51
Recherehes de Theologie ancienne et medievale Tome XL 1973 ABBA YE DU MONT CESAR, LOUVAIN

Recherehes de Theologie · 2014. 7. 16. · ',Lescorrections d'Henride Gand a.ses Quodlibets, Dans un premier article preparatoire a. I'edition des Quodlibets d'Henri de Gand 1,nous

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

  • Recherehes de Theologieancienne etmedievale

    Tome XL

    1973

    ABBAYE DU MONT CESAR, LOUVAIN

  • ',Les corrections d'Henride Ganda .ses Quodlibets

    , Dans un premier article preparatoire a. I'edition des Quodlibetsd'Henri de Gand 1, nous avons examine, dans la tradition manuscritede ces Quodlibets, la famille universitaire parisienne et tache de deter-'miner sa division en petiae I. Void un second article, consacre cettefois a. deux manuscrits present ant un interöt tout special pour l'eta-blissement du texte: Paris, Nat. lat. 15848 et 15350 3.

    Le premier+ contient, selon l'ordre de la reliure, les ouvrages suivantsaccompagnes d'ordinaire des tables de leurs questions: les Quodl. I(f. 1-20), III (f. 21-54), II (f. 55-68), IV (f. 69-n6), V (celui-ci incom-plet, s'arretant au cours de la q. 8: f. II7-164), VI (f. 165-189) d'Henride Gand; un abrege anonyme d'un commentaire sur le premierlivre des Sentences du Lombard (f. 190-265). "

    Le ms. 15350 contient, toujours selon I'ordre de la reliure, les on:vrages suivants accompagnes d'ordinaire, eux aussi, des tables deleurs questions: le Quodl. VII, q. 1-16 de Thomas d'Aquin, suivipar ses Quodlibets IX-XI et VIII (f. 1-32); le Quodl. VII d'Henri

    I. Le, premier tome: Henricus de Gandavo, Quodlibet 1. Edition critique,paraitra. sous peu. . .

    2. R. MACKEN, Les QUOdlibets d'Henri. de Gand 'et leur exemplar parisien,dans Rech. Thiol. anc. med. 37 (1970) pp. 75-96. .

    3. On trouvera une description detaillee du ms. Paris, Nai, lat, 15848 dansI'edition critique du Quodl. I, et du ms. 15350 du meme fonds dans notre ouvragea parattre: Bibliotheca manuscripta Henrici Gandavensis.4. Notre attention a ete attiree sur ce manuscrit gräce a l'obligeance du

    P. L.-]. Bataillon O.P., membre de la Commission leonine pour 1'6ditiondeS. Thomas d'Aquin. Nous tenons a le remercier tout specialement de cette aideprecieuse et de l'interet bienveillant qu'll a toujours manifeste a nos travaux.Ce, manuscrit n'a pas completement c!chappe a l'attention des chercheurs. Versla mßme periode L. HÖDL l'a signale dans son article: Neue Nachrichten aberdie Pariser Verurteilungen der lhomasischen Formlehre (dans Scholastik 39,1964, pp. 178-196), en publiant certains fragments de la premiere redactiondu Quodl. X, q. 5 barres dans la suite, qui lui ont permis de tirer des conclu-sions importantes quant a la biographie et revolution doctrinale d'Henri deGand.

  • 6 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIEN NE ET MEDlEV ALE

    de Gand et le Quodl. 11 de Gilles de Rome, dans un ordre assez entre-mete, le Quodl. VII d'Henri occupant les ff. 33~2vb, 74I'lL74Vb,64rb,tandis que le Quodl. 11 de Gilles occupe les ff. 64rb_6gvb,8ora-b,70I'lL73vb, 62ra..63vb,75ra-7gvb; le Quodl. III de Gilles de Rome (f. 81I'lLg8ra) ; le Quodl. VIII d'Henri de Gand (f. Ioor-I25v); le Quodl, IX dumeme (f. I26r-I59v) ; le Quodl. X du mäme (f. 160r-r85v) ; les tables desquestions des Quodlibets VIII-X, VII et XI-XII d'Henri de Gand(f. I85v-I86r) ; les tables des questions des Quodlibets II-III de Gillesde Rome (f. I86r-I86v) ; le Quodl. XI d'Henri de Gand (f. I87r-2IgV) ;le Quodl. XII du mäme (f. 223r-250v) ; des questions abregees tireesdes Quodlibets XIII-XV du meme (f. 25Ir-258v) ; des questions abre-gees tirees des divers Quodlibets de Servais du Mont-Saint-Eloi (f. 26g-290) ; le Quodl. I de Jacques de Viterbe (f. 291-337) ; des questionsabregees, tirees des Quodlibets de Pierre d'Auvergne (f. 339r-348r) :les questions des 6 Quodlibets de Gilles de Rome, ordonnees selon lesmatieres (f. 348-384).

    De cet ensemble, comme on le voit, tres heterogene, nous ne consi-derons dans cet article que la partie contenant des Quodlibets d'Henride Gand. Les Quodlibets I-XI n'y supposent pas du tout une united'execution, mais ils se presentent comme ayant ete ecrits chacunseparement, Comme ceux des autres auteurs, ils ont ete disputes etMites successivement : la chose va de soi ; mais ici, a l'oppose de biend'autres manuscrits des Quodlibets d'Henri, l'unite d'execution de lacopie mäme est le Quodlibet, ce qui pou"ait suggerer qu'ils furentcopies au fur et a mesure des disputes mämes.

    Ce n'est qu'une premiere constatation. Limitons encore notrechamp de vue. Nous ne nous occuperons dans cet article que de7 Quodlibets et du debut d'un huitieme. Ce qui nous interesse ici,c'est que ces Quodlibets, ecrits tous sur du parchemin aminci parl'usage, portant ~a et la des traces d'un texte anterieur qu'on a faitdisparaltre 11, present ant des anses, des dechirures recousues s, et memedes trous sans perte de texte 7, sont tous de la main d'un memecopiste, employant une ecriture livresque, et qu'ils sont corriges de lamain d'un seul correcteur a ecriture cursive. Il s'agit des Quodlibets I,11, VI, VII, VIII, IX, X et du debut du Quodlibet IV, jusqu'au milieudu f. 72vb, ce qui correspond aux questions 1-7, in corpore (= M. de1518, f. 89VP) 8.

    5. Par ex. aux ft. Br et IBr.6. Comme celle qu'on remarque par ex. sur la reproduction 2.7. Cf., entre autres, Paris, Nat. lot, 16350, f. lo8rb•8. Dans le debut du Quodl. IV, nous n'avons trouvlS qu'une seule correction

    marginale d'un mot, mais elle est de la main du copiste. Nons negligerons donece petit fragment dans ce qui suit.

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 7

    Jusqu'ici rien de bien special. Mais la curiosite s'eveille quand ons'apercoit que partout le premier texte formait deja. une unite consti-tuee, que les corrections sont parfois nombreuses et que certainesvont möme jusqu'ä un vrai remaniement du texte; en outre que ledeuxieme texte, c'est-ä-dire le texte corrige, abstraction faite desecarts ordinaires dans la transmission d'un texte, correspond, partoutoü nous l'avons compare, au texte des autres manuscrits et des edi-tions '. En de rares cas oü les derniers mots d'une correction ne sontpas repris, il est frappant de constater que tous les autres manuscritsne les ont pas remplaces par un texte quelconque, mais ont suivi lepremier texte anterieur a la correction. On peut done supposer,ou bien que le copiste du premier apographe n'a pas remarque cettecorrection, apposee peut-etre en marge, ou bien qu'elle n'a ete insereequ'apres la copie.

    Cette constatation repose sur les collations que nous avons faitesen vue de notre prochaine edition du Quodlibet I : nous avons trouveque le dernier etat du texte de ce ms. Paris, N at. lat, 15848 correspon-dait pour ce Quodlibet au texte de tous les autres represent ants de latradition manuscrite 10.

    Pour les autres Quodlibets nous avons precede a. une serie de testsen verifiant certains passages dont nous donnons ci-apres quelquesexemples. Ces exemples presentent des textes cplus ou moins l) corri-ges : en effet nous n'avons pas voulu nous borner aux passages, nom-breux, oil la correction est etendue et evidente; nous avons aussireleve quelques retouches de moindre etendue. Par la. se reflete egale-ment l'ampleur differente des corrections au long d'un meme Quodlibetou d'un Quodlibet a l'autre. Le premier et le huitieme ne sont queIegerement c retouches l): les corrections ne depassent pas celles del'ultime toilette d'un texte. Ailleurs elles ressemblent a de veritableschamps de bataille, oü une fois mäme (dans l'exemple 28) le correcteur

    9. Nous nous basons ici sur I'edition de 1518, source des autres. En voici letitre complet: Quodlibeta Magistn Henrici Goethals a Gandavo doctoris Sollemnis :Socii Sorbonici : et archidiaconi Tornacensis. eum dupUei tabella. Voenumdanturab Iodoco Badio Ascensio, sub gratia et privilegio ad finem explicandis. Parisiis,£0, (1518), [14] et 597 ft. Les deux autres editions des Quodlibets sont: ce1le deVenise en 1608, avec un commentaire du Camaldule Zuccolius, et ce1leprocureepar les Servites, avec le meme commentaire, et editee a Venise en 1613.

    10. Des recherches systematiques portant sur toutes les ceuvres d'Henri deGand, et aussi sur les eeuvres manuscrites ayant pour objet principal sesdoctrines, nous ont permis de ddnombrer plus de 200 manuscrits dont le «DeWulf-Mansion-Centrum. de l'Universitä de Louvain s'est procure en grandepartie les microfilms. Dans une serie de voyages, nous avons decrit sur placetous ces manuscrits dans leurs depöts respectifs. Le resultat de ces recherchessera publi6 sous le titre: Bibliotheca manusenpta Henrici Gandavensis. I:Catalogue. II: Repertoire.

  • 8 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIEN NE ET MEDItVALE

    a dü intercaler un billet contenant des additions qu'il corrige unenouvelle fois en les ecrivant. En les present ant en plusieurs colonnes,nous avons tache de montrer comment une redaction a ete changeeen une autre, la seconde (ou la troisieme) etant le texte common dela tradition manuscrite.,11 ne s'agit done pas de faire l'edition critique de chacun de ces

    exemples, mais de permettre une comparaison provisoire, qui conduisea. une solution provisoire, une «hypothese de travail J. 11 s'agit demontrer que le dernier texte a ete repris par tous les autres temoinset que ces corrections sont les corrections ultimes d'un auteur revisantson ouvrage. Pour nous rapproeher le plus possible de l'original,nous avons choisi les deux manuscrits (parmi les 30 a. 40 par Quodlibet)les mieux places dans le c1assement en vue de l'edition critique duQuodl. I apres le ms. A (celui dont nous traitons ici). Ce sont donedeux manuscrits censes refleter l'original de pres. Celui qui vient ensecond lieu, le ms. Paris, Nat. lat. 15358 (ancien Sorbonne 646), neporte pas d'indications de pieces. Au contraire, celui classe en troi-sieme lieu, le ms. Vat., Borgh. 299, qui a appartenu a la bibliothequedes papes d'Avignon, porte d'abondantes indications de pieces et serattache sürement a la familIe universitaire parisienne, dont II est enmeme temps le manuscrit le mieux classe, Nous avons constate quele texte ultime, constitue par les corrections presumees de l'auteur,est repris dans ces manuscrits, mais nous epargnons au lecteur ledetail de la collation.

    11en va un peu differemment de l'edition de 1518, que nous avonscollationnee completement avec le texte final des corrections a l'instard'un manuscrit, non seulement pour montrer la concordance de latradition manuscrite avec le texte du correcteur, mais aussi le degre deGC correction humaniste» subie par cette edition, seule source selonlaquelle on connait [usqu'ici les doctrines d'Henri, les deux autreseditions en etant des copies 11. En comparant le texte de l'editionavec celui du ms. A, quelques reflexions ont ete proposees a titrepurement provisoire, mais il a semble qu'un temoin de la traditionmanuscrite (l'edition de 1518) suffisait pour ce but, qui n'est quetemporaire.

