Mukti-Jeevan Mukti A5 Book - bkdrluhar.com. Books/02. Spark Books/01... · 3 yeehe meceeve mechevve Deewj mechetCe& DeLee&led cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle Deewj heg©

2

ÒemleeJeveecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle meJe& DeelceeDeeW keÀer cetueYetle h³eeme nw~ Yeues ner nce mecePeW ³ee ve mecePeW

hejvleg meJe& ³eesefve³eeW keÀer Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&le Meeefvle-megKe kesÀ efueS meoe Òe³elveMeeruejnleer nQ~ ceveg<³eeW keÀer DeefYeJ³eefkeÌle keÀes lees nce mecePe mekeÀles nQ hejvleg Dev³e ³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW keÀerDeefYeJ³eefkeÌle keÀes Glevee veneR mecePe mekeÀles nQ hejvleg meYeer Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led Meeefvle-megKe keÀer F®íe jKeles nQ~ ceveg<³e mebmeej keÀe meyemes yegef×ceeve Deewj ef®evleveMeerue ÒeeCeer nw, FmeefueS GmekesÀmebkeÀuhe Deewj keÀceeX keÀe heYeeJe meyemes DeefOekeÀ Fme YetceC[ue kesÀ JeeleeJejCe hej heæ[lee nw Deewj GmekesÀÒeYeeJe kesÀ DeeOeej hej ner Dev³e ÒeeefCe³eeW kesÀ mJeYeeJe-mebmkeÀejeW ceW heefjJele&ve neslee nw, GmekesÀ DeeOeej hejner Dev³e ³eesefve keÀer Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes heeleer nQ~ ceveg<³e kesÀ keÀce&-mebmkeÀejeW kesÀ DeeOeej hejner Fme efJeée ceW YeewieesefuekeÀ Deewj SsefleneefmekeÀ heefjJele&ve nesles nQ~ ceveg<³eeW kesÀ keÀce&-mebmkeÀejeW keÀes heefjJele&vekeÀjves Deewj GvekeÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer F®íe hetCe& keÀjves kesÀ efueS ner hejceelcee keÀes Fme Oeje hejDeevee heæ[lee nw Deewj Jen ye´ïee leve ceW DeekeÀj ceveg<³eelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpe ceeie&yeleueelee nw~ hejceelcee %eeve Yeer oslee nw Deewj keÀce& keÀjkesÀ Yeer efmeKeueelee nw~ efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiejnw Deewj ye´ïee yeeyee DevegYeJeeW keÀe meeiej nw~ oesveeW efceuekeÀj Fme efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce keÀe keÀe³e& mechevvekeÀjles nQ~ FmeefueS efMeJeyeeyee meoe ner keÀnles nQ - `HeÀeuees HeÀeoj' DeLee&led efvejekeÀej efMeJe yeehe DeewjmeekeÀej ye´ïee yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjes lees legce menpe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies~ ³es HeÀe@ueeskeÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee menpe Deewj meHeÀue kewÀmes nes, FmekesÀ efueS ner ³eneB kegÀí heg©<eeLe& efkeÀ³ee ie³ee nw~

³es O³eeve jKeves ³eesi³e nw efkeÀ Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ pees Deveeefo-DeefJeveeMeer (Eternal) mel³enQ, Jes meoe ner mel³e nQ~ GveceW osMe-keÀeue-J³eefkeÌle kesÀ keÀejCe keÀesF& Devlej veneR nes mekeÀlee nw~ Jes meYeerkeÀes meJe&ceev³e nesles nQ Deewj SkeÀcele mes mJeerkeÀe³e& nesles nQ Deewj nesves Yeer ®eeefnS~ FmeceW Deelcee, hejceelcee,efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³ece Deewj efme×evle cegK³e nQ~

pees mJesef®íkeÀ efJe<e³e nQ, GvekesÀ efJe<e³e ceW Jew®eeefjkeÀ efYevvelee DeJeM³ecYeeJeer nw keÌ³eeWefkeÀ ³esefJeée-veeìkeÀ efJeefJeOeleehetCe& nw~ GveceW SkeÀ-oes kesÀ efJe®eejeW keÀes mecceeve oskeÀj ³eLeeLe& mel³e keÀe efveCe&³ekeÀjvee ner ³eLeeLe& nw~ GveceW osMe-keÀeue-heefjefmLeefle³eeW kesÀ DeeOeej hej efkeÀmeer J³eefkeÌle kesÀ Deheves ner efJe®eejeWceW efYevvelee nes mekeÀleer nw, Jes heefjJele&ve nes mekeÀles nQ, FmeefueS GvekeÀer keÀesF& efveef½ele (Hard Fast)meercee-jsKee veneR nes mekeÀleer nw~ FveceW OeejCee³eW Deewj mesJee kesÀ #es$e efJeMes<e nQ~ yeeyee keÀer cegjueer ceW Yeer keÀF&efJe<e³eeW hej osMe-keÀeue-heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej Deueie-Deueie GÊej nesles nQ~

3

yeehe meceeve mechevve Deewj mechetCe& DeLee&led cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefleDeewj

heg©<eeLe& - ``HeÀe@uees HeÀeoj''efJe<e³e met®eer

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeeflecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer heefjYee<eemechetCe&lee Deewj mechevvelee keÀer heefjYee<eecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, hejceelcee Deewj Deelcee³eWcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJehejceOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeceW Devlejmebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj Gmemes mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe mecyevOecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe Deewj GmekesÀ DevegYetefle ceW yeeOee³eW (Hinderances Disturbances)cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeYeerä heg©<eeLe&cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ meeOeve Deewj meeOevee %eeve - Deelcee keÀe %eeve hejceelcee keÀe %eeve leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eeve leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve keÀuhe-Je=#e keÀe %eeve mJeie&-veke&À keÀe %eeve keÀceeW keÀer ienve ieefle keÀe %eeve owJeer iegCeeW keÀe %eeve Deewj OeejCee heefJe$elee yeéïeCe peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece keÀe %eevecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj efve½e³eyegef× efmLeeflecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS DeY³eemecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle Deewj efJeée-veeìkeÀcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj efJeée-mesJeeHeÀe@uees HeÀeoj DeLee&led HeÀe@uees efvejekeÀej efMeJe yeehe Deewj meekeÀej ye´ïee yeehe

4

HeÀe@uees efMeJe yeehe DeLee&led efMeJe yeehe kesÀ iegCe-keÀle&J³e-mebmkeÀej HeÀe@uees ye´ïee yeehe DeLee&led ye´ïee yeehe kesÀ iegCe-keÀle&J³e-efJeMes<elee³eW³eeo keÀjves Deewj HeÀe@uees keÀjves ceW DevlejcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes heeves kesÀ efme×evlemebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe cenlJecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀer hejKeDeeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj Dev³e OeceeX keÀer peerJevecegefkeÌle ceW DevlejcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deewj Yeejle YetefceefJeefJeefOe ÒeÍe>>peerJeve keÀer hensueer keÀe nuemeejebMeefJeefJeefOe efyevog

5

yeehe meceeve mechevve Deewj mechetCe& DeLee&led cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle``mehetle ye®®es Jes nQ, pees ceele-efhelee keÀes HeÀe@uees keÀj leKleveMeerve yeveW~ ... Þeercele hej veneR ®eueleskeÌ³eeWefkeÀ Devoj me®®eeF& veneR nw~ efoue me®®eer nes lees Þeercele hej ®eueles, yeehe keÀes ³eeo keÀjles jnW~Þeercele hej ner legcekeÀes oeos mes Jemee& efceuelee nw~''

mee.yeeyee 16.5.06 efjJee.

yeehe meceeve yevevee DeLee&led meJe&MeefkeÌleJeeve efMeJeyeeyee kesÀ meceeve meJe& iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeWceW mechevve Deewj mechetCe& yevevee leLee ye´ïee yeehe meceeve efMeJeyeeyee keÀes HeÀe@uees keÀjves keÀe heg©<eeLe&keÀjkesÀ, GvekeÀer Þeercele hej ®euekeÀj mechevve Deewj mechetCe& yevekeÀj HeÀefjMlee mJeªhe keÀes Fme peerJeveceW ner Òel³e#e keÀjvee~ efMeJeyeeyee cegkeÌle efmLeefle keÀe Òel³e#e mJeªhe nw Deewj ye´ïeeyeeyee cegkeÌle DeewjpeerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe mJeªhe nw~ efMeJeyeeyee %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw Deewj ye´ïee yeeyeemeJe& DevegYeJeeW kesÀ meeiej nw~ oesveeW efceuekeÀj ncekeÀes Deehe meceeve yeveekeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀjeles nQ, pees nj Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw~``³en ÒeYeg-efceueve, ³en hejceelce-h³eej, ³en hejceelce-Jemee&, ³en hejceelce-Òeeefhle³eeB DeYeer ner Òeehlenesleer nQ~ Deye veneR lees keÀye veneR' ... nj SkeÀ yeéïeCe ye®®es kesÀ efoue ceW mechevvelee Deewj mechetCe&leekeÀe PeC[e uenje³ee ngDee efoKeeF& os~''

De.yeeheoeoe 11.11.2000

``yeeheoeoe ves meceeve yeveves keÀes keÀne nw~ keÌ³ee yevevee nw, kewÀmes yevevee nw? meceeve Meyo ceW ³es oesveeWner keÌJes½eve G" veneR mekeÀles~ keÌ³ee yevevee nw? GÊej nw vee! yeehe meceeve yevevee nw~ kewÀmes yevevee nw?`HeÀeuees HeÀeoj' - HegÀì mìshe HeÀeoj-ceoj~ efvejekeÀej yeehe, meekeÀej ye´ïee ceoj~''

De. yeeheoeoe 25.11.2000

``keÌ³eeW yeeheoeoe yeej-yeej ³eeo efoueelee nw~ keÀejCe? mece³e keÀes osKe jns nes, yeéïeCe Deelcee³eWmJe³eb keÀes Yeer osKe jner nQ~ ceve peJeeve neslee peelee nw, leve yegpegie& neslee peelee nw~ mece³e DeewjDeelceeDeeW keÀer hegkeÀej De®íer lejn mes megveves ceW Dee jner nw?''


yeeyee kesÀ Fve ceneJeekeÌ³eeW hej Deewj mece³e Òeefle mece³e G®®eejs ceneJeekeÌ³eeW leLee %eeve kesÀefJeefYevve hJeeFvìdme hej efpelevee hejmesvì efve½e³e Deewj OeejCee nesieer, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, mechetCe&lee-

6

mechevvelee, yeerpeªhe efmLeefle, yeehe meceeve efmLeefle, keÀcee&leerle efmLeefle keÀe Glevee ner hejmesvì ceW DevegYeJenesiee~ ³es meye efmLeefle³eeB Òee³e: mechetCe&lee keÀer ner he³ee&³eJee®eer nQ~``jep³e meÊee DeLee&led mJe³eb ®eueves keÀer Deewj DeewjeW keÀes ®eueeves keÀer keÀuee~ ... Þesÿ keÀce& keÀer meÊeeDeLee&led keÀce& keÀe Jele&ceeve HeÀue KegMeer Deewj MeefkeÌle DevegYeJe keÀjvee Deewj meeLe-meeLe YeefJe<³e HeÀuepecee nesves keÀer DevegYetefle nesvee~ FmekeÀes keÀnles nQ keÀce& kesÀ Ke]peeveeW keÀer mechevvelee kesÀ veMes keÀer keÀuee~meyemes yeæ[e Ke]peevee nw Þesÿ keÀceeX keÀe Ke]peevee~ ... ®eejes ner meÊeeDeeW keÀe yewuesvme ner nw yeehe meceevemechevve Deewj mechetCe& efmLeefle nw~''


cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer heefjYee<eecegefkeÌle DeLee&led osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes cegkeÌle DeJemLee, megKe-ogKe, ceeve-Deheceeve,

efvevoe-mlegefle, pe³e-hejepe³e, ueeYe-neefve oesveeW mes v³eejs hejce Meeefvlece³e DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele~ peerJevecegefkeÌle DeLee&led osn Deewj osn keÀer ogefve³ee ceW jnles osn, Òeke=Àefle-heoeLeeX kesÀ DeekeÀ<e&Ce,owefnkeÀ mecyevOeeW kesÀ yevOeve, efJekeÀejeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce, ogKe-oo& mes cegkeÌle meoe megKe-Meeefvle keÀerefmLeefle~ cegefkeÌle DeLee&led efveme¥keÀuhe efmLeefle Deewj peerJevecegkeÌle DeLee&led efvee|JekeÀuhe efmLeefle~

Fme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes efJeefYevve J³eefkeÌle³eeW kesÀ Üeje osMe-keÀeue kesÀ DeeOeej hejefYevve jerefle mes ³ee veeceeW mes mecyeesefOele efkeÀ³ee ie³ee nw~ YekeÌleeW Üeje meeceeefpekeÀ heefjefmLeefle ceW jnlesFmekeÀes Meeefvle-megKe kesÀ ªhe ceW peevee peelee nw, ³eesie ceeie& ceW Fmes efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhemeceeefOe kesÀ ªhe ceW peevee peelee nw Deewj %eeve ceeie& ceW Fmes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ªhe ceW peevee peeleenw~* cegefkeÌle DeLee&led efveme¥keÀuhe, yeerpeªhe efmLeefle, peneB jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, F®íe-DeekeÀeb#ee kegÀíYeer ve nes~ ³eLeeLe& cegefkeÌle ceW lees Deelcee megKe-ogKe oesveeW mes v³eejer neskeÀj hejceMeeefvle keÀer efmLeeflekeÀe DevegYeJe keÀjleer nw, GmekesÀ efueS megKe-ogKe oesveeW ner meceeve nes peeles nQ~ Jen efJeée kesÀ nj ¢M³ekeÀes mee#eer neskeÀj osKeleer nw Deewj heeì&Oeejer kesÀ ªhe ceW heeì& yepeeleer nw~ cegefkeÌle keÀer DevegYetefle ceWDeelcee kesÀ keÀce& Yeer yevo nes peeles nQ hejvleg peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW Deelcee keÀce& lees keÀjleer nw hejvlegefJekeÀce& veneR keÀjleer, FmeefueS GmekesÀ Jes keÀce& megkeÀce& nesles nQ Deewj Deheves megkeÀceeX kesÀ HeÀue mJeªhemeoe megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

7

mechetCe&lee Deewj mechevvelee keÀer heefjYee<eemechetCe&lee = F®íe Deewj Òeeefhle ceW hetCe& yewuesvme = 100 hejmesvì meesue keÀevMeme = cegkeÌle efmLeefle = efyevogªheefmLeefle = yeerpeªhe efmLeefle = mechetCe& heefJe$e = efveme¥keÀuhe efmLeefle = efMeJeyeehe meceeve = mechetCe& Meevle~mechevvelee = Òeeefhle Deewj F®íe ceW hetCe& yewuesvme = peerJevecegkeÌle efmLeefle = F®íecee$eced DeefJeÐee = mechetCe& megKeer= efvee|JekeÀuhe efmLeefle = mechetCe& mee#eer = ceeve-Deheceeve ... ceW meceeve efmLeefle~

Ssmes ner Fme mecyevOe ceW Deueie-Deueie MeyoeW keÀer J³eeK³ee keÀjW lees DevegYeJe nesiee efkeÀ -cegefkeÌle = osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle~ DeeeflcekeÀ mJeªhe megKe-ogKe oesveeW mes v³eeje nw DeLee&ledDeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer ienve DevegYetefle ceW megKe-ogKe oesveeW keÀe Yeeve veneR neslee nw~peerJeveyevOe = osn ceW jnles osnYeeve ³ee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle ogKe-megKe oesveeW keÀer DevegYeteflenesleer nw uesefkeÀve efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe ogKe DeefOekeÀ, megKe veececee$e neslee nw~peerJevecegkeÌle = osn ceW jnles osnYeeve mes v³eejs DeLee&led DeelceeefYeceeveer efmLeefle efpemeceW megkeÀceeX kesÀHeÀuemJeªhe megKe keÀer DevegYetefle lees nesleer nw uesefkeÀve ogKe veneR neslee~

Q. mece³e Deewj mLeeve DeLee&led cegefkeÌleOeece keÀer cegefkeÌle SJeb mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle leLee mebiecekeÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ceW Devlej keÌ³ee nw?``yeeheoeoe mece³e kesÀ heefjJele&ve keÀer leerJe´ jHeÌleej keÀes osKe ye®®eeW kesÀ heg©<eeLe& keÀer jHeÌleej keÀes YeerosKeles jnles nQ~ yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es keÀes peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW meoe osKeves ®eenles nQ~ DeehemeyekeÀe ³en ®esuesvpe nw efkeÀ yeehe mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& DeekeÀj uees~ uesefkeÀve DeehekeÀes leescegefkeÌle Jee peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceue ie³ee nw vee! efceuee nw ³ee veneR efceuee nw?(efceuee nw) cegefkeÌleOeece ceW ³ee mele³egie ceW cegefkeÌle Je peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe veneR keÀj mekeWÀies~cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ Jemex keÀe DevegYeJe DeYeer mebiece hej ner keÀjvee nw~''

De.yeeheeoeoe 21.11.98

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye nce meekeÀej osnceW nesles nQ Deewj ncekeÀes meejs me=efä ®e¬eÀ keÀe %eeve neslee nw~ hejceOeece ceW peye osn ner veneR lees cegefkeÌlekesÀ DevegYeJe keÀe ÒeÍe>> ner veneR G"lee Deewj mele³egie ceW peerJeve yevOe keÀe %eeve ner veneR, DevegYeJe ner veneRlees peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÌ³ee Deewj kewÀmee!

8

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, hejceelcee Deewj Deelcee³eWhejceelcee meoe cegkeÌle nw Deewj Jen meJee&lceeDeeW keÀe Deveeefo efhelee nw, FmeefueS cegefkeÌle-

peerJevecegefkeÌle meJee&lceeDeeW keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw DeLee&led hejceelcee meJee&lceeDeeW keÀecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw~ meJee&lcee³eW Deheves heeì& kesÀ Devegmeej hejceelcee mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌleheeleer nQ hejvleg Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeewjDev³e Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ceW kegÀí efJeMes<e Devlej nw, Jen Yeer hejceelceeves yelee³ee nw~ osJeer-osJelee Iejeves keÀer Deelcee³eW peye peerJevecegefkeÌle ceW nesleer nQ leye meejer me=efäpeerJevecegkeÌle nesleer nw hejvleg peye Dev³e Oece&JebMe keÀer Deelcee³eW peerJevecegefkeÌle ceW Deeleer nQ lees Gme mece³ekegÀí Deelcee³eW peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW nesleer nQ lees kegÀí Deelcee³eW peerJeveyevOe ceW Yeer nesleer nQ~``vee@uespe mes Jemee& uesvee nw~ peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& lees meyekeÀes efceuelee nw hejvleg mJeie& keÀe Jemee&jepe³eesie meerKeves Jeeues ner heeles nQ~ ieefle-meÃefle lees meyekeÀer nesveer nw vee~ meyekeÀes yeehe Jeeheme uespee³eWies~'' mee.yeeyee 1.6.07 efjJee.

