Bkb ;bkj eoe/ dZ;dk jK. phih sKfpbe[Zb :{Bhtof;Nh ikD d/ jZe ftu Bjh_ ;B. w?_ phih B{z th wBkfJnk ns/e[M gbK bJh :{Bhtof;Nh ikD bJh vkH ;kfjp B{z fsnko ehsk. fwE/ ;w/_ nB[;kon;h_ ekB\oz; jkb ftu dky¾ j'J/ sK jkb yukyu Gfonk j'fJnk ;h.

vkH oDihs f;zx pkitk i' gq'H s/ w[yh ;h T[;B/ vkH ;kfjp dk pV/sgke Bkb ;tkrs ehsk. vkH ;kfjp sK e[M p'bD bJh dh ;fEsh ftu Bjh_;B w?_ jh T[jBK dhnK fJe d' eftsktK gVQhnK. vkH n?;HghH f;zx B/ gq'H jfoGiBf;zx dh ;kfjse xkbDk dh g[o }'o FpdK ftu skoh\ ehsh. UE/ jh x'FDk

Page 390: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

390 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ehsh fe r[o{ BkBe d/t :{Bhtof;Nh tZb'_ T[jBK dhnK ;kohnK ;whfynk g[;seK dk;?ØN gqekfFs ehsk ikt/rk. w"e/ s/ jh vkH ;kfjp B{z gzikj j}ko o[gJ/ dk uZ?e G/N ehsk. fJj fJe soQK Bkb gzikph ;kfjs d/ Ybd/ ;{oi B{z gqDkw ns/ T[jBKdk wkD-;BwkB ;h. w/o/ xo ftu T[j fJe fdB j'o oj/, fwbD tkfbnK dk sKskbZrk fojk. nrbh ;t/o w?_ T[jBK B{z Fskpdh ftu fpmk nkfJnk. ykbh ykbhtkfg; nk fojk ;h. o;s/ ftu w?_ vkH ;kfjp dk nshs c'b fojk ;K. vkH ;kfjpdhnK fbysK B/ ;_?eV/ nfXnkgeK ns/ ftfdnkoEhnK dk wko| o"FB ehsk. T[jBKdhnK fbysK p|?o gzikph ;kfjs dh ;g/; pVh nX{oh j?.

21 nes{po 2002 d/ fdB w?B{z phih dk \'B nkfJnk, fi; ftu gzikph;kfjs ns/ fuzsB d/ ;{oi dh n;s j' ikD dh wBj{; ]po ;h. w?_ ;'udk jKfe eh T[j ;u[wZu n;s j' rJ/ jB < nkdwh dk ;oho wK Xosh dh r'd ftu;wk iKdk j? go T[j nkgD/ ftukoK eoe/ jw/Fk ;kv/ nzr-;zr ofjzdk j?.f\bk;\o ed/ Bjh_ wod/,T[j sK ;dk ihfts ofjzd/ jB. gzikph gkme th ;dkvkH ;kfjp d/ do;kJ/ wkor dk nB[;oD eod/ ofjDr/. w/o/ bJh fJj wkDtkbh rZb j? fe w?B{z T[jBK d/ ;zr-;kE ftu ftuoB dk nt;o fwbdk fojk.w?_ ;'u fojk ;K fJ;dk f;jok e[bftzdo f;zx B{z iKdk j?, fi;B/ w/oh T[jBK BkbgqEw fwbDh eotkJh ;h.

õõõ

Page 391: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 391

ihtB ;zxoF ns/ f;oiDksweihtB ;zxoF ns/ f;oiDksweihtB ;zxoF ns/ f;oiDksweihtB ;zxoF ns/ f;oiDksweihtB ;zxoF ns/ f;oiDkswe;cao dh rkEk L u'bk NkehnK;cao dh rkEk L u'bk NkehnK;cao dh rkEk L u'bk NkehnK;cao dh rkEk L u'bk NkehnK;cao dh rkEk L u'bk NkehnKtkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtktkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtktkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtktkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtktkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtk

vkH e[bdhg f;zxvkH e[bdhg f;zxvkH e[bdhg f;zxvkH e[bdhg f;zxvkH e[bdhg f;zx

nkX[fBe ekb dk gzikph tkose ;kfjs pj[s nwhoj?. ni'e/ d"o ftu fbfynk ik fojk tkose ;kfjs fGzB-fGzBtkose o{gK ftu ftef;s j' fojk j?. fJBQK tkose o{gK ftu'ihtBh$nB[tkfds ihtBh, ;t?ihtBh$nB[tkfds ;t?ihtBh, ;kfjse;t?ihtBh, ;z;woD$:kdK, o/ykfuZso, w[bkeks$fJzNoftT{, fog'oskins/ vkfJoh nkfd gqw[Zy jB. fJ;/ ekoD ihtBh ;kfjs B{zftftX GKs dh tkose ouBk th fejk iKdk j?. ihtBhw{be;kfjs dk w{b nkXko wB[Zy dh ;t?-gqrNkU dh o[uh ns/fJZe d{i/ pko/ ikBD dh fJZSk s/ fdbu;gh j?. ihtBhw{beouBktK dk T[d/;a b/ye$BkfJe dh ;aya;hns dh g[Bo T[;koheoB d/ Bkb Bkb T[;d/ ihtB-fpzp d/ fBowkD dh g/;aekoheoBk th j[zdk j?. fJ; bJh fJBQK ouBktK ftu fe;/ T[Øu;aya;hns dk fBZih ihtB, ihtB nB[Gt, ftbZyDsk, T[Øswsk,;zxo;a, ;zeN, ;wZf;nktK, gqkgshnK ns/ ngqkgshnK nkfd d/;wZ[usk ftu fdr do;aB j[zd/ jB. ihtBh w{be ouBktKftu'_ ;t?-ihtBh nkX[fBe tkose dh BthB ftXk j?, fi;dk;zpzX nksw toDB Bkb j?. fJj fJe nfijk tkose o{gj? fi; ftu b/ye nkgD/ ihtB ns/ ftnefsst dhnK ft;a/;a xNBktK dk toDB eodk j'fJnk fJBQK dh g[Bo f;oiDkeodk j?. Gkt tkose ebk okjh_ T[j nkgD/ nB[Gt ns/; a y a ; h ns f Bow kD d kb/yk-i'yk T[bhedk j?. ;t?ihtBh d/ e/_do ftu ftnesh thj[zdk j? ns/ ;wki th j[zdk j?. fJ; ftu b/ye y[d BkfJej[zdk j?.;t?ihtBh dh ;wZuh eEk t;s{ dk fposKs fJ;/

nf;;N?IN gq'ca?;o, gzikphf t G kr , e [ o { e F / s o:{Bhtof;Nh, e[o{eF/so.

Page 392: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

392 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

BkfJe d/ nkb/ d[nkb/ x[zwdk j?. fJj BkfJe nkgD/ ihtB d/ ;[ZyK-d[ZyK, ihtB d/T[sokn-uVkj, e"V/-fwZm/ nB[Gt, fiZs-jko, Bcak-B[e;kB, efmBkJhnK-w[;afebK nkfdB{z nkgDh :kd-;aesh d/ ;jko/ fBo;ze'u, fBogZy ns/ ihtB gqsh ;zs[fbs fdq;aNhe'Dd/ jtkb/ okjh_ fpnkB eodk j?.nkgD/ ihtB ftu fJe nfs wjZstg{oB ;EkBjkf;b eoB T[gozs ;t?ihtBheko nkgD/ phs u[Ze/ ihtB s/ th Biao;akBh eodkj?.fJ; dk wzst gkmeK B{z w[yakfsp j'Dk jh j[zdk j?, i' T[;d/ ihtB fJfsjk;,nB[Gt, fiazdrh dhnK w[;afebK ns/ ;wZf;nktK s'_ e'Jh ;/X, f;Zfynk ns/ nrtkJhgqkgs eo uzr/ ihtB w[ZbK ns/ r[DK B{z nkdo;ae o{g #u rqfjD eo ;eD.fJ;/eoe/ fJj fejk iKdk j? fe ;t?ihtBheko dk ihtB nkdo;ae r[DK s'_ Gog{o j'Dkukjhdk j?. fJ; ftu b/ye dh :kd-;aesh ns/ fpnkB-;aesh dh ;[uZih tos'_ j[zdhj?. fJ; ftu ;t?ihtBheko nkgD/ ihtB dh ;ukJh dh g/;aekoh eoe/ gkme Bkbr{Vk ;zpzX ;Ekfgs eo b?_dk j?.;t?ihtBh ftu ;t?ihtBheko B/ fJe gk;/ nkgDkfBZi ns/ d{i/ gk;/ ;wkfie, Xkofwe, okiBhse nkfd ;G soQK dhnK ;fEshnKgo;fEshnK dh g/;aekoh ehsh j[zdh j?. nfGXk ;apd ;aesh dh fdq;aNh s'_ t/fynK;t?ihtBh ftu g/;a f;ZX/-;kd/ fposKs d/ noE p/;aZe ikD/ gSkD/ ns/ ;sj T[Øs/ gJ/gqshs j'D ekoD fJBQK B{z p[ZMDk n"yk Bk j'D ekoD fJj ;fji/ jh ;[ZM iKd/ jB.gozs{ id'_ fe;/ ouBk dh seBhe r[zMbdko j't/ sK tZyok gq;aB g?dk j[zdk j?.ftnziBk ;apd ;aesh ftu ouBk dh seBhe r[zMbdko j't/ iK Bk, T[;d/ rfjo/$nzdo{Bh noEK dk ;zpzX T[; dh p[Dsh s/ p[Dso Bkb j[zdk j?. ftnziBk ftufe;/ ouBk dh nzdo{Bh rfjokJh sZe gj[zuDk g/uhdk w;bk pD iKdk j?. fJ; s'_nZr/ be;aDk fe;/ th t;s-tosko/ dhnK nbkwsK d/ v{zx/ frnkB s/ ftdtsk dk;kXB pDdh j?.fJ; d/ f;ZN/ ti'_ fe;/ th ouBk d/ nzsoht nfXn?B ;w/_ tZy tZynfXn?B eosktK tZb'_ ehsk nfXn?B w{b gkm Bkb'_ tZy j' e/ fJe ;[szso gkm dko{g nyafsnko eo b?_dk j?. ouBk d/ w{b gkm Bkb'_ gqkgs tZy tZy ;[szso gkmKdhnK szdK nZr'_ fJfsjk;, ;kfjs-fJfsjk;, ;wki-ftfrnkB, ftukoXkok, wkBt-ftfrnkB, wB'ftfrnkB, g[okD-eEktK ns/ b'eXkok nkfd Bkb ik i[VdhnK jB.fJBQK;[szso gkmK dhnK szdK dh ftfGzBsk d/ cb;o{g fJe ouBk d/ fJe s'_ tZX gkmKdh gqkgsh j[zdh j?. jo fJe ouBk w{b o{g ftu b/ye e/_dfos j[zdh j?. gozs{ouBk dh w[ezwbsk T[gozs fJj b/ye d/ nfXeko y/so sZe ;hws Bk ofj e/ft;akb noEK dh XkoBh j' fJe ;[szso Gk;ae feos dk o{g Xko b?_dh j?. fJ;soQK fJ;dk w{b wB;ak ngqk;zfre j' iKdk j?. fJj ftuko dh gq;zfresk ;t?ihtBhd/ ;zdoG ftu th d/yh ik ;edh j?. ;t?ihtBh b/ye dk nkgDh ihtB ejkDh g/;a eoB dk wB;ak e[M th fojk j't/ gozs{ gkme d/ jZEK ftu gj[zufdnK fJ; d/GktkoE iK owiaK ftu spdhbh tkgoDh bkiawh j?.

Page 393: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 393

nkX[fBe gzikph ;kfjs ftu fJ; ftXk dh nkwd d{ihnK ;kfjs ftXktKBkb'_ pj[s d/o pknd j'Jh gozs{ pj[s xZN ;w/_ ftu th fJ; ftXk B/ pj[s s/ih Bkb frDkswe ns/ r[Dkswe gZy s'_ nkgDh ft;a/;a gSkD pDkJh. nkX[fBegzikph tkose ;kfjs ftu BkBe f;zx, fgqzH s/ik f;zx, r[opy;a f;zx gqhsbVh, ns/gq'H g{oB f;zx s'_ b? e/ fJZeth_ ;dh d/ d{i/ djke/ d/ nzs sZe ;t?ihtBh ouBktKdh nwho gozgok gqkgs j[zdh j?. fJ; s'_ fJbktk j'oBK Gk;aktK s'_ gzikph ftunB[tkd j'JhnK ;t?ithBhnK ftu'_ wjkswk rKXh (d ;N'oh nkc wkJh n?e;g?ohw?_N;ftd No[ZE), itkjo bkb Bfjo{ (n?B nkN'pkfJUrqkch$Nktov cqhvw) vkH oki/_dogq;akd, r[o{d/t okfpzdoBkE N?r'o ns/ w?ef;w r'oeh nkfd dhnK ;t?ihtBhnKgqkgs j[zdhnK jB. fJ; s'_ fJbktk gzikph 1985 JhH ftu gzikph :{Bhtof;Nh,gfNnkbk tZb'_ pia[or ;kfjsekoK gk;'_ ;kfjfse ;t?ihtBhnK fbytkT[D dh ;ehwdh ;a[o{nks ehsh rJh. fJBQK ;t?ihtBhnK dk w[Zy wzst b/yeK dh ;kfjs ouBks/ f;oiBkswe gqfefonk dk fJfsjk; g/;a eoBk ;h. fJBQK ;kfjse ;t?ihtBhnKokjh_ b/yeK dh ;kfjse ;aya;hns T[;koh j'Jh ns/ T[BQK dh ;kfjfse gqfefonkftu'_ T[BQK dh g;zd-Bkg;zd ns/ e"V/-fwZm/ nfj;k;K d/ nB/eK gk;ko j'_d ftunkJ/. fJBQK gqw[Zy ;kfjse ;t?ihtBhekoK dh esko ftu ;'jD f;zx ;hsb,r[ofdnkb f;zx cZ[b, o";aB bkb nkj{ik, fpqi bkb ;ak;soh, ;[ikB f;zx, okw;o{g nDyh, dbhg e"o fNtkDk, vkH jfoGiB f;zx nkfd s'_ b? e/ fJZeth_ ;dhd/ d{i/ djke/ d/ nzs sZe fJe bzzwh c/jfo;s gqkgs j[zdh j?.jZEb/ y'i-gZso dk;zpzX jfoGiB f;zx dh ;t?ihtBh u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk(1994) ns/ ;kfjse;t?ihtBh X[Zg/ pbdk dhtk X[Zg/ pbdk dhtk X[Zg/ pbdk dhtk X[Zg/ pbdk dhtk X[Zg/ pbdk dhtk (1995) Bkb j?. fJj d't/_ g[;seK fJZe' f;Ze/ d/ d'gk;/ jB. fJe ftu ihtB, ;zxo;a dhnK :kdK s'_ f;oiDk dh f;ow"osk sZe d/gVkn dk fposKs j? ns/ d{ih ftu f;oiDkswe ;cao d/ f;ayo sZe nzr-;zrofjD tkb/ ;jfJe$fwZso ns/ f;oiDk B{z ihtB dk cab;cak wzB e/ nEe fBozsos[od/ ofjD d/ ;cao dh rkEk j?. fJBQK d'tK g[;seK ftu vkH jfoGiB f;zx B/nkgD/ ihtB ;zxo;a, ihtB fposKs s/ f;oiDkswe gqfefonk B{z fJeZsh ns/ B"_ yzvKftu tzv e/ g/;a ehsk j?. fJBQK g[;seK ftu gqkgs fposKs B{z ;t?ihtBh ns/;kfjse ;t?ihtBh d/ o{g ftu g/;a eoB ftu b/ye fezBk e[ ;cb fojk j?< eh;t?ihtBh b/ye nkgD/ ;w[Zu/ ihtB d/ nkuko ftjko B{z ;ZukJh, p/pkehns, ns/ra?o iao{oh t/oftnK B{z Biao nzdkia eodk j'fJnk e[;absk ;fjs gkmeK ;kjwD/g/;a eoB ftu ekw:kp fojk j?_ iK Bjh_ < ;t?ihtBh ftu'_ ;t?ihtBheko dk fej'fijk fpzp T[ØGodk j?< ;t?ihtBh ftu g/;a ;t? fpzp dh T[;koh ftu g/;a d{;o/gkso$d';s$fwZso$;zpzXhnK dk toDB eh G{fwek ndk eodk j?< ;t?ihtBh ftu'_r?ao-iao{oh$ra?o-jkfiao t/oftnK dh nDj'_d gkme B{z oVedh j? iK Bjh_< eh fJ;

Page 394: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

394 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ftu b/ye B/ nkgD/ ihtB ns/ ;kfjs :ksok dk nX{ok-ng{ok ihtB fposKs sKg/;a Bjh_ ehsk< eh fJ; ;t?ihtBh B{z fJe ;cb ;t?ihtBh fejk ik ;edk j? iKBjh_< fJ;d/ Bkb jh ;t?ihtBh fgZS/ ekoi;ahb gq/oDk-;q's, gq:'iB, pugB, itkBhs'_ p[Ykg/ sZe dh :kd ns/ nksw-uhBD dh gqfefonk d/ j' oj/ c'e;heoD(Focalization) dk nB[Gt, ;t?ihtBhnkswe ;kfjs d/ d{;o/ nz;aK fit/_ ;caoBkwk,vkfJoh, ;z;woD, ngokX-p'X (Confessions) dh ;tfeqsh ns/ fywk wzrD(Apologize) dh db/ohnkfd dh g/;aekoh th ehsh j? fe Bjh_. ;t?ihtBh ftu ;Zudh g/;aekoh fet/_ j'Jh j?< fJBQK ;G gq;aBK d/ o{-p-o{ j'D ns/ fJBQK dk T[Øso ikBDdk isB ftukokXhB b/y ftu eoKr/.

u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk g[;se d/ nkozG ftu b/ye @gqfsfrnk# f;ob/ynXhB fby/ ;apdK ftu oZp torh j'_d B{z T[;d/ ;t? B{z ;kXkoBsk d/ dkfJo/ #uoZyD, ;t? B{z tfvnkT[D, d{;o/ B{z S[fNnkT[D, jT[_w? ns/ Jhoyk s'_ fBob/g ofje/ fJ; g[;se dh fsnkoh bJh ofjB[wkJh eoB dh noi'Jh eodk j?.fJ; ekoiadh g[{osh bJh T[j nfijk oZp ukj[zdk j? i' Bk f;oca T[; B{z feosxDsk d/ d';as'_ pukt/ ;r'_ T[;dh ekft :ksok d/ f;oiDkswe ;cao ftu T[; ;zr-;kE s[o/fwjopkB, w[jZpsh ftnefsZst B{z g/;a eoB s'_ tKMk Bk ofjD d/t//. fJ; T[d/;adh ;zg{oDsk bJh T[j nkgD/ fJ;aN s'_ nfijh feqgk fadq;aNh dk to wzrdk i' T[;B{z fJ; ouBkswe ekoia dh fposKs T[;koh ;w/_ ;Zu, ;zy/g s/ ;[yktK p'bD dkfrnkB o{gh dhge ftyk e/ ;[wkor gqdkB eo/.ftukoB:'r B[esk fJj j? fe b/ye dk ;zp'XB oZp B{z j? fi; ftu T[j ouBk dh ;zg{oDsk bJh ofjB[wkJh wzrdkj?. fJ; gqeko dh ofjB[wkJh$wzrbkuoD wZXekbh fposKse ekft ftu th gqkgsj[zdh$j[zdk j?. gZSwh ;t?ihtBh ftu nfijk ;zp'XB @;/_N nr;NB# ns/ @ihB i?eo{;'# d/ @eBc?;aBia# ftu oZp nZr/ ehsh gqkoEBk d/ o{g #u fwbdk j?. ;/_Nnr;NB dh ;w[Zuh ouBk ftu fiZE/ oZph fwjo dh wzr j? T[ØE/ ihB i?e o{;' dhouBk ftu fJj wzr G{fwek ftu jh gq;s[s j'Jh gqkgs j[zdh j?. fgz;hgb s/ik f;zxdh ;t?ihtBh nko;hnko;hnko;hnko;hnko;h ftu th oZph fwjo bJh @gqkoEBk# ehsh rJh j?. T[; dh;w[Zuh ;t?ihtBh ftu fJj oZph fwjo r[o-;apd d/ o{g #u ftdwkB j?. id'_ thb/ye dk ihtB GNedk j? sK T[j r[o-;apd dk jh UN nk;ok b?_dk j?. vkHjfoGiB f;zx dh ;t?ihtBh ftu ihtB GNeDk s'_ puD bJh b/ye e'b ekftnfGftnesh, ;apd-r[o{, r[opkDh-ehosB, rhs, x[wZeVh ;[GkT[ ns/ fBozsonfXn?B ;kXBk nkfd ftubB s'_ pukT[D dk nfijk wkfXnw jB fijV/ n"y/ t/b/ b/ye dk wkordo;aB eoB ftu ;jkJh j[zd/ jB. vkH jfoGiB f;zx dk iBw1920 Jh;th ftu bkwvh_r$bzwfvzr n;kw ftu j'fJnk. 1994 Jh;th ftu u'bku'bku'bku'bku'bkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbk ;t?ihtBh d/ gqek;aB ;w/_ sZe e[Zb 74 ;kbK d/ ihtB ;w/_ dk

Page 395: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 395

fposKs fJ; g[;se dk nkXko pDdk j?. fJ; g[;se ftu ;akfwb gfjb/ b/y @e'm/s/ gVe'mVk# s'_ b? e/ nyhob/ b/y @np jT[_ eEk ;zS/gs/# sZe e'Jh th b/y nfijkBjh_ fi; ftu gkme vkH jfoGiB f;zx dh ;aya;hns d/ fe;/ Bk fe;/ gZy s'_gqGkfts Bk j[zdk j't/. gkme d/ wB T[Øs/ g?D tkbk fJjh gqGkt fJ; g[;se dhy{p;{osh j' fBZpVdk j?. fiBQK ;aya;hnsK B/ b/ye B{z go'y iK ngo'y o{g s'_ fe;/Bk fe;/ o{g #u gqGkfts ehsk j? T[;dh fBogZy Yzr Bkb fpzp T[;koh eoB ftub/ye g{oB s"o #s/ ;wofgs fojk j?. nfij/ ftnefsZst Bkb ;zpzfXs :kdK B{z;t?ihtBh b/ye B/ ;t?ihtBh ftu iK sK fposKse o{g ftu g/;a ehsk j? iK fcofe;/ ekft fpzp okjh_ eftsk iK rhs ftu. nfijhnK ekft N[eVhnK ns/ rhsK d/jtkb/ ;t?ihtBh ftu EK-g[o-EK t/y/ ik ;ed/ jB. nkgD/ fgsk d/ fujo/-w[jo/ dke'Jh th Be;a b/ye d/ wB #s/ nzfes Bjh_ ;h. gozs{ fgsk pko/ ;[D/-;[DkJ/ ihtBt/oftnK d/ Bt/eb/ ;[Gkn gqsh w'j ns/ oZfSnk fonkfJs b/ye B{z ;koh T[wo :kdofjzdh j?. fJj :kd jh fgsk ns/ g[Zso d/ nfBzB fgnko dk gqrNktk j?. fJ;/nfBzB fgnko GktBk ekoD jh fJ; ;t?ihtBh dk ;wogD b/ye d[nkok nkgD/ ¿g{fi fgsk GkJh rzvk f;zx s/ rqzEeko nekbh e"o f;zx dh fwØsosk d/ BKÀ B{z;wofgs j?. nekbh e"o f;zx d/ rqzE r[o{ rqzE osB gqekFr[o{ rqzE osB gqekFr[o{ rqzE osB gqekFr[o{ rqzE osB gqekFr[o{ rqzE osB gqekF s'_ b/ye brGruko djkfenK sZe bkG gqkgs eodk fojk. fJ;/ rqzE ftu'_ XzBtkd d/ cb;o{g b/ye B{z nkgD/ d/ fgsk dk fiaeo th gqkgs j[zdk j?. nkgD/ fgsk dh nfij/ rzqEekoBkb j'Jh fwZsosk s/ b/ye B{z wkD j?. fJ; bJh T[j fJ; g[;se B{z nkgD/ fgskns/ rqzEeko nekbh e"o f;zx B{z ;wofgs eodk j?. fgsk dh gfjbh fB;akBh fi;B/b/ye B{z ;G s'_ tZX gqGkfts ehsk ns/ r[opkDh Bkb i'fVnk T[j ;h, frnkBh Bo?Df;zx dk rqzE pkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;Nhe. fJj' rqzE b/ye bJh nfijk ;owkfJnk j'fBZpVdk j? fi; okjh_ ekft d/th T[; sZe ngVB dk t;hbk pDdh j?. fJj rqzEnfijh fyVeh j' fBZpVdk j? fi; okjh_ b/ye B{z nkgDh ekft-ouBk bJh ekft o{ghjtk s/ o';aBh gqkgs j[zdh ojh. b/ye dk wzBDk j? fe n;h_ fJBQK fyVehnK s'_ bkGs/ gqkgs eod/ jK go r"bd/ ed/ th Bjh_. pkDh s/ eftsk ftub/ G/d B{z S/ ;apdKd/ fBZe/ fij/ tke okjh_ b/ye pVh y{p;{osh Bkb tyfonkT[_dk j?. T[j efjzdk j?,¿pkDh eftsk dk gftsqhfeqs o{g j?.À (gzBk-11)

b/ye B{z eftsk fbyfdnK pko-pko fJ; rZb dk nkGk; j[zdk j? fefit/_ T[j gfjbK T[;o/ eftsk o{gh wekB d/ f;o #s/ fJe wzfiab j'o i'VB dkisB eodk j't/. eftsk bJh Bh_j sK gfjbK jh g[ZNh j'Jh ;h. eftsk o{gh wekBdk Be;ak th gjfbK s'_ jh ebfgnk j'fJnk ;h ns/ T[j eftsk o{gh gfjbh wziabd/ f;o #s/ T[j' fijh fJe wziab j'o T[;kodk fojk j?. T[;dk wzBDk j? fe d{ihwziab fBo'b Bth_ Bjh_ j' ;edh ns/ gfjbh wziab B{z oZd e/ n;b'_ nb'eko s/

