Nguyen Huu Thong-mo Hinh Mandala

5/10/2018 Nguyen Huu Thong-mo Hinh Mandala - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/nguyen-huu-thong-mo-hinh-mandala 1/14

T� Mú HòNH MANDALA (CIRCLES OF KINGS)

NGHz V¦ CU TRıC Xé H I VóñNG QUC CHAMPA - Nguyn Hu Thông*

I. Dn lun:

Tip cn vn ñ cu trúc xã hi các vương quc c ðông Nam Á, theo ReneeHagesteijn1, phi bt ñu nhn din t góc ñ nhân hc chính tr (Polictical Anthropology),hưng trng tâm ñn vic nghiên cu quyn lc và nhng mi quan h v quyn lc.Trong công trình vit v vn ñ này, tác gi ñã nhn ñnh: khi tìm hiu h thng chính trsm ðông Nam Á, không th không ñt nó trong logic ca din trình lch s; khi ñu

vi vic nghiên cu truyn thng ca s tp trung quyn lc, và tri ra tính cht y trênnhiu loi hình vt cht, di tích, kin trúc, ñiêu khc, minh văn... ñy, chúng ta có th tìmthy không khó nh hưng ca văn minh n ð cũng như s hòa trn các yu t y vitruyn thng bn ña. Nhưng cũng theo Renee Hagesteijn: mt ñiu ñáng lưu ý cho các nhànghiên cu chính là nhng nghi vn mi ñưc ñt ra t vic cung cp ngày mt nhiunhng d liu kho c hc, nht là trong nhng năm gn ñây. Chúng ñã bt ñu buc ta

phi nghĩ ñn mt chui câu tr li mi, hoc khác trưc, ñ cùng tho lun.

S ra ñi ca khái nim mandala xut phát t n ð, biu th mi quan h ñc thù

gia các nhóm lãnh ño chính tr (Circles of Kings), trong khi nghĩa gc ca t mandala li liên quan ñn mt dng thc ca ña lý vũ tr. Th gii trong khái nim này ñang xoayquanh mt cái trc ly ngn núi thiêng làm ñim trung tâm2.

* Phân vin trưng, Phân vin Văn hóa Ngh thut Vit Nam ti Hu. 1 Renee Hagesteijn (1989): Circles of Kings, Political Dynamics in Early Continental Southeast Asia.

Foris Publications – Dordrecht - Holland/ Providence U.S.A2 Chúng ta có th tìm thy quan nim v t nhiên và kin trúc mang tính cht trung tâm trong nim tin

ca ngưi xưa:- Núi thiêng: Nơi tri ñt gp nhau ñưc thit lp như là trung tâm th gii. ðim giao tip gia thn linh

và con ngưi.

- Thành ph thiêng hay cung ñin hoàng gia là mt dng núi thiêng (nơi trú n ca nhng ña con thnthánh). ðây cũng ñưc xem như là nơi gp g ca thiên ñưng - mt ñt - ña ngc.

Ngưi Hindu tin rng núi Meru là trung tâm th gii, nơi phn chiu ánh sáng ca ngôi sao Bc ñu.

Ngưi Ural - Altaic li quan nim ngn núi Sumeru mà ñnh ca nó có mi quan h vi sao Bc ñu.

Edited by Foxit ReaderCopyright(C) by Foxit Software Company,2005-2008For Evaluation Only.



Mô hình mandala ñã ñưc tip nhn và th hin trong cu trúc xã hi, chính tr,kinh t, văn hóa vùng Nam n, và sau ñó lan ñn nhiu vương quc c ðông Nam Á.Trên bình ñ cu trúc các khu trung tâm, chúng ta thy cung ñin, ñn ñài, ñô th,… phân

b 4 hưng theo 2 chiu ñông - tây và nam - bc. Tt c xoay quanh trc t khu trung

tâm, ni kt mi quan h mang tính tâm linh.Căn c trên nhng biu hin tương ñng, J.C. Heesterman (1979: 77) cho rng:

mandala liên quan ñn s liên minh, liên kt, tính cnh tranh gia các th lc chính tr.Vi s tr giúp và hu thun ca lc lưng tôn giáo, mt v lãnh t s thit lp khu trungtâm vi mt thc th chính tr; xung quanh ông ta là mt h thng các thit ch tươngng.