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer ®eenvee nj Deelcee keÀer cetueYetle h³eeme ³ee DeekeÀeb#ee nw Deewj

mece³e Devegmeej DeelceeDeeW keÀes FmekeÀe DevegYeJe neslee Yeer nw hejvleg hen®eeve mes nesves Jeeues DevegYeJe keÀeefJeMes<e cenlJe neslee nw Deewj Gmemes ner keÀe³e& keÀer efmeef× nesleer nw~ owefnkeÀ mecyevOeeW keÀe %eeve nesves kesÀkeÀejCe Mejerj íesæ[ves hej ogKe keÀe DevegYeJe neslee nw, GmekeÀer mce=efle Deeleer nw, Yeues ner Jen DeelceeMejerj íesæ[keÀj efHeÀj mes Gmeer Iej ceW efYevve veece-ªhe-mecyevOe mes pevce ues ues~ FmeceW osneefYeceevekesÀ keÀejCe osn keÀe cenlJe nes ie³ee nw~ Ssmes ner mele³egie-$eslee³egie ceW Deelcee keÀe %eeve Deewj DeeeflcekeÀMeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe osn l³eeie keÀe ogKe veneR neslee nw~ hejvleg mebiece³egie hej hejceelcee ÜejeDeelcee keÀes leerveeW ueeskeÀeW, leerveeW keÀeueeW, DeeeflcekeÀ mJeªhe, me=efä-®e¬eÀ Deeefo keÀe %eeve nesves mes Deelceepeerles peer owefnkeÀ mecyevOeeW mes yegef× mes veäesceesne nes peeleer nw Deewj yegef× hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLepegì peeleer nw lees Gme %eeve Deewj hejceelcee kesÀ mecyevOe mes pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesleenw, Jen efJeMes<e cenlJehetCe& nw~ ³es %eeve Deewj mecyevOe efpelevee ner mheä nesiee Deewj mecyevOe efpelevee nerÒeieeæ{ nesiee, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Glevee ner Þesÿ Deewj megKece³e nesiee~

mebiece³egie hej hejceelcee mes ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve efceueves mes Deelcee osn mes v³eejer

9

DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele nesleer nw Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve nesves mes ³eLeeLe&lee keÀe DevegYeJe nesves mesDevegYeJe keÀjleer nw efkeÀ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee nw, ve keÀesF& nceejeefce$e nw Deewj ve ner keÀesF& nceeje Me$eg nw, meye Dehevee-Dehevee efveef½ele heeì& yepee jns nQ Deewj heeì&Devegmeej efce$e-Me$et, Deheves-heje³es yeveles nQ - Fme mel³e keÀe DevegYeJe nesves kesÀ keÀejCe Deelcee menpeosn mes v³eejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ mLeeve Deewj mece³e kesÀ Devegmeej oes ÒekeÀej kesÀ DevegYeJe nQ~hejceOeece ceW Deelcee cegkeÌle efmLeefle ceW jnleer nw Deewj mele³egie-$eslee³egie ceW peerJevecegkeÌle efmLele ceW jnleernw leLee mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve osles nQ lees Yeer DeelceekeÀes cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw hejvleg hejceOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mebiece³egie keÀercegefkeÌle ceW jele-efove keÀe Devlej nw~ Ssmes ner mele³egie-$eslee³egie keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egie keÀerpeerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW jele-efove keÀe Devlej nw keÌ³eeWefkeÀ efkeÀmeer ®eerpe keÀe DevegYeJe Deewj efveCe&³eGmekesÀ efJehejerle efmLeefle keÀer leguevee ceW ner neslee nw~ mele³egie-$eslee ceW peerJeveyevOe keÀe ogKe ner veneR leespeerJevecegefkeÌle kesÀ megKe keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe veneR neslee nw, FmeefueS mebiece³egie keÀe DevegYeJe ner ³eLeeLe&DevegYeJe nw Deewj Jen DevegYeJe Deefle v³eeje Deewj h³eeje nw~``HeÀefjMlee keÀe DeLe& ner nw efpemekeÀe keÀe hegjeveer ogefve³ee, hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej, hegjeveer osn kesÀ ÒeeflekeÀesF& DeekeÀ<e&Ce keÀe efjMlee veneR~ leerveeW mes cegkeÌle~ Jewmes Yeer [êcee ceW henues cegefkeÌle keÀe Jemee& nw, efHeÀjpeerJevecegefkeÌle keÀe nw~ ... pees cegkeÌle HeÀefjMlee yevesiee, mees peerJevecegkeÌle osJelee yevesiee~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

hejceOeece keÀer cegefkeÌle keÀe DevegYeJehejceOeece ceW meYeer Deelcee³eW cegkeÌle efmLeefle ceW jnleer nQ hejvleg JeneB DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle

keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR neslee nw keÌ³eeWefkeÀ JeneB ve osn nw, ve Deelcee ceW keÀesF& mebkeÀuhe nw, ve cegkeÌle DeewjyevOe keÀe keÀesF& DevegYeJe nw~ pewmes mees³es ngS J³eefkeÌle keÀes meesves keÀe DevegYeJe veneR neslee nw~ DevegYeJe Jenleye keÀjlee nw, peye Jen peye peeielee nw~ peeieves kesÀ yeeo ner GmekeÀes DevegYeJe neslee nw efkeÀ GmekeÀesveeRo kewÀmeer DeeF&, peeieves kesÀ yeeo Jen mJe³eb ceW leepeieer DevegYeJe keÀjlee nw~ Ssmes ner hejceOeece ceWDeelcee keÀer efmLeefle veeRo ceW mees³es ngS J³eefkeÌle kesÀ meceeve nw~ keÀesF& Yeer DevegYeJe Deelcee osn kesÀ meeLener keÀj mekeÀleer nw~ peye Deelcee osneefYeceeve ceW DeekeÀj yevOeve keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, leye GmekeÀescegefkeÌle keÀer Jen efmLeefle ³eeo Deeleer nw~

10

mebiece³egie keÀer cegefkeÌle keÀe DevegYeJepewmes SkeÀ LekeÀe ngDee J³eefkeÌle ienjer veeRo ceW mees peelee nw lees GmekeÀes veeRo keÀer efmLeefle ceW

veeRo kesÀ megKe keÀe DevegYeJe veneR neslee nw hejvleg veeRo mes peeieves hej J³eefkeÌle keÀes leepeieer keÀe DevegYeJeneslee nw~ ³eefo J³eefkeÌle keÀes keÀesF& cesnvele ve keÀjs, LekeÀeJeì ve nes lees ienjer veeRo Yeer veneR Dee³esieerDeewj ienjer veeRo kesÀ yeeo pees leepeieer keÀe DevegYeJe neslee nw, Jen Yeer veneR nesiee~ FmeefueS LekeÀeJeìDeewj veeRo oesveeW keÀe DevegYeJe J³eefkeÌle keÀes leepe]ieer keÀe DevegYeJe keÀjelee nw~ Ssmes ner ogKe-DeMeeefvlekesÀ yevOeve kesÀ DevegYeJe kesÀ yeeo hejceelcee kesÀ Üeje cegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& %eeve efceuelee nw Deewj Gme %eevekeÀes OeejCe keÀj Deelcee osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejer Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleernw, efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve OeejCe keÀj efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW efmLele nesleer nw, yeerpe Deewj Peeæ[ keÀe %eeveheeves kesÀ yeeo yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele nesleer nw leye GmekeÀes cegefkeÌle keÀe pees DevegYeJe neslee nw, JenDevegYeJe ner cegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw, pees hejceOeece keÀer cegefkeÌle mes heëeheë iegCee Þesÿ nw~

mele³egie-$eslee ³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJepeerJevecegefkeÌle DeLee&le peerJeve ceW jnles ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle jnvee ÒeeCeer cee$e keÀe ue#³e

nw, efpemekesÀ efueS nj Deelcee Deheves-Deheves Devegmeej kegÀí ve kegÀí heg©<eeLe& DeJeM³e keÀjlee nw hejvlegDeelceeDeeW keÀes ³en veneR ceeuetce efkeÀ peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀye Leer Deewj efHeÀj nce kewÀmes yeveWies~ yeeyeeves me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve DeYeer efo³ee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej nceves peevee nw efkeÀ mele³egie-$eslee nwpeerJevecegkeÌle ogefve³ee Deewj Üehej-keÀefue³egie nw peerJeveyevOe ogefve³ee leLee efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeveDevegmeej nj Deelcee keÀes Deheves heeì& kesÀ mece³e Devegmeej DeeOee mece³e peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀeDevegYeJe neslee nw Deewj DeeOee mece³e peerJeveyevOe efmLeefle keÀe DevegYeJe neslee nw~

efJeée-veeìkeÀ kesÀ efve³eceevegmeej mele³egie-$eslee keÀe peerJeve peerJevecegkeÌle nw keÌ³eeWefkeÀ JeneBpeerJeelcee keÀes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe ogKe veneR neslee nw~ Deelcee keÀes Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe %eeveneslee nw, FmeefueS osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle keÀesF& efJekeÀejer keÀle&J³e veneR neslee nw, FmeefueS JeneBDeelcee keÀes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe ogKe veneR neslee nw~ Òeke=Àefle Yeer ceveJeebefíle HeÀue osves Jeeueer nesleer nw,FmeefueS Deelcee keÀes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer keÀceer veneR nesleer nw~ hejvleg JeneB DeelceeDeeW keÀes ogKe keÌ³eeneslee nw, ncekeÀes YeefJe<³e ceW ogKeer nesvee nw, FmekeÀe ve %eeve neslee nw Deewj ve ner GmekeÀe DevegYeJe nesleenw keÌ³eeWefkeÀ Deelcee³eW henues hejceOeece mes Deeleer nQ lees GveceW ogKe keÀer DevegYetefle keÀe mebmkeÀej veneR neslee

11

nw, FmeefueS JeneB megKe keÀer DevegYetefle nesles Yeer GmekeÀe efJeMes<e cenlJe veneR neslee nw~ ³eLeeLe& DevegYeJeleye neslee nw, peye Deelcee keÀes peerJeveyevOe keÀe DevegYeJe Deewj %eeve nesles ngS peerJevecegkeÌle efmLeefle nes~

mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJepeerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw, peye yeeyee kesÀ Üeje ncekeÀes

meejs me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve efceuelee nw Deewj nce heg©<eeLe& keÀj osn ceW jnles osn mes v³eejs neskeÀjpeerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ Fme DevegYeJe keÀes ner YeefkeÌle ceeie& ceW iee³ee peelee nw~

yeeyee ves ncekeÀes Deelcee-hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe pees %eeve efo³ee nw Deewj ³eesieefmeKee³ee nw, Gme %eeve kesÀ meejs je]pe nceejer yegef× ceW neWies, Gve hej efve½e³e Deewj GmekeÀe DevegYeJenesiee, GvekeÀer peerJeve ceW OeejCee nesieer, efpememes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee Yetueer ngF& nesieer, DeelceeDeheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesieer leye ner nce peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjmekeWÀies~ Jen peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~ Gme DevegYeJe keÀer KegMeer, veMee nceejs peerJeve mesDeLee&led nceejs yeesue, keÀce&, ¢efä-Je=efÊe mes otmejer DeelceeDeeW keÀes Yeer DevegYeJe nesiee~ pewmes nce ye´ïeeyeeyee kesÀ peerJeve mes DevegYeJe keÀjles Les~* peerJevecegefkeÌle DeLee&led ì^mìer YeeJe nes, Kesue Deewj efKeueeæ[er keÀer YeeJevee nes, F®íeDeeW DeewjÒeeefhle³eeW ceW yewuesvme nes, DeeJeM³ekeÀleeDeeW Deewj Òeeefhle³eeW ceW yewuesvme nes, meyekesÀ Òeefle DehevelJe keÀerYeeJevee nes, veeìkeÀ Deewj heeì&Oeejer keÀer ¢efä nes~ mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle ceW Deelcee keÀes megKe-ogKe keÀe DevegYeJe lees neslee nw hejvleg Jen ogKe mes Ye³eYeerle neskeÀj keÀesF& DekeÀle&J³e veneR keÀjleer nw~efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve nesves kesÀ keÀejCe mee#eer-¢äe yevekeÀj ì^mìer ªhe ceW efJeée keÀu³eeCe keÀeheeì& yepeeleer nw~ meyekesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee, MegYe-keÀecevee nesleer nw~

JeemleJe ceW efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe kesÀ efueS oes efJehejerle ®eerpeeW keÀe ³ee yeeleeWkeÀe DevegYeJe DeeJeM³ekeÀ nw~ mele³egie-$eslee ceW Deelcee keÀes keÀesF& ogKe ³ee DeÒeeefhle nesleer ner veneR nw,FmeefueS JeneB megKe keÌ³ee nw Jen Yeer DevegYeJe veneR neslee nw~ ³es DevegYeJe lees DeYeer nce mebiece³egie hejner keÀjles nQ, peye ncekeÀes megKe-ogKe oesveeW keÀe %eeve nw, GvekeÀe DevegYeJe nw~ ogKe keÀe Yeer DevegYeJenw lees megKe keÀe Yeer DevegYeJe Deefle h³eeje ueielee nw~ JeemleJe ceW ogKe keÀe DevegYeJe ner megKe keÀerDevegYetefle keÀjelee nw~

12

hejceOeece keÀer cegefkeÌle SJeb mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egieer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW Devlej

JeemleJe ceW cegefkeÌle lees cegefkeÌle Oeece ceW ner efceueleer nw Deewj peerJevecegefkeÌle mele³egie-$eslee ceWnesleer nw hejvleg cegefkeÌleOeece ceW osn ve nesves kesÀ keÀejCe Deelcee keÀes keÀesF& mebkeÀuhe veneR G"lee nw Deewjpeye mebkeÀuhe ner veneR lees DevegYeJe kewÀmes nes mekeÀlee nw~ FmeefueS hejceOeece keÀer cegefkeÌle keÀe keÀesF&efJeMes<e cenlJe veneR nw Deewj mele³egie $eslee ceW megKe kesÀ efJehejerle ogKe, peerJevecegefkeÌle kesÀ efJehejerlepeerJeveyevOe neslee veneR, ve ner GmekeÀe %eeve neslee nw FmeefueS GmekesÀ DevegYeJe keÀe keÀesF& efJeMes<e cenlJeveneR nw~ peye Üehej mes peerJeveyevOe ceW Deeles, ogKe-DeMeeefvle keÀer DevegYetefle nesleer lees Gme mece³emele³egie-$eslee ceW DevegYeJe efkeÀ³es peerJevecegefkeÌle kesÀ megKe keÀer pees met#ce mce=efle Deelcee ceW mebef®ele jnleernw, Jen Deelcee keÀes ³eeo Deeleer nw Deewj Deelcee GmekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjleer nw~ Deelcee, hejceelcee,me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe mele³egie ceW peerJevecegkeÌle nesles Yeer Deelcee keÀer GlejleerkeÀuee nesleer nw~

mele³egie-$eslee ceW peerJevecegefkeÌle kesÀ mece³e pees Deelcee³eW hejceOeece mes Fme Oeje hej Deeleer nQ,Jes peerJevecegefkeÌle kesÀ megKeeW ceW lees nesleer nQ hejvleg hejceOeece Meevle cetue mJeªhe mes ve³es ®e¬eÀ ceW DeeveskesÀ keÀejCe Deelcee ceW peerJeveyevOe kesÀ DevegYeJe keÀer keÀesF& mce=efle mebef®ele veneR jnleer nw FmeefueS GmekeÀeJen ce]pee DevegYeJe veneR neslee nw, pees mebiece³egie hej Deelcee, hejceelcee, me=efä-®e¬eÀ kesÀ %eeve, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, peerJeveyevOe kesÀ %eeve kesÀ nesles ngS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ FmeefueSmebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe efJeMes<e nw, GmekeÀe cenlJe efJeMes<e nw~

cegefkeÌleOeece keÀer cegefkeÌle efve<ÒeYeeJeer nw DeLee&led GmekeÀe Deelcee kesÀ Thej keÀesF& ÒeYeeJe veneRneslee keÌ³eeWefkeÀ JeneB keÀesF& keÀce& veneR neslee nw~ cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee efkeÀ³es ie³es keÀceeX keÀe ner Deelcee kesÀThej ÒeYeeJe neslee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner Deelcee keÀes megKe-ogKe keÀe DevegYeJe neslee nw~FmeefueS hejceOeece ceW ve Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj ve ner Glejleer keÀuee nesleer nw~Deelcee Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele SkeÀjme efmLeefle ceW jnleer nw~ JeneB Deelcee ®esleve nesles Yeer peæ[kesÀ meceeve ner nw~ hejvleg mebiece³egie ceW hejceelcee Üeje Deelcee, hejceelcee, me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeveefceueves mes Deewj Deelcee heg©<eeLe& keÀjkesÀ GmekeÀer OeejCee mes pees cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer Deewjefpelevee mece³e Gme DevegYeJe ceW jnleer nw, GmekesÀ DeeOeej hej Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw,Gmemes Deelcee keÀe %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe Keelee pecee neslee nw, Gmemes pees Jee³eyesMeve HewÀuelee, JenDev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer ÒeYeeefJele keÀjlee nw, GvekeÀes Yeer megKe-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjelee nw,

13

efpememes Deelcee keÀe hegC³e keÀe Keelee pecee neslee nw~Fmeer lejn mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj Deelcee JeneB pees megKe-

meeOeveeW keÀe GheYeesie keÀjleer nw, Jen Deelcee keÀer Glejleer keÀuee keÀe keÀejCe yevelee nw DeLee&led DeelceeJeneB pees megKe keÀe GheYeesie keÀjleer nw, Gmemes Deelcee keÀe pecee keÀe Keelee Oeerjs2 keÀce neslee peelee nw,Keelee yeæ{lee veneR nw~ hejvleg mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀeDeeOeej nw keÌ³eeWefkeÀ mebiece³egie hej nce pees peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ, GmekeÀe DeeOeej mLetuemegKe-meeOeve veneR uesefkeÀve F&éejer³e %eeve nw~ %eeve lees DeefJeveeMeer neslee nw Deewj %eeve kesÀ efueS iee³evenw efkeÀ %eeve Ke®e&ves mes yeæ{lee nw DeLee&led efpelevee nce %eeve keÀe Ghe³eesie keÀjles nQ, oeve keÀjles nQ, JenGlevee yeæ{lee peelee nw~ Fme F&éejer³e %eeve mes efceueves Jeeuee megKe DeLee&led peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceWienje peeles nQ Jen Deewj ner megKeoe³eer neslee peelee nw~ mebiece hej Deelcee efpelevee peerJevecegefkeÌle kesÀDevegYeJe ceW jnleer DeLee&led megKe-Meeefvle kesÀ DevegYeJe ceW jnleer, efvee|JekeÀuhe DeJemLee ceW jnleer nw,Gmemes Deelcee keÀer MeefkeÌle pecee nesleer nw~ mebiece³egie hej efpelevee peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW jnles nQ,Gmemes pees Jee³eyesMeve ÒeJeeefnle nesles nQ, Gvemes pees JeeleeJejCe yevelee nw, Gmemes Dev³e DeelceeDeeW keÀesYeer megKe-Meeefvle keÀe DevegYeJe neslee nw, %eeve kesÀ Òeefle DeekeÀ<e&Ce yeæ{lee nw Deewj Deelcee keÀe hegC³e keÀeKeelee pecee neslee peelee nw~ Fme ÒekeÀej mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deelcee keÀer®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw Deewj meJe&Þesÿ nw, peyeefkeÀ mele³egie-$eslee³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe Deelcee keÀer Glejleer keÀuee keÀe keÀejCe yevelee nw DeLee&led Gmemes Deelcee Glejleer keÀuee ceWpeeleer nw~ Fme mel³e hej efJe®eej keÀjW lees mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner ³eLeeLe& DevegYeJenw Deewj Deefle ceneve nw~``keÀesF&-keÀesF& keÀnles - yeeyee, ³eneB Depegve keÀye lekeÀ jnWies, nce peuoer pee³eW? ³eneB yengle ogKe nw~Deeies ®euekeÀj Yeer Ssmes-Ssmes keÀnWies~ yeeyee keÀnles nQ - Ssmes keÌ³eeW keÀnles nes? Dejs, Fme mece³e leeslegce F&éej kesÀ meccegKe nes, efHeÀj lees ef[ûeer ef[ûes[ nes pee³esieer~ peekeÀj owJeer mevleeve yeveWies, DeYeer ³enMeerleue ieeso De®íer nw~'' mee.yeeyee 11.07.03 efjJee.``ceveg<³e keÀe pevce meyemes Tb®e iee³ee peelee nw~ Jen keÀewve-mee? ... JeemleJe ceW legcneje ³en pevceGÊece nw, pees yeehe yew" legcnejer mesJee keÀjles nQ~''

mee.yeeyee 12.07.03 efjJee.``Deleerefvê³e megKe mebiece hej ner iee³ee peelee nw, peye yeehe Deeles nQ lees GvekeÀe mebie neslee nw lees megKeYeemelee nw~'' mee. yeeyee 16.8.69 efjJee.``Fme mebiece³egie keÀe Yeer DeYeer legcekeÀes helee heæ[e nw~ peyeefkeÀ yeehe heg©<eesÊece yeveeves Deeles nQ~ lees

14

heg©<eesÊece yevevee ner nw~ cegefkeÌle ceW peeJeW lees Yeer heg©<eesÊece, peerJevecegefkeÌle ceW pee³eW lees Yeer heg©<eesÊece~³en vee@uespe Deelcee keÀes efceueleer nw, Deelcee ner OeejCe keÀj mebmkeÀej ues peeleer nw meeLe ceW~''

mee.yeeyee 11.1.69

mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe hej DeLee&led GheYeesie hej DeLe&Meeðe keÀe``Ghe³eesefielee Ûeme efve³ece (Law of diminishing utility)'' ÒeYeeefJele neslee nw keÌ³eeWefkeÀ JeneBkeÀe megKe efJeveeMeer heoeLeeX Deewj efJeveeMeer mecyevOeeW hej DeeOeeefjle neslee nw hejvleg mebiece³egieer peerJevecegefkeÌlekesÀ DevegYeJe DeLee&led GheYeesie hej ³en efve³ece ueeiet veneR neslee keÌ³eeWefkeÀ Jen DevegYeJe DeLee&led megKeDeefJeveeMeer Òeeefhle³eeW DeLee&led %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW hej DeeOeeefjle neslee nw Deewj DeefJeveeMeer yeehe kesÀmebie mes Òeehle neslee nw~ mebiece³egieer peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe Deewj GheYeesie ceW Ghe³eesefielee GlLeeve keÀeefve³ece ueeiet neslee nw DeLee&led GmeceW nce efpelevee ienjs peeles nQ, GmekeÀe GheYeesie keÀjles nQ, GleveeGmekeÀe Deevevo yeæ{lee peelee nw Deewj yeæ{les2 Deelcee hejceelcee yeehe meceeve mechetCe& Deewj mechevveyeve peeleer nw~