    II. Aussi longternps que taute la tradition n'a pas ete examinee, on ne peutpas dire si une correction vient vraiment de I'edition de 1518; c'est pourquoinous ne faisons que conjecturer prudemment ~ et la une« correction humaniste ••Cf. aussi, sur ces interventions de I'edition de 1518, R. MACKEN, Bendrik vanGent's «Quodlibet I.. Tekstkritische uitgave. Weerlegging van em mogelijkeeeuwigheid der uereld. (Katholieke Universiteit Leuven, Hoger Instituut voorWijsbegeerte, Proefschrift tot het behalen van de graad van Doctor in deWijsbegeerte), 1968, 2 parties pro manuscripto: I, p. 153·

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS . 9

    Dans les exemples qui suivent, le c texte du copiste lI, avant l'inter-vention finale du correcteur (done eventuellement deja. avee sonintervention intermedaire] a ete place dans la colonne de gauche.Le texte resultant des changements finals du correcteur 12 figure dansla colonne de droite et y est en meme temps compare avec le textede toute la tradition manuscrite et de I'edition, dont les lecons diver-gentes sont ajoutees entre parentheses.

    En matiere de corrections intermediaires du correcteur, il y en ade deux especes. D'une part il y en a que le eorrecteur introduittandis qu'il ecrit une phrase :il ecrit un ou plusieurs mots, mais lesbarre ou les annule tout de suite, et il les remplace, en poursuivantla meme ligne, par un autre mot ou bout de phrase. 11 y en a d'autrepart qu'il introduit apres avoir ecrit toute une phrase ou toute unecorrection marginale.

    EXEMPLES

    - Les parties des mss Paris, Nat.lat. 15848 et 15350 qui contiennentles Quodlibets d'Henri cites dans ces exemples, sont designees ici. par le sigle A, l'edition de 1518 par le sigle a.

    - Les testes affectes par les corrections que nous pensons provenirde l'auteur sont imprimes en caracteres italiques.

    - Les corrections intermediaires sont inserees soit dans rune soitdans l'autre colonne, oü elles sont chaque fois expliquees speciale-ment.

    - Les le~ons divergentes de l'edition de 1518 sont ajoutees dans laseconde colonne entre parentheses et en caracteres italiques.

    - i. m. = in margine.- man. corr. = manu(s) correctoris.

    Texte du copiste

    Sed oportet quod ipsi creaturaeacquiratur esse suum, ut Deus nonsolum det causam ei ut sit in factoesse, sed ut faciat ipsam esse denon esse, quod appellatur creatio(Quodl. I, q. 7-8:A, ibid. ; a, f. 5rS).

    Texte corrigAcorrespondant a celui de la tradition

    1. Sed ipsi creaturae acquiritur 11 (?)esse suum, ut Deus non solum detcausam ei ut sit in facto esse, sedut faciat ipsam esse de non esse,quod appellatur creatio (Quodl. I,q. 7-8: A, f. 3vb).

    12. Ce texte resulte en' bien d'endroits, selon l'heureuse formule duP. A. Dondaine, d'une c correctiona deux temps. (Secr~laires de S. Thomas,2 vol., dont un contenant des Planches, Rome 1956) ..

    13. Le deuxiemei semble avoir ~t~ change en un a, qui a d'ailleurs deuxmembres superposes, tandis que Ies a environnants n'en ont qu'un.

  • ID RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEVALE

    2. Dices (?) It forte quod de rationecreaturae, ut est creatura, non estquod esse sibi sit acquisitum,licet hoc sit sufficienter, ut aestimo,iam probatum ... (Quodl. I, q. 7-8:A, f. 4ra).

    3. Quod arguitur secunda ex eademHebdomade: c Quod est, acceptaessendi forma est atque consistit »,dicendum quod id «quod est» increatura, ut essentia eius, esse suosubsistens c est» in effectu, «atquesubsistit It, non tamquam praeexis-tens et (scrib. sed man. corr. expoet: ipsa essentia accipiat in seformam 11 essendi add. i.m.) perinhaerentiam. quia sic esset acci-dens ipsum esse ... (Quodl. I, q. 9 :A, f. 5·).

    4. Non enim minus potens est Deus,materiam crear« quam eius esseconservare; immo si non con-servaret, nee in composito staret;nee minus patens est eam formaein composito concreare quam perse... (Quodl. I, q. 10: A, f. 6ra).

    5. Sed forte dices ad hoc. quod simateria de se habet aliquem actumexistentiae, quam perfectiorem ha-bet a forma ... (Quodl. I, q. 10:A, f. 6").

    Dicet forte aliquis quod de rationecreaturae, ut est creatura, non estquod esse sic sibi sit acquisitum,ul ipsam oportea; habere non esseante esse duration», licet hoc sitsufficienter, ut aestimo, iam proba-turn ..• (Quodl. I, q. 7-8: A, ibid.;a, f. 5vT).

    Quod arguitur secunda ex eademHebdomade: «Quod est, acceptaessendi forma est atque consistit I,dicendum quod id «quod est 1 increatura, ut essentia eius, esse suosubsistens « est lt in effeetu, «atquesubsistit, accepta forma essendi »,non tamquam praeexistens ipsaesseniia, quae dicitur «quod esl 1(quae... est inser. man. corr. A),accipiat in se esse, quod dicitur(esse... dicitur inser. man. corr. A)forma essendi per inhaerentiam,quia sic esset accidens ipsum esse ...(Quodl. I, q. 9: A, ibid.; a,f. 7VZ) 11.

    Non enim minus potens est Deus,materiae esse conservare, quamipsam creare ; immo si non conser-varet, nee in composito staret; neeminus potens earn per se crear«,qvam esse formae in compositoconcreare... (Quodl. I, q. 10 : A,ibid. ; a, f. 8vB).

    Sed forte dicel aliquis, quod simateria de se habet aliquem actumexistentiae, quamvis perfeetioremhabet a forma ... (Quodl. I, q. 10 :A,ibid. ; a, f. 9rE).

    14. L'endroit oil se trouve maintenant le I de Dicet, a eU gratte.IS. 11semble qu'un trait au-dessus de a, representant le m, ait et6 gratte,

    mais il est difficile de le determiner avec certitude.16. Ces deux bouts de phrase soulignes ant eU ins6res par le correcteur dans

    sa propre addition apposee en marge.

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS II

    6. Tertio sic. Anima remota a corporeseu materia aut hoc est per muta-tionem substantialem aut acciden-talem.

    Si peraccidentalem tantum, tunc nonesset ibi substantialis corruptio,quod falsum est. Si substantialis,< falsum est, > quia tunc nonposset esse idem ens manens peressentiam quod erat prius. (Quodl.11, q. 2: A, f. SSV&).

    7. Dicendo enim calidum et frigidumesse causas generationis per se,ponunt causas principales genera-tionis quae non sunt nisi sicutinstrumenta generationis, et dimit-tunt causam principalem, scilicetformam substantialem, quae per seagit et per calidum et frigidumtamquam per instrumenta tam ingeneratione quam alteratione quaeest via ad generationem. Naturaergo ad generationem hominis sicorrumpat formam seminis inten-dens aliquid generare substantia-liter seu quod alteret aut trans-

    Tertia sie. < Si > 17 anima remotaa corpore seu materia remaneaialiqua forma substantia/is, aut ergoremovetur per mutationem substan-tialem aut accidentalem. Non peraccidentalem tantum, quia tuncnon esset ibi substantialis corruptio,quod falsum est. Si per substan-tialem, tunc ergo non potest esseidem ens manens per essentiamquod erat prius; esset autem idemper esseniiam, si maneret in eoaliqua forma substantia/is. Ergo etc.(Quodl. 11, q.. 2: A, ibid.: a,f.2grC).

    Dicendo enim calidum et frigidumesse causas generationis per se,ponunt causas principales genera-tionis quae non sunt nisi sicutinstrumenta eius 11 et dimittuntcausam principalem, scilicet formamsubstantialem, quae per se agitet per calidum et frigidum tarn-quam per instrumenta tarn in gene-ratione quam (in add. a) It altera-tione quae est via in generationem.Natura ergo ad generationem homi-nis si corrumpat formam seminis in-tendens aliquid generare substanti-aliter seu aliquid 10 alteret aut trans-

    17. Si ne se trouve pas dans le ms. Paris, Nat. lat. 15848,sans doute parceque le correcteur, en changeant la phrase, a oublie d'ajouter ce mot qui s'impo-sait. Dans I'hypothese que ce manuserit serait I'ancätre de la tradition manus-crite, il faudrait admettre certaines petites corrections introduites dans lepremier apographe Q.'exemplaruniversitaire parisien a probablement eSM,dumoins pour une grande partie de la tradition manuserite, un des premiersapographes), ou du moins dans le manuscrit dont I'edition de 1518 s'est servie.C'est d'ailleurs une correction qui 6tait facile k realiser et qui reparait unesimple distraction.'

    18. Une simplecorrectionde style, k cequ'il semble: le correcteur a pu remar-quer que generationis etait repeteS,et le remplacer par eius,

    19. L'in est ajoute dans la tradition. Est-ce une correction du copiste del'exemplar ?

    20. Le seu quod alteret est transform6 en seu aliquid alteret ... disponendo adgenerationem. Le correcteur veut-il amener le deuxieme membre de la phraseä. un meilleur parallelisme avec le premier et en meme temps donner de cepremier membre une explication plus circonstancielle?

  • 12 . RECHERCHES DETHtOLOGIE ANCIENNE ET MtDItVALE

    8. Aut ergo illa disponit ad animamlntellectivam suscipiendam imme-diate, aut non.' Si non: illam ergocorrumpit et aliam generat, et hocin infinitum; aut est stare inaliqua forma generata per naturamdisponentem ad animae suscep-tionem. Illam ergo

    Aut ergo ilIa disponit ad animamintellectivam suscipiendam imme-diate, aut non. Si non: illam ergocorrumpit et aliam generat, et hocin infinitum; aut est stare inaliqua forma (forma om. a) gene-rata per naturam disponentem adanimae susceptionem. Quod jwocul-dubio senliebant philosophi qualiter- .'cumque (cumque sup. lino man.corr. A) ponebant animam uni,i

    corpori, sive ul molarem tantum, sive ut formam et actum. Unde Avicenna,poslquam in quarto Metaphysicae suae jwobavit iuxta modum philosophorumnihil posse esse post non esse nisi per aliquid jwaeexistens in potentia, utamoveret instantiam quae sibi da,i passet de anima rationali, dicit: Nonpotest esse ut ei quod permanet existens per se non in substantia (subiecto a)nee de subiecto ullo (nullo a) modo sit esse post non esse, sed oporteat utpendeat aliquo modo ex subiecto ad hoc ut sit. Cum autem fuerit, est resquae est existens per se, sed est ex aliquo vel cum esse alterius a se. Primumvero est sicut corpus, quod est ex hyle et forma: secundum est sicut animaerationales cum gene,atione corporum. De quo post modicum subdit dicens :Anima quaeque (quoque a) non jwovenit nisi per esse subiecti, et possi-bilitas sui esse in subiecto est existens per illud, jwopter hoc quod illamateria appropriatur sibi, et quia anima non habet esse post non essenisi cum fuerit esse corporeum secundum modum commixtionis, per quam(quem a) aptatur fieri instrumentum eius et per quam (quem a) discerniturcertitudo suae novae inceptionis. Tunc mim (sup. lin. man. corr. A) cum

    fue,it In illis corporibus pluralitashuius commixtionis, erit possibilitasessendi animam. Illam ergo formam

    . adveniente commixtionis corporalis advenienteanima' intellectiva aut corrumpi anima intellectiva aut corrumpinecesse est, aut manere sirnul in necesse est, aut manere simu! in ma-materia' cum anima intellectiva teria cum anima intellectiva (Quodl.(Quodl. n. q. :2: A. f. S6ra). :.. n. q. :2 : A, ibid. ; a, f. 30rF) 11.

    mutet in eo disponendo ad generatio-'nem, aut ergo intendit generare ani-mam rationalem ad quam disponit,sed non potest ad earn attingere,quia' non est nisi ab extrinseco, autaliquam aliam (Quodl. H, q. :2: A,uu., a. f. 29vE-F).

    mutet in eo,' aut ergo intenditgenerare animam . rationalem adquam disponit, sed non potest adearn attingere, quia non est nisiab extrinseco,' aut aliquam aliam(Quodl. H, q. 2 : A, f. 55Tb).

