Presentatie Stichting Sociotechniek Nederland

Citation for published version (APA):Eijnatten, van, F. M. (editor) (1994). Presentatie Stichting Sociotechniek Nederland. Technische UniversiteitEindhoven.

Document status and date:Gepubliceerd: 01/01/1994

Document Version:Uitgevers PDF, ook bekend als Version of Record

Please check the document version of this publication:

• A submitted manuscript is the version of the article upon submission and before peer-review. There can beimportant differences between the submitted version and the official published version of record. Peopleinterested in the research are advised to contact the author for the final version of the publication, or visit theDOI to the publisher's website.• The final author version and the galley proof are versions of the publication after peer review.• The final published version features the final layout of the paper including the volume, issue and pagenumbers.Link to publication

General rightsCopyright and moral rights for the publications made accessible in the public portal are retained by the authors and/or other copyright ownersand it is a condition of accessing publications that users recognise and abide by the legal requirements associated with these rights.

• Users may download and print one copy of any publication from the public portal for the purpose of private study or research. • You may not further distribute the material or use it for any profit-making activity or commercial gain • You may freely distribute the URL identifying the publication in the public portal.

If the publication is distributed under the terms of Article 25fa of the Dutch Copyright Act, indicated by the “Taverne” license above, pleasefollow below link for the End User Agreement:www.tue.nl/taverne

Take down policyIf you believe that this document breaches copyright please contact us at:openaccess@tue.nlproviding details and we will investigate your claim.

Download date: 10. Sep. 2020

AQW 94

PRE

,

Presentatie Stichting Sociotechniek Nederland

Presentatie Stichting Sociotechniek Nederland

Ontwerp logo: Dr. A.G.M. van der Smagt

CJP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG

Eijnattcn, Frans M. van

Presentatie Stichting Sociotechniek Nederland I Frans M. van Eijnatten ; inl. F. Huijgen ; [red. F.M. van Eijnatten]. - Eindhoven : Technische Universiteit Eindhoven Lezingen t.g.v . de oprichtlngsbijccnkomst van de Stichting Socio­techniek Nederland (SSTN), gehouden op 16 maart 1994 te Utrecht.­Uitg. in samenw. met Stichting Sociotechniek Nederland.- Met reg. ISBN 90-386-0401-7 NUGI 652/684 Trefwoorden: sociotechniek, organisatievernieuwing

©Stichting Sociotechniek Nederland, Nijmegen

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/ of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, mikrofilm of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Oprichtings bij eenkomst

Stichting Sociotechniek Nederland

Woensdagmiddag 16 maart 1994 Locatie: Academiegebouw, Domplein, Utrecht

15.00 - 15.15 uur 15.15- 15.20 uur

15.20- 15.45 uur

15.45- 17.00 uur

Programma

Ontvangst Inleiding Prof. dr. F. Huijgen, voorzitter SSTN: "Stichting Sociotechniek Nederland: waarom en hoe" Lezing Dr. F.M. van Eijnatten: "Integrale Organisatievernieuwing: de rol van Sociotechniek bij het innoveren van bedrijven" Informele openingsbijeenkomst met feestelijke borrel

iv

u oe overgang van het oude naar het nieuwe organisatieparadigma is een radicaal proces dat Overeenkomt met een culturele 'figure-ground reversa/'. De significantie van decnieuwe ontwerpprincipes gaat ver uit boven de wereld van de bedrijfsorganisatie. Het is niet alleen een Ullk van organiSIIIieontwikkeling maar ook van maatschappelijke verandering.".

Prof. dr. Hans J.J. van Beinum

Presentatie SSTN

Ten geleide

De vraag hing al een tijdje in de lucht: wanneer zou nu eindelijk eens een structurele mogelijkheid voor de sociotechnici van Nederland worden gecreëerd om geregeld met elkaar van gedachten te wisselen over hun werk, over hun vak, en over de vele nieuwe ontwikkelingen. Niet dat men per se niet zonder zo'n gremium kon. Juist omgekeerd, elkaar ontmoeten gebeurde natuurlijk allang, op eigen initiatief, vaak (co)incidenteel. Toch zat iedereen er zo langzamerhand een beetje op te wachten, totdat er een breder initiatief zou worden genomen. De Nederlandse hoogleraren op het gebied van de Sociotechniek hebben uiteindelijk gedaan wat er van hun verwacht mocht worden: zij hebben de 'hoofden' bij elkaar gestoken en daadwerkelijk de Stichting Sociotechniek Nederland (SSTN) opgericht. Voor sommigen komt deze aktie misschien wat laat, dit platform, deze bundeling van krachten. De huidige, stormachtige ontwikkelingen in de wereld van het werk legitimeren zo'n stap anno 1994 echter ruimschoots. Nog nooit eerder heeft integrale organisatievernieuwing immers zo in het centrum van de aandacht gestaan. Meer dan ooit tevoren is er behoefte aan open beroepsmatige communicatie en intercollegiale consultatie. De Stichting Sociotechniek Nederland (SSTN) wil met name aan deze netwerkfunctie concreet gestalte geven. Zij organi­seert daartoe studiedagen en discussiebijeenkomsten, die toegankelijk zijn voor alle professionele beoefenaren van de Sociotechniek en hun sympathi­santen, te weten onderzoekers (waaronder uitdrukkelijk ook AIO's), advi­seurs en personen uit het bedrijfsleven.

Deze brochure geeft enige achtergrondinformatie over de SSTN. Zij bevat met name de tekst van de beide lezingen die ter gelegenheid van de oprichtingsbijeenkomst van de SSTN-op 16 maart 1994- werden uitgespro­ken in het Academiegebouw te Utrecht. Tevens staan in deze brochure de namen van de leden vermeld, die vooralsnog het Algemeen Bestuur van de SSTN vormen. Het is werkelijk een uniek feit, dat nagenoeg alle univer­siteiten, waar Sociotechniek in het curriculum is opgenomen, hierin verte­genwoordigd zijn op kroondocentnivo. Ten slotte wordt in deze brochure een overzicht gegeven van de themabijeenkomsten, zoals die voor de eerste hellt van 1994 reeds zijn gepland, en voor de tweede helft van 1994 nog worden voorbereid.

