85
Pemeriksaan Pemeriksaan Laboratorium Fungsi Laboratorium Fungsi Hati Hati (Liver Function Test = (Liver Function Test = LFT) LFT) Sonar Sidjabat Laboratorium Patologi Klinik FK – UKI, Jakarta

PEMERIKSAAN LABORATORIUM PENYAKIT HATI - dr. Sonar Sidjabat - 30 April 2013.ppt

Embed Size (px)

DESCRIPTION

z

Citation preview

Pemeriksaan Laboratorium Pemeriksaan Laboratorium Fungsi HatiFungsi Hati

(Liver Function Test = LFT)(Liver Function Test = LFT)

Sonar Sidjabat

Laboratorium Patologi KlinikFK – UKI, Jakarta

Daftar Pustaka1. Gandasubrata, R. 1995. Penuntun Laboratorium Klinik. Jakarta :

Dian Rakyat.

2. Tietz, N. W. 1986. Textbook of Clinical Chemsitry. Philadelphia : W. B. Saunders. 1373-1433.

3. Sherlock, D.S. 1985. Disease of the Liver and Biliary System. 7th edition. London : Blackwell Scientific Publ.

4. Widmann, F. K., diterjemahkan oleh Gandasubrata, Latu & Siti Boedina K.1983. Tinjauan Klinis atas Hasil Pemeriksaan Laboratorium. Jakarta : EGC. 319-341.

5. Henry, J. B. 1984. Clinical Diagnosis and Management by Laboratory Method. 17th edition. Philadelphia : W. B. Saunders. 217-250.

6. Kresno, Siti Boedina. 2001. Imunologi, Diagnosis dan Prosedur Laboratorium, edisi ke-4. Jakarta : FKUI. 360-404.

Anatomi HatiAnatomi Hati Hati : Organ terbesar (1200-1500 gr)

Letak dalam rongga perut ka atas Hati :

Lobus kanan : segmen anterior/posterior

Lobus kiri : segmen medial/lateral

Lobus kuadratus bagian inferior

Lobus kaudatus bagian posterior Hati mendapat darah : vena porta + arteri hepatik

Jumlah aliran darah : 1500 ml/menit 2/3 berasal dari v. porta Darah v. porta : O2 + zat makanan + mikroba Tekanan v. porta ggn. Faal hati

Gambar 1 : Struktur morfologi lobulus hatiGambar 2 : Penampang Asinus hatiGambar 3 : Skema penampang sel hati

Central Hepatic vein

Bile duct

Hepatic artery

Portal vein

Portal tract

Hati : - fungsi metabolisme

- fungsi dapat normal walaupun hati rusak

- peny. hati kronis abnormalabnormal

Tujuan tes faal hati : Penyaring Membantu diagnosis Diagnosis banding Meramalkan (pr/) Follow up perjalanan penyakit dan hasil th/. Menentukan etiologi :

Virus marker AFP

Pada tes faal hati bbp tes

tes faal hati : - tidak spesifik

- tidak sensitif Hepatosit : daya regenerasi besar Hati : mempunyai daya cadangan Kelainan :

Hati lokal faal (N) Difus (hepatitis & SH) faal (AN)

Pemeriksaan Lab. Untuk Menilai Fungsi HatiPemeriksaan Lab. Untuk Menilai Fungsi Hati1. Faal ekskresi :

- pigmen empedu : indeks icterus

- bilirubin serum : - total, direk

- indirek

- bromsulfatlein (BSP)

- asam empedu

- dalam urin / feses : - bilirubin

- urobilinogen

2. Faal sintesis :

- protein total

- albumin

- cholin esterase

- protrombin time serta respons thd vit. K utk menguji faktor koagulasi

- asam empedu

- tes-tes flokulasi : Kunkel, TTT

3. Fs. Protektif :

- Sel Kupffer (ddg sinusoid) RES utk fagositosis

- membuang zat toxic :

bil. Albumin (tak larut air) bil. Direk (larut air)

ginjal

- mengubah zat toxic non toxic : amonia ureum

4. Fs. Sirkulasi :

- mengatur vol. darah dr sistem portal ke sistemik

5. Fs. Hemostasis : sintesis f. pembekuan darah

6. Fs. Menyimpan : vit A, D, B12, ferritin.

7. Adanya kerusakan sel hati : enzim hepatoseluler intrasel :

- AST /s GOT- ALT /s GPT- GLDH (LDH3)

8. Kolestasis : gangguan aliran empedu :- Alkalifosfatase- gama GT- 5 – Nukleotidase (5-NT)

9. Faal metabolisme :- glukosa- profil lipid- protein

10. Mencari etiologi peny. hati :- petanda serologik virus hepatitis- alfa feto protein /AFP-auto anti bodi

METABOLISME BILIRUBINMETABOLISME BILIRUBIN

Bilirubin – albumin (dalam darah)

Diikat oleh : ligandin protein y-z

PREHEPATIK

HATI

POST

HEPATIK

RES

Heme + globinHbKatabolisme eritrosit

Bilirubin bebas Biliverdin + Fe

Bilirubin + 2 UDP glucuronid

UDP glukuronil transferase

Bil - diglukuronid

usus

Bil. diglukuronida

Oleh kuman-kuman usus

Sterkobolinogen = urobilinogen

Vena porta

Feces

renren

urobilinogen

Urobilin / urin

50-250 mg/h sterkobilinogen

Ikterus = JaundiceIkterus = Jaundice Ikterus = keadaan kekuningan pada jar. tubuh (sklera, kulit) akibat

hiperbilirubinemia (peningkatan bilirubin dalam darah Bil > 2.5 mg/dl)

Normal : Bil. total : < 1 mg/dlBil. direk : < 0.3 mg/dl

Penyebab timbulnya ikterus :- Pemecahan eri berlebihan :

* an. Hemolitik* malaria yang berat

bilirubin total (bil. Indirek) urin : bilirubin (-)

- Gangguan uptake / penangkapan kembali hepatosit :* Gilbert disease HIPERBILIR

tak bahaya bilirubin < 2 mg/dl

(tu : bil. Indirek)

3. Gangguan konjugasi/pengikatan

Fisiologis : * IKTERUS NEONATORUM

* PREMATUR ≤ 15 mg/dl

Disini enzim UDPG – transferase belum ada/berfungsi baik.