    21. 11est interessant de remarquer que le correcteur ne fait rien d'autre icique d'inserer dans un texte deja constitue une citation d'Avicenne qui cadrebien avec la tendance de ce texte. ...' . ..

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 13

    9. Unde incorporalia quia in suo essesunt absque

    situ et positione quia simplicitasin eis rationem unitatis habet, nonpuncti, per quam res determinaturad situm, ideo,ut dicit Boethius De hebdomadibus,in loco non sunt. Quod

    intelli-gendum est ratione substantiae, utsubstantia eorum dicatur eis esseratio essendi in loco (Quodl. Il,q. 5 : A, f. 57r&).

    Unde incorporalia quia in suo esseratione suae substantiae sunt absquesitu et positione, quia simplicitasin eis rationem unitatis habet, nonpuncti, per quam res determinaturad situm, ut infra dicetur 11, ideo,ut dicit Boethius De hebdomadibus,in loco non sunt. Quod· secundumsententiam episcopi (secundum sen-tentiam episcopi. Quod a 11) Intelli-gendum est ratione substantiae, utsubstantia eorum dicatur eis esseratio essendi in loco (Quodl. Il,q. 5: A, ibid. ; a, f. 3IvX). : ,

    10. Unde ex hoc fundamento suodescribit (?) in XIIo Metaphysicae,quod si plures essent caeli, prin-cipium quod est circa unumquod-que, scilicet deus, est specie unum,numero plura, sed quaecumquesunt numero plura habent mate-riam. Deus ergo haberet materiam,quod falsum est. Et sic

    unumquodque eo solo quodseparatum est a materia posuitesse unum numero, et cum hocetiam non esse creaturam, sedquandam divinam naturam, utalibi ostensum est. Et ex hoc quodposuit quodlibeteorum esse deum quemdam, ponitquodlibet (?) eorum

    Unde ex hoc fundamento suodicit (arguit a ") in XIIo Metaphysi-cae, quod si plures essent caeli, prin-cipium quod est circa unumquod-que, scilicet deus, est specie unum,numero plura, sed quaecumquesunt numero plura habent mate-riam. Deus ergo haberet materiam,quod falsum est. Et sic Phitose-Phus It unumquodque eo solo quodseparatum est a materia posuitesse unum numero, et cum hocetiam non esse creaturam, sedquandam divinam naturam, utalibi ostensum est. Et ex hoc quodposuit quodlibet (quemlibet a) eo-rum esse deum quemdam, ponitquodlibet (1) (quemlibet a) eorum

    22. Le correcteur ajoute en marge le renvoi ~ une explication ulterieure dansl'expose : ut infra dicetur. '

    23. Le correcteur ajoute en marge une reference" un article que l'ev&JueTempier venait de condamner le 7 mars 1277. Le signe d'insertion se trouveapres Quod, mais i1 semble que le copiste de l'apographe l'ait lu par erreurcomme place avant Quod. C'est ainsi sans doute qu'il a entratne la traditiondu texte d'Henri dans une aventure peu commune: celle d'affirmer que Boecedans son ouvrageDe hebdomadibus aurait interprete un des articles de Tempier IEn effet la tradition, .. I'oppose de notre manuscrit, lit ce texte de la faconsuivante : • ideo, ut dicit BoethiusDe hebdomadibus, in loco non sunt secundumsententiam episcopi•.

    24. Le mot arguit est-il une. correction humaniste • de l'edition de 1518 ?25. Le correcteur ajoute le sujet implicite de la phrase, qui est devenu trap

    distant.

  • 14 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE

    esse ex se singularitatem quandam,et quoddam necesse tam prop-ter separationem a materia quampropter indifferentiam essentiae asupposito et existentia sua, utalibi declaratum est. Unde utibidem esi :deelaratum, ponendoplura esse separata materia, ipseplures deos et plura necesse esseposuit, quod omnino est impossibileut bene probat Avicenna (Quodl. 11,q. 8: A, f. 58ra).

    esse ex se singularitatem quandamet quoddam necesse esse tarn prop-ter separationem a materia quampropter indifferentiam essentiae asupposito et existentia (essentja a)sua, ut alibi declaratum est. Po-nendo mim (Unde ponendo a)"plura esse separata a materia, ipseplures deos et plura necesse esseposuit, quod omnino est impossibileut bene probat Avicenna (Quodl. Il,q. 8: A, ibid.; a, f. 33rG).

    11•... bene potest unius et eiusdem •.• bene potest unius et eiusdemformae specificae per essentiam formae specificae per essentiamfieri muItiplicatio et diversificatio fieri muItiplicatio et diversificatioper plura supposita, ut iam dictum per plura supposita, ut iam dictumest et continuo amplius dicetur. est et continuo amplius dicetur.

    Unde et inter erroneos artieulosnuper ab episcopo parisiensi dam-natos est ilia positio. Unus enim

    Worum artieulorum dicit sic: Quod Deus non possit multiplieare pluraindividua sub una specie sine materia, error. Alius oero dicit sic: Quodformoe non recipiunt divisionem nisi per (secundum a) materiam, error, nisiintelligatur de jormis eduetis de potentia materiae. Tertius dicit sic: quodquia intelligentiae non habent materiam, Deus non posset plures eiusdemspeeiei [acere, error. Quod si hoc est error (efT(w est a) patet (revera add. a)quod illi multum errant qui ponunt in angelis esse materiam, ut per ipsam(materiam add. a) unusquisque habeat suam individuationem (individuelura) n, et per materiae (materiae sup. lino A, om. a) mulliplicationem sive(per materiae add. man. corr. sed. del. A ; per materiae add. a) .. divisionemponant angelorum ab invieem distimtionern sub eadem specie, quasi sine

    26. Le correcteur supprimela repetition inutile Unde ul ibidem est decla"atumet ajoute enim apres le ponendo. Mais le copiste de l'apographe ou l'un d'euxn'a pas remarque que le Unde qui ouvrait la phrase, etait aussi barre, ni lapresence de l'enim (.n.) au-dessusde la ligne. On voit ainsi apparaltre dans latradition la tournure Unde ponendo ..

    27. Les expressions habeal suam individuationem et sententianl dieli arliculin'ont rien lI. voir avec la tradition manuscrite. Ce sont des corrections c huma-nisteu commeon les trouve ~A. et 111. dans l'edition de Badius. De 111. eUesontpass~ dans les editions ult~rieures.

    28. Le premier texte de cette addition marginale 4!tait: pet' multiplicationemsive per materiae divisionem, mais le correcteur a barr~ dans sa propre additionmarginale pe, matMiae, quoique d'une fa~n peu accentuee, et il a inser~ au-dessusde la ligneavant multipUeationem un petit materiae (mO).Toute la traditiona reproduit le premier texte: dans cette note cursive peu claire le copiste del'exemplar n'a-t-il pas remarqu~ la correction, ou le correcteur a-t-il execut~cette correction seulement apres la copie ?

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 15

    Et in hoc quantum est ex parteessentiae absolutae ut essentia est,excedit ... (Quodl. 11, q. 8: A, f.58rb).

    12. Aliquis enim forte diceret, quodinquantum natura angeli est parsuniversi, aliquid necessario opereturin eo circa aliquam partem uni-versi...

    Non restat ergo D1S1 limitationaturae angelicae, vel forte aliquidaliud, sed maxime ipsa limitatio,ut ex hoc quod limitata est innatura, oportet quod sit alicubi inuniverso corporali: non nusquamnee ubique, sicut ubique est Deuspropter suam illimitationem, sedalicubi, etsi non determinate hiesolum vel ibi solum (Quodl.Il, q. 9 :A, f. 60rb).

    materia illa nec individuatio nec dis-tinctio huiusmodi fieri posset, Cuiuscontrarium dicitut' in articulis supra-dictis (sententiant dicti articuli a) 17.Et in hoc quantum est ex parteessentiae creaturae absolutae utessentia est, excedit... (Quodl. Il,q. 8: A, ibid. ; a, f. 33vI) H.

    Aliquis enim forte diceret, quodinquantum natura angeli est parsuniversi (alicuius add. a) 10, aliquidnecessario operetur in eo circaaliquam (aliam a) 11 partem uni-versi, cuius ipse non est pat's(cuius ... pars i. m. man. COrT. A,om. a) 11...Non restat ergo nisi limitationaturae angelicae, vel forte aliquidaliud, sed maxime ipsa limitatio,ut ex hoc quod limitata est naturaangeH (angeli natura a) 11, oporteatquod ipse sit alicubi in universoeorporali: non nusquam, nee ubi-que, sicut ubique est Deus (Deusest ubique a) propter suam illimi-tationern, sed alicubi, etsi nondeterminate (vel add. a) hic solum(solummodo a)" vel ibi solum(solummodo a) " (Quodl. I1, q. 9:A, ibid.; a, f. 36vB-C).

    29. 11 est interessant de remarquer que le but de cette addition marginaledu correcteur est tout simplement d'apporter lLl'appui de sa these trois articlesque l'ev~que Tempier venait de condamner le 7 mars 1277.30. Le mot alicuius est ajoute dans I'edition, mais semble ~tre une addition

    fautive.31. L'expression aUam qu'on trouve dans l'edition, convient moins pour le

    sens.32. Les mots cuius ipse non 151 pars constituent une petite insertion, ecrite

    en marge de la main du correcteur, mais qui manque dans tous les antres manus-crits. Dans l'hypothese que cemanuscrit serait l'original, le copiste de l'apographene I'aurait-il pas remarquee, ou bien cette addition marginale aurait-elle eteajoutee apres coup ?33. I1 y a une serie d'inversions: il est bien connu que les inversions sont

    assez nombreuses dans les textes medlevaux, et que les lois ordinaires de latransmission suffisent ales expliquer.34. Cette variante pourrait etre une incorrection de l'apographe on de la

    seule edition de 1518.

  • 16 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEVALE

    13. ... dicente beato Augustino in epi-stola ad Hipponenses : Simpliciterfateor caritati vestrae coram Domi-no Deo meo, qui est testis superanimam meam ..• (Quodl. 11, q. 14 :A, f. 6ZT&).

    14. Unde philosophi quia negabant, velpotius ignorabant, divinarum per-sonarum productionem, necesse ha-bebant poner« Deum producerecreaturas de necessitate suae essen-tiae, non voluntatis libertate. Quiaenim in Deo non ponebant nisiintellectum simplicis intelligentiaequa intelligit se et omnia alia, etsimiliter simplicem voluntatem quaplacent ei omnia secundum quodsunt bona in sua essentia, et pone-bant ista difIerre sola ratione, talisautem intelligentia cum hoc quodin se naturalis, modo naturali sehabet ad intellecta producta abipsa, scilicet determinate ad unum,ad producendum scilicet res aliasa se secundum unum determinatummodum, et similiter est de volun-tate simplici concomitante talemintelligentiam, idcirco necesse habe-bant ponere... (Quodl. VI, q. 2:A, f. 167va).

    .. , dicente beato Augustino in epi-stola ad Hipponenses: Simpliciterfateor caritati vestrae coram Domi-no Deo nostro ", qui est testissuper animam meam ... (Quodl. 11,q. 14: A, ibid.: a, f. 4orZ).

    Unde philosophi quia negabant, velpotius ignorabant, divinarum per-sonarum productionem, ponebantDeum producere creaturas de ne-cessitate suae essentiae, non volun-tatis libertate. Quia enim in Deonon ponebant nisi intellectum sim-plicis intelligentiae qua intelligit seet omnia alia, et similiter simplicemvoluntatem qua placent ei omnia se-cundum quod sunt bona in sua essen-tia, et ponebant ista difIerre sola ra-tione, talis autem intelligentia cumhoc quod in se naturalis (est add. a).necessaria se habet ad eas (necessa-rio,«, eas om. a) ., modo naturalise habet ad intellecta producendaab ipsa, ad producendum (produ-tendo a) 11 scilicet secundum unumdeterminatum modum (modum de-terminatum a) -, et similiter est devoluntate simplici concomitantetalern intelligentiam, idcirco neces-se habebant ponere... (Quodl. VI,q. 2: A, ibid.: a, f. 2I9rX).