S ra ñi ca mt trung tâm có th t mt lãnh ña b chia ct, hoc ñưc thit lp bi mt ch nhân khác trên cương vc cũ. S bin ñng có tính sng còn gia các khu

trung tâm, khin tng lp lãnh ño nhng nơi y hưng ñn vic liên kt ñ cùng tn tiqua các hip ưc hoc quan h hôn nhân.

Sau công nguyên, vi s phát trin hot ñng hi thương t n ð v phía ñông,nhiu vương quc c ðông Nam Á ñã nh hưng mô hình chính tr ca h. T cu trúc

b lc hay liên b lc, nơi ñây ñã dn dn phát trin theo mô hình cng hòa và ch ñquân ch (Thapar, 1966: 70). S phát trin mô hình chính tr này song song vi nhng

bưc phát trin v kinh t, xã hi,… t ñó ñã to ra s thay ñi c trong lĩnh vc tưtưng.

Brahmanic hay Vedic quan nim rng: h thng tư tưng n ð ñã thng tr ñtnưc này t thiên niên k III trưc công nguyên, và sau ñó ñã chu thách thc vi trithc Pht. Phn ln s tranh lun lúc này ñu da trên s khác nhau gia tư tưngBrahmanic - Vedic - Hindu và Pht giáo, liên quan ñn nhng câu hi v bn th lun.

Trong trit hc Brahmanic, Vedic và Hindu, tôn giáo và chính tr là nhng lý thuytñưc tách ra, chúng tn ti ñc lp và không can thip quá sâu vào nhau (ReneeHagesteijn, 1989: 79 - 80). Cũng theo h, mi vt trên th gian (trong thi gian ln không

Ngưi Iran cho rng: ngn núi thiêng Haraberezaitu ta lc v trí trung tâm trái ñt và có mi liên h vithiêng ñưng.

Tín ñ Pht giáo Lào, Bc Thái tin vào ngn núi Zimalo như là trung tâm th gii.

Ngn núi thiêng trong mt s trưng hp không nht thit là ñim cao nht mt ñt, mà có khi nó mangý nghĩa là cái rn ca trái ñt (earth’s navel), ñim khi ngun ca s khai sang.

Vic khai sáng ca các ñng thn thánh ñưc ghi nhn là mt quá trình sp xp t hn lon ñn trt t, vàñng sáng to chn ñim trung tâm (núi thiêng) ñ phát khi s thit lp trt t th gii.




gian) ñu ñưc sp xp theo trt t ca “Pháp” (Dharma). Dharma to nên s phn conngưi trên th gian theo mt trt t trong xã hi, ñó là các tp cp (caste): Brahman (tăngl), Ksatrya (quý tc-vua), Vaisya (thương nhân, nông dân, th th công) và Sudra (nôl). Vic bo v s thun chng trong các tp cp là vô cùng quan trng. Gii tăng l

ñưc xem như là phn tinh túy nht ca xã hi và cn bã cui cùng chính là nô l.ðiu ñáng lưu ý là t trong nn tng ca tư tưng n ñã có s phân bit khá rch

ròi gia Dharma (pháp) và Artha (chính tr - kinh t). Dharma thuc phm trù tôn giáo,trong khi Artha là nhng thc hành trong lĩnh vc chính tr, kinh t. T ñó, nhân vt ñc

bit liên quan ñn hot ñng tâm linh ñi din cho Dharma là Brahman (tăng l) vàKsatrya (th lĩnh hay vua) ñi din cho Artha trong ñiu hành lãnh th ca mình v mthành chính, chính tr, kinh t,...

Mt trong nhng khác bit ln gia ño Hindu và Pht giáo chính là quan nim v miquan h gia Dharma và Artha. Xã hi Pht giáo phát trin mô hình mà ñó th lĩnh khôngch ñi din cho lĩnh vc chính tr mà kiêm luôn c vn ñ ñi sng tâm linh và tôn giáo. Vualà ngưi bao trùm luôn chc năng Dharma, có nghĩa ông ta ñiu hành vương quc theo kinhvà lut.

Vi quan nim qun lý xã hi theo mô hình Nam n ð, chúng ta có th nhn ra hthng chính tr mt s vương quc c ðông Nam Á chu nh hưng sâu ñm tư tưngBramanic, Vedic, Hindu như: Funan (Phù Nam), Champa, tin Angkor... Trong lúc ñó,

Dharma Artha

Brahman KSatrya

Vaisya

Sudra




ti vùng Irrawaddy và Menam, ngay t sm, mô hình qun lý xã hi theo kiu kinh - lutca Pht giáo ñưc tip tc áp dng trong nhiu th k.

