Neo Liberal Yapilanmanin Kentsel Mekana Yansimasi Gaziantep Ornegi the Reflection of Neoliberal Restructuring on Urban Space Example of Gaziantep

8/6/2019 Neo Liberal Yapilanmanin Kentsel Mekana Yansimasi Gaziantep Ornegi the Reflection of Neoliberal Restructuring on Urban Space Example of Gaziantep

1/178

T.C.

Mersin niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Kamu Ynetimi Anabilim Dal

NEO-LBERALYAPILANMANIN KENTSEL MEKNA YANSIMASI: GAZANTEPRNE

Ycel KAAR


2/178


3/178

T.C.

Mersin niversitesiSosyal Bilimler Enstits

Kamu Ynetimi Anabilim Dal

NEO-LBERALYAPILANMANIN KENTSEL MEKNA YANSIMASI: GAZANTEPRNE

Ycel KAAR

Danman: Yrd. Do. Dr. Bediz YILMAZ BAYRAKTAR


4/178


5/178

i

NSZ

Kentsel sistem, bugn insan topluluklarnn hayatn geirdii, insan tarafndan

yaratlan ve bir lde de insan yaantsn etkileyen en nemli toplumsal pratiklerden biri olma

zellii ile bilim dnyasnda oka incelenmitir. Yaplan her inceleme, kendisinden nceki

kuramsal alan zerinde ykselirken, kendisinden sonraki incelemelere de kaynaklk etmektedir.

Sosyal bilimlerin hemen tm alanlarnda inceleme bir sre olarak deerlendirilmektedir.

Kentsellik zerine yaplan incelemeler/aratrmalar da bir sre nitelii tamakta ve bu srece

yaplan katklarla ilerleyebilmektedir. Gaziantep kentselliini aratran bu tez de yine, kentleme

srecinde kendisinden nce yaplan aratrmalar kaynak veri olarak almaktadr. Bundan dolay

tarihsel sre ierisinde kentsel sistem zerine gemiten gnmze yaplan tm incelemeleri ve

aratrmalar yapan bilim insanlarna teekkrlerimi bir bor bilirim.

Her gelime dneminin kendisine uygun bir kentsellik yarattn, neo-liberal

yaplanmann da kendine uygun bir kentsellik srecinde olduunu vurgulayan, zellikle

Trkiyenin kentleme srecinde farkl bir dnemin olutuunu, Gaziantep kentselliinde inceleyen

bu tezde, emei geen deerli hocalarm Yrd. Do. Dr. Bediz YILMAZa ve Yrd. Do Dr. Hac

KURTa ok teekkr ederim.


6/178

ii

ZET

Kapitalizm, bir toplumsal sistem olarak farkl gelime dnemlerinden geerek

gnmze kadar varln srdrm ve neo-liberal yaplanma bu srecin son gelime

halkasn oluturmutur. Neo-liberal yaplanma bir gelime dnemi olarak toplumsal

sistemde birok farkl zelliklere sahip olduu iin bir deiim ve dnm srecini

yanstmaktadr. ktisadi, toplumsal, siyasi, kltrel birok alanda etkili olmasnn yan sra,

kentsel meknn yaplanmasnda da belirleyici bir gelime dnemi olmutur. Toplumun ve

gelime dneminin genel yapsn yanstan ve ayna grevi gren kentsel mekn, neo-liberal

yaplanmay da yanstarak, kapitalist gelimenin temel znelerinden birini oluturmaktadr.

Gaziantep kentini alan olarak seen bu tezde bu deiimin nitel ve nicel unsurlar

incelenmektedir.

Neo-liberal yaplanma ile birlikte kent mekn ile eklemlenen toplumsal

snflarda farkl baz stratejiler gelimekte, formel ve enformel unsurlar geiken bir hal

almakta ve zellikle alt snf konut alanlarnda Trkiye kentleme srecinde merkezi bir

konumda olan karlkllk temelli iktisadi ve kentsel btnleme tarz Gaziantep kentinde

de byk lde hissedilmektedir. Bu erevede Gaziantepin baz istatistiki verileri

deerlendirilmi, 1980 sonras kent meknnn nasl bir gelime gsterdii ilave imar

planlar erevesinde incelenmi ve son olarak da Gaziantep kentinin ierisinde yer alan


7/178

iii

ABSTRACT

Capitalism, as a social system, has passed through different developmental

periods and arrived today in which neoliberal restructuring constitutes the last link in the

chain. Neoliberal restructuring points to a major procedure of change and transformation

that is influential to many dimensions of the society. It has been a definitive developmental

period with impact not only on economic, social, political and cultural aspects but also on

the restructuring of the urban space. As a mirror that reflects the general structure of the

society as well as the development period, the urban space also reflects the neoliberal

restructuring, and as such, it is one of the principal actors of capitalist development. The

study of the city of Gaziantep constitutes the framework of this thesis in which the

qualitative and quantitative aspects of this change are being analysed.

Along with the neoliberal restructuring, social classes within the urban space

develop some strategies, formal and informal aspects take a permeable form, and

reciprocity which constitutes the main economic and urban integration form that is

dominant in low-class residential areas throughout Turkey is also felt in Gaziantep. This

thesis includes the analysis of the statistical data of Gaziantep, the examination of post-

1980 urban plans in order to see the urban development of Gaziantep, and finally, based on

face-to-face interviews with the administrators (muhtar) of 30 neighbourhoods,


8/178

iv

NDEKLER Sayfa No

NSZ i

ZET ii

NDEKLER iv

KISALTMALAR LSTES viii

TABLO VE ZMLER ZELGES ix

GR 1

I. BLM: KENTSEL MEKN KAVRAMI 4

I.1. Mekn Kavram 4

I.1.1. Mekn Kavramna Eilen lk Dnrler 5

I.1.2. 70ler Kuann Mekna Katks 8

I.1.3. Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi 13

I.2 Kentsel Mekn Kavram 15

I.2.1. Kent ve Kentleme 15

I.2.2. Kent zerine Dnceler ve Kuramlar 17

I.2.3. Kentsel Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi 21

I.3. Neo-Liberalizm ve Kentsel Mekn 22I.3.1. Keynesyen Sermaye Birikiminin Tkanmas

ve Esnek retim 23

ib li 5


9/178

v

II.BLM: TRKYE VE GAZANTEPTE KENTLEME 45II.1. Osmanl Kent Miras 47

II.2. 192350 Aras Ulus-Devletin Kentlemesi 47

II.3. Ulus-Devletin Kentlemesinde Gaziantep 49

II.4. 195080 Aras Emein Kentlemesi 50

II.5. Emein Kentlemesinde Gaziantep 53

II.6. 1980 Sonras Trkiyede Kentleme 57

II.7. Deerlendirme 60

III. BLM: 1980 SONRASI GAZANTEPTE KENTLEME 62

III.1. 1980 Sonras Gaziantepteki Sanayinin Geliimi 63

III.1.1. Beinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19851989) 64

III.1.2. Altnc Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19901994) 65

III.1.3. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (1996 2000) 66

III.1.4. Gaziantepin Gnmz Sanayi Yaps 67

III.1.4.1. Organize Sanayi Blgeleri 68

III.1.4.2. Gaziantep Serbest Blgesi 70

III.1.4.3. Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri 72

III.1.4.4. rnek Sanayi Sitesi 73

III.1.4.5. Kk Sanayi Siteleri 73


10/178

vi

III.3. 1980 Sonras Gaziantepin Meknsal Yaplan 84

III.3.1. lave mar Planlar 90

III.3.1.1. 1980 lave mar Plan 90

III.3.1.2. 19891990 lave mar Planlar 91







III.3.2. 2006 Arazi Kullanm Deerleri 96

III.3.3. 1980 Sonras Gaziantepte Kentleme 98

III.3.4. Deerlendirme 104

III.4. Gaziantepin Kent Meknyla ktisadi Btnleme Tarzlar 107

III.4.1. ktisadi Btnleme Tarzlar ve Kente Eklemlenme 108

III.4.2. ncelenen Mahalleler ve Genel zellikleri 109

III.4.3. ncelenen Mahallelerin Ekonomik zelliklerive Oturanlarn Tercih Sebepleri 114

III.4.4. ncelenen Mahallelerdeki Konutlarn

il i l llikl i


11/178

vii

III.4.7. Deerlendirme 134

SONU 137

KAYNAKA 145

EKLER


12/178

viii

KISALTMALAR LSTES

AET : Avrupa Ekonomik Topluluu

ABYKP : Altnc Be Yllk Kalknma Plan

ABD : Amerika Birleik Devletleri

BBYKP : Beinci Be Yllk Kalknma PlanDE : Devlet statistik Enstits

DAB : Dou Anadolu Blgesi

DPT : Devlet Planlama Tekilat

GBB : Gaziantep Bykehir Belediyesi

GTO : Gaziantep Ticaret Odas

GSO : Gaziantep Sanayi Odas

GAB : Gneydou Anadolu Blgesi

B : mar ve skn Bakanl

KY : Kalknmada ncelikli Yreler

KT : Kamu ktisadi Teekklleri

KGEM : Kk Sanayi Gelitirme Merkezi

OSB : Organize Sanayi Blgesi

TKA : Toplu Konut Alan

TK : Trkiye statistik Kurumu


13/178

ix

TABLO VE ZMLER ZELGES Sayfa

Tablo 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullan Deerleri ve Oranlar 55

Tablo 2: Gaziantepin 1950-1980 Arasndaki Nfus Saym Sonular

ve Art Hzlar 56

Tablo 3: Organize Sanayi Blgelerinin Genel zellikleri 69

Tablo 4: Gaziantep Organize Sanayi Blgelerinin Faaliyetteki Firmalar 69

Tablo 5: Gaziantep Serbest Blgesi 70

Tablo 6: Gaziantep Serbest Blgesinin Yllar tibariyle Ticaret Hacimleri

ve Oran 71

Tablo 7: Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri 72

Tablo 8: rnek Sanayi Sitesi 73

Tablo 9: Kk Sanayi Sitesi 73

Tablo 10: Gaziantepin Yllara Gre Genel Nfusu ve ehir-Ky Orantlar 75

Tablo 11: Nfus statistikleri 76

Tablo 12: G statistii 79

Tablo 13: Konut statistii 80

Tablo 14: malat Sanayi statistii 81

Tablo 15: Gaziantep Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi (2003) 83

Tablo 16: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006) 96


14/178

x

ekil 1: Kentin ekillenii 21

Grafik 1: Gaziantepin1974 Yl Arazi Kullanm Deerleri 55

Grafik 2: Gaziantep linde kamet Eden Dier l Doumlular (2000) 79

Grafik 3: Gaziantep Arazi Kullanm Deerleri (2006) 96

Harita 1: 1974 Gaziantep Mcavir Saha Plan ve Eklentileri 87

Harita 2: Kk-Orta lekli lave mar Planlarnn Kente Eklemlenmesi 89

Resim 1: Gaziantepte Baz Alt Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts

Resim 2: Gaziantepte Baz Orta ve st Snf Konut Alanlarnn Uydu Grnts

Resim 3: Gaziantep Kent Merkezinin Uydu Grnts

Resim 4: Gaziantep Kentinin Gney Blmnn Uydu Grnts

Resim 5: Gaziantep Kent Merkezi ile Organize Sanayi Blgelerinin Uydu Grnts


15/178

1

GR

Neo-liberal yaplanma gnmz kapitalist dnyasn ekillendiren bir gelime

dnemi olarak, lkelerin politikalarna yn vermektedir. Toplumsal yapy kendi toplumsal

zelliklerine uygun hale getirmeye alan neo-liberal yaplanma, ayn zamanda toplumsal

yapdan da etkilenebilmektedir. Toplumsal pratiklerle biimlenen meknlar da yine bu

gelime dneminden etkilenmi ve kendisini bu gelime dnemine uyarlamaya almtr.

