Project Document ‘Activering Allochtone ouderen’

Datum: 19 - 01 - 2016

Studenten: Ineke Teunis 2106841 Myrte Cornelissen 2061055

1

Informatie pagina Onderwijsinstelling: Avans Hogeschool

Hogeschoollaan 1 4818 CR Breda Postbus 90. 166. 4800 RA Breda Receptie: 088 – 525 75 00 Projectinstelling: Vereniging NOMB Statenlaan 4 5042 RX Tilburg +31 6 37277001 info@nomb.nl Project begeleiders: Headly Binderhagel headly.binderhagel@nomb.nl Canan Yenice canan.yenice@nomb.nl Henk de Haas hj.dehaas@avans.nl Begeleiding: Niels de Beer ccm.debeer@avans.nl Studenten: Naam: Ineke Teunis Opleiding: Verpleegkunde, 3e jaar. Mobiel: +31 6 27422505 Mail: a.teunis@student.avans.nl Student nummer: 2106841 Naam: Myrte Cornelissen Opleiding: Verpleegkunde, 4e jaar. Mobiel: +31 6 28871768 Mail: mj.cornelissen@student.avans.nl Student nummer: 2061055 Onderwijseenheid: Minor Active Ageing Gelegenheid: 1 Datum: 19-01-2016

2

Voorwoord Dit project is onderdeel van de Minor Active Ageing, Avans Hogeschool Breda. In samen werking met de vereniging Netwerk Oudere Migranten Brabant (NOBM) is het project uitgevoerd in een periode van twintig lesweken door twee verpleegkunde studenten van de minor Active Ageing. Ineke Teunis, student 3ejaars verpleegkunde en Myrte Cornelissen, student 4ejaars verpleegkunde. Het NOMB heeft Avans Hogeschool Breda benaderd voor de samenwerking van dit project. Het onderwerp van het project passend bij de visie van de Minor. In dit document is de ontwikkeling/proces van het project beschreven. Bij deze willen wij graag onze opdrachtgevers Henk de Haas, Headly Binderhagel en Canan Yenice (NOMB) en onze docentbegeleider Niels de Beer bedanken. Daarnaast willen wij de respondenten van het onderzoek bedanken. En zonder de hulp van de tolken hadden wij deze interviews nooit af kunnen nemen. Dus ook Fysiotherapie Doornbos en NOMB hiervoor bedankt. Ineke Teunis Myrte Cornelissen Breda, Januari 2016

3

Samenvatting Het project ‘activering allochtone ouderen’ is onderdeel van de minor Active Ageing en opgezet in samenwerking met de vereniging ‘Netwerk Oudere Migranten Brabant’ (NOMB). Het NOMB heeft vier kernactiviteiten opgesteld. De volgende kernactiviteit wordt verwerkt in dit project: ’Voorlichting en geringe informatieverstrekking aan oudere migranten om daarmee het zelfstandig kunnen functioneren duurzaam te vergroten’’. In overleg met het NOMB is de volgende doelstelling opgesteld: Na 20 weken, 19 januari 2016, is er een Tool (1.0 versie) ontwikkeld die een systematische uitvoering van zelfmanagement stimuleert bij de ouderen (55+) van Turkse en Marokkaanse afkomst. Er is vooronderzoek gedaan naar de veel voorkomende problemen van activering bij ouderen van Turkse en Marokkaanse afkomst. Dit vooronderzoek heeft geleid tot afbakening van het onderwerp, namelijk gezondheidsvaardigheden. Dit onderwerp zal verwerkt worden in de tool. Het kwalitatief onderzoek wat in dit project is uitgevoerd moet bijdragen aan de effectiviteit van de tool. De tool wordt namelijk afgestemd op de doelgroep. De interviews die zijn afgenomen bij de doelgroep zijn opgesteld uit vijf sub-onderwerpen. Deze sub-onderwerpen hangen samen met zelfredzaamheid en gezondheidsvaardigheden. Om de gegevens goed te kunnen analyseren is er gebruik gemaakt van het ASE-model. Dit model is gebaseerd op theorieën van gedragsverandering. Ook zijn de gegevens geanalyseerd aan de hand van de vijf sub-onderwerpen. Uit het kwalitatief onderzoek kan geconcludeerd worden dat de respondenten graag willen veranderen en meer willen activeren op het gebied van gezondheidsvaardigheden. Echter geven ze hierbij wel aan dat ze hier niet veel moeite voor willen doen. Na het analyseren van de interviews zijn verschillende stappen ondernomen voor het ontwikkelen van de tool. Gegevens uit de literatuur zal de gegevens van de interviews gaan onderbouwen. En er hebben interviews plaats gevonden met externe bronnen. De vier gekozen onderwerpen die verwerkt worden in de tool zijn: gezondheidsproblemen, beweging, goede voeding en een dagboek dat dient als reflecterend hulpmiddel.

Beperkingen

Afbakening onderwerp Hier is veel tijd aan besteed. Hierdoor was er weinig tijd voor het ontwikkelen van de tool. Kleine onderzoeksgroep, betrouwbaar? Kleine onderzoeksgroep door tijdsgebrek. Zijn hierdoor de gegevens wel betrouwbaar? Taalbarrière, geen discussievrijheid tijdens interviews Door de taalbarrière was er geen discussievrijheid tijdens het afleggen van de interviews. Met behulp van een tolk zijn er een aantal interviews afgenomen. De vertaling van de tolk kwam niet altijd overeen met de respondent. Geen co-creatie kunnen toepassen Het project is uitgevoerd door twee verpleegkunde studenten, hierdoor kon er geen co-creatie toe worden gepast. Door middel van externe bronnen, is er toch geprobeerd om co-creatie toe te passen tijdens het project.

4

Inhoudsopgave

1. INLEIDING 6

1.1 AANLEIDING 6 1.2 DOELSTELLING 6 1.3 AFBAKENING THEMA 7 1.4 LEES WIJZER 7

1 VOORONDERZOEK 8

1.1 DOEL 8 1.2 PROBLEEMSTELLING 8 1.3 VRAAGSTELLING 8 1.4 RESULTATEN 8 1.5 KERNBEGRIPPEN BINNEN HET PROJECT 8

2 ONDERZOEKSOPZET 10

2.1 SUB-ONDERWERPEN 10 2.2 DOEL 10 2.3 DE DRIE W’S 10 2.4 ONDERZOEKSSTRATEGIE 10 INTERVIEW 11 ASE MODEL 11

3 ONDERZOEKSRESULTATEN 12

3.1 VERLOOP 12 3.2 TOEPASSEN ASE-MODEL 12 3.3 RESULTATEN 12

4 STAPPEN ONTWERP TOOL 14

4.1 LITERATUUR SUB-ONDERWERPEN 14 4.2 LITERATUUR GEZONDHEIDSPROBLEMEN 16 4.2.1 OVERGEWICHT 16 4.2.2. COPD 17 4.2.3 DIABETES (SUIKERZIEKTE) 17 4.2.4 HYPERTENSIE (HOGE BLOEDDRUK) 17 4.3 LEEFSTIJLGEWOONTEN 18 4.2 EXTERNE BRONNEN. 21 4.2.1 INTERVIEW DUNYA THUISZORG 21 4.2.2 INTERVIEW KITTY VAN DER MADE 21 4.3 INHOUD TOOL 22 4.3.1 ONDERWERPEN: 22 4.3.2. ONDERSTEUNING MANTELZORGER/FAMILIELID 22

5. CONCLUSIE 24

6. DISCUSSIE 25

BEPERKINGEN 25

7. AANBEVELINGEN 26

LITERATUURLIJST 27

5

BIBLIOGRAFIE 28

BIJLAGEN 31

BIJLAG 1: VRAGEN INTERVIEW 31 BIJLAGE 2: ASE-MODELLEN 32

6

1. Inleiding In dit hoofdstuk wordt het onderwerp van het project verder toegelicht.

1.1 Aanleiding In Nederland is er sprake van een dubbele vergrijzing. Het aantal ouderen neemt toe én ouderen leven langer. Uitgaande van de huidige zorgmaatschappij in Nederland neemt door de vergrijzing de zorguitgaven elk jaar met ongeveer één procent toe. Er wordt van ouderen een grote zelfredzaamheid verwacht, dit levert op dat zij minder zorg nodig hebben en meer bijdragen aan de maatschappij. Mantelzorgers en vrijwilligers remmen de vraag naar zorg. (Rijksoverheid, 2012). Er wordt dus gezegd dat er een grote zelfredzaamheid wordt verwacht onder de ouderen. De volgende uitspraak geeft een beperking hierin weer:

‘’Migranten die niet integreren kunnen onvoldoende zelfstandig functioneren in de samenleving en doen daardoor meer aanspraak op voorzieningen en uitkeringen (Movisie, 2010) ‘’.

Om te zorgen dat óók onder de migranten een grote zelfredzaamheid ontstaat, is dit project opgezet. Het project is tot stand gekomen door het NOMB wat staat voor Netwerk Oudere Migranten Brabant. Het NOMB is een vereniging die zich bezighoudt met :

‘’Het bundelen en behartigen van de gemeenschappelijke belangen van oudere migranten, het bevorderen van het welzijn en het duurzaam zelfstandig kunnen functioneren (Netwerk Oudere Migranten Brabant, z.j.).’’