II. Mô hình n ð hoá trong cu trúc xã hi các vương quc c ðông namÁ

Trên phương din lý thuyt ln thc t, lãnh th ca mi vương quc c ðông Nam Á ñu ñưc xem như ñt thiêng. Trong sơ ñ hành chính, chính tr, s thit k lãnhña t chc theo mô hình trung tâm và ngoi vi ñưc quan nim là các mandala (O.WWolter, 1982: 16). Hình nh thu nh ca cu trúc vũ tr có 4 hưng xoay quanh trctrung tâm, và mi hưng có mt Lokapala là v thn bo v canh gác. ðây là mô hình nhànưc có ngun gc da trên vũ tr lun ca ño Hindu. H thng chính tr này là hìnhnh ca vũ tr, xoay quanh ñim trung tâm huyn thoi là núi Meru, nơi v thn Indrahin hu vi tư cách là k ñiu hành ti cao.

NLokapala

WLokapala

ELokapala

SLokapala

Meru




Th ñô trong mô hình mandala chính là khu trung tâm, cũng là ñim cao biu tưngca núi Meru. Tuy nhiên, ranh gii ca các mandala li mp m, chúng ñưc mc ưccho ñn nơi mà các tiu trung tâm còn chu nh hưng ca nó.

T chc ca các trung tâm ñưc biu hin theo dng cu trúc ñi vũ tr (macro -omos) gm các tiu vũ tr (micro - cosmos) là v tinh, nhưng mi trung tâm cũng hin

hu vi các tiu trung tâm xoay quanh nó. Ngưi ñiu hành các mandala ñi din cho nhng tiu vũ tr, ni kt tiu quc ca

ông ta vi ñi vũ tr. ðó là mi quan h gia các trung tâm vi ñi trung tâm (macro -cosmos micro - cosmos). Trong cu trúc này, dù nh hay ln, ñu là s sao chép licùng mt mô hình mu.

(Macro - Cosmos)

(Micro - Co

smos)

(Micro - Cosmos)




Ngưi ñiu hành trung tâm cũng có v trí và chc năng như ñi trung tâm; ñimkhác nhau ch là quy mô lãnh ña ñiu hành. T chc xã hi vùng, tiu quc, lãnh ña,…có th thay ñi v trí lch s ñ tr thành ñi trung tâm khi nó ñ ñiu kin ln mnh, vàñ sc khng ch các trung tâm khác. Hoc ngưc li, mt ñi trung tâm có th mt vai

trò ca mình khi b suy yu, và có th b tr thành trung tâm ca mt ñi trung tâm khác.Cho nên, không khó ñ hình dung mt v “ñi ñ” (vua ca các v vua) có th hoán ñi vtrí ñ tr thành “tiu vương” khi vai trò y b rơi vào mt trung tâm mi, mà lúc này nóñã mang s mng ca ñi trung tâm.

Trên cơ bn, cu trúc xã hi ca các vương quc c ðông Nam Á nh hưng nð ñu có nhiu ñim ging nhau. Tuy nhiên, trong mô hình t chc hành chính c thtng nơi, cũng có nhng khác bit ñáng k. Chng hn như Angkor, ñi trung tâm chiara nhiu cp ñ hành chính như: Eka, Dva, Tri, Catviri tương ng vi tng cp quan cai

tr. Các chc sc còn ñưc b nhim c th hơn như: Khlon Visaya (trưng vùng), Khlonvala (trưng châu, ht), Khlon Karya (ñc công), Khlon glan (th kho), Khlon sre (ngưi ph trách liên quan ñn lương thc)... (I.W. Mabbett, 1978: 30).Trong lúc y, Pagan lichia ra bn phương, tương ng vi bn vùng, do các hoàng thân ñm nhim cai qun,

biu tưng cho bn Lokapala (thn gi ca). Ayudhya li da trên bn ñc ñim:Khlang (quc kh), Wang (cung ñin), M’uang (ñô th hoàng gia), Na (nông thôn). Hàmtưc, chc năng, nhim v ca các nhân vt trong tng lp lãnh ño cũng phân ñnh khárõ: Senapati (tưng lĩnh), Mautrin (c vn), Khlon (th lĩnh), Tamvac (thanh tra),...