Gnmz toplumlarnn arlkl yaam meknlar kentsel meknlar olduuna gre, her

gelime dneminin kentsel mekn zerine baz etkilerde bulunmas kanlmazdr. Neo-

liberal yaplanma daha ok iktisadi ieriine vurgu yaplan ve aratrlan bir kavram olarak

deerlendirilse de, sadece iktisadi deil ayn zamanda siyasal, toplumsal, ideolojik,

meknsal pek ok etkisi de olmutur. 1980 sonras Trkiyede uygulamaya konulan neo-

liberal dorultudaki politikalarn genel olarak devletin yapsnda, devlet/toplum

ilikilerinde ve bu ilikileri belirleyen iktidar pratiklerinde nemli dnmlere yol atn

syleyebiliriz.

Her kapitalist gelime dneminin kendi kentselliini oluturduunu ve bu

kentselliin bir nceki gelime dnemini veri alp, bir sonraki gelime dnemindeki

kentsellie ise kaynaklk ettiini syleyebiliriz Bu gelime sreci ierisinde 1980


16/178

2

Neo-liberal yaplanmann kenti olarak da isimlendirilebilen bu kentlemedneminde, deiim deeri arlkl bir meknsal rnt olumutur.

Sermaye birikiminin dzenlenmesinde kentsel mekn kullanlmtr. Kent ii mekndaki ikili yap ok daha fazla keskinlemitir. Kentsel meknn olumasnda geleneksel dayanma rgtlenmesi, zellikle

alt snf konut alanlarnda grlmektedir.

Devlet, kentsel meknn rgtlenmesinde nemli bir aktr olarak karmzakmaktadr.

Bu genel kavramsal ereve balamnda, zellikle 1980 sonras youn bir

sermaye birikimine sahne olmu Gaziantep kentinin bu iktisadi deiim ile kent mekn

dzeyinde yaanan dnm arasndaki ilikinin dzeyi ve niteliinin aratrlmas, neo-

liberal yaplanma ile oluan gelime dneminin kent ve kentsellik zerine etkileri

erevesinde, kent ve mekn kavramlar nda, Trkiyenin bundan nceki kentsel

geliime dnemlerini de hesaba katarak, gnmz kentselliini anlamaya almak, bu

almann temel amacn oluturmaktadr.

Bu tezde tarihsel ve meknsal olmak zere iki temel snrlamaya gidilmitir.

M k l d G i t k ti il l t t l t ki i i T ki d h k d


17/178


18/178

4

I. BLM: KENTSEL MEKN KAVRAMI

Kentsellik, toplumsal srecin zel bir eilim biimi olarak grlebilir. Bu sre

insan tarafndan yaratlan meknsal olarak yaplandrlm bir erevede geliir. Kentsel

mekn kavram zerine birok dnr nemli katklarda bulunmutur. Yaplan katklar

sonucunda kentsel mekn kavram zenginlemitir ve bu zenginleme younlaarak devam

etmektedir. Kentsel olgular ve genelde toplumu anlayabilmek iin uygun bir mekn

kavram tanmlamak zorundayz. Uygun bir toplumsal mekn felsefesi oluturmak kentin

meknsal biimini anlayabilmek iin hayati nemdedir. Bu dnceden hareketle tezimizin

bu ilk blmnde, kent ve kentleme olgusuna gemeden nce ilk olarak mekn kavram

incelenecektir. Mekn kavram farkl dnrlerin grleri erevesinde ve tarihsel bir

sralama iinde incelenip, kentsel mekn kavramnn tanmlanmasndan sonra, neo-liberal

yaplanma ile kentsel meknn ilikisi birinci blmde incelenmitir.

I.1. Mekn Kavram

Sosyal bilimlerin dier kavramlarnda olduu gibi mekn kavram zerine de

bilim dnyasnda tam bir gr birlii mevcut deildir. Ayrca mekn kavram baka

kavramlarla birlikte kullanlarak da tanmlanmaktadr Bu kavram genel olarak zaman ile


19/178


20/178

6

bir mekna anlam kazandran toplumsal etkileimlerdeki meknsal biimlerin zelliklerini

zmlemeye almtr. Bu zmlemelerde toplumsal etkileimlerin mekna nasl

yerletiinden, meknsal rgtlenmeye kadar birok alanda meknn farkl zelliklerine

dikkat ekmitir. Simmel, meknn toplumsal bir pratik olduunu ve sonuta toplumsal

rgtlenmenin mekndan koparlmas nedeniyle meknn nemini yitirdiini

dnmektedir. Louis Wirth ise toplum-mekn sorunsalna biraz daha deiik bir adan

bakmaktadr. Wirth asl olarak byklk ve younlua dayal mekn rgtlenmesinin

kendisine uygun toplumsal rntleri rettiini savlamakta, yani mekn rgtlenmesinin

kendisine ait bir toplumsallama yarattn vurgulamaktadr (Urry, 1999:2122). Simmelise toplumun kendisine ait meknlar rettiini ne srer. Toplum-mekn sorunsalnda

belki de en nemli soru udur: toplumsal sorunlarn zlmesinde meknn kullanlmas m

yoksa meknsal sorunlarn zlmesinde toplumsaln kullanlmas m n planda olmaldr?

Yani bir tarafta toplumsal sorunlarn zlmesinde iyi dzenlenmi meknsal rgtlln

art, dier tarafta ise meknsal sorunlarn zlmesinde toplumsal sorunlarn giderilmesi

sz konusudur. Bu soruya Wirthin cevab birinci zm olutururken, Simmelin cevab

ise ikinci zm oluturur.

Mekna sadece toplum-mekn sorunsal ierisinden deil, daha geni bir bak

asyla bakmaya alan dnrler de bulunmaktadr. Mekn hakknda genel bir gr

h l l E C i l k d i i k i i d


21/178

7

2006:32). Bu meknsal deneyim kategorisi birbirleriyle balantldr. Cassirerin

zmlemeleri mekn-toplum sorunsalndan biraz daha uzakta, mekn-insan sorunsalna

daha yakndr. zellikle meknn dolayl olarak yaanmas daha ok duyu ile ilgili bir

pratiktir. Hem somut meknlarn (organik mekn) hem de soyut meknlarn (simgesel

mekn) bir arada olduu tamamyla kiilerin bak asna gre ekillenen bir genel mekn

kavram oluturmaya almtr.

Genel bir mekn kavram oluturmaya alan bir dier nemli dnr ise

Emile Durkheimdir (bkz. Urry, 1999:19). Durkheim mekn kuramn toplum-mekn

sorunsal ierisinde deerlendirmi hatta mekn konusunda bir toplumsal kuram

oluturmaya almtr. Bu kuramn temel nermesi ise meknn toplumsal olmasdr.

Meknsal temsiliyetler toplumsal rgtlenmenin egemen biimlerini yanstmaktadr diyen

Durkheim meknn, egemen toplumsal rgtlenmeye gre belirlendiini iddia etmektedir.

Durkheim, Simmelin genel mekn kuramna yakn bir izgide mekn kuramn

oluturmutur.

Klasik modernleme ann nemli dnrlerinden olan Ebenezer Howard,

Frank Lloyd Wright ile Le Corbusier daha ok ideal kent sorunsalna cevap aramlardr.

deal kent kavramna nemli katklar olan klasik modernleme ann bu dnrnn

mekn zerine de bir takm grleri bulunmaktadr. Bu dnrn mekn zerinde


22/178

8

Mekn kavram ile ilgili baz dnrler ise meknn nasl bir deiim sreci

ierisinde olduu sorusuna cevap aramlardr. zellikle kapitalist sistemin

zmlenmesine dair nemli katklar olan Karl Marx, kapitalist sistem ile meknsal

deiimin etkileri zerine baz zmlemelerde bulunmutur. Marx, kapitalist ilikilerin

geliiminin tm meknsal engellerin stesinden gelici etkiye sahip olduunu ve bu nedenle

meknn zaman ile yok edildiini ileri srmtr (bkz. Marx ve Engels, 2003a; Marx ve

Engels, 2003b). Marx daha ok kapitalist retim ilikileri erevesinde mekn kavramna

deinmitir. Meknn, egemen toplumsal rgtlenmenin bir pratii olduunu ve kapitalist

ilikilerin kendi egemenliini kurmak iin nndeki tm meknsal engelleri yok edeceiniiddia etmektedir. Sonu olarak daha nce dediimiz gibi meknlar egemen toplumsal

rgtlenmenin bir pratiidir.

I.1.2. 70ler Kuann Mekna Katks

Mekn kavram sadece kendi bana incelenen bir kavram deildir. Dier

kavramlar ile beraber kullanlabilmektedir. Bazen retim ilikileri erevesinde bazen ise

zaman ile birlikte kullanlan ve aklanmaya allan bir kavramdr. lk meknsal

dnrlerin daha ok toplum-mekn sorunsal ierisinde mekn kavramn incelediklerini

belirtmitik. Toplumsal bir pratik olan mekn, 1970ler kuann katklaryla daha da


23/178


24/178

10

retim ilikileri erevesinde mekn inceleyen bir dier dnr ise

Castellsdir. Castells mekn kavramn daha ok kent kavram erevesinde incelemi ve

kent sosyolojisine uygun bir kuramsal nesne oluturmaya almtr (bkz. Castells, 1997;

Urry, 1999; engl, 2001a). Kolektif Tketimi tanmlayan Castells, kentsel toplumsal

bir kuram gelitirmeye almtr. Ekonomik ve siyasal sistemin elerini, bunlardan

kaynaklanan pratikleri incelemek iin mutlaka meknn tanmlanmas gerektiini ne

srer. Mekn toplumsal yapnn bir ifadesidir ve toplumu anlayabilmek iin ilk nce

meknn bilinmesi gerektii zerinde durmaktadr. Tketim ura Castells iin ok

nemli bir konumdadr. Tketimin kolektif rgtlenmesi ile yeniden retimin olutuunu

ileri srmektedir. Castells daha ok mekn, kapitalist retim ilikileri erevesinde

incelemitir. Sonu olarak, retim ilikileri kentsellii ve kent meknn oluturan en temel

etmen olarak karmza kmaktadr.

retim ilikileri erevesinde mekn inceleyen dnrlerden son olarak

Masseyi sayabiliriz. Massey mekna birok anlam atfetmitir. Ona gre mekn; uzaklk,

hareket, simgecilik, zgllk, alglama gibi birok olgunun ynlerini tamaktadr

(Harvey, 2003; Urry, 1999). retim ilikilerinde mekn farkl zellikleri ile

tanmlanmaktadr. Toplumsal iblmne gre meknn farkllk gsterdiini retim

ilikileri erevesinde oluan mcadelenin meknsal alanda da kendisine yer bulduunu,

k l l i i i i likl kill dii i b l l k il i


25/178

11

Gaston Bachelard ve Pierre Bourdieudr. Giddens, zaman-mekn kuram gelitirmeye

alm bir dnrdr. Bireylerin hayatlar boyunca gnlk, haftalk ve aylk

zamanlarn inceleyerek, yaam srelerinin meknsal boyutlarn incelemitir.