    35. Uneformuleroutiniere a insensiblementsubstitut!sousla plumede l'auteurou du copiste dans la citation d'Augustin, le Domino Deo meo au Domino Deonostro, Le correcteur restitue le noslro. I36. Lesmats necessaria se habet ad eas se trouvent en marge, bien Inseresdans

    le texte par un double signe d'insertion correspondant, Mais ils ne sont paspresents dans le reste de la tradition manuscrite : 11. laplace du signed'insertion,on y trouve un est. Le copiste de l'apographe aurait-ü pris le signe d'insertionpour un esl et continue tout simplement ? . - . ,37. L'ad n'etait pas exponctue dans le texte, mais le copiste de l'apographe

    a-t-il pris le t de voluntate, qui se trouve sous le ad, pour une exponctuation ?L'inversion scilicet pt'oducendo pourrait s'expliquer comme celles dont on parledans la note 33.38. Une inversion qui pourrait encore s'expliquer de la m~~e ma-

    ni~re.' .

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS I7

    15. Etenim si ab alio agente inclinaturet alliciatur ad aliquid volendum,cui aliquid commodi vel incommodiest coniunctum, quod volens nonpraeconsiderat, sicut illud respectuvolentis habet rationem fortuiti,similiter et respectu cuiuslibet mo-ventis et inclinantis,

    Deo excep-to. Cum enim illa quae per accidenssunt alicui annexa, sint infinita,nulli alii a Deo inconveniens estsi non intendantur ab ipso.

    Non intentum igitur coincidensrespectu cuiuscumque agentis ratio-nem fortuiti habet to.

    Deo autem nihil accidentale laterepotest, propter quod respectu eiusnihil potest esse fortuitum. Ex quo

    patetquod ex solius Dei impulsu quipotest solus omnia accidentaliapraevidere, homo solummodo po-test esse universaliter fortunatus,licet respectu alicuius specialis corn-modi potest esse fortunatus eximpulsu vel angeli, vel corporiscaelestis, vel etiam alterius hominis,qui sciens thesaurum absconditum(etiam add. sed expoA) excitat alte-rum ad fodiendum illum, ut fodienspraeter suam intentionem inveniatthesaurum. .Appellando .igitur .fortunam pro-

    Etenim si aliquis ab alio (aliquo a)agente inclinatur (inclinetur a) etalliciatur ad aliquid volendum,cui aliquid commodi vel incommodiest coniunctum, quod volens nonpraeconsiderat, sicut illud respectuvolentis talis habet rationem for-tuiti, similiter et respectu cu-iuslibet moventis et inclinantisrationem fortuiti habere potest, sivefuerit homo, sive angelus (angelis a) ID,sive corpus caeleste, solo Deo excep-to. Cum enim illa quae per accidenssunt alicui annexa, sint Infinita,nulli alii prime movent; a Deo incon-veniens est si non intendantur(intendatur a) ab ipso.Non intentum igitur coincidensrespectu cuiuscumque agentis alte-rius a Deo, rationem fortuiti haberepotest.Deo autem nihil accidentale laterepotest, propter quod respectu eiusnihil potest esse fortuitum. Quarecum fortuitum secundum bonamfortunam non potest esse fortuitumrespeau primi impellentis praeue- .nientis, quia ipse est causa illius perse et intendens illud, igitur patetquod ex solius Dei impulsu quipotest solus omnia accidentaliapraevidere, homo solummodo po-test esse universaliter fortunatus,licet respectu alicuius specialis com-modi potest esse fortunatus eximpulsu vel angeli, vel corporiscaelestis, vel etiam alterius hominisqui sciens thesaurum absconditumexcitat alterum ad fodiendum il-lum, ut fodiens praeter suamintentionem inveniat thesaurum(thesaurum inveniat a).Appellando igitur fortunam pro-

    39. Angetis est probablement une faute d'impression de I'edition.40. Le eorrecteur a traneforme I'abreviation de habet en ee1lede potest, en

    transformant le h en un p.

  • 18 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE

    positum ut est causa per accidenseffectus fortuiti, fortuna ponendaest esse et causa, sed per accidens,et hoc dupllciter: vel ex impetualiquo ad motum praevenientemrationem ad prosequendum illudfortuitum, aut non ex tall impetu.Prima modo est illa fortuna dea(secundum quod de istis dicit Philo-sophus quod panunt causam sineratione humana, quod est ajoutedans le texte de A, mais exponctueet barre, et le copiste, non le cor-recteur, continue dans la memellgne :) determinat Philosophus se-cundo Physicorum. Secundo modoest fortuna de qua hie intendit utdictum est secundum quod dicitPhilosophus in fine tractatus debona fortuna: I( Duae sunt speciesbonae fortuna« •. Haec quidem divi-na, propter quod videntur benefortunati propter Deum dirigere ( f)(Quodl. VI, q. 10: A, f. I72r).

    16. Non enim differunt specie actioneselicitae ut ducentes in fines proprioset ut ducentes in finem ultimum,sed solum secundum maiorem arcta-tionem et minorem ad unum latusin quo virtus nata est stare ut inextremo, non in medio (Quodl. VI,q. 12 : A, f. I76va).

    positum ut est causa per accidenseffectus fortuiti, fortuna ponendaest esse et causa, sed per accidens,et hoc dupllciter: vel ex impetualiquo ad motum praevenientemrationem ad prosequendum illudfortuitum, aut non ex tall impetu.Secunda (Primo a) &l modo est illafortuna de qua determinat philo-sophus secundo Physicorum.

    Prima (Secunda a) &l modoest fortuna de qua hie intendit utdictum est. Secundum quod dicitPhilosophus in fine tractatus debona fortuna: I( Duae sunt speciesbene fortunatorum • (Quodl. VI.q. 10: A, ibid. ; a, f. 227rS).

    Non enim differunt specie actionesellcitae ut ducentes in fines proprioset ut ducentes in finem ultimum,sed solum secundum gratuitum etnon gratuitum prout manent ineadem forma medii, et secundumgradus diversos in eadem speciequando caritas mutat gradum informa medii accedendo magis adunum latus medii, in quo virtusnata est stare ut in extremo, nonin medio prioris gradus • (Quodl. VI,q. 12: A, ibid. ; 11, f. 233vG).

    41• Le correcteur a corrige en marge le Prima fautif en Secunda, et le Secundoen Primo, mais I'edition a garde la precedente version. Le copiste de l'apogyaphen'aurait-il pas remarque ces corrections necessaires mais minimes apposees enmarge ? On constate que ces abreviations sont ecrites en caracteres un peuplus gras que les additions environnantes du correcteur: ces deux petitescorrections ont-elles eM ajoutees par le eorrecteur apres la copie de I'apo-graphe?

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 19

    17. Sed quid est dicendum ? In primacasu praetacto, cum quis abstulitdebitori quantum debet post sub-tractionem iniuriosam. detinet iniu-rose. Et patet secundum iam dictaquod quantum est ex parte detentionissecundum se nulla est iniuria. Siergo sit in detentione iniuria. hocest propter actum subtractionis in-iuriosum praecedentem, Et dicuntaliqui quod hoc verum est. et quodin isto casu non licet detinere, Sedsi ita esset, falsum est dictumAugustini praescriptum: c Nequeiniuriose aufertur, neque per in-iuriam accipitur ». Quod proculdubio verum est: non est eniminiuriosa deientio. Et licet secundumpraedictum modum iniuriosa ablationeque potest iniuria ablationis re-dundare in iniuriam detentionis,quia coniunetio eorum accidentalisest. dico ego ad quaestionem quodin tali casu non est necesse acceptumde bonis debitoris restituere, sedlicite et absque peccato potest ipsumdetinere, sed debet de iniuriosaablatione paenitere. Et hoc fuitproculdubio intentio Augustini indicta epistola. Verumtamen ad in-tellectum eius quod dicit: «Nequeiniuriose aufer!ur neque per iniuriamaccipitur », seiendum quod iniurioseauferri vel accipi per iniuriampotest aliquid dupliciter : vel ex parteactus accipiendi tantum, vel ex parteactus et rei acceptae simul. Utiniuria intelligatuy contingeye ra-

    Dico ergo quod in isto casu ultimonon est neoesse reeeplum restituere,sed potest licite (licite potest a) &Iretineri (teneri a) u. Ad intellectumdicti (intelligendum a) U August.sciendum quod aliquis potest aliquidauferre ab alia invito dupliciter:vel uere, ut in casu primo posito,in quo, ut dictum est. qui sic recepit,ad restitutionem ablati tenetur quiaUlius numquam fuit verus et legiti-mus possessor, vel interpretative, utin hoc casu ultimo, in quo sicdetinens ab initio Juit uerus possessorquia de domini uoluntate, Sed cumhabet voluntatem detinendi, et nonrestituendi de bonis domini tantumquantum ei tenetur dominus, iaminterpretative iste aufert et sumit abinvito quod restituere non proponit(proposuit a). Unde quia alias eratverus possessor, si dominus con-quereretur de iUo et ageret contraipsum ad restitutionem detenti, siille exciperet contra ipsum quod intanto tenetur ei, et hoc offerat se hoc(hoc om. a) Cl statim probaturum,et probet, non eogetur restituere.Quare et (et om. a) si non possetprobare, et tunc restitmre cogeretur,hoc contingit non quia deficiat eiius de non restituendo, sed quiadeficit probatio de debito (debiti a).Propter quod si ad restitutionem nonageretur, iuste coram Deo passetillud detinere, nee peccaret sic deti-nendo ac ab invito sic interpretativeauferenda, nisi specialiter ab initio

    42• Une inversion, qu'on pourrait expliquer comme dans la note 33.43. La le~on de A semble meilleure. 11faut observer que cette note marginale

    est ecrite dans une ecriture cursive moins lisible que le texte.44. Dans le intelleetum dicti le ectum (Cm) ressemble fort a. an et le ieti a. ä, ce

    qui. peut-etre. explique la lecture intelligendum de l'edition. du moins si cettelecture remonte au copiste de l'apographe.

    45. La repetition inutile de hocpourrait avoir ete supprimee par le correcteurde l'apographe.

  • 20 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE ~

    tione ipsius actus secundum se, velut te,minatu,. in obiectum. Primamodo accipit pe, iniunam et 'niurio-se aufert ,em quae est 'n dominioalterius, qui accipit et aufm eoinvito si sci,et illud. Non autemsecundo modo quando We cui aufmu,.in tantum tenetu,. ei a quo aufe1'lu,.,maxim« cum alia modo ab illo nonpossU debitum obtinere. Et hoc modointelligi debet dictum Augustin; ..Quod ergo a,guitu, pyimo in centra-,ium: .• Non dimittitu,. peccatumnisi ,.estituatu,. ablatum ., Ve1'Umestquando peccatum. Mitu,. ex actuauferendi ut termisuüur 'n obiectum,et ,.atione obiecti in quo nullum iusdebet habere secundum regulas iusti-tiae naturalis ipseauferens. Et inhoc casu loquitu,. Augustinus cumillud dicit, . ut .patet inspieienti:quando uero oritu, peccatum ex parte ipsius actus secundum se et modiaccipiendi, non est verum. Immo bene dimittitu,. peccatum sine restitutionequia nulla est iniuria in detinendo, ut dictum est. Ad secundum, quod siposset probari, teneretur ad restitutionern, dicendum quod verum est, sedkoe non p,opter factum ut terminatur in obiectum, sed pyopter modumfacti secundum se, el pyopter Mdinem iuris. positivi quo spoliatus debetrest;tui in de- (add., sed expoman. corr. A) testationem facti, priusquamaudiatur pars adve1'sa super iure suo quod habuit in re detenta. Quod sipasset p,obari, redderetuI' ei quod suum est, pyopter quod de iustitia naturaelieitum est in dicto casu ipsum simpliciter tenere, ut dictum est, et superkoe fundatur a,gumentum in oppositum (Quodl. VI, q. 27: A, f. 186.:cf. Planche I). 1. '.

    eum ad hoc expyesse obligasset, veletiam implieite secundum iam dicta.Et (om. a) de ablatione ab invito(et add. a) isto secundo modo'ntelligendum est dictum A ugust'n'.Per haec patent obiecta. Cum enimarguitur primo : • Non dimittiturpeccatum • etc., Ve1'Umest de ablateper in'uriam pyimo modo, nonsecunda modo, pyopter causam pyae-diclam. Ad secundum, quod, sipasset, pyobari cogeretur ad rest.-tutionem etc. : verum est in ablaiion«pyimo modo, non autem secundamodo, ut patet ex pyaedictis (Quodl.VI, q. 27: A, ibid.; a, f. 249vR-249vT).