Page 396: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

396 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Bth_ f;oiDk th Bjh_ j' ;edh. T[; B{z fJ; rZb dk nfj;k; j? fe T[;dhw"fbesk ftu pj[s e[M g[okDk j? fijVk T[; B{z nkgD/ gfotko dh wkocas nkgDh;fGnkukoe ftok;s ftu'_ fwfbnk j?.nkgD/ fgsk gqsh nEkj ;aoXk GktBk d/ GktKB{z T[j fJfsjk;e sZE s'_ fes/ tXhe fwfEe ;Zu tKr nkgD/ ti{d ftu ofunk-tf;nk wfj;{;dk j?. b/ye B{z brdk j? fe fiazdrh ftu fwb/ ftr'u/ s/ gqkgshnKT[; B{z egV/ dh f;ZX-g[m tKr ;koh T[wo jzvkT[D bJh gqkgs j'J/ jB. nkgD/fgsk dh gftZso :kd B{z nkgD/ wB-w;se T[go nzfes eoB dk ;G s'_ tZvk gq/oDk ;q's b/ye nkgDh wK B{z wzBdk j?. wK d/ fgsk dh :kd ftu r[Dr[DkJ/ ;aapd¿fi; okj'_ s/ok pkg f;XkfJnk, T[; okj'_ e'Jh gkg Bk nkt/.À b/ye B{z jw/;ak :kdofjzd/ jB. fJ;/ soQK pugB dhnK e[M t;sK fit/_ ;'B/ dk e?_mk, fgsk dhnK o/;awh gZrK, fgsk d[nkok pDtkJh ekb/ rkso/ tkbh feogkB b/ye B{z fto;/ ftugqkgs nwhoh f;Zyh s/ ;aesh d/ fuzBQ gqshs j[zd/ jB. fgsk dh ra?o jkiaoh dk b/ye nkgD/ ufoZso-fBowkD ftu pj[s tZvk jZE wzBdk j?. fgsk dh nekb fwos{jh b/ye dh pugB ftu f;nkfDnK torh ;'u, ;zihdrh s/ T[dk;h dk ekoDpDdh j?. T[j efjzdk j?L

fJT[_ gqshs j[zdk j? fit/_ b/ye d/ ihtB ftu ra?o jkfiao fo;afsnK dhpj[s tZvh G{fwek ojh j't/. pugB ftu gfotkfoe ihnK d/ ftS'V/ d/ sZEK ftu'_gqkgs fwEeh ;Zu d/ sBkT[ B{z T[;dh eftsk d/ nko-gko c?fbnk t/fynk ik ;edkj?. fJ;/ ekoD T[; dh ekft-:ksok ftr'u/ ns/ gqkgsh dh obh-fwbh ejkDh gqshsj[zdh j?. fiazdrh d/ ;cao ftu ftSV rJ/ gfotkfoe ihnK d/ ck;b/ B/ jh T[;B{z fiazdrh B{z B/V/ j' e/ wkBD dk w"ek gqdkB ehsk j?. ftr'u/ ns/ gqkgshnK dkfJj fto'XkGk; jh b/ye dk j'D-f;XKs j' fBZpVdk j?. fJ;/ f;XKs okjh jh T[jnkgD/ nzdo j'o rfjok T[soB ns/ nkgD/ s'_ pkjo c?bD dk isB eodk j?.fJ; d/ f;ZN/ ti'_ fJ; isB dk fposKs u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk fbys d/ o{g ftug/;a j[zdk j?. ;G e[M j' e/ ;G e[M y[; ikD dk G?n b/ye B{z nBzs nefj d[ZygqdkB eodk j?. nzso t/dBk dh nefj u[Zg ftu'_ T[gfink ;ztkd jh u'bku'bku'bku'bku'bkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbkNkehnK tkbk g[;se d/ ihtB fposKs dh e/_doh ;[o$X[Bh$nbkg pDdk j?. fJ;;zrhs dh X[Bh B{z fJ; g[;se ftub/ tofDs ihtB fposKs ftu'_ ;fji/ jh ;[fDnkik ;edk j?. fJ; X[Bh dk nbkg T[;/ ;aya; B{z ;[DkJh fdzdk j? fi; B/ nkgD/swkw ;a"e fsnkr e/ nkgD/ nkg B{z fJbkjh fJ;ae d/ ozr ftu ozr fbnkj't/. nfij/ ozr ftu ozfrnk iht NkehnK bZr/ u'b/ dh gotkj Bjh_ eodk.

ftukokXhB g[;se d/ f;ob/y dh fXnkB Bkb gVu'b ehfsnK gsk ubdkj? fe u'bk$u'bak nfijh g';ake$rkT[B$u'r/ iK t;sq B{z fejk iKdk j? fijVk y[ZbQks/ bzwk j't/. fJ;/ soQK NkehnK bhoK iK gkN/ g[okD/ egfVnK$t;sqK Bkb ;hs/ j'J/

Page 397: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 397

egV/ B{z fejk iKdk j?. fsbzr wjbk gfjbk ftu r[o{ BkBe d/t ih cowkT[_d/ jB¿w/o? ezs[ B Gkt? u'bVk fgnko/ feT[ XB ;/i? ikfJÀ Gkt w/o/ ezs$gqG{ gqhsw B{zgkyzv dk fbpk; Bjh_ GkT[_dk, fco iht fJ;sqh gqG{ dh ;/i T[s/$gqG{ d/ uoDK ftufet/_ gj[zu/. b/ye dk pugB wkfgnK ftj{Dk phfsnk j'fJnk j'D eoe/ T[; B{znkgD/ nzdob/ ns/ pkjob/ t/;a dk u'bk ftr'u/$E[VK ns/ ;zxo;a dhnK NkehnKBkb ;hsk j'fJnk gqshs j[zdk. yZdo-g?_;h s'_ Gkt gzi ;" szdK$skfrnK tkbk yZdodk nfijk t;sq j[zdk j? fi; dh skDh ftu ;{s dh gzi ;" sko j't/. gzi ;"szdK$skfrnK dhnK NkehnK tkbk yZdo dk fJj u'bk b/ye B{z jw/;ak nkgD/ nshsdh ftok;s Bkb i'Vh oZydk j?. fJjh ftok;s T[; dh ekft-f;oiDk ns/ ekft-;ak;soh u/sBk dh T[gikT{ G{wh dk nkdo;a pDdh j?.

fJj ftok;s b/ye d/ ihtB gqfs fdq;aNhe'D, ihtB dh ;kXkoBsk ftuf;de s/ ;zs'y Bkb ;zs[;aN ofjD d/ nkdo;ae ;[Gkn dh ;'Mh dk wkvb pDdhj?. fJjh ekoD j? fe b/ye B{z f}zdrh d/ ;cao d"okB i' e[M th gqkgs j'fJnkj?, T[;/ ftu T[; B/ ;zs'yh s/ ;kdrh ihtB pshs ehsk j?.

e'm/ s/ gVe'mVk, cak;b/, d/; fBekbk nkfd b/yK ftu b/ye B/ nkgD/pugB ns/ T[; Bkb ;zpzfXs xNBktK fit/I iBw j'D s'_ gfjbK fgsk d[nkokehshnK nodk;K ns/ iBw s'_ pknd fgsk dh sgfde Bkb j'Jh w"s, fJe oZid/g[Zid/ xo ftu iBw j'Dk, wK s/ G?DK dk fsZqyb Gok Bkb bkv-fgnko, wK d[nkokfpB p'fbnK b/ye dh jo gqeko dh fJZSk B{z g{fonK eoBk, fgsk dh w"s t/b/ b/ye d/ BK gzi wekBK dk j'Dk, fgsk dh w"s s'_ pknd xo d/ ihnK dk ;kE SZvDk,n;kw SZv e/ iZdh fgzv G[Zbo(nzfwqs;o) nkT[Dk, nzfwqs;o s'_ tkfg; bkj"o ikDk,wkfwnK dk w'j-s/j gqkgs Bk j'Dk, b/ye dk wk;h d/ xo ;zx #u nNe/ e"V/ x[ZNdh soQK wip{oh ftu ofjDk, g[Zso, g'sok, Gok Gshik nkfd fo;afsnK s'_ w[esj' e/ ;t? sZe ;[zrV ikDk nkfd nfij/ fposKse t/ot/ jB fiBQK B/ b/ye dhfizadrh B{z Bk f;oc jb{fDnk ;r'_ T[;B{z jZ;D-y/vD tkb/ pugB d/ fdBK ftuT[dk;h s/ fJebkgk jzYkT[D s/ wip{o th eo fdZsk. fiazdrh ftu tkgoh fJ; j'Dhs/ ;zskg B{z b/ye nkgDhnK ;G soQK dhnK j'_dK dk nkozG fpzd{ wzBdk j?. T[jefjzdk j?, ¿fJj j? w/ok nkozG fpzd{, fiE'_ w/ok nkgk, w/ok ;kfjseko, w/oknfXnkge ftr;dk j?. w/oh fiazdrh ftu fBo'b xNBk e'Jh Bjh_, jo xNBk Bkbw/oh wkBf;esk i[Vh j'Jh j? i' T[BQK B{z Bt/ebk, ;[jihbk o{g d/ d/_dh j?. i' e[Mw/o/ Bkb tkgodk j?, T[j' e[ZM j'o fe;/ Bkb Bjh_ tkgodk.À(gzBk-18) . iBws'_ gfjbK iK iBw ;zpzXh i' t/ot/ fJ; ;t?ihtBh ftu'_ gqkgs j[zd/ jB, T[j fwZEe;[Gkn d/ ns/ nkb/-d[nkb/ s'_ ;[D/ ;[DkJ/ jB.fJBQK ;ko/ t/oftnK dk ;[Gkn fwZEe

Page 398: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

398 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?, i' b/ye B/ nkgDh wK s/ j'o fo;as/dkoK s'_ ;[D/ jB. nkgD/ wK-fgT[ s'_ ftSVrJ/ pZu/ dk nefj ;zskg fJ; ;t?ihtBh dk w{b g?okvkJhw pDdk j?, i' T[woGo T[BQK Bkb fwbkg dh sKx oZydk j'fJnk nkgD/ wB-w;se nzdo fuZstdkofjzdk j?. ;t?-ihtBh ftubk ;w[Zuk ;\o u/sB s'_ u/sBk sZe dh nt;Ek dk ;coj' fBpZVdk j?. fJ; ftu'_ b/ye d/ nu/sB wB$;aya;hns d/ fposKs dh e'Jh theDh fdykJh Bjh_ fdzdh. gozs{ b/ye d/ nu/sB ftu gJhnK j'o b'eK dhnK;[DhnK-;[DkJhnK ekft-gzrshnK ns/ pksK ftu gJ/ j'J/ w'fNca fJe d{i/ Bkb i[Ve/ b/ye dh ekft-f;oiD gqfefonk dk nfjw fjZ;k iao{o pDd/ jB.

pugB ftu gfjbK fgT[ s/ fco wK dk n;fj ftS'Vk b/ye B{z ;koh T[woMzi'Vdk j?. b/ye dk nkgDh wK Bkb X[o nzdo se i[Vkt ;h. wK s/ oZp T[;B{z fJe' fij/ fdykJh d/_d/ ;B.b/ye _B{z nkgDh wK ;'jDh, itkB, pkDh T[go N/e oZyD tkbh ns/ jodw nkgD/ u"frod/ pkDh dh okweko (o'rB s/ no ;'rBs/ ibi'rB s/ pj[GKs pukt?) tkj e/ ;G B{z ;[oZfyns oZyD tkbh ;[rV ;[nkDhr[Dtzsh ikgdh j?.wK Bkb w'j dk gqrNktk T[; dhnK ekft-ouBktK, rhsK ns/;t?-ihtBh ftu EK-g[o-EK fwbdk j?.

T[; ;w/_ d/ ;wki-;fGnkuko ftu wktK tZb'_ T[BQK fdBK #u nkgD/ pZfunKbJh p'bhnK ikD tkbhnK ekft b?nK ftu pZM/ N'fNnK B{z b/ye B/ c[ZbK tKr @wKd/ ;de/ tkoh iKd/ p'bK# d/ o{g ftu u[D e/ T[; B{z nkgDh @n;EkJh# pDk fbnksK fe b'V g?D s/ T[; ftu b/ye nkgDh woiah d/ @nzso/# i'V ;e/. fJ; eftskB{z b/ye nkgDh ;wZuh ekft-;kXBk dk wzrbkuoD wzBdk j?. fJ; wzrbkuoD dhBh_j ftu b/ye B{z wK s/ oZp d'jK d/ :'rdkB dk ;[w/b fdykJh fdzdk j?. w'JhwK Bkb rZbK eoBhnK b/ye B{z oZp Bkb rZbK eoB d/ ;wkB ikgdk j?. b/yedk wzBDk j? fe oZp pzd/ dhnK nkgDhnK ;'uK, ohMK, b'VK dk jh ft;skoj?.eftsk ftu T[; B/ wK d/ T[; wwskwJh o{g B{z g/;a ehsk j?, i' T[j jw/;aknkgD/ bJh t/yDk ukj[zdk ;h.

wK s/o/ ;de/

wK s?E'_ tkoh

wK s/o/ i'rh

wK s/oh j'rh (gzBk-73)

;t?-ihtBh ftu b/ye dk i' ;t?-gqrNktk j'fJnk j? T[; ftu'_ b/ye d/@nzsow[yh# ;[Gkn dh Mbe fdykJh fdzdh j?.gfotko Bkb'_ ftS'Vk ns/ T[; d/cb;o{g fwbh fJeZbsk b/ye dh ihtB-iku ftu oZu-fwZu rJ/ ;{so ikgd/ jB.gfotkfoe ftS'Vk T[; B{z nkgD/ tZb'_ ehs/ fe;/ ngokX dh fBnkJh_ ikgdk j?. fJ;

Page 399: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 399

nDehs/ r[Bkj B{z T[j d[Bhnk s'_ b[ekT[_dk j'fJnk wK-fgT[ jhD/ j'D dh ;aow thwfj;{; eodk j?. fJ;/ ;aow ekoD T[j nkgD/ nkg B{z d[Bhnk s'_ b[ekT[D dhBkekw:kp e'f;a;a eodk d[Bhnk ftu ofjzdk j'fJnk th d[Bhnk s'_ feBkoke;ah eob?_dk j?. pugB ftu tkgoB tkbhnK d[ydkJh xNBktK d/ f;ZN/ ti'_/ jh T[j pkjohd[Bhnk s'_ fBob/g ofjzdk j?. b/ye dh ihtB-iku, wkBf;esk, T[; dh tk;sfteskns/ T[; dh ouBkekoh fBZs ihtB dhnK b'VK d/ go;go fto'X ftu'_ g?dk j'J/ikgd/ jB. T[j Bk ;zfBnk;hnK tKr d[Bhnk s'_ nbr-Ebr ofj ;edk j? ns/Bk jh fe;/ f;nkD/ d[Bhdko tKr fJ; ftu yfus j' ;edk. nzdo{Bh d[Bhnk ns/pkjoh d[Bhnk s'_ tZyoh e'Jh nfijh shih ;g/;$d[Bhnk th j[zdh j? fiZE/ eftskw"bdh, ftr;dh ns/ fBtk; eodh j?. b/ye fJ; shih d[Bhnk d/ ;fji pkf;azd/j'D d/ ;[GkT[eh jZe B{z fBo'b nkgDh ewkJh wzBdk j?. fJjh gSkD ik ewkJhb/ye B{z nkgDh j'_d dh fBowkDekoh dk n;b t;hbk ikgdh j?.

b/ye d[nkok ;t?ihtBh ftub/ ehs/ ;t?-ft;ab/;aD s'_ fJT[_ ikgdk j?fit/_ T[j nkgD/ nzsow[yh ;[Gkn dk ekoB nkgD/ @;t?# B{z jh wzBdk j?. gfotkeoftS'Vk, wkfgnK ftj{Dk do-do m'eoK yKdk pugB, fJ; bJh f}zw/tko ekoD pDd/jB. T[j nkgDh d[Bhnk sZe jh f;wN e/ ofj iKdk j?. d[Bhnk ftu ofj e/th T[; ftu ;akfwb Bk j'D dk ekoD T[j nkgDh yakw';ah B{z wzBdk j?. T[j efjzdk¿w/oh yakw';ah w/oh u"frod fyZuh j'Jh okweko j?.;Zuh rZb sK fJj j? fe nkgDhyakw';ah B{z ;wMD ftu ya[d w?B{z th pj[s d/o bZrh. w?_ fe;/ Bkb o[Z;/ fpBK thykw';a j' ;edk jK,HHHyakw';ah eftsk bJh w/oh b'V jh Bjh_, nkg ekft-ouBk s'_fwfbnk todkB j? w/oh ihtB-iku B{z.À nfijh yakw';ah dk fiaeo b/ye pj[s tko;t?ihtBh ftu eodk j?. gozs{ fJj yakw';ah b/ye bJh todkB dk ezw eodh j?Bk fe nfG;akg dk. nfij/ ;[Gkn ekoD pj[s/ d';sK dh nDj'_d, e[M d';sK dkihtB-okj ftu s[od/ j'J/ ftZSVBk$d{o j' ikDk, ;t? d/ wB goukt/ bJh n?p ej/ikD tkb/ f;Bwk B{z ya[;ah-ya[;ah t/yDk, f;Bw/ d/ pkjo bZrhnK s;thoK B{z fBjkoe/ ih goukT[Dk, Nkeh d/ pkjo ;[DkJh d/D tkb/ vkfJbkr ns/ rkfDnK B{z T[E/yb's/ ;[Dd/ ofjDk nkfd nkdsK B{z th b/ye B/ pVh p/pkehns Bkb ;thekfonks/ g/;a ehsk j?.

;t?ihtBh d/ pj[s/ b/yK ftu'_ ;t?ihtBheko dk eth$;akfJo d/ s"o #s/ thGotK fpzp TØ[Godk fdykJh fdzdk j?. fJBQK b/yK ftu'_ T[;dh ekft-f;oiD gqfefonkns/ ekft-;ak;soh u/sBk pko/ Goth_ ikDekoh gqkgs j[zdh j?.fJ; dh fw;kb;t?ihtBh ftu EK-g[o-EK g/;a ekft-N[eVhnK ns/ rhsK dh b?nkswes g/;aekohftu'_ d/yh ik ;edh j?. T[j ;t?ihtBh ftu g/;a eftsktK dh fgZm G{wh #uekoia;ahb xNBktK, t/oftnK, ftS'fVnK, ftr'funK ns/ :kdK nkfd dk toDB th

Page 400: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

400 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

ebkswe Yzr Bkb eodk j?. ekft-f;oiDkswe t/oftnK dh fJj g/;aekoh;t?ihtBh d/ gkm-gqtkj ftu fes/ th o[ektN Bjh_ pDdh ;r'_ ekft-f;oiDekohd/ wjZstg{oB sZsK s'_ gkme B{z pV/ ;"y/ s/ ;[jiwJh Yzr Bkb ikD{ eotkT[_dhj?. ;t?ihtBh ftub/ ekft-t/ot/ ;fji-;[Gkn fJ; d/ gkm-gqtkj dk nzr pDd/jB. fJBQK dh g/;aekoh bJh b/ye B{z e'Jh ft;a/;a s/ T[u/uk isB Bjh_ eoBk fgnk.b/ye feT[_fe nkg T[;skd ;akfJo$eth j? fJ; bJh ;t?ihtBh ftu fJBQK ekft-t/oftnK dh j'_d T[;dh ekft-f;oiD gqfefonk dk ;fji nzr pD iKdh j?. b/ye nkgDh eftsk ftu ezw eoB w{b fJekJh dk ekoD b?n B{z wzBdk j?.T[;bJh fBqs, ;zrhs, s/ fiazdrh dh w{b fJekJh th b?n jh j?. b/ye dk wzBDk j?fe T[j i' th f;oidk j? T[j ;G b?n ekoD jh ;zGt j[zdk j?. T[;B{z nkgDhf;oiDkswesk bJh b?n gfjbK gqkgs j[zdh j? s/ bcaia$;apd pknd ftu.fJ;b?n dh gqkgsh b/ye B{z BkfrnK d/ r"D, n;kw d/ @phj{# Bku ns/ r[opkDh s'_j'Jh. p/;aZe b/ye B{z fJj b?nK ;wK phsD d/ Bkb Bkb G[Zb rJhnK jB goT[BQK dk gqGkt T[; T[Øgo jw/;ak pfDnk fojk j?. b/ye dh eftsk dh iawhB fJj'fij/ fBZe/-fBZe/ gqGktK B/ jh fsnko ehsh ;h. b?n dh wjZssk d/ ;zpzX ftu fJjeEB t/yD:'r j?L

¿nHHHjkHHHnHHHjkHHHnHHHjk tokB j'Jh oks. tokB j'Jh oks bcaia w?B{zgfjbK nj[V/, @;"_ ik w/o/ wkbek# pkd ftu. g{oB gzrsh B{z pDB #u g{ok fJefdB br frnk. fJj rhs 1947 d/ dzfrnK Bkb ;zpzfXs j?, go fJjdk gq/oBk-fpzd{ T[j dzr/ Bjh_. w/o/ nzdob/ rhseko B{z gq/oB tkbh sK Y'beh dh @efjotk#skb ;h fi; dh gqkgsh ;[s Bh_do/ ftu j'Jh. noE sK fes/ nkb/-d[nkb/ jtkftu c?fbnk j'fJnk ;h, b?n dh T[vhe ftu ;h, b?n fwbfdnK jh SzdK ftu Ybfrnk.À (gzBk-29). fJ;/ soQK cak;b/ b/y d/ nzs ftu T[j efjzdk j? ¿w/oh ftobhfijh, eZbh-ekoh nksfwesk T[j iawhB j? fi; ftu w/oh eftsk dk p{Nk T[rdkj?.À (gzBk-20).@T[od{ ;akfJohL w[Yb/ gqGkt# b/y ftu nkgDh ;akfJoh dh gq/oBk;zpzXh b/ye dk ftuko j? fe, ¿;akfJoh tb w?_ gq/oBk-fpzd{nK d/ dpkT[ j/m Bjh_nj[fbnk. ;akfJoh w/oh fJeKs B{z g{ok eoB dk ;fji t;hbk ;h. ;fji t;hbk:kBh w?B{z gsk th Bk bZrk s/ fJj w?B{z Godh, Gog{o eodh rJh. ;akfJoh$eftsk;zpzXh nfij/ w"fbe nB[GtK ns/ ekft-;ak;soh u/sBk d/ f;XKsK$;{soK (Formulations)B{z X[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtk g[;se d/ @pugB T[ikV dk# ns/ @w/o/ fgzv dhnK fszB BdhnK#nkfd b/yK ftu'_ th d/fynk ik ;edk j?.

u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk ns/ XZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtk ftu b/ye eJh EktK s/nkgDh ;akfJoh ;zpzXh gq/oe t/oftnK dk fiaeo th eodk j?. pugB s'_ jh T[jnkgDh ;akfJoh dh d[Bhnk ftu w;s ofjzdk ;h.fJ;/ ekoD T[; B{z ;e{b'_ xo

Page 401: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 401

nkT[D dh Bk e'Jh ekjb ;h s/ Bk jh xo ftu fJzsiako eoB tkbk T[;dk e'JhnkgDk ;h. T[j izrbK ftu GZi iKdk ns/ FkfJoh eodk j'fJnk r[Dr[DkT[_dkofjzdk.fJ; s'_ fJbktk fiBQK ;aya;hnsK, b/yeK, g[;seK iK tksktoD B/ T[; B{zeth pDB bJh gq/fonk, T[BQK dk toDB u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk u'bk NkehnK tkbk ns/ XZ[g/ pbdk XZ[g/ pbdk XZ[g/ pbdk XZ[g/ pbdk XZ[g/ pbdkdhtkdhtkdhtkdhtkdhtk g[;seK d/ eJh b/yK ftu'_ ft;Eko Bkb fwb iKdk j?. pugB ftu xor[opkDh ns/ ehosB d/ wkj"b B/ th T[; bJh ekft$rhs ouBk dh iawhB fsnkoeoB #u wjZstg{oB G{fwek fBGkJh. r[od[nko/ B{z th T[j nkgDh ;zrhs f;Zfynk,ekft-dhfynk ns/ ftdtsk dk e/_do wzBdk j?.eftsk ;[DkT[D d/ wZ[Yb/ siop/ T[;B{z r[od[nko/ ftu jh gqkgs j'J/. fJ;s'_ fJbktk fGzB-fGzB ;e{bK ftu gVQhnKd[nktK, GiB, skohca ns/ gqkoEBktK th T[; dh f;oiD gqfefonk d/ nfjw e/_do pD/ jB.b/ye nkgDk gfjbk ekft-r[o{ G?D fp;aB e"o B{z jh wzBdkj?.ekdo:ko dk g{oB Grs, d"bs okw dk o{g-p;zs ns/ Nfjb f;zx x[Ze/tkbhJ/dk @ftobkg# fJBQK fszBK feZf;nK B{z b/ye B/ pko-pko gfVQnk. T[;B{z brdk ;hfe fJe' xo ftu g{oB, o{g ns/ p;zs s/ T[BQK #u u"Ek T[j y[d, uko/ p/xo/,wK-pkg s'_ ftSV/ j'J/ ;h.fJ;/ bJh T[; B{z fJj feZ;/ nkgDh ihtB ejkDh Bkbw/b yKd/ ikgd/ jB. g{oB Grs dk feZ;k T[; B{z sozB[w ftu :kd ;h.fJ; feZ;/B{z gVQ e/ T[; B/ eJh eftsktK dh ouBk th ehsh. T[j ;kek Bhbk skok, pzrkbdh sqk;adh nkfd xNBktK dk fiaeo th ;t?ihtBh ftu eodk j?. ;kek Bhbk skokdhnK xNBktK B{z b/ye B/ nkgD/ uko b/yK @iVQK tkbk c'Vk#, @;kek Bhbk skok#,T[ØBh_ ;" u[ok;h# ns/ @uko fdB o{[g';a# ftu ft;sfos o{g ftu fpnkB ehsk j?.fJBQK xNBktK ;zpzXh fbyhnK eftsktK d/ Bkb Bkb T[j fJBQK xNBktK ;zpzXhnkgD/ ftuko th gqeN eodk j? ns/ fJ; ;fGnkukoe ntZfrnk d/ fto[ZX nkgDko';a th iakfjo eodk Biao nkT[_dk j?.