Met de oprichting van de Stichting Sociotechniek Nederland is niet alleen een eerste en belangrijke stap gezet in de richting van meer open uit­wisseling en discussie, maar is ook een fundament gelegd voor het aangaan van nieuwe kontakten en het ontwikkelen van professionele initiatieven op het gebied van integrale organisatievernieuwing. De voigende en beslissende stap is nu aan U.

Namens de Stichting Sociotechniek Nederland

Dr. F.M. van Eijnatten

2

MSociotcchniek is de wetenschap van integrale structuurbouw. ( ... ) Sociotechniek onderkent dat de huidige maatschappelijke spannings­vlakken tussen produktiesystemen en hun omgevingen structureel van aard zijn. ( ... ) Vcreist is een nieuw .integraal produktieconcept."

Prof. dr. L. Ulbo dc-Sittcr

PresmiJltie SSTN

Stichting Sociotechniek Nederland waarom en hoe

Inleiding Prof. dr. Fred Huijgen, voorzitter SS1N

Dames en heren,

Op de uitnodiging voor deze oprichtingsbijeenkomst van de SSTN heeft U kunnen lezen welke doelstellingen de Stichting Sociotechniek Nederland nastreeft. Ik wil U vanmiddag informeren over waarom tot de oprichting van deze stichting, in deze vorm en met deze doelstellingen besloten is, en op welke manier wij van plan zijn om de doelstellingen te realiseren.

Wetenschap heeft zich van oudsher ontwikkeld vanuit de praktijk, doordat mensen nadachten over problemen die zich in de dagelijkse situatie voordeden. Op basis van dat nadenken ontwikkelden zij oplossingen, die vervolgens op hun waarde voor de praktijk getoetst werden. Aldus opgevat is wetenschap geen "ivoren toren"-aangelegenheid. En dat geldt zeker voor de Sociotechniek. Sociotechnici hebben van meet af aan met twee benen in de praktijk gestaan. Mede daardoor heeft het vakgebied zich kunnen ontwikke­len in de vorm van wat wel genoemd wordt een 'praktijk theorie'. Het betreft een sterk toepassingsgericht wetenschapsgebied met een grote praktische relevantie. Ook in Nederland is de ontwikkeling van de Sociotechniek sterk beïnvloed door het werk van wetenschappers die zich bezighielden met het, in samenwerking met praktijkmensen, zoeken van oplossingen voor organi­satievraagstukken waarvoor bedrijven en instellingen zich geplaatst zagèn. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het werk van mensen als Allegro, Van Beinum en De Sitter, om enkele belangrijke Nederlandse pioniers te noemen. Mede van­wege deze sterke praktijkbetrokkenheid - doordat organisatieproblemen in naar bedrijfstak zeer uiteenlopende bedrijven onderwerp van bemoeienis waren, en doordat de sociotechnici aan verschillende instellingen verbonden waren - heeft de Nederlandse Sociotechniek zich aanvankelijk langs ver­schillende, weinig op elkaar betrokken lijnen ontwikkeld. Mede dankzij De Sitter's baanbrekende bijdrage aan de ontwikkeling van de sociotechnische systeemtheorie, is een fundament gelegd waarop de Nederlandse Sociotech­niek zich krachtig verder heeft kunnen ontwikkelen. Dat heeft antegen­zeggenlijk ook meer eenheid tot stand gebracht. Dat neemt echter niet weg dat tot op heden de afstemming van inzichten en uitwisseling van ervaringen nog niet echt vlekkeloos verloopt. Nog teveel worden door individuen en kleine groepjes sociotechnici, opererend vanuit verschillende instellingen, universiteiten en op sociotechnische leest geschoeide adviesbureaus, in betrekkelijke afzondering praktijkprojecten uitgevoerd en daarop gebaseerde inzichten gebundeld. Dat is niet alleen weinig optimaal vanuit het perspectief van een goede ontwikkeling van het vak en de inbedding daarvan binnen de bedrijfswetenschappen. Maar ook voor het bedrijfsleven waar, in het kader

4 F. Huijgen - SSTN: Waarom en Hoe - Tekst Inleiding Presentatie SSTN

van de noodzakelijke vernieuwing van de bedrijven, grote behoefte bestaat aan kennis van de toepassingsmogelijkheden van de Sociotechniek, is deze situatie ongunstig. Het is daarom verheugend dat de vertegenwoordigers van de grote onderzoeksinstellingen en universitaire instituten op het terrein van arbeid en organisatie het initiatief hebben genomen om voortaan gezamenlijk op te trekken en in directe samenspraak met mensen uit het bedrijfsleven de verdere ontwikkeling van de Sociotechniek ter hand te nemen. De SSTN is daarmee een feit en vormt daartoe het instrument.

Het doel van deze stichting is hef bevorderen van het vakgebied der Sociotechniek, theoretisch zowel als toegepast, en versterking van de positie van de Sociotechniek binnen de bedrijfswetenschappen. U zult het met mij eens zijn dat de oprichters van de stichting zich hiermee .niet erg bescheiden hebben opgesteld. Maar het is wel een uitdagende opgave die zij zich hebben gesteld. Gezien het grote belang van het vak voor de ontwikkeling van de be­drijfswetenschappen en van het bedrijfsleven, en gegeven het enthousiasme waarmee de oprichters de handen ineen hebben geslagen en de samenwer­king met praktijkmensen tegemoet zien, zijn deze aspiraties mijns inziens echter bepaald niet irreëel te noemen.

Er is welbewust en uitdrukkelijk gekozen voor samenwerking als basis voor het realiseren van de doelstelling. Maar samenwerking moet groeien en dat heeft tijd nodig. En samenwerking begint klein en moet zijn nut bewij­zen. Vandaar dat wij ervoor hebben gekozen om in eerste instantie de plat­formfunctie van de stichting gestalte te geven. Daarvoor is inmiddels een programma van discussiebijeenkomsten opgesteld. Voor de komende maan­den zijn de volgende bijeenkomsten gepland.