    ~''_; :- . ",'. \ '.18. Dicendum quod ad hoc quod sacra-

    menta habent effectus suos inadultis, maxime illa quae .directesunt circa peccatorum absolutio-nem, ut sunt baptismus et poeni-tentia, duo concurrunt : unum dis-positive ex parte eius circa quemsacramentum administratur, " .

    aliud vero effective ex parte Dei,in cuius persona sacerdos ipsumadministrat. Quorum secundum estgratia gratum faciens quae agit

    Dicendum quod ad hoc quod Sacra~menta habeant effectus. suos inadultis, maxime illa quae directesunt circa peccatorum absolutio-nem, ut sunt baptismus et poeni~tentia, duo concurrunt. Unum dis-positive ex parte eius circa quemsacramentum administratur, seilieetaliqua gratia gratis data pyaeparansliberum arbitrium ne ponat obicem.Aliud vero effective ex parte' Dei,in cuius persona' sacerdos ipsumadministrat, et haec est gratia gra-tum faciens, quae agit omnes effec-

  • PLANCHE I

    186v"',_1-

    Le correcteur annule toute une partie de question, en apposant un « va cat s, et illa remplace en marge par un autre texte (exemple 17) (Paris, Nat, lat.15848, f. 186V).

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS ar

    omnes effectus sacramenti interius,primum uero est actio liberi arbitrii.qua disponitur quis ut gratiam illampossU recipere. et ipsa effectum suumin ipso habere. Sed actio liberiarbitrii duplex est: una gratiaegratum facientis collationem et recep-tionem faciens ; alia simul cum ipsagratia cooperans. Prima actio aequa-liter necessaria est ad principalemeffectum in baptismo et in poeniten-tia, quia est necessaria ad gratiaegratum .facientis susceptionem quaefficiunt suos effectus. Et consistitnon tam in positivo : qua scilicet homo per liberum arbitrium detestetu« elodio habeat peccata et statum suum pristinum et de ipsis doleat (dicoquantum poterit hoc facere ex puris naturalibus quemadmodum determina-verunt philosophi hominem a vitiis per voluntatem contrariam posse transiread uirtutes}, quam in negativo commixto positivo: qua scilicet homo perliberum arbitrium velit non ponere obicem et rebellionem. prima motuigraüae gratis datae, quae «omnibus aequaliter offertur, quia omnibusquoad hoc aequaliter favet 11. ut dicit A ugustinus super psalmu';' xvii ....qua synderesis adiuvatur et sentit homo in semetipso impetum ut sistat etnon procedat in opus peccatJ. Quam qui non "epellil. de cong"uo disponitur adsusceptionem gratiae g"atum facientis. 'et eam suscipit 'adminislrationesacramenti circa ipsum si p"ius eam non recepit. Qui ve,,~ impetum iliumrepellit. obicem ponit "eceptioni graliae c"alum' fadentis nee eam "ecipitin administratione sacramenti. quia etsi aceedit. fictus accedit. Secunda ve"oactio liberi arbitrii non est nisi cooperans gratiae gratum facienti. et sineipsa a libero arbitrio elici non potest. el per solam' g"atiam gratis datam.Gratia autem gratum faciens . statim cum infusa fucrit. Ot'dine naturaeprius expellit peccatum quam elicit opus bonum. meritOt'ium.j>t'opter quodprincipalem effectum operantur baptismus el poenttentia pe" gt'atiam gratumfacientem absque omni taU opere liberi arbitrii (Quodl. VII. q.',22: A.f. 45r&). ' ' 1, • ' , .:

    tus sacramenti interius. Et quantumad effectum j>t'incipalem producen-dum nulla potest poni inftrmitasvel debilitas virtutis in sacramentabaptismi velpoenitentiae. quia utrum-que horum. sacramentorum quantumad (hunc, add. sed expo man.corr. A) suum' effeclum principalem,semel efficitquicquid palest (Quod/.VII. q. 22: A. ibid.; a. f. 274rC-274vC).

    19., .

    In disputatione nostra de quolibetoctava quaerebantur xxxvii. plu-rima sine argumentis (Quodl. VIII.incipit: A, f. lOOn).. ,- _'. ,-

    In disputatione nostra de quolibetoctava quaerebantur' xxxvii. ali-qua" sine argumentis (Quodl. VIII,incipit: A. ibid.; a. f. 299v).

    ._' \.'

    20. Sed' e converso respectus respon~dentes eis in creaturis reales sunt.·

    Sed .e converso' respectus respon-dentes eis in creaturis reales sunt,

    46. 11faut observer que cet aliqua est eerit au-dessus du plurima barre. dela main du copiste. et non de l'ecriture cursive du correeteur. De la suite de notreetude Uressortira que taus deux ant eollabored'une falt0nassezregulierependantune certaine periode.

  • 22 RECHERCHES DE mEoLOGIE ANCIEN NE ET MEDlEV ALE !

    quia ex' ratione rei et naturaeearum absque' omni considera-tione intellectus creati aut increatifundantur in ipsorum essentia etnatura (Quodl. VIII, q. I: A,f. loorb).,

    quia ex ratione rei et naturaeearum, non auJem u t7 considera-tione intellectus creati aut increati,fundantur in ipsorum essentia etnatura.. (Quodl. VIII. q. I: A.ibid. : a, f. 300rB).

    , Dan:s la suite. le correcteur pourrait ~tre revenu A sa premiere idee. carune main eerivant d'une ecriture cursive et liee note en marge, sans sigfUJd'insel'tion: e Immo videtur quod absque consideratione inteIleetus sitista imitabilitas. quia hoe convenit essentiae divinae de se. ratione suae(essentiae [1] add. sed del• .A) infinitae ... (?) perfectionis omnium perfeeto-rum ... existentis et omnium perfeetiones virtu aliter continentis. Nee istamimitabilitatem potest facere intellectus, sed ipsam omnimodo apprehenditEx hoc ostenditur quod ipsa essentia sic de se est imitabilis ab omnibus ... (1)

    , . omnium creaturarum possibilium perfectiones in se consideratione .•• (1)cum perfecte ab ipso intellectu apprehend ... (1). uno actu omnia quorumsic est similitudo perfecte apprehendendo. Et ipsae essentiae (ut add. seddel• .A) sic ab intellectu divino in apprehensione suae essentiae compre-hensae et actualiter cognitae uno actu (sunt add. sed del . ..4) et non nisiin ipso cognoseente existentes possunt dici ideae respectu ipsarum rerumexistentium, prout etiam domus in mente artifieis dicitur esse idea ex quaincipit esse domus in materia. etc.. A moins que cette ecriture cursivetr~s liee, que nous hesitons A identifier A celle du eorrecteur, ne soit ceIlede Godefroid de Fontaines. Ila possede ce eahier, et Une faudrait done pas

    , s'etcnner qu'U y ait ecrit en marge des notes qui ne sont evidemmentpas entrees dans le texte m~me des oeuvres d'Henri de Gand dans la traditionmanuscrite. 11faut observer que la mäme main a ajoute en bas, de la mämeecriture cursive. une note qui. comme la precedente, n'a pas de signe

    , d'insertion precis qui la localise dans le texte (ou elle n'est d'ailleurs pasreprise), mais qui est rattachee par un signe d'insertion en marge d'unefa~on generale au passage • Sed sciendum est .... etc. &I Toujours cettemäme main cursive tr~ liee a ecrit encore une note sans signe d'insertion-dans la marge inferieure du f. loon. une autre dans la marge superieuredu f. 100Ya: une autre. plus bas dans la m~me marge, est precedee par unsigne d'insertion qui la refere aux mots : • Ut sic circa idem sunt speeulativusintellectus et practieus .. , ." et eIle debate aussi par une critique: • Hoeest impossibile cum .... ; une demiere se trouve en haut du f. lOO~b.et estrattachee vaguement par un signe d'insertion au passage: .... proceditobiectio ad istam partem .... dicendo : Hoe tall modo operandum est .... 11 .'Cela fait dans cette premi~re question du Quodlibet VIII d'Henri: • Utrumin Deo sint ideae practicae •• 6 notes marginales non inserees dans le texte.et dont aucune n'est reprise dans la tradition manuscrite de cette question.Deux de ces notes semblent contenir des critiques. Aurions-nous ici Gode-froid de Fontaines critiquant Henri de Gand dans les marges de cettequestion 1 11 est possible. mais un auteur peut aussi se critiquer soi-m~meapr~s coup, et n ne faut pas exclure a priori d'autres hypotMses encore,

    ·47, Pour le non autem ex. m~me remarque qu'A la Dote precedente.48. Dans l'edition de.ISI8. f. 300rD. .49. Ibid .• f. 30ovD.SO. Ibid., f, 300vE.

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 23

    21. ut quidditates tantum suntabsque omni consideratione essevel non esse

    circa eas .•• (Quodl.VIII, q. 2: A. f. IOIr.).

    22. •.. propter quod dicitur illud Isaiae:« Omnia opera nostra opertüus es innobis, Domins • (Quodl. VIII, q. 5 :A. f. I03v.).

    23. Volitum primi non est secundumvolitum nostrum, ut in eo quodest ex eo sit ei intentum (Quodl.VIII. q. 15: A, f. II7I'b-v.).

    24. Unde cum perfectam habuerit for-mam extra suum locum naturalemad absentiam generantis, si cessetprohibens, statim seipso absqueomni alio movente (seipso add. A)movetur ad locum suum. Propterquod

    « ••• ut quidditates tantum suntabsque omni consideratione essevel non esse, fuisse vel non fuisse,fore vel non fore circa eas ...• (Quodl.VIII. q. 2: A, ibid. ; a, f. 3ouR) u.

    •.• propter quod dicitur illud Pro-verbiorum XVI·: « Universa proptersemetipsum operatus est Dominus(Quodl. VIII, q. 5: A, ibid.; a,f. 305vT).

    Volitum primi non est secundumvolitum nostrum, ita ut in eo quodest ex eo sit ei intentio lil (Quodl.VIII, q. 15 : A. ibid. ; a. f. 327rT).

    Unde cum perfectam babuerit (ha-buit a, f. 157r) formam extrasuum locum naturalem ad absen-tiam generantis, si cesset prohibens,statim seipso absque omni aliomovente (seipso add. A, om. a) 11movetur ad locum suum, dicenteAuerroe (J) (Ave"oe a) primaMetaph.: Causa dividitur in cau-sam essentialem el in causam acci-dentalem, . sed causa accidentalisvacatur causa improprie, eo quodcausaium non provenil ex ea, sedex alia, quod non ftt causa debitaessendi causatum nisi cum ilia. Sicutqui removel columnam sustinentemtectum dicitur tectum diruere. Quodnon est verum. eo quod causa ruinaetectus est eius ponderositas. sedretinetur interim propter sustenta-tionem columnae. Remotio igiturcolumnae aptavil illud ad casum. et

    51. Cet ajout, s'Il ne repare pas un oubli du copiste, est bien dans le style«exhaustif. d'Henri; cf. R. MACKEN. Hendrik van Gent's Quodlibet I •..• pp. 40-41.11est de la. main du copiste, ma.is le correcteur peut le lui avoir dicte.

    52. Le mot intentio est de I'ecriture du copiste, non du correcteur.53. S'U s'agit de l'original, la repetition inutile a pu ~tre remarquee par un

    correcteur en cours de route: ou celui de I'apographe, ou celui d'un manuscritdont depend I'edition de 1518.