Phn ln dân cư và lc lưng lao ñng trong tình hình dân s ðông Nam Áñương thi so vi yêu cu vn mc khan him, nên vic xác lp mi quan h ttrung tâm vi khi dân cư trú phân tán kim sng (phn ln trên ña bàn rng núi) vnthiu s tp trung và t chc là mt vic làm rt quan trng. Kh năng qun lý lclưng lao ñng trong bi cnh như th, thưng phn ánh mc ñ thành tu trong quátrình xác lp ñưc quy mô ca h thng chính tr. Vic s hu, qun lý và thng trca ngưi có quyn lc ñi vi lc lưng lao ñng là mt ch trương mang tính chínhtr quan trng ca các vương quc c ðông Nam Á (Aung Thwin, 1976: 36). Nhngngưi ñng ñu các trung tâm ln (supraregional) ñu có năng lc qun lý và duy trì

vai trò th lĩnh ñi vi nhng trung tâm nh xung quanh mình.

Lc lưng lao ñng là ngun sng, sc sng ca các vương quc c, th hin quatình hình sn xut lương thc, ñi ngũ ngh nhân, lc lưng quân ñi, nhng ngưi

phc v tôn giáo... Tuy vy, ranh gii gia tp cp quý tc, tăng l và dân t do luônñưc phân ñnh rõ. Dân là nhng ngưi ký giao kèo làm vic, h ch có mi quan hgián tip vi ngưi lãnh ño thông qua nhng th lĩnh ña phương. Mi quan h gia




th lĩnh vùng ln vi ngưi lao ñng rt ña dng. ðiu này ph thuc vào mi quan hgia th lĩnh vùng vi ngưi lao ñng, cũng như gia th lĩnh vùng nh ñi vi thlĩnh vùng ln. Vn ñ thu má cũng chu tác ñng bi mi quan h này.

nhng nơi sng bng nông nghip lúa nưc, ngun thy li chính là công c giúp

các th lĩnh ña phương qun lý ñưc ngun lao ñng trong vic ñiu hành ln thu thu,nhưng, nhng khu vc hot ñng thương nghip vn ñ này li phc tp hơn nhiu.

III. Nghĩ v cu trúc xã hi Champa

Mô hình lý thuyt v mandala (Circles of Kings) mà nhiu hc gi va nêu, trên ñith, ñu có liên quan ñn mô hình gc ca n ð, và mc ñ nh hưng còn tùy thucvào tính cht, ñc ñim ca tng vương quc c ðông Nam Á. Nhưng, quan nim trênvn chưa thng nht, bi có mt s hc gi khác li tin rng: mô hình ñưc gi làmandala vn mang gc bn ña trưc khi có s giao lưu vi n; da trên nhng d liu,lý thuyt và nhng du tích còn sót li ca ngưi Micronesien. ðó cũng là hin tưng cónhiu s gn gũi vi không ít nhng vương quc cùng thi châu Á và ðông Nam Á.J.G. Osten mô t h thng chính tr ñây có xu hưng thit lp mô hình trung tâm tsm, nơi gn mt dòng sông và xung quanh là nhng ch ñt và nông nô ca h (Osten,1983: 46).

Chng hn mô hình vương quc Pagan (Min ðin):

(Ngun R. Hagesteijn, 1989)

Kharuin

+ Tuik - Nuinnam




Hay Ayudhya:

(Ngun R. Hagesteijn, 1989)

Nói mt cách ngn gn, s phát trin cương vc ñt ñai và vic qun lý vùng nhng nơi này có th chia làm 3 thi kỳ:

1. S hình thành vùng trung tâm.2. S phát trin liên minh gia các vùng trung tâm ñ ñt ñưc s tp trung quynlc ñi phó trưc mt ñi th khác.

3. S hình thành mt trung tâm quyn lc ln (ñi trung tâm) và quá trình phânchia quyn li trên ñt ñai s hu ñi vi các trung tâm liên minh.