Er zijn vier kernactiviteiten opgesteld door het NOMB, waarvan kernpunt twee: ‘’Voorlichting en geringe informatieverstrekking aan oudere migranten om daarmee het zelfstandig kunnen functioneren duurzaam te vergroten (Netwerk Oudere Migranten Brabant, z.j.).’’

Dit kernpunt past goed bij dit project, daarom is deze kernactiviteit belicht. Waarom dit goed past bij dit project kunt u verder lezen in de volgende paragraaf.

1.2 Doelstelling De projectdoelstelling is in overleg met de opdrachtgever opgesteld. Het doel is SMART opgesteld. SMART staat voor Specifiek, Meetbaar, Acceptabel, Realistisch en Tijdgebonden (Pijlman & van Oosterhout, z.j.) . Doelstelling: Na 20 weken, 19 januari 2016, is er een Tool (1.0 versie) ontwikkeld die een systematische uitvoering van zelfmanagement stimuleert bij de ouderen (55+) van Turkse en Marokkaanse afkomst.

Specifiek Om de Turkse en Marokkaanse ouderen (55+) in Nederland te stimuleren tot het ontwikkelen van meer zelfredzaamheid, wordt er een tool ontwikkeld. De tool zal de doelgroep hierbij een handvat bieden. De mensen die bij het project zijn betrokken: opdrachtgever vanuit het NOMB: Headly Binderhagel en Canan Yenice, opdrachtgever vanuit Avans Hogeschool: Henk de Haas en docentbegeleider Niels de Beer. Het onderzoek zal vooral plaats vinden op locatie Avans Hogeschool (Xplora), door middel van literatuurstudie. Ook zullen er interviews plaatsvinden buiten deze locatie om.

Meetbaar Het doel is meetbaar. Op 19 januari kan er worden gemeten of de tool er daadwerkelijk is. De tool wordt dan ingeleverd bij de begeleidend docent en wordt de tool nader toegelicht door middel van een presentatie.

7

Acceptabel Er is een draagvlak gecreëerd waardoor het doel acceptabel is. Het draagvlak is gecreëerd doordat er een begeleidend docent aangewezen is en het project duidelijk is weggezet door de projectgroep. Doordat er een draagvlak is gecreëerd is het doel acceptabel.

Realistisch Doordat er één student is gestopt met de minor zijn er twee studenten, in plaats van drie, verder gaan werken met het onderzoek. Het projectdoel is ondanks deze verandering niet aangepast, de opdrachtgever gaf aan dat het doel alsnog realistisch is.

Tijdgebonden Het doel is tijdgebonden. Er zijn in totaal 20 weken om aan het doel te gaan werken, de tool wordt 19 Januari ingeleverd bij de begeleidende docenten en opdrachtgever. Op 22 Januari wordt de tool nader toegelicht door middel van een presentatie.

1.3 Afbakening thema Het onderwerp van het project is ‘activering van allochtone ouderen’. Dit onderwerp is verder afgebakend door middel van een vooronderzoek in de literatuur. Het verloop en de uitwerkingen van het vooronderzoek zijn verwerkt in hoofdstuk 1. De afbakening van het project is: stimulering tot zelfmanagement van gezondheidsvaardigheden. Het project richt zich alleen op allochtone ouderen van Turkse en Marokkaanse afkomst in de leeftijd van 55 jaar en ouder.

1.4 Lees wijzer Dit project document bevat de uitwerkingen van de verschillende ondernomen stappen. In hoofdstuk 1 wordt het vooronderzoek beschreven. Hierin wordt het onderwerp afgebakend aan de hand van de gegevens uit de literatuur. In hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksopzet omschreven. De verschillende stappen die genomen zijn, voorafgaand aan het onderzoek, wordt in dit hoofdstuk beschreven. De theorie van het ASE-model wat gebruikt is voor het analyseren van de interviews wordt hierin ook uitgelegd. In hoofdstuk 3 worden de gegevens van de interviews geanalyseerd aan de hand van de vijf sub-onderwerpen en het ASE-model. In hoofdstuk 4 zijn de verschillende stappen uitgewerkt die uitgevoerd zijn bij het ontwerpen van de tool. De gegevens van de interviews zijn hierbij vergeleken met de gegevens uit de literatuur. Er wordt naar literatuur gezocht die verwerkt kan worden in de tool. En er worden externe bronnen geraadpleegd. De inhoud van de tool zal ook in dit hoofdstuk nader toegelicht worden. Als laatste volgen de conclusie, discussie en de daarbij behorende aanbevelingen van het project.

8

1 Vooronderzoek In dit hoofdstuk wordt het onderwerp ‘activering van allochtone ouderen’ afgebakend. Dit wordt gedaan door gegevens op te halen uit de literatuur.

1.1 Doel Al eerder aangegeven, in de inleiding, is het moeilijk voor de niet-integrerende migrant om zelfstandig te kunnen functioneren. Om deze doelgroep te kunnen helpen bij het meer zelfstandig worden, wordt er een literatuurstudie uitgevoerd. Door middel van deze literatuurstudie wordt er gekeken waar zij het meest ondersteuning bij nodig hebben. Het ‘probleem’ wat uit de literatuurstudie het meest naar voren komt, wordt verwerkt in de tool. De tool voor Turkse en Marokkaanse ouderen is een hulpmiddel om meer zelfredzamer te worden in de participatiemaatschappij.

1.2 Probleemstelling Ouderen van Turkse en Marokkaanse afkomst hebben zelf niet voldoende stimulering om meer zelfredzaam te zijn in de participatiemaatschappij. Zij hebben hier een handvat voor nodig. Maar waar heeft deze doelgroep meer ondersteuning bij nodig om meer zelfredzaam te worden?

1.3 Vraagstelling Voor het vooronderzoek zijn twee vraagstellingen opgesteld. De eerste vraagstelling wordt beantwoord vanuit de literatuur. De tweede vraagstelling zal in overleg met de opdrachtgever beantwoord worden. 1. Bij welke thema’s hebben ouderen (55+) van Turkse en Marokkaanse afkomst meer ondersteuning nodig, zodat zij meer zelfredzaam kunnen zijn? 2. Welk thema levert het meeste resultaat op, wanneer het uitgewerkt wordt in een tool?

1.4 Resultaten In het document van CSO, Zorgbelang Nederland & Pharos (2013) wordt het perspectief van ouderen in beeld gebracht. Waar moet ondersteuning en goede zorg aan voldoen? Het document richt zich ook op oudere migranten. Er komen verschillende belangrijke thema’s aan bod die te maken hebben met zorg en ondersteuning. Per thema worden de belangrijkste aandachtspunten benoemd (CSO, Zorgbelang Nederland & Phaors, 2013). Dit document is gebruikt voor het opstellen van een top zes van veel voorkomende thema’s, waarbij oudere migranten ondersteuning nodig hebben: 1. Instandhouden of uitbreiden van het sociale netwerk. 2. Taalvaardigheid in de Nederlandse taal. 3. Zeggenschap over eigen grenzen. 4. Beperkte gezondheidsvaardigheden. 5. Sociale kaart. 6. Mondelinge communicatie. Na overleg met de opdrachtgever is er een besluit genomen over het onderwerp van de tool. Het ‘probleem’ wat het beste in de tool verwerkt kan worden en dus het meeste effect zal hebben, is het onderwerp: ‘beperkte gezondheidsvaardigheden’.

1.5 Kernbegrippen binnen het project De begrippen die regelmatig voor komen in het project, worden kernbegrippen genoemd. Deze kernbegrippen worden gedefinieerd en gemeten. De kernbegrippen die voorkomen in het project zijn migranten, zelfredzaamheid, gezondheidsvaardigheden, participatiemaatschappij en tool. Deze begrippen worden hieronder nader toegelicht.

9

Migranten ‘’Iemand die vanuit een ander land geëmigreerd is om in een nieuw land langdurig of definitief te verblijven en te werken (NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE, z.j.)’.

Zelfredzaamheid ‘’Vermogen om zelfstandig je leven te leiden en om je eigen problemen op te lossen (NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE, z.j.)’’.

Participatiesamenleving ‘’Een participatiesamenleving is een samenleving waarin iedereen die dat kan verantwoordelijkheid neemt voor zijn of haar eigen leven en omgeving, zonder hulp van de (landelijke) overheid. Niet te verwarren met een participatiemaatschappij, wat een begrip is uit de financiële wereld (NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE, z.j.)’’.

Gezondheidsvaardigheden Gezondheid =

‘’Een toestand van subjectief welbevinden op geestelijk, lichamelijk en maatschappelijk gebied (NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE, z.j.)’’.

In de Nederlandse encyclopedie (z.j.) wordt het begrip vaardigheid gedefinieerd als: Eén component van een competentie, aangewend om een probleem op te lossen. Een vaardigheid wordt doorgaans gebruikt om die handelingen te vatten die men met precisie en gemak (routineus) kan uitvoeren zonder dat er nog cognitieve componenten aan te pas komen (NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE, z.j.).