Op 13 april aanstaande zal tijdens de eerste discussiebijeenkomst hier in het Academiegebouw de relatie centraal staan tussen Sociotechniek en Lean Production. In twee korte lezingen zal vanuit de theorie en de praktijk worden ingegaan op belangrijke overeenkomsten en verschillen tussen beide benaderingen. In de aansluitende discussie zal het accent onder andere liggen op de vraag of het wenselijk en mogelijk is beide benaderingen te integreren.

Op 11 mei aanstaande, ook weer in dit gebouw, zal het thema Socio­techniek in product-creatie processen aan bod worden gesteld. Ook hier weer zal voorafgaande aan de discussie, zowel vanuit de universiteit als vanuit het bedrijfsleven een korte voordracht worden gehouden over het gebruik van Sociotechniek in product-creatie processen waarbij keuzevraagstukken in het organisatie-ontwerp centraal staan.

Op 15 juni zal hier in Utrecht de derde discussiebijeenkomst worden georganiseerd over het thema Sociotechniek en Arbo-wet. De WEBA-metho­diek staat dan op het programma. Middels twee korte lezingen zullen weder­om theorie en praktijk met elkaar geconfronteerd worden, waarbij met name de gemaakte koppeling tussen kwaliteit van werk en organisatie onderwerp van bespreking en debat zal zijn.

Voor de tweede helft van dit jaar zijn eveneens drie discussiebijeen-

F. Huijgen- SSTN: Waarom en Hoe- Tekst Inleiding Presentatie SSTN 5

komsten gepland over bovengenoemde thema's op respectievelijk 14 september, 19 oktober en 16 november. Over de inhoud hiervan wordt u in de zomer nader geïnformeerd.

De bijeenkomsten starten alle om 16.00 uur en zullen duren tot 18.00 uur. Alle inleiders spreken uit eigen ervaring en stellen een open discussie met de aanwezigen zeer op prijs.

Voor deelname aan de bijeenkomsten wordt slechts een zeer bescheiden vergoeding gevraagd, die de organisatoren in staat stelt porto­kosten en zaalhuur te betalen. De bijeenkomsten zijn zo georganiseerd dat er ruime gelegenheid bestaat voor discussie met de inleiders (altijd een universitair medewerker/onderzoeker en een praktijkpersoon/manager) en met de overige deelnemers, en er wordt voldoende ruimte geboden voor onderlinge, ook informele kon takten. Op basis hiervan en gestimuleerd door latere voorstellen vanuit de stichting met betrekking tot studiedagen, kan de beoogde samenwerking, bijvoorbeeld op het gebied van (praktijk)onderzoek en het verzorgen van publikaties, tot stand komen.

Dames en heren. Ik hoop dat u inmiddels enigszins geboeid bent ge­raakt door onze plannen en het belang van onze bedoelingen onderschrijft. Ik geef nu graag het woord aan collega Frans van Eijnatten, die nader zal ingaan op de betekenis van de Sociotechniek voor het innoveren van bedrijven. Na zijn bijdrage zult u ongetwijfeld niet anders willen doen dan met ons feeste­Iijk het glas te heffen om te vieren dat de Stichting Sociotechniek Nederland vandaag van start is gegaan.

Prof. dr. F. Huijgen is hoogleraar in de Sociale Bedrijfskunde aan de Faculteit der Beleidsweten­schappen van de Katholieke Universiteit Nijmegen. Binnenkort publiceert hij samen met Prof. dr. F.D. Pot een bundel met debatten over Sociotechniek en Arbeidsprocesbenadering bij hel SIS WO in Amsterdam.

6 Presentatie SSTN

u sociotechnische toepassingen impliceren dat het mogelijk is om door middel van andere vormen van taakontwerp en werkorganisatie te komen tot meer bevredigende en produktievere werkorganisatie&. ( .. .) Het kan echter niet genoeg benadrukt wor­den dat als men werkelijk zijn macht met anderen deelt, men er rekening mee moet houden dat de resultaten anders zijn dan men aanvankelijk voor ogen heeft."

Prof. dr. Jacques T. Allegro

Integrale Organisatie-Vernieuwing: de rol van Sociotechniek bij het innoveren van bedrijven

Dr. Frans M. van Eijnatten

Inleiding

Dames en heren, deze voordracht gaat over het integraal vernieuwen van bedrijven. Een vakgebied dat zich hier vanouds mee bezighoudt, is de 'Sociotechniek'. De sociotechnische benadering beijvert zich voor het verbe­teren van het functioneren van mens én bedrijf door middel van aanpassing of fundamenteel herontwerp van inhoud en organisatie van de techniek én van de menselijke arbeidstaken. Daarbij streeft de Sociotechniek uitdrukke­lijk naar integratie van zoveel mogelijk aspecten in de organisatie.

Wie vandaag de dag de huidige sociotechnische aanpak vergelijkt met die uit haar ontstaansperiode in het begin van de vijftiger jaren, ziet nauwe­lijks nog enige overeenkomst in vorm. De aanvankelijke, op zelfregulatie gebaseerde, sociaal-psychologische aanpak van groepswerk heeft in de afgelo­pen veertig jaar stap voor stap plaats gemaakt voor een moderne, integrale ontwerpbenadering van organisaties. In de voorbije vier decennia zijn hier­toe haar begrippen, methoden en technieken in overeenstemming gebracht met de laatste stand van respectievelijk de systeem-, de bedrijfs- en soms ook de veranderkunde. Het thans volwassen geworden vakgebied van de Socio­techniek levert ingrediënten voor een aan deze tijd aangepaste wijze van organiseren, die gezien kan worden als een volwaardige opvolger van het Taylorisme.