Bil. total ≤ 6-8 mg/dl, dalam 6-7 hari turun.

Jika ≥ 2 minggu ≥15 mg/dl, patologis Sindrom CRIGLER NAJJAR

* def. UDPG transferase * penyakit berat * anak meninggal dalam 1 tahun atau mental

retarded * LAB : hiperbilirubinemia (terutama :

bil.indirek) urin : urobilin : N / Feses : urobilin : N /

4. Gangguan ekskresi bilirubin (Kolestasis) intra / extra hepatik

hiperbilirubinemia (terutama bil.direk)* Intrahepatik kolestasis :

- Sindrom DUBIN JOHNSON : kel.congenit sal. empedu- Sirosis hati, hepatitis, hepatoma- obat-obatan : chlorpromazim

* Extrahepatik kolestasis :- Ca caput pankreas/tumor lain yg menekan sal.empedu- Batu sal. Empedu- Striktura sal.empedu

Penentuan intra/extra hepatik penting untuk terapi operatif

LAB : BIL.TOTAL (Bil.direk) Urin : Bil (+), urobilin Feses : akholis

Diagram Hemolytic Joundice (lihat transparansi)

Gambar Intrahepatic Jaundice (early hepatitis) lihat transparansi

Gambar Extrahepatic Obstructive Jaundice lihat transparansi

Perbedaan Sifat Bilirubin Indirek & Direk

Bilirubin Indirek Bilirubin Direk

Sinonim Bil.Unconjugated Bil.Conjugated

Struktur Bil.Albumin Bil.Diglukuronid

Kelarutan water insoluble Alcohol soluble

water soluble alcohol soluble

Reaksi terhadap v.d.Bergh (diazo Ehrlich)

TAK LANGSUNG (INDIREK) perlu accelerator

Langsung (DIREK)

Afinitas thd jar. otak tinggi Rendah

Dalam urin dgn ikterus

negatif Positif (bilirubinuria)

Menimbulkan ikterus pada kelainan :

hemolitik + + + +

hepatoseluler + +

obstruksi + + + +

Pembagian IkterusPembagian IkterusIK. HEMOLITIK (PRE HEPATIK)

IK. HEPATIK (HEPATOSELULER)

IK. POST HEPATIK (OBSTRUKTIF)

etiologi Hemolisis >>> An. Hemol ABO incomp

Infeksi VHA, VHB, VHC SH, Ca Kongenital Fisiologis

Ca pancreas Tumor Atresia Batu empedu

Lab. Bil.total >>> Bil.indirek >>

Urin : bil (-)

urobilinogen Feses : sterko

Rasio LDH/GOT > 12.5

Bil.total >>> Bil.direk indirek

Bilirubinuria

Urobilinogen

Rasio LDH/GOT < 12.5

Bil. Bil. Direk

Bil (+)

N / AKHOLIS

PEMERIKSAAN BILIRUBIN DALAM SERUMPEMERIKSAAN BILIRUBIN DALAM SERUMUntuk pengukuran kadar bilirubin :1. Metode spectral : ICTERUS INDEX2. Reaksi Heyman van den BERGH (Rx Diazo ERLICH)

ICTERUS INDEX :Suatu deretan larutan warna standar yg mempunyai nilai tertentu.Dibuat dari : - Lar. K-dichromat

- H2SO4 pekatSatuan : Unit (U) Memperkirakan kadar bilirubin dengan cara 1 U = 0.1 mg bilirubinCara : hanya membandingkan warna kuning pada PLASMA dgn lar. Standar dr

ikterus indexNorma : Icterus Index : 4 – 6 UMeninggi : Icterus Index : ≥ 15 UMenurun : Icterus Index : ≤ 4 U

Penilaian dapat diganggu oleh :- hemolisis- makanan : wortel, pepaya

HANYA TES PENYARING

Cara yang memakai rx.van den Bergh : Metode Jendrassik & Grof (*) Metode Malloy – Evelyn

Prinsip reaksi :

Bilirubin + reagen van den Bergh

asam-sulfanilat diazotisasi

alkalis

netralazobilirubin

biru

merah

Konsentrasi larutan dibaca pada fotometer

Catatan : Bil.indirek + Rq.v.d.Bergh + accelerator azobilinBil.direk dapat langsung bereaksiAccelerator : - alkohol

- caffein-sodium-benzoat - sodium asetat

Metode-metode lain : - khromatografi

- automatis : spectral shift

Percobaan Bromsulfphthalein (BSP test)Percobaan Bromsulfphthalein (BSP test)

Cara : Larutan BSP disuntik I.V : 5 mg/kg BB BSP akan diikat albumin dalam hati dikonjugasi dengan glutathin dikeluarkan bersama empedu.

Setelah 45 menit, darah ambil. Ukur sisa BSP (retensi BSP) dalam darah.

Normal 45 menit : < 5 %

Retensi BSP meninggi : - Kel.hepatosesluler, obesitas

- Kolestasis, oral kontrasepsi

- Decomp. Cordis kanan

Retensi BSP menurun : - hipoalbuminemia, ascites

- proteinuria

Efek samping BSP : - rasa nyeri, nekrosis jaringan

- shock anaphylactic

Pigmen empedu lain :INDOCYANINE GREEN : mahal, jarang !