Tool ‘’Een tool is een term die gebruikt wordt voor hulpprogramma’s die bepaalde handelingen voor een gebruiker makkelijker maken of helemaal overnemen (COMPUTERWOORDEN.NL, z.j.)’’.

10

2 Onderzoeksopzet In dit hoofdstuk wordt de onderzoeksopzet beschreven. Hierin worden de stappen uitgewerkt die bij het geplande onderzoek uitgevoerd zullen gaan worden.

2.1 Sub-onderwerpen In het onderzoek wordt onderzocht naar vijf sub-onderwerpen die samenhangen met zelfredzaamheid en gezondheidsvaardigheden van de doelgroep: 1. Gedrag van de doelgroep. De huidige situatie van de doelgroep. Hoe zelfredzaam zijn ze op dit moment en hoe uit zich dit in hun leefstijl. 2. Kennis van de doelgroep. Hoe is de huidige kennis van de doelgroep over: gezondheidsvaardigheden en het begrip zelfredzaamheid. 3. De wil van de doelgroep. Is de doelgroep bereid om te veranderen, om meer zelfredzaam te worden. 4. Factoren die van invloed zijn. Welke factoren zijn van invloed op zelfredzaamheid en de gezondheidsvaardigheden van de ouderen. Deze factoren kunnen negatief of positief van invloed zijn. 5. Ondersteuning. Op welke gebieden worden zij nu ondersteund, op welke gebieden zouden zij meer ondersteuning willen en hoe ziet deze ondersteuning er uit?

2.2 Doel Door middel van kwalitatief onderzoek wordt inzicht verkregen in zelfredzaamheid en gezondheidsvaardigheden van de doelgroep. De resultaten van het onderzoek zullen in hoofdstuk 3 worden geanalyseerd.

2.3 De drie W’s Waar: De interviews worden afgenomen in Tilburg en Breda. Wanneer: Vanaf lesweek 10 wordt gestart met het afnemen van de interviews. Wie: De zeven respondenten zijn via de opdrachtgever willekeurig geselecteerd en blijven anoniem. De inclusiecriteria voor de respondenten is nagestreefd: 55 – plus en van Turkse of Marokkaanse afkomst.

2.4 Onderzoeksstrategie Het doel van het onderzoek is het beantwoorden van de ‘waarom’ en ‘hoe’ vraag. Deze vragen kunnen het beste beantwoord worden door middel van kwalitatief onderzoek.

Waar Tilburg, Lokaal Turkse ouderen tweede lente

Wanneer 16-11-2015

Wie Vier Turkse vrouwen. 55+

Waar Breda, Fysio Doornbos

Wanneer 14-12-2015 – 17-12-2015

Wie Een Turkse man. 55+ Twee Marokkaanse vrouwen. 55+

11

Kwalitatief onderzoek onderzoekt hoe mensen een bepaalde gebeurtenis ervaren. Dataverzameling vindt plaats door middel van open vraagstellingen (de Jong, Vandenbroele, Glorieux, De Maesschalck, & Visser, 2012).

Interview Er is gebruik gemaakt van een half-gestructureerd interview. De vragen die gebaseerd zijn op de sub-onderwerpen, zijn voor aanvang van het gesprek op papier gezet. De vragen zijn opgesteld aan de hand van de vijf sub-onderwerpen die eerder beschreven zijn bij de probleemformulering. Tijdens het interview kan de respondent zijn eigen antwoorden formuleren. De respondenten hebben weinig vaardigheden van de Nederlandse Taal. Om zoveel mogelijk resultaat te krijgen uit de interviews is er gekozen om het interview te vertalen in de taal van de respondenten, door middel van een tolk. De vooropgestelde vragen van het interview zijn toegevoegd als bijlage 1.

ASE Model ‘Voor effectieve beïnvloeding van gezondheidsgedrag is een planmatige aanpak nodig gebaseerd op theorieën van gedragsverandering’’ (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, Gezondheid en gedrag, 2008). Het ASE-model is een planmatige aanpak die gebaseerd is op theorieën van gedragsverandering (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, Gezondheid en gedrag, 2008). Het ASE model brengt verschillende factoren en determinanten inzichtelijk die invloed hebben op gedrag. De letters A, S en E hebben staan voor de gedragsdeterminanten en hebben ieder hun eigen betekenis: Attitude = ideeën en opvattingen van een persoon over bepaald gedrag. Dit is een subjectief gegeven, deze ideeën en opvattingen zijn niet gebaseerd op feiten. Sociale invloed = de invloed van de rol van anderen die bepaald welke gedragingen je wel of niet vertoont. Eigen effectiviteit = de inschatting of de persoon deze gedragingen wel of niet kan uitvoeren. Deze drie factoren vormen samen de intentie tot gedrag (van der Burgt & van Mechelen - Gevers, 2004). De gegevens van de interviews zullen worden uitgewerkt in een ASE-model, volgens de bovenstaande theorie. Deze theoretische analyse zal gebruikt worden bij het ontwerpen van de tool.

12

3 Onderzoeksresultaten In dit hoofdstuk wordt de uitvoering van het onderzoek uitgewerkt en worden de resultaten geanalyseerd aan de hand van de sub-onderwerpen en het ASE-model.

3.1 Verloop De eerste vier interviews hebben plaatsgevonden op 16 november 2015. Deze zijn in Tilburg bij ‘lokaal Turkse ouderen tweede lente’ onder begeleiding van een tolk afgenomen. De respondenten van deze interviews waren vier vrouwen van Turkse afkomst. Het interview heeft in groepsverband plaats gevonden. De overige drie interviews zijn afgenomen in Breda, bij fysiotherapiepraktijk Doornbos. Deze vonden plaats op 14 en 17 december 2015. Ook onder begeleiding van een tolk. De respondenten van deze interviews waren één man van Turkse afkomst en twee vrouwen van Marokkaanse afkomst. Elk interview heeft gemiddeld vijftien minuten geduurd.

3.2 Toepassen ASE-Model Voorafgaand aan het onderzoek is de theorie van het ASE-Model bestudeerd. Deze theoretische vaardigheden zijn nodig om de antwoorden van de interviews goed toe te kunnen passen in het ASE-Model. De ouderen van Turkse en Marokkaanse afkomst gaven veel dezelfde antwoorden. Er is geen verschil te zien tussen de afkomst/cultuur van deze twee groepen ouderen. Daarom is gekozen om alle gegevens samen te analyseren en geen verschil te maken tussen de ouderen van Turkse of Marokkaanse afkomst. In bijlage twee zie je per interview(groep) de ingevulde ASE-modellen. Om overzichtelijk in beeld te brengen wat de meest voorkomende determinanten zijn hebben we van alle interviews een samengevat ASE-model opgesteld. De resultaten van dit ASE-model zijn in de onderstaande tabel te zien. Attitude:

- Respondenten geven aan de ze weten wat gezond eten en voldoende beweging is. Na het doorvragen blijkt dat ze niet alle kennis hebben over wat gezond is

- Respondenten geven aan dat zij vinden dat ze bewust bezig zijn met hun gezondheid Sociale invloed:

- Netwerk bestaat vaak uit alleen mensen van eigen cultuur (veel uit 1e generatie) Hierdoor leren ze niet van de Nederlandse ouderen. Het zou mooi zijn als dit wel kan. Echter kunnen wij dit niet toepassen in de tool.

- Ze worden gestimuleerd als er activiteiten uitgevoerd worden in groepsverband Eigen effectiviteit:

- De respondenten willen hulp, mits de hulp komt vanuit eigen netwerk en ze het kunnen verstaan en er niet teveel moeite voor hoeven doen

- Respondenten denken na over de kosten. - De respondenten geven aan dat ze adviezen missen. Hier kunnen zij de stappen, die

te maken met hebben met gezondheid, minder goed of helemaal niet uitvoeren

3.3 Resultaten De interviews zijn gebaseerd op de vijf sub-onderwerpen. Aan de hand van de afgenomen interviews en de ingevulde ASE-modellen, die toegevoegd zijn in de bijlage twee, zijn er per sub-onderwerp de gegevens van de interviews/ASE-modellen geanalyseerd. Gedrag van de doelgroep. De doelgroep geeft aan dat ze bewust bezig zijn met hun gezondheid. Zij kunnen tijdens het interview ook goed onderbouwen waar ze bewust mee bezig zijn. In het kopje ‘kennis’ wordt