Het is echter te eenvoudig en zelfs onjuist om te veronderstellen, dat de moderne Sociotechniek zich in de turbulente wereld van vandaag presen­teert als één enkele, overal toepasbare benadering. Juist in verband met de vaak sterk wisselende plaatselijke omstandigheden, heeft zij zich qua vorm en inhoud anders ontwikkeld in verschillende landen en continenten. Ik beperk me hier slechts tot een beknopte illustratie van enkele uitersten, te weten de Scandinavische, Australische, Noord-Amerikaanse en Nederlandse benadering.

In Scandinavië concentreert de overheersende hedendaagse sociotech­nische stroming zich voornamelijk op het communicatieproces. De rol die sociotechnici daar spelen, is primair die van procesbeg~leider. Zij proberen te komen tot het feitelijk creëren van een platform voor organisatievernieu­wing. Door middel van het opstarten van een zogeheten 'democratische dia­loog' tussen de diverse partijen in de arbeidssituatie proberen sociotechnici om zowel binnen als over bedrijven heen tot de vorming van netwerken te komen. Daarbij laten zij zich inspireren door een theorie over communicatie. Het daadwerkelijk aanbrengen van veranderingen in inhoud en organisatie van het werk laten zij bij voorkeur aan de betrokkenen zelf over, ver-

8 F.M. van Eijnatten -Integrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentalie SSTN

trouwend op het feit dat zij dit eigen initiatief zullen ontplooien op basis van de verbeterde onderlinge verhoudingen.

In Australië manifesteert de moderne Sociotechniek zich nog duide­lijker als een 'doe het zelf'-aanpak. De dominante benadering bestaat daar in feite uit een handvol algemene basisprincipes en implementatieprocessen, die door bedrijven ria gerichte training in eigen beheer in praktijk worden gebracht. De enige rol die 'sociotechnici' in dit proces spelen, is die van oplei­der I mede-discussiant in het trainingstraject.

In Noord-Amerika lijkt de moderne sociotechnische aanpak qua in­houd nog het meest op die uit de beginperiode. De overheersende benadering daar bestaat uit het door sociotechnici in de rol van adviseurs invoeren van zelfsturende teams.

In Nederland heeft de huidige sociotechnische stroming weer een ander gezicht. Hier is sprake van een heel eigen integrale ontwerptheorie met veel aandacht voor organisatiestructurering, logistiek en techniek. Samen met een participatief invoeringstraject wordt dit geheel van maatregelen via gespecialiseerde trainingen stap voor stap aangeleerd aan zowel managers als medewerkers.

Met diverse gezichten is de huidige sociotechnische benadering dus pluriform geworden. Dit verschijnsel van lokale theorievorming maakt het voor de vluchtige beschouwer met altijd even gemakkelijk om de gemeen­schappelijke noemer te ontdekken. Zo'n onderlinge binding bestaat bij nader inzien echter wel degelijk, en schuilt niet alleen in de bedoeling van de bena­dering, maar komt ook goed tot uitdrukking in haar gehanteerde kijk op de wereld.

Wat betreft haar doel is de Sociotechniek steeds heel duidelijk geweest. Hoog in het vaandel staat en stond het beter op elkaar afstemmen van de mensen, de techniek en de logistiek in een bedriJf. De specifieke uiterlijke verschijningsvormen mogen dan in de loop der tijd nog zo veranderd zijn, deze primaire functie is ongewijzigd gebleven.

Ook met betrekking tot de visie op de wereld is de Sociotechniek in al haar diversiteit altijd herkenbaar gebleven. Ze kan kort en bondig worden samengevat als het streven naar directe werknemersparticipatie in de arbeids­situatie. Men zou deze 'ideologie' meer positief kunnen typeren als het doel­bewust toewerken naar het ook op het werk doorvoeren van, reeds in de Westerse samenleving bestaande, wederkerige gezagsverhoudingen.

Wat Sociotechniek wel en niet is

Het is zeker de moeite waard om even stil te staan bij de vraag wat nu eigenlijk wel en niet onder Sociotechniek kan worden begrepen. Er bestaan namelijk nogal wat misverstanden, die in de een of andere vorm telkens weer opduiken.

Het eerste misverstand zou ik willen omschrijven als "veranderende

F.M. van Eijnatten-lntegrale Organisalie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN 9

kenmerken van een zich ontwikkelende aanpak". Het komt herhaaldelijk voor dat de moderne Sociotechniek nog wordt afgeschilderd als een bij uitstek sociaal-psychologische benadering van kwaliteit van de arbeid. De hardnek­kigheid van deze vergissing is niet zo verwonderlijk, als men bedenkt, dat de Sociotechniek indertijd inderdaad zo smal begonnen is. In de loop der jaren heeft er echter een aanzienlijke verbreding plaatsgehad, waarvan menigeen blijkbaar niet op de hoogte is. Men raadpleegt waarschijnlijk te oude literatuur, of past een eenmaal gevormde opinie niet graag aan. Het misverstand wordt daarnaast gevoed door de omstandigheid, dat in ons land de wettelijke bepa­lingen op het gebied van Sociaal Arbeidsbeleid - zeg maar kortweg de wel­zijnsparagraaf in de Arbo-wet - expliciet werden gebaseerd op de Sociotech­niek. De desbetreffende wettekst bevat inderdaad voornamelijk de 'kwaliteit van de arbeid'-elementen. De denkfout schuilt nu hierin, dat men de onder­havige wetsartikelen kennelijk opvat als samenvatting van de complete sociotechnische benadering, terwijl het hier slechts gaat om enkele aspecten op het micro-nivo. Ten slotte worden in populaire publikaties abusievelijk vaak de oude smalle, in plaats van de ni~:?uwe brede sociotechnische principes vermeld, waardoor het eerder genoemde misverstand nog eens wordt beves­tigd. Zoals gezegd, de Sociotechniek heeft in de veertig jaar van haar bestaan een enorme ontwikkeling doorgemaakt. Vandaag de dag is zij uitgegroeid tot een bedrijfskundig-brede, integrale benadering van organisaties, die niet alleen gericht is op kwaliteit van de arbeid, maar ook heel expliciet de kwa­liteit van de organisatie in termen van flexibiliteit en beheersbaarheid na­streeft. Het gaat daarbij allang niet meer uitsluitend om de vormgeving van menselijke arbeidstaken, maar oo~ - zelfs eerst en vooral - om een zo een­voudig mogelijke overkoepelende ~tructuur voor het totale bedrijf.