Blgesellemeyle, zaman-mekn ilikisinin mntkalamasndan sz etmektedir. Genel

zaman-mekn kavramnn ierisinde farkl kavramsallklarda retmitir. Bunlardan

mevcudiyet-eriimi (presence-availability) kavram bireyin toplumsal ortam ierisinde

dier insanlarla birlikte bulunma derecesi ve biimlerini aklamaya alan bir kavramdr.

Bir dier kavram ise zaman-mekn mesafelemesi (distanciation) kavramdr. Bu

kavramda ne kan birey deil toplumdur ve zaman-mekn ierisinde toplumsal

hareketler incelenmitir. Zaman-mekn diyalektii ierisinde zaman bir kaynak olarak

kavramsallatrmadn belirten Giddens, zaman toplumlar aras bir lm arac olarak

grmektedir (bkz. Urry, 1999:30). Mekn ise yl bir enformasyon eklinde grme

eilimindedir.

Zaman-mekn diyalektii ierisinde mekn inceleyen nemli dnrlerden

biri de Bachelarddr. Bachelard kiileri hayalgcnn mekn zerinde odaklatrr.

Bachelard niteliksel ve heterojen bir mekn kavram gelitirmeye almtr. Zaman-

mekn diyalektii ierisinde ann zaman temsil ettiine ve mekn iindeki

sabitlenmesine dikkat ekmitir. An kiilere bir bellek sunar ve bu bellein cisimlemi

i k d A l ddi l k l i i ll k l l k


26/178

12

olduunu dile getirir. Bundan kaynakl olarak zamansal ve meknsal olarak deneyimlerin

gsterim tarznda bir deiikliin hemen hemen kesinlikle toplumsal ilikilerde de bir

deiim yaratacan syler (Harvey, 2003; Urry, 1999). Sadece meknn deil zamann da

toplumsal olduunu ileri srmektedir. Toplum-mekn sorunsaln bir adm daha ileriye

gtren Bourdieu, toplum-mekn-zaman sorunsal ierisinde zmlemelerini

gerekletirmitir. Sonu olarak zaman-mekn ierisinde oluacak bir deiimin topluma

yansyacan, toplumsal bir deiimin ise mekn-zaman ierisinde kendisine yer bulacan

iddia etmektedir.

Mekn kavramn sadece retim ilikileri erevesinde veya zaman-mekn

diyalektii erevesinde incelemeyen dnrlerin de olduunu belirtmitik. Her iki

ekilde de inceleyen yani hem retim ilikileri erevesinde hem de zaman-mekn

skmas erevesinde mekn kavramn inceleyen nemli bir dnr olan David Harvey

bunlardandr. Harvey (2003, 2006), toparlayc bir zaman-mekn kuram oluturmaya

almtr. Bu kuram olutururken retim ilikilerini de hesaba katmtr. Harvey iin

mekn varlkbilimsel (ontolojik) deil, hem insan biimlendiren hem de insan tarafndan

biimlendirilen bir toplumsal pratiktir. Meknn yeniden rgtlenmesi, kapitalizmin

bunalm dnemlerinden kmas iin zorunlu bir yaplanmadr. Harveyin zmlemesinde

merkezi olan zaman-mekn skmas olmasna karn bu skmay retim ilikileri

i d i l i i


27/178

13

yannda, fiili olarak da tketildiidir. Mekn, zaman iinde kullanlarak (endstri, tarih,

evre vb.) azaltlmakta, bitirilmekte veya tketilmektedir. Urry, daha ok gnmzdeki

deien meknsal doku zerine dncelerini younlatrmtr. Gelitirdii savlar bir

meknsal kuram oluturmaktan ok gnmz meknn anlamaya yneliktir. Zaten Urry

bir mekn bilimini gelitirmenin olanakszln ve yanlln ne srmektedir ve

meknsal olann farkl bir genel yasalar dizisi kurulabilecek biimde toplumsal olandan

ayrlamayacan vurgulamaktadr. Bunun nedeni, meknn tek bana genel etkiler

tamamasdr. Meknsal ilikilerin nemi, sz konusu toplumsal nesnelerin zel

karakterine baldr. Bylelikle meknsal iliki, genel bir etkiyle snrlandrlamaz; sadece

sz konusu toplumsal nesnelerin belirli ayrt edici zellikler ya da gler tamalar

nedeniyle, etkide bulunur. Urrye gre yaln mekn yoktur, sadece farkl trden meknlar,

meknsal ilikiler veya meknsallamalar vardr.

I.1.3. Mekn Kavramnn Deerlendirilmesi

Yukarda baz nemli dnrlerin mekn kavram zerine olan dncelerini

dile getirdik. Gerek retim ilikileri gerek zaman-mekn diyalektii ierisinde gerekse de

her ikisi ierisinde incelenen mekn kavram ilk dnrlerden gnmze olduka

eitlenip zenginlemitir. Kendi gelime dnemlerinden etkilenen bu dnrler,


28/178

14

almlardr. Burada belirtilmesi gereken nokta ise her eyden nce meknn, iine

yerleen maddi nesnelerden bir biimde ayr, mutlak bir kendilik olarak grlmemesidir.

Dier bir nemli nokta, meknn, toplumsal nesneler arasndaki ilikilerden

olutuuna ynelik vurgudur. Baz yazarlar bunu vurgulayarak mekn fetiizmi

kavramn kullanmaktadr. Bir alann bir baka alan smrdnden sz etmenin ya da

nermenin mekn fetiizmine yol aabileceini sylemektedirler. Kasabalar, tarmsal

blgeler, ticaret alanlar, ana ulam yollar vb. sadece belirli bir meknsal yapnn eleri

ve insan etkinliinin dardan belirleyicileri olmadn ileri srerler. Bunlarn daha ok

toplumsal olduklarn dile getirirler. Bundan dolay retilir ve yeniden retilebilirler.

Kapitalist mantn tek dncesi krdr. Kr mant ve uygulamalar

toplumun hemen her alannda grlebilmektedir. Bu grnt ierisinde meknlar da

zerlerine den grevi laykyla yapmaktadrlar. zellikle meknn rgtlenmesi, egemen

yapnn bir grnts eklinde oluturulmaktadr. Egemen dnce ne ise mekn da bu

dncenin somutlamasdr. Bazen Kilise/Cami arlkl mekn, bazen gkdelen arlkl

mekn, bazen de geni meydanlarn olduu meknlar. Hemen tm meknlar kendi

toplumsal sisteminin egemen dncesinin bir rndr.

Sonu olarak mekn, egemen toplumsal yap tarafndan belirlenen ve iinde

yaayan kiileri de bir lde etkileyen toplumsal bir pratik olarak karmza kmaktadr.


29/178

15

I.2. Kentsel Mekn Kavram

Tezin bu blmnde kentsel mekn kavram incelenecektir. Genellikle kent ve

kentleme kavramlar birbiriyle i ie gemi ve birbirlerini tamamlayan kavramlar olarak

karmza kmaktadr. Kent olgusu ilk insan topluluklar yerleik hayata getikten sonra

ortaya kmken, kentleme daha ok sanayi devriminden sonra sermayenin

younlamasyla aratrlmaya balamtr. Tabii sanayi devriminden nce de kentleme

zerine almalar bulunmaktadr. Ama bu kavramn daha ok aratrma nesnesi haline

gelmesi sanayi devrimiyle balamtr. Kapitalizm kendisine meknsal rnt olarak kenti

setiinden dolay kent ve kentleme kavramlar ilk olarak incelenmi, kentsel mekn

kavram ise bu kavramlar nda deerlendirilmitir.

I.2.1. Kent ve Kentleme

Tarihte byk lekli yerleim birimleri artk-deerin younlamas,

koparlmas ya da denetlenmesi gibi nedenlerle olumutur (bkz. Mumford, 2007). Bu

yerleim birimleri kendi zgl koullar itibariyle bazen kr, bazen kent arlkl

olabilmektedir. Kenti oluturan temel zellik nfus younluu olduu iin kent, insanlk

tarihi kadar eskidir. Eer retim ilikileri erevesinde bir deerlendirme yaparsak,

kapitalist sistemden nceki toplumsal sistemleri kr arlkl olarak deerlendirebiliriz.


30/178

16

bilinmektedir. Yunancada kent (polis) ve siyaset (politika) szckleri arasnda yalnz

anlam benzerlikleri deil, ayn zamanda kkenbilimsel balantlar da vardr (Kele,

2002:75). Corafyaclar, tarihiler, iktisatlar ve siyaset bilimcileri, kendi disiplinlerinin

bak alarna gre deien trl tanmlar kullanmlardr. Sz konusu tanmlarn yerini al-

ma amacn tamakszn, kente toplumbilimsel adan yaklamak, insan toplumunun zel

bir biimi olarak kentin belirgin niteliklerini ortaya koyarak, bu tanmlar arasndaki

karlkl ilikiyi vurgulamaya yarayabilir (Wirth, 2002:80). Kelee (1998a:75) gre kent;

her eyden nce soyut bir kavramdr. Ama kent iindeki yaplar, tesisler, yerleme dzeni

vb. tm alanlar ise somut bir gerekliktir. Kenti sadece fiziki ya da fonksiyonel adan deil

sosyal, siyasi ve ekonomik adan da tanmlamak mmkndr. Kenti, srekli toplumsal

gelime iinde bulunan ve toplumun, yerleme, barnma, gidi-geli, alma, dinlenme,

elenme gibi gereksinmelerinin karland, pek az kimsenin tarmsal uralarda

bulunduu, kylere bakarak nfus ynnden daha youn olan yerleme birimi olarak

tanmlamak mmkndr.

Tarihsel olarak bakldnda, kentlerin iki temel mantk etrafnda ekillendiini

sylemek yanl olmayacaktr (bkz. engl, 2001a). Birincisi; kentleri piyasa deerleri

zerinden deerlendirip, kent meknn alnr satlr bir meta olarak gren ve kentte

yaayanlarn refahn ikinci plana iten bir mantk (deiim deeri). kincisi; kenti kullanm


31/178

17

hesaba katan, geni anlamda bir tanm ise udur: Sanayilemeye ve ekonomik gelimeye

kout olarak kent saysnn artmas ve bugnk kentlerin bymesi sonucunu douran,

toplum yapsnda, artan oranda rgtlenme, iblm ve uzmanlama yaratan, insan

davran ve ilikilerinde kentlere zg deiikliklere yol aan bir nfus birikimi sreci.

Ksaca, kentleme zaman iindeki bir deimeyi, bir sreci anlatan devingen bir zellik

tar. Kentlemenin her dnemi, farkl zaman ve mekn ufuklar olan ve farkl gler

arasnda g dengesini yanstan ayr bir sosyo-meknsal katman yaratr. Kentleme basite

katlam bir birimler toplam deil, her eyden nce bir sretir (engl, 2001a:24). Bu

sreci hzlandran ise artk-deerin younlamasdr. Kapitalizm ncesi sistemlerde artk-

deer genelde krsal alanda younlar, yeniden datm ya da daha nce karlkllk

ilkesine gre bir paylamla artk-deer datlrd. Kapitalizm ile birlikte krsal alandaki bu

younlama kendisini kentsel alandaki younlamaya brakmtr. Bundan dolaydr ki

kentleme hareketleri hi olmad kadar artmtr. Sanayi devrimiyle balayan bu sre

zaman iinde farkl gelimeler nda devam etmektedir.