13

verder uitgelegd dat de kennis over ‘goede voeding’ en ‘voldoende beweging’ niet altijd juist is bij de doelgroep. Dit heeft veel invloed op het gedrag van de doelgroep. De doelgroep denkt namelijk bewust bezig te zijn met gezondheid, maar door het ontbreken van kennis levert dit niet het juiste gezonde gedrag op. Kennis van de doelgroep. Als er wordt gevraagd of de respondenten weten wat ‘goede voeding’ en ‘voldoende beweging’ is antwoorden zij vaak overtuigd ja. Maar wanneer hier op doorgevraagd wordt is het voor hen lastig om precies te vertellen wat deze begrippen inhouden. Zij noemen hierbij vaak specifieke dingen, zoals voedingsmiddelen. De kennis wordt beperkt door de taalbarrière. De respondenten zijn namelijk niet in staat om contacten buiten eigen netwerk in te schakelen (maar ook andere mogelijkheden zoals sites). Hierdoor blijft de kennis beperkt. De wil van de doelgroep. Uit de gegevens kan geconcludeerd worden dat de doelgroep de wil heeft maar dat dit niet te veel moeite moet kosten. De respondenten blijven graag in hun eigen omgeving en bij mensen van hun eigen cultuur. Factoren die van invloed zijn. Cultuur:

- Eten speelt een belangrijke rol. - Ze doen graag samen in groepsverband activiteiten. - Ze bidden regelmatig, dit kan ook worden gezien als een vorm van beweging. Bij het

bidden wordt er namelijk veel bewogen, zoals het hurken en weer opstaan. Taalbarrière: door deze factor worden de ouderen weerhouden van zelfstandigheid. De kinderen van de respondenten, of andere familieleden, helpen hierbij. Sociaal netwerk: Het is cultuurgebonden om activiteiten in groepsverband te doen. De respondenten geven aan dat zij in groepsverband meer gestimuleerd worden. Financiën: Financiële factoren kunnen een positieve of negatieve invloed hebben. Vier respondenten zijn bereid om geld uit te geven om hun leefstijl te veranderen. Echter zeggen drie respondenten dat zij dit niet willen/kunnen. Ondersteuning. De respondenten geven aan meer behoefte te hebben bij ondersteuning van gezondheid. Niet alleen bij lichamelijke gezondheid maar ook bij mentale gezondheid. Kinderen Op dit moment ontvangt de doelgroep vaak ondersteuning van de kinderen. De kinderen beheersen de Nederlandse Taal vaak wel. De ondersteuning die zij bieden aan hun ouders is nodig vanwege de taalbarrière. Huisarts De respondenten verwachten van de huisarts dat hij hen bij klachten medicatie geeft, zodat de klachten over gaan. Maar in plaats daarvan geeft de huisarts advies over bijvoorbeeld meer bewegen of gezonder eten. Hier zijn ze het vaak niet mee eens.

14

4 Stappen ontwerp Tool In dit hoofdstuk worden de verschillende stappen uitgewerkt die ondernomen zijn voor het ontwerpen van de Tool.

4.1 Literatuur sub-onderwerpen Na het uitvoeren en analyseren van de interviews zijn de resultaten onderverdeeld in de vijf sub-onderwerpen. Per sub-onderwerp is in de literatuur gezocht naar gegevens die de resultaten van de interviews onderbouwen.

Gedrag Gezondheidsbevordering richt zich op de aandacht naar de mensen zelf. Zoals emoties, gedrag en de omgang van problemen. Daarbij hoort ook de leefstijl en de omgeving (van der Burgt & van Mechelen-gevers, Gezondheid en gedrag, 2004). Gedrag en gedragsverandering is niet altijd vanzelfsprekend. Gewoonten spelen ook een grote rol hierin. Zoals een cultuur, familie en een individu. Wanneer een persoon gedragsverandering aan wil gaan, is consequente herhaling van ervaringen opdoen nodig. Door consequentie ontstaat gewoonte. Gewoontegedrag gaat vaak onbewust, waarbij diegene niet ervaart dat hij/zij een keuze maakt (van der Burgt & van Mechelen-Gevers, 2008).

Kennis Over het algemeen is de kennis over gezondheid bij oudere migranten beperkt (CSO, Zorgbelang Nederland & Phaors, 2013). Kennis kan een voorwaarde voor gedragsverandering zijn. Maar kennis alleen is niet voldoende voor gedragsverandering (van Assema, van Assema, & Lechner, 2012). ‘’Kennis over gezondheid en ziekte vormt een potentieel belangrijke determinant van gezondheidsgedrag. Er kan onderscheid worden gemaakt in verschillende soorten kennis (van Assema, van Assema, & Lechner, 2012).

1. Kennis die mensen bewust maakt van de relatie tussen gedrag en een risico. 2. Kennis over hoe je zou kunnen veranderen. 3. Theoretische diepgaande kennis zoals de wetenschappelijke kennis.

Dat mensen zich anders gaan gedragen als ze de juiste kennis hebben is niet juist. Het hebben van de juiste kennis leidt alleen tot gedragsverandering als mensen ‘iets’ graag willen doen en dit niet doen, omdat ze niet weten hoe dit aan kan worden gepakt. Alleen kennisvergroting is dus niet voldoende om tot gedragsverandering te komen. Kennis die te maken heeft met vaardigheden en capaciteiten kan relevant zijn voor de effectiviteitsverwachting. Als je namelijk weet dat je iets kunt zal de effectiviteit vergroot worden (van Assema, van Assema, & Lechner, 2012).

Willen Voor de fasen, wat leidt tot gezondheidsverandering, bestaat er een model. Het zogenoemde model van Balm. Het model van Balm bestaat uit zes fasen. Één van deze fasen, is de fase willen. Degene die het gedrag wil veranderen, móét het ook echt willen. Voor diegene moet het duidelijk zijn wat de voor- en nadelen zijn van het veranderen. Deze gegevens moeten van elkaar worden afgewogen (InfoNu.nl, z.j.). Wegen de voordelen zwaarder dan de nadelen? Dan is dit positief en zal de overstap naar de volgende fase goed verlopen. Wanneer het andersom zal zijn, is het moeilijk om gedragsverandering aan te gaan. Het is erg belangrijk dat mensen ‘willen’ veranderen. Dit draagt namelijk bij aan het effect van de beïnvloeding van de bepaalde dingen die ze doen voor de verandering (van der Burgt & van Mechelen-gevers, Gezondheid en gedrag, 2004).

15

Beïnvloedende factoren Netwerk/Sociale omgeving De hoeveelheid sociale steun die mensen ontvangen is een belangrijke sociale omgevingsfactor. Het ontvangen van meer sociale steun leidt tot een betere gezondheid. Gedrag dat voortkomt uit normen en waarden is een factor dat veroorzaakt wordt door de sociaal-culturele omgeving (Brug, van Assema, & Lechner, 2012). Taalbarrière Om jezelf in de Nederlandse samenleving zelfstandig te redden is het belangrijk om de Nederlandse taal te beheersen. Uit cijfers van het CBS blijkt dat Turkse en Marokkaanse vrouwelijke 65-plussers de groep zijn met de minste beheersing van de Nederlandse Taal. Door deze taalbarrière zijn zij meer afhankelijk van anderen, zij zullen zich niet alleen kunnen redden. De meerderheid, 60 %, van de Marokkaanse oudere vrouwen is analfabeet. Zij kunnen ook de eigen taal niet lezen. De meerderheid, 60 %, van de Marokkaanse oudere vrouwen is analfabeet. Zij kunnen ook hun eigen taal niet lezen(Schellingerhout, 2004). Financiën Ten opzichte van autochtone ouderen hebben veel Turkse en Marokkaanse ouderen een financieel-economische achterstand. Er is vrijwel altijd sprake van een niet volledige AOW-opbouw en vaak is er geen aanvullend pensioen aanwezig (CSO, Zorgbelang Nederland & Phaors, 2013). De lage SES van Turkse en Marokkaanse ouderen hangt samen met: beperkte gezondheidsvaardigheden, slechte woonomstandigheden, ongezonde leefstijl en een laag gebruik van voorzieningen (Pharos, 2012). Ondersteuning Turkse en Marokkaanse ouderen schakelen professionele ondersteuning minder snel in doordat zij veel waarde hechten aan de zorgplicht van kinderen voor hun ouders. Het nadenken en uitspreken van hun behoeften en wensen naar kinderen, familie en professionals is een belangrijk onderwerp waar ouderen graag bij ondersteund willen worden. Het bewust worden van die eigen behoeften en wensen draagt bij aan het nemen van eigen regie (CSO, Zorgbelang Nederland & Phaors, 2013).

16

4.2 Literatuur gezondheidsproblemen Oudere migranten hebben vaker lichamelijke klachten/beperkingen, ziekten/aandoeningen dan Nederlandse ouderen. Etnische minderheden is hier een oorzaak van. Er is voor de oudere migranten een beperkte toegang tot de gezondheidszorg, dit maakt het grote verschil in gezondheidstoestand (Verhagen, 2015) . De gezondheidsziekten/aandoeningen die veel voorkomen bij de doelgroep Marokkaanse en Turkse ouderen wordt in deze paragraaf beschreven.

4.2.1 Overgewicht Overgewicht komt vaker voor bij Turken en Marokkanen dan bij autochtonen. Vooral het percentage (ernstig)overgewicht bij de allochtonen ouderen is zorgwekkend hoog. Uit onderzoek is gebleken dat de meesten van deze ouderen langdurig niet of nooit (vrouwen) gewerkt hebben. Ze zitten veel thuis en doen weinig aan sport of bewegen. De leefwereld van deze ouderen is erg klein (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008).