ASAM EMPEDUASAM EMPEDU

Pembentukan AE : rangkaian oksidasi & hidroksilasi kolesterol 7-α-kolesterol

AEP

7-α-kolesterol (400-800 mg/24 jam)

AEP bebas + glisin / taurin

Ekskresi ke duodenum

Kand.empedu

Sekresi ke kanalikuli

Glisin / taurin + Na+ / K+

Kolesterol-7-α-hidroksilase

Kholesistokinin

Mikroba colon

AES

Diserap usus

Sebagian besar

v. porta

HATI

95 – 99 %Sirk.sistemik

1-5 %lolos

Sirk.entero hepatik

Arti klinis hasil pemeriksaan asam empedu :

Memberi petunjuk secara global adanya :

* ggn.faal sintesis hati

* ggn.sekresi

* kerusakan sel Metode pemeriksaan asam empedu :

* Enzymatik – kolorimetrik

* ELISA

* Radioimmunoassay Meninggi pada penyakit-penyaki hepatobilien (hepatitis, sirosis hati,

tumor) Normal : asam empedu total : 0 – 6 μmol/L (darah)

PEMERIKSAAN SINTESIS PROTEINPEMERIKSAAN SINTESIS PROTEIN

Meliputi : 1. Eiwit spectrum : a. Protein Total

b. Albumin c. Globulin

2. Thymol turbidity test (TTT)3. Titrasi sublimat4. Kunkel Test5. ZnSO4 turbidity test6. Takata – ara test7. Cephalin cholesterol flocculation test

PROTEIN TOTAL SERUMPROTEIN TOTAL SERUM

Protein terdiri dari ikatan polipeptida (asam-asam amino). Protein total dalam lab. Klinik yang sering diperiksa : albumin,

globulin, fibrinogen Rasio :

Albumin = (2-3)Globulin 1

Albumin di sintesis di hati

Globulin : α1, α2, β, di hati

γ di organ lain Penyakit hati akut : rasio A/G N Penyakit difus/kronik : rasio A : (terbalik)

G

Penyakit hati ggn sintesis albumin kadar albumin sintesis globulin

Protein total : : dehidrasi, shock

: perdarahan, malnutrisi Kehilangan 1 g protein serum ~ 30 g protein jaringan Albumin (jarang) : shock, dehidrasi Albumin :

1. Intake protein : malnutrisi, kelaparan hebat (starvation)

2. Penyakit G-I-tract : sproe, fibrosis cystica

colitis ulcerative

3. Fisiologis : pregnancy, laktasi

4. Ggn. Sintesis : sirosis hati, ikterus obstruktif berat

5. Katabolisme : hipertiroidi, DM

6. Kehilangan protein : netrotic syndrome

7. Extravasasi : Combustio, ascites

CARA-CARA PEMERIKSAAN PROTEIN SERUMCARA-CARA PEMERIKSAAN PROTEIN SERUM1. Metode Titrimetri (Kjeldahl) :

Prinsip : pemanasan/destruksi protein dengan asam-asam kuat (H2SO4) membentuk NH3 + OH– (basa) OH- dititrasi dgn larutan std HCl

2. Refraktometer berdasarkan index bias protein3. Ultrasentrifugasi (PICNOMETER) perbedaan berat jenis4. KOLORIMETRI : pengukuran atas dasar intensitas warna

(BIURET)Prinsip :

Lar. Protein + Cu++

Rg. Biuret

alkalis Senyawa kompleks

Warna violet

FOTOMETER

Lebih banyak dipakai !

CARA-CARA PEMERIKSAAN CARA-CARA PEMERIKSAAN ALBUMIN SERUMALBUMIN SERUM

1. Metode Biuret (Kolorimetrik)

2. Metode DOUMAS (Brom Cresyl Green = BCG)

Memakai zat warna sebagai indikator :

- methyl orange

- hidroksi benzen aso bensoat acid

- BCG

3. Elektroforese

Elektroforesis : suatu tehnik pemisahan sst zat atas fraksi-fraksi/komponen-komponennya, berdasarkan migrasi (perpindahan fraksi-fraksi tsb) dalam satu larutan jika diberi arus Listrik.

Protein seny.aa amfoter

Ada muatan (+) : NH3+ dan muatan (-) : COO-

Faktor-faktor yang mempengaruhi kecepatan migrasi protein :

1. Perbedaan pH buffer x ttk isoelektrik protein

pH > bergerak ke Anode

pH < bergerak ke katode

2. Besar molekul : molekul > kecil

> cepat

3. Muatan listrik : muatan > migrasi >

4. Interaksi protein dan media (endosmosis)

SKEMA ELEKTROFORESIS PROTEIN

PLASMAAlbumin

γβ

α1

α2

Kertas selulose-asetat

Globulin

Syarat elektroforesis :

kadar protein total dihitung dulu !

Nilai normal :

Protein total : 6.2 – 8 g/dl

Albumin : 3.7 – 5.2 g/dl

Globulin : 1.3 – 2.7 g/dl

Fibrinogen : 0.2 – 0.4 g/dl

Pada elektroforesis : (dulu g δ/o)

Albumin : 50%

α1 glob : 5.8 %

α2 glob : 9.8 %

β glob : 13.2 %

γ glob : 21.2 %

Thymol Turbidity Test (Mac Lagan) Prinsip : peningkatan β dan γ glob akan dapat diendapkan oleh

lar.Thymol pada pH 7.55 (kekeruhan) fotometer Dipakai :

- Sebagai tes penyaring penyakit hati dini (ikterik & non ikterik)

- memantau perjalanan penyakit Normal : 1 – 3 satuan MacLagan

TES-TES FLOKKULASI (FLOCCULATION TESTS)1. ZnSO4 TURBIDITY TEST : n : 4 – 8 unit

2. Cephaline Cholesterol flocculation test, N : negative s/d +1 Tes floce (+) akibat : γ glob

Etiologi : hepatitis akut, sitosis hati, icterus ob Tes protein tidak spesifik untuk penyakit hati

Tes sintesis lain : Prothrombin time : biasa memanjang

Sebab : - sel hati rusak ggn sintesis faktor pembekuan (sirosis)

- kolestasis ggn penyerapan vit. larut lemak dan vit.K

- (pbtkn : f. II, VII, IX, X, tgg) Tes vit.K : membedakan kerusakan sel hati & obstruktif

diberi vit.K (I.V) :

- Kerusakan sel : PT tetap >>>

- Obstruktif : PT jadi normal Enzim sintesis : CHOLINESTERASE (CHE)

lebih spesifik dari albumin

menurun pd kerusakan sel (keracunan organofosfat : insektisida)

CHE mengkatalisis ester-ester cholin.