fJe nB[tkde d/ s"o s/ th fJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu'_ b/ye dk GotKfpzp T[ØGodk j?. nkgD/ b/y @nB[tkd# ns/@ukBD dh sbk;a ftu X[Zg/ pbdk dhtk#b/yK ftu T[j nkgDhnK eJh nB[tkfds ouBktK dk fiaeo eodk j'fJnk fJe;cb nB[tkde j'D dk gqwkD th g/;a eodk j?. @ukBD dh sbk;a ftu X[Zg/ pbdkdhtk# b/y ftu T[j gzfvs jiakoh gq;kfd fdt/dh dh g[;se nkb'e gotnkb'e gotnkb'e gotnkb'e gotnkb'e got (b/yed[nkok ehsk nB[tkd gqek;a g[opgqek;a g[opgqek;a g[opgqek;a g[opgqek;a g[op) d/ jtkb/ Bkb fJ; d/ nB[tkd ;w/_ nkT[DtkbhnK efmBkJhnK ns/ T[BQK d/ jZb bJh tZy tZy Gk;aktK d/ nkukohnK e'b'_ gqkgsehsh ;/X ns/ nr[nkJh dk fiaeo th pVh JhwkBdkoh s/ brB Bkb eodk j?.fJBQK Gk;ak nkukohnK ftu'_ t?fde ;z;feqsh d/ ftdtkB nkukohnk d/t oki ukBDk,;z;feqs nkukohnk ;fsd/t u"Xoh, i'fs;a ;ak;so d/ nkukohnk f;at BkokfJD;ak;soh, i'fs;a ftfdnk d/ ft;a/Ø;ar vkH wX{ fw;ao u"Xoh ns/ vkH fti/_do ;Bkse

Page 402: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

402 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nkfd dh ftdtsk dk fiaeo ns/ nB[tkd d/ ezw ftu ;/X d/D bJh Fa[eokBkG/N eodk j?. fJBQK ftdtkB nukohnK B{z fwb e/ b/ye B{z fJ; rZb dk thnfj;k; j[zdk j? fe i'fs;a eg'b ebgBk Bjh_. T[j fJ;/ b/y ftu r[opkDh,Grs epho, gkfDBh ftnkeoD, Fzeokukohnk d/ rhskGk;a, ftfdnk ;kro ns/okw feq;aB gowjz; dk eEk fposKs, nkb'e got g[;se ftub/ b/y ngGqz;a dko;kswe ;kfjs, ngGqz;a rqzE ;zd/;a ok;e d/ fjzdh nB[tkd d/ fBZe/-fBe/ fposKsKokjh_ o"ue ns/ frnkB Gog{o ikDekoh gqdkB eodk j?.fJ; s'_ fJbktk T[j r[o{[,d/jXkoh r[o{[, nB[Gth ftZfdnk r[o{[ ftubk nzso ns/ wjZst dZ;dk j'fJnk efjzdkj? fe ¿e'Jh th g[;se nB[Gth ftfdnk r[o[{ dh EK g{o Bjh_ ;edh.À b/ye d/s"o s/ T[; dk ;G s'_ gfjbK nkdo, nB[tkde d/ o{g ftu jh j'fJnk. ;t?ihtBhftu b/ye dk ;akfJo, nB[tkde, ;caoBkwk b/ye d/ s"o s/ GotK fpzp TØ[Godkj?. gozs{ nfXnkge d/ o{g ftu T[;dk fpzp ;t?ihtBh ftu'_ gqkgs Bk j'Dk fJeyZg/ dh fBnKJh gqshs j[zdk j?.

fJ; s'_ fJbktk b/ye B/ eoskoh BK dh fJe ;[nkDh Bkb nkgD/ n;cabfJ;ae dh dk;skB B{z th fpnkB ehsk j?. T[;B/ nkgD/ e[M yk; d';sK ns/;akfrodK ftu'_ ;[bZyD f;zx, vkH i;tzs f;zx B/eh, Jh;ato, ;[w/o, e/;o f;zx,nso f;zx, vkH wBihs f;zx, fJzdo f;zx, pbpho f;zx fdb nkfd dk fiaeo thehsk j?. fJzBQK ftu'_ th Jh;ato s/ ;[w/o dk fiaeo tX/o/ ehsk j?. ;t?-ihtBh ftub/ye B/ eJh wjZstg{oB t/oftnK$xNBktK s/ fBeN ftneshnK dk th fiaeoehsk j?. go fJ; ftu eJh j'o wjZstg{oD t/oftnK iK ftneshnK dk fiaeoeoB s'_ b/ye y[zfMnk th j?, fi; dh xkN ;t?-ihtBh ftu yak; s"o s/ wfj;{;j[zdh j?. @np jw r[w j[{J/# b/y ftu b/ye B/ nkgDhnK T[BQK ouBktK dk fiaeoth ehsk j? fijVhnK iK sK fe;/ ekoD Sg Bjh_ ;ehnK s/ iK T[; s'_ r[nkurJhnK jB. fJ;/ soQK eJh j'o b/y fit/_ @wksoh b?n, jzekohnK eZSK, nozG fJef;bf;b/ dk, s/oh Biao s'_ goQK, np jT[_ eEk ;zSgs/ ns/ XZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkXZ[g/ pbdk dhtkg[;se ftub/ r[nkuk p;sk, w/o/ fgzv dhnK fszB BdhnK, iBBh s{z Bjh_ ftGukoB,x[wZeV ;ak;so #s/ pkpk ih d/ BK fuZmh nkfd b/yK ftu'_ b/ye dh f;oiDkswegqfsGk, nfXn?B dh fJekrosk, frnkB gqkgsh dh u/Ne ftu ;jkJh g[;seK nkfdpko/ wjZstg{oB ikDekoh fwbdh j?. fJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu'_ b/ye d[nkokehsh gqshfBZX xNBktK dh u'D ns/ g/;aekoh dk Yzr ekfpb/ ra"o s/ gqGkt;akbhj?. ;t?iht_Bh dh ;a?bh ekft-r[DK ns/ fBZe/-fBZe/ fdbu;g fposKse t/oftnK d/;zi'r Bkb Gog{o j?. ;a?bh ftubk fJj r[D Bk sK T[gokwsk irkT[_dk ns/ Bkjh gkme B{z p'Mb eodk gqshs j[zdk j?. b/ye dk ;akfJokBk nzdkia-J/-fpnK;t?ihtBh dh o'uesk ftu tkXk eodk j?. fJ; Bkb g[;se ftu o'uesk fBozso

Page 403: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 403

pDh ofjzdh j?.

fJBQK d'tK g[;seK d/ fposKse t/oftnK ftu'_ rbg ouBktK tork ;[ji-;[nkd th nkT[_dk j?. fJ;/ r[D eoe/ T[; dh fbyD-;a?bh fposKse ikgdh j?.p/;aZe fJ; fposKs dh g/;aekoh ftu fJfsjk;e t/oftnK tKr fBozsosk Bjh_ gozs{pkti{d fJ; d/ b/ye nkgDh fiazdrh d/ t/oftnK$sZEK $xNBktK B{z nkgDh :kd;aesh okjh_ nkgDh f;wfosh ftu'_ ;keko eodk j?. fJjh ekoD j? fe fJBQKg[;seK ftu g/;a xNBktK fe;/ rbg ouBk tKr o'ue ikgdhnK j'JhnK b/yedh ebkswesk B{z th fBykodhnK jB. fJ; soQK u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ;t?ihtBhfBo'b b/ye dh ihtB ejkDh Bk j' e/ ;kfjse ;t?ihtBh dk o{g th XkoD eob?_dh j?.gozs{ fJ; ftubk ;kfjse ;t?ihtBh tkbk ozr T[d'_ sZe w[ezwbsk XkoBBjh_ eodk id'_ sZe fe gkme @X[Zg/ pbdk dhtk# B{z nkgD/ nfXn?B dk nkXko Bjh_pDkT[_dk. fJBQK d'jK g[;seK ftu b/ye B/ nkgDhnK d/;h ns/ ftd/;ah :ksoktKdk fiaeo th ehsk j?. fJBQK ftu'_ e[M B{z sK T[; B/ nkgDh :kd-;aesh okjh_ ns/e[M B{z vkfJoh d/ gzfBnK ftu B'N ehs/ t/oftnK okjh_ g/;a ehsk j?. fJ; gqekofJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu'_ vkfJoh ftXk d/ nz;a th t/yD B{z fwbd/ jB. fJBQKg[;seK ftu b/ye B/ xNBktK$ftneshnK dh g/;aekoh eod/ ;w/_ ;wkfie s/;fGnkukoe edoK-ehwsK B{z th fXnkB ftu oZfynk j?. T[j fJ;ae, w[jZps, ekwnkfd Bkb ;zpzfXs xNBktK dh g/;aekoh eod/ ;w/_ n;abhb Yzr$sohek Bjh_ngDkT[_dk. fJBQK xNBktK Bkb ;zpzfXs gksoK$ftnesh dh g/;aekoh eod/ ;w/_ T[j;fji s/ ;zs[fbs wkBf;e stkiaB s'_ ezw b?_dk j?. fJ; soQK ftnesh ft;a/;a Bkbi[Vh xNBk fe;/ soQK dh ;wZf;nk dk ekoD Bjh_ pDdh. fJBQK ;t?ihtBh ouBktKftu g/;a xNBktK dh ekbeqwesk b/ye dh nkgDh nktkorh tKr ;[szso s/nkiakd j?. fJ;/ ekoD fJBQK ouBktK dh g/;aekoh ftu xNBktK$t/oftnK B{zekbeqw nB[;ko Bjh_ ftT[_fsnk frnk. fJ; ;zpzXh b/ye @np jT[_ eEk;zS/gs/# b/y ftu efjzdk j? fe, ¿fJ; ;t?ihtBh ftu'_ pj[s e[M S[ZN frnk. rZd,;whfynk, ;caoBkw/, gkm-g[;seK, G{fwektK, gVQsK, yas, nfXnkgB bJh fby/tfynkB pj[s e[M nBefEnk ofj frnk j?. fbyDk nozG eoB s'_ gfjbK w?_e'Jh ftT[_spzdh Bjh_ ;h ehsh.nkgD/ u/s/ ftu T[God/ Be;aK d/ dpkT[ j/m jhfbydk frnk.À(gzBk-246)

gozs{ ekft-u/sBk ns/ ekft-;ak;soh u/sBk ;zpzXh T[; dhnK XkoBktK;fji/ jh ftT[_spzdh dk o{g XkoB eo b?_dhnK jB. b/ye B{z nkgDk nzdobk s/pkjobk ;w[Zuk u"frodk @N'Nb g'fJNoh# dk w[iZ;wk ikgdk j?. T[; dk wzBDk j?fe eftsk fbyD tkb/ jo pzd/ B{z w?_ eth ;wMD s'_ r[o/ia eodk jK. eth ns/eftsk dk ;zi'r pj[s d[obG j?. fJ; B{z w?_ @N'Nb g'fJNoh# torh e'Jh ;a? wzBdk

Page 404: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

404 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jK. @N'Nb g'fJNoh# efj e/ w?_ fe;/ nb'eko fij/ ;zebg dk fiaeo Bjh_ eofojk. @N'Nb g'fJNoh# w/o/ nzsoksw/ ftu t;h ohM j?, fJe nB[Gt dk fSD, id'_eftsk bcaiK ftu jh Bjh_ fe;/ ftnesh d/ feodko ftu th Mbedh j?. feosns/ eos/ d/ ndt?s dk nfijk fSD w?Bz{ eokwks ikgdk j?.À (gzBk-138) fJ;/soQK ekft-fpzp B{z b/ye nkgDh ouBk dk w{b nkXko wzBdk j?. T[; bJh fpzpfBo'b s;tho e;ah Bjh_, fJ; Bkb wB'GktK dk w/b bkiawh j?. w/o/ fpzp dk ;[GknBkNeh j?. e"D, fe; B{z (fe; ;fEsh ftu) feT[_ efj fojk j?, fJBQK d/ ;zi'rBkb jh w/ok ekft-fpzp o{g Xkodk j?. fJBQK ns/ fJj' fij/ j'o ftukoK ftu'_ b/ye d/ nB[Gt, T[; dh Xow-fBogZysk s/ wkBt fposh dk gqwkD fwbdk j?. fJBQKg[;seK ftu g/;a b/ye d/ nB[Gt iK cab;\/ Bho; iK fBog/y Bjh_ ikgd/, ;r'_gkme B{z ihtB-iku f;ykT[_d/ gqshs j[zd/ jB .

T[go'es ftuko uouk T[gozs fJj fejk ik ;edk j? fe b/ye dk i'fpzp fJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu'_ T[Go e/ ;kjwD/ nkT[_dk j?, T[j fJe nfij/fwjBsh s/ ;zxo;a;ahb wB[Zy dk j?, fi; B/ nkgD/ pugB ftu ;G e[M rtkT[Ds'_ pknd th fJe yak; w[ekw s/ gj[zu e/, nkgDh tZyoh s/ fBt/ebh gSkD pDkJh.fJT[_ fJj ;t?ihtBh$;kfjse ;t?ihtBh fJe ;akfJo$eth d/ s"o s/ T[; dk GotKfpzp T[bheD ftu ekcah ekw:kp ojh j?. ;t?ihtBh ftu fJe ;akfJo d/ Bkb BkbfJe nB[tkde d/ s"o s/ th b/ye dk GotK fpzp T[ikro j[zdk j?. fJBQK g[;seKd/ pj[s/ GkrK ftu b/ye dh ekft-f;oiD gqfefonk pko/ Gog{o ikDekoh fwbdhj?. vkH jfoGiB f;zx d/ ihtB-;zxo;a, fwjBs, brB, ;po-;zs'y ns/ nDEZeiiap/ d/ ihtB-fposKs B{z g/;a eoB tkbhnK fJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu fJe;cb ;t?ihtBh tkb/ ;ko/ r[D w"i{d jB. fJBQK ;t?ihtBh g[;seK ftu Gkt/_b/ye B/ nkgD/ ihtB dhnK gqshfBZX xNBktK s/ t/oftnK dh jh u'D ehsh j?,pkti{d fJ; ;G d/ fe;/ th ihtB t/ot/$nz;aB{z wjZstjhD s/ ngq;zfre Bjh_ fejkik ;edk. fJBQK ouBktK ftu'_ p/;aZe T[BQK ftneshnK dk fiaeo Bjh_ fwbdk, fiBQKBkb b/ye d/ ;zpzX ;[ykt/_ Bjh_ ;B, gozs{ T[BQK ftneshnK dk GotK fiaeo iao{ofwbdk j? fijV/ b/ye s'_ gqGkfts j'J/ iK fiBQK B/ b/ye B{z fe;/ Bk fe;/ o{g ftugqGkfts th ehsk ns/ n;[ykt/_ t/b/ T[; dh ;jkfJsk th ehsh. fJBQK ;t?ihtBhg[;seK ftu'__ gqkgs b/ye d/ ihtB nB[Gt, cab;ca/, ;kfjs-fuzsB nkfd d/ t/ot/Bk f;oca gkme d/ frnkB ftu tkXk eod/ jB, ;r'_ T[; B{z ekft-f;oiDk, ihtB-iku ns/ ekft-;ak;soh u/sBk dk wkor th f;ykT[_d/ jB. fJ;// eoe/ fJBQK g[;seKftu'_ gqkgs b/ye dk ;t?-gqrNktk T[; d/ phs u[Ze/ ihtB dh g/;aekoh dk fposKsBk j' e/, T[; d/ ihtB nB[Gt ftu'_ o{gKsfos j' e/ ekft-u/sBk, ekft-f;ZXKs ns/do;aB dh t;s{ pD frnk j?. fJ;/ ekoD fJBQK ouBktK ftub/ ekftwJh t/ot/ T[;

Page 405: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 405

dh tkose ;a?bh dh o'uesk B{z tXkT[_d/ j'J/ gkme B{z ekfte ;[ji-;[nkd th gqdkBeod/ jB. b/ye d/ ihtB-nB[Gt, ekft-u/sBk, ekft-fuzsB, fdq;aNhe'D, Xow-fBog/y GktK ns/ wkBt-fjs?;ah r[DK d/ ekoB fJj ;t?ihtBh g[;seK gzikph ;t?ihtBh;kfjs ftu r[Dkswe gZy'_ nfjw ;EkB oZydhnK jB. ekft-u/Ne, ekft-f;oiDgqfefonk, ekft-u/sBk ns/ ekft-;ak;soh B/wK B{z ;fji o{g ftu f;ZyD s/ rqfjDeoB tkb/ gkmeK bJh u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ns/ X[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtkX[Zg/ pbdk dhtk g[;seK Bkf;oca p"fXe s"o #s/ ;o;ako eodhnK jB ;r'_ T[; B{z fJ; ekoi bJh gq/odhnK thjB. fJj' fJBQK g[;seK dh nfjw s/ r"bD:'r gqkgsh ejh ik ;edh j?.

õõõ

Page 406: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

406 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

u'bk NkehnK tkbk Lu'bk NkehnK tkbk Lu'bk NkehnK tkbk Lu'bk NkehnK tkbk Lu'bk NkehnK tkbk LfposKse gqtuBfposKse gqtuBfposKse gqtuBfposKse gqtuBfposKse gqtuB

jodhg e"ojodhg e"ojodhg e"ojodhg e"ojodhg e"o

thjth_ ;dh d/ d{;o/ nZX ftu fby/ rJ/ ;kfjs pko/id'_ n;h_ nkgDh fposh fJekro eod/ jK sK vkH jfoGiBf;zx dk Bkw fJe nfijh tZv-nkekoh F];hns ti'_ ;kjwD/nkT[_dk j?, fiBQK Bk e/tb eftsk ns/ ;whfynk d/ y/so ftujh nkX[fBe ;kfjs fuzsB d/ gqGkt nXhB w[ZbtkB spdhbhnKfbnKdhnK pbfe nfXnkgB, tkose, nB[tkd, ;zgkdB, y'inkfd ftfGzB y/soK ftu ouBkswe ns/ nekdfwe ;{M okjh_BthnK ;zGktBktK T[ikro ehshnK. vkH jfoGiB f;zx B/ thnkw ;kfjsekoK tKr ;kfjs d/ y/so ftu eftsk dhouBkswesk Bkb gqt/F ehsk s/ T[j th ftokrwJh jbe/c[be/ rhsK dh f;oiBk Bkb. eth dk fJj ftdk-fpzd{ iKnk|k} rhs f;oiBk se ;hfws Bk fojk pbfe ;kfjs dhnK;kohnK ftXktK se g{oh ;wZoEk Bkb c?fbnk j'fJnk d/y;ed/ jK. T[BQK dh gfjbh f;oiBkswe ouBk nXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?DhnXo?Dh1956 ftu gqekfFs j[zdh j? ns/ u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk 1994ftu. fJ;/ ;kb jh vkH jfoGiB f;zx j'oK B{z fpobk \kT{_v/FB tb'_ ;o;tsh g[o;eko Bkb fBtkfink iKdk j?. ;' n;h_d/y ;ed/ jK fe vkH jfoGiB f;zx dk ouBkswe gqtkj gzidjke/ g{o/ t/r Bkb tfjzdk ofjzdk j?. jZEb/ y'i-gZso ftun;h_ fJj d/yD dh e'fFF eoBh j? fe T[jBK d/ ihtB dhnKfejVhnK w[Zy xNBktK ;h fijBK B/ ;t?-ihtBheko B{z;zxoFFhb pDkfJnk ns/ T[jBK xNBktK B/ b/ye dhouBkswesk T[go fe; soQK dk n;o gkfJnk <

vkH jfoGiB f;zx dh ;t?-ihtBh u'bk NkehnKu'bk NkehnKu'bk NkehnKu'bk NkehnKu'bk NkehnKtkbktkbktkbktkbktkbk pko/ ftuko eoB s'_ gfjbK n;h_ ;t?-ihtBh d/ftXkrs ftXkB pko/ uouk eoBk p/jso ;wMd/ jK. g[oksB

y 'i ft fdnkoED,fdZbh :{Bhtof;Nh,fdZbh

Page 407: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 407

ekb ftu id'_ wB[Zy B/ ihtB nB[Gt ns/ ufoso B{z g/F eoBk j[zdk ;h sK T[j;kfjs d/ g[oksB o{g Nhe/, r'FNK, gouhnK, ofjsBkw/, j[ewBkw/, ;kyhnK nkfd dhtos'_ eodk ;h. fJ; ;w/_ ftu T[_i pj[sk ;kfjs eftsk d/ o{g ftu jh fbfynkiKdk ;h. r[o{ r'fpzd f;zx ih dk pfuZso BkNe fJ;dh gqw[Zy fw;kb j?.

gZSwh ;kfjs d/ gqGkt nXhB gzikph tkose ftu fijV/ Bt/_ ;kfjs o{gT[sgzB j'J/ jB T[jBK ftu ihtBh, ;t?-ihtBh, ;kfjse ;t?-ihtBh ;\oBkwk,vkfJoh, ;z;woB, o/yk-fuZso, fBpzX, nkfd dk Bkw fbnk ik ;edk j?. nkw s"o*s/ ;t?-ihtBh ns/ ;kfjse ;t?-ihtBh ftu nzso eo fbnk iKdk j?. nkgDhf}zdrh dhnK nfjw xNBktK, ][FhnK, |whnK s/ ihtB-;zxoF B{z fJfsjk;e ekbeqw iK fJfsjk; dh GktBk B{z fXnkB ftu oZyd/ j'J/ ;t?-ihtBheko nkgD/ ihtBB{z fJ; soQK g/F eodk j? fe tk;sfte ;Zu dh p[fBnkd *s/ yb'sk oj/. T[;dhfbys B{z id'_ gkme gVQdk j? sK fJ; rZb dh fJZSk oZydk j? j? fe T[; ftu'_;[ji ;[nkd dh gqkgsh th j't/. Gkt fbys ftu o[ZykgB ns/ Bho;sk Bk j't/.fJj th fXnkB oZyD dh }o{os j? fe fes/ b/ye tk;sfte jehes s'_ d{o th BkfBeb ikt/.

fJ;d/ ftgohs ;kfjse ;t?-ihtBh ftu b/ye T[jBK ;fEshnK, gfo;EshnKns/ T[jBK ;ko/ toskfonK B{z nkgDh :kd Fesh okjh_ g[Bo ;[oihs eodk j? fiBQKB/ T[;dh ouBkswe Fesh B{z fsZfynK eoB ftu nkgDh nfjw G{fwek fBGkJh j[zdhj?. eJh tko b/ye fijV/ d"o ftu r[}fonk j[zdk j? T[j d"o nkw d"o Bjh_ pbfefJfsjk;e spdhbhnK tkbk d"o j[zdk j?. nfij/ d"o ftu b/ye bJh fJj u[D"shpD iKdh j? fe T[j ;wki dhnK fejVhnK skesK Bkb nkgDk ti{d yVk eodkj?. sh;o/ ;z;ko d/ d/;K ftu ;wZf;nk eJh tko tZyoh gqeko dh j[zdh j?. wZX-Fq/Dh d/ b'eK B{z ne;o gfotkoe ns/ ;wkie ;zeNK ftu'_ r[}oBk g?_dk j? fe T[jfe;/ tZv/ ;zxoF s'_ xZN Bjh_ j[zd/.

;t?-ihtBh dhnK d' T[g ftXktK jB. ihtBh ns/ ;kfjse ;t?-ihtBh.j[Dn;K d/yDk j? fe vkH jfoGiB f;zx d[nkok fbyh ;t?-ihtBh o{gkeko d/ gZy s'_ fe;ftXk d/ nzsors nkT[_dh j? < gzikph ;kfjs ftu fJfsjk;e s"o *s/ ;t?-ihtBhd/ o{gkeko dh ftFkb gozgok fwbdh j?. BkBe f;zx, r[opyF f;zx, fgqzL s/ik f;zx,gq'H g{oB f;zx, ns/ gq'H ;kfjp f;zx gzikph ;kfjs d/ w[ZYb/ ;t?-ihtBheko jB. ;t?-ihtBh dh gfogZesk T[go'es b/yeK dhnK ouBktK ftu d/yh ik ;edh j?. thjth_;dh d/ d{i/ nZX ftu gzikph d/ nB/e b/yeK B/ fJ; ftXk ftu ouBk ehsh, i' fer[Dkswe ns/ frDkswe gZy s'_ w[ZbtkB j?. ;' fJ; gqeko gzikph ;kfjs ftu ;t?-ihtBh dh gozgok pj[s pbtkB pDh ojh j?. i' fe j[D sZe brGr fJe ;dh

Page 408: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

408 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dk ;\o s?n eo u[Zeh j?.

thjth_ ;dh d/ nzsb/ djkfenK ftu gzikph :{Bhtof;Nh gfNnkbk B/ tZytZy b/yeK B{z ;t?-ihtBhnK fbyD bJh gq/fonk ;h. fi; gqGkt nXhB pj[s ;ko/gzikph b/yeK B/ ;kfjse ;t?-ihtBhnK dh ouBk ehsh. fJ; Bkb gzikph ;kfjsftu ;kfjse ;t?-ihtBh dh gozgok dk nkrk} j[zdk j?. jfoGiB f;zx feT[_ fefJe tZv/ ;kfjseko jB T[j fe;/ th ftXk dhnK gozgokrs ohshnK B{z s'V e/,BthnK ohshnK dh f;oiBk Bkb ftXk dhnK ;zGktBktK B{z gqc[Zfbs eoB tkb/ b/yejB.

n;h_ u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk dk ftXkrs nfXn?B eod/ jK sK ;kB{z gskbZrdk j? fe fJ; ftu ;t?-ihtBh ns/ ;kfjse ;t?-ihtBh dhnK ohshnK dk;[w/b fJ; soQK j'fJnk j? fe fJj gkmeK dh T[s;[esk ftu tkXk eodh j?. fJjouBk ;t?-ihtBh ns/ ;kfjse ;t?-ihtBh dk fwFos o{g j?. fJT[_ gqshs j[zdk j?fe fit/_ ;t?-ihtBh d/ o{gkeko ftu o[gKsoD fbnk e/ b/ye Bth_ ftXk dh sbkFftu'_ r[}o fojk j?.