Figuur 1: Overgewicht onder bevolkingsgroepen, bewerkt van: (Sociaal en Cultureel Planbureau, 2008)

Overgewicht vs. voedingsgewoonten

Onder Turken en Marokkanen komt er meer overgewicht voor dan bij autochtonen, vooral oudere Turken en Marokkanen. Dit kan komen door de voedingsgewoonten binnen deze culturen. Mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst hebben een hogere inname van vet en meer- en enkelvoudige vetzuren dan autochtone vrouwen. Turkse mannen/vrouwen en Marokkaanse vrouwen eten meer groente dan autochtonen. De norm van twee stuks fruit en twee ons groente wordt door Turkse vrouwen dagelijks voldaan (Dagevos & Dagevos, 2008). Dit bleek ook uit de afgenomen interviews. Wanneer de vraag; wat is gezonde voeding? werd gesteld aan oudere Turkse vrouwen, gaven ze vaak als antwoord dat zij twee stuks fruit op een dag eten. Ook niet meer!, want dat is weer ongezond. Verder wordt er onder de Turken en Marokkanen minder vlees, zuivelproducten en margarine gebruikt in vergelijking met autochtonen, maar meer plantaardige oliën zoals olijfolie. Met name bij Marokkanen (Dagevos & Dagevos, 2008). Voeding speelt een belangrijke rol als sociale functie bij de Turken en Marokkanen. Dit is religieus. Wanneer gasten worden verwelkomt door eten aan te bieden, wordt de gastheer gezegend (Dagevos & Dagevos, 2008).

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

Turken Marokkanen Autochtonen

Pe

rce

nta

ge

Bevolkingsgroep

Overgewicht onder bevolkinsgroepen

24-39 jaar 40-54 jaar 55-70 jaar

17

Gevolgen overgewicht Overgewicht is een groot risicofactor op een aantal ernstige en chronische aandoeningen. Om overgewicht te verminderen is er kennis nodig over de oorzaak. De oorzaak van het krijgen van overgewicht is een te hoge calorie inname ten opzichte van het calorieverbruik. Oftewel, er wordt meer gegeten dan er wordt bewogen (Brug & Visscher, Determinanten van overgewicht, 2004). Hart- en vaatziekten, ontwikkelen van diabetes, een te hoog cholesterol en een hoge bloeddruk kunnen gevolgen zijn van overgewicht (Hartstichting, z.j.). Ook een aantal vormen van kanker kan zich ontwikkelen ten gevolge van overgewicht, aandoeningen in het bewegingsstelsel/ademhalingswegen en onvruchtbaarheid. Niet alleen lichamelijke problemen kunnen zich bij overgewicht voordoen, maar ook psychische problemen (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, 2014).

4.2.2. COPD Uit de gezondheidspeiling van GG&GD Utrecht blijkt dat onder de Marokkaanse (14%) ouderen en Turkse (12%) ouderen COPD en astma het meest voorkomt (Zantinge, Devillé , & Heijmans, 2006).

Beïnvloedende factoren Roken, bewegen en overgewicht zijn grote factoren die invloed hebben op het ontwikkelen van COPD (Zantinge, Devillé , & Heijmans, 2006).

4.2.3 Diabetes (suikerziekte) Diabetes komt twee tot drie keer vaker voor onder Turken en Marokkanen dan bij Nederlanders (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, z.j.). De risicofactoren op diabetes zijn (Diabes Fonds, z.j.):

Overgewicht (vooral rond de buik)

Te hoog cholesterol

Ouderen

Hypertensie

Roken

Surinaams, Turkse of Marokkaanse afkomst

4.2.4 Hypertensie (hoge bloeddruk) Onder de oudere Turks en Marokkaanse mannen ,wonend in Nederland, komt hypertensie vaker voor dan bij de oudere autochtone Nederlandse mannen. Deze resultaten zijn weergegeven in de onderstaande grafiek: ‘chronische aandoeningen onder oudere mannen’’ (Schellingerhout, Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen, 2004).

18

Figuur 2: Hartfalen onder bevolkingsgroepen. Bewerkt van: (Schellingerhout, Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen, 2004) Hypertensie Bij ouderen is er sprake van een hypertensie als de diastolische druk hoger is 100mmHg en/of de systolische druk dan 160mmHg (van Heycop ten Ham, Hendriks, In den Bosch, Schrosmans, & van der Krans, 2006). Er zijn verschillende leefstijlfactoren die een risico vormen voor het ontstaan van hypertensie. De onderstaande risicofactoren komen in de Tool aan bod:

Roken

Overmatig zoutgebruik

Overgewicht

Diabetes Mellitus (van Heycop ten Ham, Hendriks, In den Bosch, Schrosmans, & van der Krans, 2006)

Behandeling De niet-medicamenteuze behandeling van hypertensie bestaat uit het aanpassen van de leefstijl. Er moeten een aantal leefregels nageleefd worden:

Zoutbeperkt dieet

Het beperken van alcoholgebruik

Stoppen met roken

Meer bewegen (van Heycop ten Ham, Hendriks, In den Bosch, Schrosmans, & van der Krans, 2006).

4.3 Leefstijlgewoonten

Roken Uit GGD onderzoeken blijkt dat een groot percentage mensen van Turkse afkomst roken vergeleken met de autochtonen, vooral Turkse mannen. Het percentage bij mensen van Marokkaanse afkomst is lager, vergeleken met de autochtonen. Dit komt vooral door de Marokkaanse vrouwen, zij roken bijna niet (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, z.j.).

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Turken Marokkanen Autohctonen

Pe

rce

nta

ge

Bevolkingsgroep

Hartfalen onder bevolkingsgroepen

Hoge bloeddruk

Beroerte, hersenbloeding ofherseninfarct

Ernstige hartaandoening

19

Deze resultaten zijn verkregen uit onderzoeken die uitgevoerd zijn in grote steden (van Leest, van Dis, & Verschuren, 2002).

Mannen Vrouwen

Turken 46-49% 21-34%

Marokkanen 23-34% 1-3%

Autochtonen 39-42% 31-47%

(van Leest, van Dis, & Verschuren, 2002)

Mannen Vrouwen

Turken 35-63% 5-17%

Marokkanen 22-24% 0%

Autochtonen 35-49% 22-42%

(van Leest, van Dis, & Verschuren, 2002).

Beweging en sport

Autochtonen voldoen iets vaker aan de NNGB (42%), Nederlandse Norm Gezond Bewegen, dan allochtonen (58%). Ook sporten allochtonen minder vaak dan autochtonen. De groep van Marokkaanse afkomst sporten het minst gevolgd door Turken (Rijkinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, 2013). Bij deze resultaten geldt dit vooral voor ouderen en vrouwen. Kosten, taalbarrière, bereikbaarheid van sportvoorzieningen en onbekendheid met sport zijn hier factoren van (Dagevos & Dagevos, 2008). Het is van belang dat de Nederlandse norm voor voldoende lichamelijke activiteit wordt nagestreefd. Deze norm is opgesteld door het Nederlands Instituut voor sport & bewegen (NISB): Ouderen (55+) moeten dagelijks in totaal een half uur matig intensief bewegen. Dit op minimaal vijf, maar bij voorkeur zeven dagen per week. Voor ouderen die niet actief zijn, of een beperking hebben is elke vorm van lichamelijke activiteit zinvol (Nederlands instituut voor sport & bewegen (NISB), 1998).

Voedingsgewoonten De Turkse en Marokkaanse ouderen in Nederland eten meer fruit en minder verzadigde vetten dan de autochtone Nederlandse ouderen. Dit zijn goede voedingsgewoonten en het is belangrijk dat zij dit zo blijven doen (Bindraban & van Montfrans, 2003). Het is van belang dat de richtlijnen goede voeding nagestreefd worden. Deze richtlijnen zijn opgesteld door de Gezondheidsraad en geven een overzicht van de verschillende voedingsmiddelen en –patronen die leiden tot gezondheidswinst (Gezondheidsraad, 2015). De richtlijnen goede voeding zijn (Gezondheidsraad, 2015):

‘Eet volgens een meer plantaardig en minder dierlijk voedingspatroon conform de onderstaande richtlijnen

Eet dagelijks ten minste 200 gram groente en ten minste 200 gram fruit

Eet dagelijks ten minste 90 gram bruin brood, volkoren brood of andere volkorenproducten

Eet wekelijks peulvruchten

Eet ten minste 15 gram ongezouten noten per dag

Neem enkele porties zuivel per dag, waaronder melk of yoghurt

Eet een keer per week vis, bij voorkeur vette vis

Drink dagelijks drie koppen thee

Vervang geraffineerde graanproducten door volkorenproducten

20

Vervang boter, harde margarine en bak- braadvetten door zachte margarine, vloeibaar bak- en braadvet en plantaardige oliën

Vervang ongefilterde koffie door gefilterde koffie

Beperk de consumptie van rood vlees en met name bewerkt vlees

Drink zo min mogelijk suikerhoudende dranken

Drink geen alcohol of in ieder geval niet meer dan één glas per dag

Beperk de inname van keukenzout tot maximaal 6 gram per dag

Het gebruik van voedingstofsupplementen is niet nodig, behalve voor mensen die tot een specifieke groep behoren waarvoor een suppletieadvies geldt.’’.