Normal : 3000 – 8000 U/L

CHOLESTASIS : aliran empedu melambat

Tes yang dilakukan : Enzim-enzim cholestatik :

1. Alkalifosfatase

2. Gamma glutamyl transferase (GGT)

3. 5 – nucleotidase

4. Leucine – aminopeptidase

5. Asam empedu (*)

ALKALIFOSFATASE Terdapat pada : - osteoblas, sel mukosa usus

- lekosit, ginjal, plasenta

- sel epitel sal.empedu Pada kolestasis : terjadi regurgitasi ke aliran darah

PEMERIKSAAN ALKALIFOSFATASE Metode Bessey – Lowry – Brock

Prinsip :

p-Nitrofenilfosfat + H2O PO4 + p-nitro-fenolat

kuningfotometer

ALP

Normal (dewasa)

Pria : 50 – 190 U/L

Wanita : 40 – 190 U/L

Pada orang dewasa ALP >> (dari hati)

Pada anak-anak ALP >> (dari tulang)

GAMMA GLUTAMYL TRANSFERASE (GGT) Meninggi pada :

- kerusakan hati akibat :

alkohol (fatty liver = steatosis)

obat-obatan, kongesti hepatik

- Cholestasis + hepatoma Diperiksa secara kinetik (METODE SZASZ) Normal :

Pria : 6 – 28 U/L

Wanita : 5 – 21 U/L Terdapat pada hati (epitel sal.empedu), pankreas, ginjal,

prostat

TES FAAL METABOLIK Karbohidrat : - glukosa tolenrasi test (GTT)

- galaktosa toleransi testtidak spesifik untuk penyakit hati

Protein LIHAT FAAL SINTESIS LEMAK / LIPID :

TRIGLISERIDE : diukur dengan 3 cara :- Metode INT (ensimatik koloiimetrik)- Metode GPO-PAP (gliserol peroxidase-p-amino antiptyrin)- Metode Ultraviolet

95% trigliserid berasal dari makanan. Meninggi pada ikterus obstruktif

CHOLESTEROL TOTAL :Cholest disintesis di hati (>>>), sel mukosa ususCholest. total : - sindroma nefrotik

- DM yg tak diobati- Hipotiroidi- Obstruksi bilier akut

Diukur dgn cara-cara :- Tes fotometrik (Reaksi – Libermann – Burchard)- Tes CHOD – PAP : Cholesterol peroxidase – PAP >>>- Metode CHOD – IODE : Ensimatik !

Nilai Normal :

Cholesterol total : 150-200 mg/dl

Cholesterol : HDL-cholesterol LDL-cholesterol

Lipoprotein : HDL, LDL, VLDL, Chylomicron (Ultracentrifugasi)

Prognosis baik Resiko >> Atherosclerosis

HDL-Cholest Pria

> 55 mg/dl

Wanita

> 65 mg/dl

Pria

< 35 mg/dl

Wanita

< 45 mg/dl

LDL-cholest < 150 mg/dl > 190 mg/dl

Cholest.-total : Hipertiroidism, malnutrisi

Lipid lain :

• non-esterified fatty acid (jarang dilakukan)

• Fosfolipid (jarang dilakukan)

TES UNTUK MENGUJI KERUSAKAN SEL / PARENKHIM Terdiri : - LDH, SGOT, SGPT, asam empedu

- GLDH (glutamat dehydrogenase) LDH = Lactic acid dehydrogenase

LDH dapat (tak spesifik) : - penyakit parenkhim hati - penyakit jantung (mci) - hemolisis extra vaskuler

Dengan elektroforese LDH memp. 5 isoenzim (protein2 yg mengkatalisasi reaksi yg sama dgn enzim, tetapi mempunyai sifat fisik/kimia yang tidak sama dgn enzim)

ISOENZIM LDH

TETRAMER

LDH 1 HHHH (HBDH) JANTUNG

LDH 2 HHMM PADA ERI & OTAK

LDH 3 HHMM LEKOSIT, ADRENAL, TIROID

LDH 4 HMMM OTOT SKELET, HATI

LDH 5 MMMM OTOT SKELETON, HATI

Metode Pemeriksaan : TES OPTIMASI

Prinsip :

pyruvat + NADH + H+ Laktat + NAD+LDH

Aktifitas LDH ~ NAD fotometer

Nilai normal :

LDH : 80 – 240 U/L

HBDH : 55 – 140 U/L

SGOT = SERUM GLUTAMIC OXALOACETIC TRANSAMINASE = AST (ASPARTATE TRANSFERAS) = ASAT

Disintesis dalam sel hati (sitoplasma & mitokondira) Metode pemeriksaan SGOT :

1. Metode rutin IFCC (International Federation of Clinical Chemistry)

2. Metode UV kinetik (Asosiasi Kimia Klinik Jerman) >>>

3. Test Kolometrik menurut REITMAN / FRANKEL

Prinsip :

2-oxaglutarat + aspartat AST

Glutamat + Oxaloasetat

Oxaloasetat + NADH + H+ MDHMalat + NAD+

Aktifitas AST ~ perubahan NADH NAD

Nilai normal : 5 – 17 U/L (pria), 5 – 15 U/L (wanita)

SGOT sangat tinggi (≤ 1000 U/L) :

- Hepatitis fulminan, nekrosis hati berat

- Hepatitis viral akut (2-3 hari)

- MCl 6 jam pertama SGOT meninggi (sedang) : 100 – 400 U/L :

- miokarditis, malaria, septicemia SGOT sedikit meninggi (< 100 U/L) :

- sirosis hati, ikterus obstr.