I.2.2. Kent zerine Dnceler ve KuramlarKent zerine birok dnr inceleme yapm, gerek kendi

alarnn/toplumlarnn etkisinde kalarak gerekse de dnya grlerinin etkisiyle kent


32/178

18

yerleimciyle snrl ve yeil kuakla evrili, salam, etkili, gzel bir kent grnts

sergilemektedir. Wright, Geni-dnm (broad-acre) olarak adlandrd planl kentiyle,

zeksizletirimi, Howardn ideali olan kk topluluun tesinde, tekil aileye tad

(Fishman, 2002:116). Wright, Meknsal bir dzenleme ile ABDnin, bireylerden oluan bir

ulus durumuna gelmesini istiyordu. Le Corbusier ise var olan kentsel meknlarn daha da

younlatrlmasn istemekteydi. Eski yaplarn yerine cam ve elikten yaplan ok katl

yaplarn oluturulmasn belirtmekteydi. Fishman (2002:118) bu dnrle ilgili unlar

dile getirir:

Yeni bir dzen iin hazrlanm bir plan ellerinde tutarak Howard, Wright ve Le Corbusier,kendi hareketlerini yaratmay umut ettiler. Ne var ki, bu strateji dorudan geleneksel topik

amaza yol at. Evrensel ilkeler temelinde herkesi cezbetmek, zelde hi kimseyi

cezbetmemek anlamna gelir. Planlar kuramsal olarak ne denli parlak ise, eylemi

gdleyecek somut meseleler balamnda o denli soluktur.

Modern dncenin ideal kent dnrlerinin bu amaz, asl olarak meknn

toplumsal sorunlarn almasnda bir ara olabileceini ve toplum-mekn sorunsalnda

mekna daha zel bir anlam yklemeleri ile alakaldr. Toplumun genel sosyo-ekonomik

sorunlarn dikkate fazla almadan sadece meknsal pratikler yoluyla toplumsal iyinin

oluabileceini vurgulayan bu dnrler, yaptklar ayrntl planlar ile sadece kendi

toplumsal iyiliklerini gstermilerdir Kentsel meknn toplumsal alandan ayr olarak


33/178

19

temelinin mekn olmas noktasnda desteklenirken, yol at ar toplumsal sorunlar ve

sefalet nedeniyle eletirilmektedir. engln (2001b:10) de dedii gibi bu bir eliki

tamaz. nk her toplumsal iliki ve sre gibi kent mekn da diyalektik bir nitelik arz

etmektedir. Yani iinde hem gerici hem de ilerici unsurlar bulundurabilmektedir.

Kapitalizm kendisine meknsal rnt olarak kenti semitir ve kent zerine oluan tm

mcadelelerin aslnda iktidar mcadelesi olduuna dikkat ekmilerdir.

Gnmzde ise kent kuramlar oluturmaya alm birok dnr

bulunmaktadr. Bu dnrler ierisinde ne kan isim nemlidir. Bunlar; David

Harvey, Manuel Castells ve R.E. Pahldr. Harveye (2001; 2002a; 2003; 2006) gre;

kapitalistler arasndaki kanlmaz rekabet bir ar birikim bunalmna neden olmaktadr.

Ar birikim sorunu birinci evrimde, biriken sermayenin talep doygunluu nedeniyle,

yatrma dntrlememesinden doar. Sonu ise krizdir. Yatrmlarn birincil dngden

ikinci evrime kaydrlmas yoluyla kapitalizm ar-birikim sorununu geici olarak

aabilmektedir. Bu durum, sermayenin dikkate deer bir blmnn yapl evreye

ynlendirilmesi anlamna gelmektedir. te bu noktada Harvey kentin oluumunu

sermayenin dolam sreciyle balantl olduunu ileri srmektedir. Castellsin kent

zerindeki grlerini ele alrken iki aamadan bahsedebiliriz (Castells, 1997). Bunlardan

birincisi yapsalc dnem; ikincisi ise eylem-merkezli dnemdir. Castellse gre;

k l l bi if d i l k d l di k k k ik i l


34/178

20

zmlenmesi ile ilgilenmesi gerektii sonucuna varmaktadr (engl, 2001a: 14). Kent

meknnn zgn yannn ekonomik yapyla ilgili olduunu zellikle belirtir. Ayrca

Castellse gre kapitalist retim ilikilerinin elikisi, dolayl bir biimde de olsa kent

meknnda da kendisini gstermektedir. Pahl ise; kent sosyolojisinin zgn grevinin

konut gibi stratejik kentsel meknlara eriebilirlii denetleyen kent yneticilerinin

(emlaklar, yerel brokratlar vb.) eylemlerinden kaynaklanan eitsizliklerin kent iinde

hangi yollarla ortaya ktnn aklanmas ve incelenmesi olduunu gstermeye

almtr (Saunders, 1985; aktaran engl, 2001a:14). zetle syleyecek olursak;

Harvey, kentin oluumunu sermaye dolam sreciyle aklamaktadr. Castells kenti

kolektif tketim ile aklamaya alrken Pahl ise kent yneticileri kavramyla aklamaya

almaktadr.

Kent kavram ile ilgili bir dier nemli dnr ise Henri Lefebvredir.

Lefebvree (1998; 2005) gre kapitalizm, yaayabilmek iin, Marxtan bu yana deimitir

ve niteliinde farkllamalar olmutur. Kapitalizm eer hayatta kalabilmie bunu toplumsal

retim ilikilerini srekli bir temelde yeniden retebilmi olmasna baldr. Lefebvree

gre; retim ilikilerinin yeniden retiminin tam yeri, paralara ayrlm olmasna karn

ok daha geni bir mekna yerleen kapitalizm ncesi (tarihsel) kenttir. Bu yzden retim

ilikilerinin, kapitalist sistemin srekliliini salayan yeniden retimi, ylma etkilerine

b l d k l bi bi i d kl i ki d k k idi (G di


35/178


36/178

22

mekn olumaktadr. Bu noktada Massey tarafndan gelitirilen Jeolojik Metafor Kavram

(bkz. Urry, 1999; engl, 2001a) kentsel mekn kavramnn zmlenmesinde nemli bir

yerdedir. Bu kavrama gre; her endstriyel gelime dneminin kendi endstriyel yapsn

bir katman olarak yarattn ve bu katmann bir yandan bir nceki katman veri alarak

ekillenirken, dier yanda da bir sonraki dnemde ortaya kacak yaplanmann balamn

oluturduunu ne srmektedir. Sz konusu yaklam sanayileme srecinin blgesel-

mekn zerindeki etkisini anlamak iin gelitirilmi olmasna karn, bu tr bir anlay

belli bir meknsal/topraksal dzenin genel kuruluunu, yeniden retimini ve dnmn

anlamak amacyla daha geni bir alanda da kullanmak mmkndr (engl, 2001a:6162).

Her gelime dneminin kendisine ait bir kentsel mekn katmann kentsel ve lkesel (bazen

kresel) dzeyde yaratmas kanlmazdr. Fakat bu kentsel yaplanma bir nceki sosyo-

meknsal katmanlama ile yzleerek ortaya kmak zorundadr. ekil 1de anlatlmak

istenen belli bir kent meknnn yukardan aaya gelen kapitalist gelime dneminin

basklar ile aadan yukarya doru verilen bir nceki sosyo-meknsal katmanlamann

verdii yantlar tarafndan karlkl etkileim tarafndan olutuudur.

I.3. Neo-Liberalizm ve Kentsel Mekn

Neo-liberal yaplanmann bir gelime dnemi olarak siyasetten ekonomiye,


37/178

23

I.3.1. Keynesyen Sermaye Birikiminin Tkanmas ve Esnek retim

1929 dnya bunalmndan sonra hayata geirilen Keynesyen sermaye birikim

tarz yaklak elli yllk bir sre ierisinde kapitalist lkeleri etkilemitir. 1970li yllarda

bu birikim tarznn da tkand gzlenmi ve sonu olarak bir kriz ile son bulmutur.

1970li yllarda sabit kur dzeninin terk edilmesinin ardndan petrol fiyatlarnn

ykselmesiyle yaanan bunalm ve enflasyon dalgasndan sonra, ABD ve ngiltere bata

olmak zere kapitalist lkeler farkl bir strateji izlemeye baladlar. Enflasyon ve isizliin

birlikte artt, buna karlk bymenin tkezledii, Keynesyen makroekonomik

politikalarn etkinliine olan gvenin sarsld bu dnemde, kapitalizm ii snf ittifaklar

da bozulmaya balad. Sermaye kesiminin siyasal temsilcileriyle emek kesiminin

temsilcilerinin, bymenin nimetlerinin paylam zerine kurduklar ve sava sonras Bat

toplumlarnda otuz yl boyunca yrrlkte olan refah devleti rejimi etrafnda oluan

toplumsal konsenss yava yava dald (nsel, 2004:8). Btn bu ini klln ve

belirsizliin yaratt toplumsal meknda, sanayide rgtlenme konusunda olduu gibi poli-

tik ve toplumsal yaamda da bir dizi yeni deney ufukta biimlenmeye balamtr. Bu

deneyler, tmyle yepyeni bir birikim rejimine ve bununla balantl olarak btnyle farkl

bir politik ve toplumsal dzenlemeye gei srecinde ilk kprtlar oluturuyor gibi


38/178

24

Henry Fordun Michigann Dearborn kentinde 1914te kurmu olduu otomobil

montaj hattnda alan iilere abalarnn karl olarak sekiz saatlik bir ign iin be

dolar cret vermeye balamas sembolik olarak da olsa Fordizmin balang yl olarak

kabul edilmektedir. Bu tarihten sonra oluan ve kinci Dnya Savandan sonra da iyice

benimsenen Fordizm, retim sisteminden ok btnsel bir yaam tarz olarak ele

alnmaldr. Kitle retimi olan Fordizm, kitle tketiminin yan sra rnn de

standartlamas demekti; bu ise yepyeni estetik ve kltrde metalama demekti. Fordizm

ayn zamanda ok belirtik biimler altnda modernizmin estetiinden yararland ve ona

katkda bulundu. Fordizmin uluslararas alana yaylmas, uluslararas politik-ekonomik

dzenlemenin zgl bir erevesi ve ABD'nin ok zel bir askeri ittifaklar ve g ilikileri

sistemi araclyla hkim konumda olduu bir jeopolitik btnlk balamnda

gerekleiyordu (Harvey, 2003:161). 1973e kadar hzl bir birikim gsteren Fordizm bu

tarihten sonra genel bir gerilemenin iine girmitir. Yukarda da bahsedildii gibi petrolkrizi olarak kendini gsteren bir sreten sonra, tkanklk had safhaya ulam ve farkl bir

birikim stratejisi aranmaya balamtr. Farkl bir birikim stratejisi aranmas sonucunda

genel bir uzlama sonucu isimlendirilen Esnek retim tarz kabul edilmeye balamtr.