De richtlijnen goede voeding zijn visueel in de tool verwerkt. De eetgewoonten van de Turkse en Marokkaanse ouderen zijn vanuit de literatuur vergeleken met de richtlijnen goede voeding. De bronnen die gebruikt zijn uit de literatuur zijn: (Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, 2005) en (Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie, 2005). De meeste voorkomende ongezonde gedragingen zijn uitgewerkt als tips en toegevoegd in de tool. Tips voor Turkse ouderen

Er wordt veel brood gegeten, vervang dit brood door volkoren brood.

Besmeer uw boterham met plantaardige margarine in plaats van roomboter.

Probeer het bestrooien van groenten met zout te vermijden.

Als brood zonder beleg wordt gegeten bestrooi deze dan niet met zout.

Echte Turkse koffie wordt opgekookt met veel suiker. Suiker is ongezond.

Er wordt vaak suiker aan de thee toegevoegd. Dit is niet de bedoeling, suiker is namelijk ongezond. Probeer eens honing toe te voegen aan de thee in plaats van suiker.

Tips voor Marokkaanse ouderen

Gerechten worden vaak zoeten gemaakt door de toevoeging van suiker. Vermijd dit, dan bent u een stuk gezonder bezig.

Couscous wordt meestal bereid met witte tarwe. Vervang dit door volkoren tarwe. Dit is een stuk gezonder.

Koekjes, gebak en zoete deegwaren zijn ongezond tussendoortjes. Probeer dit te vervangen door gezonde tussendoortjes die veel gegeten worden: vers en gedroogd fruit, olijven, noten en zaden.

Munt thee levert geen calorieën op. Wel de suiker die in deze thee zit. Munt thee zonder suiker is veel gezonder.

Er wordt veel brood gegeten, vervang dit brood door volkoren brood.

Honing is een stuk minder ongezond om te gebruik in plaats van suiker.

21

4.2 Externe bronnen. Het ontwerpen van de tool en het uitwerken hiervan vond vooral plaats in Avans Hogeschool Breda, Xplora. Buiten deze locatie om, zijn er ook externe bronnen gebruikt. In deze paragraaf wordt beschreven welke externe bronnen dit zijn en wat er tijdens deze gesprekken is besproken.

4.2.1 Interview Dunya Thuiszorg Op 15 oktober 2015 vond er een interview plaats met een medewerker van Dunya thuiszorg. Deze interculturele thuiszorgorganisatie richt zich op huishoudelijke hulp en persoonlijke verzorging, verpleging en individuele begeleiding (Dunya Zorg en Welzijn, z.j.). Het afbakenen van het project was erg lastig. Er werd al té snel gericht op het eindresultaat, de tool. Door het interview met Dunya thuiszorg is er meer kennis opgedaan over de doelgroep. Ook waren er meerdere tips voor afbakening van het onderwerp en het ontwerp van de tool verkregen.

4.2.2 Interview Kitty van der Made Nog een externe bron was Kitty van der Made. Kitty van der Made is bezig met begrippen als kwaliteit van leven van ouderen en de belevingswereld. Ook is zij betrokken bij een samenwerking met de universiteit van Ankara, Turkije. Tijdens een interview is er meer kennis opgedaan over de doelgroep. Ook heeft Kitty tips gegeven over hoe de doelgroep gestimuleerd kan worden, het idee van een dagboek. Het dagboek kan een stimulerende en motiverende werking hebben, omdat er terug kan worden geblikt op de positieve effecten van het gebruik van de tool.

22

4.3 Inhoud tool In deze paragraaf wordt er beschreven welke informatie er in de tool is uitgewerkt.

4.3.1 onderwerpen: Er zijn vier onderwerpen verwerkt in de tool.

- Gezondheidsproblemen Overgewicht, COPD, Diabetes Mellitus en hypertensie zijn de veelvoorkomende gezondheidsproblemen die voorkomen bij Turkse en Marokkaanse ouderen. Deze gezondheidsproblemen zijn kort uitgewerkt. Door informatie te geven over de oorzaken en gevolgen van deze gezondheidsproblemen wordt geprobeerd om de ouderen te stimuleren tot gezond gedrag.

- Dagboek Het dagboek dat in de tool verwerkt is, is een handvat om uitgevoerde activiteiten vast te leggen. Het helpt de oudere te reflecteren op de stappen die zijn ondernomen. Na het uitvoeren van bewegingsoefeningen en/of het volgen van de richtlijnen van goede voeding, kan het dagboek worden ingevuld. Het dagboek stelt de vragen: Hoe voelt u zich vandaag? Is dit beter ten opzichte van gisteren? Hoe komt dit? Bent u vandaag bezig geweest met goede voeding? Wat heeft u vandaag aan beweging gedaan? Wanneer het dagboek wordt ingevuld kan dit een bron zijn voor motivatie. Zo kan er overzichtelijk in worden gezien wat goed ging en wat de volgende keer beter kan. Ouderen kunnen hierdoor makkelijker naar een doel streven.

- Bewegen In de tool is er een stukje beschreven met het onderwerp bewegen. Er wordt uitgelegd dat er in Nederland een norm is, het NNGB (Nederlandse Norm Gezond Bewegen). Alléén de beweegnorm voor de 55-plussers is hierin meegenomen. Hier is voor gekozen, omdat de tool ook op deze leeftijd is gericht en dat er zo geen onnodige informatie in de tool staat. Dit zal het alleen maar onoverzichtelijk maken. Verder zijn er twee bewegingsoefeningen beschreven wat thuis kan worden uitgevoerd. Wanneer de oudere graag buitenshuis wil oefenen, kan dit ook. Er is een overzicht gemaakt met adressen in Tilburg waar er bewogen kan worden. Er is een overzicht gemaakt voor de gemeente Tilburg, omdat daar het NOMB gevestigd is. Natuurlijk kunnen er ook overzichten worden gemaakt van andere gemeenten. Wanneer de tool positief werkt in de praktijk zal hier verder naar worden gekeken.

- Goede voeding Wat kunt u het beste eten? Hoe veel mag u eten? Wat kan u het beste drinken? Allemaal vragen die naar boven komen als er aan goede voeding wordt gedacht. In Nederland zijn er richtlijnen voor goede voeding opgesteld door de Gezondheidsraad. Deze richtlijnen zijn in de tool uitgewerkt door middel van afbeeldingen. Door de tool zo visueel mogelijk te maken is er rekening gehouden met de ouderen die minder goed Nederlands kunnen en/of laaggeletterd zijn. Er zijn verder veel cultuurgebonden eetgewoonten, het is belangrijk dat hier ook rekening mee wordt gehouden. Daarom staan er in de tool tips over cultuurgebonden eetgewoonten. De eetgewoonten van de Turkse en Marokkaanse mensen is het nuttigen van veel boord bijvoorbeeld. Een tip hierbij is; vervang het brood door volkoren brood.

4.3.2. Ondersteuning mantelzorger/familielid De tool zal samen met de oudere onder begeleiding van een mantelzorger of familielid behandeld moeten worden. Hiervoor is gekozen vanwege de onderstaande redenen:

- De kans dat de oudere gestimuleerd wordt om met de tool aan de gang te gaan is groter wanneer zij door een persoon ondersteund worden. Zoals eerder beschreven, de Turkse en Marokkaanse cultuur werkt veel in groepsverband.

23

- De persoon die de oudere ondersteund, kan de tool voor de oudere migrant verduidelijken. De ondersteuning zal mogelijk door een familielid worden gegeven die de Nederlandse taal beter beheerst.

24

5. Conclusie In het project is tool ontwikkeld die een systematische uitvoering van zelfmanagement stimuleert bij ouderen (55+) van Turkse en Marokkaanse afkomst. Dit project is afgebakend door middel van literatuuronderzoek door de volgende vraag beantwoord te hebben: ‘Op welk gebied hebben ouderen (55+) van Turkse en Marokkaanse afkomst meer stimulering nodig wat meer zelfredzaamheid oplevert.’ Volgens de literatuur heeft de doelgroep moeite met het managen van eigen gezondheidsvaardigheden. Door deze verkregen resultaten is er voor de tol het onderwerp ‘bewust zijn van gezondheid’ gekozen. Uit de gegevens van de interviews bleek dat alle zeven respondenten openstaan voor verandering als ze weten dat dit positieve gevolgen kan hebben. Echter moeten deze veranderingen niet te veel moeite kosten. De veranderingen moeten niet veel afwijken van de normen en waarden van eigen cultuur. Ook geven respondenten aan dat ze alleen ondersteuning willen ontvangen als dit in eigen taal is. Financiën zijn een grote beïnvloede factor. Uit de resultaten van de interviews bleek dat de kennis over het onderwerp gezondheid (bewegen en goede voeding) bij een groot deel van de respondenten niet volledig was. De respondenten gaven aan dat zij de kennis hebben, maar tijdens het doorvragen bleek dat er niet over de volledige kennis werd beschikt. Kennis, tips en adviezen zullen helpen om bewuster bezig te zijn met gezondheid. Daarom is gekozen om deze drie onderwerpen op een educatieve manier te verwerken in de tool. Uit de literatuur en resultaten van de interviews blijkt dat het gezamenlijk uitvoeren van activiteiten een stimulerend effect kan geven. Als de tool uitgevoerd wordt samen met een mantelzorger/familielid kan dit bijdragen aan de effectiviteit. De Tool zal bijdrage leveren aan de stimulering van zelfmanagement op het gebied van bewust ‘gezond’ gedrag. De stimulering van de tool is afgestemd op het gedrag van de doelgroep, hierdoor zal de tool een grotere effectiviteit hebben.