Het tweede misverstand, wa~r ik pp wil wijzen, valt kortweg te typeren als "het dwaalbegrip van de specialisthïche optiek". De Sociotechniek wordt door velen nog te zeer beschouwd als ~fl expertbenadering. Men denkt, dat Sociotechniek niet goed bedreven ~an }vorden zonder de hulp van externe deskundigen, of speciaal daartoe opgeh!ide adviseurs. Hoewel die opvatting in het verleden nogal wat aanhangers 'gehad heeft, komt men hier echter steeds meer op terug. Een en ander nangt samen met de vele negatieve ervaringen die zijn opgedaan met deze werkwijze. Een van de belangrijkste problemen die zich voordeden, was namelijk dat er onvoldoende uitwaaie­ring plaatsvond, zodat projecten gemakkelijk geïsoleerd raakten, en meer dan eens verzandden nadat de adviseurs vertrokken waren. Om die reden is uiteindelijk voor een principieel andere aanpak gekozen. Momenteel wordt ernaar gestreeft om - na gerichte opleiding en training - de herontwerpaktivi­teiten zoveel mogelijk door de medewerkers zelf te laten ontwikkelen, plan­nen en uitvoeren. De benodigde ontwerptheorie en -terminologie zijn voor dit doel aanmerkelijk vereenvoudigd, en ook de ontwerpmethodiek werd aangepast voor 'doe het zelf -gebruik.

Het derde misverstand, waar ik even op inga, zou ik willen benoemen als "de bedreiging van een andere m<\chtsverdeling". Dit heeft betrekking op de herverdeling van bevoegdheden en verantwoordelijkheden, en meer

10 F.M. van Eijnatten -Integrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN

specifiek op de vermeende ongewenste effecten, die met name sommige werkgevers en managers hieraan verbinden. Het betreft hier eigenlijk vooral de angst, dat feitelijke doorvoering van participatieve democratie in de dage­lijkse bedrijfspraktijk zalleiden tot onbeheersbare situaties. In verhouding tot de traditionefe bureaucratie, met haar trage en onnauwkeurige besturing, is echter eerder het tegenovergestelde het geval. Gelet op de ervaringen, opge­daan in sociotechnisch gereorganiseerde bedrijven, is bovengenoemde angst zeker ongegrond. Door het decentraliseren van de besluitvorming kan im­mers veel sneller en adequater worden gereageerd op verstoringen in het produktieproces, en blijft het personeel meer attent. Bovendien kunnen de medewerkers zich meer met hun werk identificeren,_ en dus met het bedrijf. Een gevolg hiervan is echter wel, dat de machtsrelaties meer symmetrisch worden, en het lijkt vooral dit aspect dat weerstanden oproept. Daar staat tegenover, dat deze wederzijdse afhankelijkheid niet vrijblijvend is, maar duidelijk gericht wordt op de economische doelstellingen van het bedrijf. Er is sprake van een integratie van effectiviteit en participatieve democratie.

Theorie en praktijk van de Nederlandse Sociotechniek

Het tqepassen van Sociotechniek betekent in de praktijk van de bedrijven nogal een omslag: op alle gebieden vereist het een principieel andere logica van denken. Men gaat daarbij uit van de mens als waardevolle bron van mogelijkheden, en niet als noodzakelijk verlengstuk van een machine. Het veelsoortige vermogen van de medewerkers wordt erkend en doelbewust aangewend om de slagvaardigheid van het bedrijf te vergroten. Dat leidt tot een aantal specifieke maatregelen. De structuur van het bedrijf wordt aanmerkelijk vereenvoudigd; het aantal hiërarchische nivo's wordt verkleind, waardoor de organisatie een meer menselijke maat krijgt. De produktieprocessen worden meer 'stroomsgericht' georganiseerd, dat wil zeggen dat zij meer geordend worden naar de aard en de omvang van de feitelijke orderstromen. Voor elk van deze parallelle stromen, die op zichzelf­staande eenheden zijn, worden afzonderlijke zelfsturende teams geformeerd. Investeren in het verder verbeteren van de organisatie gebeurt primair via opleiding, training en de loopbaan van de medewerkers. Daarbij wordt leren in al haar facetten aangemoedigd. Dat betekent bijvoorbeeld ook, dat bestaan­de normen ter discussie gesteld kunnen worden. Om het personeel voldoen­de speelruimte te geven om naar eigen inzicht te kunnen handelen, wordt de organisatie zo plat mogelijk gemaakt en veel van de feitelijke invulling van het werk aan het eigen initiatief van de medewerkers overgelaten. Ook de coördinatie van het werk wordt aan hen toevertrouwd. Dit hele pakket van maatregelen is er tezelfdertijd op gericht om zowel de slagvaardigheid van het bedrijf te vergroten, alsook om de betrokkenheid van het personeel te stimuleren.

Ik wil nu wat uitgebreider stilstaan bij het specifieke van de Neder-

F.M. van Eijnatten-Jntegrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN 11

landse variant van de Sociotechniek Deze benadering staat bekend onder de benaming 'Integrale Organisatie-Vernieuwing', afgekort IOV. Het terugdrin­gen van complexiteit vormt bij IOV een belangrijk aandachtspunt. Complexi­teit ontstaat binnen bedrijven vooral onder invloed van de elke dag opnieuw weer optredende, steeds sneller wisselende combinaties van specifieke klantenorders. Het betreft hier al gauw een exponentiële variëteit, veroor­zaakt door permutaties van het aantal door het bedrijf gevoerde, en door de verschillende klanten gevraagde produktvarianten, bestelhoeveelheden en levertijden. In organisaties, ontworpen volgens het oude tayloristische produktieconcept, neemt deze complexiteit bij de huidige turbulente markt ongekend omvangrijke, en bijgevofg nagenoeg onbeheersbare vormen aan. Bij toepassing van Integrale Organisatie-Vernieuwing wordt deze onhandel­baar geworden complexiteit teruggedrongen middels het principieel anders groeperen van de processen. De beheersbaarheid van het primaire proces nu en in de toekomst staat daarbij voorop.