;t?-ihtBheko e'b'_ fJj nk; ehsh iKdh j? fe T[j ihtB t/oftnK d/fposKs ns/ toDB t/b/ T[jBK dh g/Fekoh ;Zu d/ Xoksb *s/ ofj e/ eo/. u'bkNkehnK tkbk g[;se d/ nkozG ftu jh jfoGiB f;zx j[oK B/ fJ; rZb dk nfjdeo fbnk ns/ nzso-fXnkB j' gowkswk nZr/ p/Bsh th ehsh j? fe w?_ ;Zu d/o;s/ dk okjh pfDnk ojK. fit/_ T[j fbyd/ jB L-

gqfsfrnkgqfsfrnkgqfsfrnkgqfsfrnkgqfsfrnk

fJj fbys fsnko eofdnK ih ukj[zdk j? fe e'Jh oZp torh j'_d w/ohokjB[wkJh eo/ sK i[ w?_ jT[w? ns/ Jhoyk s'_ pfunk ojK. nkgDh ;kXkoBsk d/dkfJo/ s'_ T[oQK-goQK Bk GNeK, nkgD/ nkg B{z tfvnkT[D iK fe;/ j'o B{z S[fNnkT[Dd/ e[okj/ ed/ Bk gtK.

nkgD/ nk;-gk; n?;k oZp ukj[zdk jK i' feosxDsk-d'F s'_ w/oh ofynkeo/. w/oh ekft-:ksqk ftu i' e'Jh th fwjopkB w[jZpsh e[M d{o sZe w/o/ ;zzr-;kE s[fonk ;h, T[jB{z nkdo ;kfjs :kd eoB s'_ y[zM Bk iktK.

n?;h feqgk eo' w/o/ fgnko/ fe ;Zu p'bK, ;zy/g p'bK s/ ;[yktK p'bK. dhgedkB eo', ;[wkor ftykU, gqG{ ih.

jfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zxjfoGiB f;zx

j[D ;kv/ wB ftu fJj gqFB g?dk j[zdk j? fe fe;/ ftnesh d/ wB nzdonkgDh ihtBh fbyD dh ]kfjF feT[_ g?dk j[zdh j?, fJ;dk gqsZy itkp fJj pDdk

Page 409: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 409

j? fe T[; ftnesh d/ wB nzdo jh nkgDh ihtBh fbyD dh fJZSk g?dk j[zdh j?fi; ftnesh B/ fJ; ihtB ftu ftuofdnK j'fJnk ;wkie, Xkofwe, oki;h,;fGnkukoe nkfd y/soK ftu e'Jh ftF/F fe;w dk :'rdkB gkfJnk j't/. fJ;ihtB ftu ftuofdnK j'fJnk ftfGzB gqeko dhnK ftukoXkokJh bfjoK T[sgzBj[zdhnK jB. e[dosh nk\sK nkT[_dhnK jB. f}zdrh ftu eJh gqeko dh T[ØEb-g[ØEb j[zdh j?. fJBQK ;ko/ y/soK ftu fi; ftnesh dh nfjw G{fwek ojhj't/, fi; ftnesh B/ ;wki bJh T[;ko{ o'b ndk ehsk j't/ iK fi;B/ ;kfjs ns/ebk d/ y/so ftu e'Jh BkwDk yZfNnk j't/, T[; ftnesh d/ wB nzdo jh ;t?-ihtBh fbyD dh b'uk g?dk j[zdh j?. fJBQK ;ko/ i[nkpK B{z ;Bw[y oZy e/ jfoGiBf;zx dh F];hns B{z t/yhJ/ sK fJj ;fji/ jh gsk bZrdk j? fe T[jBK dh f}zdrhdk rqk\ ;Kth gZXoh f}zdrh tkbk Bjh_. fpyV/ g?_fVnK B{z gko eoB tkb/ fJe;zxoFFhb wB[Zy d/ o{g ftu T[ikro j[zdk j?. T[j nfs ;XkoB j[zfdnK j'fJnkth nfs ;kXkoB Bjh_ ofjzd/ pbfe ;kbK pZXh fwjBs eoe/ n;kXkoB ftnefsZstB{z gqkgs eoB ftu ;\b j[zd/ jB.

u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ftu T[j nkgDh f}zdrh dhnK xNBktK B{z f;o\ t/oftnK wkso Bjh_ g/F eod/, ;r'_ fJjBK t/oftnK okjh_ T[j frnkB d/ v{zx/ ;kroKftu T[so e/ wkBt iksh bJh dkoFfBe B[efsnK B{z ;Ekfgs eod/ jB. fit/_ T[jfbyd/ jB L-

jo foFh d/ nshs ftu e'Jh }]w j?.

frnkB fe;/ d[Zy dh ftnkfynk. (o[Zy s/ foFh, gzBk L 42)

u'bk NkehnK tkbk dk id'_ n;h_ gkmrs nfXn?B eod/ jK sK T[;dh;w[Zuh o{g-ouBk d/ nkXko *s/ j/m fby/ w[Zy fpzd{ pDd/ jB. fijBK dh p[fBnkdT[s/ fJj ouBk T[;koh j'Jh j?L

1) XBh gfotko ftu iBw2) :shw s/ fJeZbsk tkbk ihtB3) |[ops ns/ ;zxoF4) gzikp, gzikph ns/ gzikphns dk fto;k5) fjzd-gke tzv d/ sqk;fde t/ot/6) ekft f;oiD gqfefonk d/ ;o's7) gqwkDe ;kfjsekoh d/ fujB L fJ;soh, d[Zy ns/ wk;{whns8) d';sK fwZsoK dk ;zr-;kE

fJ; ouBk d/ nkXko *s/ id'_ n;h_ vkH jfoGiB f;zx ih d/ ihtBfgS'eV T[s/ Mks wkod/ jK sK ;kB{z gsk bZrdk j? fe T[jBK dk iBw oZi/-g[Zi/

Page 410: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

410 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gfotko ftu j'fJnk.b/ye nkgD/ xo ftu fszB XhnK s'_ pknd g?dk j'D tkbku"Ek pZuk ;h. T[jBK d/ nkgD/ efjD nB[;ko T[j @fsqyb* pkb ;h. fszB XhnKs'_ pknd xo ftu bVe/ d/ g?dk j'D eoe/ ngko y[Fh dk wkj"b ;h. y[Fh dkfJj wkj"b xo ftu fJe ;kb pfDnk ofjzdk j?. go fit/_ fe nZi eZb eo'Bkdh eo'gh tkgo ojh j? fpbe[b fJ;/ soQK fJe ;dh gfjbK ftFt ftu wjKwkohdk wkj"b ;h. fJ; wjKwkoh dk ;/e jfoGiB f;zx j[oK d/ gfotko B{z th nkDbZrk. iBw d/ fJe ;kb d/ nzdo jh T[jBK d/ fgsk ih sgfde dh Bkw[okdfpwkoh d/ fFeko j' rJ/. T[jBK d/ nekb ubkD/ Bkb xo s'_ ;?_eV/ whb d{oofjzd/ gfotko dhnK iVQK fjZb rJhnK. xo gfotko B{z ubkT[D tkbk w[yhnkid nukBe s[o frnk sK xo dh nkofEe jkbs vktK v'b j'D bZrh. xo d/jkbks B{z ;[yktK oZyD bJh dkdh wK B/ e[ZM fuo fjzws oZyh, go fJj fjzws ns/m[zwDk f}nkdk d/o fNfenk Bk ofj ;fenk. fgsk d/ ikD T[gozs jfoGiB f;zxj[oK dk gfotko ;[ykt/_ wkj"b s'_ d[ykt/_ jkbksK ekoB ftubs okj/ g? frnk.T[jBK dh dkdh, wksk, d' G?DK ns/ S'Nk pkb bwfvzr d/ t;d/ o;d/ xo B{z SZve/ nzfwqs;o d/ fgzv G[Zbo ns/ fco fJSok ikD bJh wip{o j' rJ/. T[j ;EkBpdbh fe;/ tZv/ T[ikV/ s'_ xZN Bjh_ ;h. fJ; ;EkB pdbh t/b/ jfoGiB f;zxih ni/ nzRkDh T[wo ftu jh ;B. fi; eoe/ T[jBK B{z nkgDh tk;st ;fEshpko/ e'Jh frnkB Bjh_ ;h. j"bh j"bh id'_ T[jBK B/ ;[os ;zGkbh sK T[jBK d/foFs/dkoK tZb'_ T[jBK dh nwhoh d/ rtkuD dk nfj;k; eotkfJnk frnk, gofJj T[jBK d/ ihtB d/ w[ZYb/ ;kb nfij/ d[yKs Go/ ;B fe T[jBK d/ gfotkod/ ;ko/ ihn fJe fJe eoe/ tk;st ihtB ftu'_ s[od/ rJ/. T[jBK dh wkBf;eskT[s/ fJj rfjo/ ;dfwnK d/ tkgoB dk ;wK ;h. T[j p/ ;jkfonk tKr f}zdrhfiT{D bJh wip{o j' rJ/.

f}zdrh dk rqkc nkekF s'_ gkskb tZb frodk j'fJnk B}oh g?_dk j?. fJ;fvZrd/ j'J/ rqkc dhnK xNBktK B{z T[jBK dhnK wksk ns/ G?DK ;jko Bk ;ehnK.Bshi/ ti'_ fJe t;d/ o;d/ xo dk pkbe fJe :shw tKr ihtB B{z ihD bJhwip{o j' frnk. f}zdrh dk fxBkT[Dk ;Zu fJj ;kjwD/ nkfJnk j? fe jfoGiBf;zx ih dk nkgDk ;ek wkwk (fi; wkw/ B{z b/ye d/ fgsk ih B/ ed/ nkgD/ g?oKs/ yVk ehsk ;h) jh nwkBth toskU eoB bZrk. BzB/ pkb B{z wkoB e[ZND bZrkns/ Bk}[e fgzv/ T[s/ bk;K g? rJhnK. T[j nkgD/ B}dheh foFs/dkoK e'b jh fyZd'tKr o[bd/ oj/. f}zdrh dk ;Zu fJj j? fe id'_ e'Jh wB[Zy ;[Zy dh nt;Ek ftuj[zdk j? sK ;ko/ foFs/dko ns/ nzrh-;zrh y[Fh ftu tX uV e/ Fohe j[zd/ jB goid'_ e'Jh d[ZyK dh dbdb ftu x/fonk iKdk j? sK foFs/dko j"bh j"bh g?o dZpd/j'J/ fgZS/ jZN iKd/ jB. jfoGiB f;zx j[oh_ id'_ nkgDh pkb T[wo ftu foFs/dkoK

Page 411: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 411

gk; ofj oj/ ;B sK T[jBK Bz{ vhH J/H thH ;e{b ftu dkyb eotk fdZsk frnk.ftZfdnk d/ y/so ftu T[j jw/Fk ntZb doi/ *s/ ofjzd/ ;B go f}zdrh dk fto'XfJj ;h. Gkt/_ T[jBK B{z ihtB fBopkj eoB bJh T[BQK e'b pkg-dkd/ dk i'Vh;zgsh j? ;h go B}dheh foFs/dkoK gk;'_ T[jBK d/ i' ngDZssk tkbk nfj;k;fwbDk ukjhdk ;h, T[; s'_ T[j ;yD/ oj/. foFs/dkoK d/ xoK ftu T[jBK bJh ed/th ;[yktK wkj"b Bjh_ ;h j[zdk. T[jBK dh nkwd *s/ fe;/ B{z e'Jh y[Fh Bk j[zdh.foFs/dkoK d/ fyM/ j'J/ fujo/ d/y e/ T[j xo s'_ d{o o'jhnK d/ ezY/-ezY/, ed/ feZeoKdhnK X[ZgK SktK *u, ed/ T[ikV phnkpkBK *u nkgDh fJeZbsk tkbh f}zdrh B{z G'roj/ ;B. fJj ;wK T[jBK bJh nfs dh fBok;sk tkbk ;h. Go/ j'J/ gfotko s'_ftS[zB/ j'J/ pkb tork. nfij/ ;w/_ *u T[jBK B{z nkgD/ fgsk wksk s/ G?DK dh pj[s:kd nkT[_dh. n;h_ t/yd/ jK fe jfoGiB f;zx j'oK d/ pugB dk ;wK x'ofJeZbsk, fJebkg/ s/ p/rkBrh tkbk ;h. nkgfDnK dh ;zrs s'_ T[j ftot/_ ofjrJ/ ;B. fJeZbsk dk fJj ;wK ihtB ;zxoF s/ fpyV/ g?_v/ tkbk ;h.fJ; ;fEshdk fto'XkGk; fJj pDdk j? fe fJj ;wK ;kfjsekoK ns/ ebkekoK bJh fJj ;okgBjh_ ;r'_ todkB d/ o{g ftu nkT[Idk j?.

ihtB ;zxoF ftu ftuodk j'fJnk eZb-w-eZbk pzdk nksww[yh j' iKdkj?. nzsow[ysk tZb :ksok wB[Zy B{z frnkB d/ ;'fwnK ftu b? iKdh j?. d[BhnkGo d/ fJfsjk; d/ gZso/ co'b/ ikD/ sK gsk bZrdk j? T[jh wB[Zy tZv/ ;kfjsekos/ ebkeko pDB ftu ;\b j'J/ fizBK B/ f}zdrh d/ w[ZYb/ ;kbK ftu e"V/-e[;?b/tfoQnK B{z ihftnk ;h. fe;/ th wB[Zy dh F];hns B{z xVB ftu T[wo d/ w[ZYb/tfoQnK dh nfjw G{fwek j[zdh j?.

vkH jfoGiB f;zx j[oK dh T[wo dk gfjbk djkek |[ops ns/ x'o;zxoF tkbk pfDnk ofjzdk j?. b/ye d/ iBw t/b/ T[j Gkt/_ w{zj *u ;'B/ d/ uwukb? fe g?dk j'fJnk go |[ops j"bh j"bh T[jBK d/ ihtB ftu g?o g;kodh rJh.eZb-w-eZbk pkb d/y e/ foFs/dkoK ns/ B/Vb/ nzrhnK-;zrhnK d/ wBK ftu y'Ndh GktBk th T[sgzB j'D bZrh. T[jBK d/ iZdh-g[Fsh xo j"bh j"bh T[jBK e'b'_y'j/ ikD bZr/ ns/ jfoGiB f;zx j'oh_ T[jBK dh wbehns s'_ ;ZyD/ j' rJ/. foFs/dkoK tk;s/ b/ye fJe wfjZNo pkb jh ;h. foFs/dkoK d/ xoK ftu ofjzfdnkT[jBK B{z XhnK, g[ZsoK tkbk T[j fgnko jkf;b Bk j' ;fenk i' fe nkgD/ ;e/wkfgnK s'_ gqkgs j'Dk ;h. foFs/dkoK d/ do-dotk}/ T[pk;h tKr{ y[bQd/ ;B ns/b/ye B{z d/y e/ T[jBK d/ wZfEnK T[Øs/ fsT[VhnK g? iKdhnK ;B. fJ;d/ gqsheowti'_ b/ye B/ nkgDh wkBf;esk B{z j[bk; d/D tk;s/ nkgD/ jw-T[wo ;kEhnK ns/eJh tko Xkofwe ;EkBK *s/ ik e/ nkgD/ ihtB B{z ;zs[bB ftu oZyD dk T[gokbkehsk.|[ops d/ wko{ wkj"b ns/ ;zxoF d/ bzw/ g?_v/ dh EekB ftu'_ b/ye nkgDh

Page 412: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

412 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

UN Gkbdk Gkbdk Xkofwe ;EkBK dh FoB ftu g[Zi iKdk. T[jBK B{z pj[s ;ko/Fpd s/ r[opkDh ezm j' rJ/. ;e{b ns/ Xkofwe ;EkBK T[s/ b/ye dh G{fwekr"bD :'r j' iKdh j?.

fit/_ n;h_ f}eo ehsk j? fe b/ye nkgDh fJeZbsk d/ wkj"b B{z ]sw eoBbJh Xkofwe ;EkBK dh FoB b?_dk j?, fJjBK Xkofwe ;EkBK ftu r[od[nkok, wzdo,w;fid nkfd Fkfwb jB. T[jBK d/ ihtB dk fJj tkfenk brGr fJe ;dhg[okDk j?. fJ; xNBk ftu'_ Bk e/tb b/ye d/ ihtB dh jh v{zxh Mks g?dh j?pbfe fJe ;dh g[okD/ gzikp dh |?o ;zgodkfJe f}zdrh ns/ Gqksoh GktBk dh|"otwJh gozgok dh ;{M th gqkgs j[zdh j?. fJj ;{M gzikp, gzikph ns/ gzikphnsd/ foFs/ dh gqwkfDe s;tho tkbh j? .d[Zy dh rZb fJj j? fe fJj gqwkDes;tho pj[sk fuo ekfJw Bk ofj ;eh. nzro/}K dh e{NBhsh eoe/ fJ; s;thoftu so/VK nkT[D bZr gJhnK ns/ j"bh j"bh fjzd-gkfe tzv d/ d[yKs ftu fJjs;tho ueBku{o j' rJh. nZi fJT[_ gqshs j[zdk j? fe fit/_ ;w[Zu/ gzikphnK dknkdoF nshs ftu jh r[zw rtku frnk j't/. fJ; d[yKs d/ fjod/ t/de t/ot/T[jBK dh eftsk ftu th fwbd/ jB L

;"_ ik fJzi nZyhnK u'_ nZyhnK Bk e/of;skfonK dh ;dk Bjh_ v[ZpDh ;t/o

T[j nkgDh ;t?-ihtBh ftu fJ; rZb dh gq'Vsk eod/ jB L

;'uD, wfj;{;D ftu i' fFZds d[yh nkdwh gk; jz[dh j? T[j d[Zy s'_ \k;b/T[Øgo yb's/ pzd/ gk; Bjh_ j[zdh.

;' fJj ;Zu j? fe ;woZE b/ye e/tb nkgD/ jh Bjh_, d{finK d/ d[Zy-dod B{z th nkgD/ wB *s/ jzYkT[_dk j?. fi;d/ nkgD/ wB nzdo dod dk tk;kj?. T[jh b'ekJh d/ d[Zy-dod B{z ;wM ns/ tzvk ;edk j?.

gzikp d/ fi; wkj"b ftu vkH jfoGiB f;zx j'oK dk w[ZYbk ihtB phfsnk;h, T[j GkFktK d/ frnkB dk nfijk ;zrw ;h fi; Bkb fe;/ ftnesh dhF];hns dh T[;koh tZv nkekoh o{g tkbh pD ;edh ;h. fit/_ fit/_ gzikp oki;hgZy s'_ d[yKs tZb tXdk j? fst/_-fst/_ GkFktK ns/ GkFktK d/ ;kfjs *u'_ g?dkj'D tkb/ frnkB d/ ;'w/ ;Z[eD/ F[o{ j' iKd/ jB go feT[_fe jfoGiB f;zx j[oK d// w[ZYb/ fszB djke/ gzikp dh r"otFhb gozgok ftu phsd/ jB. fJ; eoe/ T[jBKd/ ouBkswe ;kfjs ftu g{otekbh frnkB dk ;kekokswe o{g t/fynk ik ;edkj?. T[jBK d/ ekft-ntu/sB ftu Xkofwe ;z;EktK Bkb ;zpzfXs ;kfjs, nkgD/ihtB dh iZd'-ifjd ns/ ;zrhs Bkb nEkj fgnko nkgD/ obt/_-fwbt/_ o{g ftufJ; soQK ;kjwD/ nkT[_dk j? fe vkH jfoGiB f;zx dh f;oiDk fJfsjk; fwfEjk;

Page 413: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 413

d/ ft;sfos frnkB ftu'_ T[sgzB j[zdh j?. vkH jfoGiB f;zx j[oK bJh fJj fJefe;w dk fto'XkGk; jh ;h fe gfotkoe d[Zy ns/ nkb/-d[nkb/ d/ ihtB ftu'_ g?dkj' fojk frnkB ;kwkBKso o{g ftu gqkgs j[zd/ jB. T[j nkg fbyd/ jB few/o/ wB w;se ftu id'_ eftsk dh nkwd j[zdh j? sK ;zrhs dhnK X[BK w/o/ ekftnkg/ ftu okrwJh ;[oK S/VdhnK jB. fJ; dk wsbp fJj ;h fe ekft ;[oKgfjbK nkT[_dhnK ;B s/ Fpd pknd ftu pj[Vd/ ;B. f;oiBkswe ftXkB ftud{;ok wjZstg{oB B[esk fJj j? fe jfoGiB f;zx j'oK gk; d[Zy dk sB MkfrnkgqwkDe nB[Gt ;h. T[j id'_ nkgD/ nkb/-d[nkb/ d/ b'eK B{z d[Zyh t/yd/ ;B sKT[jBK d/ d[Zy B{z th nkgDk jh pDk b?_d/ ;B. pzdk d{;o/ dk d[Zy GziB eoBftu ;jkJh j' iKdk j?, id'_ T[j T[; Bkb ngDZssk dk foFsk ekfJw eo b?_dkj? go fJ; ftu i' p[fBnkdh Fos j[zdh j?, T[j fJj j? fe d[Zy joB tkb/ftnesh d/ fjod/ ftu wk;{whns dk tk; j't/.

FkfJo j' e/ fiT{D bJh bk}wh Fos j?

d{finK dh j'Dh B{z nkgDh j'Dh pDk b?Dk.

u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ouBk ftu vkH jfoGiB f;zx ih B/ ouBkswe;kfjs d/ i' p[fBnkdh B/w ftnesh dh j'_d ftu bk}wh wzB/ jB T[j fJ;soh, d[Zyns/ wk;{whns d/ jB. T[jBK dh ;wZ[uh ekft ouBk dk gkm ehsk ikt/ sK fJjB[es/ ;fji Gkn jh B}o nk iKd/ jB. fJj f;ZXKse B[es/ T[E/ Gkt/_ ftjkoe o{gftu fd;d/ jB go u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk ftu fJjBK B{z fJe B/wktbh ftu pzfBQnkfrnk j?. ;t?-ihtBeko fJe T[Øxk ekft Fk;soh j? fJ; eoe/ nu/s jh T[j ekftftXkB d/ B/wK dh fBFkBd/jh eo iKdk j?.

n;h_ d/fynk j? fe jfoGiB f;zx fJe wjkB ;kfjse F];hns d/ wkbe;B. T[j fJe nfijk ftnefsst ;h i' nkswgoeh X[B ftu ofjzdk ;h. nkgD/ihtB ftu ftuofdnK T[jBK B{z nkgD/ gfotkoe ihnK, B/Vb/ foFs/dkoK, d';sK-fwZsoK, b/yeK dk ;zr-;kE fwbdk fojk. T[jBK d/ nkgD/ gfotkoe w?_poGkt/_ T[jBK dh f}zdrh ftu E'Vk no;k jh oj/, go T[jBK dh wkBf;esk ftuT[jBK dk rfjok tk; pfDnk fojk. B/Vb/ foFs/dkoK d/ Bkb ofjD dh wip{ohpDh ojh. fJE/ T[jBK B{z :EkoEe foFfsnK dh jehes dk frnkB j'fJnk.d';sK-fwZsoK ftu T[jBK d/ r{VQ/ ;ZiD-fwZso ;B. fijBK Bkb T[jBK B/ nzsw;[nk;K sZe d';sh fBGkJh, e[ZM frD/ u[D/ b/yeK, ebkekoK Bkb T[jBK dh pj[sfBeNsk ;h. JhFto fusoeko, j}kok f;zx r[odk;g[oh, ;[w/o, vkH nwohe f;zx,vkH i;tzs f;zx B/eh nkfd. fJjBK Bkb T[j nkgD/ ;kfjse ;ztkd oukT[_d/ ;B.nkgD/ FkfrodK B{z T[j Fkfrod Bjh_ pbfe nkgD/ ;zrh ns/ gfotko dk nzr jh

Page 414: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

414 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

pDk b?_d/ ;B. T[jBK Bkb s[ofdnK-fcofdnK T[j nkgD/ nkg B{z frnkB d/ okjhjh ebfgs eod/ ;B. fJjBK FkfrodK d/ ;zr-;kE okjh_ T[j jw/Fk nkgD/ frnkBd/ y/so B{z t;hj eod/ ;B. nkgDhnK ;zGktBktK B{z FkfrodK d/ o{g *u s;Zt[oeod/ ;B. fJjBK T[go'es ;zrhnK-;kEhnK dh T[jBK dh f}zdrh ftu nfjw G{fwekpDh ojh.

T[go'es ;koh ftuko-uouk B{z i/ e[ZM FpdK *u ;w/NDk j't/ sK fJj fejkik ;edk j? fe fJ; ;t?-ihtBh ftu thjth_ ;dh d/ d{i/ nZX d/ ;ot'sw ;kfjsekons/ fuzse dh f}zdrh d/ ftfGzB gVktK dh fJe bzwh ftek;-o/yk j?. T[jBK dhF];hns nfijh ;h fe f}zdrh dh bzwh iZd'-ifjd ftu T[j ed/ jko/-j[ZN/ Bjh_,pbfe GftZyw[yh j[zd/ j'J/ nkgD/ nkdoFK B{z ;o eoB ftu bZr/ oj/ ns/ ;\bj'J/.

T[jBK dhnK ;kfjse ouBktK dk w{b \b;\k fJj T[ikro j'fJnk j? fe;kXkoB s'_ ;XkoB wB[Zy ftu th n;kXkoB F];hns pDB dh ;zGktBk ehsh ik;edh j?. vkH i;tzs f;zx B/eh dh fJj ;so

@@w?_ ;zGktBk dh nZy ftu p?m e/ t/fynk j? $ i' e[M ebfgnk ik ;edkj? $ tkgo th ;edk j?.## (f;wfosh d/ feoB s'I gfjbK, gzBk L 36)

T[jBK dh ihtB ejkDh ns/ nkdoFK T[go g{oh soQK Y[Zedh j?. fJjouBk gzikph d/ ;w{j gkmeK d/ fXnkB fjZs ofjDh ukjhdh j?, sK i' T[j nk;skdk gZbk ;dk geVh oZyD, sK jh fJ; fbys dk n;bh we;d ns/ :'rdkB;zg{oB j't/rk. ouBk dk Bkw jh ihtB ftu nkJhnK d[FtkohnK ns/ w[;hpsK tZb;ze/s eodk j?, fi;B{z b/ye B/ ;kfjsesk d/ ;[w/b okjh_ gqwkDe o{g ftu gqrNehsk j?. g[;se ftu nkJ/ ;ze/s nfijhnK ukphnK jB, fijBK okjh_ vkH jfoGiBf;zx d/ ihtB, ouBk ns/ F];hns dhnK r[zMbK ns/ ow}K B{z y'fbQnk th ik;edk j?.

õõõ

Page 415: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 415

fJe dot/F dh :ksokfJe dot/F dh :ksokfJe dot/F dh :ksokfJe dot/F dh :ksokfJe dot/F dh :ksokvkH wBihs e"ovkH wBihs e"ovkH wBihs e"ovkH wBihs e"ovkH wBihs e"o

vkH jfoGiB f;zx fJe nfijh n}hw F];hns ;Bfe T[BQK pko/ fbyDk ;{oi Bz{ fuok| fdykT[D tkbh rZbj't/rh.

u'bk NkehnK tkbk ftu vkH jfoGiB f;zx B/nkgDh F];hns, nkgDh ekft-ouBk d/ pj[ftX gk;koK Bz{fJe ]k; ftXh okjh_ T[xkfVnk j?. id'_ w?_ fJ; ouBk d/gkm nzdo dkf]b j'Jh sK fJe' t/b/ ouBk gkm okjh_ T[BQKdh F];hns d/ o{-p-o{ th j'Jh. u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk;[Gkn s/ f;ob/y d'jK gZyK s'_ w?Bz{ nb'eko brk. jfoGiBf;zx dk ;w[Zuk ti{d u'bk j? ns/ NkehnK nfij/ gVkn jBfiBQK EkDh_ b/ye r[}fonk j?. fJE/ ;fjtB jh n;h_ nB[Gtdh gZXo s/ T[; d/ gkm Bkb i[VfdnK fJe foFsk ekfJweo b?_d/ jK. fJj fJe fJj' fijh fbys j? fi; ftu b/ye dh ekft f;oiDk s/ T[; d/ ihtB dhnK nB/eK gosKgqsZy o{g ftu ;keko j[zdhnK jB. b/ye ;fji/ jh gkmeirs Bkb nkgDk fJe ihtzs foFsk ekfJw eo b?_dk j?.