Fme mebiece³egieer peerJeve keÀe mener ueeYe G"eves kesÀ efueS GmekeÀe cenlJe, GmekeÀer Þesÿlee keÀesmecePevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ keÀF& Deelcee³eW De%eeveleeJeMe mebiece kesÀ megKe keÀes YetuekeÀj mele³egiekesÀ megKe keÀer ueeuemee ceW peerles nQ~ Ssmes mebkeÀuhe Jeeues mebiece³egie kesÀ megKe mes Yeer Jebef®ele nes peeles nQlees mele³egie kesÀ megKe mes Yeer Jebef®ele nes peeles nQ keÌ³eeW efkeÀ mele³egieer megKe lees Fme mebiece³egieer megKe keÀerhejíeF& cee$e nw ³ee keÀnW efkeÀ Fme mebiece ³egie keÀe ÒeefleHeÀue nw~ FmeefueS oesveeW megKeeW keÀe legueveelcekeÀDeO³e³eve Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~* mebiece³egie keÀe megKe ®eæ{leer keÀuee keÀe megKe nw DeLee&led Deelcee Thej ®eæ{leer nw peyeefkeÀ mele³egieermegKe Glejleer keÀuee keÀe megKe nw DeLee&led Deelcee keÀer keÀuee³eW Oeerjs2 Glejleer peeleer nw Deewj mece³e keÀerieefle kesÀ meeLe efJeée ceW megKe keÀer keÀuee³eW Yeer efiejleer peeleer nQ~ Fmeer mel³e keÀe %eeve nesves kesÀ keÀejCeDeYeer %eeveer DeelceeDeeW keÀes keÀesF& ve keÀesF& heefjefmLeefle³eeb, keÀce&Yeesie Deeefo nesles Yeer hejce megKe keÀeDevegYeJe keÀjles nQ~ mele³egie-$eslee ceW Yeues ner keÀesF& ogKe veneR nesiee, DeelceeDeeW keÀes GvekeÀer DeeJeM³ekeÀleemes DeefOekeÀ meeOeve-mecheefÊe nesieer, FmeefueS keÀceer DevegYeJe veneR nesieer hejvleg uee@ ³en keÀnlee nw efkeÀmece³eevegmeej pevemebK³ee Je=ef× kesÀ keÀejCe meeOeve-mecheefÊe keÀer Òeefle J³eefkeÌle pees keÀceer nesleer nw,DeelceeDeeW keÀer pees keÀuee³eW efiejleer peeleer nQ, GmekeÀer met#ce ceW cenmetmelee nesveer ner ®eeefnS DeewjDeelceeDeeW ceW nesleer ner nesieer~ Deelcee ves Deheveer meleesÒeOeeve efmLeefle ceW pees meJeex®®e megKe Yeesiee nw,GmekeÀer YeWì ceW Deeies efceueves Jeeuee megKe keÀce ner nesiee, efpemekeÀer met#ce cenmetmelee Deelcee ceW nesveer ner®eeefnS hejvleg GmekeÀes ogKe veneR keÀn mekeÀles nQ hejvled Jen megKe keÀer ef[ûeer keÀce nesleer nw~

15

``meejer veeuespe legcnejer yegef× ceW DeYeer nw ... JeneB ³en ceeuetce nes efHeÀj lees megKe keÀer Yeemevee ner vejns~ ³ener mees®e jn pee³es nce efHeÀj veer®es efiejWies~''

mee. yeeyee 11.1.69

``DeYeer Ssmee Òel³e#e HeÀue Òeehle neslee nw~ lees Òel³e#e HeÀue Keeves Jeeues nes vee efkeÀ YeefJe<³e kesÀDeeOeej hej mees®e jns nes~ YeefJe<³e lees nw ner uesefkeÀve YeefJe<³e mes Yeer Þesÿ Òel³e#e HeÀue' nw~ Òel³e#ekeÀes íesæ[keÀj YeefJe<³e kesÀ Fvlepeej ceW veneR jnvee nw~ DeYeer yeehe kesÀ yeves nes Deewj DeYeer HeÀue Yeerefceuee nw~'' De.yeeheoeoe 14.4.77

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe JeemleefJekeÀ DevegYeJe DeYeer mebiece³egie ceW ner neslee nw, peye ncekeÀesleerveeW ueeskeÀes, leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve, megKe-ogKe, peerJevecegkeÌle-peerJeveyevOe Deeefo keÀe meye %eeve nesleenw, efpeme %eeve kesÀ DeeOeej hej Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀes ³eeokeÀjleer nw, efpememes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ Fme mece³e kesÀ megKe keÀes Deleerefvê³e megKe keÀnepeelee nw~ ³ener SkeÀ Ssmee megKe nw, pees Yeesieves mes yeæ{lee peelee nw Deewj lees ogefve³ee kesÀ meYeer megKeYeesieves mes Ieìles nQ DeLee&led Jes megKe kesÀ meeOeve Yeer Yeesieves mes Ieìles peeles nQ Deewj Gvemes Òeehle nesvesJeeuee megKe Yeer keÀce neslee peelee nw~

yeehe ves pees efo³ee, Jener nceejs keÀece keÀe nw~ nce osn veneR osn mes v³eejer Deelcee nQ~ osnmes v³eeje neskeÀj efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW hejceMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjvee, efvee|JekeÀuhe neskeÀj yeehe kesÀmeeLe efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀjves, %eeve Oeve keÀe ef®evleve keÀjves Deewj %eeve Oeve oeve keÀjves meshejceevevo keÀe DevegYeJe neslee nw leLee efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeves mes hejce-megKe keÀe DevegYeJe neslee nw Deewj ³esDevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee ner peerJeve keÀer meeLe&keÀlee nw~ pees mebiece³egie hej ner mecYeJe neslee nw~

jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, F®íe-DeekeÀeb#ee mes cegkeÌle ner efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefleceW efmLele nes mekeÀlee nw Deewj efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle Jeeuee ner me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ efveme¥keÀuhe efmLeefle mes cegefkeÌle keÀe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle mes peerJevecegefkeÌlekeÀe DevegYeJe keÀjlee nw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve Jeeuee menpe ner Fme efmLeefle ceW efmLele nes peeleenw~``yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es keÀes meoe peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW osKevee ®eenles nQ~ ... mele³egie ceW ³eecegefkeÌleOeece ceW cegefkeÌle Jee peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe veneR keÀj mekeWÀies~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ Jemex keÀeDevegYeJe DeYeer mebiece hej ner keÀjvee nw~''


16

``mesJee keÀer Deewj GmekeÀer efjpeuì ceW cesjer cesnvele ³ee ceQves efkeÀ³ee, ³en mJeerkeÀej efkeÀ³ee DeLee&led mesJeekeÀe HeÀue Kee efue³ee~ ... pecee keÀer ®eeyeer nw - efveefceÊe YeeJe Deewj efvecee&ve YeeJe'~... efve:mJeeLe& MegYeYeeJevee Deewj MegYe mvesn~'' De.yeeheoeoe 31.12.2000

cegefkeÌle DeLee&led efveme¥keÀuhe, yeerpeªhe, hetCe& Meeefvle keÀer DeJemLee~ DeYeer ³eneB mebiece hej GmeDeJemLee keÀe DevegYeJe ner neslee nw, hetCe&Meeefvle DeLee&led cegkeÌle lees MeeefvleOeece ceW ner nesles nQ~peerJevecegefkeÌle DeLee&led efvee|JekeÀuhe efmLeefle, FmekeÀer oes efmLeefle³eeB nQ SkeÀ lees HeÀefjMlee yeve DeLee&led osnmes v³eeje neskeÀj HeÀefjMlee mJeªhe ceW yeehe kesÀ meeLe keÀe DevegYeJe keÀjvee, mesJee keÀjvee Deewj otmejeFme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePekeÀj mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKevee Deewjheeì& yepeevee~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~ hejceOeece ceW leesmeJe& DeelceeDeeW keÀes peevee nw Deewj cegkeÌle DeJemLee ceW jnvee nw hejvleg ³eLeeLe& ¢efä mes osKee pee³es leesJeneB hej Deelcee keÀes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe DevegYeJe veneR neslee nw~ DevegYeJe lees peye meekeÀej osn ceWnesles, mebkeÀuhe neslee, cenmetmelee MeefkeÌle nesleer leye ner neslee nw~ FmeefueS DeYeer yeehe ves pees %eeve efo³eenw Deewj jemlee efoKee³ee nw, efpememes nce menpe osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes Yetue osn mes v³eejsneskeÀj efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³ee kesÀ megKe-ogKe mes hejsneskeÀj cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Jener me®®ee cegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw, Jener hejceMeeefvle keÀeDevegYeJe nw~ hejceelcee lees meoe cegkeÌle, megKe-ogKe mes v³eeje nw~ yeeyee keÀnlee Yeer nw efkeÀ nceejs ceW%eeve osves keÀe heeì& nw, pees mece³e hej Fcepe& neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe keÀjvee legce osnOeeefj³eeW keÀekeÀece nw~ yeehe megKe keÀe DevegYeJe keÀjs lees ogKe keÀe Yeer DevegYeJe keÀjvee heæ[s~ FmeefueS Jen megKeDeewj ogKe oesveeW mes hejs nw~

mele³egie-$eslee ceW pees peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw, Jen megKe keÀe DevegYeJe nw hejvleg ³eLeeLe&DevegYeJe lees peye leguevee ceW GmekesÀ efJehejerle efmLeefle keÀe Yeer %eeve neslee nw, DevegYeJe neslee nw, leye nerneslee nw~ DeYeer mebiece³egie ceW peye yeeyee mele³egie-$eslee keÀe Yeer %eeve osles Deewj %eeve kesÀ meYeer je]peeW keÀesyeleueeles nQ leye nce ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle ... mes hejs nes peeles nQ, F&éejer³e mesJee ceW efJeée-keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes DeesleÒeesle nesles nQ, [êcee kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes peevekeÀj mee#eerheve keÀer efmLeefleceW efmLele nesles nQ Deewj ì^mìer yevekeÀj keÀe³e& keÀjles nQ leye nceejer pees efvee|JekeÀuhe efmLeefle yeveleer nw efHeÀjGme mece³e ncekeÀes pees hejceevevo Deewj hejcemegKe keÀe DevegYeJe neslee nw, Jener me®®ee peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe nw~ Jen DevegYeJe mele³egie-$eslee keÀer peerJeve cegefkeÌle mes yengle Þesÿ Deewj megKeoe³eer nw, efpemesner Deleerefvê³e megKe, hejceevevo, ³eesieevevo Deeefo veeceeW mes iee³ee ngDee nw, pees DeYeer mebiece³egie hej

17

Deelcee keÀes DevegYeJe neslee nw~ meYeer Oece& MeeðeeW Deewj ûevLeeW ceW Fmeer megKe kesÀ DevegYeJe keÀe JeCe&ve nw~Gme megKe kesÀ Deeies mele³egie-$eslee kesÀ megKe keÀe JeCe&ve lees veececee$e ner keÀnWies~

peye DeeeflcekeÀ mJeªhe, efvejekeÀej yeehe, efvejekeÀejer Jeleve keÀer mce=efle ceW efveceive neskeÀj osnDeewj osn keÀer ogefve³ee keÀes Yetue peeles nQ lees Deelcee keÀes cegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeLee&led hejceMeeefvle keÀeDevegYeJe neslee nw leLee peye HeÀefjMlee mJeªhe yeehe kesÀ efceueve, mJee|iekeÀ ogefve³ee keÀer mce=efle, %eeve kesÀef®evleve ceW osn Deewj osn keÀer ogefve³ee Yetue peeleer GmekesÀ megKe ceW Kees peeles nQ Deewj osn mes v³eejs nespeeles lees peerJevecegefkeÌle DeLee&led peerJeve ceW jnles Yeer owefnkeÀ ogKe-oo&, yevOeve, Ye³e-ef®evlee mes cegkeÌlehejce-megKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~

Ssmes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS %eeve meeiej yeehe ves pees %eeve efo³eenw, ceeie& oMee&³ee nw, GmeceW hetje efve½e³e ®eeefnS~ efve½e³eyegef× efJepe³eefvle' keÀne ie³ee nw~ %eeve meeiejyeehe Üeje efo³es ie³es %eeve Deewj G®®eejs ngS ceneJeekeÌ³eeW ceW efpeleves ÒeefleMele efve½e³e nesiee, GvekeÀeDevegYeJe nesiee, Glevee ner osn Deewj owefnkeÀ heoeLeeX SJeb meeOeveeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes, mLetue-met#cekeÀcexefvê³eeW kesÀ yevOeve mes, owefnkeÀ mecyevOeeW Deewj yevOeveeW mes, Òeke=Àefle DeLee&led heeB®e lelJeeW kesÀ ÒeYeeJe mescegkeÌle neWies Deewj efpelevee ner Fvemes cegkeÌle neWies, Glevee ner Fme mebiece³egieer peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, mechetCe&lee-mechevvelee, yeerpeªhe efmLeefle, yeehe meceeve efmLeefle keÀe DevegYeJe nesiee~ ³es meyeefmLeefle³eeB Òee³e: mechetCe&lee keÀer ner he³ee&³eJee®eer DeLee&led mecekeÀ#e DeJemLee kesÀ veece nQ~ Fme efmLeefle keÀeDevegYeJe yeeyee ves nj yeéïeCe Deelcee keÀes keÀje³ee nw, FmeefueS yeeyee keÀnles nQ efkeÀ yeeyee nj yeéïeCeDeelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efo³ee nw~ yeeyee ves Yeer meYeer keÀes Fme efmLeefle keÀe DevegYeJekeÀje³ee nw Deewj nj Deelcee mece³e-Òeeflemece³e FmekeÀe DevegYeJe Deheves heg©<eeLe& mes Yeer keÀjleer nw,uesefkeÀve FmekeÀes mLeeF& yeveevee nw DeLee&led meejs mece³e ceW keÀce mes keÀce 75 ÒeefleMele mece³e lekeÀ FmeefmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW jnvee nw~ 75 ÒeefleMele keÀer yeele yeeyee ves Fmeer mevoYe& ceW keÀner nw~``Devle ceW legcnejer ³en DeJemLee nes pee³esieer~ yeme yeehe keÀes ner ³eeo keÀjles jnWies~''

mee.yeeyee 1.12.2000 efjJee.* Jele&ceeve keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner YeefJe<³e keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DeeOeej nw~* hejceOeece ceW osn veneR, FmeefueS mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌle, mele³egie-$eslee ceW osneefYeceeve veneR,efJekeÀce& veneR, FmeefueS ogKe-DeMeeefvle keÀer keÀesF& yeele ner veneR, FmeefueS JeneB Deelcee³eW efJekeÀuheeW meslees cegkeÌle jnleer nQ uesefkeÀve GvekesÀ mebkeÀuhe Yeer yengle veneR nesles nQ~ JeneB hej veececee$e ner mebkeÀuhe neslesnQ~ mebiece³egie hej %eeve keÀer ®ejceeslke=Àä DeJemLee nw, hejceefhelee hejceelcee mes efJeée-veeìkeÀ keÀe mel³e%eeve efceuee nw, GmekeÀer ³eLeeLe& OeejCee mes DeJemLee mee#eer nesleer nw, efpememes mebkeÀuhe efJekeÀuhe veneR

18

®euelee Deewj Deelcee keÀes me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ ³es mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe hejceOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle mes Yeer Deefle Þesÿ nw~cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjves keÀe ³ener mece³e nw~``YeefJe<³e keÀe leepe Deewj efleuekeÀ Fmeer pevce kesÀ Òeeefhle keÀer ÒeeueyOe nw~ efJeMes<e Òeeefhle keÀe mece³e JeeÒeeefhle³eeW keÀer Keeve Òeehle nesves keÀe mece³e DeYeer nw~ DeYeer veneR lees YeefJe<³e ÒeeueyOe Yeer veneR~ FmeerpeerJeve keÀe iee³eve nw - òelee kesÀ ye®®eeW keÀes, Jejoelee kesÀ ye®®eeW keÀes DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg'~YeefJe<³e ceW efHeÀj Yeer SkeÀ DeÒeeefhle lees nesieer vee! yeehe keÀe efceueve lees veneR nesiee vee~... jespeDece=leJesues ³eeo keÀjes - ceQ keÀewve~'' De.yeeheoeoe 14.12.83

``mLeeve Deewj mece³e keÀes mebK³ee ÒeceeCe ner ®eueevee heæ[siee~... efHeÀj Yeer yeehe kesÀ Iej pewmee efoue keÀeDeejece keÀneB efceue mekesÀiee! FmeefueS meoe nj neue ceW mevelegä jnvee, mebiece³egie keÀer Jejoeveer YetefcekesÀ leerve hewj he=LJeer mele³egie kesÀ cenueeW mes Yeer Þesÿ nw~ Fleveer yew"ves keÀer peien efceueer nw, ³en Yeeryengle Þesÿ nw~ ³en efove Yeer efHeÀj ³eeo Dee³eWies~''


* peerJeve ceW me®®ee megKe heeves kesÀ efueS, me®®eer peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueSheefJe$elee cegK³e Mele& nw~ mele³egie ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej Deelcee efJe<e³e-Yeesie mes cegkeÌlelees jnleer nQ hejvleg ³eLeeLe& %eeve Deewj hejceelcee keÀe meeLe ve nesves kesÀ keÀejCe Glejleer keÀuee DeJeM³enesleer nw~ mebiece³egie ceW heefJe$elee DeLee&led ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee F&éejer³e %eeve, hejceelce Òesce, hejceelce-mebie kesÀ DeeOeej hej nesleer nw, efpememes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ FmeefueS mebiece³egie keÀercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner me®®ee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw~* mele³egie-$eslee nw peerJevecegkeÌle efmLeefle~ pewmes hejceOeece ceW Deelcee³eW DeMejerjer cegkeÌle DeLee&ledmebkeÀuhe-efJekeÀuheeW, megKe-ogKe Deeefo mes cegkeÌle jnleer nQ, Gmeer lejn mele³egie-$eslee ceW Deelcee³eWpeerJevecegkeÌle DeLee&led peerJeve ceW jnles DeLee&led megKe-ogKe oesveeW kesÀ DevegYeJe mes cegkeÌle (megKe keÀeDevegYeJe keÀjves kesÀ efueS ogKe keÀe DevegYeJe Yeer DeeJeM³ekeÀ nw keÌ³eeWefkeÀ ogKe keÀer YeWì ceW ner megKe keÀeDevegYeJe neslee nw), mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes cegkeÌle hetCe& Meeefvle ceW jnleer nQ~ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe, mel³e-Demel³e, ke=Àl³e-Deke=Àl³e, hegC³e-heehe, meHeÀuelee-DemeHeÀuelee, Dehevee-heje³ee, Òeeefhle-DeÒeeefhle DeeefokesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& efveCe&³e kesÀ efueS mebosn nesves kesÀ keÀejCe ner mebkeÀuhe-efJekeÀuhe ®euelee nw~ mele³egieceW megKe-meeOeveeW keÀer yeengu³elee nesleer nw, DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw FmeefueS efJekeÀce& nesles veneR,FmeefueS JeneB Fve oesveeW ner ÒekeÀej keÀer yeeleeW keÀe ÒeÍe>> ner veneR nesiee lees mebkeÀuhe-efJekeÀuhe keÌ³eeW®euesiee~ meoe ner efveef½evle neWies~ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe ®eueves keÀe cetue keÀejCe osneefYeceeve Deewj

19

Deefveef½elelee nw~* mebiece³egieer peerJeve peervee mJe-keÀu³eeCe Deewj efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS nw Deewj Keevee peerves kesÀefueS nw hejvleg mele³egie ceW peervee Keeves-heerves DeLee&led Fvêer³e megKeeW kesÀ efueS nw~ FmeefueS mebiece³egiekeÀer peerJevecegefkeÌle, mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle mes yengle ceneve Deewj Þesÿ nw~ mele³egie ceW mJe-keÀu³eeCeDeewj efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀesF& keÀle&J³e veneR neslee nw, FmeefueS Gmemes mebiece³egieer peerJeve Deefle cenevenw~ Üehej-keÀefue³egie ceW osneefYeceeve kesÀ keÀejCe Fvêer³e megKeeW kesÀ efueS DeveskeÀ efJekeÀce& Yeer keÀjles nQ,pees mele³egie ceW veneR nesles nQ~ ³es efJekeÀce& ner Deelcee kesÀ ogKe keÀe keÀejCe yeveles nQ~``Metê mes Deye legce ye´ïee cegKeJebMeeJeueer yeéïeCe yeves nes~ keÌ³eeW? Jemee& uesves kesÀ efueS~ ye´ïeecegKeJebMeeJeueer efmeHe&À mebiece hej ner yeveles nQ~ legcnejs efueS ner mebiece nw~ ... DeYeer Deelcee keÀesKegjekeÀ efceueer nw~... Fve osJeleeDeeW ceW lees %eeve nw veneR~ %eeve legcekeÀes efceuelee nw, efpememes legce osJeleeyeveles nes~ osJeleeDeeW keÀes %eeveer veneR keÀnWies~''

mee.yeeyee 12.8.02 efjJee.``³en %eeve keÀer yeeleW DeYeer ³eneB ner ®eueleer nQ, mele³egie ceW veneR ®eueleer nQ~ JeneB lees ve %eeve nw, veDe%eeve nw~ %eeve osves Jeeuee JeneB keÀesF& nw veneR~ %eeve mes lees ÒeeueyOe hee ueer~ DeYeer legce %eeve mesÒeeueyOe hee jns nes~'' mee.yeeyee 13.8.02 efjJee.``mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& lees Òeehle nesiee ner, uesefkeÀve DeYeer kesÀ peJeveyevOe mes peerJevecegkeÌleefmLeefle keÀe DevegYeJe mele³egie mes Yeer p³eeoe Þesÿ nw~ lees DeYeer Yeer Deheves %eeve Deewj ³eesie keÀer MeefkeÌlemes peerJevecegkeÌle DeJemLee keÀe DevegYeJe keÀjles nes efkeÀ DeYeer Yeer yevOeve nQ? ... Kesue mecePeves mespeerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 5.12.78 heeìea* %eeve Deelcee keÀes hejce megKe osves Jeeuee nw, hejceelcee DeelceeDeeW keÀe hejce mecyevOeer nw, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle hejceelcee keÀe DeelceeDeeW keÀes Jemee& nw, pees hejceevevoce³e nw, mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀkeÀes osKeves keÀe megKe hejce megKe nw~ ³es meye megj-ogue&Ye Òeeefhle³eeb ef$eueeskeÌ³e Deewj ef$ekeÀeue ceW keÀyeDeewj keÀneB Yeer GheueyOe veneR nQ~ Fme megKe keÀes Yetue keÀj mele³egie kesÀ megKe keÀer ueeuemee ceW, GmekeÀerÒeleer#ee ceW peerveW Jeeues veeoeve nQ~ mele³egie keÀer Òeeefhle³eeb lees Fme mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW kesÀ DeeieskegÀí Yeer veneR nQ, mebiece keÀer Òeeefhle³eeW keÀer hejíeF& cee$e nQ~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj Fme mebiece³egiekesÀ hejce Yeei³e keÀes DevegYeJe keÀjves JeeueeW keÀe peerJeve ner ceneve nw, Oev³e nw~ Fme peerJeve keÀe neriee³eve neslee nw~* DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee hejce-Deevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Jele&ceeve keÀes Yetue keÀj