Tot de inhoudelijke kern van IOV wordt het zogeheten 'balansmodel' gerekend, een omgewerkte descriptieve variant van Ashby's cybernetische wet van 'requisite variety'. Het model, dat een goede illustratie vormt van de ontwikkeling die de moderne Sociotechniek heeft ondergaan, geeft richt­lijnen voor het opnieuw dimensioneren en beter op elkaar afstemmen van beheersbehoeften en -mogelijkheden. Als beheersbehoeften gelden de eisen die zowel van binnen de organisatie als vanuit haar omgeving aan het produktiesysteem in kwestie worden gesteld. Beheersmogelijkheden slaan op de middelen die de desbetreffende fabricage-eenheid feitelijk ter beschikking heeft om hier een passend antwoord op te geven. Het model maakt gebruik van de weegschaal-analogie om op aanschouwelijke wijze de mate van beheersbaarheid weer te geven. Als de balans doorslaat naar de kant van de beheersbehóeften, dan is dit een teken dat de beheersbaarheid ineffectief is: de aanwezige beheersmogelijkheden schieten dan immers aantoonbaar tekort. Slaat de balans door aan de kant van de beheersmógelijkheden, dan is dit een teken dat de beheersbaarheid inefficiënt is: men heeft dan immers meer middelen ter beschikking dan strikt genomen noodzakelijk zijn. Alleen in de evenwichtstoestand is de beheersbaarheid in orde, dat wil zeggen, is zij zowel effectief als efficiënt.

Via structurele maatregelen wil IOV de omvang van de beheersbehoef­ten en -mogelijkheden wijzigen. Het is daarbij de bedoeling de balans in evenwicht te brengen met zo licht mogelijke gewichten aan beide zijden. Dit vraagt om enige toelichting. Een situatie van beheersbaarheid kan op ten­minste twee manieren tot stand worden gebracht. Stel u voor: een tayloriaans georganiseerd doorsnee bedrijf met een gemiddeld produktassortiment, opererend in een turbulente afzetmarkt. Hoe meer verschillende klanten­orders op dit bedrijf afkomen, en hoe meer organisatorisch van elkaar gescheiden afdelingen bij het maken ervan betrokken zijn, des te meer afstemming er nodig zal zijn, en bijgevolg des te groter de totale behoefte aan beheersing zal zijn . Wil men in zo'n geval een evenwichtstoestand van beheersbaarheid bereiken, dan is een voor de hand liggende, en in het

12 FM. van Eijnatten- Integrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN

verleden vaak gekozen optie, dat men de aan te wenden beheersmogelijkhe­den vergroot. Men kan bijvoorbeeld besluiten de kwaliteit van de arbeid of de multi-inzetbaarheid van medewerkers te verhogen, of meer flexibele machi­nes in te zetten. De kans is dan echter aanwezig dat men wat betreft de be­heersbaarheid regelrecht afstevent op een nadelig evenwicht. Gezien de forse omvang van de aanwezige, deels door de structuur zelf veroorzaakte beheers­behoeften, zullen er namelijk heel wat extra beheersmógelijkheden gecreëerd dienen te worden. Het aanbrengen en exploiteren daarvan kost de organisatie blijvend handenvol geld! Beter is het dan ook in zo'n geval eerst te bezien of de totale behóefte aan beheersing niet naar beneden gebracht kan worden, zo­dat het besproken evenwicht op een lager, en dus voordeliger nivo kan worden ingesteld. De vraag is dan natuurlijk welke van de onderhavige componen­ten men daadwerkelijk kán reduceren. Op de hoogte van de externe compo­nent van de beheersbehoefte -zeg maar het totale pakket van klantenorders -heeft een bedrijf maar een beperkte invloed. Op de interne component van de beheersbehoefte - de feitelijke organisatie van de produktieprocessen - echter des te meer. Men kan de behoefte aan beheersing doorgaans een heel stuk verlagen door het 'stroomlijnen' van de produktieprocessen. Dit kost óók veel geld, maar dit zijn eenmalige investeringen. Binnen de Nederlandse variant van de Sociotechniek zijn recentelijk technieken ontwikkeld om dit reorganiseren van de produktiestructuur in parallelle stromen feitelijk mogelijk te maken. Inmiddels zijn er de nodige parallellisatie-aktiviteiten uitgevoerd in de Nederlandse industrie. Ook in de dienstverlening is ermee geëxperimenteerd.

De rol van Sociotechniek bij het vernieuwen van bedrijven

Sociotechniek kan bij het innoveren van bedrijven zowel een stimu­lerende als een integrerende rol spelen. Omdat zij de basis van het organi­seren en de daarbij gehanteerde principes van arbeidsdeling ter discussie stelt, is zij in staat het denken over principieel andere oplossingen, die de totale organisatie betreffen, op gang te brengen.

Daarnaast kan de Sociotechniek een gemeenschappelijk denkkader bieden waarbinnen de bestaande bedrijfsfuncties, zoals onderhoud, kwaliteit, logistiek, personeel, etc., meer geïntegreerd benut kunnen worden. Met behulp van een integraal organisatiemodel specificeert zij de randkondities waaronder de diverse vakdisciplines hun specifieke bijdragen nauwkeuriger kunnen definiëren en op elkaar kunnen afstemmen.