;t?ihtBh ftu u'bk fJe e/_doh fujB o{g ftu;keko j[zdk j? fijVk fJe gk;/ sK ihtB d/ nzdk} Bz{co'bdk j? ns/ d{i/ gk;/ T[; d/ X[o nzdo gJh fJe ]kw'FouBk Bz{ fbysh o{g se b? ikD dh ftXh th d;dk j? ns/shi/ pzB/ T[j fJe fJj' fijk wB[Zy fijVk g[Zso, fgU,nfXnkge ns/ fe;/ dk Fkfrod th j't/ T[; Bz{ u'b/ okjh_;keko eodk j?. u'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbku'bk NkehnK tkbk fJe fJj' fij/ F];(jfoGiB f;zx) dh ihtB :ksok j? fi; B{z Gog{o Xoksbd/ pkti{d th ftr'funK ftu ftuoBk fgnk. T[j gqkgshnKBz{ wkDdk ns/ ftr'funK ftu ftuodk j'fJnk th ;zxoFFhb

n?;';hJ/N gq'ca?;o, ;qh r[o{r'fpzd f;zx ekbi nkcaekwo; (fdZbh :{Bhtof;Nh),ghswg[ok, BthI fdZbh.c'B L 9871648494

Page 416: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

416 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

j?. ihtB ftu ukJh_ ukJh_ nZr/ tXD ftu ftFtk; oZydk j?. nkgD/ fgsk pko/rZb eodk j'fJnk T[j nkydk j? L

w/ok fgsk fJfsjk;e sZE s'_ fes/ tXhe fwfEe ;'u tKr w/o/ nzdoofunk-tf;nk j?. T[jBz{ r[nkT[D ftu th e[M gkT[D dh tk;sftesk Fkfwb j?.ftr'uk s/ gqkgshnK fJe' egV/ dh f;ZX g[Zm tKr j?. ;koh T[wo jzYkT[_dk fojKjK. (gzH 10)

T[j ftr'funK Bz{ th fJe iFB tKr wkDdk j?. fJ; soQK @u'bk# fJe;zg{oD jfoGiB f;zx dk ti{d j' fBpVdk j?, fijVk fe nzsow[yh j? ns/ T[;ftubhnK NkehnK T[BQK dh okjdkoh d/ tZy' tZyo/ gVkn jB. Gkt/_ fJj gVknsoshptko Bjh_ jB ns/ fJj jh T[jBK dh ftbZyDsk j? ns/ fJ;/ eoe/ T[jNkehnK jB. fJBQK gVktK ftu T[; d/ foFs/ Bks/, d';s fwZso, b/ye, tZy tZy;fGnkukoK Bkb ;zpzfXs t/ot/ ;kv/ ;kjwD/ nkT[_d/ jB. fJj T[j NkehnK jBfiBQK Bz{ T[; B/ tZy' tyo/ gVktK ;w/_ nzfes ehsk j?. fJj gVkn T[; d/ ihtBu'b/ ftueko i[Vd/ th jB, d{i/ gk;/ nkgDh fJeZbhekoh j'_d dk ;p{s th fdzd/jB.

;t?ihtBh dk gfjbk gVkn T[; dk pugB j?. jfoGiB f;zx dk pugBpVk nwhoh tkbk fojk j?. feT[_fe T[j nkgD/ wK-pkg dk fJeb"sk g[Zso ;h, fJ;eoe/ ;G dk fgnkok ;h. gozs{ fJj jkbks T[; d/ ibdh pdb rJ/. T[; d/xo d/ ihn fJe fJe eoe/ ftSVd/ ub/ rJ/ ed/ Bk tkg; nkT[D bJhHHHT[;d/ gj[-c[Nkb/ Bz{ ;[Bfjoh d[gfjo pDB dk w"ek jh Bjh_ fwfbnk s/ f;ZXk Fkw j'rJh ns/ fJj Fkw pj[s bzw/oh ;h. fJ; Fkw Bz{ T[j wB jh wB ftu ]kw'FhBkb jzYkT[_dk fojk. gfotko ftS'Vk T[; Bz{ fJzi ikgdk ;h fit/_ T[; e'b'_ e'JhngokX j'fJnk j't/. T[j nkgD/ fJ; nDehs/ r[Bkj Bz{ th d[Bhnk s'_ b[ekT[_dkfojk. T[; bJh ;G s'_ pVk ftr'uk T[; dk pugB nkT[D s'_ gfjbK jh ub/ ikDk;h L

fJe fdB wK B/ pks ;[DkJh,

fet/_ T[; B/ nkgD/ jEh_

fgsk w/o/ dh fusk ibkJh

b/ye B/ nkgDh ;t?ihtBh Bz{ fJe ]k; ftT[_s ftu r[zfdnk j?. T[; dh;t?ihtBh dk jo Gkr fe;/ B fe;/ ftr'u/ Bkb ;zpzfXs j?. fw;kb d/ s"o s/gfjb/ Gkr e'm/ s/ gVe'mVk ftu T[j d;dk j? fe T[; d/ iBw ;w/_ jh T[;d/ fgsk dk d/jKs j' frnk. T[; B/ pugB ftu jh nkgD/ fgsk Bz{ r[nk fdZsk.fJj ftr'uk T[; Bz{ pugB ftu jh fwb frnk s/ ;koh f}zdrh T[; d/ Bkb Bkb

Page 417: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 417

jh ubdk fojk. nfij/ ftr'u/ jh T[; Bz{ Bkb' Bkb nZr/ tXD bJh fJe g[]sk}whB th d/_d/ jB. T[j foFs/ fe;/ B fe;/ j;sh dh Feb ftu T[; Bz{ f}zdrhftu fwbd/ th oj/ jB fit/_ T[BQK dh G?D pz;'. T[; d/ ihtB ftu ftr'u/ s/gqkgshnK Bkb' Bkb s[od/ jB ns/ fJ;/ bJh T[j fJBQK Bz{ fJe' egV/ d/ f;ZX g[Zmnkydk j?. b/ye d/ fgsk dh id'_ w"s j'Jh sK T[BQK dh r?ojk}oh B/ T[; d/ufoZso fBowkD ftu pj[s tZvk o'b ndk ehsk. fgsk ih dh gfjbh fBFkBh i'T[BQK se gj[zuh T[j frnkBh Bo?D f;zx dk rzqE pkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;NhepkJh tkoK ;Nhe ;h fi; B/T[BQK Bz{ r[opkDh nfXn?B Bkb i'fVnk L

T[jBK tk;s/ fJj rzqE fJe nfrnks fyVeh j?, fi; okjh_ ekft-d/thw/o/ se gj[zudh ojh j?.

fJ; soQK fiE/ T[; d/ fgsk d/ ikD dk dod ;h T[E/ Bkb jh r[opkDhBkb fJe;[osk T[BQK dh gqkgsh ojh. T[BQK dh j'_d ftu jK$BK-w[yh t/ot/ T[jBKd/ ;zr-;kE ubd/ oj/ jB fijV/ fJe ihT[_d/ ikrd/ ;{MtkB ;zihdk fJB;kB dh;ZukJh j[zd/ jB. T[BQK e'b nro e'Jh XB d"bs ;h sK T[; B/ ekft fujBK dhewkJh ehsh. xo j[zfdnK j'fJnK T[j p/xo j'J/ s/ feokJ/ d/ wekBK ftuoj/. fJBQK Bz{ jh T[; B/ gqkgsh s/ ftr'u/ fejk j?. fJ; f;ob/y nXhB T[j nkgDheftsk fbyD d/ nB[Gt Bz{ fJzi wfj;{; eod/ jB fit/_ fe;/ B/ gfjbK s'_ jh T[;o/e'm/ d/ T[go fJe j'o e'mk i'V fdZsk j't/ L

w/oh w"fbesk ftu pj[s e[M g[okDk j? i' nkgD/ gfotko dh wko\s w?Bz{nkgD/ ;fGnkuko s'_ fwfbnk j?. w/ok fgsk fJfsjk;e sZE s'_ fes/ tXhe fwfEe ;ZutKr w/o/ nzdo ofunk tf;nk j'fJnk j?. T[jBz{ r[nkT[D ftu jh e[M gkT[D dhtk;sftesk Fkfwb j?. ftr'uk s/ gqkgshnK fJe' jh egV/ dh f;ZX g[Zm tKr w?_ ;kohT[wo jzYkT[_dk fojk jK. (gzH 10)

T[jBK dk xo, gfotko, ;fGnkuko s/ j'o nkbk d[nkbk Bh_j j? s/ T[gobhT[;koh d[nkok T[j nkgD/ ekft fujBK dh ewkJh eo fojk j?. T[; dk ihtB s/f;oiDk d't/_ ewhnK s/ gqkgshnK fwZso tKr Bkb' Bkb s[od/ jB Gkt/_ ;[Gkte s"os/ fJj tZy' tZyo/ jB.

;t?ihtBh ftub/ fJBQK ftr'funK ftu \k;bk fJe nfjw o'b ndk eodkj?. fJj \k;b/ T[; dh f}zdrh ns/ b/yDh d/ nko-gko c?b/ j'J/ jB. fJE'_ sefe id'_ T[j nkg nkgD/ ihtB gkm Bz{ T[;koB brdk j? sK T[; tes fJj \k;b/T[; dh \k;bk-g;zdh pD e/ ofjB[wkJh eod/ jB ns/ d{ih so\ fJe ebkswei[rs tKr T[; d/ ihtB gkm Bz{ T[;koB s/ ;ztkoB ftu th ;jkfJe j[zd/ jB.\k;bk T[; dh gSkD dk fJe wkfXnw j?. fi; w?_ s/ yb'e/ T[j rZb eodk j?,

Page 418: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

418 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[j ;kXkoB jfoGiB f;zx Bjh_ ;r'_ T[j T[; jfoGiB f;zx dh rZb eodk j? i'fJeZbsk s/ ftr'funK ftu'_ T[Gfonk j?. fJ;/ bJh T[j nkydk j? L

w/oh f}zdrh ftu \k;b/ nkgD/ fgsk s'_ tZX jB. Bk w?_ nkgD/ idh fgzvtf;nk s/ Bk jh nkgD/ iBw Ffjo (bzwfvzr iK bkwvhr) ftu iBw b? e/ bkj"onk e/ ofjDk fgnk. nkgD/ iBw-EK s'_ \k;bk nZi se pfDnk j'fJnk j?. (gzH13)

iBw ;EkB dk \kb;k fJj' fijk \k;bk j? fijVk ni se ekfJw j?.fJE/ T[; Bz{ nkgDk nkg epho tork brdk j?. epho th izfwnk sK pBko;ftu ;h go T[; dh w"s wrjo ftu j'Jh.

;iB iBw fFtg[oh fpskfJnk

wosh pko wrjo T[fm XkfJnk. (gzH 13)

;EkB d/ ftr'u/ ftu bkj"o dk nfjw ;EkB j? fijVk T[; Bz{ pko pko:kd nkT[_dk j?. jfoGiB f;zx fJe fJj' fijk b/ye j?, fi; B/ nkgDh f}zdrhdk j'D-f;XKs nkg jh sbkfFnk j?. w/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksokw/oh ekft :ksok ftr'u/ ns/ gqkgsh dhobh fwbh ejkDh j?. (gzH 12)

fJj \k;b/ jh n;b ftu T[; d/ ftr'u/ jB. ;EkB s'_ pknd d{ikftr'uk T[; d/ nkgfDnK d/ ftSVB dk j? fijV/ fJe tkoh ftSVB s'_ pkndd[pkok Bjh_ bG/ go T[j T[; d/ ntu/sB ftu Fkfwb j' rJ/ i' eJh tkoh T[BQKdh fbys ftu'_ Mked/ B}o nkT[_d/ jB. T[; dh f}zdrh ftu e[M ftS'V/ sKpkjow[yh ;B fiBQK eoe/ T[j nkgD/ nkb/ d[nkb/ s'_ ftSVdk j?. T[E/ d{i/ gk;/e[M fJj' fij/ ;B fijV/ T[; d/ nzdo tkogd/ jB ns/ fiBQK ;dek wB[Zy nkgD/nkg s''_ ftSVdk j?. fJ;/ ;fEsh Bz{ T[j nkgDk nkozG-fpzd{ nkydk j? L

fJj j? w/ok nkozG fpzd{ fiE'_ w/ok nkgk, w/ok ;kfjseko, w/ok nfXnkgeftr;dk j?.

(gzH 18)

fJE'_ jh fJe bzw/ ftS'fVnK d/ f;bf;b/ wro'_ T[jBK dhnK gqkgshnK dk;\o F[o{ jz[dk j?. fJ; soQK T[BQK dh f}zdrh ftu i' e[M tkgfonk T[j T[BQK dhwkBf;esk dk jh fJe nzr ;h. T[BQK dh f}zdrh ftu fto'X i[N Bkb'_ Bkb ubd/jB fit/_ gqkgsh-r[nkT[D, jkf}o-r?ojkf}o, nzsow[yh- pkjow[yh, ;zrs-n;zrs,xo-p/xo, XB d"bs-|ohph, d[Bhnkdkoh-\k;bk nkfd. T[j nro d[Bhnk t/ydkth j? sK fJe \k;b/, fJe ftE s/ yb' e/ t/ydk j?. T[j T[; ftu yfus Bjh_jz[dk, T[; Bz{ S'_jdk Bjh_ ;r'_ fJ; s'_ fBofbgs j'e/ fJ; Bz{ b'udk j?. fJe

Page 419: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 419

niBph j'D sZe dk ;\o T[; B/ nkgD/ fgzv/ s/ jzYkfJnk j?. T[j }wkB/ dh GhVftu Fkfwb j' e/ th T[; s'_ tZyok s/ niBph j? L

vkH jfoGiB f;zx fJe pj[gosh F];hns d/ wkbe ;B. id'_ w?_ T[BQK d/ihtB u'b/ dhnK NkehnK Bz{ co'bdh jK sK T[BQK ftu'_ fJe b'eXkokJh ;zrhs dh;h fi; Bz{ T[BQK B/ b'et/d dk BK fdZsk. T[BQK dh eftsk dh nroG{wh wZXekb,gqkuhB gozgoktK, b'eXkok ns/ g[okD eEktK pDdhnK jB. Gkt/_ T[j T[BQK B{zBt/_ noEK ftu o{gKsfos eod/ jB. fit/_ fe fJe tko id'_ T[j xo dh SZss/ ;"_ oj/ ;B s/ Bkb d/ r[nKY ftu e[M n"osK Y'beh s/ e[M rk ojhnK ;B.T[j rz{i, T[j b?n T[BQK dh Bh_d ftu ;wk rJh. (gzH 11) T[j efjzd/ jB, ¿w/o/ nzdob/ rhseko Bz{ gq/oB tkbh sK Y'beh dh @efjotk# skb ;h, fi; dh gqkgsh;[sBh_do/ ftu j'Jh.À (gzH 29) fJ;/ d/ Bshi/ ti'_ T[BQK dk rhs ¿;"_ ik w/o/ wkbek,tokB j'Jh oksÀ dk phi o{g ftu iBw j'fJnk. n;kw d/ @phj{# Bku dhnK X[BK(b?nK) th T[; Bz{ gqGkfts eodhnK jB. T[; d/ pkb-wB ftu phj{ dhnK fgnko-b?nK jh ;wkJhnK j'JhnK ;B. iKrbh ephb/ id'_ T[BQK d/ xo nr'_ Bud/ j'J/fBebd/ sK T[BQK d/ f}jB ftu nkgDhnK X[BK SZv iKd/. j'o pj[s ;kohnK X[BKfit/_ w[ZY/ nN/ofdnK, uoyk esfdnK, ;/thnK tNfdnK iK e;hdk gkT[_fdnK i' rhsrkJ/ iKd/ ;B, fi; Bz{ T[BQK dh wK Fpd nkydh ;h, T[BQK Bz{ gqGkfts eodhnKojhnK jB (gzH 31). wK d/ wz{j'_ ;[D/ e[M rhs nfij/ th ;B, fiBQK d/ w[yV/ T[BQKB/ nkgD/ rhsK ftu th tos/ fit/_ @w?_ eo eo isBK jkoh. okwk Bjh_ w[edhc[bekoh#. T[BQK dk nkgD/ phs u[Ze/ Bkb'_ ;zpzX edh Bjh_ fByfVnk. fJ; soQK id'_n;h_ T[BQK d/ rhsK Bz{ gVQd/ jK sK T[BQK d/ nzdo ;wkJh b'eXkok fijVh rkj/prkj/ T[BQK d/ Bkb s[odh ofjzdh j?, ;kf]nks o{g ftu wfj;{; j[zdh j?. rhsT[BQK d/ ftjko d/ nzr-;zr oj/ jB. T[j rhsK ftu ihT[_d/ jB.

fJ;/ soQK jfoGiB f;zx id'_ fJSo/ nke/ nkgDh f}zdrh d/ 14 ;kbr[}kod/ jB sK fszB fjZf;nK d/ o{po{ j[zd/ jB. fJj feZ;/ T[BQK Bz{ nu/s jh ;zi'rBkb fwb/. fJj feZ;/ ;B L Nfjb f;zx x[Ze/tkbhJ/ dk ftobkgftobkgftobkgftobkgftobkg, ekdo:ko dkg{oB Grsg{oB Grsg{oB Grsg{oB Grsg{oB Grs s/ d"bs okw dk o{g p;zso{g p;zso{g p;zso{g p;zso{g p;zs. fJBQK fszBK feZf;nK ftu'_ T[j g{oBg{oBg{oBg{oBg{oBGrsGrsGrsGrsGrs s'_ tX/o/ gqGkfts j[zd/ jB ns/ fi; Bz{ T[j so[ZBw ftu ;[nkDhnK Bz{ rkrk e/ th ;[DkT[_d/ oj/. j"bh-j"bh g{oB T[; d/ ntu/sB dk nzr pDdk frnk.T[BQK d/ nzdo fJe j'o g{oB dk feZ;k fbfynk iKdk fojk.

fJj th ftr'u/ dk jh fJe o{g j?, i' T[j jzYk oj/ ;B. fit/_ g{oB thed/ yV's dh nt;Ek ftu Bjh_ fojk T[t/_ jh b/ye th jw/Fk jh rshFhb fojkj?, fpBK fe;/ yV's d/ T[j nZr/ s'_ nZr/ tXdk ubk frnk. fJBQK ftr'funK ftu'_

Page 420: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

420 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

nZr/ tXDk jh T[BQK dh gqkgsh j?.

u'b/ dk fJe fjZ;k T[; d/ T[j foFs/ jB, fijV/ T[BQK Bz{ iBw s'_ fwb/fit/_ T[BQK d/ wksk fgsk ns/ G?D dk foFsk pj[s nfjw j?. wK dk foFsk sKfJj' fijk foFsk j? fijVk T[BQK s'_ ftSVB d/ pkti{d th T[jBK dh g{oh f}zdrhftu Bkb' Bkb rshFhb fojk j? L ¿w/oh wK X[o f}zdrh ftu pj[s vz{xh bZEhj'Jh j?. T[j pj[s d{o se w/o/ nzr ;zr s[oh j?HHH.À

wK T[BQK bJh fJe j;sh jh Bjh_ ;h ;r'_ fJe c?bdh beho ;h. T[jnZi th @;so[ nB/e ubkts xkt sT[ sB J/e B bkrB gkt/# dk ftod eodhj?, fJe nB'yk foFsk j? T[BQK dk wK Bkb. T[; Bz{ wK Bz{ @jkfJ wK# efj e/ g[ekoBdh b'V Bjh_ g?_dh. T[j f;o\ @wK ;de/ wK tkoh# dh b?n Bz{ fuskodk j? s/ T[j;kfynks o{g ftu B}oh_ g?_dh j? L

wK s/o/ ;de/

w?_ s?E'_ tkoh

fJe j'o foFsk i' T[; Bz{ iBw s'_ fwfbnk T[j T[; dh G?D fpFB e"o;h, fijVh pVk ;[ohbk rkT[_dh ;h ¿T[jB/ w/o/ nzdo pkDh dk ;fji-phi phfinks/ rhs ouBk bJh }whB fsnko ehsh.À (gzBk-37) go b/ye d/ fJj foFs/ T[;s'_ ibdh ftu ftSV rJ/. fJj th b/ye dh f}zdrh ftu fJe \k;bk ;h,nkgfDnK s'_ ftSVB dk. go wjZstg{oB rZb fJj j? fe Gkt/_ fJj foFs/ i' T[;Bz{ iBw s'_ fwb/ ibdh ftSV rJ/ ed/ Bk tkfg; nkT[D bJh go T[; dh ;kohf}zdrh T[j fe;/ Bk fe;/ o{g ftu T[; d/ ;kjwD/ nkT[_d/ oj/ jB. fJ; dk ekoBfJj j? fe b/ye fJ; ftr'u/ ftu th yb'sk Bjh_ fojk pbfe T[j nkgD/ ihtBftu nr/ tXdk frnk. nkgDh fJ; rshFhbsk ekoB jh T[j nZi fJ; w[ekws/ gj[zfunk s/ fJjh T[; dh ;G s'_ tZvh gqkgsh th j?. T[j nkydk j? L

edh edh w/ok ih nkgD/ nkg Bz{ ez{i ns/ pkbwheh dk fwfbnk i[fbnko{g ;wMD Bz{ eodk j?. w?_ jh e[M r[nkfJnk j? s/ w?_ jh ftr'u/ dh fwZNh BkbnkgDhnK ekft w{osK ouhnK jB. (gzH 58)

vkH jfoGiB f;zx fJe fJj' fijk b/ye j? fi; B/ nkgDh ;t?ihtBh Bz{fJe ftT[_s okjh_ fpnkB ehsk j?. T[; B/ jo Gkr d/ f;ob/y Bz{ fJj ;'uh ;wMhftT[_s fdZsh j? Gkt/_ fJj soshptko Bjh_ j? feT[_fe T[; dk u'bk jh NkehnK tkbkj?. u'b/ dhnK NkehnK ftu seshp Gkt/_ j'J/ Bk j'J/ go T[; dh soshp gkmedh u/sBk ftu }o{o pDdh j?.

b/ye dh f}zdrh ftu iBw s'_ fwb/ foFfsnK s'_ fJbktk e[M foFs/ fJj'

Page 421: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 421

fij/ ;B fijV/ T[; B/ nkg ewkJ/. fJBQK foFfsnK ftu T[; d/ d';s i' T[; Bkbub/ ns/ e[M T[j th d';s ;B fijV/ e[M d{o ub e/ jh ftSV rJ/. fJBQKd';sK ftu ;[bZyD, nwo f;zx, r[b}ko f;zx ;zX{, nso f;zx, i;tzs f;zx B/eh, gq'H gqhsw f;zx, e/;o f;zx, joBkw nkfd d/ BK bJ/ ik ;ed/ jB. fJBQK d';sKpko/ T[j nkgDh ;t?ihtBh ftu @w/o/ d';s 1#, @w/o/ d';s 2# Gkr ftu fpnkBeod/ jB. d';sh pko/ T[; dk ftuko j? fe L

d';sh ftnesh Bkb jh ;zGt j?, ;w{j Bkb Bjh_. ;w{j d/ s[;h_ w?_pojh j' ;ed/ j'. ;' iwks i'V e/ s[oB tkb/ pzd/ gqwkfDe ftnesh Bjh_ jz[d/. T[j][d p][d d';sh d/ dkfJo/ ftu'_ ]kfoi j' iKd/ jB. (gzH 119)

JhFto fuZsoeko pko/ T[j efjzdk j? fe ¿w/oh of;esk ns/ frnkB Bz{ft;skoB ftu JhFto dk pVk jZE ;h.À (gzH 121) JhFto fuZsoeko s'_ pknd;[w/o d/ nkT[D Bkb T[; dh d';sh d/ x/o/ ftu tkXk j[zdk j?. fJE'_ se fe T[;dh gsBh ftu b/ye Bz{ nkgDh G?D pz;' B}o nkT[D brh. ;[w/o dh w"s s'_ pkndT[j fJe j'o ftr'u/ d/ ;kjt/_ jz[dk j? ns/ ;'udk j? fe j[D T[BQK wfjf\bK dkeh j't/rk fiBQK ftu G?D pz;' nkgD/ tho ]kfso i[V/ b'eK dh Nfjb ;/tk eodh;h. go ;[w/o dh w"s s'_ pknd th T[; dh gsBh nkgDk fJj ;/tk tkbk XowfBGkT[_dh ojh.