25

6. Discussie De gegevens van de literatuur komen veel overeen met de gegevens uit de interviews. Hierdoor is gekozen om de beide resultaten te gebruiken bij het ontwerpen van de tool. Doordat er bij de respondenten is gebleken dat ze over verschillende financiële situaties beschikken is hier rekening mee gehouden. De tool biedt de mogelijkheid om thuis oefeningen uit te voeren, ook kan er in openbare ruimten worden geoefend. De keuze ligt bij de oudere, willen zij er geld aan uitgeven of niet. Door de oppervlakkige kennis en de slechte taalvaardigheid van de doelgroep is de tool erg eenvoudig opgesteld. Toch zal de tool voor het beste resultaat samen met een mantelzorger/familielid behandeld moeten worden, De tool is ontwikkeld op basis van de resultaten van het literatuuronderzoek en het kwalitatief onderzoek. Om te weten of de tool effect heeft in de praktijk zou een periode van implementatie nodig zijn.

Beperkingen Aan de start van het project is er veel tijd besteed aan het goed afbakenen van het onderwerp. Hierdoor is de tijdsperiode voor de dataverzameling en het ontwerpen van de tool verkleind. Dit heeft tot beperking geleid bij de ontwikkeling van de tool. En is de vraag of de resultaten vanwege de kleine onderzoeksgroep betrouwbaar zijn. Deze beperkingen zijn verwerkt als aanbeveling. Door de taalbarrière van de respondenten is tijdens het afnemen van de interviews gebruik gemaakt van een tolk. De vertaling van de tolk kwam niet altijd overeen met het antwoord van de respondent, gaf de tolk zelf aan. Hierdoor werden we beperkt in het doorvragen op de antwoorden van de respondent. Het project is uitgevoerd door twee verpleegkunde studenten. De visie van de Minor Active Ageing is het toepassen van co-creatie. Deze visie hebben wij als studenten niet kunnen uitvoeren in het project. Door het raadplegen van externe bronnen hebben wij deze visie op een andere manier toegepast.

26

7. Aanbevelingen Uit het literatuuronderzoek en de interviews is naar voren gekomen dat de Turkse en

Marokkaanse ouderen (55+) een grote taalbarrière ervaren in Nederland. Er wordt dan ook aanbevolen om de tool te vertalen naar het Turks en het Marokkaans.

De tool zal moeten worden geïmplementeerd in de praktijk om erachter te komen wat de effectiviteit hiervan zal zijn.

Het wordt aanbevolen om meer onderzoek te doen. Door meer interviews af te nemen zou de opgeleverde informatie betrouwbaarder zijn geweest.

27

Literatuurlijst COMPUTERWOORDEN.NL. (z.j.). Resultaten woordenlijst:. Opgeroepen op Januari 4, 2016, van COMPUTERWOORDEN.NL: http://www.computerwoorden.nl/direct--15981--Tool.htm de Jong, A., Vandenbroele, H., Glorieux, M., De Maesschalck, L., & Visser, M. (2012). Inleiding wetenschappelijk onderzoek voor het gezondheidsonderwijs. Amsterdam: Reed Business. Movisie. (2010, 12). Kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling. Utrecht, Utrecht, Nederland. NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). gezondheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/discrepantie NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). migrant. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/migranten NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). participatiesamenleving. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/participatiemaatschappij NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). vaardigheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/discrepantie NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). zelfredzaamheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/migranten Rijksoverheid. (2012). De zorg: hoeveel extra's is het ons waard. Rijksoverheid, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. van der Burgt, M., & van Mechelen - Gevers, E. (2004). Gedrag en verklaringsmodellen van gedrag. In M. van der Burgt, & E. van Mechelen - Gevers, Doen wat werkt: effectieve gezondheidsvoorlichting aan groepen door verpleegkundige (pp. 27-30). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

28

Bibliografie Bindraban, N., & van Montfrans, G. (2003). Hypertensie bij allochtonen in Nederland. Bijblijven , 19 (2), 50-55. Brug, J., & Visscher, T. (2004). Determinanten van overgewicht. Bijblijven , 353-360. Brug, J., van Assema, P., & Lechner, L. (2012). Analyse van gedrag. In J. Brug, P. van Assema, & L. Lechner, Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: een planmatige aanpak (p. 67). Asssen: Koninklijke van Gorcum BV. COMPUTERWOORDEN.NL. (z.j.). Resultaten woordenlijst:. Opgeroepen op Januari 4, 2016, van COMPUTERWOORDEN.NL: http://www.computerwoorden.nl/direct--15981--Tool.htm

CSO, Zorgbelang Nederland & Phaors. (2013). Ouderen over ondersteuning en zorg: kwaliteitscriteria voor ondersteuning en zorg vnauit ouderenperspectief met extra aandacht voor kwetsbare ouderen. waaronder migrantenouderen. Utrecht: Zorgbelang Nederland en Stichting Phaor. Dagevos, J., & Dagevos, H. (2008). Minderheden meer gewicht. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. de Jong, A., Vandenbroele, H., Glorieux, M., De Maesschalck, L., & Visser, M. (2012). Inleiding wetenschappelijk onderzoek voor het gezondheidsonderwijs. Amsterdam: Reed Business.

Diabes Fonds. (z.j.). Wie loopt er meer risico op diabetes? Opgeroepen op Januari 18, 2016, van Diabetes Fonds: https://www.diabetesfonds.nl/over-diabetes/heb-ik-diabetes/wie-loopt-meer-risico-op-diabetes Dunya Zorg en Welzijn. (z.j.). Home. Opgeroepen op Januari 14, 2016, van Dunya Zorg en Welzijn: http://www.dunyazorg.nl Gezondheidsraad. (2015). Richtlijnen goede voeding 2015. Den Haag: Gezondheidsraad. Hartstichting. (z.j.). Overgewicht. Opgeroepen op Januari 18, 2016, van Hartstichting: https://www.hartstichting.nl/risicofactoren/overgewicht?gclid=CKnpiZ3-ssoCFSEIwwodG5oBfQ InfoNu.nl. (z.j.). Gedragsveranderingsmodel van Balm. Opgeroepen op Januari 14, 2016, van InfoNu.nl: http://mens-en-samenleving.infonu.nl/diversen/18279-gedragsveranderingsmodel-van-balm.html Movisie. (2010, 12). Kennis en advies voor maatschappelijke ontwikkeling. Utrecht, Utrecht, Nederland. NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). gezondheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/discrepantie NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). migrant. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/migranten NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). participatiesamenleving. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/participatiemaatschappij NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). vaardigheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/discrepantie NEDERLANDSE ENCYCLOPEDIE. (z.j.). zelfredzaamheid. Opgehaald van ENCYCLO.NL: http://www.encyclo.nl/begrip/migranten

Nederlands instituut voor sport & bewegen (NISB). (1998). Nederlandse norm gezond bewegen (NNGB). Opgeroepen op 11 1, 2015, van nederlands insituut voor sport & bewegen (NISB): http://www.nisb.nl/weten/normen.html Netwerk Oudere Migranten Brabant. (z.j.). Wie zijn wij. Opgeroepen op Januari 14, 2016, van Netwerk Oudere Migranten Brabant: http://www.nomb.nl/over-nomb/ Pharos. (2012). Migratie en gezondheid. Utrecht: Pharos. Pijlman, R., & van Oosterhout, M. (z.j.). SMART doelen stellen. Opgeroepen op Januari 14, 2016, van

29

http://www.carrieretijger.nl/functioneren/management/leidinggeven/doelen-stellen/smart Rijkinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2013, Juni 11). Lichamelijke activiteit. Opgehaald van Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/lichamelijke-activiteit/zijn-er-verschillen-naar-etniciteit/ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (z.j.). Nationaal Kompas Volksgezondheid. Opgeroepen op Januari 18, 2016, van Diabets Mellitus: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en-ziekte/ziekten-en-aandoeningen/endocriene-voedings-en-stofwisselingsziekten-en-immuniteitsstoornissen/diabetes-mellitus/omvang/ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (z.j.). Roken. Opgeroepen op Januari 18, 2016, van Nationaal Kompas Volksgezondheid: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/leefstijl/roken/verschillen-sociaaleconomisch-en-etniciteit/ Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. (2014, Juni 23). Wat zijn de mogelijke gezondheidsgevolgen van overgewicht? Opgeroepen op Januari 18, 2016, van Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu: http://www.nationaalkompas.nl/gezondheidsdeterminanten/persoonsgebonden/overgewicht/wat-zijn-de-mogelijke-gezondheidsgevolgen-van-overgewicht/ Rijksoverheid. (2012). De zorg: hoeveel extra's is het ons waard. Rijksoverheid, Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Den Haag: Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