Esnek birikim, Fordizmin katlklaryla aktan atma iinde olmasyla belirlenir. Emek

sreleri, igc piyasalar, rnler ve tketim kalplar bakmndan esneklie yaslanr.

Temel zelliklerinden biri, yepyeni retim sektrlerinin, finans hizmetlerinde yepyeni


39/178

25

ancak yeni bir gelime dnemine iaret edebilir. Bu gelime dnemi ise neo-liberal

yaplanma olarak karmza kmaktadr.

I.3.2. Neo-Liberalizm

Neo-liberalizm ile ilgili birok inceleme yaplm ve bu incelemelerin

sonucunda birok yorum ve tez gelitirilmitir. Neo-liberalizm genellikle kreselleme ve

hegemonya kavramlaryla birlikte anlmaktadr. Birbirlerinin tamamlaycs olan bu

kavramlar bazen farkl dnceleri gelitirmek iin de kullanlmaktadr. almann genel

ruhuna yakn olan iki tanm mevcuttur. Bunlardan ilki neo-liberalizmi bir ideoloji olarak

deerlendirmektedir. Neo-liberal ideolojinin hegemonik projesi ya da sylemi olarak da

kresellemeyi tanmlamaktadrlar. kinci tanmlama ise tersi bir etkiyle neo-liberalizmi,

ekonomik ya da emperyalist kresellemenin hegemonik projesi olarak tanmlamaktadr.

Her iki tanmda da hegemonya kavram ne kmaktadr. lk nce hegemonya kavram

incelenip bu kavram nda neo-liberalizm tanmlamas yaplacaktr.

Hegemonya, hegemonik snfn ksa-vadeli karlarnn feda edilmesini ve

projenin ardnda seferber edilen dier toplumsal glere tavizler verilmesini

kapsamaktadr. Bu anlamda, hegemonya, birikim sreci tarafndan koullandrlm ve

snrlandrlmtr (Gramsci, 1986; Jessop, 2005). Neo-liberal birikim tarz esnek retime

dayaldr. Esnek retim ile gerekletirilen sermaye birikimi bu anlamda hegemoniktir.


40/178

26

Bu anlamda hegemonya projesi, genel ile zel kar arasnda oluan muhtemel

elikinin bir bakma dzenlenmesini ierir. Hegemonya projesi kendisini iki ekilde

gstermektedir. Bunlar tek-uluslu ve iki-uluslu1 hegemonik stratejidir. Tek-uluslu

stratejiler, btn toplumun desteinin maddi dnler ve sembolik mkfatlar yolu ile

kazanlmaya alld genilemeci bir hegemonyay hedeflerken, iki-uluslu projeler,

nfusun stratejik olarak nemli fraksiyonlarnn desteini kazanmak ve projenin

maliyetlerini dier fraksiyonlara ykmakla ilgilenen daha snrl bir hegemonyay

hedeflemektedir. Ekonomik kriz dnemlerinde ve/veya maddi tavizler iin imknlarn

kstl olduu durumlarda, tek-uluslu projenin gerekleme ihtimali snrlyken iki-uluslu

stratejilerin gelitirilmesi daha muhtemel olacaktr. Bununla birlikte, tek-ulus stratejileri,

g dengeleri izin verirse, genileme dnemlerinde de izlenebilmekte ve gerekten de biri-

kimin baarsnn nkoulu olabilmektedirler. Her iki durumda da iki-uluslu projelerin, bir

yandan kayrlan ulusa belirli tavizler verilmesini ve seici eriim salanmasnkapsarken, te yandan da teki ulusun dizginlenmesini ve hatta bastrlmasn

gerektirdii not edilmelidir (Jessop, 2005:176177). Hegemonya kavramnn veya

srecinin iki ura mevcuttur. Bunlar genilemeci/kapsayc hegemonya ve pasif

devrim uradr. Gramsci, genilemeci hegemonya (ya da tek-uluslu proje) ile pasif

devrimin eitli biimlerinden, halk kitlelerine kar izlenen ak manevra savana

kadar uzanan bir sreklilik olduunu ileri srer (Gramsci, 1986). Genilemeci proje, ii


41/178

28


42/178

28

ise 1970li yllarda krize girmi ve bu dnemde yine farkl bir gelime dnemine kaynaklk

etmitir. Yeni gelime dnemi ise neo-liberalizm olarak isimlendirilmektedir. Kapitalizmin

baz deimeyen temel zellikleri vardr (bkz. Marx ve Engels, 2003a-2003b; Harvey,

2003):

1) Kapitalizmin yz bymeye dnktr,

2) Gerek deerlerde art, canl emein retimde smrlmesine dayanr,

3) Kapitalizm, teknolojik ve organizasyonel bakmdan zorunlu olarak dinamiktir,

4) Kapitalizm kt kaynaklarn tahsisine dayanr,

5) Kapitalizm artk-deerin dolamna dayanr.

Bu temel deimeyen zelliklerin haricinde kapitalist sistem her trl deiimi

gsterebilir. Burada asl belirtilmesi gereken udur ki; kapitalizmin bu be deimez ilkesi

Marxn da belirttii gibi tutarsz ve eliiktir. Dolaysyla kapitalizmin dinamii zorunlu

olarak krize eilimlidir. Ar birikim sorununa yol aan kapitalist retim tarz krize meyilli

bir sistemdir. Kapitalizm tarihi boyunca irili ufakl birok yapsal kriz yaam ve bu

krizleri de bir ekilde amasn bilmitir. 1970lerde yaanan krizi ise neo-liberal

yaplanma ile aan kapitalizm, sermaye birikimini devam ettirmitir. Bu adan baklnca

neo-liberal yaplanmann sermaye birikimini gelitirmek/yenilemek/younlatrmak gibi

29


43/178

29

nemli gruplarnn desteini kazanmak ve bu projenin maliyetini dier gruplara ykmakla

ilgilenen snrl bir gelimeyi hedeflemektedir.

I.3.3. Kentsel Meknla ktisadi Btnleme Tarzlar

Kentsel meknla eklemlenme srecinde farkl toplumsal gruplar farkl

dzeylerde iliki ierisinde olabilmektedir. Bir toplumsal grubun kente eklemlenmesi ilk

nce kendisini meknda gstermektedir. Kentsel mekndaki eklemlenme bir bakma o

grubun temel zelliklerini yanstmaktadr. Neo-liberal yaplanma snrl bir gelimeyi

hedeflemekte ve toplumun byk bir blmne, uygulad politikalarn maliyetini

ykmaktadr. Kayrlan toplumsal grup ile bask altna alnmaya allan toplumsal grup2

arasnda mutlaka meknsal farkllklar olumakta ve neo-liberal yaplanmaya kar bask

altna alnmaya allan toplumsal grup iinde baz savunma davranlar

gelitirilebilmektedir. Bu blmde Karl Polanyinin (2007) belirgin iktisadi

btnletirme tarz olan karlkllk, yeniden datm vepiyasa deiimi erevesinde neo-

liberal yaplanma ile toplumsal gruplarn nasl bir iktisadi btnleme tarz ierisine

girdikleri ve meknsal pratiklerini nasl oluturduklar incelenmitir. Polanyi (2007),

Harvey (2003, 2006) ve Burann (2003) grleri ve incelemeleri dorultusunda iktisadi

btnleme tarzlarn ksaca tanmlayacak olursak;

30


44/178

30

ilikidir; bu ilikide, toplumdaki bireyler ve gruplar, birbirlerine kar ykmllklerine ya

da birbirlerinden beklentilerine gre elenirler.

Yeniden Datm, mevki toplumlar yeniden datmc bir iktisadi

btnletirme tarz zellii tarlar. Yeniden datm, bir sekinler grubunun faaliyetlerini

desteklemek zere, bir mal ak (bazen de retim zerinde baz haklarn tesisi) eklinde

olur. Kaynaklarn topluluun yesi olan bireyler arasnda bltrlmek zere ortak bir

merkezde toplanmasn ifade etmektedir.

Deiimi, karlkllk ve yeniden datm koullarnda gerekleebilen takas

ve deiim eylemlerinden ayrmak nemlidir. Her eyin piyasa ilikileri ierisinde

olutuu bir iktisadi btnleme tarzdr.

Piyasa ilikilerini belirleyen deiim ilkesi, devlet mdahalesini belirleyen

yeniden datm ilkesi ve kiisel nitelikli ilikileri belirleyen karlkllk ilkesi

eklinde zetlenebilir. Bu ereve iinde, gelimi Bat lkelerinde ekonomik faaliyeti

anlamak iin deiim ve yeniden-datm ilkelerine, piyasa ve devlet kurumlarna birlikte

bakmak gerekirken, Trkiyede karlkllk ilkesinin merkez nem kazand bir durum

sz konusudur. Burann (2003:23) da dedii gibi, birbirlerini tanyan insanlar arasnda

kurulan bu tr ilikilerin tipik rneklerini, aile, hemehrilik, komuluk, din, etnik

cemaatler ve son zamanlarda yakndan tanmak frsatn bulduumuz, mafya tipi rgtlerde


45/178

32


46/178

32

gvenin varolduunu syleyebiliriz. Aktif gvenin, enformel ilikilerin ilemesini

salamakta nemli ilevi bulunurken, pasif gven, daha ok formel ilikilerin ilemesini

salamaktadr (Ik ve Pnarcolu, 2006:56). A ilikisi enformel zelliklerin ska

grnd bir rgtlenme tarzdr. Bu hibir yasal balaycl olmayan, hatta yasalarn

gediklerini bulmak iin kendi kurallar btnn oluturan bir rgtllktr; insanlarn

kendi rzas ile katld, kendi korunakl kalesini ina edebildii, hayata tutunmay

salayan kurallar temelinde oluturabildii bir ilikiler sistemidir burada kastedilen (Ik ve

Pnarcolu, 2006:54). Neo-liberal yaplanma ile birlikte zellikle alt snf grubuna giren

kiilerin, neo-liberal yaplanmann tahribatlarna kar yoksullukla mcadele etmek iin a

ve enformel ilikiler erevesinde daha ok aktif gvenin uyguland bir toplumsal

katmanlamada hayatlarn devam ettirdiini syleyebiliriz. zellikle enformel i

piyasalarnda ve gecekondu oluumlarnda bu ilikileri grebiliriz. Leeds; yerel ilikilerin,

toplumsal etkileimin somut olarak yaand, olduka karmak ve elikili iliki alarnadayandna iaret eder. Bu ilikiler akrabalk, komuluk, arkadalk gibi yzyze

ilikilere, ya da kiisel olmayan kk lekli ilikilere dayanmaktadr. Bu ilikiler sonucu,

o alanda yaayan topluluun gndelik gereksinmeleri karland gibi, o alanda ortaya

kan olaanst durumlarda doan gereksinmelerinde karlanmas mmkn

olabilmektedir (Erder, 2002:31).