Sociotechniek biedt niet alleen een organisatiemodel aan, maar tevens een basisfilosofie. Het betreft hier eerst en vooral een wijze van denken, waarbij het niet alleen gaat om de vraag hoe men sneller en goedkoper kan ontwikkelen en produceren, maar ook en tegelijkertijd om hoe men, bezien vanuit het oogpunt van bevordering van lichamelijke en geestelijke gezond­heid, en van culturele emancipatie, kan komen tot een betere aanwending van de menselijke factor in het arbeidsproces. Er is daarbij steeds meer aan-

F.M. van Eijnatten-lntegrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN 13

dacht voor het feit, dat alles met alles samenhangt, en dat men effectieve organisatie-vernieuwing alleen kan bereiken door het expliciet in de beschouwing te betrekken van de bestaande wisselwerkingen tussen de diverse aspecten.

Als veel omvattende ontwerpbenadering van organisaties is de Socio­techniek aldus vandaag de dag hard op weg een volwaardig alternatief voor het Taylorisme te worden. De tot n•u toe behaalde resultaten liegen er niet om. Op diverse output-indicatoren worden verrassende verbeteringen gemeld. Zo worden in recente publikaties cijfers genoemd in de orde van grootte van 70% doorlooptijdverkorting, tot 60% kostenreductie op basis van lagere voorra­den, 50% foutenreductie, 40% klachtenvermindering, 25% loonkosten­reductie van indirecten, en tot 15% produktiviteitsverhoging.

In de afgelopen jaren heeft de Sociotechniek herhaaldelijk geprobeerd om de structuur van bestaande organisaties te vernieuwen. Dat deze pogin­gen lang niet altijd het gewenste resultaat hebben opgeleverd, werd niet alleen veroorzaakt door onvolkomenheden in de benadering, maar ook en vooral door specifieke bedrijfsomstandigheden. Een groot probleem bleek vaak te zijn, dat de omvang van de veranderingen met opzet te beperkt werd gehouden. Vaak konden bedrijven door specifieke structurele of con­juncturele omstandigheden niet voldoende middelen en capaciteit vrij­maken om de transitie te bewerkstelligen. Of men integreerde niet vol­doende, of men veranderde niet genoeg op hetzelfde moment. Ook bleven meer dan eens historisch gegroeide ~ vaak sub-optimale - werksituaties voort­bestaan. Een en ander had tot gevolg, dat de voordelen van integrale organi­satievernieuwing niet voldoende uit de verf kwamen. Een belangrijk leer­punt van deze ervaringen is geweest, dat niet alleen de benadering zelf, maar ook de wijze en scope van de invoering bepalend is voor een goed resultaat.

Slot

De sociotechnische benadering heeft zich in de 40 jaar van haar bestaan steeds opnieuw verjongd en vernieuwd. Daarbij werden diverse vakdisci­pline-grenzen overschreden. In de pioniersjaren werd het toendertijd revolu­tionaire open-systeemconcept enthousiast omarmd en samen met de semi­autonome werkgroep diverse malen in de praktijk uitgeprobeerd. In de periode van de Klassieke Sociotechniek werd de ontwerpbenadering inhou­delijk en methodisch uitgewerkt. In de periode van de Moderne Sociotech­niek werden de belangrijkste systeemconcepten ingrijpend vernieuwd, werd een doe-het-zelf methode ontwikkeld en op grote schaal uitgeprobeerd, en werd de benadering uitgebouwd in de richting van organisatienetwerken en integrale organisatievernieuwing.

Bij het ingaan van de negentiger jaren vragen internationale concur­rentieverhoudingen en de zorgwekkende toestand van ons milieu voor een nieuwe stellingname. Door het geïntegreerd en ontwerpgericht inbrengen en

14 F.M. van Eijnatten -Integrale Organisatie-Vernieuwing- Tekst Lezing Presentatie SSTN

bewaken van door de maatschappij geproduceerde culturele normen en waarden, zal de Sociotechniek ook in de komende jaren een rol van betekenis blijven spelen bij het vernieuwen van bedrijven. Zij zal haar doel trachten te verwezenlijken door het consequent voeren van een democratische dialoog met alle participanten in de wereld van het werk. Het bundelen van krachten van de huidige generatie Nederlandse sociotechnici staat hiervoor garant.

Dames en heren, aan het eind gekomen van deze voordracht wil ik mij speciaal tot de initiatiefnemers wenden. Met de oprichting van de Stichting Sociotechniek Nederland gaat voor velen een lang gekoesterde wens in ver­vulling. Het betekent een nieuwe mijlpaal in de ontwikkeling en toepassing van de Sociotechniek in Nederland. Ikzelf heb hoge ver.wachtingen van de komende discussiebijeenkomsten van de SSTN, niet alleen omdat we daarin de nieuwe ontwikkelingen met elkaar kunnen bespreken, maar ook omdat zich daar talrijke nieuwe netwerkmogelijkheden zullen voordoen.

De Stichting Sociotechniek Nederland gaat vandaag vol enthousiasme van start. Mag ik u daarom nu uitnodigen voor een hapje en een drankje om dit heugelijke feit feestelijk met ons te vieren. Ik dank u voor uw aandacht.

Dr. F.M. van Eijnatlen is als universitair hoofddocent verbonden aan de faculteit Technische Bedrijfskunde van de Technische Universiteit in Eindhoven. Onlangs publiceerde hij bij Uitgeverij Van Gorcum in Assen een Engelstalig overzichtswerk van de Sociotechniek onder de titel "The Paradigm that Changed the Work Place".