  • 24 RECHERCHES DE .THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDmVALE;

    subdit Averroes: Potentia vero admotum quam. accidit inveniri incorpore simplici, quando inveniturin tempore suae generationis quodnon movetur. ad suum '"locumnaturalem ab aliquo impedimento,quando generatur in loco extrin-seco, . aut. quando generatur inloco extrinseco, aut quando exit aloco suo naturali ab aliquo extra-hente, non indiget ad hoc quodexeat in actum motore extrinsecoessentiali.. cum sit in potentiaaccidentali. Et cum ita sit et illudquod movetur essentialiter est illud

    ruit: quod erat ei, scilicet g1'avi.fwofJ'ia actio. Vel (si quis scamo-nea (J) add. man. corr. sed. del. 'A)sicut scamonea dicitu« infrigidareeo quod aufert choleram quae prohibetnaluram infrigidar;: natura igilurerit jrigescens. Sed cum remotumfuerlt quod fwohibet. et scamoneaerit causa remotionis cholerae, noncausa infrigidalionis quae sequiturpost remotionem cholera«naturaliter.Sic ergo patet quod sicut natura estcausa per se infrigidans, et amotioCholer04 non nisi per accidens,cuius amotionis per se (causa add.a) est scamoneae (scamonea a)",et per accidens infrigidationis, sicin grav;. causa per' se : [aciensdescensum est ipsum grave per suamformam, et amotio prohibentis siveipsum amovens fwohibens est causadescensus per accidens. quod quidemamovens est causa amotionis fwohi-bentis per se. Propter quod postfwaedicta subdit Averroes : Potentiavero ad motum quam accidit in-veniri in corpore simplici, quandoinvenitur in tempore suae genera-tionis quod non movetur ad suumlocum naturale m ab aliquo impe-dimento, quando generatur in locoextrlnseco, aut quando exit aloco suo naturali ab aliquo extra-hente, non indiget ad hoc quodexeat in actum motore extrinsecoessentiali, cum sit in potentiaaccidentali. Et cum ita sit et illudquod movetur essentialiter est illudin quo est potentia vera ad motum,

    . 54. Ces Corrections pourraient provenir du correcteur de l'apographe,' oudu manuscritdont depend l'edition. Signalons en passant que, selon notrehypothese, i1 y aurait une difference de degre de correction entre le texte &ritpar le copiste et les additions du correcteur. Le texte du copiste a ete systema-tiquement revu par le correcteur, mais probablement les additions du correcteurn'ont ~te corrigees que pour autant que' le correcteur lui-mäme y remarquaittout de suite une faute et la corrigeait. '1." "." I :~, .': • ":'

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 25

    scilicet potentia receptionis motus,tunc illud quod movetur in reiveritate, hoc motum est in materiaex qua generatur corpus simplex.Verbi gratia, quod aer qui est inpotentia ignis et superius, est illudquod movetur in rei veritate etessentialiter ad superius quando fitignis, et hoc a generante ut dictumest, si sit extra locum' suum,absque omni alio per se moveturin ipsum, dicente Philosopho inVIII' Physicorum : Contingit im-peditum (1; impedimentum a) nonsursum esse, sed si auferatur impe-dimentum, agit et sursum fit semper.Et est per se movens scilicet formaaccidentalis gravis, per se veromotum ipsum corpus gravis corn-positum ex materia et forma sub-stantiali. Quae non distinguuntur,nec loco, nec situ, sicut distinguun-tur movens et motum secundum par-tes in animali quoad motum localemut iam dictum est, et etiam quoadmotum augmenü,' sed tantummodo

    distinguuntur sicut forma et subiectum existens in actu per formam, secundumquod Philosophus assignans differentiam inter motum ex se, qui est in augmen-to, et motum gravium et levium, in hoc videlicet quod quoad aliquid grave etleve magis habent in se principium motuum suorum quam quae augmentantur(in hoc... augmentantur est Insöre par le correcteur dans sa propre insertion:marginale), dicit in IV' Caeli et mundi : Magis autem leu«et grave in seipstsvidentur habere principium horum propter propinquissima esse substantiaeeorum. Quod Commentator exponens dicit ibidem: Totum in gravi movettotum, sed in augmentabili pars una augmentat aliam distinctam ab ea loco.Et alibi super eundem quartum dicit sic: Causa quare grave mouet remotaimpediente, est quia motus eius consequitur formam gravis sicut propriumaccidens, et ideo non indiget extrinseco motore, De quo etiam dicit supertertium eiusdem: Quemadmodum cetera accidentia in re generata nonexistunt in ea nisi medianie forma generati, ita est de hoc motu. Et paulopost: Propte« hoc iste motus non est primus et essentialis a motors extrinseco,sed a forma moti, et ideo movetur ex se grave cum impediens quieverit. Etetiam secundum istum modum assimilatur ei quod movetur per se. Lapisenim movet se inquantum est gravis in actu, et movetu, inquantum est inpotentia deorsum. Causa autem haec est, quia componitu, ex materia etforma. Forma enim eius movet inquantum est forma, et movetu, secundumquod est in mate,ia: aliter enimnon est in potentia inferius (Quodl. IX,q. 5: A, ibid.; a, f. 359rX-359vX).

    in quo est potentia vera ad motum,scilicet potentia receptionis motus,tunc illud quod movetur in reiveritate, hoc motum est in materiaex qua generatur corpus simplex.Verbi gratia, quod aer qui est inpotentia ignis et superius, est illudquod movetur in rei veritate etessentialiter ad superius quando fitignis, et hoc a generante ut dictumest, si sit, extra locum suum,absque omni alio per se moveturin ipsum. Et est divisibile in duoquorum unum est per se movens:scilicet forma accidentalis gravis:aliud vero per se motum: ipsumcorpus gravis eompositum ex mate-ria et forma substantiali. Quae nondistinguuntur, nec loco, nee situ,sicut distinguuntur movens et mo-turn secundum partes in animali,ut dictum est, sed tantummodo dis-tinguuntur sicut forma et subiectumexistens in actu (Quodl. IX, q. 5:A, f. 137rb).

  • 26 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE

    25. Is enim cuius potentiae sunt intel-lectus et voluntas, intelligit ipsointellectu ut aliquo sui, et similitervult voluntate ... (Quodl. IX, q. 5 :A, f. 139rb).

    26. Communiter autem dicitur speciesspecialissima, quando forma com-munis < quae> "nata est determi-nari per differentias contrarias sub-stantiales, et indifferenter continetindividua diversarum specierumquae distinguuntur inter se per diffe-rentias substantiales, et similiter in-dividua specierum singularum quaeinter se nulla differentia substantialidifferunt, consideratur simpliciterut nulla differentia determinata

    (Tous les autres manuscrits et 1'6di-tion de 1518 : Sensus au lieu de Is).(Quodl. IX, q. 5: A, tu«, a,f. 36zvQ) N.

    Communiter autem dicitur speciesspecialissima, quando forma com-munis quae nata est determinariper differentias contrarias substan-tiales, et indifferenter continet indi-vidua diversarum specierum quaedistinguuntur inter se per differen-tias substantiales, et similiter indi-vidua specierum singularum quaeinter se nulla differentia substantialidifferunt, consideratur simpliciterut nulla differentia determinata

    Tout le passage suivant entre crochets [] a 4!Mbam! ligne par ligne, etl'insertion marginale du correcteur a c!tc!egalement barree, Le correcteura remplacc!tout ce passage par un autre que nous avons reproduit dans lacolonne de droite, mais oil quatre mots ont 4!tc!4!galementbarres,

    et ut comparatur [solummodo adindividua unius speciei quae propri«est specialissima, in quantum ilia in-dividua nulla diffe,entia substantialidiffe,unt inte, se, sed sub una diffe-,entia substantiali constitutiva specieispecialissimae proprie dicta« licd in-completae addita illi forma« communicontinentu,. Sic enim dicimus quodcorpus brunelli et lavelli, eo quodambo sunt corpus asin; (qui idemspecie add. i. m. et del. man. corr. A)sunt idem corpus specie, sicut brunel-Ius etfavellus sunt idem asinus specie.Corpus vero lwunelli et huius equi,

    et ut ad omnia illa individuacomparatur, inquantum non deter-minantu, per differentiam alicuiusspeciei, sed per formam sui commu-niter (?) (communis a)" signa-lam tantum (propter individua illiusspeciei add. sed. del. man. corr.A), sicut (sic a) dicimus quod C01'PUSsimpliciter est species specialissimaad quodcumque corpus inquantumest CCf'PUSsimpliciter.

    55. Cette phrase est 4!critede la main du copiste, dans le texte. Il faut observerque le mot Sensus, qui est evidemment fautif, se trouve dans tous les autresmanuscrits. D'autre part l'abrc!viation de SensUJ ressemble fort a celle de Is,et peut facilement avoir c!terecopiee erronement de celIe-ci.56. Le quae ajout6 en marge par le correcteur, corrige une faute du copiste.57. La forme communis se trouve dans l'4!ditionde 1518, si e1leremonte vrai-

    ment a l'apographe, elle est peut-etre causee par l'abrc!viation de communil"dans ce manuscrit qui prete a c!quivoque.

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 27

    quia non sunt ambo corpora eiusdem Ispeciei, sunt corpus non idem seddiversum specie].

    Tout le passage suivant entre crochets [] a eMannule d'un trait par le correc-teur, qui a ajoute au debut et a la fin : va cat,mais avant cela il y avaitdeja apporte toute une serie de corrections, que nous signalerons une a une.

    [De specie specialissima prima modo adhuc non habet locum quaestio, quia,ut dictum est iam (ut ..• iam i. m. man. corr. A), ilia modo non est speciesspecialissima nisi forma completa ut determinata est ultima differentia nonsignata, cuius individua quae sunt eadem specie inter se, sunt individuacomplete ut determinata ultima differentia et signata. Sic enim corpuss,mpliciter commune ad corpus brunelli et favelli (in quantum sunt propriaindividua equi add. i. m. man. corr. sed del. A) non est species specialissima,quia non est forma completa determinata ultima differentia. sed incompletaconsiderata ut determinabilis tantum. Sic eliam corpus favelli et (corpusadd. i. m. man. corr. sed del. A) brunelli (in quantum sunt individuacorporis simpliciter add. i. m. sed del. man. corr. A) non sunt individuacompleta sed incompleia, considerata ut indeterminata et determinabiliadifferentia signata qua dicitur (corpus huius asini vel huius equi add. i. m.sed del. man. corr. A) (I hoc corpus hum anum It, non solum «hoc (?) corpushominis », quoniam I[ hoc corpus humanum lt nominat totum indiuiduum,I[ hoc corpus Sortis lt nominal partem eius tantum ut superadditam (?):tout ce passage est barre de la main du correcteur et remplacö par vacat A). Quaestio ergo proposita locum habet solum de specie specialissimasecunda modo, quia isto modo est species specialissima forma incompletaconsiderata simpliciter et ut non signata neque determinata. Cuius individuaquae sunt eadem (tali specialissima add. i.m. sed del. man. corr. A) specieinter se, sunt individua incompleta signata sed (ut add. sed expo man.corr. Al non determinata ultima differentia, sed determinabilia, Sic enimcorpus simpliciter. non signatum nec determinatum differentia ulteriori,est species specialissima ad corpus brunelli et favelli (et corpus asinisimpliciter add. sed del. man. corr. Al, et illa sunt individua eius. Et notaquod differenter istud corpus simpliciter dJCitur esse species specialissima adcorpus brunelli et favelli, et corpus asini simplidter ad eadem (2 ultimaverba add. i. m. man. corr. A). Corpus enim simpliciter est forma incom-pleta, indeterminata et non signata omnino; corpus vera asini simpliciterest (2 ultima verba add. i. m. man. corr. A) forma campleta et determinata,licet non signata. Corpus enim asini simpliciter non est nisi ut est determi-nata differentia specifica completiva (?) formae asini. (Corpus autem simpli-citer est ut (?) est (?) indeterminatum (?) omninon (?) : tout ce passageest barre dans A)].