20

YeefJe<³e keÀer ef®evlee keÀjvee De%eevelee keÀe ue#eCe nw~ YeefJe<³e lees Jele&ceeve kesÀ keÀceeX keÀe HeÀue nw~ peesJele&ceeve ceW Þesÿ keÀceeX keÀe yeerpe yeeslee nw, GmekeÀe YeefJe<³e mJele: ner megvoj Deewj megKece³e neslee nw~Jele&ceeve peerJeve kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj Gmes meHeÀue keÀjes lees YeefJe<³e DeJeM³e megKece³e nesiee~* efJekeÀceeX mes cegkeÌle efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe Yeer Dehevee efJeMes<e megKe nw, pees mebiece³egie hej nerDeelcee DevegYeJe keÀjleer nw~ Deelcee ³eesie ³ee Yeesie Üeje efJekeÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye meceehle keÀjFme megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ner ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nw, hejceelcee FmekeÀe DevegYeJenj Deelcee keÀes keÀjelee nw hejvleg nj Deelcee Deheves heg©<eeLe& Devegmeej FmekeÀes mLeeF& yeveelee nw~* hejceelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee keÀne peelee nw~ hejceelcee DeYeer nw lees GvekeÀe Jemee&cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Yeer DeYeer ner nesvee ®eeefnS Deewj nw ner~ mebiece³egie ner ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ DevegYeJe keÀe ³egie nw~ [êcee keÀer Deìue YeeJeer Deewj keÀce& kesÀ Deìue efJeefOe-efJeOeeve Deewj efve³ece-efme×evle keÀes peeveves Deewj efve½e³e Jeeuee efkeÀmeer Yeer Ieìvee mes DeÒeYeeefJele Deelcee ner efveYe&³e-efveef½evle-efveme¥keÀuhe neskeÀj Fme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ FmeerefueS iee³eve nw -peveveer-pevceYetefce mJeiee&oefhe iejer³eMeer~ yeehe DeYeer nw lees GmekeÀe h³eej mJeie& mes Yeer Þesÿ nw~* hejceevevo mebiece³egie keÀer hejce Òeeefhle nw, pees mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ meeefveO³e Deewj ³eLeeLe&%eeve keÀer Òeeefhle Deewj GmekeÀer OeejCee mes J³eLe& mes cegkeÌle nesves hej Deelcee keÀes Òeehele nesleer nw~%eeve³egkeÌle cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle ner hejceevevo keÀer DevegYetefle nw~mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj Gmemes mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe mecyevOe

mele³egie-$eslee keÀer pees Yeer Òeeefhle³eeb nQ, Jes meye Fme mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW keÀer hejíeF&cee$e nQ~ FmekesÀ efueS ner yeeyee keÀnles nQ - mele³egie-$eslee ceW yengle keÀeue keÀer Òeeefhle keÀe DeeOeej nwmebiece³egie hej yengle keÀeue cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW jnsiee, Jener yengle keÀeue kesÀ efueSmele³egie-$eslee ceW peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjsiee, pees mebiece³egie hej yengle keÀeue mJejep³eDeefOekeÀejer yevekeÀj jnsiee, Jener mele³egie-$eslee ceW yengle keÀeue kesÀ efueS jep³e-DeefOekeÀejer yevesiee, peesmebiece³egie hej %eeve-jleveeW mes mechevve yevesiee Deewj otmejeW keÀes Yeer oeve keÀjsiee, Jener JeneB mLetue jleveeWmes mechevve yevesiee~``³es Yeei³e keÀer jsKee³eW mJe³eb yeehe ves nj SkeÀ kesÀ Þesÿ keÀce& keÀer keÀuece mes KeeR®eer nQ~ Ssmee ÞesÿYeei³e keÀer jsKee³eW, pees DeefJeveeMeer nw DeLee&led efmeHe&À Fme pevce kesÀ efueS veneR uesefkeÀve DeveskeÀ pevceeW kesÀefueS DeefJeveeMeer Yeei³e keÀer jsKee³eW nQ~ DeefJeveeMeer yeehe nw Deewj DeefJeveeMeer Yeei³e keÀer jsKee³eW nQ~Fme mece³e kesÀ Þesÿ keÀce& kesÀ DeeOeej hej meJe& jsKee³eW Òeehle nesleer nQ~ Fme mece³e keÀe heg©<eeLe& DeveskeÀ

21

pevceeW keÀer ÒeeueyOe yevee oslee nw~'' De.yeeheoeoe 31.3.07

``yeeheoeoe Fme pevce kesÀ heg©<eeLe& keÀer ÒeeueyOe keÀer Òeeefhle DeYeer osKevee ®eenles nQ~ efmeHe&À YeefJe<³eveneR uesefkeÀve DeYeer Yeer ³en meye jsKee³eW meoe DevegYeJe ceW Dee³eW keÌ³eeWefkeÀ DeYeer kesÀ ³en efoJ³e mebmkeÀejDeehekeÀe ve³ee mebmeej yevee jne nw~'' De.yeeheoeoe 31.3.07

``SkeÀ jep³e, SkeÀ Oece& Deewj meeLe ceW meoe megKe-Meeefvle, mecheefÊe, DeKeC[ megKe, DeKeC[Meeefvle, DeKeC[ mecheefÊe~ Jen nw efJeée keÀe jep³e Deewj Fme mece³e nw mJejep³e~ lees ®eskeÀ keÀjes -DeefJeveeMeer megKe, hejceelce megKe DeefJeveeMeer DevegYeJe neslee nw? keÀesF& meeOeve Jee keÀesF& mesueJesMeve kesÀDeeOeej hej megKe keÀe DevegYeJe lees veneR neslee? keÀYeer ogKe keÀer uenj efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes DevegYeJeceW veneR Deeveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 31.3.07

``%eeve, iegCe Deewj MeefkeÌle³eeb mJejep³e DeefOekeÀejer keÀer mecheefÊe³eeb nQ~ ... ve³es mebmeej ceW Fve meyeyeeleeW keÀe pees DeYeer mJejep³e kesÀ mece³e DevegYeJe neslee nw, Jen veneR nes mekesÀiee~ ...yeeheoeoe veshenues mes ner FMeeje os efo³ee nw efkeÀ yengle keÀeue keÀe DeYeer keÀe DeY³eeme yengle keÀeue keÀer Òeeefhle keÀeDeeOeej nw~'' De.yeeheoeoe 31.3.07

``yengle keÀeue mes peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DeY³eeme, yengle keÀeue peerJevecegkeÌle jep³e Yeei³e keÀeDeefOekeÀejer yevee³esiee~ ... peerJevecegkeÌle efmLeefle JeeueeW keÀe ÒeYeeJe peerJeveyevOe Jeeueer DeelceeDeeW keÀeyevOeve meceehle keÀjsiee~ ³en mesJee veneR keÀjveer nw keÌ³ee? ... meye yevOeveeW ceW henuee nw osn-Yeeve keÀeyevOeve, Gmemes cegkeÌle yevees~ ... ye´ïee yeehe ves Deelcee keÀe hee" Deeefo mes efkeÀlevee hekeÌkeÀe efkeÀ³ee~''


``cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle pevceefme× DeefOekeÀej nw~ FmekeÀes Deehe ueesieeW ves hee³ee nw? ... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes ³eneB ner hee efue³ee nw Jee cegefkeÌleOeece ceW cegefkeÌle Deewj mJeie& ceW peerJevecegefkeÌle uesvee nw~YeefJe<³e ceW lees efceuevee nw uesefkeÀve YeefJe<³e kesÀ meeLe-meeLe DeYeer cegkeÌle-peerJevecegefkeÌle veneR efceueer nw?''


cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe Deewj GmekesÀ DevegYetefle ceW yeeOee³eW(Hinderances Disturbances)

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe mebiece³egie hej Deelcee keÀer hejce Òeeefhle nw Deewjhejceefhelee hejceelcee keÀe DeelceeDeeW keÀes meJe&Þesÿ Jemee& Deewj Jejoeve nw hejvleg De%eevelee peefveleosneefYeceeve kesÀ keÀejCe Fefvê³e megKeeW keÀe GheYeesie Deewj Fefvê³e megKeeW keÀe DeekeÀ<e&Ce, ce=l³eg-Ye³e,

22

YetlekeÀeue kesÀ keÀceeX keÀe he½eeleehe Deewj YeefJe<³e keÀer ef®evlee Deelcee keÀes Gme megKe kesÀ DevegYetefle mesJebef®ele keÀj osleer nw Deewj keÀj osleer nw~ hejceefhelee hejceelcee mes Òeehle efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eevekeÀer OeejCee Deewj hejceelcee keÀer ceOegj mce=efle ner Fve yeeOeeDeeW mes cegkeÌle keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjeves Jeeueer nw~ pees Deelcee Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀj uesleer nw, JenFvemes efJejkeÌle neskeÀj hejceefhelee hejceelcee keÀer Þeercele hej ®euekeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejcemegKekeÀes DevegYeJe keÀjleer nw Deewj otmejeW keÀes Yeer DevegYeJe keÀjeleer nw~* mechetCe&lee kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megKeo DevegYeJe kesÀ efueS efkeÀmeermeeOeve-mecheefÊe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw keÌ³eeWefkeÀ hejceOeece ceW keÀesF& meeOeve-mecheefÊe nesleer ner veneR,met#ce Jeleve ceW Yeer keÀesF& mLetue meeOeve-mecheefÊe veneR nesleer Deewj ye´ïee yeeyee ves efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊekesÀ DeeOeej hej Deheveer mechetCe&lee keÀes veneR hee³ee~ GvekesÀ peerJeve keÀes osKeW lees nce osKeWies efkeÀmeeOeejCe peerJeve ceW jnles ner GvneWves Deheves ¢æ{ efve½e³e, Deìue efJeéeeme, melele heg©<eeLe& kesÀ ÜejemechetCe&lee keÀes hee³ee - Fme mel³e keÀes peevekeÀj GmekesÀ efueS DeYeerÿ heg©<eeLe& keÀjkesÀ nce mechetCe&leekeÀes Òeehle keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megj-ogue&Ye hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~mechetCe&lee kesÀ efueS %eeve Oeve DeLee&led ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee ner DeeJeM³ekeÀ meeOeve nw Deewj meleleheg©<eeLe& ner DeYeerä OeejCee nw~* efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes keÀesF& heo, ceeve-Meeve, Òeefleÿe, meeOeve-mecheefÊe Òeehle nesleer nw lees GmekeÀekegÀí DeeOeej DeJeM³e neslee nw, Yeues nce GmekeÀes peeves ³ee ve peeves~ GmekesÀ heerís GmekeÀer l³eeie-lehem³ee DeJeM³e nesleer nw~ FmeefueS ncekeÀes efkeÀmeer keÀer Òeeefhle³eeW mes F&<³ee& veneR nesveer ®eeefnS, GvekeÀesosKekeÀj Deheves peerJeve ceW keÀye nervelee veneR ueeveer ®eeefnS Deewj efkeÀmeer keÀcepeesj, Fme Òeeefhle³eeW mesJebef®ele Deelcee keÀes osKekeÀj DenbkeÀej Yeer veneR Deevee ®eeefnS~ ³en efJeée-veeìkeÀ melele heefjJele&veMeeruenw, FmeefueS FmeceW efkeÀmeer keÀer Yeer SkeÀ meceeve efmLeefle meoe keÀeue veneR jnleer nw~ Deelcee kesÀ keÀcee&leerleyeveves ceW, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe kesÀ DevegYeJe ceW Fme ceeve-Meeve, heo-Òeefleÿe, meeOeve-mecheefÊe keÀe keÀesF& DeefmlelJe veneR nw~ hejceefhelee hejceelcee keÀer Òeeefhle peerJeve keÀer meJees®®e Òeeefhle nw,Gvemes Òeehle %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb meJe&Þesÿ Oeve nw~ keÀcee&leerle yeveves kesÀ efueS, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀhejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS Deelcee keÀer mJe-efmLeefle ner DeeOeej nw, GmeceW ³es nervelee-DenbkeÀej keÀer cenmetmelee cegK³e yeeOee nw, pees ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes ner otj nes mekeÀleer nw~

DenbkeÀej-nervelee keÀer cenmetmelee, DeMegYe keÀer heefjkeÀuhevee Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ hejce megKe mes Jebef®ele keÀj osleer nw~ hejvleg Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DenbkeÀej-nervelee keÀe keÀesF&DeefmlelJe veneR nw~ hejceefhelee hejceelcee Fme mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe&

23

%eelee nw, ye´ïee yeeyee ves Deheves heg©<eeLe& mes Fme mel³e DevegYeJe keÀjkesÀ, GmekeÀer OeejCee keÀjkesÀHeÀefjMlee yeves nQ~ oesveeW ner cesjs-lesjs mes YeeJe mes meoe cegkeÌle nQ Deewj GvekeÀer í$eíe³ee efJeée keÀer meJe&DeelceeDeeW meceeve ªhe mes nw, GmekeÀe DevegYeJe keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀeDevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees~``yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es keÀes peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW meoe osKeves ®eenles nQ~ ... cegefkeÌleOeece ceW ³eemele³egie ceW cegefkeÌle Jee peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe veneR keÀj mekeWÀies~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ Jemex keÀeDevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner keÀjvee nw~ ... nj SkeÀ yeéïeCe ye®®es keÀes yeehe keÀes yevOevecegkeÌle,peerJevecegefkeÌle yeveevee ner nw~ ®eens efkeÀmeer Yeer efJeefOe mes yevee³es ... yevevee lees DeehekeÀes heæ[siee ner~ ®eens®eenes, ®eens veneR ®eenes, yevevee lees heæ[siee ner~''


``peerJevecegefkeÌle keÀe ce]pee lees DeYeer nw~ YeefJe<³e ceW peerJeve-cegkeÌle Deewj peerJeve-yevOe keÀe keÀvìêmì veneRnesiee~ ... hejceOeece ceW lees helee ner veneR heæ[siee efkeÀ cegefkeÌle keÌ³ee nw Deewj peerJeve-cegefkeÌle keÌ³ee nw~ oesveeWkeÀe DevegYeJe lees DeYeer neslee nw~ ... peerJevecegkeÌle, v³eeje Deewj h³eeje yeveves keÀer efJeefOe keÌ³ee nw?leKle-veMeerve yevees~'' De.yeeheoeoe 31.12.92 heeìea 3``cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle pevceefme× DeefOekeÀej nw~ FmekeÀes Deehe ueesieeW ves hee³ee nw? ... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes ³eneB ner hee efue³ee nw Jee cegefkeÌleOeece ceW cegefkeÌle Deewj mJeie& ceW peerJevecegefkeÌle uesvee nw~YeefJe<³e ceW lees efceuevee nw uesefkeÀve YeefJe<³e kesÀ meeLe-meeLe DeYeer cegkeÌle-peerJevecegefkeÌle veneR efceueer nw?...peye yeehe DeYeer efceuee nw lees Jemee& Yeer DeYeer efceuee nw~ ... ÒewefkeÌìkeÀue pees Jemee& nw, Jen DeYeer Òeehleneslee nw~ peerJeve-yevOe kesÀ meeLe ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ JeneB lees peerJeve-yevOe keÀer yeelener veneR, JeneB lees efmeHe&À GmekeÀer ÒeejyOe ceW neWies~''


``cegefkeÌle keÀer DeJemLee keÀe Deiej DevegYeJe keÀjles nes lees cegkeÌle nesves kesÀ yeeo peerJeve-cegefkeÌle keÀeDevegYeJe Dee@ìescesefìkeÀueer nes peelee nw~ ... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeYeer keÀjvee nw ve efkeÀYeefJe<³e ceW~... Jen nw Þesÿ keÀceeX keÀer ÒeejyOe uesefkeÀve Þesÿ keÀce& lees DeYeer nesles nQ vee, lees Òeeefhle keÀeYeer DevegYeJe DeYeer nesiee vee~'' De.yeeheoeoe 11.7.72

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeYeerä heg©<eeLe&cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS osner-DeefYeceeveer efmLeefle keÀer efpeleveer ienjer

24

OeejCee nesieer, DevegYeJe Glevee ner menpe Deewj oerIe&-keÀeefuekeÀ Deewj mheä neslee nw~ FmekesÀ efueS yeeyeeves pees %eeve efo³ee nw, GmekeÀes ceveve-ef®evleve keÀjkesÀ De®íer jerefle mecePevee, Gme hej efve½e³e keÀjkesÀosner-DeefYeceeveer DeJemLee yeveeves keÀe heg©<eeLe& Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ peye Deelcee Deheves cetue mJeªheceW efmLele nesieer lees osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mJele: Yetue pee³esieer Deewj peerJeve ceW hejce Meeefvle Deewjhejce megKe keÀe DevegYeJe nesiee DeLee&led GmekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe keÀe DevegYeJenesiee~

%eeve meeiej mel³e hejceelcee efhelee Üeje efo³es ie³es %eeve Deewj G®®eejs ngS ceneJeekeÌ³e hej³eLeeJeled hetCe& efve½e³e Jeeuee ner yeehe meceeve yeve mekeÀlee nw Deewj mebiece³egieer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe³eLeeLe& DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ FmekesÀ efueS hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve kesÀ nj efyevog keÀeienjeF& mes ceveve-ef®evleve keÀj GvekeÀes mecePevee, GvekeÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj Gve hej hetCe& ªhe mesefve½e³e keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeerefueS ner èfve½e³eyegef× efJepe³eefvle'' keÀne peelee nw~* mele³egie ceW osJelee³eW meoe Meeefvle ceW jnles nQ, GvekeÀe Keeve-heeve, yeesue®eeue, mebkeÀuhe yengle nermeerefcele nesles nQ~ ³eefo DeYeer nce Gme efmLeefle kesÀ Devegªhe Meeefvle ceW jnW, keÀce Deewj mel³e yeesueW,J³eLe& ve megveW, Keeve-heeve meblegefuele jKeW, mebkeÀuhe, mees®evee Deeefo keÀce neW lees DeYeer nce mJeie& mes YeerG®®e megKe keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ keÌ³eeWefkeÀ DeYeer ncekeÀes leerveeW ueeskeÀeW, leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve nwDeewj hejceefhelee hejceelcee keÀe meeLe Yeer nw~ DeYeer nceeje mece³e Deewj MeefkeÌle J³eLe& yeesueves, J³eLe&megveves, J³eLe& Keeves Deewj he®eeves ceW, J³eLe& mees®eves ceW ®eueer peeleer nw, efpememes nce mebiece kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe veneR keÀj heeles nQ~ peye Fme peerJeve kesÀ me®®es megKe keÀeDevegYeJe veneR neslee nw lees Deelcee Fme mebiece³egieer peerJeve mes Gye peeleer nw Deewj Gme keÀes mJeie& kesÀ megKekeÀe DeekeÀ<e&Ce DeefOekeÀ jnlee nw hejvleg mele³egie keÀe megKe lees Fme peerJeve kesÀ megKe keÀer ner hejíeF& nw~peye nce ³eneB cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKe DevegYeJe keÀjWies, leye ner ncekeÀes mele³egie ceW peerJevecegefkeÌlekesÀ megKe DevegYeJe nesiee, JeneB megKe efceuesiee~* mJeie& keÀer DeeMee ceW Jele&ceeve kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ me®®es megKe kesÀ mece³e keÀes ieBJee osvee YeerSkeÀ ÒekeÀej keÀer De%eevelee nw~ %eeveer Deelcee efpeme mece³e peneB Keæ[er nw, JeneR Deheves mJe-ªhe ceWefmLele neskeÀj GmekeÀe ueeYe G"eleer nw, GmeceW ner me®®es megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Jele&ceeve mece³ekeÀer peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe hej ner YeefJe<³e keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DeeOeej nw~* DeefOekeÀ yeesueves, DeefOekeÀ Keeves, DeefOekeÀ mees®eves, DeefOekeÀ mebkeÀuhe keÀjves mes Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀeleerJe´lee mes Ûeme neslee nw Deewj MeefkeÌlenerve Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJekeÀj veneR mekeÀleer~ keÀce yeesueves, keÀce Keeves, keÀce mees®eves, keÀce megveves, keÀce mees®eves, keÀce mebkeÀuhe