Khi s liên minh vưt khi nhng ñiu khon quy ưc do s ln mnh hn lên camt ñơn v liên minh, thưng dn ñn s xáo trn v trí vai trò ca lãnh ño vùng. Hintưng này thưng xuyên xy ra và các trung tâm ln có th b chuyn ñi vào tay k

mnh, nhưng phn ln các ñơn v vùng vn gi nguyên vn. Trong lch s ñã tng cónhng trung tâm ni tri trong mt giai ñon nht ñnh, sau ñó không còn do mt vai tròhay b phá hy. Ta có th thy hin tưng này Phù Nam - Óc Eo, Vyadhapura, Halin;

Mu’ang luk luang+ Mu’ang phraya maha

nakhon

- Mu’ang Prtahetsaret




hoc nhng trung tâm b phá hy sau ñó ñưc dng li chng hn như Satingpra (J.Stargardt. 1984: 5) 3.

Tht khó ñ tái hin bc tranh chân thc ca mt vùng trung tâm. Nhng gì ñcñưc trong s liu, bi ký,… phn ánh chng my rõ ràng v quy mô ln chc năng ca

chúng. Tuy vy, chúng ta cũng không th ph nhn vai trò ca nó vi tư cách là mt ñôth, trái tim ca vùng, tiu quc, vương quc, hay nhà nưc phong kin. Tuy th, cũng cóý kin cho rng trung tâm không nht thit phi là ñô th. Chng hn như Angkor, mttrung tâm không có ch, t ñim trao ñi và tng lp thương nhân, mà vic thit lp nơinày ch yu nhm mc ñích phc v l nghi và ñưc xem như mt trung tâm văn hóa (K.O’Sullivan. 1962: 56). Hoc cũng có trưng hp như Óc Eo trong sut thi kỳ Phù Nam,ch là mt trung tâm mua bán, trao ñi.

Tht ra lãnh th ñt ñai (boundary) trong các mi quan h trên, không phi là nhng

tiêu chí cn thit phi ñưc xác lp rõ ràng. ðiu quan trng chính là không gian nhhưng ca mng lưi quan h vi các lãnh t vùng ñi vi ñi trung tâm (R. Hagesteijn,1983: 89 - 90)4.

Phn ln các trung tâm thưng án ng dc sông hoc các ca sông. Lãnh t chínhtr ca các trung tâm trong trưng hp này buc ñi phương (các trung tâm nh khác)

phi ñương ñu vi nhng khó khăn khi mun di chuyn t nơi này ñn nơi khác theotuyn thy l. Hin tưng này phn ánh uy th ca nhng trung tâm ln, nhng mandala,tiu vương quc, hay các nhà nưc phong kin c, thưng thy nhng quc gia nh

hưng n ð thi c ñi.T nhng c liu trên, ñt trong mi quan h vi vương quc Champa chúng ta có

th hình dung nhng nét cơ bn trong cu trúc xã hi ca h, da trên nhng yu t chi phi cơ bn sau ñây:

- Trên tuyn hàng hi quc t ni kt th trưng Trung - n (con ñưng tơ la,hương liu, sành s...) vi bưc dng chân dài ngày ca các thương nhân n theo ñc

3 ñây, mi quan h gia lãnh t mt vùng ln (supraregional leaders) vi các lãnh t vùng nh ñưcthit lp và duy trì không ging nhau trong tng thi kỳ. Chng hn như Rama Gamhen là v lãnh tñu tiên Sukothai, ông ta ñã khut phc ñưc mt s m’uang (trung tâm vùng/ reginal centres), contrai ông k nghip là Lodaiya ñã không ñ uy lc ñ cai qun các trung tâm y na, nhưng sau ñó conca Lodaiya li tái lp ñưc s cai qun ca mình ñi vi các trung tâm vùng trên.

4 Chng hn trong th k XIV lãnh ño vùng Ayudhya có mi quan h trc tip vi các lãnh t vùng UThong, Suphanburi, Lopburi và Sukothai, trong ñó, có c mi quan h hôn nhân hoc bng phươngthc liên minh.




ñim gió mùa, ñã khin khu vc min Trung và nam Trung b Vit Nam hin nay có ñiukin tip xúc sm vi văn minh và văn hóa n ð t nhng th k ñu công nguyên,thm chí trưc ñó na. Nhng cng ñng sng khu vc này nm trong vùng nh hưngca nhng vương quc n ð hóa ðông Nam Á, cho nên, có nhiu ñim tương ñng t

văn chương, ngh thut, tôn giáo, kin trúc, tư tưng..., và tt nhiên, s không tránh khinhng mô phng trong cu trúc xã hi, trong ñó, ch nhân không ch là cư dân bn ña,mà còn là nhng thương nhân, thy th, tăng l quý tc n.. hoc là nhng th h mi tkt qu ca cuc hôn phi vi ngưi ña phương. Và không ch có th, vi hàng hóa lâmsn phong phú ñây s to tin ñ cho vic hình thành không ch mt mà nhiu trung tâmtrao ñi, giao thương, da trên thc lc qun lý các ca sông, ca bin xut hin chngcht nơi này.