- hepatoma sekunder

- infark paru

- perikarditis

SGPT = SERUM GLUTAMIC PYRUVIC TRANSAMINASE = ALT (ALANINE TRANSFERASE) = ALAT

Disintesis pada sel hati (sitoplasma) lebih spesifik

- Rusak ringan ALT meningkat

- Rusak berat ALT dan AST meningkat Metode pemeriksaan SGPT :

- IFCC

- Tes UV kinetik

- Tes Kolometrik Reitmann/Frankel

Prinsip :

2-oxaglutarat + Alanin ALT

Glutamat + piruvat

Piruvat + NADH + H+ LDH Laktatt + NAD+

Aktifitas SGPT ~ perubahan NADH NAD+ (fotometer)

Nilai normal : 5 – 23 U/L (pria), 5 – 19 U/L (wanita)

SGPT meningkat :

- kerusakan parenkhim hati akut

- fatty liver Jika Rasio AST/ALT < 0.7 penyakit hati akut

Jika Rasio AST/ALT > 0.7 penyakit hati kronis Umumnya :

SGOT/SGPT sdh meninggi pada awal hepatitis akut sebelum timbul ikterus

SGOT/SGPT pd hepatitis akut tanpa konplikasi sudah menurun pd minggu ke-2 atau ke-3 setelah timbul ikterus

SGOT/SGPT mempunyai nilai untuk tes kelainan hati jika HASIL SGOT & SGPT LEBIH DARI DUA KALI NILAI NORMAL TERTINGGI.

End of Part I

Thank You

PART 2

Ratio De Ritis :

GOT/GPT < 1 : tipe radang

GOT/GPT > 1 : tipe nekrosis Menurut Prof Küntz :

ratio LDH/GOT > 12.5 : ikterus hemolitik

ratio LDH/GOT < 12.5 : ikterus hepatik SGPT (sitoplasma) lebih spesifik daripada SGOT (sito &

mitochondria) untuk kelainan (nekrosis) hati. Penyakit hati akut : SGPT >> SGOT

Penyakit hati kronik : SGPT <<< SGOT

PEMERIKSAAN LAB UTK ETIOLOGIPEMERIKSAAN LAB UTK ETIOLOGI

1. AUTO ANTIBODY :

* Anti nuclear antibody (ANA) hepatitis kronis aktif

* Smooth muscle antibody (AMA) HKA, sirosis bilier

2. ALFA FETO PROTEIN : TUMOR

yang berasal dari sel germinal (yolk sac)

Normal : Neonatus : ± 50 ng/ml

Dewasa : 10-30 ng/ml

Kadar AFP ≥ 2000ng/ml : HEPATOMADipakai utk follow up terapi

3. PETANDA SEROLOGIS VIRUS HEPATITISVIRUS HEPATITIS : A, B, C, D, E

VIRUS MARKER (PETANDA VIRUS)VIRUS MARKER (PETANDA VIRUS)

1. Virus Hepatitis A = VHA Picomaviridae* Jenis antigen : HAV – antigen* Jenis andtibodi : anti HAV : IgM, IgG

2. Virus Hepatitis B = VHB virus DNA* HBsAg - Anti-HBs : IgM, IgG* HBcAg - IGm anti HBc* HBeAg – Anti HBe

3. Virus Hepatitis C = VHC* Jenis antigen : single stranded RNA (antigen C-100)* Jenis antibodi : Anti-HCV-RNA

4. Virus Heptitis Delta (VHD)VHD dapat hidup kalau ada VHBAntigen : RNA-VHDAntibodi : anti-VHD : IgG / IgM

5. Virus Hepatitis E = VHE (Riset)6. Virus Hepatitis G = VHG Linnen7. Virus Hepatitis GB Simons

Subtipe : VGB-A (pd primata), VGB-B (pd primata), VGB-C (manusia)

KLASIFIKASI BEBERAPA PETANDA GANAS YANG MEMPUNYAI KLASIFIKASI BEBERAPA PETANDA GANAS YANG MEMPUNYAI MAKNA KLINIKMAKNA KLINIK

Jenis Petanda Ganas CONTOH Penggunaan

Antigen onkofetal CEAAFP

Kanker kolonGerm cell tumor

hepatoma

Cancer related antigen PSACA125CA15.3MUC-1CA19.9

Kanker prostatKanker ovariumKanker payudaraKanker payudaraKanker pankreas

Differentiation & lineage associated CD

Antigen sel B dan TAntigen mieloid

Leukemia & limfomaLeukemia

Komponen sel normal PSA, PAPLDH

Kanker prostatLimfoma & tumor padat lain

Immunoglobulin IgG, IgA, IgM, IgD, IgE, K & λ light chain

Paraproteinemia &Limfoma

B & T cell generearrangement

TCR gene rearrangement

Ig gene rearrangement

Leukemia sel T/limfomaLeukemia sel B /limfoma

Hormon Β-HCGCalcitonin

Choriocarcinoma Germ sell tumorKanker tiroid

INDIKASI PENGUKURAN PETANDA GANAS INDIKASI PENGUKURAN PETANDA GANAS SEROLOGIKSEROLOGIK

Jenis Skrinning Diagnosis Pemantauan Prognosis

CEA Kelompok risiko tinggi

C-cell Carcinoma

Kolon, payudara, paru, C-cell

Kolon

AFP Risiko Tinggi Hepatoma, germ cell

Hepatoma, germ-cell tumor

Germ-cell tumor

CA19.9 --- Pankreas Pankreas ---

CA125 --- --- Ovarium ---

CA15.3 --- --- Payudara ---

NSE --- SCLC SCLC ---

SCC --- --- Kanker serviks,Kanker THT

esofagus

---

CYFRA21.1 --- --- NSCLCKandung Kemih

---

Β-HCG Risiko tinggi Germ cellTumor

trofoblas

Germ-cellTumor trofoblas

Germ cellTumor

Trofoblas

PSA Pria > 50 thn Kanker prostat Prostat ---

CARA PEMERIKSAAN LAB UNTUK ETIOLOGI

1. Enzym immuno assay / EIA

2. Radio immuno assay / RIA

3. IMMUNO TURBIDIMETRI, dsb

4. Flow cytometri

PEMERIKSAAN LAB PADA PENYAKIT HATIPEMERIKSAAN LAB PADA PENYAKIT HATI

HEPATITIS :