    Et muItum refert quaerere deduobus corporibus individualibuscompletis secundum formam ulti-mae differentiae, (f. 165V&)utrumsint idem corpus specie

    Et muItum refert (refert multum a)quaerere de duobus corporibus in-dividualibus completis secundumformam ultimae differentiae, (f.165V&)utrum sint idem corpus specie

  • PLANCHE II

    Le correcteur corrige certains passages, mais n'est pas satisfait de sa correction;ilannule tout un paragraphe et recommence en marge, all il corrige cä et la des passagesqu'il vient d'ecrire (exemple 26) (Paris, Nat. tat. 15350, f. r6sr).

  • 28 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE'

    Tout le passage suivant entre crochets [] a ete annule d'un trait par lecorrecteur, qui a ajoute au debut et lLla tin : VII cat, maisavant cela le cor-recteur y avait deja apporte des corrections, que nous signaleronsune aune.

    [simpliciter et utrum sint idem coypusasini secundum speciem : puta decorpore Petri vivi et Christi mortui,utrum sint idem corpus specie sim-pliciter, et utrum sint idem corpushumanum secundum speciem, etsimiliter utrumque sint idem coypushominis secundum speciem, (et utrumsint corpus eiusdem hominis secun-dum speciem : ce passage est barreet le correcteur le remplace dans lamarge par le passage suivant[usqu'ä specie";:) et utrum coypuseiusdem hominis secundum speciem,.sicut pate bit pertractando difficulta-tem circa hoc tactam in primo argu-menta. Haec dicta sunt ad intellectumquaestionis. Quaestio sic Intellecta,ut dictum est, nullam omnino habetdifficultatem, immo),.simpliciter dicendum est quod cor-pus Christi vivum et Petri vivumsunt idem corpus specie, sicut etcorpus Petri vivum et Pauli vivum.Aliter enim Christus non haberetunivoce naturam humanam nobis-cum, nee esset univoce homo nobis-cum, (et hoc (;) ideo quia dicit (;)duas signiftcationes corporis simpli-citer secundum unam differentiamspeciftcam completam et (quod expoA) non solum sunt idem corpus speciesimpliciter sed sunt idem corpushumanum specie: tout ce passageest barre ligne par ligne, et le cor-recteur le remplace par le passagecorrespondant dans . la secondecolonne) (Quodl. X, q. s: A, f.I65rb-I6SV&; cf. Planche Il).

    27. De hoc enim scriptum est: • Nondabis sanctum tuum videre cor-ruptionem J. Sed hoc fuit ex privi-legio speciali.

    prima' modo speciei specialissimae,et secunda. Unde ad quaestionem

    simpliciter dicendum est quod Chri-sti corpus vivum et Petri corpusvivum sunt idem corpus specie,sicut et corpus Petri. vivum etcorpus Pauli vivum: aliter enimChristus non haberet univoce hu-rnanam naturam nobiscum, neeesset univoce homo nobiscum. Sedsunt idem corpus specie specialissimaproprie . dicta, inquantum corpushumanum, et differunt solo numero,•.• (Quodl. X, q. 5: A, ibid.; a,f. 403vX-40¥X).

    De hoc enim scriptum est: 11 Nondabis sanctum tuum videre cor-ruptionem •. Sed hoc fuit ex privi-legio speciali.

  • LES. CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 29

    Toute la partie entre [] a ~t~barree ensuite, et le correcteur a mis va catavant et apres cette partie. Toutefois, il avait annule d'abord par va catun passage plus reduit, qui s'etendait [usqu'ä notre signe I.

    [Potu it . enim alia forma fuisse ut iam infra exponetur (Quodl. X,inducta carne Christi corrupta el per q. 5: A, ibid. ; a, f. 406vL).Wam formam redacta fuisse Iotamateria Christi in pulverem sicutcontingit in morte aliorum hominum, Ivel per citam resurrectionem praeventafuisse, ut in dicta auetoritute non intelligitur aliud corruptio quam pulveri-zatio, secundum quod exponunt ibidem ponentes carnem Christi fuissecorruptam substantialiter. Et adducunt Augustinum qui dicit ibidem:« Corruptionem non vidil qui tertia die resurrexit , ...Potuit enim alia formafuisse inducta carne Christi corrupta, et per illam formam redacta fuissetota materia Christi in pulverem, sicut contingit in morte aliorum hominum,quemadmodum etiam senio confractus mortuus fuisset morte naturali sicutalii, nisi morte uiolenta praeventus fuisset. Et dicit Augustinus contraDonatistas: «Et tunc proculdubio divinitas formam corporis et carnisChristi quam assumpsit, dimisisset, ipsa reparata in f'editu animae de novoeam itef'um assumpsisset ,. Quod ( ?) ne umquam coniineret formam corporiset carnis Chf'isti, Deus in morte usque ad animae reuersionem conservavit,ut de hoc potius exponamus illud Augustini: «Non vidil cOf'ruptionemqui tertia die resurrexit" ul accipiatur scilicet (?) f'elative, non causativepro It qUla , sicut accipit praecedens expositio, sub ( ?) esse tamen imperfectocorporis humani. Illud enim esse quod est in corpore humano completum abanima, inchoative et dispositive habel esse ab alia forma, el ita corpus illudnon solum erat privatum anima, sed etiam perfectione corporeitatis quaproprie est] (f. 167vb) corpus hum anum, quae reparanda est per animaeadventum. Unde non remansit hoc corpus humanum, licet remanslt hoccorpus simpliciter, quod fuit hominis (corpus 1 ... hominis est barre lignepar ligne) (Quodl. X, q. 5: A, f. 167va-b; cf. Planche Ill).

    28. (f.. I8Irb) ... quemadmodum luxdeterminando visibile actum visio-nis imprimit visui. non tamen vi-dere est operatio seu perfectio lucis.El propterea ratio non magis dictataclus (determinationem (?) qua ( ?)add. sed. del. man. corr. A) deter-minationem quam exercitium, quia

    voluntas non agit (vull a) nisi cognitum. Si ergo non est libera quoad actusdeterminationem, neque (nee a) quoad exercitium.(f. I8or) Ad cuius intellectum sciendum est, quod libertas arbitrii voluntatis(duplex add. sed. expoet del. man. corr. A) nihil aliud est quam indifferentiaquaedam circa aclus voluntalis, qui sunl velle et nolle sive non vel/e. Et estduplex secundum quod duplex est indifferentia circa actus voluntatis. Quarum,una consistil inter contradictorios actus voluntatis circa idem, scilicet inaliquid (aliquod a) unum bonum determinatum volendo vel nolendo sive

    c .... quemadmodum lux determi-nando visibile actum visionis impri-mit visui,. non tarnen videre estoperatio seu perfectio lucis.

  • 30 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE

    non uolendo, et hoc dicitur esse (secundum hoc dicitur a) libertas quoadexercitium actus. Alia uero consistit inter contraria siu« dISparata volitarespectu diversorum actuum vel (om. a) volendi vel nolendi, scilicet involendo hoc vel illud aut (vtl a) in nolendo hoc vel illud : et haec dicitur esselibertas quoad determinalionem sive specificationem actus. Quare cum uoluntasnihil potest (velle add. sed del. et expo man. corr. A) velle vel nolle nisicognitum per intellectum et rationem, si nihil omnino sit cognitum, nullaomnino potest esse libertas arbitrii voluntatis in effectu, neque quoad exerci-tium actus neque quoad determinationem eius. Et sic si ratio nihil cognoscit,quia uolunias non agit uolendo vel nolendo nisi cognitum et (om. a) ratio(ideo a) non magis dictat actus determinationem quam exercitium, eo quodneutrum dictat, si ergo ratio dictat alterum Worum, hoc non est nisi cogno-scendo aliquid, sed hoc vel simplici intelligentia comprehendendo incomplexumsub ratione incomplexi, vel intelligentia collatiua, compositiva aut divisiva,comprekendendo complexum sub ratione complexi. Si prima modo: cum intaU comprehensione ratio non est nisi paSSIVa, ipsa sua actions nihil omninodictat nee (aut a) determinat ex parte actus voluntatis aut ex parte voWi.Sed si quid (om. alu determinat aliquid, hoc est ipsum obiectum siue bonumcognitum, quod per actum cognoscendi seipsum proponit (et ostendit add.sed del. man. corr. A) voluntati. Sed tale bonum sic cognitum et proposi-tum voluntati aut est (unicum scrib. man. corr. in A sed expoin:) unumsolum per se cognitum et voluntati propositum, aut non, sed cum alio quodsimiliter (consimiliter a) cognitum est a ratione et propositum voluntati.Quod (om. a) si secunda modo, quia (?) (om. a) cum utrumque aequalitercognitum sit et propositum voluntati, aequaliter determinationem laciuntvel non laciunt, ut non magis moveat liberum arbitrium voluntatis quoadactus exercitium in volendo vel nolendo per indifferentiam vel hoc vel illud,quam quoad actus determinationem in volendo vel nolendo potius hoc quamillud, et sic ratio in isto casu non magis dictat determinationem actus quameius exercitium; immo aequaliter est voluntas liberi arbitrii vel (et a) nonliberi arbitrii quoad actus determinationem et quoad actus exercitium, ele converso. Si vera prima modo cognitum est (bonum add. sed del. man.corr. A) unum solum (so114minser. man. corr. A) per se sine altero cognitum .,(cognito a) 11 et sic propositum voluntati, tunc cum voluntas non potestvelle vel nolle nisi cognitum, etsi istud cognitum possit liberum arbitriumvelle vel nolle indifferenter, ut sic omnino maneat l,berum arbitrium quoadactus exercitium, nullo modo tamen potest velle aut nolle aliud ab hoc, immosi aliquid velit aut nolit, oportet quod sit istud et non aliud, ut sic non omninomaneat liberum arbitrium quoad actus determinationem sive specificationem.Sed cum ilia propos;tio : (c Non potest velle aut nolle nisi hoc cognitum.continet hanc affirmativam: It Potest velle aut nolle hoc cognitum., et hanc

    58. Le quid est de trop, et pourrait avoir eM supprime par le correcteur del'apographe.

    59. Le cognitum est une repetition indue, mais qui semble bien pouvoir ~treauthentique: en eHet cette addition du correcteur n'a peut-etre plus ete corrig~,et m~me dans le texte des manuscrits on trouve de telles repetitions ..

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 3I

    negativam: cNon potest velle aut nolle aliud cognitum », quaero : tout eepassage est ajoute et puis barre par le eorreeteur de A, et il eontinuealors sur la meme ligne :) cCognitum est unum solum sive tantum unum »,continet hanc ajfirmativam: c Hoc est cognitum », et hanc negativam (del.et reser. i.m. man. eorr. A): c Nullum aliud ab hoc est cognitum D, quaeroan illa determinatio actus circa quam voluntas non manet liberi arbitrii,sicut (quoad exercitium actus add. sed del. man. eorr. in A et inser. 6verba sequentia:) manet liberi arbitrii circa exercitium actus, procedatab illo quod ratio cognoscit unum solum propositum per hoc vo/untatiratione affirmatiuae, scilicet quia cognoscit illud unum sic propositumvoluntati, an ratione (negativae, scilicet quia c Non cognitum aliquid abillo nee propositum aliquid voluntati ». Non primo modo add. sed del.man. eorr. A) negativae (del. et reser. i. m. man. eorr. A), scilicet quia«Ratio non cognoscit aliud, nee aliud est propositum voluntati •. Si primamodo, ut scilicet ratio dicatur dictare actus determinationem de oolendo hocet non aliud, potius quam actus exercitium de volendo hoc vel nolendo,quia hoc est ei (J) cognitum (5 ultima verba add. i. m. man. eorr. A),hoc non potest stare, quoniam si ratio dietatet illud quia hoc est ei cognitum(cum haec cognitio positiva sit per se causa illius serib. sed del. man. eorr. A),aut ergo hoc dictat propter illud tamquam propter causam per se aut tamquampropter causam per accidens. Non tamquam propter causam per se, inquantum omnino (haee 3 verba om. et quia cum add. a) est ei cognitumquando est ei cognitum et aliud similiter, et quando ipsum solum est (estipsum solum a) ei cognitum. Aequaliter ergo dietaret actus determinationemdicta (hoc a) modo quando est cognitum et aliud similiter, sicut et quandoest cognitum per se solum. Consequens falsum est ut patet ex prosecutionesecundi membri, ergo et antecedens. Nee tamquam propter causam peraccidens, quia tunc (aliquid aliud ageret illud determinari add. sed del. man.eorr. A) propter aliquid aliud ut propter causam per se, dictaret Wam actusdeterminationem. Illud autem, ut dictum est, non potest esse aliud nisidicta negativa, scilicet quia" Non est ei cognitum aliud •. Quae tamen nonpotest esse Ulius causa per se, quia illud dictamen quid positivum est, etpura negatio numquam est per se causa aZicuius positivi. Si ergo illa negativaest causa UHus, hoc est solum (solum est A) per accidens. (Et patet quod nonper accidens, sicut numquam (r) aedificat (r) add. sed del. man. eorr. A).Quod non potest stare, quia cum illud dictamen sit positivum quid, oporteret(oportet a) habere sui aliam causam per se. Quare cum hoc est impossibile,ut patet ex dictis,falsum ergo et impossibile est dicere quod cum ratio cognoscitunum solum, quod (determinat actum add. sed del. man. eorr. A) dictatactus determinationem (r) potius quam exercitium. Immo manet liberumarbitrium voluntatis et quoad actus determinationem de volendo hoc velaliud, sicut quoad exercitium actus de volendo vel non volendo hoc. Sed quod(non potest cum (r) add. sed del. man. eorr. A) potest cum effectu vellehoc et non potest cum effectu (velle add. a) aliud, illius ajfirmativae causasine qua non (3 ultima verba inser. man. eorr. A) est illa ajfirmativa, quia(om. a) scilicet (inser. man. eorr. A) eIllud cognitum est a ratione •. Istiusautem negativae causa est non positiva sed negativa, scilicet quia (quia