- Trên mt ña hình hp như min Trung Vit Nam, phía Tây là di Trưng sơn

vi nhiu nơi núi lan ra tn bin. Sơn h này liên kt vi c vùng cao nguyên phía Tây Nam, vưt qua biên gii Lào - Vit và ñ dn theo hưng sông Mekong. ðc ñim kinto v ña mo ñây ñã to nên ñ dc ln sưn ñông so vi mt bin, và là nguyênnhân hình thành nhiu dòng chy, sông, sui ct ngang di ñt này theo hưng ðông Tây.

Núi và sông ñây ñã phi hp ñ to dng mt dng cnh quan có tính ct x và cô lpthành tng tiu vùng. Các ca sông ca bin xut hin như nhng li ngõ thông thươngtrong hot ñng trao ñi sôi ñng vi bên ngoài. Trong bi cnh y, nhng v trí trngyu này tr thành tiêu ñim ñ nhng th lc chính tr thit lp các khu trung tâm, nơi cóth kim soát con ñưng trao ñi hàng hóa và xut khu lâm sn t th trưng phía Tây.

ðây chính là mu hình mà B. Bronson ñã gi là mng lưi trao ñi ven sông (riverineexchange network) qua con ñưng trung chuyn ñ ñn vi th trưng rng ln hơn trên

bin (B. Bronson, 1977). Nu ñi chiu vi nhng ñơn v vùng trong bi ký, tư liuChampa thưng nhc ñn như Amaravati, Indrapura, Vijaya, Kauthara, Panduranga, thìchúng là nhng nơi gn lin vi nhng thy l huyt mch như Nht L, sông Hiu, ÔLâu, sông B, sông Hương, Thu Bn, Trà Khúc, sông Ba, sông Cái, sông ðng Nai... Scô lp thành các tiu vùng ñưc chn bng “mt ñèo, mt ñèo, li mt ñèo” ñã khin chokh năng hình thành nhng tiu quc (mandala) theo mô hình ca nhng vương quc c

ðông Nam Á nh hưng n ð như ñã trình bày là rt thun li5

.

5 Theo Trn Kỳ Phương “Do tip xúc vi nn văn minh n ð rt sm bng con ñưng hi thương, nênvương quc Champa, tương t như mt s vương quc khác ðông Nam Á ñương thi ñã áp dngmt th ch hành chính ging như min Nam n ð, nghĩa là trong mt vương quc có nhiu tiuvương quc liên kt vi nhau, nhng tiu vương quc này gi là mandala. Mi tiu vương quc/mandala ñưc thành lp da trên nhng yu t như núi thiêng (tưng trưng cho thn Siva); sông




- Bi ký Champa (Poh Nagar II) Kauthara ghi li vua Yan Po Ku SriHarivarmadeva ñã có th giúp chúng ta hình dung s phân hóa thành các tiu vùng/ tiuvương quc/ mandala thi by gi: “ Po Pon Tana Raya (vua ti cao), ñã chin thng quân thù, k c Kamvuja, Yavana; min Bc như Amaravati, min Nam như

Panduranga, phía tây như ñi vi ngưi Randaiy, Mada, Mvleccha. Bi vì ñc vua ticao vui hưng chin thng, ñã cúng nhiu ca ci và hoa li cho Yang Po Nagar ...”.

Trong bi ký M Sơn XXIV, nói v hoàng thân Ong Vatuv chy v kích ñng dâncác vùng Amaravati, Ulik, Vvyar, Jriy, Traik chng li vua; trong trưng hp nàyAmaravati ñưc k như là 1 trong 5 vùng min bc, nhưng Amaravati thc ra là ña bàn

bc Vijaya.

Bia Poh Nagar I Kauthara ghi: “ Năm 1145, quân Campucha và quân Vijaya kéoñn giao tranh vi ngài (Sri Jaya Harivarmadeva) Virapura, ngài ñánh thng và lên

ngôi vua”.