Samenstelling Bestuur en Adresgegevens SSTN

Stichting Sociotechniek Nederland Algemeen: BestuurSSTN: Prof. dr. J.T. Allegro (NIA) Prof. dr. A. van Assen (NMB/KUN) Prof. dr. J.G. Boerlijst (UT) Dr. F.M. van Bijnatten (TUE) Prof. dr. J.F. den Hertog (MERIT-RL) Prof. dr. F. Huijgen (KUN) Prof. dr. H. Kuipers (KMA/TUE) Prof. dr. F.D. Pot (RUL/NIPG-TNO) Prof. dr. J.J. Ramondt (RISBO-EUR) Prof. dr. L.U. de Sitter (KUN) Dr. A.G.M. van der Smagt (KUN) Prof. dr. R. van der Vlist (RUL) Prof. dr. A.H. van der Zwaan (RUG)

Dagelijks Bestuur SSTN: Prof. dr. F. Huijgen, voorzitter Dr. A.G.M. van der Smagt, penningmeester Drs. J.W.M.G. van Zomeren, secretariaat tel. 080-612028 - fax 080-611933

Akliviteitencommissie SSTN 1994: Dr. F.M. van Eijnatten Drs. J.W.M.G. van Zomeren, secretariaat tel. 040-472469- fax 040-451275

Postadres SSTN: Katholieke Universiteit Nijmegen Faculteit der Beleidswetenschappen Vakgroep Bedrijfswetenschappen, kamer 1.02.01 Thomas van Aguinostraat 1 Postbus 9108 6500 HK Nijmegen

Bankrekeningnummer SSTN: Postbank 5543254

15

Stichting Sociotechniek Nederland

Programma Themabijeenkomsten 1994

De Stichting Sociotechniek Nederland organiseert in 1994 een zestal middagbijeenkomsten over actuele onderwerpen. De data van deze bijeen­komsten zijn als volgt vastgesteld: 13 april, 11 mei, 15 juni, 14 september, 19 oktober en 16 november, telkens van 16.00-18.00 uur in het Academiegebouw, Domplein te Utrecht. Elke middag zal een bepaald thema worden uitgediept, eerst vanuit de sociotechnische theorie, daarna vanuit de praktijk. Per mid­dag zullen steeds twee korte presentaties van elk een half uur worden gehou­den, met aansluitend discussie. Per thema zijn er in 1994 twee sessies gepland, die evenwel niet pal achter elkaar geprogrammeerd zijn. Het is mogelijk naar keuze deel te nemen aan een (beperkt) aantal thema's/sessies.

Voorinschrijving via het secretariaat van de SSlN wordt zeer op prijs gesteld.

Woensdag_ 13 april 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themal:)tjeenkomst: Sociotechniek en Lean Production

Sprekers: Dr. J.G.J.M. Benders (Vakgroep Bedrijfswetenschappen, KUN) praktijkpersoon

"Zo slank zijn als je Japanse collega!", dat lijkt vandaag de dag voor veel bedrijven een belangrijke doelstelling te zijn. Bovendien ziet men het als een garantie voor beter functioneren. Dit laatste wordt ook geclaimd door de So­ciotechniek. De vraag rijst dan ook met welke aanpak bedrijven in Nederland het beste af zijn. Vanuit een zakelijke vergelijking van de ideaaltypen wordt gewezen op belangrijke overeenkomsten en verschillen. Op basis hiervan wordt beargumenteerd/bediscussieerd wat beide benaderingen van elkaar kunnen leren.

Woensdag 11 mei 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themal:)ijeenkomst: Sociotechniek in Produkt-Creatie Processen

Sprekers: Ir. L.W.L. Simonse (Faculteit Technische Bedrijfskunde, TUE) Dr. A. van der Wijk (Philips Stadskanaal)

In deze bijeenkomst wordt een eerste aanzet gegeven voor een sociotech­nische interpretatie van de produkt-creatie functie. Op basis van een aantal

Programma Themabijeenkomsten SSTN 17

specifieke kenmerken wordt onderzocht welke theoretische aangrijpings­punten de sociotechnische theorie biedt voor herontwerp van de produkt­creatie functie. Vanuit de praktijk worden ervaringen toegelicht met het feitelijk toepassen van principes en ontwerpregels in het produkt-creatie pro­ces. Centraal hierbij staan de keuzevraagstukken in het organisatieontwerp. Theorie- en praktijkoverwegingen leiden beide tot een aantal open vragen, waarover gediscussieerd zal worden.

Woensda& 15 juni 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themabtjeenkomst: Sociotechniek en Arbo-wet

Sprekers: Prof. dr. F.D. Pot (RUL/NIPG-TNO) Dr. N. Terra (NIA) I Dr. G.E. Gerats (Produktschap Vee en Vlees)

Bij de uitwerking van de welzijnsbegrippen in de Arbo-wet is door de over­heid gekozen voor een sociotechnische benadering. Door enkele onderzoeks­instellingen is hiervoor een methodiek ontwikkeld, die door de Arbeids­inspectie is gepubliceerd en toegepast. Deze zogenaamde WEBA-methodiek voor functiebeschrijving, -beoordeling en -verbetering staat in deze bijeen­komst centraal. Zowel vanuit de theorie als vanuit de praktijk wordt de speci­fieke koppeling tussen kwaliteit van de arbeid en kwaliteit van de organisatie nader geillusteerd, en ter discussie gesteld.

In de tweede helft van 1994 zijn de volgende data voor themabijeenkomsten gepland:

Woensdag 14 september 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themabijeenkomst: Sociotechniek en Lean Production

Woensdag 19 oktober 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themabijeenkomst Sociotechniek in Produkt-Creatie Processen

Woensdag, 16 november 1994, Academiegebouw Utrecht, 16.00-18.00 uur Themabijeenkomst Sociotechniek en Arbo-wet

De namen van de sprekers en de inhoud van hun presentaties zullen rond de zomer bekend worden gemaakt.

"Inderdaad, Sociotechniek is een opwindende bezigheid".

Prof. dr. L. Ulbo de Sitter

Colophon:

Redaktie: Frans M. van Eijnatten Tekstverwerking/vormgeving: Marleen van Baaien Druk: Reproduktie en Fotografie van de CTD Technische Universiteit Eindhoven

Informatie:

Stichting Sociotechniek Nederland Postadres en Secretariaat: Katholieke Universiteit Nijmegen Thomas van Aquinostraat 1, kamer 1.02.01 Postbus 9108, 6500 HK Nijmegen Tel. 080-612028, Fax 080-611933 Postbank 5543254