25

keÀjves mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme keÀce neslee nw, efpememes Deelcee keÀes SkeÀeûelee SJeb SkeÀevle keÀerDeekeÀ<e&Ce nesleer nw, Gmemes DeJemLee Meevle jnleer nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueSceve keÀe Meevle nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ mele³egie ceW ³ener efmLeefle DeelceeDeeW keÀes Meeefvle Deewj megKekeÀe DevegYeJe keÀjeleer, Meeefvle kesÀ efueS DeekeÀe|<ele keÀjleer nw hejvleg mebiece hej %eeve nesves mes ³esOeejCee³eW hejceefhelee hejceelcee Deewj hejceOeece keÀer Deesj DeekeÀe|<ele keÀjleer nQ, efpememes GvekeÀer mce=eflemes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle yeæ{leer nw Deewj Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ ³enercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe me®®ee DevegYeJe nw~* cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ heg©<eeLeea keÀes Fme mel³e keÀes keÀye Yetuevee veneR ®eeefnS efkeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe pevceefme× DeefOekeÀej nw~ peye Deelcee heefJe$e nesieer lees Gmes peerJeve ceWnesles Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeJeM³e DevegYeJe nesieer~ heefJe$elee keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw hejceefheleehejceelcee kesÀ meeLe ³eesie~ Deelcee keÀes ³eesie kesÀ heg©<eeLe& ceW keÀesF& meeOeve-mecheefÊe ³ee J³eefkeÌle vemen³eesie keÀj mekeÀlee Deewj ve yeeOee [eue mekeÀlee~ ³es nj Deelcee keÀe Dehevee heg©<eeLe& nw~ pees Fmemel³e keÀes mce=efle ceW jKekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjlee nw, Jen DeYeer Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀesDevegYeJe keÀjlee nw Deewj YeefJe<³e ceW Yeer peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes heelee nw~ FmeefueS efkeÀmeerJ³eefkeÌle mes DeeMe jKevee ³ee efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes Deheves ceeie& ceW yeeOekeÀ mecePevee De%eevelee nw~ DeelceekeÀes SkeÀ yeehe keÀe ner meneje jKekeÀj GvekeÀer Þeercele hej DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee ®eeefnS~ iee³eve nw - keÀ© yeeEn³eeb yeue Deeheveesíeefæ[ efyejeveer DeeMe, peekesÀ Deebieve nw veoer mees keÀme cejs h³eeme~ meJe&MeefkeÌleJeeve hejceefhelee hejceelceekeÀe Jejoeveer neLe legcnejs efmej nw Deewj GmekeÀe meoe meeLe nw, GmekeÀes DevegYeJe keÀjes Deewj GvekesÀmeeLe ³eesie³egkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjes, pees nj Deelcee keÀeF&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~* megKeer peerJeve DeLee&led peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS leve, ceve, Oeve, peve meye mJemLe ®eeefnS,efpemekeÀe DeeOeej nw mJemLe DeLee&led Þesÿ keÀce&~ efkeÀmekesÀ efueS keÌ³ee Deewj kewÀmee keÀce& keÀjvee nw, GmekesÀefueS Yeer yeeyee Þeercele oer nw, GmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve yelee³ee nw~ pees efpelevee GvekeÀer Þeercele hej ®eueleenw, GvekesÀ yelee³es efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe heeueve keÀjlee nw, Jen Glevee ner peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjlee nw~``DeYeer yeeheoeoe efmeHe&À SkeÀ ner yeele ye®®eeW mes keÀjevee ®eenles nQ, keÀnvee veneR ®eenles, keÀjevee ®eenlesnQ~ efmeHe&À Deheves ceve ceW ¢æ{lee ueeDees~ Leesæ[er meer yeele ceW mebkeÀuhe keÀes {eruee veneR keÀj oes~ keÀesF&Fvmeuì keÀjs, keÀesF& Ie=Cee keÀjs, keÀesF& Deheceeve keÀjs, efvevoe keÀjs hejvleg MegYe YeeJevee efceì veneR

26

pee³es~'' De.yeeheoeoe 25.11.2000

``Fve ªheeW ceW ner cee³eepeerle yevevee nw~ yeele veneR yeouesieer, mesvìj veneR yeouesiee, mLeeve veneRyeouesiee, Deelcee³eW veneR yeoueWieer uesefkeÀve nceW yeouevee nw~ ... yeouekeÀj efoKeevee nw, yeouee veneRuesvee nw~... cee³ee Deewj Yeer je@³eue ªhe ceW Deeves Jeeueer nw~ [jes cele~ keÀesF& ogMceve ®eens nej Keeleenw, ®eens peerle nesleer nw lees GmekesÀ heeme pees Yeer íesìs-ceesìs Deðe-Meðe neWies, Jes meye ³etpe keÀjsiee~''


``yeehe keÀnles nQ - SkeÀ meskesÀC[ ceW meYeer DeYeer-DeYeer efJeosner yeve mekeÀles nes~ lees DeYeer SkeÀ meskesÀC[ceW efJeosner efmLeefle ceW efmLele nes peeDees~ .. DeYeer osn ceW Dee peeDees~... DeYeer efHeÀj efJeosner yevepeeDees~ Ssmes meejs efove ceW yeer®e-yeer®e ceW SkeÀ meskesÀC[ Yeer efceues lees yeej-yeej ³en DeY³eeme keÀjlesjnes~'' De.yeeheoeoe 12.12.98

``yeer®e yeer®e ceW ³en ef[ûe nj SkeÀ keÀes keÀjveer ®eeefnS~ ... efJeosner yeveves ceW ìeFce ueie peelee nw~yeer®e-yeer®e ceW ³en DeY³eeme nesiee lees peye ®eenW, Gmeer mece³e efJeosner nes pee³eWies keÌ³eeWefkeÀ Devle ceW meyeDe®eevekeÀ nesvee nw~ De®eevekeÀ kesÀ heshej ceW heeme nesves kesÀ efueS ³en efJeosnerheve keÀe DeY³eeme yengleDeeJeM³ekeÀ nw~''

De.yeeheoeoe 12.12.98 oeefo³eeW kesÀ meeLe`òsn ceW nesles Yeer efJeosner DeJemLee keÀe DevegYeJe~... mebiece³egie keÀer ÒeeueyOe nw peerJevecegkeÌle keÀer~...peerJeveyevOe kesÀ met#ce Oeeies cewpeeefjìer ceW nQ~... peerJevecegkeÌle keÀer ueemì mìspe nw - osn mes v³eejsefJeosnerheve keÀer~... DeYeer mes ner efJeosner efmLeefle keÀe yengle DevegYeJe ®eeefnS~''


``®eens Òeke=Àefle kesÀ heeb®ees ner lelJe De®íer lejn mes efnueeves keÀer keÀesefMeMe keÀjWies hejvleg efJeosner DeJemLeekeÀer DeY³eemeer Deelcee efyeukegÀue Ssmee De®eue-De[esue heeme efJeod Dee@vej nesiee~ ... DeYeer ueemìmece³e keÀes mees®eles nes uesefkeÀve ueemì efmLeefle keÀes mees®ees~'' (DeYeer mes Gme efmLeefle ceW efmLele nesves keÀeDeY³eeme keÀjes) De.yeeheoeoe 21.11.98

``peye mJe³eb mechevve yevees leye ner efJeée heefjJele&ve keÀe keÀe³e& Yeer mechevve nesiee~ ... HeÀefjMlee keÀeDeLe& ner nw efpemekeÀe keÀe hegjeveer ogefve³ee, hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej, hegjeveer osn kesÀ Òeefle keÀesF& DeekeÀ<e&CekeÀe efjMlee veneR~ leerveeW ceW heeme ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 8.4.92

27

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ meeOeve SJeb meeOevee`èfMeJeyeeyee kesÀ [e³ejskeÌMeve lees peªj meekeÀej Üeje ner efceueWies ... legce Deheves keÀes Deelcee mecePeefMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjes hejvleg ³en pees me=efä-®e¬eÀ keÀer vee@uespe efceueleer nw, Jen kewÀmes megveWies~ ³enmecePeves efyevee efmeHe&À ³eeo kewÀmes keÀj mekeWÀies~ ... yeehe keÀnles nQ - pees Ssmes Iej yew"keÀj keÀcee&leerleDeJemLee keÀes heeves keÀe heg©<eeLe& keÀjs, lees nes mekeÀlee nw efkeÀ Jen cegefkeÌle ceW pee³es~ peerJevecegefkeÌle ceW leespee ve mekesÀ~'' mee.yeeyee 11.12.06 efjJee.

%eeve meeiej hejceelcee ves %eeve kesÀ pees je]pe mecePee³es, %eeve kesÀ Gve meye je]peeW keÀe DevegYeJeDeewj efve½e³e nesiee leLee pees GvneWves pees efve³ece-meb³ece keÀe %eeve efo³ee nw, Gve hej efve½e³e nesiee DeewjGvekeÀe heeueve nesiee leye ner nce yeehe meceeve yeve mekeWÀies DeLee&led yeehe meceeve keÀle&J³e keÀjves ceW meceLe&neWies Deewj peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeWÀies~ %eeve meeiej hejceelce ves ncekeÀespees %eeve kesÀ ieg¿e je]pe mecePee³es nQ, GveceW cegK³e nQ:-%eeve -bDeelcee keÀe %eeve,hejceelcee keÀe %eeve,leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eeve,leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve,me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve, keÀuhe-Je=#e keÀe %eeve,mJeie&-veke&À keÀe %eeve,mebiece³egie keÀe %eeve,keÀceeX keÀer ieg¿e-ieefle keÀe %eeve,owJeer iegCeeW keÀe %eeve Deewj OeejCee,heefJe$elee keÀe %eeve,³eesie keÀe %eeve Deewj DeY³eeme kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeveyeéïeCe peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece keÀe %eeve Deeefo Deeefo~

1. Deelcee keÀe %eevecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀer cetueYetle h³eeme nw DeLee&led ®eenvee nw, efpemekesÀ efueS

nj Deelcee melele Òe³elveMeerue nw~ hejceelcee ves Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve oskeÀj yelee³ee nw efkeÀ cegefkeÌle-

28

peerJevecegefkeÌle lees nj Deelcee keÀe pevceefme× DeefOekeÀej nw DeLee&led nj Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀesDeJeM³e heeleer nw~ hejceelcee ves Fme mel³e keÀes Yeer yelee³ee efkeÀ Deelcee ceve-yegef×-mebmkeÀejeW meefnleSkeÀ ®esleve meÊee nw, Deelcee ceW Deveeefo-DeefJeveeMeer mebmkeÀej nQ, efpevekesÀ DeeOeej hej Deelcee FmeefJeée-veeìkeÀ ceW Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepeeleer nw~ nj ³eesefve keÀer Deheveer-Deheveer efveef½eleDeelcee³eW nQ, pees Deheveer ³eesefve ceW hegvepe&vce ueskeÀj heeì& yepeeleer nQ~ FmeefueS ceveg<³e Deelcee DeheveskeÀceeX keÀe HeÀue Yeesieves kesÀ efueS heMeg ³eesefve³eeW ceW pevce veneR uesleer~ nj ³eesefve keÀer Deelcee³eW [êcee kesÀDeheves heeì& Deewj keÀceeX Devegmeej Deheveer ³eesefve ceW ner pevce ueskeÀj megKe-ogKe keÀes Yeesieleer nQ~ Dev³e³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ efJe<e³e ceW Yeer DeeJeM³ekeÀlee Devegmeej %eeve efo³ee nw~ Deelcee hejceelcee keÀerJebMeOej nw, FmeefueS Deelcee ceW Yeer hejceelcee kesÀ meceeve ner iegCe-Oece& Deewj MeefkeÌle³eeB nQ hejvlegDeelcee peye ieYe& mes pevce uesleer nw, lees Jen %eeve Òee³e: efJemce=le nes peelee nw efpemekesÀ keÀejCe DeelceekesÀ cetueYetle iegCe Deewj MeefkeÌle³eeb #eerCe nesves ueieleer nQ, efpevekeÀes hegve: peeûele keÀjves kesÀ efueS nerhejceelcee keÀe Fme me=efä hej DeJelejCe neslee nw~ Deelcee³eW kewÀmes SkeÀ pevce kesÀ mebmkeÀej otmejs pevceceW ues peeleer nQ DeLee&led SkeÀ pevce kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe ner GmekesÀ otmejs pevce keÀe DeeOeej yeveles nQ~DeelceeDeeW keÀes peye hejceelcee Üeje Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve efceuelee nw, leye ner Deelcee ³eLeeLe& ªhemes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

2. hejceelcee keÀe %eevehejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw, Jen peye DeekeÀj Dehevee,

Deelcee keÀe Deewj me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve oslee nw, leye ner Deelcee³eW hejceelcee kesÀ ÜejecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& heeles nQ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ hejceelceeYeer SkeÀ Deelcee nQ, GvekeÀe Yeer Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& nw~

mebiece³egie hej ner hejceelcee keÀe heeì& ®euelee nw~ hejceelcee efhelee ves Deheves veece, ªhe,Oeece, iegCe, keÀle&J³e, DeJelejCe keÀe mece³e, hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe %eeve efo³ee nw~ pees Deelcee hejceelceekesÀ veece-ªhe-iegCe-keÀle&J³e keÀes peevekeÀj, Gme Devegmeej GvekeÀes peevekeÀj ³eeo keÀjleer nw, GvekeÀerÞeercele hej ®eueleer nw, Jen peerJeve kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ hejceelcee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe efJemle=le JeCe&ve Deeies keÀjWies~

29

3. leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eeveleerve ueeskeÀeW keÀe JeCe&ve lees YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer keÀjles nQ hejvleg GvekeÀes ³eLeeLe& jerefle peeveles

veneR nQ, pees DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ~ cetue Jeleve DeelceeDeeW keÀe Iej nw, peneB Deelcee³eW Dehevescetue ªhe DeLee&led efvejekeÀejer efmLeefle ceW efveJeeme keÀjleer nQ~ DeelceeDeeW keÀer ogefve³ee keÌ³ee nw, kewÀmeer nw,kewÀmes Deelcee³eW JeneB efveJeeme keÀjleer nQ~

met#ce Jeleve keÌ³ee nw, kewÀmes Deelcee³eW met#ce Jeleve ceW peeleer nQ, JeneB met#ce Mejerj keÀer keÌ³eeÒeef¬eÀ³ee nesleer nw, met#ce Jeleve keÀer Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÌ³ee YetefcekeÀe nw~ GmekesÀ efJe<e³e ceW Yeerhejceelcee ves %eeve efo³ee nw, GmekeÀe mee#eelkeÀej Deeefo Yeer keÀje³ee nw Deewj DeYeer lees h³eejs ye´ïeeyeeyee met#ce Jeleve ceW jnkeÀj Dehevee heeì& yepee jns nQ~

meeje Kesue Fme mLetue Jeleve ceW ®euelee nw~ Deelcee³eW cetueJeleve mes DeekeÀj Fme mLetueJeleve ceW osn OeejCe keÀj Dehevee-Dehevee heeì& yepeeleer nQ~ ³en mLetue Jeleve SkeÀ [êcee mìspe nw, peneBDeelceeDeeW keÀe heeì& ®euelee nw, met³e&-®eevo, leejs Fme [êcee mìspe keÀes ÒekeÀeefMele keÀjves Jeeueer yeefÊe³eebnQ~ cetueJeleve mes kewÀmes Deelcee³eW DeekeÀj Fme mLetue Jeleve ceW Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepeeleernQ, kewÀmes Fme mLetue Jeleve keÀe veeìkeÀ Deeefo mes Devle lekeÀ ®euelee nw, efHeÀj kewÀmes hejceelcee DeekeÀjFmekeÀer keÀuece ueieeles nQ, Deeefo-Deeefo kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve hejceelcee ves efo³ee nw~ ogefve³ee ceWlees keÀesF& Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee kesÀ efJe<e³e ceW efJeJeskeÀelcekeÀ DeewjefJeJes®eveelcekeÀ %eeve osves ceW meceLe& veneR nw~ meYeer OeceeX ceW Deheveer-Deheveer ceev³elee³eW nQ, pees SkeÀ-otmejsmes efyeukegÀue efYevve nQ~``pees osjer mes Deeles nQ, Jes Thej Meeefvle ceW jnles nQ~ ... ³es yeæ[er mecePeves keÀer yeeleW nQ~ keÀesF& lees PeìmecePe peeles nQ, efkeÀmekeÀer lekeÀoerj ceW veneR nw lees mecePe veneR mekeÀles nQ~ peerJevecegefkeÌle DeewjpeerJeveyevOe oesveeW Fme mLetueJeleve keÀer ner yeele nw~ ... DeYeer meyekeÀe keÀ³eecele keÀe mece³e nw, efHeÀjDeheves-Deheves mece³e hej Dee³eWies~ ³es meye hJeeFvì OeejCe keÀjveer nw, veesì keÀjveer nQ~''

mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.``yeehe legcekeÀes cegefkeÌleOeece, peerJevecegefkeÌleOeece ceW ues pee³eWies, efHeÀj legcekeÀes Fme heeflele ogefve³ee ceW Deeveener veneR nw~... ³en nw cegefkeÌleOeece keÀer ³ee$ee~ legce JeneB pee jns nes, peneB kesÀ legce jnJeemeer nes~''

mee.yeeyee 21.5.07 efjJee.``henues yeehe keÀes peeveW leye yegef×³eesie yeehe mes ueies~ yeehe mes Jemee& uesvee nw~ cegefkeÌleOeece mes efHeÀjpeerJeve-cegefkeÌleOeece ceW peevee nw~ ³en nw heeflele peerJeveyevOe~''


30

4. leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve,cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe kesÀ efueS leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve Deefle DeeJeM³ekeÀ

nw, FmekesÀ efueS ner %eeve meeiej hejceelcee ves ncekeÀes leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve efo³ee nw~ Deelcee kesÀ heeì&kesÀ leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve, me=efä-®e¬eÀ kesÀ leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve, SkeÀ keÀeue keÀe otmejs keÀeue mesmecyevOe, GveceW ceveg<³eeW kesÀ peerJeve-J³eJenej Deeefo keÌ³ee neWies Deeefo Deeefo keÀe %eeve hejceelcee vesefo³ee nw, efpememes nce menpe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ Jele&ceeve mece³e keÌ³eenw Deewj GmekeÀe YetlekeÀeue Deewj YeefJe<³e mes keÌ³ee mecyevOe nw~ leerveeW keÀeueeW keÀe ³eLeeLe& %eeve efceueveshej ner Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj Deheves GppJeue YeefJe<³e kesÀ efueSJele&ceeve kesÀ keÀceeX keÀes megOeejves keÀe heg©<eeLe& keÀjleer nQ~

5. me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve,cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ meHeÀue DevegYeJe kesÀ efueS me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw~ me=efä keÀer j®evee kesÀ efJe<e³e ceW efJeée ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ cele-celeevlej nQ, efpememesDeelcee efkeÀmeer ³eLeeLe& efveCe&³e hej veneR hengB®e heeleer nw Deewj meoe YeìkeÀleer jnleer nw~ DeYeer hejceelceeefhelee ves me=efä-®e¬eÀ kesÀ efJe<e³e ceW efJeJeskeÀelcekeÀ Deewj leke&Àmebiele %eeve efo³ee nw, efpememes Deelcee keÀerYeìkeÀvee yevo nes ieF& nw~ Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeveyevOe kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeveefceueves mes Deelcee ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw Deewj nceDeelcee³eW keÀj jns nQ~ ³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer [êcee nw, pees 5000 Je<e& kesÀ yeeont ye nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ me=efä-®e¬eÀ ceW mele³egie, $eslee³egie, Üehej ³egie, keÀefue³egie ceW me=efä keÀer keÌ³eeefmLeefle nesleer nw~ mebiece³egie keÌ³ee nw Deewj Fme efJeée-heefjJele&ve keÀe keÀe³e& mebiece³egie hej kewÀmes ®eueleenw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJe<e³e ceW ³en meye ³eLeeLe& %eeve nesiee lees menpe ner Deelcee mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mescegkeÌle neskeÀj efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀj mekeÀleer nw keÌ³eeWefkeÀ cegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS efveme¥keÀuhe Deewj peerJevecegefkeÌle kesÀDevegYeJe kesÀ efueS efvee|JekeÀuhe efmLeefle hejceeJeM³ekeÀ nw~``yeehe nw efyevoer ªhe, GmeceW yejesyej meeje heeì& vetBOee ngDee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW YekeÌleeW keÀer YeeJevee hetjerkeÀjles nQ~ ³en meejer [êcee ceW vetBOe nw~ efpeme mece³e efpemekeÀer pees YeeJevee nw, Jen [êcee ceW henues mesner vetBOeer ngF& nw~ legcnejer ³es heæ{eF& Yeer [êcee ceW vetBOe nw~ Deelcee ceW pees heeì& vetBOee ngDee nw, Jen heeì&efjheerì nes jne nw~ ³en mecePeves keÀer yeele nw vee~... Fme [êcee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes mecePeveenw~'' mee.yeeyee 24.09.03 efjJee.