N lib l l il bi lik d l id d i d i


47/178

34


48/178

olan formel ve enformel zerine birok tanm yaplmtr. Daha ok kayt ii ya da kayt

d olarak ksaca tanmlanan bu kavramlar, inceleme younluu arttka bu ksa

tanmlarnn tesinde, geni bir bak ayla deerlendirilmeye balanmtr. Kelee gre

enformel kesim; gelimekte olan lkelerde, geleneksel tarm kesimi ile modern sanayi

kesimi arasnda bulunan, kk aptaki retici ve iverenlerden oluan, retim ilerinde

kendi bana alanlar da kapsayan bir kesimdir (Kele, 1998b:8). Enformel kesim ile

kayt d kesimin zde saylmas yanltc olmaktadr. Kayt dlk enformel kesimin

tanmndaki elerden birisidir (Kele, 1998b:15). Formelin tesinde enformel kesim ok

daha fazla incelenmi, toplumsal etkileri aklanmaya allmtr. Uluslararas alma

rgtnn (ILO) yaynlarnda, enformel kesimin, mal ve hizmetlerin retim ve datm

srelerinde rol alan ve fiziki ve beeri sermayenin yan sra teknik bilgiden de yoksun

bulunan mensuplarna istihdam ve gelir yaratmak amacyla bulunan birimlerden

olutuuna dikkat ekilmektedir. DEnin (imdiki adyla TK) hane halk igc

anketinin yntemine ilikin aklamalarda, iktisadi birimin alanlar bakmndan

bykl, iyerinin resmi bir kurulua kaytllk durumu ve yerleik olmayan tm iktisadi

birimler gibi faktrlerin, enformel tanmlarnda genellikle kullanlan ltler olduu

vurgulanyor (Kele, 1998b:10). Tunalya (1998:35) gre ise enformel sektr, formel

sektrdeki alma yaamn dzenleyen yasalarn ve meslek rgtlerinin koyduu

kurallarn uygulanmasndan doan ilem maliyetlerini azaltma abasnn sonucunda ortaya

35


49/178

ya da dzensiz olarak srdrlebilen yeralt ekonomisi, siyah ekonomi, kayt d

ekonomi diye farkl kriterlere gre farkl isimler alan ve esas olarak alma yaam ile

ilgili boyutudur. Enformel ilikilerin dier bir boyutu ise, gndelik yaamn idamesi ile

ilgili, parasal olmayan, gnll olarak yaplan dayanmac ilikilerle ilgili boyutudur.

Bu balamda, zellikle dayanmac ilikiler hane halk iindeki yaam, haneleraras

ilikileri (akrabalk, komuluk, hemehrilik, etnik vb.) kapsayan ok boyutlu ilikilerdir

(Erder, 2002:38-39).

Enformellik zerine gerek lkemizde gerekse de dnyada birok alan

aratrmas yaplmtr. Pahlin ngilterenin Kent ehrinde yar vasfl iilerin yaad

bir adada yapt alan aratrmasnda bir taraftan isizliin, dier taraftan zelletirme

yoluyla baz kamusal hizmetlerde ksntlarn yapld alanlarda yaayan hanelerin, bir

taraftan dayanma, dier taraftan bu alanlarda ortaya kacak yeni enformel i

olanaklaryla yeni duruma uyum gsterebilecekleri iddialarna, bu aratrma bulgularyla

farkl bir yorum getirmitir. Pahl, greli olarak dk gelirlilerin yaad bu alanda

yaayanlar arasnda, dzenli formel iini kaybetmemi, hanesinde birden fazla alan

olan, dolaysyla daha dzenli ve yksek gelire sahip olan ve oturduklar konuta sahip olan

hanelerin bu durumdan yararlandklarn belirtmektedir. Bu haneler, enformel piyasay,

yeni i olanaklar, ucuz tketim olanaklar ve karlkl yardmlama asndan daha fazla

d l di k di B k l k i i d k li hi h l f l i


50/178


51/178

38


52/178

formel de enformelleebilmektedir. Bir zamanlarn keskin snrl formel-enformel

geometrisi yerini formel ve enformelin geiken olduu bir toplumsal geometriye

brakmaktadr. zellikle son yirmi yldr sistemin verimliliini salamak iin giriimcilere

tannan geni hareket alan sayesinde esnek igc artk yaadmz an vazgeilmez

istihdam biimi olmutur. Bu durumda formel i tanm, hem alan asndan darald hem

de enformelle i ie getii bir srece girmitir (Ik ve Pnarcolu, 2006:60).

I.3.5. Neo-Liberalizm ve Kent

Her gelime dneminin kendisine ait bir mekn yaratmas temel varsaymyla

doru bir orantda olan neo-liberal gelime dnemi, Keynesyen gelime dneminden nemli

derecede ayrmaktadr. 1970lerdeki bunalm dneminde kendisini gsteren yeni kent modeli

1980den sonra yaanan hzl dnm ile yeni bir boyut kazanmtr. Bu dnmn temel

hedefi emein yeniden retimini merkeze alan bir kent yneticilii modelinden,

sermayenin yeniden retimine ncelik veren, kent iletmecilii temelli bir kent ynetimi

modeline geiin salanmasdr. Keynesyen gelime dneminin kent ile ilgili temel

vurgusu, daha ok kentin kullanm deeri etrafnda ekillenmesi iken neo-liberal

yaplanma ile birlikte bu vurgu daha ok deiim deerine yaplmaktadr. Bu kent

modeline bir de kltrel olarak etki eden post-modernist kltr eklenince, gnmz kentini

nemli derecede imajlar ve gsteriler merkezi haline getirdiini syleyebiliriz. Giriimci

39


53/178

Neo-liberal yaplanmann kentlere etkisi birok aratrmacnn ilgisini ekmi

ve incelemeler sonucunda ise farkl mahallelerde, kentlerde ya da lkelerde, neo-liberal

yaplanmann etkileri incelenmitir. Eraydna gre; neo-liberal politikalarn meknsal

srelere etkisi kresel btnlemeden artan beklentiler ile sregelen ve zlemeyen

sorunlar olarak deerlendirilmektedir. G, blgesel dengesizlik, kentsel gelime

dinamiklerindeki deiim, liberalleme, blge planlama ve GAP, gecekondu alanlarnn

meknsal dnm, poplizm ve hemerilik, kresel kent, yerel ynetimler gibi olgu ve

kavramlarn bu dnemde kente nemli etkisi olmutur. Kentlerin kreselleme ile

btnlemelerinde bu dnemde ne kan uygulamalar ise; teviklerle destein

srdrlmesi, mar ve skn Bakanlnn kaldrlmas, GAP idaresinin kurulmas,

bykehir belediyelerinin kurulmas, kentsel projelerle kentin niteliini gelitirme

abalar, mar Aff yasalar, TOKnin kurulmas, sivil toplum kurulularnn karar

srelerine katlm talepleri, HABTAT, Gndem 21 olarak zetlenmektedir (Eraydn,

2006:41). Neo-liberal yaplanmann Trkiye kentlerine etkisini somut uygulamalar ile

belirten Eraydn, yeniden bir ekonomik bunalmla sona eren bir dnemin ardndan, 1980li

yllarda, kresel btnlemeden beklentilerin artt, ulus referansl bir gelimenin giderek

daha az nemli olduunun dnld bir yeni dneme geildiini iddia etmektedir

(Eraydn, 2006:39).

M i i D i h ll i i i l S il K l k i lib l


54/178

41


55/178

cemaatler en nemli ilevi grmekte. Bu alarn oluum sreci, atomistik bireylerin grup

olarak oluturduklar snfsallktan te bir anlam tamakta; ekonomik ve kltrn sk bir

ilikiye girdii kentte tutunma mcadelelerini iaret etmektedir (Ik ve Pnarcolu,

2006:47). kinci Dnya Savandan sonra hemen tm kapitalist lkelerde uygulanan

kentsel rantlarn devletin gzetimi altnda olabildiince geni toplum kesimlerine

aktarlmasna dayanan kentleme katman, 1980 sonrasnda byk lde bozulduunu ve

kentsel ranttan pay almak isteyen ok daha fazla yeni aktrn ortaya ktn

syleyebiliriz. te bu noktada devletin kentsel mekndaki etkisinde deiiklik

gzlenmitir. Geniin de belirttii gibi;

Devletlerin kreselleme abalar, neo-liberal ekonomik politikalar ve artan kresel balar ise

kentlerde yeni toplumsal aktrlerin, sosyoekonomik karlarn ve atmalarn ortaya

kmasna neden olmutur. Devlet aktrleri dnda kresel kent projesini sahiplenen ve

destekleyen yerel aktrler bu glere ve karlara en nemli rneklerdir. Kentlerin

kreselleme abalarn yerel dzlemden bakarak aratran almalarn gsterdii gibi

ekonomik elitlerden entelektellere, orta snflardan yeni profesyonellere kadar uzanan bir

kesim kreselleme projelerinin yerel ayan ve desteini oluturur (Jessop, 1997; Jessop &

Sum, 2000; Swyngedouw, 1997 aktaran Geni, 2007:73).

Kresel kent iddias neo-liberal yaplanma ile birlikte hemen tm kapitalist

kentlerin hedefledii bir noktay iaret etmektedir. Fakat kresel kent olma iddiasnda olan

kentlerde toplumsal sorunlar derinlemekte ve denen toplumsal ve kentsel bedeller

toplumun ok byk bir blmne etki etmektedir. Ecksteinn Mexico City zerine

42


56/178

bamll, iddet, hrszlk gibi) alan olmaya baladn ve gittike knt alanlarna

benzediini gzlemlemektedir (Erder, 2002:172). Toplumdaki snfsal ayrmay daha da

derinletiren neo-liberal yaplanmann kentlerinde ikili bir kentsel gelimenin yaandn

syleyebiliriz. sizlie, yoksullua ve eitimsizlie terk edilen, meknsal ve toplumsal

hareketlilik ans en aza indirgenmi alt snf knt alanlar ile snfsal ve kltrel olarak

homojen, zel korumalarn bekledii kapal siteler eklinde rgtlenen bir bakma lgn

ve yoksul kalabalktan ayrlmaya alan yeni zenginler ve orta snflar (Geni, 2007:77).

Neo-liberal yaplanmann kentini birok rnekle ksaca zetleyen Geni, kapitalist sistemin

bu ikili kentsel yapsnn neo-liberal yaplanma ile birlikte yoksulluun ve zenginliin ne

kadar younlatn belirtmektedir. Devletin uygulad neo-liberal politikalar bu

dnemde, byk sermayeyi kente ekmeyi baarm ve kenti, kent merkezinden balayarak

sermayeye kaynak aktarma arac olarak dzenlemitir.

Neo-liberalizmin kente olan etkilerini Mersin kentine bakarak inceleyen

Doan, neo-liberal yeniden yaplanma dneminde kentlerin ulusal ve kresel yerleim

sistemleri ierisindeki nemlerinin artmas ve dnya leinde mal, hizmet, bilgi ve

sermaye aknda avantajl konumda bulunan kentlerin n plana kmas olarak

deerlendirmektedir (Doan, 2002:90). Trkiyenin 1980 sonrasnda kentleme

srelerinde yaad deiimleri Tekeli, kk sermayenin kentinden byk sermayenin

k i i l k i l k di (I k P l 2005 128) ll i l

43


57/178

tketim merkezlerinden biri haline getirmek ve bunun iinde kresel sermayeyi, uluslar

aras nitelikli emei, kozmopolitan elitleri kente ekecek ekonomik, kltrel ve meknsal

dnmleri gerekletirmek ya da bu dnmleri gerekletirecek giriimlere nclk

etmektir (Hall & Hubbard, 1989; Harvey, 1989; Jessop, 1997 aktaran Ada, 2008:63).

zellikle Trkiyede uygulanan kent politikalar bu adan ok nemli bir konumdadr.