Bia M Sơn XXIV ghi li s kin mt ông vua ñi nghch “ñem quân tin ñánhVijaya, thng li ri tr vì trên nưc Vijaya (Nagara Vijaya)” (Lương Ninh, 2006: 172 -174).

Chính vì s mp m ca s liu thiu tính xâu chui và kt ni mch lc ca vùngñt này, khin các nhà nghiên cu Champa t trưc ñn nay ñã có nhng lp lun khácnhau:

- Phn ln các hc gi thi Pháp thuc cũng như trong nưc gn như sut na ñu thk XX ñu cho rng: ch có mt vương quc Champa thng nht ñưc hình thành t cui thk II sau công nguyên (năm 192) vi mt biên niên s duy nht, liên tc và thc s kt thúcvào na ñu th k XIX.

Na sau th k XX, mt s không ít các hc gi phương Tây, ðông Bc Á và ðông Nam Á da trên nhng tư liu có tính ñi sánh, cũng như phc dng mi quan h và tmnh hưng ca n ð ñi vi các vương quc c ðông Nam Á, nht là con ñưng hithương trên bin ðông khu vc này, h ñã dn dn nghiên theo xu hưng vương quc

thiêng (tưng trưng cho n thn Ganga v Siva); ca bin thiêng (cng th, nơi giao dch buôn bán,trung tâm thương mi); thành ph thiêng (nơi cư ng ca hoàng tc, trung tâm vương quyn); ñtthiêng (nơi th t thn linh và t tiên, trung tâm tín ngưng).

Chng hn tiu quc Amaravati, vùng Qung Nam ngày nay hình thành da trên 5 yu t sau: [1.] NúiThiêng là Mahapavata hay núi M Sơn/ Răng Mèo; [2.] Sông Thiêng là Thu Bn; [3.] Ca binThiêng là ca ði/ Hi An; [4.] Thành ph Thiêng là Simhapura/ thành Sư T ti Trà Kiu; [5.] ðtThiêng là Srisanabhadresvara ti M Sơn (Trn Kỳ Phương, 2004).



Champa tht ra ch là s tn ti ñng thi ca nhiu mandala vi v th và tm nh hưngñy bin ñng trong lch s (W. Wolters, A Reid). ðng thi cũng có xu hưng xem cutrúc xã hi vương quc Chăm như mt mô hình liên bang, vi mt trung tâm ln, trùmlên các tiu trung tâm trong mi quan h có gii hn, ñưc thit lp ñ duy trì mc ñ l

thuc và ñc lp tương ñi ca tng trung tâm vi ñi trung tâm (Po Dharma). Hoc môhình này còn ñưc Bernard Gay gi là “nhà nưc liên hip vi tính cht ña sc tc” (afederal state, the multiethnic character of its population) (Lương Ninh, 2006: 176).

Căn c trên nhng mô hình xã hi ph bin ca các vương quc c ðông Nam Á nhhưng n ð, ñiu y buc chúng ta phi tip cn vi cách nhìn mi v cu trúc xã hiChampa theo chiu hưng là mt s sng chung và tn ti ca nhiu trung tâm, mà các trungtâm ln (lãnh ña ca vua các v vua) vi nh hưng ca nó ñi vi các trung tâm nh hơnthưng xuyên bin ñng, mà nhng tư liu v Chăm ñã phn nào phn ánh thc trng này.

Nhng du n ñm nét ca b tc Cau (Kramuk Vansk/ Pinang) và Da (Narikel Vansh/ Li-u); Nam Chăm - Bc Chăm; dòng Núi - dòng Bin...; s ni lên ca các trung tâm Indrapura,Vijaya, Kauthara, Panduranga... mà chúng ta thưng gii thích do hin tưng di ñô; nhngxác nhn mp m v quc hiu vùng ñt này trong s Trung Quc như Phù Nam, Lâm p,Hoàn Vương, Chiêm Thành...; s có mt ca di tích Chăm Tây Nguyên; di tích Cát Tiên thưng ngun sông ðng Nai… ñu là nhng du hi cn gii ñáp trong quá trình phcdng mô hình cu trúc xã hi Chăm trong lch s.

Thc ra, chúng ta không ñ cơ s ñ xây dng mt biên niên s Champa vi quan

nim ñó là mt vương quc phong kin thng nht và tp quyn theo mô hình Trung Quchay ði Vit, mà trong ñó, giá như có s tn ti ca hai lãnh th hay triu ñi cùng thi, thìmt trong hai s b coi là Ngy triu.