31

* efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee keÀer keÀmeewìer nw - efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefleDeLee&led efvejvlej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle~ Deelcee kesÀ ³eLeeLe& DeefmlelJe keÀes peevekeÀjmebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌle efveme¥keÀuhe neskeÀj me®®eer cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes~ DebMecee$e keÀemebkeÀuhe-efJekeÀuhe me®®eer cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves veneR osiee~ efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀespeevekeÀj Deelcee J³eLe& mebkeÀuheeW mes cegkeÌle efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj me®®eer peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ DebMecee$e keÀe efJekeÀuhe Yeer me®®eer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves veneRosiee~ Fme mel³e keÀes Deewj mece³e kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjvee Deewj keÀjevee ner Fme peerJeve keÀer hejce Òeeheefle nw~* hejceOeece ceW osn veneR, FmeefueS mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌle, mele³egie-$eslee ceW osneefYeceeveveneR, keÀesF& ogKe-DeMeeefvle keÀer yeele ner veneR, FmeefueS mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌle~ mebiece³egie hej%eeve keÀer ®ejceeslke=Àä DeJemLee nw, hejceefhelee hejceelcee mes efJeée-veeìkeÀ keÀe mel³e %eeve efceuee nw,GmekeÀer ³eLeeLe& OeejCee mes DeJemLee menpe mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer nj Ieìvee keÀes osKeleernw, efpememes mebkeÀuhe-efJekeÀuhe veneR ®euelee Deewj Deelcee keÀes me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJeneslee nw~ ³es mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe hejceOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mele³egie keÀerpeerJevecegefkeÌle mes Yeer Deefle Þesÿ nw~ ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjves keÀe ³enermece³e nw~* [êcee kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee ner ncekeÀes efveme¥keÀuhe-efvee|JekeÀuhe efmLeefle DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW ceoo keÀjleer nw~ keÀceeX keÀe ³eLeeLe& %eeve ncekeÀes efJekeÀcee¥ mes ye®eelee nwDeewj megkeÀceeX kesÀ efueS Òesefjle keÀjlee nw, Deelcee keÀe %eeve Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ efueSÒesefjle keÀjlee nw~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, GmekeÀe ³eLeeLe& %eeve Deewj GmekeÀer ³eeo ncekeÀes %eevekeÀer OeejCee keÀj Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesves ceW ceoo keÀjleer nw, efpememes nce menpe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~``yeehe Üeje legce efveefceÊe yeves nes meyekeÀes jeJeCe kesÀ ®ecyes mes ígæ[ekeÀj peerJevecegkeÌle yeveeves kesÀ efueS~legcneje veece yeeuee nw - efMeJe MeefkeÌle mesvee~ legcneje veece Fme [êcee ceW efheíeæ[er ceW yengle Tb®ee nesveenw~'' mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.``³en nw yesno keÀer efnmìêr-pee@ûeeHeÀer, efpemekeÀes keÀesF& veneR peeveles nQ~ veF& ogefve³ee mees efHeÀj hegjeveer kewÀmesyeveleer nw, [êcee keÀneB mes Megª neslee nw~ cetueJeleve, met#ceJeleve, efHeÀj mLetueJeleve, efHeÀj ³eneB ³en®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee jnlee nw~... pees Deelcee³eW henues heeJeve LeeR, Jes heeflele kewÀmes yeveeR, efHeÀj heeJevekewÀmes yeveWieer - ³en meye ³eneB mecePee³ee peelee nw~'' mee.yeeyee 9.4.07 efjJee.

32

6. keÀuhe-Je=#e keÀe %eevecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW keÀuhe-Je=#e keÀe %eeve Yeer yengle ceoo keÀjlee nw keÌ³eeWefkeÀ keÀuhe-Je=#e kesÀ %eeve mes nceeje efJeée keÀer meJee&lceeDeeW mes keÌ³ee mecyevOe nw, GvekesÀ Òeefle nceeje keÌ³ee keÀle&J³enw, Jen meye helee ®euelee nw, efpememes Deelcee kesÀ J³eJenej ceW Meg×lee Deeleer nw Deewj Deelcee jeie-Üs<emes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ ieerlee ceW me=efä keÀes SkeÀ Guìe Je=#ekeÀne ie³ee nw, Jen kewÀmes nw, me=efä ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee, Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀermLeehevee, efJeefYevve OeceeX keÀer Fme me=efä jbieceb®e hej keÌ³ee YetefcekeÀe nw, efJeefYevve OeceeX keÀe Deeheme ceW keÌ³eemecyevOe, hejceefhelee hejceelcee Üeje Fme keÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece kewÀmes ueieleer nw Deeefo Deeefo yeeleeWkeÀe DeLee&led keÀuhe-Je=#e kesÀ mLeehevee, efJeveeMe, heeuevee keÀe hetje %eeve hejceelcee mes efceuee nw, efpemekeÀesOeejCe keÀj nce menpe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~``Deehe yeeïeCe Deelcee³eW Deeefo osJe keÀer Deeefo j®evee nes~ FmeefueS yeeïeCe keÀuhe-Je=#e ceW HeÀeGC[sMeveDeLee&led peæ[ ceW efoKee³es ie³es nQ~... Deehe [e³ejskeÌì ceele-efhelee keÀer j®evee nes~ Deehe Deeefo j®eveeDeewj Dev³e Oece& DeelceeDeeW keÀer j®evee ceW Devlej nw~ Deehe hejceelce-j®evee Deheves j®elee ceele-efheleeoesveeW keÀes De®íer lejn mes peeveles nes~'' De.yeeheoeoe 8.4.92

7. mJeie&-veke&À keÀe %eevecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ meHeÀue DevegYeJe kesÀ efueS peerJeveyevOe keÀe %eeve Deewj DevegYeJe Yeer DeeJeM³ekeÀnw~ ³eLeeLe&lee keÀes osKeW lees peerJeveyevOe ceW Deeves hej ner Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer ®eenveekeÀjleer nQ~ FmeefueS ner iee³ee ngDee nw - ogKe ceW megefcejCe meye keÀjW, megKe ceW keÀjs ve keÀesF&~ mJeie&-veke&À keÌ³ee nw, keÀye Deewj kewÀmes ³en ogefve³ee mJeie& nesleer ns, efHeÀj keÀye Deewj kewÀmes veke&À yeveleer DeewjefHeÀj keÀye Deewj kewÀmes hejceelcee DeekeÀj veke&À mes mJeie& yeveeles nQ~ mJeie& keÀe peerJeve J³eJenej keÌ³ee nw,veke&À keÀe peerJeve J³eJenej keÌ³ee nw~``mJeie& ceW veke&À keÀe veece-efveMeeve Yeer veneR jnsiee~ Oejleer Yeer GLeue-heeLeue keÀj veF& yeve peeleer nw~... mele³egie ceW lees Fleves meye ceveg<³e neWies ner veneR~ Deewj meYeer Deelcee³eW cegefkeÌleOeece ceW ®eueer pee³eWieeR,efpemekesÀ efueS Fleveer YeefkeÌle keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 1.4.07 efjJee.

8. mebiece³egie keÀe %eevemebiece³egie keÌ³ee nw, keÀye neslee nw, mebiece³egie keÀer cenevelee keÌ³ee nw Deewj keÌ³eeW nw Deeefo

Deeefo yeeleeW keÀe hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ, leye ner Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe

33

keÀjves keÀe ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjleer nw Deewj DevegYeJe keÀjves ceW meHeÀue nesleer nw~ mebiece³egie keÀe me=efäj®evee ceW keÌ³ee cenlJe nw, mebiece³egie keÀe Deelcee-hejceelcee kesÀ mecyevOe ceW keÌ³ee cenlJe nw Deeefo-DeeefoyeeleeW keÀe hejceelcee ves DeYeer %eeve efo³ee nw, leye ner nce megj-ogue&Ye cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe&DevegYeJe keÀj jns nQ~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjves keÀe ³ener mebiece³egie nw~cegefkeÌleOeece ceW Deelcee keÀes keÀesF& DevegYeJe veneR neslee nw Deewj mele³egie ceW peerJeveyevOe keÀe ve %eeve DeewjDeelcee hejceOeece mes Deeleer nw, FmeefueS GmeceW peerJeveyevOe kesÀ %eeve keÀer keÀesF& DevegYetefle veerefnle veneRnesleer nw, FmeefueS mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe Flevee cenlJe veneR nw, efpelevee Fme mebiece³egie keÀercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe nw~

9. keÀceex keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve,cegefkeÌle, peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeveyevOe kesÀ efueS Deelcee kesÀ Deheves keÀce& ner cetue keÀejCe

yeveles nQ~ mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj peye keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve osles nQ, leye ner Deelcee³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, peerJevecegefkeÌle keÀes heeves kesÀ efueS megkeÀceeX keÀeKeelee pecee keÀjleer nw Deewj peerJeveyevOe ceW efkeÀ³es ie³es keÀceeX kesÀ mebef®ele Keeles keÀes Yemce keÀjves keÀeDeYeerä heg©<eeLe& keÀjleer nw~ Deelcee keÀe efpelevee efJekeÀceeX keÀe Keelee Kelce nesiee, megkeÀceeX keÀe Keeleepecee nes, %eeve-³eesie kesÀ Üeje DeeeflcekeÀ MeefkeÌle mebef®ele nesieer, Glevee ner Deelcee J³eLe& mebkeÀuheeW mescegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀieer~ megkeÀce&, DekeÀce&, efJekeÀce& keÌ³ee nw DeewjkewÀmes Deelcee hej ÒeYeeefJele nesles nQ, megkeÀce& kewÀmes neW, kewÀmes Deelcee kesÀ pecee kesÀ Keeles hej FvekeÀeÒeYeeJe heæ[lee nw~ ³es meye %eeve DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw, efpeme %eeve keÀes OeejCe keÀj DeelceeefJekeÀceeX mes cegkeÌle neskeÀj Þesÿ keÀceeX ceW ÒeJe=Êe neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~* keÀce& kesÀ efve³ece Deewj efme×evleeW kesÀ efJe<e³e ceW ceveve-ef®evleve kesÀ Üeje GvekeÀer mel³elee keÀes peeveeDeewj DevegYeJe efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ efpeme yeele keÀe DevegYeJe nes peelee nw, GmekesÀ efJe<e³e ceW efve½e³emenpe nes peelee nw Deewj pewmee efve½e³e Jewmee keÀce& Yeer mJele: neslee nw~ FmeefueS megkeÀceeX kesÀ efueS keÀceeXkesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw~``pees yeele De®íer ve ueies Jen keÀjveer veneR ®eeefnS~ De®ís-yegjs keÀes lees Deye mecePeles nes, Deeies veneRmecePeles Les~ ... Deye De®íer jerefle heg©<eeLe& keÀj keÀcee&leerle yevevee nw~''

mee.yeeyee 11.12.2000 efjJee.* nce otmejs kesÀ efueS DeMegYe ³ee yegje mees®eles nQ, nerve YeeJevee jKeles lees GmekeÀe Demej nceejs ThejYeer DeJeM³e nesiee~

34

``yeehe (hejceelcee) keÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀer ieg¿e ieefle mecePeeles nQ~ Deiej yeehe keÀer Þeercele hej®eueles jnW lees keÀye efJekeÀce& ve nes~'' mee.yeeyee 1.10.97 efjJee.* ³es keÀce& #es$e nw, ³eneB keÀesF& Yeer Deelcee mLetue ³ee met#ce keÀce& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~ iee³evenw - `leguemeer ³es leve Kesle nw, cevmee Ye³ee efkeÀmeeve, heehe-hegC³e oes yeerpe nQ, pees peme yegJew mees lemeuegvew efveoeve~''* ³en efJeée-veeìkeÀ `keÀce& - HeÀue - keÀce&'', `heg©<eeLe& - ÒeeueyOe - heg©<eeLe&'' hej DeeOeeefjle SkeÀIeìvee-®e¬eÀ nw~ Fme mel³e keÀes peeveves Jeeuee keÀceeX mes efJecegKe ve neskeÀj Þesÿ keÀceeX ceW ÒeJe=Êe nesiee~* Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele Deelcee ceW ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: Glhevve neslee nw, GmekeÀer MegYekeÀce& ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®e mJeYeeefJekeÀ nesleer nw FmeefueS keÀesF& ef®evlee ve keÀjkesÀJele&ceeve ceW hejceelce-mce=efle ceW jnkeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee ner Deelcee keÀe hejcekeÀle&J³e nw~* mebkeÀuhe Yeer SkeÀ keÀce& nw Deewj Gmemes Yeer Deelcee ÒeYeeefJele nesleer nw, GmekeÀe Yeer HeÀue Deelcee keÀesYeesievee neslee nw~ mebkeÀuheeW keÀe ÒeYeeJe SkeÀ efoMeeF& Yeer neslee nw Deewj ®engB efoMeeF& Yeer neslee nw,efpemekeÀes yeeyee ves me®e& ueeFì Deewj ueeFì neGme mes leguevee keÀer nw~* pees efpemekeÀe ef®evleve keÀjlee nw, Jen Jewmee yeve peelee nw~ efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjves mesefvejekeÀejer efmLeefle DeLee&led cegkeÌle efmLeefle keÀe Deewj DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee ªhe keÀes ³eeo keÀjves mespeerJevecegkeÌle DeLee&led DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yeve peeles nQ~* keÀcee&leerle yeveves kesÀ yeeo keÀesF& Deelcee Fme keÀce&#es$e hej jn veneR mekeÀleer nw~ keÀcee&leerle DeLee&ledcegkeÌle efmLeefle~ cegkeÌle efmLeefle kesÀ yeeo ner peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW Deeleer nw~ n"³eesie ceW Yeer henuesefveme¥keÀuhe meceeefOe Deewj efHeÀj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀer efmeef× nesleer nw DeLee&led cegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀyeeo peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw keÌ³eeWefkeÀ cegkeÌle DeLee&led yeerpeªhe efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eememes peye Deelcee keÀe efJekeÀceeX keÀe Keelee Yemce nes peelee nw leye ner peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJeneslee nw~* ue#³e, YeeJevee Deewj keÀce& kesÀ DeeOeej hej peerJeve keÀer efoMee efveef½ele nesleer nw Deewj Gme Devegmeejner Deelcee keÀes megKe-ogKe keÀe DevegYeJe neslee nw~* Deelce-efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀes hejceelcee keÀer ³eeo menpe jnleer~* hejceelcee keÀer ³eeo mes Deelcee megkeÀce& keÀjves ceW meceLe& nesleer nw, efpememes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀueenesleer nw Deewj peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe neslee nw~

35

10. owJeer iegCeeW keÀe %eeve Deewj OeejCeepeye Deelcee Fme Oeje hej Deeleer nw lees henues peerJevecegkeÌle nesleer nw~ Gme mece³e Deelcee ceW

meJe& owJeer iegCeeW keÀer OeejCee nesleer nw, pees Oeerjs-Oeerjs Deelcee mes efJeueghle nesles peeles nQ~ hejceelcee DeYeerDeekeÀj peye ncekeÀes owJeer iegCeeW keÀe %eeve osles nQ Deewj peerJeve ceW GvekeÀe cenlJe yeleeles nQ, peye DeelceeGvekeÀes OeejCe keÀj peerJevecegkeÌle efmLle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ owJeer iegCeeW mes mechevve Deelcee jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, DenbkeÀej-nervelee Deeefo efJekeÀejeW mes cegkeÌle nesves kesÀ keÀejCe mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mescegkeÌle nesves kesÀ keÀejCe menpe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ FmeefueS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekesÀ DevegYeJe kesÀ efueS owJeer iegCeeW keÀe %eeve Deewj GvekeÀer OeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeefueShejceelcee efhelee ves DeYeer ncekeÀes owJeer iegCeeW keÀe %eeve oskeÀj, GvekeÀer OeejCee kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe&keÀje³ee nw, efpememes nce ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj keÀj mekeÀles nQ~cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ meHeÀue DevegYeJe kesÀ efueS ner hejceelcee ves osJelee, DemegjeW Deewj ceveg<³eeW ceWkeÌ³ee Devlej yelee³ee nw~ DeYeer owJeer iegCe keÌ³ee nw, kewÀmes GvekeÀer OeejCe nes Deeefo Deeefo keÀe %eevehejceelcee ves efo³ee nw~

11. heefJe$eleecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS heefJe$elee keÀer OeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ owJeer iegCeeW ceWYeer heefJe$elee cegK³e iegCe nw~ me®®eer heefJe$elee keÌ³ee nw, heefJe$e-Deelcee keÀer keÌ³ee hen®eeve nw, heefJe$eleekeÀe ceeveJe-peerJeve ceW keÌ³ee cenlJe nw, heefJe$elee keÀer OeejCee kewÀmes nes, Deeefo Deeefo yeeleeW keÀehejceelcee ves %eeve efo³ee nw, efpememes DeYeer nce cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle, DeeeflcekeÀ mce=efle, DeeeflcekeÀ ¢efä-Je=efÊe~

12. yeéïeCe peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece keÀe %eevehejceelcee ves ncekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& osves kesÀ efueS Metê mes yeéïeCe yevee³ee nw DeewjyeéïeCe peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece keÀj, Keeve-heeve, jnve-menve, peerJeve J³eJenej kesÀ mecyevOe ceW %eeve,Devve Deewj mebie keÀer hejnspe Deeefo Deeefo keÀe %eeve efo³ee nw~ pees Deelcee³eW Þeercele hej ®euekeÀj Gveefve³ece-meb³ece keÀe heeueve keÀjles nQ, Jes menpe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~``Deye mvesn kesÀ meeLe %eeve keÀe HeÀeGC[sMeve ]peje Yeer {eruee ngDee lees ye®®eeW hej Jee³egceC[ue keÀeDemej yengle menpe nes mekeÀlee nw, FmeefueS nj SkeÀ ye®®es keÀes Deheveer ®eseEkeÀie keÀjveer nw~...Jee³egceC[ue keÀe Demej nceejs hej ve nes Deewj nceeje Demej Jee³egceC[ue hej nes leye keÀe³eos cegpeerye

36

®eue mekeÀles nQ~'' DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀe mevosMe 12Jeeb efove 69

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ efueS Thej efueKeer yeeleW, efpevekeÀe %eeve-meeiej hejceefhelee hejceelceeves %eeve efo³ee nw, Gve meye yeeleeW keÀe ceveve-ef®evleve keÀjkesÀ, GvekeÀes mecePevee, GvekeÀe DevegYeJe keÀjveeDeewj efve½e³e keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ melele DeY³eeme keÀjvee~ efpelevee Fvemeye yeeleeW keÀer mecePe nesieer, GvekeÀe DevegYeJe nesiee, Glevee ner Fme peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀemenpe DevegYeJe nesiee, FmeefueS ner hejceelcee ves ³es meye %eeve efo³ee nw Deewj hejceelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee keÀne peelee nw~

%eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ieg¿e jnm³eeW keÀe, leerveeW ueeskeÀeW DeewjleerveeW keÀeueeW keÀe %eeve efo³ee nw~ ye´ïee yeeyee ves Gve meYeer yeeleeW hej efve½e³e efkeÀ³ee, Deheves peerJeve ceWOeejCe efkeÀ³ee Deewj meoe mecehe&Ce yegef× jns Ssmes yeehe meceeve Gve meye yeeleeW keÀes De®íer jerefle mecePeveeDeewj GvekeÀe DevegYeJe keÀjves Jeeuee ner cegefkeÌle-peerJevecegkeÌle keÀe mener jerefle DevegYeJe keÀj mekeÀlee nwDeewj yeehe meceeve mechetCe&lee Deewj mechevvelee keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw Dev³eLee GmekeÀer yegef× keÀneBve keÀneB, efkeÀme ve efkeÀme yeele ceW DeìkeÀer jnsieer, ceve YeìkeÀlee jnsiee, GmekeÀe ef®evleve ®euelee jnsieeDeewj GvekeÀes peeveves keÀer F®íe jnsieer~ peye lekeÀ F®íe Deewj mebkeÀuhe nw leye lekeÀ keÀesF& Yeer ³eLeeLe&jerefle cegefkeÌle keÀe DevegYeJe veneR keÀj mekeÀlee nw~ cegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS lees meJe& ÒekeÀej kesÀef®evleveeW Deewj mebkeÀuheeW mes heej nesvee DeeJeM³ekeÀ nw, efpemekeÀes efveme¥keÀuhe DeJemLee keÀne peelee nwhejvleg peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS mebkeÀuheeW mes cegkeÌle efveme¥keÀuhe nesves kesÀ yepee³es J³eLe& mebkeÀuheeWmes cegkeÌle neskeÀj, MegYe mebkeÀuheeW keÀer OeejCee keÀjvee nw FmeefueS Gme DeJemLee keÀes efvee|JekeÀuhe DeJemLeekeÀne peelee nw~ Fve mebkeÀuheeW Deewj efJekeÀuheeW mes cegkeÌle ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee Jeeuee ner èfve½e³eyegef×- efJepe³eefvle'' nes mekeÀlee nw peerJeve ceW me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~* Yetue kesÀ Yeer he½eeleehe ceW mece³e veneR ieBJeevee nw, Gmes Yetue keÀj Deeies kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee nw~he½eeleehe ceW Yeer Yetue keÀer ³eeo hekeÌkeÀer nesleer nw, FmeefueS yeeyee keÀnles nQ SkeÀ meskesÀC[ heerís keÀer yeelekeÀes Yeer ³eeo veneR keÀjvee nw~ [êcee keÀer YeeJeer mecePekeÀj GmekeÀes YetuekeÀj Deeies kesÀ efueS heg©<eeLe&keÀjWies leye ner nce cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes DevegYeJe keÀj mekeWÀies~ FmeefueS he½eeleehe kesÀ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes Yeer cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW jnvee nw hejvleg FmekeÀe DeLe& ³es veneRefkeÀ Deueyesuee yeve peevee nw~* efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw, GmeceW Fme efJeée veeìkeÀ kesÀ meJe& jepeeW keÀe %eeve nw FmeefueS Jenmeoe cegkeÌle nw Deewj meJe& keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ceeie& Òeoe|Mele keÀjves Jeeuee nw~ ye´ïee yeeyee ves