Kaak ve arpk yaplanmay sonlandrma ve alt gelir gruplarna daha yaanabilir konut

alanlar sunma iddiasnda olan, TOK ve belediyeler tarafndan kurulan konut irketleri,

kamu aktrnn kentsel alana mdahalesinde ara olarak kullanlarak, kentsel dnm ya

da soylulatrma projeleri ile kent mekn ve konut alanlarn ekillendirmede dorudan

taraf olmutur. Fakat bu projeler, kentsel mekndaki snfsal farkll artran giriimlerden

teye gitmeyerek, zellikle kent yoksullarnn dorudan ya da dolayl basklar ile kentsel

rantn younlat kentsel meknlardan bir bakma srlmesini beraberinde getirmitir.

Kentsel rantn younlat meknlar kent yoksullarndan alnarak, orta ve st snf konut

alanlarna dntrlmtr (Geni, 2007:79). zellikle Trkiye gibi azgelimi lkelerde

kent politikalarnda sadece sermaye dolamn temel belirleyici etken olarak

deerlendirmek yanltc olacaktr. Devletin gerek merkezden gerek yerelden, dorudan ya

da dolayl etkilerini hesaba katarak kentsel sreleri anlamak, bu noktada nem arz

etmektedir. Kent mekn birok aktr tarafndan ekillendirilmekte ve Trkiyede devlet

aktr nemli bir noktada durmaktadr. Pahl, kentteki kt kaynaklarn dalmnda Pazar

44


58/178

uygulamalar bu noktada en az sermaye dolam aktr kadar nemli bir aktr olarak

karmza kmaktadr. Erderin mraniye rneinde belirttii gibi, kentsel sistem, bir

taraftan Pazar koullarnn dier taraftan yerel ve merkezi ynetim rgtlerinin karlkl

etkileimiyle olumutur (Erder, 2006:298).

Gaziantep kentinin 1980 sonras neo-liberal yaplanma ierisinde geirdii

dnmlerin incelenmesine sadece sermaye dolamnn etkileri deil, kent meknn

zellikle imar planlar erevesinde deitiren/dntren/genileten belediye politikalar

da dhil edilmitir. Belediyenin yapt imar planlar bir kentin meknsal yaplann

etkileyen belki de en byk aratr. Kentin geliimine yn veren imar planlar yerelynetim rgtnn kenti etkilediinin en byk kantlarndandr. zellikle merkezi

ynetim ierisinde olan TOK Gaziantepin kentsel yaplannda nemli bir etken olarak

karmza kmaktadr. Sadece merkezin deil yerel ynetimlerinde toplu konut

projelerinin olduu iin iine katlnca sadece imar planlar erevesinde deil, bizzat

konut piyasasnda faaliyet gsteren bir iletme olarak devlet aktrnn ne kadar kent

meknn etkiledii daha rahat grlebilmektedir.


59/178

46

ik j l bi iki / d l jil i ibi l l l ili ki


60/178

Hegemonik projeler, birikim ve/veya devlet stratejileri gibi yerel-st toplumsal iliki

kmelerinde gerekleen deiikliklerin, bir lkenin meknsal rgtlenmesinde radikal bir

deiiklie neden olabileceini ve yeni bir sosyo-meknsal ilikiler katman ve yapsn

yaratacak yeni bir kentleme dnemini balatabileceini ne srebiliriz (engl, 2001a:62).

Yani siyasal st yapda ya da ekonomik alt yapda oluacak bir deiim

meknsal rgtlenmede deiiklie yol aabilir ve yeni bir kentleme dnemini

balatabilir. Trkiyedeki hegemonik projeler bir kapitalist gelime dnemi olarak

deerlendirilmi ve kentleme dnemselletirilmesi bu hegemonik projeler etrafnda

oluturulmutur. Bu yaklam dorultusunda, Trkiyedeki kentleme katmanlarn 1980

ncesi ve sonras diye bir ayrma gidilmitir. Bu ayrmn birok nedeni olmakla birlikte

belki de en nemlisi 1980 sonras uygulamaya konulan neo-liberal gelime dneminin,

dier gelime dnemlerine gre yapsal bir deiiklik gstermesidir. Bu deiiklik nceki

gelime dnemlerine gre daha snrl bir gelime dnemine iaret eder. 1980 ncesi

hegemonik projeler, btn toplumun desteinin maddi dnler ve sembolik mkfatlar

yolu ile kazanlmaya alld genilemeci bir hegemonyay hedeflemekteydi (bkz.

Jessop, 2005). Fakat 1980 sonras neo-liberal yaplanma ile birlikte nfusun stratejik olarak

nemli blmnn desteini kazanmak ve projenin maliyetini nfusun dier blmne

ykmak ile ilgilenen daha snrl bir hegemonyay hedeflemektedir. Jessop (2005) bu

durumu tek-uluslu ve iki-uluslu hegemonik proje olarak deerlendirmektedir. leriki

blmlerde daha ayrntl olarak deinilecek olan hegemonya kavram neo-liberal

47

II 1 O l K t Mi


61/178

II.1. Osmanl Kent Miras

Osmanl kentlerinin, Batdaki kentlerin aksine, zerk bir statye sahip

olmadklar genellikle uzlamaya varlan bir durumdur. Osmanlnn kent mirasn ksaca

zetleyecek olursak (engl, 2001a:66-67);

I.

Osmanl sosyo-meknsal yaplanmasnda olduka eitsiz gelimitir.II. stanbul baskn kent olma zelliini tamaktadr.

III. Bu durum stanbulun dier kentleri koulsuz kontrol etmesi anlamnagelmemektedir.

IV. Kentlerin birou, kurumsallamam da olsa, yerel g gruplarnn fiilidenetiminde belli bir zerklie sahiptir.

V. Kentlerin organik yaps, dar ve kmaz sokaklara dayanan ulam sistemi,kentlerin iinde de kontrol ve ulalabilirlii olduka snrlamaktayd.

Cumhuriyet dneminde oluan kentsel yaplanma Osmanldan alnan bu kent

miras zerinde ykselmektedir. Tarihi gemii ok ncelere dayanan Gaziantep, Birinci

Dnya Sava sonrasnda Halepin Osmanl mparatorluu ynetiminden kmasyla daha

da nemli bir kent durumuna gelmitir. Gaziantepin imar plan yaplmas konusunda ilk

almalar 1891 ylnda belediyenin bu ynde bir karar almasyla balamtr4.

II.2. 192350 Aras Ulus-Devletin Kentlemesi

48

tketim mallar ithal eden bir ar mrge lke niteleme i g n grlmektedir 1950


62/178

tketim mallar ithal eden bir yar-smrge lke nitelemesi uygun grlmektedir. 1950

ylna kadar da bu dnemde tarm lkesi olma bakmndan kkl bir deiiklik gzlenmez.

Bu dnemde yabanc sermayeli kurulularn milliletirilmesi temel zelliktir. Temelde

tarmsal retimden kaynaklanan arta ticaret yoluyla el konulmasna dayanan ekonomik

yapdaki kentler, artn sermaye birikimine dnme alanlardr (Ataay, 2001:56).

Kemalizm, orta snfn ncln yapt bir burjuva devrimi olarak, modernite

projesinin bir paras olarak ulus-devleti oluturma grevini stlenmitir. 192350

dnemini ulus-devletin ve orta snflarn kentlemesinin ynlendirdiini sylemek

mmkndr (engl, 2001a:70). Kemalizmin meknsal uzantlarn iki ama etrafna

yerletirebiliriz (engl, 2001a:72).

I. Ulus devletleme srecinde merkezilemi bir devlet yapsnn oluturulmasII. Ulusal dzeyde dzenlenmi bir topluluun tek bir kimlik etrafnda

yaratlmas sonucunda kentsel mekna yansmas

Bu dnemde modern ve batl kent modeli, Trkiye kentlerinde uygulamaya

allm ve kentlerin inasnda nemli bir bak asn iaret etmitir. Planlama tm lke

politikalarnda arln hissettirmekle birlikte, kentlerinde planlama erevesinde

gelimelerine yn verildii sylenebilir. Siyasal anlamda baml kent yaplanmas,

Kemalist projenin kent ayan oluturmaktadr. Btnlk bir bak asyla yaplan imar

l l k i i b l k l i l d bi l k k ll l bi


63/178

50

gelimeler Suburcu Karagz ve Gaziler caddelerinin geniletilerek yeniden dzenlenmesi


64/178

gelimeler Suburcu, Karagz ve Gaziler caddelerinin geniletilerek yeniden dzenlenmesi

ile Atatrk Bulvar ve smet nn Caddesinin almasdr.

Tarma dayal bir lke grnmndeki Trkiye, ayn etkiyi kentlerinde de

hissettirmektedir. zel sektr eliyle gerekletirilemeyen sanayileme, devlet eliyle

yaplmaya allmtr. Devlet eliyle yaplan sanayileme hamlesi ise Gaziantepte

gerekletirilmemitir. Kentlerin younlamas ve kentleme hareketlerinin artmas

kapitalist bir lkede ancak sanayilemeyle olumaktadr. Sanayilemenin yaanmad

corafyalarda kentleme hareketleri snk kalmaktadr. Bu dnemde Gaziantepte oluan

kentleme hareketlerinin az olmas Trkiye ortalamasyla uyumludur. Yine de

modernleme dncesiyle doru bir orantda ilk imar plan yaplarak kentleme

hareketlerine yn verilmeye allmtr. Planlama bu dnemde kalknma stratejisi olarak

kullanld iin kentlerde de kendisini hissettirmi ve bundan Gaziantep de payna deni

almtr. Ama genel lke koullar dikkate alndnda planlarn etkisiz olduunu

syleyebiliriz. Gerek kentleme dinamiklerinin zayfl gerekse de veri azlndan dolay

bu dnemde Gaziantep ile ilgili inceleme bunlarla snrldr.

II.4. 1950-80 Aras Emein Kentlemesi

kinci Dnya Savann bitimiyle yeni bir gelime dnemi olumutur. Bu

tezde kentlemenin evrimi asndan 1950 yl temel alnmtr. Baz aratrmaclar bu yeni


65/178


66/178

53

emek gruplar kenti ekillendiren temel aktr olduklarndan dolay bu dneme emein


67/178

g p y

kentlemesi denilmektedir.