;t?ihtBh d/ fJ; ewkJ/ j'J/ foFfsnK ftu n"osK dk wjZstg{oD ;EkBj? feT[_fe fJj T[BQK dh eftsktK dhnK ;o'sK th ;B. fJBQK ftu T[BQK dh wK,G?D pz;', ;[w/o dh gsBh jopz; e"o iK T[BQK dk gfjbk fgnko eoskoh dk BKfbnk ik ;edk j?. fJBQK dk f}eo ;t?ihtBh d/ @fJ;sqh d[Zy s/ wk;{whns# Gkrftu ehsk j?. fJe j'o n"os i' T[; dh wkBf;esk Bz{ N[zpdh j? T[j j? fJSo/ftu T[BQK d/ wekB dh feokJ/dko p;zs e"o, fijVh T[BQK dh eftsk @pbz{rk# dhgq/oBk ;o's th pDh. b/ye bJh T[; dh Xh ;op ;EkBh, ;opekbh, ;op wkBthgqshe j?. T[; bJh T[j fJe fBt/ebh go ;zg{oB GkFk j? fi; Bz{ T[j fiT[Dns/ ouD d'jK bJh ;fji/ jh tosdk fojk j?. fJ;/ ekoD @Xh# Bkwe eftskfbfys o{g ftu ;kjwD/ nkJh. fJ; eftsk ftu T[; B/ Xh Bz{ Xosh j/mbk pbdfejk L

Xosh d/ j/mK

X"b j? Xow j?

fJe w/oh Xh j?

fJ; soQK b/ye d/ Gkt/_ iBwiks foFs/ j'D, w[jZps d/ j'D iK T[; d/ewkJ/ j'J/ foFs/ j'D, T[j jo jkb ftu T[BQK Bkb s[od/ oj/ jB, rshFhb oj/

Page 422: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

422 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jB. T[j jK-gZysk Bkb T[jBK Bkb tkp;sk oj/ jB. T[j T[BQK Bkb BfiZm e/nr/ tXd/ oj/.

vkH jfoGiB f;zx dh ;t?ihtBh fJe j'o gZy'_ ftbZyD ejh ik ;edh j?T[j T[BQK dh vkfJoh j?. fJ; ftu T[BQK B/ T[jBK b'eK dk f}eo ehsk j? fijV/tZy' tZyo/ ;fGnkukoK Bkb ;zpzfXs ;B. fJBQK s'_ th T[; Bz{ T[jh ngDkgB s/fgnko fwfbnk fijVk nkgD/ b'eK s'_ fwfbnk. fJj T[; dh F];hns dh nwhohjh ejh ik ;edh j?. pkjob/ ;fGnkuko ftu id'_ T[BQK Bz{ eftsk gVQB dk w"ekfwfbnk sK T[E/ T[; Bz{ fJj nfj;k; j'fJnk fe ¿T[BQK dh wK p'bh fBo'b gzikpse jh ;hfws Bjh_, T[j Gkosh p'bh j? s/ Gkos d/ pj[s tZv/ y/so ftu fJ; dk;zuko ;fji ;zGt j?. w?Bz{ nkgD/ fgzv s'_ pkjo c?bD dk fJj;k; th j' fojk ;hs/ fJj ftFtk; th fe ;q's/ w/o/ X[o nzdo p?m/ vz{xh ngDs Bkb w/oh rb ;[D;wM oj/ jB.À (gzH 174)

fJ; s'_ fJbktk ;w/_ ;w/_ fijVhnK xNBktK d/F ftu tkgohnK, fit/_ Bhb/sko/ dk ;kek, T[Bh ;" u[ok;h, uko fdB o{g'F iK 1947, T[j th b/ye Bz{ gqGkftseodhnK ojhnK jB. fJBQK Bz{ T[j iVQK tkb/ c'V/ dk Bkw d/_dk j?. fit/_ c'V/ dhnKiVQK ed/ ]sw Bjh_ j[zdhnK, T[jBK dh uh; jw/Fk ekfJw ofjzdh j? ns/ T[j Bk;{opD iKd/ jB. fJ;/ soQK fJj xNBktK th ed/ G[bkJhnK Bjh_ ik ;edhnK. fJBQKxNBktK ftu jh fJe f}eo:'r xNBk n?woi?_;h dh j?. fi; ftu fe;/ Bz{ p'bDdh fJik}s Bjh_ ;h. T[; t/b/ T[BQK dh g[;se N[ehnK ihGK tkb/ Sgh. fJBQK s'_fJj gsk brdk j? fe b/ye fJe ;zihdk fe;w d/ b/ye ;B s/ fJBQK xNBktKdk vz{xk gqGkt T[BQK d/ wB s/ fgnk.

vkH jfoGiB f;zx fJe fJj' fijk b/ye j?, fijVk n?B/ ftr'funK d/pkti{d th jK-gZyh j?. Gkt/_ T[jd/ foFs/, fwZso fJe fJe eoe/ iKd/ oj/ go T[BQKdh w"s T[; ftu fJe u/sBk irkT[_dh ojh.

T[j sK wo rJ/ go w/o/ nzdo T[BQK dh w"s ihT[_dh ofjzdh j?. FkfJoj' e/ ihT[D bJh bk}wh Fos j? d{finK dh j'Dh Bz{ nkgDh j'Dh pDk b?Dk. p;fJ;/ ftu T[jdh ;wt/dBk dk G/d j?. (gzH 221)

fJj T[jh rZb j? fe T[j ftr'funK Bz[ th fJe gqkgsh tKr b?_dk j?, s/fJjh T[jdh gqkgsh s/ ftbZyDsk ejh ik ;edh j? fe T[j jw/Fk rshFhb fojkj?, yV's dh n;tEk ftu Bjh_. T[j fJe fJj' fijk ;zihdk b/ye j? i' nkgDh;t?ihtBh ftu gqekFB se dh rZb th eodk j?, fijVk nkgD/ nkg ftu fJeBt/ebh rZb j?. nkgDh FkfJoh dk f;yo T[j @np jw r[w j[J/# Gkr ftufpnkB eodk j?, fJE/ T[BQK dh F];hns dh nwhoh Mbedh j?. Gkt/_ T[; e'b'_

Page 423: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 423

pj[s e[M y[; frnk go j[D T[j i' e[M BtK f;oi/rk T[j T[; dk nkgDk jhj't/rk L

pD/-pDkJ/ o;s/ r[nkuD dk ekjdk |w, id'_ nkg Bt/_ o;s/ pDk e/ fe;/Bt/_ nip-nikfJp Ffjo ftu gj[zuD dh ;woZEk ;dk ihT[_dh gqshs jz[dh j?. (gzH233)

fit/_ oks gqGkt tb s[odh j? T[;/ soQK b/ye nkgD/ ftr'funK s'_ gqkgshse ;\o eodk j?. Gkt/_ T[; Bkb ;BwkB ngwkB d'jK soQK dhnK XkoktKbrksko tfjzdhnK ojhnK jB. nfs fBr[D/ s'_ th T[j FpdK, b'nK, pzfdFK nkfddh dhfynk gqkgs eodk fojk j?. T[; Bz{ i' th fwZso fwb/ T[j th T[; Bz{ nkgDhfJe gqkgsh jh brdh j?. T[j T[BQK ftu'_ jh nkgD/ foFfsnK dh gSkD }o{o eod/oj/ jB. vkH jfoGiB f;zx dh fJj ]k;hns ;h fe T[j jo t/b/ d';sh ftuth nksw wzEB eod/ ofjzd/ ;B. FkfJd fJ;/ eoe/ T[; B/ nkgDk j'D dk B/w th nkg jh sbkfFnk j?. T[j xNBktK Bz{ G'rD tkbk F]; Bjh_ ;h pbfeT[j T[BQK dh goy gVskb eoe/ iK efj bT[ ekoD bZG e/ nr/ s[oB tkbk;h. T[BQK dk fJj B/w w/oh iku/ nkgD/ nkg/ dh gSkD Bkb ;zpzfXs j?, fi; ftur[owfs frnkB B}o nkT[_dk j?.

T[BQK dk w/b tZy' tZyo/ ;fGnkuko s/ XowK d/ b'eK Bkb j'fJnk ns/T[j pzd/ ;fjtB jh T[BQK d/ ;o's/ th pDd/ oj/. vkH jfoGiB f;zx B/ nkgD/u"frod nfXnkgeK, ftfdnkoEhnK, Gkt/_ e'Jh T[BQK s'_ gfVQnk iK Bk gfVQnk j't/, gkmeK, ;o'fsnK dk fJe j}{w fJeZmk ehsk ;h. fJ; ftu ftuodk j'fJnk thT[j fJ; GhV ftu Fkfwb Bjh_ ;h ;r'_ fJe ftE (\k;b/) s/ yb'sk fojk. FkfJdfJj jh T[BQK dh pj[s tZvh gqkgsh ;h. nekdfwe y/so ftu T[BQK dh ;\bskT[BQK dhnK gqkgshnK d/ okj Bz{ w'ebk eodhnK ojhnK jB.

fBob/gsk T[; bJh ;tZS jh Bjh_ ngDs tkbh F?n th j?. T[; dh\k;bk-g;zdh ;zfBnk;h dh T[dk;hBsk Bjh_ fJj T[; wK d/ ngDZs torh j?, i'd{o p?mh nkgD/ g[Zso d/ oZi/ g[Zi/ j'D dhnK ]poK ;[D e/ y[F j[zdh j?. Gkt/_ T[;oZi ftu nkg fjZ;/dko Bjh_ pD ;edhHHH¿fJe |?o jkf}o wK w/oh eftsk ftujw/Fk jkf}o ojh j?. G?D BkBeh torh ;tZS F];hns dh d{o'_ nkT[_dh wZXwfijh nktk} w?_ jw/Fk ;[Ddk fojk jK. w/oh \k;bk-g;zdh dk w[jKdok ngDZs tkbkj?. (gzH 19) T[j \k;b/ T[go yb' e/ th nkgD/ ;Zu nkgD/ ;[ji dh oZfynk eo;edk j?.

nZi id'_ w?_ fJ; u'b/ Bz{ fJe tko c/o T[bNk gbNk e/ t/fynk sK w?_wfj;{; ojh jK fe T[jBK dh fJe fXo Bkb i[VB s/ i'VB dh gqfefonk T[BQK

Page 424: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

424 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

dh gqkgsh ejh ik ;edh j?. fJe fJj fJj' fijk jfoGiB f;zx dh f}zdrh dkd;skt/} j?, fi; Bz{ tko tko gVQB dk ihn eodk j?. T[BQK dh pkewkb w"fye;woZEk dk th gsk brdk j? fe i' e[M th T[BQK gVQhnK iK fbyhnK T[j fBozsoT[BQK nzdo ekoiFhb fojk. ukj/ e'Jh ftnesh iK gkm fiBQK B/ T[; Bz{ nwhoehsk T[BQK tb T[j tko tko tosd/ oj/ fit/_ @jzekohnK eZSK# ftu eJhBekokswe pzd/ T[BQK d/ ihtB ftu nkJ/ T[j th T[BQK e'b nk e/ jK-gZyh pDrJ/. T[j fJ; bJh fe T[j nkg jK-gZyh ;B. T[BQK nzdo fJe nEkj i}pk ;hi' fJe iBz{B dh Feb n]fsnko eo u[fenk ;h. T[j ftr'funK Bz{ fJe iFBtKr wkDd/ jB. T[j nzs ftu fco fJBQK ftr'funK d/ pkti{d T[;/ iBw GktwkB; iBw ftu d[pkok iBw b?Dk ukj[zd/ jB. T[;/ }ks, gfotko, d/F gzikp ftunkT[D dh fJZSk }kfjo eod/ jB. T[j nro BjkT[Dk th ukj[zd/ jB sK g[zfBnKd/ fdB fJFe o{gh MBK ftu. s/ fJjh T[BQK dh ftr'funK s'_ gqkgsh se dk ;\ofejk ik ;edk j?. nzs ftu T[BQK dh jh eftsk Bkb nkgD/ b/y Bz{ ftokw d/Dk ukjKrh L

wkB; iBw d[pkok gktK

J/; jh d/F gzikp #u nktK

õõõ

Page 425: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 425

fBoGT[ fBot?o dkfBoGT[ fBot?o dkfBoGT[ fBot?o dkfBoGT[ fBot?o dkfBoGT[ fBot?o dkebkswe gZyebkswe gZyebkswe gZyebkswe gZyebkswe gZyBtdhg e"oBtdhg e"oBtdhg e"oBtdhg e"oBtdhg e"o

;\oBkwk wB[Øy dh x[wØeV wB'fposh dh g?dktkoj?. x[zwDk fcoBk ns/ ;?o eoBk wB[Øy dh iwKdo{ o[uh j?.;?o ;gkN/ eoB tkbh fJj o[uh ns/ x[wØeV gqftosh d{;fonKB{z ikDB dh b'uk s'_ jh T[gidh j?. d{;fonK pko/ frnkBdh G[Øy ns/ ;[ji ;[zdosk t/yD wkBD dh fyØu wB[Øy B{zd/F ftd/F d/ ;\o s?n eoB dh fyØu wB[Øy B{z d/Fftd/F d/ ;co s?n eoB bJh gq/odh j? feT[_fe tØy-tØyd/FK d/ G{ yzvK ftØu ihtB dh tzB ;[tzBsk, o[ØsK, w";wK dhndbk-pdbh j? ns/ e[dos d/ ftokN fdqF, fdqFK ftØu ozr-ozrhBh ns/ ]{p;{osh j?. fJ; soQK nzdo{Bh gq/oBk d/ t;hG{sj' e/ ;\o ns/ ;?o ;gkN/ eodk j'fJnk Gkt[e wB[Øy id'_nkgDh ikfrnk;k dh wB'fposh d/ ekoB fe;/ G{-yzv s/G{wzvb dhnK ozr ozrhBhnK pko/ nkgD/ nB[GtK ns/nfj;k;K d/ wB'GktK B{z ;\oBkw/ ftØu'_ fpnkB eodk j?.b/ye d[nkok nkgDh :ksok ftØu gqkgs ehs/ siofpnK B{zid'_ fbgh pØX o{g ftØu T[skfonk iKdk j? iK ebkswe YzrBkb fusfonk iKdk j? sK ;\oBkwk j'_d ftØu nkT[_dk j?.

;\oBkwk tkose dh fJe nfijh tzBrh j? fi;ftØu fe;/ ftnesh d[nkok ;?o d/ ;wkukoK B{z nzfes ehskiKdk j?. fJ; ftØu b/ye nkg jh BkfJe j[zdk j? ns/ fe;/d/F dh :ksok B{z T[j nB[GtK iK gqsheowK d[nkok nkg jhgq;s[s eodk j?. ;\oBkwk fJe nfijh f;oiD gqfefonk j?fi; d[nkok b/ye nkgD/ nkg Bkb i[VhnK xNBktK d/toDB okjh_ nkgD/ ;w/_, ;EkBK s/ d/F dhnK okiBhfse,;wkfie, Xkofwe s/ ;fGnkukoe gfo;fEshnK dk frnkBth eotk ;edk j? ns/ gkme xo p?m/ wkBf;e s"o #s/

;hBhno fo;ou ;ekbo,gzikph :{Bhtof;Nh fo}Bb;?INo, pfmzvk.c'B L 9855130377Jh-w /b L nk1650290

@gmail.com

Page 426: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

426 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

d/F ftd/F dh ;?o dk nkBzd wkD ;edk j?.

jØEb/ y'i gØso dk w{b wB'oE jfoGiB f;zx d/ ;\oBkw/ fBoGT[fBoGT[fBoGT[fBoGT[fBoGT[fBot?ofBot?ofBot?ofBot?ofBot?o ;'thns :ksok d/ e[ØM gqGkt d/ ebkswe gØy Bkb j?. ;\oBkw/ d/ebkswe gØy dh rØb eoB s'_ gfjbK ;\oBkwk eh j? < fJ; dh gqfeosh eh j?< fJ; pko/ uouk eoBh }o{oh j?. ;\oBkwk ft;fsqs neko tkbk ;kfjse o{g j?fi; ftØu b/ye B/ nkgD/ ;\o d"okB fyzvo/ ns/ fte'fbso/ nB[GtK B{z fJe;[oeoBk j[zdk j?. ;\oBkw/ s'_ Gkt T[j fposKse ouBk j? fi; ftu fe;/ dh :ksokdk o"ue s/ fdbu;g toDB j[zdk j?. ;\oBkwk fJe nfijh rØd ouBk j? fi;ftØu nDikDh s/ d[o/vh Xosh ;zpzXh pj[w[Øyh ns/ pj[gk;koh frnkB ;kfjse ozrftØu g/F ehsk iKdk j?. ;\oBkwk eJh gqeko dhnK ;kfjse tzBrhnK s/ T[;fonkfJe ;[szso o{gkeko j?. fi; ftu b/ye nkgD/ fBØih nB[GtK, G{r'fbe ;wkukoK ns/;fGnkukoe frnkB B{z ebkswe ;Ku/ ftØu Ykb e/ g/F eodk j? ns/ fJ; frnkBdh g/Fekoh d/ Bkb Bkb ;kfjse ebk ftXhnK ngDk e/ gkmeK ~ ;/X, fdFkfBod/F s/ nkBzd d/D dk :sB th ehsk iKdk j?. ;\oBkwk ;kfjs irs dh fJenfijh tkosewJh o{g tzBrh j? fi; ftØu ;kfjse ;?bkBh n;bh s/ nwbh o{gftØu nkg jzYkJ/ nB[GtK s/ gqsheowK B{z ebkswe Yzr Bkb s/ nkb'uBkswe F?bhd[nkok gqshfpzps eodk j?.

;\oBkw/ dk e/_doh fpzd{ Gkt/_ fe;/ G{-yzv dk e[Fb fposKs j? go;\oBkwk w?_ e/_dfos ouBk j?. fJ; dk ekoB fJj j? fe ;\oBkw/ dk ;kok t;s{-fposKs b/ye ][d nkg w?_ F?bh ftØu fBGkT[_dk j?. fJ; ouBk dh ftF/ t;s{b/ye B/ t/yh j[zdh j?. fJ; ftub/ ftfFnK dh gqshfefonk b/ye ;?bkBh ][d nkgg/F eodk j?. fJ; soQK ;\oBkw/ ftØu b/ye nkg jh BkfJe, nkg jh nkb'ue,nkg jh fdqFNk ns/ nkg jh f;qFNk j[zdk j?. ;\oBkw/ ftØu fpnkB:'r ftfFnKftØu fJe;[osk ekfJw j[zdh j? feT[_fe EK-EK fyzvo/ j'J/ fte'fbso/ siofpnK ns/xNBk-eqw B{z fJe ftt;Ek s/ soshp ftØu r[zdDk j[zdk j?. fJ; soQK ;fEshnK ns/gfo;fEshnK ftØu fJe;[osk ;Ekfgs eoBh ;\oBkw/ dk gow T[d/F j?.

fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o ;coBkw/ ftØu jfoGiB f;zx B/ nkgDh ;'thns :ksokd/ e[ØM gqGktK B{z gkme irs Bkb ;KMk ehsk j?. vkH jfoGiB f;zx dk fbfynkj'fJnk fJj gfjbk ;\oBkwk j?. fJj ;coBkwk 1985 ftØu fbfynk frnk ns/vkH jfoGiB f;zx B{z 1980 ftØu ;'thns b?_v Bfjo{ ntkov fwfbnk. 1981 ftØuT[jBK B/ ;'thns o{; dk ;co ehsk. jfoGiB f;x B{z ;'thns b?_v Bfjo{n?tkov bJh u[fDnk frnk ns/ fJ; soQK T[jBK B{z ;'thns d/F dh :ksok eoBdk w"ek fwb frnk. T[; B/ T[ØE'_ d/ b'eK d/ ofjD ;fjD GkFk, tksktoB, G{r'fbe

Page 427: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 427

G{ wzvb, T[ØE'_ d/ tksktoB dh nkgD/ tksktoB Bkb s[bBk, Xow gqsh B}ohnk,n"osK dh n}kdh wfjwkB fBtk}h nkfd i' gqGkt jfoGiB f;zx T[Øgo T[ØE'_ dh:ksok d/ d"okB gJ/ jB T[jBK B{z tkose F?bh ftØu gqsZy o{g ftØu gqrN ehskj?.

jfoGiB f;zx B/ ;'thns d/F d/ b'eK dh gqkj[Dkukoh dh pj[s skoh\ehsh j?. jfoGiB f;zx B/ fpnkB ehsk j? fe nkT[-Grs B{z gfjb d/D tkb/ ;BfeT[_fe J/nog'oN s'_ b? e/ T[ØE/ gj[zuD sØe fJjBK B/ pj[s wfjwkB fBtk}h ehshns/ T[jBK dk pj[s rowi'Fh Bkb ;tkrs ehsk. fJ; s'_ fJbktk ;'thnsd/F d/ fijV/ th Ffjok fit/_ ;kfJp/ohnkL fJoe{s;e ns/ B't'f;fpo;e dh :ksokehsh T[; dk T[jBk pj[s f}nkdk frnkB tzvD ftØu ;jkfJsk ehsh ns/ fJeØb/fJeØb/ Ffjo dh ikDekoh pV/ tXhnk sohe/ Bkb w[jZJhnk eotkJh. jfoGiB f;zxfpnkB eodk j? fe B't'f;fpoe s'_ pknd ;skfbBrokd ns/ wk;e' ftØu th;'thns o{; d/ b'eK B/ Gkos gqsh fgnko gqrNkfJnk go B't'f;fpo;e d/fJzihBhnoK dk sK Gkos Bkb ngDØs tkbk foFsk ;h. T[jBK dk Gkos gqshfgnko nzsookFNoh okiBhsh d/ ekoB eoe/ Bjh_ ;h ;r'_ T[jBK dk ;kv/ Bkb fBZihfoFsk ;h ;kv/ d/F d/ ftek; ftØu nkgD/ :'rdkB eoe/ gq;zB ;B ns/ fJ; dkf}eo ekoB ftØu T[j wkD wfj;{; eod/ ;B. jfoGiB f;zx id'_ gqkj[Dukoh dhrØb eod/ jB sK T[ØE'_ dh gqkj[Dkukoh dh nkgD/ d/F dh gqkj[Dkukoh Bkb s[bBkeod/ j'J/ B}oh nkT[_d/ jB, feT[_fe gqkj[Dukoh ftØu ;kv/ d/F d/ b'e th fe;/ rØb'_xØN Bjh_ jB. jo/e dh wfjwkB fBtk}h ftØu e'Jh ewh Bjh_ ofjDfdzd/.

b/ye fpnkB eodk j? fe T[; d/F ftØu ezw dh pj[s edo ehsh iKdhj? ns/ ezw eoB tkb/ ftnesh B{z jho' wzfBnk iKdk j? b/ye T[ØE'_ d/ FfjoK dh]{p;{osh dk toDB eodk th B}oh nkT[_dk j?. T[ØE'_ dhnK ;VeK w[;kfcoK dkfXnkB nkgD/ tØb fyØudhnK jB. fJzBhnK u"VhnK ;VeK d[Bhnk Go ftØu FkfJdjh fe;/ j'o Ffjo ftØu j'D. b/ye fJoe{s;e dh bkfJpq/oh dk th toDB eodkj?. fJj bkfJpq/oh b/ye B{z nGzr ;wkXh ftØu fNeh j'Jh ikgh i' th ftnesh ukj/T[j nkgDh wo}h d/ frnkB dk nkgDh ;woØEk nB[;ko gqekF irk ;edk j?.b/ye nB[;ko wk;e' gfVQnk fbfynk dk Ffjo j? ns/ feskpK tzvD tkfbnK d/d[nkb/ ek\h GhV bØrh ofjzdh j?.

b/ye nB[;ko wk;e' dhnK ;VeK s/ eJh soQK d/ p[Øs brkJ/ rJ/ jB.fiBQK ftØu FkfJoK ns/ ;kfjsekoK d/ th pj[s ;ko/ p[Øs ;B. fJ; Ffjo ftØu GhVpj[s j[zdh j? go b'eK e'b ekoK pj[s xØN jB feT[_fe T[j gpfbe NoK;g'oN

Page 428: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

428 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

s/ ;\o eoBk jh f}nkdk g;zd eod/ jB. b/ye fJoe{s;e Ffjo d/ b'eK d/ofjD ;fjD T[jBK d/ gfjokt/, p'bukb nktk} dh ;fji s"o ns/ Xhw/ nzdk}ftØu rØbpks eoB dk sohek gØSwh ;fGnkuko d/ tX/o/ B/V/ bØrk. T[E'_ d/ wodKns/ n"osK dk gfjoktk gØSwh gfjokt/ tork jh wfj;{; j[zdk j?. fJj fJe' jhfbpk; B{z eJh fdB gfjD b?_d/ jB. fJ; d/ th eJh ekoB jB. fJ; dk gqw[ØyekoB fJj j? fe w";w dh tzB ;[tzBsk eoe/ fJjBK b'eK B{z brGr S/ gqekod/ gfjokt/ pDkT[D/ g?_d/ jB. uVd/ f;nkb ftØu fbpk; j'o soQK dk, g{oh ;odhftØu nbØr ns/ pkfoF ftØu nbØr, po\ fgxbD s/ po\ g?D ;w/_ nbØreØgfVnK dh }o{os g?_dh j?.

b/ye B{z T[E'_ dk tksktoB g"D-gkDh ns/ G{r'fbe G{ yzv fdb B{z w'fjseoB tkbk bØrk. ;tØS jtk ;zxD/ doØysK B{z uhodh j'Jh mzve dk nfj;k;eotkT[_dh j?. b/ye B{z T[ØE'_ dk tksktoB fpbe[Øb jh X{zJ/ s'_ ofjs ;k\ ;[Eokgqshs j'fJnk. fJ; dk fJe tØvk ekoB fJj th ;h fe b'e nkgDhnK ekoK xØNjh yohdd/ jB fi; ekoB X{znK th xØN j[zdk j? feT[_fe f}nkdkso b'e gpfbeNoK;g'oN s/ ;\o eoB B{z jh soihj fdzd/ jB.

GkFk d/ ;zdoG ftØu rØb ehsh ikt/ sK b/ye B/ ;\oBkw/ ftØu fpnkBehsk j? fe T[ØE'_ d/ b'e f}nkdk nkgD/ d/F dh GkFk dk jh gq:'r eod/ jB gofJe fJzNoftT{ d"okB b/ye dh w[bkeks fJe fBT{} fog'oNo B"itkB e[Vh Bkb j'JhsK T[; B/ b/ye Bkb gzikph dh wbtJh GkFk dk gq:'r ehsk sK b/ye pj[s j?okBth j'fJnk ns/ y[F th sK T[; bVeh B/ dØf;nk fe w/o/ tKr j'o th pj[s ;ko/b'e gzikph GkFk dk gq:'r eod/ jB.

T[dkjoD ti'_ fJ; rØb dk nzdk}k b/ye d/ fJjBK GktK s'_ ;gØFN o{gftØu j' iKdk j? L

T[gobh whfNzr s'_ uko-fdB pknd wk;e' o/vhU dh

gzikph ;oft; s/ w/ok gq'rokw j?. fJ; gq'rokw dh

fJzukoi fJe e[Vh ;h fi; B/ w/o/ d';s ;tortk;h vkeNo

pbpho f;zx gk;'_ gzikph f;Øyh ;h. wbtJh bfji/ tkbk

T[ukoD, go gzikph GkFk ;N?_vov w[jKdo/ tkbh. T[;

god/;D w{zj'_ J/vh ;'jDh ns/ m/m gzikph ;[D e/

wB pj[s gq;zB j'fJnk. T[;B/ dØf;nk fe T[jd/

tKr gzikph p'bD tkb/ j'o th eJh iD/ jB fJ; d/F ftØu.

;[nkb sK T[E/ th frD/ u[D/ ;B fiBQK d/ f;X gXo/

Page 429: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 429

itkp w?_ fdØs?.À s[jkB{z ;kvk d/; fej' fijk bØrk<À

;'jDk th s/ uzrk thÀ, ;'jDk e[dos gØy'_, ftFkb

w?dkB, ;w[zdo torhnK MhbK, ;tØS gkDhnK tkb/

dfonk, ;zxD/ izrb, szdo[;s b'e. uzrk ;fGnkuko d/

gØy'_. T{u Bhu d/ ftseo/ d/ fwN ikD Bkb'_ uzrh rØb

j'o fejVh j' ;edh j?< ;GBK bJh o[}rko nkokw eoB

bJh f;jsw[ekw, ezw eoB d/ ns/ w"i b[ØND d/ fJe'

fij/ w"e/, w?B{z sK fJj d/F goh ejkDh d/ wkvb s/

Yfbnk gqshs j[zdk j?.

(fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o, gzBk 130)

b/ye B/ T[ØE'_ dhnK e[ØM :kdrkoK th d/yhnK ;B. e[ØM :kdrkoK b?fBBdh :kd ftØu T[;kohnK j'JhnK ;B. b?fBB d/ cb?N, T[; dh w}ko, bkb u"ens/ eq?wfbB d/ pj[s ;ko/ gqGkt nkgDhnK nØyK okjh_ nB[Gt ehs/ jB. fJ; s'_pknd b/ye B/ ;N/N sq/fsnke't r?boh d/ fuØsoK pko/ th f}eo nkgD/ ;\oBkw/ftØu ehsk j?. fJj r?boh d[Bhnk Go dhnK wFj{o ebk r?bohnK ftØu F[wkoehsh iKdh j?. sq/fsnke't 19th_ ;dh dk wFj{o o{;h fusoebk gq/wh ;h. T[; B/;koh T[wo o{;h fusoebk d/ Fkjeko fuØso pDkT[_dk fojk ;h. T[;B/ nkgDh w"sdk ;wK B/V/ nkT[_dk t/y e/ fJj r?boh wk;e' Ffjo B{z nogD eo fdØsh ;h fJjo{;h ns/ ;'thns fusoebk nikfJp xo j?.

b/ye fJ; ;\oBkw/ ftØu e[dosh tksktoD, gjkV BdhnK, MhbK s/ pkrp|hfunK dh rØb eodk j?, GKs-GKs dh fdqFktbh T[;B{z w'fjs eodh j?, d/FdhnK fJfsjk;e gozgoktK, b'e o{VQhnK s/ j'o e"wh :kdrkoK nkfd fto;k j[zdhnKjB, T[jBK dk T[b/y eodk j?. fJ; soQK Bkb fejk ik ;edk j? fe b/ye gqfeoshfusoB dk toDB th ;\oBkw/ ftØu ;[uØi/ Yzr Bkb eodk j?. T[[dkjoD ti'_L

J/E'_ d/ w";w, dfonktK, MhbK, ;?orkjK

:{Bhtof;NhnK, c?eNohnK dh pksK gkT[_d/ fJj b'e

EØed/ Bjh_. w?~ fJzM brk fit/_ w? b'e ejkDhnK

d/ d/F gj[zu frnk j'tk.

(fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o, gzBk 134)

b/ye Xow gqsh i' T[jBK b'eK dk ftFtk; ;h, B{z th gqrNkT[_dk j?.b/ye dØ;dk j? fe ;kvk d/F Xow ftØu gØeh nk;Ek oØyD d/ pkti{d @;?e{bo#

Page 430: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

430 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

oj[ohs ngDkT[D tØb o[fus j?. ;kv/ d/; ftØu ;?e{bo dk noE pj[Xkofwesk j?.go b/ye d/ nB[;ko T[ØE'_ dh ihtB iKu ftØu Xow dk dyb Bjh_ j? ns/ fe;/Xowh T[Øgo nkgDk Xow eow fBGkT[D ;zpzXh e'Jh gkpzdh jh Bjh_ j?.

b/ye froikxo d/ fdqF B{z T[ikro eodk j? fe fJØE/ b'e e/tb S[ØNh tkb/fdB jh g{ik nouBk Bjh_ eod/ ;r'_ o'}kBk jh S[ØNh tKr GhV j[zdh j?. froikxoftØu Fkdh eotkT[D dh e'Jh wBkjh Bjh_ ;h go fJj' fijhnK FkdhnK ftobhnKNkthnK jh ;B. ftnkj ;w/_ n"os T[j' g[okDk ;\?d ozr dk i'Vk gfjBdh j? gofroi/ ftØu ikDk }o{oh Bjh_ ;wfMnk iKdk. n"osK dh n}kdh pko/ b/ye nkgD/nB[GktK B{z ;\oBkw/ okjh_ fpnkB eodk j? fe T[E'_ n"osK B{z g{oh n}kdh j? nkgDhwo}h Bkb ezw eoBk, oks j'J/ xo nkT[D s/ th e'Jh, vo Bjh_ ;r'_ fJj n"osKp/pke j' e/ nkgD/ ezw eodhnK jB. T[ØE'_ wod n"os ftØu e'Jh th \oe Bjh_;h ehsk iKdk ;r'_ n"osK th wodK tKr jo ezw eodhnK ;B. b/ye dh ekodh vokJhto fJØe n"os ;h fi; dh T[wo 80 ;kb ;h ns/ wk;e' Ffjo dh ;Gs'_ tXhnk N?e;h vokJhto wzBh rJh ;h. T[E'_ n"osK d/ foNkfJo j'D dh T[wo 55;kb ;h g?BFB nkT[D d/ pkti{d th T[jBK B{z ezw eoB dh e'Jh wBkjh Bjh_ ;h.b/ye nB[;ko fi; fBoGT[ fBot?o B{z w?_ nkgD/ d/F ftØu f;wodk jK T[j fJØE/jkf;nK ftØu v[Øb-v[Øb g?Idk j?. fJj Xosh ;[u/s jh fBoGT[ d/ nigk ikg ftØu bhBj?. fi; Broh d/ okj y/fVnK ftØu oks poks/ ekwk fJ;soh, GT[ w[es, y[Fh y[FhnkgD/ xo w[V ;edh j?, T[ØE/ }o{o jh oØp tØ;dk j?, oØp i' ;XkoD iKu dk nzrpD frnk j?.

b/ye fJe j'o :kd B{z ;\oBkw/ ftØu fpnkB eodk j? fe ;kfJp/ohnk ftØui' 1941-45 d/ :[ØX ftØu Fjhd j'J/ ;B T[jBK dh :kd ftØu i's irdh j?. fJ;izr ftØu d' bØy itkB fJ; ftØu Fkfwb ;B ns/ nØ;h j}ko B/ nkgDhnK ikBKtkohnK ;B. fJjBK gqsh T[ØE'_ d/ b'e pj[s ndp ;fseko gqrN eod/ jB.

id'_ th T[ØE/ fe;/ dk ftnkj j[zdk j? sK T[; dk ;G s'_ gfjbk eosØtFjhdK dh ;wkXh T[Øgo ik e/ jk}oh GoBk ns/ nkgDk ;fseko gqrN eoBk j?.b/ye dØ;dk j? fe fit/_ ;kv/ gzikph ftnkj/ i'V/ r[od[nko/ ik e/ ;h; M[ekT[_d/jB. fJ; gqeko T[ØE/ FjhdK dk g{ok ndp Bkb ;fseko ehsk iKdk j?.e[ØMftdtkBK dk wzBDk j? vkH jfoGiB f;zx wkoe;tkdh ftukoXkok d/ fto[ØX ;B gon;b ftØu nfijk Bjh_ j? feT[_fe vkH jfoGiB f;zx wkoe;tkdh ftukoXkok d/fto[ØX Bjh_ ;B pbfe T[jBK dk ;kfjs B{z t/yD dk fdqFNhe'D tØyok ;h. T[jBKB/ nkgD/ ;\oBkw/ ftØu f}eo ehsk j? fe T[j nkw tor d/ jØeK gqsh jw/Fkjh ;[u/s ofjzd/ ;B ns/ T[j jw/Fk jh e[ØM Bk e[ØM nkw tor gqsh fbyd/ ofjzd/

Page 431: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 431

;B.

b/ye dh fJ; d/F B{z d/yD dh T[s;[esk pj[s f}nkdk ;h go id'_jfoGiB f;zx B{z ;'thns b?_v Bfjo{ n?tkov bJh u[fDnk frnk sK T[; B{z fJ;d/F B{z t/yD dk w"ek fwb frnk. T[; B/ fJ; d/F s'_ pj[s ;ko/ nB[Gt rqfjDeoe/ gkme irs Bkb ;KM/ ehs/ jB. T[&ZE'I d/ dfonktK pko/ fbyfdnK vkHjfoGiB f;zx fbyd/ jBL

pkJhekb, t'brk, nzrkok, Up, wk;e' fJj sK w/o/

nzdo t;/ gzi nkp jB. w?_ fJjBK dh rØb o{;h

tk;sftesk s'_ tXhe gzikph wkBf;esk tKr eo fojk

jK. fJj ;koh Xosh w?B{z oZp ouh s'_ tXhe wB[Øy f;oih

ikgh, fJ; bJh fJjdk w/o/ wB ftØu oufwu ikDk ;fji ;h.

(fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o, gzBk 11)

b/ye T[ØE'_ dhnK ;oekoK dk nkgD/ b'eK gqsh w'j dk gqrNktk eodk j?.fJ; d/F B/ nkgD/ b'eK ftu'_ E'V/ fij/ nkBzd dk gqpzX eoB dh pikJ/ ;GBK d/;"y ns/ ;[y dk gqpzX th ehsk j'fJnk j?. pØfunK pko/ ;oeko dk otØJhnk wkfgnKtork j?. wktK G?DK bJh ;VeK jo fe;w d/ yso/ s'_ ;k\ eo fdØshnK jB.fJ; bJh ;ko/ fpBK fe;/ vo d/ ;[szso o{g ftØu x[zw ;ed/ jB.

b/ye id'_ ;\oBkw/ B{z fpnkB eodk j? sK T[j tkose F?bh ftunzro/}h d/ FpdK dh tos'_ th ;[u/s j' e/ eodk j?. fit/_ vo?;, o/_i, NoK;g'oN,nkfJeB nkfd FpdK dk gq:'r ;[uØi/ Yzr Bkb ehsk j?.

b/ye nkgDh eftsk dh s[bBk T[; d/F Bkb eodk th B}oh nkT[_dk j?.b/ye nB[;ko,

p[fBnkdh B[esk fJj j? fe ;kvh eftsk f}nkdkso

;kvhnK b'VK E[VK ftu'_ ;kvhnK wfjo{whnK

ftu'_ g?dk j'Jh j?. ;kv/ nB[Gt T[go ft:'rg[D/ dh

rfjoh Skg j?. fgSb/ g?_sh ukbh ;kbK dk ;kvk

nB[Gt r[nk fdØs/ rJ/ w"fenK dk nB[Gt j?,

M{m/ efjsK nekbK dh nkV ftØu b'eK B{z b[ØND dk

fJfsjk; j? ;kvk. GkFk ns/ Xow d/ BK s/ eotkJ/

rJ/ dzfrnK dh ejkDh ftØu n;h_ fBØe/ fBr{D/ gkso

Page 432: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

432 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

jK. ;'thns o{; ftØu e[ØM fdBK dh :ksok dk nB[Gt

fJ; s'_ fpbe[Øb tØyoh soQK dk j?. fJ; dk w/o/ d/;h

nB[Gt Bkb sBkT[ tkbk foFsk j?. w?_ fJ; d/F B{z

;bkj ;fenK jK sK fJ; bJh fe fJ; ftubh pj[sh

tk;sftesk w/o/ ;[gfBnK dh ;wØroh j?, ;[gB/ i'

w?_ nkgD/ d/F bJh b?_dk fojk jK.

(fBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?ofBoGT[ fBot?o, gzB/ 136-37)

fJ; gqeko fejk ik ;edk j? fe jfoGiB f;zx nkgD/ ;\oBkw/ ftØu;'thns :ksok d/ nB[GtK B{z gqrN eodk j?. ;\oBkwk :kdK ns/ f;wqshnK dhg[Bo f;oiDk j? feT[_fe :ksok ;wkuko gfjbk :ksoh dhnK :ksok d/ fuso gØNT[Øs/ nzfes j[zd/ jB ns/ fco FKs fSDK dh g[Bo T[;koh eodk j?.vkH jfoGiBf;zx nkgD/ ;\oBkw/ ftØu G{r'fbe fttoB, ;z;EktK, ni{p/, Xow gqsh FoXk, T[gis/ T[sgkdB ofjD ;fjD, GkFk, tksktoB nkfd dk gq:'r ;[uØi/ Yzr Bkb eodkj'fJnk ;k~ T[jBK EktK pko/ frnkBtoXe ns/ gqGktFkbh ikDekoh nkgD/nB[GtK d/ gqrNk okjh_ ;KMh eodk j?. vkH jfoGiB f;zx dk ;\oBkwk ;uw[Øujh frnkB d/ ftFkb ;'w/_ dh g{osh gkme tor sØe gj[zukT[_dk j? fi; B{z gVQe/ frnkB ftu th tkXk j[zdk j? ns/ ;'thns d/F pko/ ikDB dh T[s;[esk thtX/o/ shpo j[zdh j?.

õõõ

Page 433: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 433

vkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhvkH jfoGiB f;zx dhnB[tkdekohnB[tkdekohnB[tkdekohnB[tkdekohnB[tkdekohvkH wBhFk pZsokvkH wBhFk pZsokvkH wBhFk pZsokvkH wBhFk pZsokvkH wBhFk pZsok

bwfvzr, n;kw ftu iBw/_, gzikp ftu gb/ s/ Bth_fdZbh #u ;oekoh w[bk}w, fco ]kb;k ;e{b #u ;jkfJebkfJpo/ohnB d/ o{g ftu fefonkFhbl fjzdh, T[od{, \ko;h,;z;feqs, pqi, nzrq/}h ns/ gzikph GkFk ftu w[jkos jkf;beo fdZbh :{Bhtof;Nh ftu ps"o nfXnkge ns/ w[yh d/ s"o#s/ pj[s jh wjZstg{oB G{fwek fBGkT[D ns/ ;kfjs f;oiDkd/ y/so ftu nkgDk f;Zek ekfJw eoB tkb/ jfoGiB f;zxfe;/ th ftjkoe ikD-gSkD d/ w[Eki Bjh_ jB. i/eo T[BQKdh F];hns ~ B/fVU_ d/yD-;wMD dh e'fFF ehsh ikt/_ sKT[j w"fbesk ns/ ftdtsk dk ;[w/b gqshs j[zd/ jB. ;kfjsf;oiDk d/ y/so ftu T[BQK dh nd[Zsh gqfsGk ns/ n}hwF];hns dh Mbe T[BQK dh f;oiDk d/ F[o{nksh tfoQnK s'_b? e/ nkgD/ nzfsw ;kj sZe T[BQK d[nkok ofus ;kfjs ftu;fji/ jh d/yD ~ fwb iKdh j?. fJj rZb fpbe[b Bjh_j? fe T[BQK s'_ gfjbK gzikph ;kfjs-f;oiDk iK ;kfjs-;whfynk d/ y/so ftu j'o ftfynks b/yeK s/ nkb'ueK dkBK doi Bjh_ j? go gzikph-fuzse s/ w"fbe-fuzsB ti'_ vkHjfoGiB f;zx fpbe[b jh ftbZyD F];hns d/ wkbe jB.T[BQK B/ ;kfjs ]k; s"o #s/ gzikph ;kfjs pko/ pj[s jhw[ZbtkB XkoBktK dh f;oiDk ehsh j?. gzikph ;kfjsf;oiDk d/ y/so ftu T[BQK dhnK w"fbe ;EkgBktK ftu'_ T[BQKd[nkok gkm d/ rfjB s/ ftjkoe nfXn?B dk gqshfpzpT[;odk j?. T[BQK tZb'_ ;Ekgs ;kfjse-dkoFfBesk B/ ;kfjsd/ y/so ftu soe:[es ;ztkd gqsh nB/eK BthB j;sk]o;Ekgs ehs/.

nf;;N?IN gq'ca/;o, w?sq/Jhekbi, fdZbh :{Bhtof;Nh.c'B L 9891271517Email : drmanisha.batra

@gmail.com

Page 434: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

434 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

gzikph ;kfjs-fuzsB s/ ;whfynk d/ y/so ftu vkH jfoGiB f;zx dh gSkDftF/F ;kfjse s/ fJfsjk;e wjZst dk gqwkD fdzdh j?. T[BQK B/ gzikph ftu ftjko;whfynk ~ BthnK p[bzdhnK she gj[zuk fdZsk. nkb'uBk d/ y/so ftu th fJjefjDk nfs-eEBh Bjh_ j't/rh fe T[BQK B/ gzikph-nkb'uBk ~ ftFt-nkb'uBk d/;wkBKso yVQk ehsk j?. vkH ;kfjp B/ Gkosh ekft Fk;sqh gozgok dk g[Bo w[ZbKeDeoe/ toswkB d/ jkD dk pDkT[D bJh eJh ;koEe T[gokb/ ehs/ jB. fJ; d/Bkb jh T[BQK B/ gZSwh gozgok d/ rzGho nfXn?B-ftFb/;D okjh_, T[; d/ Y[Zet/_ gZy~ gzikph ;kfjs #s/ bkr{ eoB bJh eJh tvw[Zb/ s/ ;koEe nkXko gqdkB ehs/ jB.Bshi/ ti'_ T[BQK B/ gzikph ;kfjs d/ nkgD/ ekft-Fk;so dk nkrk} ehsk ns/ jow[wfeB jZd sZe T[; ~ T[;kfonk s/ ftef;s ehsk j?.

fiZE/ w"fbe ekft-ouBk ns/ ;whfynk vkH jfoGiB f;zx dh ;kfjse-;woEk d/ w[Zy gfjb{ oj/ jB. T[ØE/ T[BQK d[nkok ofus tkose tk;sftesk ~soe ;fjs g/F eodh j?. vkH ;kfjp fjzdh, T[od{, \ko;h, ;z;feqs, pqi, nzrq/}hns/ gzikph nkfd pj[-GkFktK d/ frnksk ;B fi; ;edk T[BQK B/ eftsk, rbg,tkose ns/ ;whfynk dhnK g[;seK ~ gzikph ftu nB[tkd eoe/ gzikph gkmeKdh nzsookFNoh-;kfjs ;z;ko Bkb B/Vsk ekfJw ehsh. eftsk ftu Gkosh eftsk,gzikph ;?eFB, (1956-57), Jhdhg; ekb'B; Jhdhg; ekb'B; Jhdhg; ekb'B; Jhdhg; ekb'B; Jhdhg; ekb'B; (1960), forpkDhforpkDhforpkDhforpkDhforpkDh (1963), w/ohw/ohw/ohw/ohw/ohp'bh s/o/ p'bp'bh s/o/ p'bp'bh s/o/ p'bp'bh s/o/ p'bp'bh s/o/ p'b (1970), r[o{ BkBe d/t-u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t-u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t-u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t-u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t-u'Dth_ pkDh (1971), fJj god/;DfJj god/;DfJj god/;DfJj god/;DfJj god/;Dfgnkohfgnkohfgnkohfgnkohfgnkoh (1973), feZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dkfeZ;k }ko ;[bskB dk (1979), g[FfeB dh eftskg[FfeB dh eftskg[FfeB dh eftskg[FfeB dh eftskg[FfeB dh eftsk (1979),b?fBBL B?D BeFb?fBBL B?D BeFb?fBBL B?D BeFb?fBBL B?D BeFb?fBBL B?D BeF (1980), ns/ ;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd;{odk; d/ gd (1988) nkfd ouBktK jB.

fJ; d/ Bkb jh T[BQK B/ tkose ftu th eJh wjsZtg{oB nB[tkd ekoifit/_ fel rbg ftu w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/ (1960), fszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/ (1961), @s/ vkB@s/ vkB@s/ vkB@s/ vkB@s/ vkBtfjzdk fojktfjzdk fojktfjzdk fojktfjzdk fojktfjzdk fojk (1962), N?r'o dk pkb-;kfjs eftsktK, Bktb, vokwk,N?r'o dk pkb-;kfjs eftsktK, Bktb, vokwk,N?r'o dk pkb-;kfjs eftsktK, Bktb, vokwk,N?r'o dk pkb-;kfjs eftsktK, Bktb, vokwk,N?r'o dk pkb-;kfjs eftsktK, Bktb, vokwk,ejkDhnK, :kdrkoKejkDhnK, :kdrkoKejkDhnK, :kdrkoKejkDhnK, :kdrkoKejkDhnK, :kdrkoK (1966), g?rzpo ]bhb fipokB dk gokf\Ng?rzpo ]bhb fipokB dk gokf\Ng?rzpo ]bhb fipokB dk gokf\Ng?rzpo ]bhb fipokB dk gokf\Ng?rzpo ]bhb fipokB dk gokf\N, (1970),Bkwd/t Bkwd/t Bkwd/t Bkwd/t Bkwd/t (1977) ns/ BkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;ZyBkwXkoh f;Zy (1988) nkfd ehs/ jB.

nB[tkd eoB tk;s/ nB[tkde dk fJe s'_ tZX GkFktK ftu frnkB j'Dkbk}wh j? feT[_fe nB[tkd f;o\ ebkswe f;oiDk dk nzF Bjh_ j[zdk pbfe T[;fgZS/ ;kfjse, ;wkie ns/ ;fGnkukoe f}zw/tkoh dh GktBk th ekoiFhb ofjzdhj?. nB[tkd fBo'b FpdK dh nB[e{bsk iK Fkpfde o{gKsoD #s/ nkXkfos jh Bjh_j[zdk ;r'_, fJj fJe nfijh f;oiD gqfefonk j? fi; d[nkok fJe ;fGnkuko s'_d{i/ ;fGnkuko d/ ;zouBkskwe YKu/ s/ edoK-ehwsK dk ;'fXnk o{g g/F ehskiKdk j?. nB[tkd ;zuko dk nfijk ;kXB j?, fi; d[nkok fe;/ ]k; GkFkJh fbys~ d{ih Gk;ak #u o{gKfsqs ehsk iKdk j?. don;b, nB[tkd d' GkFktK d/ Bkb

Page 435: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 435

Bkb d' ;z;feqshnK ftu g[b dk ezw eodk j?. fJj f;Zfynk d/ ftek; ftu tvw[Zbk:'rdkB gkT[D tkbk ekoi j? feT[_ fe nB[tkd okjh_ jh ftFt-;ztkd ;zGt j';edk j?. ftfGzB ;wki$;fGnkukoK d/ nzso-;ztkd ftu'_ r[}ofdnK nB[tkd jh ;Gs'_ wddrko gqfefonk ;Ekgs j[zdh j?.

nB[tkd ;z;feqs d/ Xks{ ¿tkd¿ s'_ j'_d ftu nkfJnk wzfBnk frnk j?, fi;dk Gkt @efjDk# iK @p'bDk# j[zdk j?, fJ; s'_ nr/so ¿nB[¿ brkT[D Bkb fJ; dkGkt @d[pkok# iK @g[Bo# j' iKdk j?. nzro/ih ;apd Translation b/fNB Gk;ak d/ d';apd @trans#O @lation# s'_ pfDnk, fi; nB[;ko @trans# dk noE d{;o/ gk;/ iK gkoj? ns/ @lation# dk noE b? e/ ikDk j?. Translation bJh gzikph GkFk ftu@T[bEk#, @T[bNk#, @soiwk# ns/ @nB[tkd# nkfd FpdK dh tos'_ ehsh iKdh j?. ;',nB[tkd T[j ekoi j?, fi; okjh_ ftukoK iK noEK ~ d{ih Gk;ak ftu pdfbnk iKdkj?.

tZy tZy ftdtkBK B/ nB[tkd ~ nkg'-nkgD/ Yzr Bkb gfoGkfFs ehsk j?,i' fJ; gqeko jBL

;[o/;a ;/jb B/ nB[tkd ~ d' GkrK @gqfeosh# ns/ @ft;a/# nXhB tzfvnk j?fi; nzsors gqfeosh nXhB @;apd-nB[tkd#, @Gkt-nB[tkd#, @noE-nB[tkd#,@SkfJnk-nB[tkd#, @ftnkfynk-nB[tkd#, @;ko-nB[tkd# ns/ o{gKsoD nkfd nkT[_d/jB. T[BQK B/ nZr/ @ft;a/# ~ fco d' fjZf;nK @;kfjse# ns/ @|?o-;kfjse# ftuofynk j?. nB[tkd d/ @;kfjse# Gkr ftu BkNe, eftsk, rbg, tkose, ;t?-ihtBh, nkb'uBk nkfd ;akfwb jB. id'_ fe fJ; d/ @|?o-;kfjse# Gkr ftuftfrnkB, seBhe, wkBth ns/ ;wki ;k;asoh ;zuko nkfd ;akfwb jB.

ftehghvhnk (Wikipedia) nB[;koL @Translation is the communication

of the meaning of a source language text by means of an equivlent target

language text#H

T[go'es g/F gfoGkFktK d/ nkXko #s/ nkdo;a nB[tkd T[j j[zdk j? i';apd nB[tkd ns/ Gkt nB[tkd d'jK gfo;fEshnK ~ ngDk e/ w{b Gkt d/ BkbBkb, w{b ;a?bh ~ th nkgD/ ftu T[sko b?_dk j? ns/ Bkb jh be;a Gk;ak dh;fji gqfeqsh dk th ;zs[bB pDkJh oZydk j?. nB[tkde dh gqfefonk nzsorsouBkswesk ns/ ebgBk d'jK dh b'V j[zdh j?. nB[tkde dk ekoi ;[B/j/ dhftnkfynk eoBk j[zdk j?, sK i' nB[tkfds GkFk d/ gkme nB[tkd j'Jh fbys dkGkt ;wM ;eD. eJh tko nB[tkd u/szB wB dhnK v[{zxhnK gosK ~ BthBXoksb #s/ f;oidk j'fJnk gqshs j[zdk j? feT[_ fe jo/e nB[tkde fe;/ th ;[B/j/ dk nB[tkd, nkgDhnK ouBkswe ;woEktK nB[;ko eodk j?. nB[tkde bJh

Page 436: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

436 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

T[; dk nB[tkd ekoi n;b ftu T[; dh w"fbe ouBk s'_ th tZX f}zw/tkoh dkezw pD iKdk feT[_ fe T[j fizBK FpdK dk BthBheoD$o{gKsoheD eo fojkj[zdk j?, T[j ngqsZy o{g ftu fe;/ ]k; d/F$;wki d/ okiBhse, nkofEe s/ B?fse;fEshnK ~ T[; dh nkgDh GkFk ftu fpnkB eo oj/ j[zd/ jB. nfij/ ;w/_ T[;d[nkok ehsh fJe S'Nh fijh rbsh nB[tkfds GkFk ~ p/noE eo eJh GkFkJhG[ZbK (Blunders) g?dk eo ;edh j?.