37

efMeJeyeeyee kesÀ meeLe jnkeÀj, GvekeÀes HeÀe@uees keÀjkesÀ peerJeve ceW %eeve keÀer hejekeÀeäe keÀes OeejCe efkeÀ³ee,efpemekesÀ keÀejCe GvneWves meoe ner peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj DehevesmecyevOe-mecheke&À ceW Deeves JeeueeW keÀes GmekeÀe DevegYeJe keÀje³ee Deewj DeYeer Yeer DeJ³ekeÌle ªhe ceWDevegYeJe keÀje jns nQ~ efMeJeyeeyee keÀer cegkeÌle efmLeefle lees mJeYeeefJekeÀ nw hejvleg ye´ïee yeeyee ves DehevesDeìue efve½e³e Deewj DeLekeÀ heg©<eeLe& kesÀ Üeje Fme efmLeefle keÀes yevee³ee, DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj ye®®eeWkeÀes Yeer DevegYeJe keÀje³ee, FmeefueS ncekeÀes efMeJeyeeyee kesÀ meceeve yeveves kesÀ efueS heg©<eeLe& ceW ye´ïee yeeyeekeÀes ner HeÀe@uees keÀjvee nesiee~ ye´ïee yeeyee efvejekeÀej efMeJeyeeyee Deewj meekeÀej ye´ïee yeeyee oesveeW kesÀiegCe-keÀle&J³eeW keÀe ÒeleerkeÀ nw, FmeefueS GvekeÀes HeÀe@uees keÀjves ceW meekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW kesÀmeceeve yeve pee³eWies~* megKe-Meeefvle, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe efveCee&³ekeÀ efyevog megKe-meeOeveeW keÀer Òeeefhle, Oeve-mecheefÊekeÀe Òeehle nesvee ner veneR hejvleg megKe-meeOeveeW ceW Oeve-mecheefÊe, Meg× heefJe$e mJemLe ceve-yegef×, mJemLeMejerj, mJemLe mecyevOe, G®®e ®eefj$e ... %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeB, Þesÿ mebie Deeefo meye DeeJeM³ekeÀnQ~ hejceefhelee hejceelcee mebiece hej efceuee nw Deewj Gmemes pees %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb Òeehle ngF& nQ, Gvemespees mechevvelee, mechetCe&lee DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw Jener JeemleefJekeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nw~ Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjes Deewj GvekeÀes Yejhetj keÀjkesÀ me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀjes~ ³es osn heb®e lelJeeW mes efvee|cele nw, peerJeve ceW Meg× heb®e lelJeeW keÀer Òeeefhle Yeer yeæ[er Òeeefhlenw~ FmeefueS hejceelcee meoe ner keÀnles nQ meeOeveeW keÀe Òe³eesie meeOevee ceW jnkeÀj keÀjes, meeOevee keÀesYetuekeÀj meeOeveeW keÀe Òe³eesie keÀjves Jeeuee keÀYeer Yeer mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJeveneR keÀj mekeÀlee nw~* ³es peerJeve keÀuhe keÀe HetÀue Deewj HeÀue nw, FmekesÀ JeemleefJekeÀ jnm³e Deewj Òeeefhle³eeW keÀes peevekeÀjpeerJeve ceW me®®eer Meeefvle, hejceevevo Deewj hejce-megKe keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees~ osn mesv³eejer Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee ner Fme mel³e keÀe DevegYeJe keÀj Deewj keÀje mekeÀleernw~ De%eevelee peefvele J³eLe& mebkeÀuhe ner FmeceW cegK³e yeeOee nQ, mel³e %eeve mes GvekeÀe efvejekeÀjCe keÀjoes Deewj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees~* cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe mebiece ³egie keÀer hejce Òeeefhle nw Deewj hejceefhelee hejceelceekeÀe hejce Ghenej nw~ GmekeÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee nceeje hejce keÀle&J³e nw~ pees mJe³eb GmeDevegYeJe ceW nesiee, Jener otmejeW keÀes Yeer GmekeÀe DevegYeJe keÀje mekeÀlee nw~ Fme veéej osn DeewjheefjJele&veMeerue peiele keÀer ³eLeeLe&lee keÀes DevegYeJe keÀjkesÀ Gvemes cecelJe efvekeÀeue SkeÀ hejceelcee keÀerceOegj mce=efle ceW jnves Jeeuee ner me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj Deewj keÀje mekeÀlee nw~

38

DeYeer me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves Deewj keÀjeves Jeeuee ner Deheves megKece³e Jele&ceeveDeewj keÀu³eeCece³e YeefJe<³e keÀe efvecee&Ce keÀjlee nw~

otmejeW keÀer meeOeve-mecheefÊe keÀes osKekeÀj F&<³ee& keÀjves Jeeuee keÀYeer Yeer peerJeve ceW me®®eercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megKe keÀe DevegYeJe veneR keÀj mekeÀlee nw~ Deheveer meeOeve-mecheefÊe keÀe meoghe³eesiekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjves Jeeuee ner meoe megKeer jnlee nw Deewj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megKekeÀe DevegYeJe keÀjlee nw~ hejceefhelee hejceelcee ves pees %eeve Oeve efo³ee nw, Jen efJeée keÀer efkeÀmeer YeermeeOeve-mecheefÊe mes cetu³eJeeve nw, meceLe& nw, megKe-Meeefvle keÀes osves Jeeuee nw~ pees FmekesÀ cenlJe keÀesmecePelee nw Deewj mecePekeÀj GmekeÀe meoghe³eesie keÀjlee nw, Jen meoe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejcemegKe keÀes heelee nw~ GmekesÀ peerJeve ceW nervelee ³ee DeefYeceeve Dee veneR mekeÀlee~ hejceefhelee keÀe neLenceejs efmej hej nw Deewj meoe GmekeÀe keÀu³eeCekeÀejer meeLe nw, FmekeÀes meoe DevegYeJe keÀjvee peerJevekeÀer hejce Òeeefhle nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS Deelcee keÀer efveef½evle, efveYe&³e, efveJezj, efveme¥keÀuhe,efvee|JekeÀuhe, efvecee&ve efmLeefle hejceeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee ves DeYeer pees %eeve efo³ee nw, Gmemes ner Deelcee³es efmLeefle menpe OeejCe keÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj efve½e³eyegef× efmLeeflecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw hejvleg GmekesÀ DevegYeJe kesÀ efueSefve½e³e keÀe cenlJehetCe& mLeeve nw DeLee&led hejceelcee efhelee ves ncekeÀes pees %eeve efo³ee nw Deewj efJeée-veeìkeÀkesÀ pees je]pe mecePee³es nQ, Gve hej hetje efve½e³e nesiee, leye ner nce cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe&DevegYeJe keÀj mekeWÀies~ hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw, GmekesÀDevegYeJe kesÀ efueS ner hejceelcee ves ³es meeje %eeve efo³ee nw, DeveskeÀeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve yelee³es nQ DeewjGmekeÀes DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS meeOevee yeleeF& nw~``legce ye®®es efve½e³e keÀjles nes efkeÀ hejceefhelee hejceelcee nceeje yeehe Yeer nw, menpe jepe³eesie Deewj%eeve keÀer efMe#ee Yeer os jns nQ Deewj efHeÀj meeLe Yeer pee³eWies~ Fme efve½e³e ceW ner legce ye®®eeW keÀer efJepe³enw~'' mee.yeeyee 30.5.07 efjJee.``Fme mece³e keÀefye´mleeve nw, ³ener efHeÀj heefjmleeve yeveWiee~ ³en Kesue nw keÀefye´mleeve Deewj heefjmleevekeÀe~ yeehe heefjmleeve mLeeheve keÀjles nQ, efpemekeÀes meye ³eeo keÀjles nQ~ ... peye lekeÀ yeehe keÀes veneRpeevee nw leye mebMe³eyegef× ner jnWies~ mebMe³eyegef× efJeveM³eefvle, efve½e³eyegef× efJepe³eefvle~''

39

mee.yeeyee 1.6.07 efjJee.``Deeves Jeeues Deewj ueeves Jeeues oesveeW keÀes vee@uespeHegÀue nesvee ®eeefnS~ ... efpeme Deelcee keÀe pees Jemee&nw, Jen GmekeÀes Òeehle nesvee ner nw~ Jemex mes Jebef®ele keÀesF& veneR jn mekeÀlee~ ®eens meekeÀej ceW meccegKenQ ®eens Deheves mLeeve hej cevceveeYeJe jnles~ nj Deelcee keÀes Jemee& DeJeM³e Òeehle nesvee nw~''

De.yeeheoeoe 1.4.92

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS DeY³eemecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ ³eLeeLe& DevegYeJe kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ meeOeve DeLee&led %eeve %eeve-

meeiej hejceelcee ves ncekeÀes efo³ee nw Deewj hejceelce keÀe meeLe SJeb men³eesie Yeer ncekeÀes Òeehle nw~ Gmemel³e %eeve Deewj hejceelcee keÀe meeLe nesves kesÀ meeLe-meeLe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe DeefYeuee<eerkeÀes GmekeÀe efvejvlej DeY³eeme Yeer hejceeJeM³ekeÀ nw~

peye efvejvlej DeY³eeme keÀjWies leye ner Jen DevegYeJe efvejvlej nesiee~ hejceelcee ves ncekeÀes ³esYeer yelee³ee nw yengle keÀeue keÀe DeY³eeme Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner YeefJe<³e mele³egie-$eslee keÀer yengle keÀeue keÀer peerJevecegefkeÌle keÀer Òeeefhle keÀe DeeOeej nw~ pees DeYeer mebiece³egie hej yenglekeÀeue peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies, Jes ner mele³egie ceW yengle keÀeue keÀer peerJevecegefkeÌle Òeehle keÀjmekeWÀies~ oesveeW keÀe yengle Ieefveä mecyevOe nw ³ee ³en keÀnW efkeÀ ³en me=efä keÀe SkeÀ efJeefOe-efJeOeeve nw efkeÀpees DeYeer efpelevee peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ, Jes Glevee ner mele³egie-$eslee ceWpeerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~

cegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj DeY³eeme DeLee&led Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe Deewj Iej keÀer³eeo ceW ueerve nes peevee Deewj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes Yetue peevee~ efveme¥keÀuhe DeJemLee ner cegefkeÌlekesÀ DevegYeJe keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw~ n"³eesieer GmekeÀe DeY³eeme n" mes keÀjles nQ hejvleg %eeveer %eevekesÀ jnm³eeW keÀes mecePekeÀj efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ FmeDevegYeJe kesÀ efueS %eeve kesÀ ieg¿e je]peeW keÀes mecePeves keÀe DeY³eeme Deewj ³eesie efmLeefle ceW efmLele nesves keÀemelele DeY³eeme oesveeW Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ peye oesveeW keÀe DeY³eeme keÀjWies Deewj efpeleveer meHeÀueleekeÀes hee³eWies, Glevee ner cegefkeÌle keÀe DevegYeJe De®íe Deewj oerIe&keÀeefuekeÀ nesiee~

Ssmes ner peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj DeY³eeme DeLee&led yeehe kesÀ meeLe %eeve kesÀ ef®evleveceW, efJeée keÀu³eeCe keÀer mesJee ceW, yeehe meceeve mee#eer yevekeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves Deewj ì^mìeryevekeÀj heeì& yepeeves ceW efveceive jnvee Deewj GmekeÀer KegMeer-Deevevo ceW osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀesYetue peevee~ peerJevecegefkeÌle keÀer meHeÀue DevegYetefle osn kesÀ meJe& ogKe-oo&, yevOeveeW keÀes Yeer Yetuee osleer

40

nw~ FmekesÀ efueS Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ meJe& je]peeW keÀes mecePeves keÀe DeY³eeme Deewj ì^mìer yevekeÀj heeì&yepeeves keÀe efvejvlej DeY³eeme keÀjWies leye ner peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe efvejvlej nesiee~ mee#eer neskeÀjefJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeves kesÀ efueS Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eevehejceeJeM³ekeÀ nw~ peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS ye´ïee yeeyee keÀe GoenjCe nceejs meccegKe nw~GvekesÀ meceeve melele DeY³eeme keÀjkesÀ nce peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe meHeÀue DeY³eeme keÀj mekeÀlesnQ~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe Deewj DeY³eeme kesÀ efueS %eeve kesÀ meJe& je]peeW keÀes mecePeefveef½evle, efveYe&³e efmLeefle DeLee&led efveme¥keÀuhe, efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe DevegYeJe DeewjDeY³eeme keÀjvee~ keÀe³e& keÀjles Yeer yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeue keÀj ³es DeY³eeme keÀjWies leye nerFmeceW De®íer meHeÀuelee nesieer~

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePeves mes osn keÀer veéejlee, owefnkeÀ heoeLeeX keÀerveéejlee SJeb owefnkeÀ mecyevOeeW keÀer heefjJele&veMeeruelee keÀes mecePeves mes menpe Gvemes yegef× nì peeleer nwDeewj Deelcee veäesceesne neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peeleer nw~ Fme JeemleefJekeÀlee keÀespeevekeÀj efpelevee osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes yegef× efvekeÀeuekeÀj v³eejsheve keÀe DeY³eeme keÀjWies GleveecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeWÀies~

meoe yegef× ceW jns efkeÀ ³es Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nthegvejeJe=Êe neslee nw~ pees ngDee Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee Jen nes veneR mekeÀlee~ peesngDee Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw, Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee keÌ³eeWefkeÀ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer nw~ Fme efJeée veeìkeÀ ceW nj Deelcee DeheveeDeveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw Deewj GmekeÀe HeÀue Yeesie jner nw, peerJeelcee Dehevee Deehe ner efce$eDeewj Dehevee Deehe ner Me$eg nw~ heefJe$elee ner peerJeve nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle SJebDeeeflcekeÀ mce=efle Deewj DeeeflcekeÀ ¢efä-Je=efÊe~ peneB heefJe$elee nesieer JeneB meJe& megKe, meJe& Òeeefhle³eeBmJele: neWieer, F®íe cee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle nesieer, meJe& mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesieer, ye´ïe®e³e& keÀermJeYeeefJekeÀ OeejCee nesieer~ jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#eekeÀe veece-efveMeeve veneR nesiee~ ceve meoe Meevle nesiee DeLee&led ceve ceW keÀesF& Üvo veneR nesiee~ GmekeÀeske=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: Dee³esiee, GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®e mJele: nesieer,FmeefueS GmekesÀ efueS keÀesF& ef®evleve keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesieer~ GmekeÀer meJe& DeelceeDeeW kesÀ ÒeefleMegYe YeeJevee MegYe keÀecevee nesieer, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe meJe& keÀer GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee MegYekeÀecevee DeJeM³e nesieer, FmeefueS Jen meoe efveYe&³e-efveef½evle nesiee~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF&

41

Dehevee nw, ve heje³ee; ve keÀesF& Me$eg nw, ve keÀesF& efce$e nw; ve keÀesF& kegÀí os mekeÀlee nw, ve keÀesF& kegÀí uesmekeÀlee nw; ve efkeÀmeer ves kegÀí efo³ee nw Deewj ve ner efkeÀmeer ves nceeje kegÀí efue³ee nw; nj Deelcee DeheveeDeveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw efHeÀj ncekeÀes efkeÀmeer mes jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle,F&<³ee&-Ie=Cee keÌ³eeW? hejceelcee efhelee ner nceeje meJe& mecyevOeer nw Deewj Gmeves pees efo³ee nw, Jener mel³enw Deewj Jener nceejs peerJeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ SJeb he³ee&hle nw, GmekeÀer ³eLeeLe& OeejCee ner megKe-Meeefvlece³e peerJeve DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nw Deewj Jener yeehemeceeve efmLeefle yeveeves Jeeuee nw~ yeehe keÀer í$eíe³ee meoe nceejs Thej nw Deewj GmekeÀe Jejo nmlenceejs Thej nw~ GmekeÀes DevegYeJe keÀj ncekeÀes efveme¥keÀuhe neskeÀj cegefkeÌle keÀe Deewj efvee|JekeÀuhe DeLee&lemee#eer neskeÀj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee nw~ ³ener mebiece³egie keÀer hejceÒeeefhle nw Deewj mebiece³egie keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ³eLeeLe& DevegYeJe nw, pees cegefkeÌleOeece keÀer cegefkeÌle Deewj mele³egie-$eslee keÀerpeerJevecegefkeÌle mes keÀesefì-keÀesefì iegCee Þesÿ nw Deewj cenlJehetCe& nw~~

Fme mel³e keÀes peevekeÀj Fme osn mes v³eejs neskeÀj Fme osn Deewj ogefve³ee keÀes osKeves keÀeDeY³eeme keÀjvee hejvleg ³es ³eeo jns efkeÀ ³es heg©<eeLe& nw, DeJemLee veneR nw~ peye DeJemLee yeve peeleer nwlees heg©<eeLe& keÀer yeele meceehle nes peeleer nw~ heg©<eeLe& Jen DeJemLee veneR nw uesefkeÀve Gme DeJemLee keÀesyeveeves kesÀ efueS Òe³elvecee$e nw, Gme DeJemLee ceW efmLele nes peevee ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer Òeeefhle keÀerefmLeefle nw~ Fme DeY³eeme keÀes efvejvlej keÀjles jnvee nw, leye ner Deefvlece meHeÀuelee Òeehle nesieer DeLee&ledpeerJeve ceW melele cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesiee, pewmes ye´ïee yeeyee keÀe jne~

efveme¥keÀuhe nes hejceOeece keÀer mce=efle ceW Kees peevee ner cegefkeÌle DeLee&led hejceMeeefvle keÀeDevegYeJe keÀjvee Deewj efvee|JekeÀuhe nes ye´ïee yeehe meceeve met#ce osn OeejCe keÀj meJe& DeelceeDeeW kesÀkeÀu³eeCe kesÀ Òeefle mebkeÀuhe keÀjvee Deewj Jee³eyesMevme HewÀueevee Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee~%eeve keÀer ³eLeeLe& OeejCee keÀj mee#eer nes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKevee, heeì& yepeevee Deewj efvee|JekeÀuhenes DeLee&led MegYe-mebkeÀuhe OeejCekeÀj efJeée-keÀu³eeCe kesÀ DeLe& mesJee keÀjvee ner peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀeDeY³eeme Deewj DevegYeJe keÀjvee nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS peerJeve ceW jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle,F&<³ee&-Ie=Cee, efvevoe-mlegefle, Jeemevee keÀe veece Yeer ve nes keÌ³eeWefkeÀ ³eefo FvekeÀe DebMecee$e Yeer nesiee leesmebkeÀuhe DeJeM³e ®euesiee, keÀesF& ve keÀesF& Jemleg ³ee J³eefkeÌle DeJeM³e ner mce=efle ceW Dee³esiee, efpememesyeehe meceeve mechetCe& Deewj mechevve efmLeefle keÀe DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nes veneRmekesÀiee~* %eeve keÀer nj hJeeFvì Deewj GmekesÀ jnm³e keÀe %eeve nceejer yegef× ceW nesiee leye ner nceejer

42

efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle nesieer, leye ner nceeje DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DeY³eeme nesiee Deewjpeye DeeeflcekeÀ efmLeefle nesieer leye ner yeehe meceeve cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesiee~* SkeÀ meskesÀC[ ceW osn keÀer ogefve³ee mes hejs neskeÀj efvejekeÀejer yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele nes peevee,SkeÀ meskesÀC[ ceW HeÀefjMlee mJeªhe OeejCe keÀj ye´ïee yeehe kesÀ meeLe DeekeÀejer ªhe OeejCe keÀj efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀjvee Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW meekeÀejer Jeleve ceW meekeÀej Mejerj ceW jnles mee#eer-¢äe yevekeÀj efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀe heeì& yepeevee~ meskesÀC[ ceW Deheves mele³egieer peerJeve keÀes ³eeokeÀj GmeceW Kees peevee, meskesÀC[ ceW Deheves hetp³e mJeªhe keÀes ³eeo keÀj GmeceW efmLele nes peevee - ³esDeY³eeme efvejvlej keÀjvee nw~ ³ener DeY³eeme ncekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe melele DevegYeJe keÀje³esieeDeewj De®eevekeÀ kesÀ heshej ceW heeme keÀje³esiee DeLee&led Devle mece³e Fme efmLeefle ceW osn keÀe l³eeie keÀjmekeWÀies~``meJe& meoe mvesn ceW meceeF& ngF& DeelceeDeeW keÀes, meoe mvesn kesÀ meeLe DevegYeJe keÀjves Jeeueer DeelceeDeeWkeÀes, meoe SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF& Ssmes meceerhe meceeve DeelceeDeeW keÀes, mebiece³egie kesÀ Þesÿ ÒeeueyOemJeie& kesÀ DeefOekeÀejer DeelceeDeeW keÀes, meoe keÀce&³eesieer peerJeve keÀer Þesÿ keÀuee kesÀ DevegYeJe keÀjves JeeueerefJeMes<e DeelceeDeeW keÀes, meoe meJe& no kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes cegkeÌle ueJeueerve DeelceeDeeW keÀes yeehe keÀe meJe&mecyevOeeW mes mvesn-mechevve ³eeoh³eej Deewj vecemles~''