II. 5. Emein Kentlemesinde Gaziantep

1950 ylndan 1960 ylna kadar geen sre iinde devletiliin nemi azalm

ve zel giriimcilie dayanan Liberalizm politikasna kayma gzlenmitir. Sz konusu

dnemde, Marshall Plan uyarnca Trkiyeye ABDden para transferi gereklemesi

sonucunda tarmn makinelemesi, enerji, karayollar, imento ve eker sanayisinde byk

apl yatrmlar gereklemitir. Dnem yatrmlarnn artmasyla Trk sanayisi belli bir

lde de olsa gelimitir. zellikle dokuma, imento, eker, demir ve elik retiminde

nemli artlar kaydedilmitir. Bu erevede, zellikle karayolu ulamnn nem kazand

bu dnemde, Gaziantep imalat sanayisinde baz yapsal deiimler meydana gelmitir.

zellikle kk sanayide meydana gelen deiimde en nemli etken Frat Nehri zerine,

1956 ylnda Birecik Kprsnn yaplmas ve ilin Dou ve Gneydouyla karayolu

balantsnn kurulmasdr. Daha nce geleneksel olarak el sanatlar, bakr ileme ve

dkmclk gibi retim dallarnda younlaan i gc, bu yllarda yaplan kara yollar ve

tarmn makinelemesi sonucu blgeye giren motorlu tat ve tarm aralarnn onarm ve

bu aralar iin gereken yedek para retimine kaymtr. Bunun sonucunda, Gaziantep

Gneydou Anadolu Blgesinin kk sanayi merkezi haline gelmitir. Trkiyede tarma

54

Gaziantepte modern anlamda ekonomik gelimeyi 1968 ylnda Kalknmada


68/178

ncelikli ller kapsamna alnmas ve 1970de Kk Sanayi Gelitirme Merkezinin

(KGEM) kurulmas ile balatmak mmkndr. Kk Sanayi Gelitirme Merkezinin

pilot proje olarak bu ilde kurulmas tesadf deildir. Birlemi Milletler uzmanlar bu

dnemde, ehirde yaptklar inceleme sonucunda byk bir sanayi potansiyeli olduunu

tespit etmilerdir.7 1960-1970lerde ilde imalat sanayisi koldan devem etmekteydi. Bir

taraftan evlerde yaplan imalat dier taraftan atlye ve imalathanelerde, br taraftan da

fabrika apnda yaplan imalattr. Bu tarihlerde sanayinin her dalnda, fabrika tarznda

retim yaplmaktayd. Gaziantepte 1968 ylnda kalknmada ncelikli iller kapsamna

alnmas ve 1970lerde Trkiyenin ilk Organize Sanayi Blgelerinden birinin bu ilde

kurulmas ile balayan srete imalat sanayisi sektrnn giderek gelimesi sonucu,

Gaziantep ekonomisi zamanla tarma dayal olmaktan kp, tamamen sanayiye dayal bir

gelime gstermitir.

19501955 yllar arasnda Y. Mimar Kemal Sylemezolu ve Kemal Ahmet

Arunun yapt ikinci imar plan, bilinen ilk imar planna gre nemli farkllklar

iermektedir.8 Kent merkezinde modern bir nitelik kazanmakta olan Gaziler Caddesi

kesimi yenilenmeye balanm, yol ama almalar hzlanm, eski kent ksmndaki

yollarn motorlu ara trafiine uygun duruma getirilmesine allmtr. Kentin bat ve

d d l li i k l k li i A k B l il

55

arazilerinde ve hisseli tapulu alanlarn dnda niteliksiz konut ve iyeri yapm hzla


69/178

yaylmtr.

Yeni ihtiyalar karlamak zere 1974 Ylnda ehir Plancs Zht Can

tarafndan kentin nc imar plan yaplmtr. 1995 Yln ve 1.000.000 nfusu

hedefleyen bu planda yeni gelime alanlar daha da yaygnlatrlmtr. Ancak, kent

nfusu ve ihtiyalar ok hzl bir ekilde artm, plan d gelimeler devam etmi,

belediyeler plan dnda birok mevzi imar planlar yapmak durumunda kalmtr. Mevzi

planlarn kent btnnden kopuk olarak ele alnmas ile salksz ve ehircilik ilkelerine

uymayan yer seimleri meydana gelmitir.

Tablo 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullan Deerleri ve Oranlar

Fonksiyon Alanlar Alan (Hektar) Oran (%)Konut Alanlar 2.897 Ha %36,17Sanayi Alanlar 1.798 Ha %22,45Yeil Alanlar 1.369 Ha %17,09Ticaret Alanlar 310 Ha %3,87Resmi Kurum Alanlar 1.148 Ha %14,33

Eitim Alanlar 488 Ha %6,09TOPLAM 8.010 Ha %100,00

Kaynak: Gaziantep Bykehir Belediyesi

Grafik 1: Gaziantepin 1974 Yl Arazi Kullanm Deerleri

2.897 1.798

1974 YILI ARAZ KULLANIM DEERLER

Konut

Alanlar

SanayiAlanlar


70/178

57

II. 6. 1980 Sonras Trkiyede Kentleme


71/178

24 Ocak kararlar ve sonrasnda oluan askeri darbe yeni bir dnemin habercisi

olarak Trkiye tarihinde kayda gemitir. Bu iki olayn en nemli sonucu ekonomik

yapdaki deiim olmutur. nceki dnemde ithal ikameci bir sanayileme stratejisi

benimsenmiti. Ekonomik alandaki bu deiim ithal ikameci sanayileme stratejisinden

ihracata dayal bir sanayileme stratejisine geitir. Daha sonraki yllarda ihracata dayal

byme modeli olarak adlandrlacak olan bu birikim tarznn kente ve kentleme

dinamiklerine nemli etkileri olmutur. Art-deerin dolamna dayanan kapitalizm bu

dnemde kentleri ok daha fazla kullanmtr. Toplu konut, sanayi siteleri, i ve al veri

merkezleri, kamu hizmeti binalar gibi kurulularn inas byk sermayeyi kente

yneltmi ve kullanm deeri arlkl gecekondu alanlarn bile deiim deeri arlkl bir

yapya dntrmtr. Bir dnya sistemi olarak Kapitalizm ierisinde sermaye birikimi

tarznda oluabilecek bir bunalm sadece merkez lkelerde deil ayn zamanda evre

lkelerde de kendisini gsterir. Keynesyen sermaye birikiminin bunalm ve krizi, sadece

merkez kapitalist lkeleri deil ayn zamanda Trkiye gibi lkelerde de kendisini

gstermitir. Neo-liberal yaplanmann Trkiye kentlerine ve kentleme srecine etkileri

de merkez kapitalist lkeleriyle ayndr. nceki blmlerde de deinildii gibi belli bir

kentsel mekn sadece oluan yeni birikim tarzyla deil ayn zamanda nceki birikim

tarznn yaratt kentleme sreciyle de ilikilendirmeliyiz Keynesyen sermaye birikim


72/178

59

aktarmnn nemli bir arac haline gelmitir (bkz. Eraydn, 2001; Gler, 2006). Bylece


73/178

kentlerin sermaye birikim srecinde artan neminin dramatik sonularndan biri de, daha

nce kentleme srecinde yer almam byk lekli sermaye gruplarnn gzlerini

kentlere evirmesi olmutur (engl, 2001a:88). Neo-liberal yaplanma ile birlikte

Trkiyede deiim deerinin hegemonyasn kurduu bir kentselliin olutuunu

syleyebiliriz.

II.7. Deerlendirme

Gnmz kent yaps her alanda olduu gibi sermaye birikim tarzna gre

kendisini ekillendirmektedir. Neo-liberal yaplanma olarak adlandrlan bu birikim tarz

kentin meknn da kendi yaplanmasna uydurmaktadr. Kltrel olarak kullan at

toplumu yaratan esnek retime dayal bir ekonomik yap ierisinde kente biilen misyon

ise giriimciliktir. Vatanda odakl bir kent yapsndan tketim temelli bir mteri kent

yaps ngrlmektedir. Bu genel yaplanma gelimi ve gelimekte olan lkelerin

kentselliinde farkllklar gstermektedir. Tez konusu itibariyle Trkiyedeki kentleme

dinamikleri incelenip, bu genel eilimin Trkiyede Gaziantep zelinde nasl bir kentsellik

oluturduu aratrmann temel amacdr. nceki birikim tarznn oluturduu kentsellikle

imdi oluturulmaya allan kentselliin bir sentezi olumutur. Gerek ulus-devletin

etkisiyle oluan kentsellik, gerekse sonra oluan emein kentlemesi ve gnmz


74/178


75/178


76/178


77/178


78/178

65

tesisler gz nne alnmtr) 1989 ylnda 68e ktn grmekteyiz. Ancak bu geliimin


79/178

daha nceki dneme gre daha yava olduunu grmekteyiz. Tesislerin sektrel dalmnabaktmzda ise, bu plann ngrd hedefler erevesinde bir geliim gze

arpmaktadr. Nitekim bahsettiimiz daha nceki dnemde, tekstil sanayisinin sektr pay

yzde 40larda iken bu dnem sonunda yzde 56lk bir deer gstermitir. Bunun

yannda, gda sanayisinde tesis says bakmndan bir gelime olmazken sektr pay yzde

20lere dmtr. Dier sanayi kollarnda ise bir gelime grlmemektedir.9 Yani asl

geliim tekstil sektrnde meydana gelmi fakat bu geliim ngrld ekilde, dokuma

ve konfeksiyon dalndan ok bu tesislere yar mamul madde salayan, iplik retim tesisleri

eklinde olmutur.

III.1.2.Altnc Be Yllk Kalknma Plan Dnemi (19901994)

Altnc Be Yllk Kalknma Plan, makro hedefler asndan nemli gelimeler

iermektedir. Szgelimi, bu planda balca amalar olarak, dengeli ve istikrarl bir

kalknmay gerekletirmek, sanayinin optimum kapasitede almasn salamak, kamu

kesiminin yatrmlarn kalknmada ncelikli yrelere kaydrmak ve kamu yatrmlarnda

salk ve eitime nem vermek, d ticaret hacmini ve pazar alanlarnn eitlendirilmesine

zen gstermek, AETye tam yelik balamnda hazrlk ve uyum almalar yapmak,

imalat sanayiinde da dnk ve rekabet gc yksek olan bir yapy gelitirmek v.b. gibi


80/178


81/178

68

kent zerinde olumsuz etkiye sahiptir. KY kapsamndan karlan kentteki sermaye


82/178

gruplar tevik alacaklar komu kentlere ynelmilerdir. Arlkl olarak Adyaman veKahramanmara kentlerini seen bir grup Gaziantep burjuvas ucuz igc ve tevik

politikalar dorultusunda gelimelerini bu kentlerde srdrmektedir. 2001 ekonomik

krizinden ok daha fazla kent ekonomisini etkileyen bu uygulama yoksulluu ve isizlii

daha da artrm ve bata kente g eden gruplar olmak zere toplumun birok kesiminin

zor yaam koullarn daha da arlatrmtr. Fakat ABDnin Irak igali ve sonrasnda

yaanan ekonomik gelime Trkiye kentlerinden belki de en fazla Gaziantep kentinin iine

yaramtr.10 Kent ekonomisini canlandran bu gelime, yerel sermayeyi kentte tutmay bir

lde baarm ve tevikin zararlar bir bakma onarlmtr. Gaziantep toplam be alanda

sanayisini rgtlemitir. Bunlar;

Organize Sanayi Blgeleri Gaziantep Serbest Blgesi Kk-Orta lekli Sanayi Blgeleri rnek Sanayi Sitesi Kk Sanayi Siteleri

Yukarda saylan blge ve siteler kent sanayisinin tamamna yaknn

oluturmaktadrlar. Ksaca bu blgelerin genel zelliklerini inceleyebiliriz

III.1.4.1. Organize Sanayi Blgeleri


83/178


84/178


85/178


86/178


87/178


88/178

Documents

Neo Liberal Yapilanmanin Kentsel Mekana Yansimasi Gaziantep Ornegi the Reflection of Neoliberal Restructuring on Urban Space Example of Gaziantep