Trên di ñt min Trung tin Vit, s tn ti ca nhng dng mô hình mandala rañi trong bi cnh giao thương vi n ð, vi nn tng tư duy toàn cnh là s vn hànhca các “tiu vũ tr” trong qu ño ca mt ñi trung tâm (ñi vũ tr), và ñi trung tâmnày có th là mt “tiu vũ tr” ca mt ñi trung tâm khác. Tuy nhiên, trt t y không

bn vng mà còn tùy vào s sp xp ca “pháp” (Dharma), có nghĩa là trên cơ s xâydng và bn lĩnh duy trì uy th ca mình trong lĩnh vc chính tr và kinh t, ch yu làthương nghip, hoc tùy duyên mà mt trung tâm có th tr thành ñi trung tâm hayngưc li. Và cũng chính vì tn ti trên cơ s thương nghip nên cương vc lãnh th cácmandala xác ñnh bng nhng “ct ta ñ” li không quan trng bng thương trưng vàvùng qun lý các trung tâm trao ñi hàng hóa trong mi quan h dưi, ngang, hoc trênmình. S liên minh gia các trung tâm ñ cùng tn ti, hay chu s qun lý ca các ñi




trung tâm ñ ñưc bo v, ñu là mt din trình phc tp và ñy bin ñng trong lch svùng ñt này trong thi tin Vit.

N.H.T(trích t Thông tin Khoa hc,

Phân vin Văn hóa Ngh thut Vit Nam ti Hu, s tháng 3/2008, trang 7-22)

Tài liu tham kho:

1. B. Bronson (1977), Exchange at the Upstream and Downstream Ends. Notes toward a Funtional Model of the Coastal State in Southeast Asia. Center for South and Southeast Asia Studies. TheUniversity of Michigan. U.S.A.

2. B.J. Price (1977), Shifts in Production and Organization:A Cluster-Interaction Model . CurrentAnthropology 18.

3.

D.G.E Hall (1985), Maritime Trade and State Development in Early Southeast Asia. Honolulu:University of Hawaii Press.

4. G.Carter Bentley, Indigenous States of Southeast Asia. Annual Review of Anthropology Vol.15.

5. G Coedes (1968), The Indianized States of Southeast Asia. Honolulu: University Of Hawaii Press.

6. G.Tucci: (1974): The Theory and Practice of the Mandala with Special Reference to Modern Psychology of the Subconsciou s. Translated by A.H.Brodick. London. Rider

7. I.W.Mabbett, Kingship in Angkor . Journal of the Siam Society 66/2.

8. J.C Heesterman (1979), Power and Authority in Indian Tradition in R.J More: Tradition and

Politics in South Asia. New Delhi/ Vikas.9. J. Stargardt (1984) , Australian National University. Hydraulic Works and Southeast Asian in the 9th

to 14 th centuries Canberra, 9-12 May.

10. K O’Sullivan, Notes on Early Cambodian Province History: Isanapura and Sambhupura. France-Asie/Asia .No: 20.

11. Lương Ninh (2006), Vương quc Champa. NXB ði hc Quc gia Hà Ni.

12. M. Aung Thwin, The Nature of State and Society in Pagan: An Institutional History of 12 th and 13th century Burma. Ph.D Thesis, University of Michigan, Ann Arbor.

13. O.W.Wolter (1982), History,Culture and Region in Southeast Asia Perspectives. Singapore:Institute Of Southeast Asian Studies.

14. Po Dharma (1987), Le Panduranga (Campa) (1802-1935). E.F.E.O Tome 1-II. Paris.

15. Renee Hagesteijn (1989), Circles of Kings Political Dynamics in Early Continental Southeast Asia. Foris Publications- Dordrecht-Holland/Providence U.S.A.

16. R. Thapar (1966), A History of India. Vol 1. Harmondworth Penguin.




17. Trn Kỳ Phương (2004), “Góp phn tìm hiu nn văn minh ca vương quc c Champa ti minTrung Vit Nam”, trong T/c Nghiên cu và Phát trin, Hu: S Khoa hc Công ngh và Môi trưngTha Thiên Hu, s 3(37).

Documents

Nguyen Huu Thong-mo Hinh Mandala