- Akut

- Kronik : persisten, aktif

ETIOLOGI :

1. Virus : hepatitis : A, B, C, D, E, CMV, EBV, dsb

2. Bakteri : salmonella

3. Parasit : Ent. histolotika, Schistosoma

4. Zat toksik : obat-obat, alkohol, insecticide

5. Auto anti bodi, dsb.

HAV.Ag : - ditemukan di feses (m.inkubasi)

- menghilang pd minggu ke-3 sakit

- dlm serum biasanya (-) krn periode viremia singkat

Anti HAV : - (+) sejak adanya gejala klinis

- Jenisnya : IgM-anti HAV

- Puncak titer 1 minggu ssdh sakit,

menghilang dalam 8 minggu

- Jika IgM-anti HAV (+) infeksi VHA sdg berlgs

(NILAI DIAGNOSIS)

- IgG-anti HAV (+) ssdh fase akut lewat, titer dlm

3-6 bln dgn puncak 1-2 bln ssdh sakit

Dpt bertahan lama

GAMBARAN SEROLOGI HVAGAMBARAN SEROLOGI HVA

HEPATITIS VIRUS B (HVB)

Mula-mula Blumberg (1965) : antigen Australia DNA virus

Antigen VHB ditemukan :

1. partikel bulat : diameter 22 nm

2. partikel batang ; diameter 20 nm, panjang 100 nm

1 & 2 tidak mengandung asam nukleat, merupakan lap lipopritein dari VHB

3. Partikel Dane (1970) = Australian antigen (Blumberg, 1965) : diameter 42 nm, mengandung as.nukleat

P

P

P

P

Hepatitis B surface antigen = HBsAg

Hepatitis B core antigen= HBcAg

PP

P = DNA polymerase

HBeAg

DANE PARTIKEL DANE PARTIKEL (3)

22 nm

1

Partikel bulat(sphere)

2

Partikel batang ( tubule)

Ketiga partikel tdd protein yg susunan asam-asam aminonya berbeda

HBeAG : diduga hasil metabolisme HBcAg

HBsAg tdd sub-sub tipe : adw, adr, ayw, ayr

VIRUS MARKER UNTUK VHBVIRUS MARKER UNTUK VHB

Antigen Antibodi- Lapisan permukaan HBsAg anti HBs- Lapisan inti HBcAg anti HBc

HBeAg anti HBeHBV DNA polimerase antigenHBV DNA spesifik antigenDelta-Ag IgM anti Delta

IgG anti DeltaDalam darah : HBsAg, HBeAg, anti HBs, anti HBc dan anti HBe- HBcAg ditemukan dalam inti hepatosit

Cara mengukur virus marker (sero marker VHB) :1. Imunodifusi radial (Ouchterlony)2. Counterimmunoelectrophoresis (CIEP)3. Passive hemagglutination (PHA) atau4. Reverse passive hemaglutination (RPHA) >>5. Enzyme immunoassay (EIA / ELISA) >>6. Radio immuno assay (RIA)

Prinsip reaksi : Ag + Ab [ Ag-Ab] kompleks imune

ACUTE HEPATITIS B

CHRONIC HEPATITIS B

HBsAg (Hepatitis B surface antigen) (+) pd m.inkubasi, max.pada saat TRANSAMINASE / gejala klinik

timbul Menetap selama ada gej.klinik, hilang setelah ± 3 bln

(f.penyembuhan) Jika HBsAg tetap (+) LEBIH 6 BLN HVB-KRONIK / CARRIER Pasien dgn HBsAg (+) Dapat menularkanAnti-HBs (-) selama fase akut, (+) pd fase penyembuhan/konvalesen setelah

HBsAG / (-) Kecepatan pbtkn anti-HBs tergantung dari menghilangnya HBsAg Window period = serological gap : fase dimana HBsAg telah (-),

tetapi anti-HBs masih (-) / belum terdeteksi Jika anti-HBs (+) petanda infeksi VHB berakhir & penyembuhan Anti-HBs dapat bertahan lama dlm tubuh / seumur hidupHBcAg (Hepatitis B core antigen) Hanya tdpt dlm nucleus sel hati Menggambarkan replikasi VHB Dalam darah umumnya (-)

Anti-HBc Timbul pada fase akut, setelah HBsAg (+) menetap lama/seumur hidup Pd periode reaktivitas HBV sering timbul IgM dan IgG-anti HBc Pd f.penyembuhan : IgG-anti HBc (+) Adanya IgM-anti HBc petanda D/ HVB akut jadi pd window period

periksa IgM-anti HBc Jika IgM-anti HBc menetap > 6 bulan HVB kronik Jika IgM-anti HBc menghilang fase penyembuhanHBeAg (Hepatitis B – e antigen) Sering ditemukan bersama titer HBsAg Diduga berhub.dgn replikasi VHB Jika (+) : daya penularan tinggi/infektif (+) sejak fase dini akut sebelum ada kelainan LFT atau 1 minggu ssdh

HBsAg (+) dlm darah HBeAg hilang > cepat drp HBsAg Jika tetap (+) > 10 minggu KRONIK/CARRIERAnti-HBe : Terdeteksi pd akhir f.akut setelah HBeAg (-) terminasi infeksi VHB

GAMBARAN SEROMARKER HVB AKUT GAMBARAN SEROMAKER HVB KRONIK

DAN CARRIER PROFIL SEROLOGIK HEPATITIS A PROFIL KLINIK DAN SEROLGIK INFEKS

VHB

GOLONGAN HIGH RISK HVB :