Schellingerhout, R. (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau. Schellingerhout, R. (2004). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Sociaal en Cultureel Planbureau. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planburea. Sociaal en Cultureel Planbureau. (2008). Minderheden meer gewicht. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. van Assema, P., van Assema, P., & Lechner, L. (2012). Determinanten van gedrag. In J. Brug, P. van Assema, & L. Lechner, Gezondheidsvoorlichting en gedragsverandering: een plantmatige aanpak (pp. 101-102). Assen: Koninklijke Van Gorcum BV. van der Burgt, M., & van Mechelen - Gevers, E. (2004). Gedrag en verklaringsmodellen van gedrag. In M. van der Burgt, & E. van Mechelen - Gevers, Doen wat werkt: effectieve gezondheidsvoorlichting aan groepen door verpleegkundige (pp. 27-30). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.

van der Burgt, M., & van Mechelen-Gevers, E. (2008). Gedrag is niet altijd even rationeel. In M. van der Burgt, & E. van Mechelen-Gevers, Preventie en gezondheidsbevordering door paramedici (p. 20). Houten: Bohn Stafleu van Loghu. van der Burgt, M., & van Mechelen-gevers, E. (2004). Gezondheid en gedrag. In M. van der Burgt, & E. van Mechelen-gevers, Doen wat werkt: effectieve gezondheidsvoorlichting aan groepen door verpleegkunden (p. 22 en 27). Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. van der Burgt, M., & van Mechelen-Gevers, E. (2008). Gezondheid en gedrag. In M. van der Burgt, & E. van Mechelen-Gevers, Preventie en gezondheidsbevordering door paramedici (pp. 18-19). Houten: Bohn Stafleu van Loghun. van Heycop ten Ham, C., Hendriks, H., In den Bosch, J., Schrosmans, J., & van der Krans, J. (2006). Overvoeding. In C. van Heycop ten Ham, H. Hendriks, J. In den Bosch, J. Schrosmans, & J. van der Krans, Basisboek Pathologie (pp. 173-183). Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.

30

van Leest, L., van Dis, S., & Verschuren, W. (2002). Hart- en vaatziekten bij allochtonen. RIVM. Bilthoven: RIVM. Verhagen, I. (2015). Comminuty health workers: Bridging the gap between health needs of immigrant elderly and health- and welfare services in the Netherlands. Utrecht: Ilona Verhagen. Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. (2005). De actieve voedingsdriehoek voor de Marokkaanse gemeenschap. Vlaanderen: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. (2005). De actieve voedingsdriehoek voor de Turkse gemeenschap. Vlaanderen: Vlaams Instituut voor Gezondheidspromotie. Zantinge, E., Devillé , W., & Heijmans, M. (2006). Allochtonen met astma, COPD of hooikoorts in Nederland: wat is er bekend? Utrecht: nivel.

31

Bijlagen

Bijlag 1: Vragen interview

1. Bent u bewust bezig met uw leefstijl? o Goede voeding? o Voldoende beweging?

2. Wat verstaat u onder: o Goede voeding? o Voldoende beweging?

3. Zijn er factoren in uw omgeving die uw leefstijl beïnvloeden? o Taalbarrière?

4. Weet u wat de gevolgen zijn van een te hoog lichaamsgewicht?

5. Zou u uw leefstijl veranderen, als u weet welke positieve gevolgen dit zou kunnen hebben?

7. Schakelt u hulp in wanneer dit nodig is? omtrent uw gezondheid. Zo ja, hoe schakelt u hulp in?

8. Welke gedragingen zijn door uw cultuur typisch gebonden aan uw leefstijl?

6. Heeft u behoefte aan (meer) ondersteuning omtrent uw gezondheid?

32

Respondent 5: Turkse man Locatie: Fysio Doornbos

Datum: 14-12-2015 Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gezondheid. (overgewicht, hypertensie, diabetes mellitus) Attitude:

- Meneer is tevreden over zijn eigen leefstijl. - Meneer zegt te weten dat hij weet wat een gezonde leefstijl is.

Sociale invloed: Positief +: - Vrouw van dhr. Houdt rekening met gezonde voeding tijdens het koken. - Vrouw houdt rekening met de gezondheidsproblemen van dhr. Negatief -: Dhr. praat moeizaam Nederlands. Wordt hierdoor beperkt in het maken van sociale

contacten. Hierdoor heeft hij alleen sociale contacten in zijn eigen omgeving/cultuur. Eigen effectiviteit: - Dhr. heef tips en adviezen nodig om meer zelfredzamer te worden. Als hij deze hulp zou kunnen krijgen dan zou hij dit aannemen.

- Kosten zijn geen probleem wanneer hij weet dat dit kan bijdragen aan een gezondere leefstijl.

Respondent 1, 2, 3, 4 Locatie: Lokaal Turkse vrouwen, tweede lente Datum: 16-11-2015 Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gezondheid. (overgewicht, hypertensie, diabetes mellitus)

Attitude: - Ze weten wat gezond is en vinden dat ze hier bewust mee bezig zijn. - Ze weten dat voldoende beweging goed voor ze is. Met deze gedachten vinden zij het belangrijk

om hier aandacht aan te besteden. - Ze missen van adviezen en tips om de kennis over wat gezond is toe te passen in Nederland.

Sociale invloed: Positief +: - Turkse tv zenders. Met veel aandacht voor gezondheid, koken.

- Doordat ze veel in groepsverband doen stimuleren ze elkaar. Negatief -: - Netwerk bestaat vaak alleen uit mensen van dezelfde cultuur (1e generatie)

Hierdoor doen ze geen kennis op met betrekking tot de Nederlandse cultuur.

Dit beperkt hen in het toepassen van (al bestaande) kennis in de Nederlandse cultuur. Eigen effectiviteit:

- Ze hebben genoeg vrijetijd waardoor ze openstaan voor nieuwe dingen. Ze hebben hier wel hulp bij nodig, en dat missen ze.

- Als ze adviezen en tips zouden krijgen, willen ze dit ook toepassen.

- Twee vrouwen geven aan dat kosten een probleem zijn en dit liever vermijden. Twee vrouwen

geven aan bereid te zijn een kleine bijdrage uit te willen geven wanneer dit kan zorgen voor een gezondere leefstijl.

Bijlage 2: ASE-Modellen

33

Respondent 7: Marokkaanse vrouw.

Locatie interview: Fysio Doornbos Datum: 17-12-2015 Attitude:

- Mevr. is erg bewust bezig met haar leefstijl: o Beweging: dagelijks wandelen o Voeding: mevr. heeft diabetes en is insuline afhankelijk. Is daarom altijd bewust bezig met

voeding. - Mevr. wil alleen ondersteuning van iemand die haar taal spreekt.

Sociale invloed: Positief +:

- ‘’Als iemand mij de juiste weg laat zien, ga ik deze ook zeker bewandelen.’’ - Wanneer andere mensen uit haar eigen cultuur negatief zijn over haar leefstijl speelt dit een grote rol

in verandering.

- Zoon en dochter staan altijd klaar om met mevr. naar de huisarts te gaan. Negatief - :

-Mevr. wil alleen ondersteuning accepteren van mensen die haar eigen taal spreken. Dit beperkt de mogelijkheden om geholpen te worden, en dit kan ook de resultaten beperken.

Eigen effectiviteit: - Als ze ondersteuning van anderen krijgt dat doet ze daar wat mee, mits ze diegene kan verstaan. - Alleen wanneer er meerdere gezondheidsproblemen optreden, wil ze haar leefstijl veranderen. - Ze wil liever dat er geen kosten aan verbonden zijn.

-

Respondent 6: Marokkaanse vrouw Locatie interview: Fysio Doornbos Datum: 17-12-2015 Verantwoordelijkheid nemen voor eigen gezondheid. (overgewicht, hypertensie, diabetes mellitus)

Attitude: - Probeert gezond te leven.

o Dagelijks wandelen/fietsen. - Weet wat goede voeding is, is hier bewust mee bezig. - Wil haar leefstijl veranderen als ze niet afhankelijk van anderen hoeft te zijn. - Ze verwacht van de huisarts dat hij haar helpt met bijvoorbeeld medicijnen en niet met advies waar ze

zelf moeite voor moet doen. -

Sociale invloed: Positief +: - Mevr. wordt meer gestimuleerd in groepsverband met mensen uit haar eigen cultuur.

Negatief - : - Netwerk van mevr. bestaat uit mensen van dezelfde cultuur (1e generatie) Eigen effectiviteit:

- Slechte beheersing van de Nederlandse taal. Altijd afhankelijk van haar man en kinderen. - Mevr. wil haar leefstijl alleen veranderen als het erg laagdrempelig is. Ze wil er niet te veel moeite

voor doen. - Kosten zijn geen probleem wanneer ze weet dat dit kan bijdragen aan een gezondere leefstijl.