  • 32 RECHERCHES DETHEOLOGIEANCIENNE ET MEDIEVALE

    scilicet a) non est aliud cognitum a ratione, quod est causa eius quod nonpotest velle cum effectu aliud, s~cut impedimentum praebens. Quo quidem(remoto add. sed del. man. corr. A) impedimenJo ignorantiae sive nescientiaeaut non cognitionis remoto per (zllud (?) positivum add .. sed del. man.corr. in A et reser. :) illud positivum quod estcognitio (causa add. a)alterius a ratione,iam liberum arbitrium palest cum effectu velle aut nollenon solum illud sed etiam ( r) aliud ab illo, quod et prius liberum arbitriumvelle aut nolle potuit sed non cum effectu. Et hoc non nisi propter dictumimpedimentum eius negativum, non autem propter aliquod dictamen rationis,quo potius dictat actus determinationem quam exercitium; Si uero ratio(die 0) add. sed del. et expo man. corr. A) comprehendens intelligentiacollatiua, compositiua aut divisiva dicatur potius dictare unum Worumquam alterum,' hoc similiter non potest stare, quoniam sicut talis ratio exiudicio potest dictare quod hOGest volendum et non aliud. sive uno cognitosive pluribus, et hOGquoad aGtus determinationem, sic polest dictare quod(hOGcognitum add. sed del. man. corr. A) volun/as debeat hoc cognitumvelle et non nolle aut e contrario, et hoc quoad exercitium actus. Et praetereadictando quod hoc est volendum et non aliud, simul quo dictatur quod estvolendum, dictatur quod non est nolendum, quia qui unum oppositorumaffirmat, negat reliquum. Et sic nullo modo ratio magis dictat actus determina-tionem quam executionem, (immo" (f. 180") neutrum dictal el sic manetadd .:man. corr. in' A sed omittendo in fine f. I80r delere immo cor-rexit in 7 verba sequentia:) propter quod neutrum sicdictal quin maneatomnino liberum arbitrium in voluntate et quoad aGtus determinationemsicut et quoad exercitium circa aliud a summo bono viso, et circa summu";bonum visum: (unde add. sed del. man. corr ..A) sicut non manet liberumarbitrium in voluntate quoad aGtus determinationem, siG nee quoad aGtusexercitium, sed' libertas pu,a quoad utrumque. . .Unde si exponeretur ille articulus Unde si exponeretur ille articulusdamnatus: ... (Quodl. X, q. 9: A, damnatus: ... (Quodl. X, q. 9 :'A,f. 18Irb, I8or-v et 18Irb: cf. Plan- ibid.: a, f. 42SvD-429rG).ches IV-V) ..~.•• ' . 1 ; ","'..

    Secundo .debet habere dispositio-nem in· subiecto qua habilitaturquis ut in eo super aliam virtutempossit fundari amicitia. Quae dis-positio vocatur amatio. et est pas-sibilis dispositio (qualitas a), quaeest dispositio ad amicitiamgeneran-dam,' siG quod homo ea naturaliter.est habilis ut in eo generetur virtusamicitiae.

    29. Secunda debet' habere dispositio-nem in subiecto qua' habilitaturvi,tus .in eo, ut in' eo super aliamvirtutem possit fundari amicitia.quae dispositio' vacatur· amatio.Quae triplex est. Uno enim modoamatio' est passibilisdispositio quaeest dispositio ad amicitiam gene-randam: qui (r) huiusmodi (r),naturaliter est habilis: ut in eogeneretur Virtus amicitiae. Unde Unde

    , ;:

    60. Le correcteur ajoute VerI' (?), probablement pour renvoyer au verso dubillet insertS (= f. ISOV).

  • PLANCHE V

    Endroit de l'insertion du texte du billet supplementaire (exemple 28) (Paris, Natlat, 15350, f. 18Ir).

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 33

    in quibus non est, non sunt aptiad amicitiam, ut sunt solitarü atquesilvestres homines. Alio autem modoamatio est passio quae est commotioquaedam secundum animam quahomo afficitur circa bonum oirtutis,super quod fundata est amicitia. Etest dispositio remota qua homo incli-natur ad amicitiam, Unde qui modi-cum (afficitur add. in A man. eorr.sed mutavit in:) afficiuntur circabonum virtutis, tardi sunt ad amici-tiam, ul sunl (imperiti (?) et inser.sed del. man. corr. A) severi atqueanimosi (?) . Tertio modo amatioest actio amantis siue operatic eiusqua amore fertur in bonum virtutis,et est proxima dispositio ad amici-tiam, (ut quod eorrexit man. eorr.in A in:) unde zelatores virtutisapti sunt ad amicitiam (Quodl. X,q. 12 : A; f. 183rb; cf. ~lanehe VI).

    in quibus non est talis dispositioquasi in medio. quodam et tempera-menta, non sunt apti ad amicitiam,ut sunt solitarii atque silvestreshomines, (quia in eis deficit add.sed del. man. eorr. A) seueri atque(om. a) discoli et litigiosi, de qui busdicitur (om.' a) 11 quarto Ethicorum :«Neque quaecumque curantes dyscoliet litigiosi uocantur J. Ubi dicit aliatranslatio : It Sunt qui bus cordi nonest, neque curant de aliquo :' dyscoliet intractabiles 11. De qui bus etiamdicitur octavo Ethicorum : « In seue-ris et senibus minus fit, amicitiaquando magis dyscoli sunt,' et minuscolloquiis gaudent ». In istis enimdeficit dicta dispositio, in aliisautem excedit, ut in illo de 'quoquarto Ethicorum : I( Non in amandorccipit (recepit a) singulos ut oportet,sed in eo quod quisquis est. Similitcyenim ad ignotos et notos idem faciet ».Ubi dicit alia translatio: It Recipitquem recepit, eo quod natura eiustalis est 11, etc. (Quodl. X, q. 12: A,ibid. : a, L 433vE) .

    . .L'AUTEUR DE CES CORRECTIONS

    . 1. Ce sont des corrections d'auteur

    'Dans les exemples id proposes, il s'agit de velitables corrections.Elies vont de la retouche legere jusqu'au remaniement profond,et sont toujours illtroduites par le meme correcteur a l'egard du memecopiste. De plus, ce correcteur se corrige meme assez souvent lui-meme: son texte contient de nombreuses ratures, des additions,etc. 111ui arrive de barrer des additions deja faites en marge, ou une'partie de ces additions. Il ne s'agit pas seulement de corrections aprescoup. mais souvent le correcteur barre un mot ou un bout de phrasetout de suite apres l'avoir ecrit, et continue alors la phrase sur lameme ligne. De petits incidents comme dans l'exemple 28: (lAd

    61. Le mot dicitur, ecrit dans une note marginale en ecriture cursive etpetits caracteres, manque dans tous les autres manuscrits ; cependant il semblequ'il soit utile au texte.

  • 34 RECHERCHES DE THEOLOGIE ANCIENNE ET MEDlEV ALE

    cuius intellectum sciendum est quod libertas arbitrii voluntatisduplex nihil allud est quam ..• " sont nombreux .. . 'Apr~s avoir reconstitue, dans les pages precedentes, les etats succes-sifs du texte dans quelques exemples, passons en revue les manieresde faire et les visees du correcteur. .

    Il arrive done a celui-ci de ne pas etre satisfait d'un passage. Ul'annule en le barrant d'un trait ou ligne par ligne et l'encadre de« va-cat » ; ilIe remplace alors generalement par un autre texte qu'ilajoute en marge: ne citons que l'exemple 17; ou ille supprime toutsimplement. L'auteur aurait-il change d'opinion au cours du travailredactionnel ? C'est ce que suggere Höd1 pour le dernier cas 81, ajuste titre a ce qu'il semble.

    Parlois aussi il remanie un passage a l'aide de plusieurs «va-cat,et par des insertions successives. C'est le cas de l'exemple 24.

    Ayant fait une addition en marge, il tient cependant encore a lamodifier, comme s'il etait occupe a la rediger. Parfois ilcontinue toutsimplement la ligne apres la partie annulee, parfois il revient sur sespas, insere des passages nouveaux et en annule d'autres. . .Ailleurs il introduit une longue explication supplementaire qui

    debute par «Ad cuius intellectum sciendum est ..• In. Il arrive memequ'elle soit ecrite sur une e schedula s billet separe auquel ilrenvoie apartir du feuillet precedent ". Il avait d'abord eu I'intention d'ajoutercette e schednla a a la fin du volume, car II avait ecrit: «Quaere inschedula affixa ultimo folio ... (?) 85 huius voluminis I, puis II a barrecette indication et insere la e schedula s avant le feuillet portantce renvoi, et il a appose un peu plus bas, dans la marge du texte, unsigne d'insertion qui correspond ä. celui place en tete du texte sur lebillet insere. C'est ce qui s'est passe dans l'exemple 28.Le correcteur a une habitude qu'il partage avec beaucoup d'auteurs :

    celle d'introduire encore dans un texte deja constitue rune ou l'autrecitationd'auteur qui vient appuyer sa these. Cette insertion, quiprend souvent la forme d'une addition marginale, necessite parfoisune Iegere modification dans le texte pour bien la placer. Ainsi apresavoir ajoute une citation assez longue d'Avicenne a l'appui de lathese; les mots e Illam ergo' qui ouvraient la phrase suivante sontbarres et repris a la fin de l'insertion avec quelques mots d'explica-tion: e Illam ergo formam commixtionis. corporalls •. C'est le cas de

    62. Cf. le passage supprimä dans le ms. Paris, Nat. lat, 15350, f. 17IYro editeet commente par L. HÖDL dans Neue Nachrichten ... , pp. 183-185, 187-188 et 195.63. Rd. de 1518, f. 428vD, [usqu'au f. 429rG: « ... sed libertas pura quoad

    utrumque '.64. Ms. Paris, Nat, lat. 15350, f. 18Irb, dans rangle superieur de droite .

    . 65. Ce mat bane n'est guere facile a dechiffrer : serait-ce «partis. remplaceensuite par «voluminis. ?

  • LES CORRECTIONS D'HENRI DE GAND A SES QUODLIBETS 35

    l'exemple 8. 11 arrive encore au correcteur d'ajouter en derniereminute une reference a l'un ou l'autre article condamne par l'evequeEtienne Tempier a Paris le 7 mars 1277. C'est ce que signifie la petiteaddition marginale« secundum sententiam episcopi II dans l'exemple 9,tire du Quodlibet 11, dispute au temps de Noel 1277, done quelquesmois apres la fameuse condamnation. 11n'est done pas etonnant detrouver dans le m