nB[tkd pko/ g/F T[es ftjkoe gfjb{nK dh Gkb eofdnK id'_ vkHjfoGiB f;zx dh nB[tkd ebk dk f}eo j[zdk j? sK fJe s'_ tZX GkFktK d/frnksk j'D ekoD gzikph nB[tkd f;oiDk d/ y/so ftu T[BQK dk tvw[Zbk :'rdkBfdykJh fdzdk j?. T[go'es g/F g[;se-t/oftnK nB[;ko T[BQK dhnK brGr 18s'_ tZX ouBktK gqekfFs j' u[ZehnK jB i' fe ftfGzB GKs dhnK tzBrhnK Bkb;zpzfXs jB. T[BQK B/ ekft ns/ tkose nB[tkd nXhB ihtBh, ;t?-ihtBh s/ekfte-nB[tkd s'_ fJbktk ;whfynk rqzE ns/ fposKse nB[tkd th ehs/ jB. T[BQKd/ nB[tkd ekoi w"fbe ns/ f;oiDkswe gZy'_ gkme ~ w{b ouBk dk nkBzdgqdkB eoB ftu ;\b oj/ jB. nkgD/ nekdfwe s/ nfXnkgB ekoiK s'_ ftjbgqkgs eoB T[gozs T[j nB[tkd ekoi eod/ oj/ jB. nB[tkd s'_ T[BQK ~ nkgDhw"fbe f;oiDk tkbk nkBzd gqkgs j[zdk ;h.

gzikph ;kfjs ftu T[BQK d[nkok ehs/ rJ/ nB[tkd ekoi dk nkrk} T[BQKdh gfjbh feos Gkosh eftsk d/ gzikph GkrGkosh eftsk d/ gzikph GkrGkosh eftsk d/ gzikph GkrGkosh eftsk d/ gzikph GkrGkosh eftsk d/ gzikph Gkr (1956-57) d/ fjzdh nB[tkdti'_ gqekfFs j'Jh. w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/w/o/ ftFt ftfdnkb/ T[BQK dh d{ih$nrbh feos r'oehd[nkok ofus wkJh :{Bhtof;Nh}wkJh :{Bhtof;Nh}wkJh :{Bhtof;Nh}wkJh :{Bhtof;Nh}wkJh :{Bhtof;Nh} dk gzikph nB[tkd j?. T[BQK dh shih ouBkfszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/fszB iD/ th r'oeh dh fbys dk jh nB[tkfds o{g j?. T[BQK dh nrbh ouBks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojks/ vkB tfjzdk fojk gqf;ZX Bktbeko F'b'y't d/ Bktb n?_v ;b'bh cb'; dkn?_v ;b'bh cb'; dkn?_v ;b'bh cb'; dkn?_v ;b'bh cb'; dkn?_v ;b'bh cb'; dkvkBvkBvkBvkBvkB T[Zs/ nkXkfos j?. vkH ;kfjp dh nrb/oh ouBk for pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDh ~ gzikph;kfjs d/ y/so ftu pj[-uofus ekft-nB[tkd d/ o{g ftu gSkD fwbh. fJ; d/Bkb jh T[BQK dh fJ; ouBk ~ ;kb 1963 ftu gzikp oki ;oeko tZb'_ ]k;;BwkB gqkgs j'fJnk. ps"o b/ye T[BQK ~ ;G s'_ gfjbk nkdo T[BQK dh fJ;ouBk eoe/ jh gqkgs j'fJnk. fJ; nB[tkd B/ Gkosh nfXnkswe gozgok nB[;koT[BQK ~ eJh gfjb{nK s'_ f;Zfyns th ehsk. fJ; ftu T[BQK B/ fBo'b ;{esK dknB[tkd jh Bjh_ ehsk ;r'_ ft;sko g{ote rfjB nfXn?B th ehsk. fJ; nB[tkdekoi s'_ gq/fos j[zd/ j'J/ T[BQK ~ nkgDhnK w"fbe ouBktK bJh ftfGzB wkvb thgqkgs j'J/.

vkH jfoGiB f;zx dk N?r'o dk pkb-;kfjsN?r'o dk pkb-;kfjsN?r'o dk pkb-;kfjsN?r'o dk pkb-;kfjsN?r'o dk pkb-;kfjs th for pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDh d/ wkvb

Page 437: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 437

#s/ nkXkfos j?. g/_v{ w[jkto/ tkbh ;[rw p'bh dk eth j'D eoe/, T[; d[nkok ofusgkm ~ nB[tkfds eofdnK vkH ;kfjp N?r'o dh ;kfjse nkswk sZe gj[zuD dhe'fFF eod/ jB. N?r'o d/ pkb-;kfjs d/ n;b'_ jh Bt/_ s/ nb'eko ;z;ko B/jfoGiB f;zx ~ v{zxh soQK gqGkfts ehsk. T[BQK B/ N?r'o d[nkok ofus eftsktKftu'_ nkgDk pugB GkbDk F[o{ eo fdZsk. N?r'o dh ekft-;[rwsk dh gqFz;k eod/T[BQK dhnK ekft ;soK ftu'_ T[j nkg nkgD/ pugB ~ fusodk j'fJnk d/y nkgDhp/p/ ~ :kd eod/ ;'ud/ jB fe @i/eo w/oh wK p'bdh sK T[j fe; gqeko nkgDhrZb efjzdh#. T[BQK B/ fBo'b fJ; Gkt dh nB[G{sh ftu'_ jh N?r'o ouBk dk nB[tkdeod/ j'J/, g{oh ekft-f;oiDk dh T[;koh eo fdZsh.

;kfjs-;whfynk d/ y/so ftu :{BkBh fuzse no;s{ dh f;XKse nkb'uBkdk pj[s jh f}nkdk wjZst j?. doFB-Fk;so dh fdqFNh s'_ T[; dh ouBkg'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe; fJe ;op-wkB: rqzE j?. T[; ftubh f;XKseh rfjokJh pj[s wip{sj'D ekoD, eJh tkoh ;kfjs nfXn?B eosk d[nkok fJ; ftubhnK s?jK ~ ;wMDkn"yk j' iKdk j?. jfoGiB f;zx B/ gzikph ftfdnkoEhnK dh fJ; ;kfjse w[Feb~ d{o eoB ]kso vkH Br/_dq d[nkok fjzdh ftu nB[tkfds gkm g'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe;g'fJfNe; ~,gzikph ftu no;s{ dk ekft Fk;sono;s{ dk ekft Fk;sono;s{ dk ekft Fk;sono;s{ dk ekft Fk;sono;s{ dk ekft Fk;so f;ob/y nXhB nB[tkfds ehsk. fJ; s'_pknd jfoGiB f;zx B/ wk;e' d/ gqekFB dh gq/oDk nXhB g[FfeB dh @fposKseeftsk# dk th gzikph ftu nB[tkd ehsk. fJ; nB[tkd dk wkvb th for pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDhfor pkDhs/ N?r'o dhnK pkb-eftsktKN?r'o dhnK pkb-eftsktKN?r'o dhnK pkb-eftsktKN?r'o dhnK pkb-eftsktKN?r'o dhnK pkb-eftsktK T[Øs/ jh nkXkfos ;h. g[FfeB dh fJ; ouBkdhnK fJe j}ko gzrshnK ;B, fi; bJh jfoGiB f;zx ~ fJ; eftsk dk rZdo{g, Szd ns/ b?n dk Bw{Bk d/yDk fgnk sK i' nB[tkd ;jh fdFk tZb ~ikJ/. gfjbK s'_ jh g[FfeB dhnK ouBktK s'_ gqGkfts j'D eoe/ fJ; ekoi ~ vkH;kfjp B/ pj[s jh fFZds Bkb fBGkfJnk. T[BQK B/ o{;h eftsk dh jo ;so ~fJe' gzikph ;so ftu f;oifdnK ns/ fJ; d/ Szd s/ b?n ~ T[; soQK jhpoeoko ofynk. T[BK B/ nkgD/ T[bEk ekoi t/b/ ;[rw w[jKdo/ tkbh p'bh ~pZfunK d/ ;[Gkn w[skfpe jh tfosnk.

fJ; s'_ pknd T[BQK B/ gqf;ZX o{;h b/ye gb?ykB't dhnK fuZmhnK fi; ftuT[; dhnK jZE fbys S/ fuZmhnK jB dk fuZmhnK fpB f;oBkftUIfuZmhnK fpB f;oBkftUIfuZmhnK fpB f;oBkftUIfuZmhnK fpB f;oBkftUIfuZmhnK fpB f;oBkftUI f;ob/y nXhBgzikph GkFk ftu nB[tkd ehsk. fJBQK fbysK ftu T[; d/ bzw/_ tfynkB i' ebkebkebkebkebkns/ ;wkie ihtBns/ ;wkie ihtBns/ ;wkie ihtBns/ ;wkie ihtBns/ ;wkie ihtB nkXkfos j? dk th nB[tkd Fkfwb j?. ;kfjs irs ftufJBQK fuZmhnK dk pj[s jh f}nkdk ;kfjse ns/ fJfsjk;e wjZst j?. o{;h ;kfjsBkb foFsk ekfJw eoB wro'_ vkH ;kfjp ~ o{;h ;kfjs ]k; s"o #s/ eftsk gqshT[b/b ikr fgnk. w/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'b ns/ fJj god/;D fgnkohfJj god/;D fgnkohfJj god/;D fgnkohfJj god/;D fgnkohfJj god/;D fgnkoh ftu brGrv/Y ;" d/ eohp eftsktK jB fiBQK dk gzikph ftu ekft-nB[tkd w"i{d j?, fi; ~

Page 438: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

438 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

vkH ;kfjp B/ pV/ jh ukn Bkb w[ezwb ehsk. T[BQK ~ jw/Fk s'_ o{;h eftsk, gzikpheftsk d/ B/V/-s/V/ dh ikgdh ojh. fJ; tk;s/ vkH ;kfjp B/ nB[tkd gZy'_ T[BQKeftsktK dh u'D ehsh i' T[BQK ~ ;kXkoB wB[Zy ti'_ jb{DdhnK ojhnK jB. T[BQKd/ ftukoB[;ko @FkfJoh dk ;[y T[d'_ jh ikrdk j? id'_ wB[Zy }[pkB dhnK jZdK ~gko eo b?_dk j?#. T[j w/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'bw/oh p'bh s/o/ p'b ftubhnK eftsktK ~ ed/ th o{;heftsktK dk gowkfDe T[bEk Bjh_ wzBd/, ;r'_ T[BQK ~ fJj ouBktK nB[tkfds gkms'_ f}nkdk w"fbe gqshs j[zdhnK jB.

;'thns o{; ns/ nzrq/}h }[pkB d/ jtkb/ Bkb vkH ;kfjp ~ ;z;ko dhnKftfGzB ekft-f;oiDktK ~ B/fVU_ ;wMD dk ;[Bfjoh w"ek fwfbnk. vkH jfoGiBf;zx d[nkok nB[tkfds b?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeFb?fBB L B?D BeF ftu ;kfwb B}wK b?fBB dh f}zdrh,ftukoK s/ T[; d/ ftjkoe ihtB Bkb ;zpzfXs jB. fJ; ftu nfXeso eftsktKb?fBB ~ jh ;wofgs jB. T[BQK nB[;ko Gkt/_ fJBQK eftsktK d/ w{b f;oie ftFtgXZo #s/ ]k;h ;woZEk oyD tkb/ b/ye ;B go fJ; d/ pkti{d fJ; ekft-;zfrqjftubhnK ;kohnK eftsktK ftu ekft-;[ji g?dk Bjh_ j[zdk. fJBQK eftsktK dkgq/oDk-;o's fJfsjk;e wjZst oyD tkbk BkfJe j'D eoe/, fJ; d/ nB[tkd ftuT[BQK ~ eJh w[FebK dk ;kjwDk th eoBk fgnk. go fJBQK efmBkJhnK ~nDr'fbnK eofdnK T[BQK B/ fJ; ezw ~ th nkgD/ fgZSb/ ezwK tKr jh ;\bskg{ote fBGkfJnk. jfoGiB f;zx ~ T[BQK d/ fJ; ]k; nB[tkd ekoi bJh ;'thnsb?_v Bfjo{ g[o;eko gqkgs j'fJnk.

vkH ;kfjp B/ ;kfjs s/ ;[ji f;XKs pko/ b"BikJhB; dh ;z;ko gqf;ZXouBk n"B dk ;pbkfJwn"B dk ;pbkfJwn"B dk ;pbkfJwn"B dk ;pbkfJwn"B dk ;pbkfJw (On The Sublime) dk gzikph GkFk ftu b"BikJhB;b"BikJhB;b"BikJhB;b"BikJhB;b"BikJhB;L T[Ødks pko/L T[Ødks pko/L T[Ødks pko/L T[Ødks pko/L T[Ødks pko/ f;ob/y nXhB nB[tkd ehsk. fJ; s'_ fJbktk T[BQK B/ gb?N' dhgqf;ZX g[;se The Republic dk rDszsorDszsorDszsorDszsorDszso BK nXhB gzikph ftu nB[tkd ehsk.gZSwh ;kfjs ftu o[uh oyD tkb/ gkmeK ns/ y'ikoEhnK bJh gzikph d/ fJjnB[tkd pj[s jh bkj/tzd ;kfps j'J/ jB. fJ; d/ Bkb jh T[BQK B/ ekw{ d/ ;z;kogqf;ZX BkNe gb/rgb/rgb/rgb/rgb/r ~ th gzikph ftu T[bEk e/ gzikph ;kfjs ~ j'o f}nkdk nwhoeo fdØsk.

fJ; s'_ nrkj T[BQK B/ n?wHih d/Fw[y dh gqf;ZX ouBk Bkwd/tBkwd/tBkwd/tBkwd/tBkwd/t dk gzikphftu ns/ r[o{ BkBe d/t ih dh u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t ih dh u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t ih dh u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t ih dh u'Dth_ pkDhr[o{ BkBe d/t ih dh u'Dth_ pkDh dk fjzdh ftu nB[tkd ehsk.T[BQK dk fJe nB[tkd noph GkFk d/ w[nZbek fJwo[B e?ww[nZbek fJwo[B e?ww[nZbek fJwo[B e?ww[nZbek fJwo[B e?ww[nZbek fJwo[B e?w dk th j?. fJj d;-gzdoK ;f\nK dh fJe bzwh eftsk j? i' pj[s ;w/_ gfjbK FkfJd @nko;h# ftuSgh ;h. fJ; pko/ e[M g[ysk ikDekoh gqkgs Bjh_ j? feT[_ fe vkH ;kfjp e'b'_nkgDh fJj w{b ouBk feXo/ r[nku rJh ;h. fJ; s'_ pknd T[BQK BkwXkohBkwXkohBkwXkohBkwXkohBkwXkoh

Page 439: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 439

f;Zy;f;Zy;f;Zy;f;Zy;f;Zy; BK dh nzrq/}h GkFk dh g[;se dk th gzikph ftu nB[tkd ehsk. fJ; s'_fJbktk T[BQK B/ fJe j'o wjZstg{oB nB[tkd gqf;ZX fjzdh ftdtkB nkukohnkj}koh fd±t/dh dh ouBk nb'e gotnb'e gotnb'e gotnb'e gotnb'e got dk gzikph GkFk ftu gqekF g[opgqekF g[opgqekF g[opgqekF g[opgqekF g[opf;ob/y j/m nB[tkd ehsk.

vkH ;kfjp B/ pj[s jh wfjBs Bkb nkgD/ wBg;zd b/ye gkpb' Bo{dkdhnK eJh fgnko-eftsktK dk nB[tkd th ehsk. T[BQK d/ ws nB[;ko gkpb'Bo{dk wkoe;h ftukoK s'_ T[bN iksh-ozr tkb/ fgnko dh jh rZb Bjh_ eodk ;r'_T[; dh FkfJoh f;nk;h tbrDK s'_ gko nkgDk ;[szso okj bZG b?_dh j?. T[BQKB/ gkpb' dhnK thj d/ eohp eftsktK dk nB[tkd eo fJ; ~ gqekfFs ehsk sKi' wkoe;h FkfJo gkpb'dh eftsk dh fJ; tzBrh dh gSkD gzikph d/ wkoe;hb/yeK dh B}oh_ g? ;e/ s/ T[j b'e th nkgDh ;kfjse ftXktK ftu b'Vh_d/ gq:'reo ;eD.

vkH jfoGiB f;zx B/ eJh nfij/ nB[tkd th ehs/ fiBQK s'_ gqkgssiofpnK B/ T[BQK ~ tZyo/ fe;w dk nB[Gt gqdkB ehsk. fJ; Fq/Dh ftu ;G s'_gfjbk nB[Gt T[BQK ~ e/_doh fbykoh ;Gk s'_ :{BkBh sqk;dheko ;'\'ebh} d/ fszBBkNeK okik Jhdhg;okik Jhdhg;okik Jhdhg;okik Jhdhg;okik Jhdhg;, nzfsrBhnzfsrBhnzfsrBhnzfsrBhnzfsrBh, ns/ Jhdhg; ekb'B;Jhdhg; ekb'B;Jhdhg; ekb'B;Jhdhg; ekb'B;Jhdhg; ekb'B; ftu'_ f;o\ Jhdhg;Jhdhg;Jhdhg;Jhdhg;Jhdhg;ekb'B;ekb'B;ekb'B;ekb'B;ekb'B; dk gzikph nB[tkd eoB t/b/ gqkgs j'fJnk. n;b ftu pkeh d/ d' BkNegfjbK jh gzikph d/ f;ow"o b/yeK, w'jB f;zx ns/ ;zs f;zx ;/y'_ ~ ;"_g fdZs/rJ/ ;B. fJzB/ tØv/ b/yeK d/ Bkb nB[tkd ekoi fwbD dh y[Fh ns/ pj[s xZNfwjBskBK fwbD dh p/gotkjh pko/ o}kwzdh }kfjo eofdnK T[BQK B/ fJj ezwnkozG eo fdZsk. SzdkpzX ouBk j'D eoe/ fJj nB[tkd ekoi @;{X/-;{X/# uZfbnk.go fJ; ;G d/ pkti{d T[BQK ~ fJ; ekoi ~ g{ok eoB ftu nkgD/ w"fbe ekoidh ;zgzBsk tork T[wkj wfj;{; j'D bZr fgnk. T[j nkgD/ nkg ~ fJ; dkw"fbe b/ye ;wMD bZr gJ/ ;B. ;'\'ebh} d[nkok ofus fJ; n;kXkoB feos~ w"fbe nB[tkd dk o{g d/D ftu T[BQK dh nkgDh okFh ]ou j' rJh, fJZE'_ sZefe fBZek-w'Nk eo}k th b?Dk g? frnk. T[; ;w/_ T[BQK ~ T[whd ;h fe ;Gk s'_gqkgs okFh ~ ndk eoe/ T[j nkgDk eo}k nk;kBh Bkb u[Zek b?Dr/.go fJ;ezw ~ g{ok eoB bJh T[BQK ~ ;Gk d[nkok gfjbK s'_ s?n ehsh rJh oew ftu'_pj[s jh xZN oew gqkgs j'Jh ns/ pknd ftu pekfJnk oew ftu'_ th fe;/ gqekodh e'Jh ndkfJrh Bjh_ ehsh rJh. fJ; ;G d/ pkti{d feskp dh SgkJh B/ T[BQK~ pj[s y[F eo fdZsk. nrbh xNBk w[skfpe T[BQK ~ gzikph :{Bhtof;Nh d[nkokfJe nB[tkd ekoi nfwqsk gqhsw Bkb ;KM/ o{g ftu fdZsk frnk ;h. g{oh brBBkb ezw eoB s'_ pknd id'_ feskp fsnko j' rJh go T[; ~ Bk SgD:'r eokod/ e/ tkg; w'V fdZsk frnk.pknd ftu fJ; feskp ~ fJe fBih gqekFe B/

Page 440: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

440 ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021

Skfgnk jh Bjh_ ik ;r'_ fJ; dk g[Bo-;z;eoD th gqekfFs j'fJnk. fJj feskp;h ]bhb fipokB dh ftFt gqf;ZX ouBk dh go"f\Ndh go"f\Ndh go"f\Ndh go"f\Ndh go"f\N (The Profit) dk gzikphnB[tkd fi; ~ g?|zpog?|zpog?|zpog?|zpog?|zpo f;ob/y nXhB Skfgnk frnk. i' fe vkH jfoGiB f;zxdh fJe j'o pj[-uofus f;oiBktK dh frDsh ftu F[wko j' rJh.

T[BQK dh fJe j'o pj[-uofus s/ nB[tkfds ouBk ;{odk;;{odk;;{odk;;{odk;;{odk; j?. i' fed' ;" gdK dk ;zrqfj j? fi; ~ ;{odk; dh gzith_ Fskpdh d/ w"e/ #s/ e/_doh fjzdhvkfJo?eNo/N d[nkok fsnko eotkfJnk frnk ;h. n;b ftu ;{odk; (1478-1582) nkgD/ ;w/_ d/ fFo'wDh eth ns/ Grs ;B. fJ; d/ Bkb fJj th wzfBnkfrnk j? fe pkb-toDB pko/ T[BQK d/ w[ekpb/ dk e'Jh FkfJo Bjh_ j?. T[BQK d/gfdnK ftu feqFB GrtkB d/ pkb r'gkb o{gK dk toDB pj[s jh nd[Zsh ns/p/i'V o{g ftu tofDØs j?. ;{odk; dh ouBk dk nB[tkd eoB ;w/_ vkH ;kfjp~ gfjbK gfjb sK fJj ezw pj[s jh ;"yk bØfrnk go ibdh jh T[BQK ~ fJ;ftubhnK d[FtkohnK dk gsk bZr frnk. fszB-uko wjhB/ T[BQK d/ ;[ji-;z;ko ftubhB ofjD wro'_ d' ;" gdK tkbh fJ; ouBk dk ;\bsk g{ote nB[tkd j'frnk. go nDukj/ ekoDK eoe/ e/_doh fjzdh vkfJo?eNo/N d[nkok fJj feskpgqekfFs Bk j' gkJh. pj[s jh w[FebK Bkb w{b yoV/ ~ tkg; gqkgs eoB T[gozsns/ gzikph nekdwh s'_ okfJbNh Bk b?D dh Fos Bkb vkH ;kfjp B/ nekdwh~ fJ; g[;se d/ gqekFB tk;s/ ok}h ehsk. go efjzd/ B/ Bk @nzs Gbk s'_ ;GGbk#, vkH ;kfjp dh f}zdrh ftu fJj ejkts T[; t/b/ w[ZbtkB ;kfps j' rJhid'_ fjzdh ;kfjs d/ gkoy{ gq'\?;o oF/w e[zsb w/x j[oK B/ vkH ;kfjp d[nkok ehs/nB[tkd dh Gog{o gqFz;k eofdnK g{o/ @;{o-;kro# dk nB[tkd fJ; F?bh ftu j'Dkukjhdk j? pko/ nkgDh tvw[Zbh ;bkj fdZsh. n;b ftu T[BQK d[nkok ej/ FpdKs'_ jh jfoGiB f;zx ~ T[BQK dk fwjBskBk gqkgs j' frnk ;h. vkH jfoGiB f;zxB/ nkgD/ d[nkok ofus b/y @ukBD dh sbkF ftu X[Zg/ dhtk# nzsors fJ;nB[tkd pko/ fBZm e/ uouk th ehsh j?. fi; s'_ fJj gsk ubdk j? fe nB[tkddk ezw fezBk ;zihdk j[zdk j? ns/ fJ; ~ fe; gqeko eoBk ukjhdk j?. T[BQK dkfJj b/y nB[tkd ekoi pko/ fJe wkvb dh ftnkfynk eodk gqshs j[zdk j?.

;wZu/ o{g ftu fJe wkfjo F];hns j'D d/ pkti{d vkH ;kfjp fJeftfdnkoEh tKr nkgD/ nB[tkd ekoi bJh ftfFnK d/ ftfGzB wkfjoK Bkbw[bkeks eo T[BQK Bkb ftuko tNKdok eod/ oj/ jB. T[BQK B/ nkgDh ouBk forforforforforpkDhpkDhpkDhpkDhpkDh dk nB[tkd eoB ;w/_ ;z;feqs GkFk ns/ ;kfjs d/ pj[ftX ftdtkB vkH d/toki ukBDk ns/ @N?r'o dk pkb ;kfjs# dh f;oiDk eoB ;w/_ vkH fJzdoBkEu"Xoh i' fe fdZbh :{Bhtof;Nh ftu fjzdh d/ nfXnkge ;B s/ T[BQK dh wks p'bhpzrbk ;h s'_ ;w/_-;w/_ wdd gqkgs ehsh. fJ; s'_ fJbktk T[BQK B/ ;{odk;;{odk;;{odk;;{odk;;{odk; dk

Page 441: Sam-Haribhajan (Singh revised)6

;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;wdoFh, ;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021;szpo, 2020-caotoh, 2021 441

soiwk eoB ;w/_, ;{odk; d/ ftF/FZr, wBw'jB r"sw Bkb ;zgoe ehsk s/ T[BQKdh ftdtsk ns/ ;[fjodk d'jK dk bkG u[Zfenk. nB[tkd ftubhnK w[;ebK d/fBtkoD ;w/_ T[BQK B/ fizBK th b'eK s'_ wdd gqkgs ehsh T[BQK bJh T[j b'efpbe[b T[BQK w[BhnK tor/ j[zd/ i' wBB eod/, ftukod/ ;B s/ T[j nkg T[BQKfoFhnK tor/ pD iKd/ i' fe;/ ouBk ~ f;oidk, oudk s/ fdqFNdk j?. T[BQKB/ nDikD/ w{b s'_ nB[tkd eoB ftu T[; GkFk d/ ftdtkBK gk;'_ wdd b?D dhgozgok ~ nB[tkd-ekoi ftu ;Ekfgs eoB dk T[gokbk ehsk. T[BQK B/ fJ;gozgok okjh_ fJ; rZb ~ ;Ekfgs eoB dh e'fFF ehsh fe d{ihnK GkFktK d/wkfjoK Bkb ehs/ nzso-;ztkd ftu'_ T[Go/ ftukoK dhnK ;zGktBktK n;hw j[zdhnKjB. fJ; Bkb nB[tkd ~ ;jh fdFk d/ Bkb Bkb w"fbe GkFkJh noE gqdkBeoB ftu ;obsk wfj;{; j[zdh j? ns/ nB[tkd ekoi th ;\b j' fBpVdk j?.vkH jfoGiB f;zx B/ Gkt/_ pj[s ;kohnK ;kfjse ouBktK ~ gzikph ftu nB[tkfdsehsk j? go fJ; d/ pkti{d T[BQK B/ nkgDhnK f;oiBkswe ouBktK ~ nkgDhwks-GkFk gzikph ftu jh gqrN ehsk j?. ;kfjs irs ftu T[BQK dh p/fw;kbouBkswe gqkgsh ns/ ouBktK dk d{;ohnK }[pkBK ftu nB[tkd, f;oiDk d/y/so ftu T[BQK d/ ;kfjse nj[d/ dh s;thoeFh eodk j?.

õõõ

Page 442: Sam-Haribhajan (Singh revised)6