1. Tenaga yg bertugas di Lab.Klinik

2. Org yg mendapat transfusi darah

3. Bayi yg lahir dari ibu yg mengandung HBsAg (+) / Carrier Gol. High Risk perlu vaksinasi

Jika HBsAg (+), anti-HBs (-), anti-HBc (-) TIDAK BOLEH DIVAKSINASI

Jika HBsAg (-), anti-HBs (-), IgM anti-Hbc (-) PERLU DIVAKSINASI

Gejala Klinik Hepatitis

Keluhan : panas, nyeri otot ~ flu, anorexia, mual, muntah, urin warna gelap

Pemeriksaan fisik : ikterik, febris, hepatomegali

Lab. : - protein total, ALB, electrophorese

- bilirubin , asam empedu

- ALP, GGT

- GOT, GPT, LDHS

- virus marker

LFT tetap > 6 bulan kronis

Kecuali asam empedu > 3 bulan kronis

INTERPRETASI PETANDA SEROLOGIK PADA HEPATITIS INTERPRETASI PETANDA SEROLOGIK PADA HEPATITIS

Petanda Serologik

PenilaianHBsAg

IgM-anti-HBC

IgM-anti-HAV

- - + Infeksi HAV

+ - + Mixed infection (VHA+VHB)

+ + - Infeksi HVB akut

- + - Infeksi HVB

- - -

Jika gejala ada : mungkin infeksi HVC mungkin infeksi virus lain/obat toxic

Jika gejala klinis tidak ada NORMAL

Dikutip dari : Budhianto FX. 1986 Patologi Klinik. UNAIR. 261.

Hepatitis Kronik :• Peradangan hati > 6 bulan• Dibagi : Hepatitis kronik aktif & Hepatitis kronik persisten

Hepatitis NANB = hepatitis C• Diduga krn adanya hepatitis post transfusi, ttp bukan oleh

VHA/VHB. tdpt antigen NANBDiukur dgn RIA

Autoantibody :• Anti Mitochondrial Antibody (AMA)

(+) 95% pd prmary biliary cirrhosis• Anti Smooth Muscle Antibody (ASMA)

50% hepatitis kronik aktif• Anti Nuclear Antibody (ANA)

(+) pd sirosis kriptogenik

Petanda Tumor (Tumor Marker)

AFP = alfa1 fetoprotein SEL GERMINAL TERATOMA• Normal pd fetus (+) : sekitar 50 ng/ml• Pd dewasa (=) / sedikit (10-30 ng/ml)• Kadar : Hepatoma > 2000 ng/ml

CEA = carcino embryonic antigen Dihasilkan jar. Embrional

CEA : hepatoma, HKA, sirosis, Ca Colon, Ca Pancreas

KEMUNGKINAN PERJALANAN HVB KEMUNGKINAN PERJALANAN HVB ((Sherlock, DS : 1985 p.266Sherlock, DS : 1985 p.266))

HBV

Sembuh total

“Sehat”(Carrier)

AKUT

FULMINAN IKTERIK ANIKTERIK KRONIK

CANCERCIRRHOSIS

HEPATIS

DEATH

RECOVERY

CIRI-CIRI HEPATITIS AKUTCIRI-CIRI HEPATITIS AKUT

HAV HBV NANBVVIRUS VHA

Virus RNAVHBVirus DNA

Tidak diketahui

Antigen HAV-Ag HBsAg, HBcAg, HBeAg

Tidak diketahui

Antibodi Anti-HAV Anti-HBsAnti-HBc/HBe

Tidak diketahui

Transmisi Oral, fekal, sexual

Oral, parental, sexual, vertikal

Parental, mungkin sex/fecal

Mortality < 0.5 % 1 – 3 % 1 – 2 %

Kemungkinan- Kronik- Caranoma

(-)(-)

5 – 10 %ada

6 – 60 %Tak jelas

Masa Inkubasi 15-45 hari 40-180 hari 15-150 hari

HASIL PEMERIKSAAN LAB PADA HEPATITIS B KRONIK

PEMERIKSAAN HK PERSISTEN HK AKTIF

ASAT 4 – 5 x normal > 10 x N

ALAT 4 – 5 x normal > 10 x N

γGT Meningkat (sedang)Meningkat

(tinggi)

α.HBDH Biasa (N)

ALP Normal

CHE N / sedikit

Prot. Time normal memanjang

Bilirubin normal N / sedikit

BSP < 12% > 20%

TTT

IgM Sedikit meninggi

IgG N Sangat

As.empedu DIsadur dari Gotz, W. 1980. Diagnostic of Hepatic Disease. GIT Verlag, p.48

FATTY LIVER - Vacuolisasi sel (penimbunan trigliserida di hati) akibat

alkohol degenerasi sel nekrosis- Lab : ALAT / ASAT >>> (30 - 100 U/L)

Rasio de Ritis : 0.7 - 0.8

γGT , CHE , ALP : N/ BSP : 70-75%

Asam empedu : IgA :

PENIMBUNAN BESI DI HATIPENIMBUNAN BESI DI HATI

Hati tempat menyimpan besi (Ferritin)• Kapasitas simpan terlampaui penimb.Fe di tempat lain (pankreas-DM,

adrenal, dll)Deposit besi dlm hati 3 pigmen : ferritin, hemosiderin, lipofuscinHEMOCHROMATOSIS : penyakit hati kronik akibat penimbunan Fe dalam hati

fibrosis & ggn fs hati sirosis makronoduler (lanjut)Lab : LFT sering dlm batas N Lanjut : ferritin serum

saturasi transferin besi serum

E/ : - Idiopatis : kel. Genetik penyerapan Fe - Sekunder : * kelebihan Fe pd anemi kronik refrakter

* intake * alkoholisme intake (jenis bantu) * def. transferin kongenital

HEMOSIDEROSIS : pe Fe dlm sel yg dpt tanpa gejala kerusakan jaringanFe : - hati sirosis hati

- pankreas DM (Bronsed DM) - kulit : hiperpigmentasi

CHIRROSIS HEPATIS (SIROSIS HATI)CHIRROSIS HEPATIS (SIROSIS HATI) Proses nekrosis + pembentukan jar.ikat / fibrosis sehingga terjadi pseudolobulus

berbentuk nodul-nodul diserta kematian sel ahti yg luas Etiologi : - secara pasti belum diketahui

- Faktor-faktor yg dapat me sirosis :* HVB * Alkoholisme* Aflatoxin * Malnutrisi* Obat-obatan hepatotoxic, dsb

Patogenesis : (teori-teori)1. Teori Mekanis (Rappaport) O2 ischemia nekrosis “confluent necrotic” fibrosis sirosis2. Immunologis Infeksi VHB akut kronik SH

Pbgn SH : - etiologis - Klinis : * Laten / kompensasi

* dekompensasi SH Kompensasi :

Lab umumnya normal, kecuali : GOT/GPT/GGT/as.empedu : Urobilinogen urin :

SH Dekompensasi : Bil. Total (BD ), Alb , γGlob , Protein total ALP , as.empedu , GOT/GPT, GGT PT memanjang, respons vit. K (-) Urin : Bilirubin (+), urobilinoden (+) Trombositopeni / Lekopeni

PERBANDINGAN HASIL LAB : POST HEPATITIS & PERBANDINGAN HASIL LAB : POST HEPATITIS & ALKOHOLALKOHOL

PemeriksaanSH POST HEPATIS

SH-ALKOHOL

GOT

GPT

Hanya berbeda pd fase akut

(ASAT > ALAT)

γGT

ALP Sdkt normal

CHE rendah Sangat rendah

Albumin rendah Rendah

IgA No change

IgG

IgM Normal / biasa

Bilirubin N / sdkt N / sdkt

Asam Empedu

HBsAg + -

Ammonia Dikutip dari Gotz, W. 1980. Diagnosis of Hepatic Diseases. GIT Verlag. p.52

TES KLIRENS HATI DGN BSP TESTTES KLIRENS HATI DGN BSP TEST

Tingkat Kerusakan Fungsi Hati

Konsentrasi retensi BSP

45 Menit 60 Menit

Normal 0 – 5 % 0 – 0.1 mg/dl

Ringan 5 – 25 % 0.2 – 0.4 mg/dl

Sedang 25 – 75 % 0.5 – 0.9 mg/dl

Berat > 75 5 > 1 mg/dl

Dikutip dari Gotz, W. 1980. Diagnosis of Hepatic Diseases. GIT Verlag. p.35

Diagnosis sirosis hati (kriteria Subandiri & Suharyono) jika ditemukan 5 dari 7 kelainan :1. Eritema palmaris2. Spider nevi3. Asites dgn atau tanpa odema4. Splenomegali5. Hematemesis melena6. Rasio alb/glob terbalik7. Kolaterale dinding perut atau varices esofagus pada x foto

DERAJAT SIROSIS HATI MENURUT KRITERIA CHILD (1964)DERAJAT SIROSIS HATI MENURUT KRITERIA CHILD (1964)

KRITERIAGOLONGAN

A (minimal) B (moderate) C (advanced)

Bilirubun serum (mg / %) < 2.0 2 – 3 > 3

Albumin serum (mg / %) > 3.5 3 – 3.5 < 3

Asites - ± dapat dikontrol ± sukar dikontrol

Kel. Neurologi - Minimal Koma

Kead. gizi baik sedang kurang

Disadur dari : Kusumobroto, HO; 1983)

Penyakit hati kongenitalPenyakit hati kongenital

1. Dubin - Johnson syndrome :

* Penyakit dgn ditandai ggn ekskresi akibat obstruksi intra hepatik

* Gejala : - ikterus ringan

- menahun

- hilang timbul

- hepatomegali

* Lab. : Bil. Total (Bil.indirek , Bil direk )

Urin : warna gelap, Bilirubin (+)

* E/ : terjadi congenital

* Merupakan kelainan metabolisme heme :

- Tidak terbentuk TETRAPYROL

- Yg terbentuk DIPYROL shg pigmen ini tidak dpt disekresi oleh hati

* Prognosis : baik

2. Penyakit Gilbert

Terjadi gangguan up take & konjugasi bilirubin

Lab. : Hiperbilirubinemia (Bil.indirek )

Urin : bilirubin (-)

Jika terjadi pd bayi baru lahir KERN ICTERUS

Untuk mengurangi kadar bilirubin diobati dgn foto-terapi (sinar ultraviolet)

3. SINDROM CRIGLER – NAJJAR

Dibagi 2 tipe :

TIPE I : enzim gluk.transferase tidak ada

* Bil.indirek bil.direk gangguan konjugasi

* Bil.indirek * Jika terdpt pada bayi timbul KERN ICTERUS

* Pengobatan dgn sinar ultraviolet bil

TIPE II : defisiensi enzim glukuronil transferase

* lebih ringan (Bil. )

* Th/ : LUMINAL

PORTAL HYPERTENSIONPORTAL HYPERTENSION Tek. vena porta ± 7 mmHg (normal : 5-6 mmHg) V. porta : - v. mes. sup

- v. gastro-epiploica - v. lien - v. mes inf

Etiologi : penyakit yg me obstruksi sirk. Portal yi.1. Intra hepatik : - sirosis hati

- oral kontrasepsi trombosis v.hepatis h. portal

2. Extra hepatik : - obstr. V. porta tumor - hepato portal sclerosis

Gejala : tergantung penyebab * Intra hepatik kolaterale :

- caput medusa- murmur di v.umbilicus (CRUVEILHIER – BAUMGARTEN SYNDROME)- Sirosis hati (hepar mengecil) hematemesis melena, ascites - Splenomegali

* Extra hepatik : tumor terabanya massa Lab. : Darah : pansitopeni, tek. V.porta : 20 mmHg

Intra hepatik : ggn LFT Extra hepatik : LFT normal

Diagnosis pasti : Ro (USG) + PA

Hepato-Renal SyndromeHepato-Renal Syndrome

Sherlock : Keadaan terjadinya kegagalan ginjal padahal fungsi tubulus normal g disebabkan oleh penyakit hati kronik

Gejala : adanya tanda penyakit hati kronik + ascites Laboratorium: ureum darah

creatinin > 1.5 mg/dl

Fungsi tubulus baik :

Kadar Na < 120 meg/L

Tanda-tanda ggn fungsi hati (+)

End of Lesson

Thank You