``yeeheoeoe ³en Yeer [e³ejskeÌMeve efo³ee efkeÀ meejs efove ceW yeer®e-yeer®e ceW 5 efceveì Yeer efceues lees GmeceWceve keÀer SkeÌmejmeeF]pe keÀjes ... ceve keÀes hejceOeece ceW ueskeÀj peeDees, met#ceJeleve ceW HeÀefjMles ªhekeÀes ³eeo keÀjes, efHeÀj Deheves hetp³e ªhe keÀes ³eeo keÀjes, efHeÀj yeéïeCe ªhe keÀes ³eeo keÀjes, efHeÀjosJelee ªhe keÀes ³eeo keÀjes~ heeb®e efceveì ceW heeb®e SkeÌmejmeeF]pe keÀjes Deewj ®eueles-efHeÀjles Yeer keÀjlesjnes~'' De.yeeheoeoe 17.3.07

``pewmes Mejerj keÀer SkeÌmejmeeF]pe DeeJeM³ekeÀ nw, Jen Yeues keÀjes, GmekeÀer cevee veneR nw uesefkeÀve ³enceve keÀer ef[ûe, SkeÌmejmeeF]pe ceve keÀes meoe KegMe jKesieer, Gcebie-Glmeen ceW jKesieer, Gæ[leer keÀueekeÀe DevegYeJe keÀje³esieer~ lees DeYeer-DeYeer ³en ef[ûe hejceOeece mes osJelee lekeÀ keÀer meYeer MegªkeÀjes~'' De.yeeheoeoe 17.3.07

hejceOeece keÀer mce=efle DeLee&led osn mes v³eejer efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj hejce-Meeefvle keÀer DevegYetefle keÀjvee, Deewj efJeée ceW hejce Meeefvle keÀe Jee³eyeWMeve HewÀueevee DeLee&led cegkeÌle efmLeeflekeÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee~

met#ce Jeleve keÀer mce=efle DeLee&led HeÀefjMlee mJeªhe keÀer efmLeefle, Gæ[leer keÀuee keÀer efmLeefle,

43

osn ceW jnles osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj hejceevevoce³e keÀe DevegYeJekeÀjvee Deewj efJeée ceW hejceevevo keÀe Jee³eye´sMeve HewÀueevee DeLee&led peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJekeÀjvee Deewj keÀjevee~

yeéïeCe mJeªhe keÀer efmLeefle DeLee&led ye´ïee yeehe meceeve hejceelcee mes efceues %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW mes mechevve efmLeefle ceW efmLele neskeÀj mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeles ngS Deleerefvê³emegKe DevegYetefle ceW jnvee Deewj Deleerefvê³e megKe keÀe Jee³eye´sMeve efJeée ceW HewÀueevee, efpememes meJe&DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe nes DeLee&led peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj GmekesÀ Jee³eyesMeveefJeée ceW HewÀueevee~

YeefJe<³e osJelee mJeªhe keÀer efmLeefle DeLee&led meleesÒeOeeve Òeke=Àefle mes mechevve, [yeue leepeOeejer,megKe-Meeefvle mechevve efmLeefle keÀer DevegYetefle ceW efmLele nesvee, efpememes heefJe$elee-megKe-Meeefvle keÀe efJeée ceWJee³eyesMeve HewÀues DeLee&led peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjvee~

hetp³e mJeªhe mce=efle DeLee&led mce=efle ceW Dee³es efkeÀ nceejs peæ[ ef®e$e Yeer YekeÌleeW keÀer efkeÀleveerceveeskeÀecevee³eW hetCe& keÀj jns nQ, heefJe$elee, Meeefvle keÀer DevegYetefle keÀje jns nQ, Ssmeer DevegYetefle ceW efmLelenesvee~

³es ef[ûe ner mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀes DevegYeJe keÀje³esieer Deewj DeYeer Gæ[leer keÀueekeÀe, KegMeer keÀe DevegYeJe keÀje³esieer DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀje³esieer Deewj Devlemece³e efJepe³eer yevee³esieer~Q. yeeyee ves Fme ef[ûe hej Flevee peesj efo³ee, GmekeÀe YeeJe DeLe& keÌ³ee nw?³es ef[ûe ner DeYeer Gæ[leer keÀuee keÀe, KegMeer keÀe DevegYeJe keÀje³esieer Deewj Devle mece³e efJepe³eeryevee³esieer~ Fme ef[ûe kesÀ Üeje ncekeÀes Fme yeéïeCe peerJeve keÀer cenevelee DevegYeJe nesieer Deewj DevegYeJenesiee efkeÀ Fme peerJeve kesÀ meceeve ceneve peerJeve leerveeW ueeskeÀeW Deewj leerveeW keÀeueeW ceW veneR nw Deewj ve nesmekeÀlee nw~ FmeefueS ncekeÀes meoe-meJe&oe Deewj nj heefjefmLeefle Deewj efmLeefle ceW nceejs peerJeve ceWefkeÀmeer ÒekeÀej keÀer ogKe keÀer DevegYetefle ve nes~ meoe nceejs peerJeve mes heefJe$elee, %eeve, megKe-Meeefvle,Deevevo keÀer DevegYetefle nesleer jns Deewj Ssmee Jee³eye´sMeve meoe efJeée ceW HewÀuelee jns, efpememes Dev³eDeelcee³eW Yeer Gmemes ueeYeeefvJele neW~ ³ener cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj DeY³eeme nw~ Fmeef[ûe keÀes efvejvlej keÀjves mes Fme yeéïeCe peerJeve keÀe cenlJe DevegYeJe nesiee~``meye De®eevekeÀ nesvee nw~ Deepe SkeÀ IeCìs yeeo Yeer nes mekeÀlee nw~ Flevee SJejjs[er jnvee nw~ ...Deehe mece³e keÀe Fvlepeej veneR keÀjes, DeYeer mece³e DeehekeÀe Fvlepeej keÀj jne nw~ ... Fve no keÀeryeeleeW keÀe DeeOeej veneR uees, SJejjs[er jnes~ efvejeOeej, SkeÀ meskesÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle~ ... Fvlepeej

44

veneR, mechevve yeveves keÀe Fvlepeece keÀjes~''De.yeeheoeoe 16.12.2000

``DeYeer mece³e lees De®eevekeÀ nesvee nw~ SkeÀ IeCìe henues Yeer yeeheoeoe SveeGvme veneR keÀjsiee, veneRkeÀjsiee, veneR keÀjsiee~ Deiej De®eevekeÀ veneR nesiee lees heshej kewÀmes nesiee~ heeme efJeod Dee@vej keÀeHeÀeFveue meìeaefHeÀkesÀì lees De®eevekeÀ ceW ner nesvee nw~''


* ³eLeeLe& mel³e keÀes mecePekeÀj Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce Deewj osn DenbkeÀej mes cegkeÌle nes pee³eW lees³es peerJeve hejceevevoce³e nw, efpemekesÀ Deeies mele³egie keÀe megKe kegÀí Yeer veneR nw~ GoenjCeeLe& keÀheæ[eefmeueles2 Deiej keÀesF& mees pee³es lees peye peeiesiee lees JeneR mes efmeuesiee peneB mes Jen mees³ee Lee lees DeYeermebiece ³egie hej Deelcee efpeme megKe keÀe DevegYeJe keÀjsieer, efpeme DevegYeJe ceW osn keÀe l³eeie keÀjsieer, GmeDevegmeej ner mele³egie ceW peekeÀj JeneB kesÀ megKe keÀer DevegYetefle keÀjsieer Deewj Jen Yeer Glejleer keÀuee keÀemegKe nesiee~ megKe-Meeefvle-Deevevo keÀe ®ejceeslkeÀ<e& ³ee ®eesìer ³es mebiece ³egie ner nw~* SkeÀ meskesÀC[ ceW efvejekeÀejer, DeekeÀejer, meekeÀejer Deheves keÀes Deelcee efyevoer mecePevee otmejs keÀes YeerDeelcee efyevoer osKevee~ ®eueles-efHeÀjles Deheves keÀes SkeÌìj mecePevee~ ³es DeY³eeme efvejvlej Deewj¢æ{lee mes keÀjvee nw~`èfmeHe&À SkeÀ yeele keÀjes - Deheves vewveeW ceW efyevoer keÀes mecee oes, yeme~ SkeÀ efyevoer mes lees osKeles nesDeewj otmejer efyevoer Yeer mecee oes~ lees cesnvele veneR keÀjveer heæ[sieer~ pewmes Deelcee, Deelcee keÀes osKe jnernw~ Deelcee, Deelcee mes yeesue jner nw~ DeeeflcekeÀ Je=efÊe Deewj DeeeflcekeÀ ¢efä yeveeDees~ mecePee - keÌ³eekeÀjvee nw?'' De.yeeheoeoe 17.10.03

Fme mel³e keÀes peevekeÀj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjvee nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeceW jnvee nw~ DevegYeJe keÀjvee nw Deewj otmejeW keÀes Yeer keÀjevee nw~``meeOeejCe ueesie nue®eue ceW Dee³eWies uesefkeÀve DeueewefkeÀkeÀ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve Deelcee³eW KesueosKeles Deheves efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW efye]peer jnWies~ Deiej ceve Deewj yegef× keÀes ÖeÀer jKee leesIeyeje³eWies~ ... efyepeer Deelcee keÀes Ye³e veneR nesiee, mee#eerheve nesiee~ ... meeFvme kesÀ meeOeveeW mesmecee®eej veneR hengB®esiee uesefkeÀve yeeheoeoe keÀe [e³ejskeÌMeve efkeÌue³ej yegef× mes efkeÌue³ej kewÀ®e nesiee~''


``meeOeveeW keÀes ³et]pe keÀjes uesefkeÀve meeOeveeW kesÀ DeeOeej hej Deheveer peerJeve keÀes veneR yeveeDees~ meeFvme kesÀmeeOeve nesles Yeer ³et]pe veneR keÀj mekeWÀies~ FmeefueS meeFuesvme keÀe meeOeve keÀece ceW Dee³esiee, Gmemes peneBYeer neWies, pewmeer Yeer heefjefmLeefle nesieer Jen yengle mheä Deewj yengle peuoer keÀece ceW Dee³esiee~ uesefkeÀve

45

Deheveer yegef× keÀer ueeFve efkeÌue³ej jKevee~'' De.yeeheoeoe 13.2.99

``DeYeer meYeer SkeÀ meskesÀC[ ceW hee@JejHegÀue mebkeÀuhe mes, ¢æ{lee mes hegjeves JemlegDeeW keÀes, hegjeves Je<e& keÀes,hegjeveer yeeleeW keÀes meoe kesÀ efueS efJeoeF& oes~ SkeÀ meskesÀC[ meYeer - ¢æ{lee meHeÀuelee keÀer ®eeyeer nw'-Fme ¢æ{ mebkeÀuhe ceW efmLele nes peeDees~'' De.yeeheoeoe 31.12.98

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle Deewj efJeée-veeìkeÀcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevce-efme× DeefOekeÀej nw~ FmeefueS nj

Deelcee keÀes Deheves heeì& kesÀ mece³e Devegmeej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeJeM³e efceueleer nw~ mebiece³egie hejhejceelcee DeekeÀj nj Deelcee keÀes ³es cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeefOekeÀej osles nQ Deewj DevegYeJe keÀjelesnQ~

meekeÀej efJeée ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS Deelcee keÀe mebkeÀuhe-efJekeÀuhemes cegkeÌle nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve Deewj GmekeÀer OeejCee mes menpe nerDeelcee keÀes mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves ceW meceLe&nesleer nw~

efJeée-veeìkeÀ SkeÀ [êcee mìspe nw, peneB hej Deelcee³eW Deheves Iej cegefkeÌleOeece mes DeekeÀjheeì& yepeeleer nQ Deewj heeì& yepeekeÀj keÀuheevle ceW Deheves Iej cegefkeÌleOeece Jeeheme peeleer nQ~ keÀesF& YeerDeelcee peye henues heeì& yepeeves Deeleer nw lees hetCe& megKe keÀe DeLee&led peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleernw Deewj peye heeì& yepeeles-yepeeles osneefYeceeve kesÀ JeMe neskeÀj efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe nes peeleer nw, leyepeerJeveyevOe keÀe ogKe Yeesieleer nw~ hejceelcee meoe cegkeÌle nesles Yeer Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì&Oeejer nw, peesmebiece³egie hej DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, peerJeveyevOe Deewj Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀefJeefOe-efJeOeeveeW, efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeve oskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ceeie& yeleeles nQ, efpememesDeelcee³eW hegve: cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj cegefkeÌleOeece ceW peeleer nw~ efJeée-veeìkeÀceW cetefkeÌle, peerJevecegefkeÌle, peerJeveyevOe keÀe Deeveeefo-DeefJeveeMeer Kesue ®euelee jnlee nw~ efJeée-veeìkeÀ ceWkeÀesF& Deelcee ve meoe keÀeue kesÀ efueS ve cees#e ceW jn mekeÀleer, ve peerJevecegefkeÌle ceW jn mekeÀleer Deewj vener peerJeveyevOe ceW jn mekeÀleer nw~ nj Deelcee keÀes 5000 Je<e& kesÀ me=efä-®e¬eÀ ceW Fve leerveeW efmLeefle³eeWmes heej nesvee ner heæ[lee nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePeves Jeeuee ner FmekeÀehejceevevo DevegYeJe keÀjlee nw DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce Deevevo keÀes heelee nw~

efJeée-veeìkeÀ kesÀ Fve Deìue mel³eeW kesÀ %eeve keÀes mecePeves Jeeues Deewj efve½e³e Jeeues ner

46

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀer DevegYetefle keÀj Deewj keÀje mekeÀles nQ~``keÀefue³egie nw peerJeveyevOe, mele³egie nw peerJevecegkeÌle~ jecejep³e ceW ³eLee jepee-jeveer leLee Òepee meyepeerJevecegkeÌle nQ~ jeJeCejep³e ceW ³eLee jepee-jeveer leLee Òepee meye peerJeveyevOe ceW nQ~ ... MeeefvleOeecemes henues-henues peerJevecegkeÌle ceW Deeles nQ~''

mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.``cegefkeÌle DeLee&led efJeJee&CeOeece ceW meyekeÀes yeehe ues peeles nQ~ henues meye cegefkeÌle ceW pee³eWies, efHeÀjpeerJevecegefkeÌle ceW vecyejJeej Oece& Devegmeej Dee³eWies~ Ssmes veneR efkeÀ mele³egie ceW pees veneR Deeles leespeerJevecegkeÌle veneR keÀnuee mekeÀles~ henues-henues pees Yeer Deeles nQ, Jes peerJevecegefkeÌle ceW nQ~''

mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.``met#ceJeleve keÌ³ee nw, JeneB keÀewve pee mekeÀles nQ~ JeneB Jeelee&ueehe Yeer cetJeer ceW neslee nw~ ... ³en nw[êcee keÀer vetBOe~ ... Devle ceW ogefve³ee Jeeues Deeheme ceW ueæ[les-Peieæ[les jnWies Deewj legce mee#eelkeÀejkeÀjles jnWies~'' mee.yeeyee 9.4.07 efjJee.``Devle ceW nenekeÀej ce®e pee³esiee, Gme mece³e Ieyejevee veneR nw~ Ieyejeves mes Yeer veeheeme nes peeles nQ~... Devle ceW legcneje yengle ÒeYeeJe efvekeÀuesiee, leye lees keÀnWies - Denes ÒeYet lesjer ueeruee ... efpeleveerefheíeæ[er nesleer pee³esieer lees yeeyee yegef× keÀe leeuee Keesuelee pee³esiee~ ... ³es meejer mecePeves keÀer yeeleWnQ~'' mee.yeeyee 12.4.07 efjJee.

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Deewj efJeée-mesJee³es me=efä keÀe efve³ece nw efkeÀ efpemekesÀ heeme pees nesiee, Jener Jen otmejeW keÀes os mekesÀiee, pewmee

mJe³eb nw, Jewmee ner otmejeW keÀes Yeer yevee mekesÀiee~ Ssmes ner hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es ³eLeeLe& %eeve keÀesmecePekeÀj pees efpelevee mJe³eb cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle ceW jnsiee, Jen Glevee ner otmejeW keÀesYeer DevegYeJe keÀje mekesÀiee~ GmekesÀ DeefOekeÀ keÀesF& DevegYeJe keÀjlee nw lees Jen GmekeÀe Dehevee heg©<eeLe&nw~ ye´ïee yeeyee ves Fme mel³e keÀes De®íer jerefle mecePee Deewj mJe³eb Yeer Deheves peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee leLee nce meyekeÀes keÀje³ee~ ye´ïee yeeyee DeYeer Yeer Deheves HeÀefjMleemJeªhe mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀje jns nQ~ efMeJeyeeyee ves cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe pees%eeve efo³ee, ye´ïeeyeeyee ves Gme Devegmeej heg©<eeLe& keÀjkesÀ hejce heo keÀes hee³ee, efpememes GvekeÀe peerJeveefJeée kesÀ efueS DeeoMe& yeve ie³ee, GvekesÀ peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece efJeée kesÀ efueS efve³ece Deewjefme×evle yeve ie³es~ GvekesÀ heo-ef®evneW keÀe DevegmejCe keÀjves Jeeues ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce

47

megKe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ Deewj Deheves peerJeve mes Dev³e DeelceeDeeW keÀes keÀje mekeÀles nQ~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee ner me®®eer efJeée-mesJee nw~``peye mJe³eb cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeer neWies leye ner Dev³e DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle DeLee&ledDeheves Iej Deewj peerJevecegefkeÌle DeLee&led mJeie& kesÀ iesì ceW peeves kesÀ heeme os mekeWÀies~ peye lekeÀ DeeheyeéïeCe efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes iesì heeme veneR oWies lees Jen heeme ner veneR keÀj mekeWÀies~''


``Deiej Deheveer ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes Òeehle keÀjves keÀer DeeMe DeYeer lekeÀ hetCe& ve keÀjWies leesotmejeW keÀer kewÀmes keÀjWies! cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe JeemleefJekeÀ DevegYeJe keÌ³ee neslee nw, Jen keÌ³eecegefkeÌleOeece Jee peerJevecegefkeÌleOeece ceW DevegYeJe keÀjWies? cegefkeÌle ceW lees DevegYeJe keÀjves mes hejs neWies DeewjpeerJevecegefkeÌle ceW peerJeveyevOe keÌ³ee neslee nw, Jen DeefJeÐee nesves kesÀ keÀejCe nce peerJevecegefkeÌle ceW nQ, JenYeer keÌ³ee DevegYeJe keÀjWies! yeehe Üeje pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& Òeehle neslee nw, GmekeÀeDevegYeJe lees DeYeer ner keÀj mekeÀles nQ~''


HeÀe@uees HeÀeoj DeLee&led HeÀe@uees efvejekeÀej efMeJe yeehe Deewj meekeÀej ye´ïeeyeehe

HeÀe@uees HeÀeoj ceW oesveeW yeehe DeLee&led efvejekeÀej Deewj meekeÀej keÀes HeÀe@uees keÀjves keÀer yeeleDee peeleer nw~ De®eevekeÀ kesÀ heshej ceW heeme nesves kesÀ efueS efMeJe yeehe Deewj ye´ïee yeehe oesveeW keÀes HeÀe@ueeskeÀjvee nw~ oesveeW keÀes HeÀe@uees keÀjves mes ner yeehe meceeve cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeWÀies~ye´ïee yeehe ves efMeJe yeehe keÀes efmLeefle ceW HeÀe@uees efkeÀ³ee Deewj GvekeÀer Þeercele hej ®euekeÀj Jen efmLeefleyeveeF& Deewj nceejs efueS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ceeie& ÒeMemle efkeÀ³ee~ pewmes ye´ïee yeehe ves heg©<eeLe&keÀj efMeJe yeehe keÀes HeÀe@uees efkeÀ³ee, Deewj heg©<eeLe& keÀjkesÀ mechetCe&lee keÀes hee³ee, DeJ³ekeÌle HeÀefjMleeyeveW~ nce Yeer GvekesÀ pewmee heg©<eeLe& keÀjWies lees efMeJe yeehe meceeve cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWiesDeewj ye´ïee yeehe meceeve yevekeÀj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies~ ye´ïee yeehe ves meekeÀej peiele ceWkeÀce& keÀjles ngS Yeer peerJevecegkeÌle DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej keÀje³ee~``meeLe-meeLe ceve keÀer SkeÌmejmeeFpe yeej-yeej keÀjes~ peye yeehe meceeve yevevee nw lees SkeÀ nw efvejekeÀejDeewj otmeje nw DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee~ peye Yeer pees mece³e efceuelee nw meskesÀC[ ceW yeehe meceeve efvejekeÀejermìspe hej efmLele nes peeDees~ yeehe meceeve yevevee nw lees efvejekeÀejer efmLeefle yeehe meceeve nw~ keÀe³e& keÀjlesHeÀefjMlee yevekeÀj keÀce& keÀjes~ HeÀefjMlee DeLee&led [yeue ueeFì, keÀe³e& keÀe yeesPe veneR nes~ keÀe³e& keÀe

48

yeesPe DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yeveves veneR osiee~'' De.yeeheoeoe 14.11.02

yeeyee ves efMeJe efhelee Deewj ye´ïee ceeB keÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueS keÀne nw~ efMeJe efhelee Deewjye´ïee ceeB DeLee&led efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW keÀe keÀle&J³e SkeÀ ner leve Üeje ®euelee nw, GvekesÀ iegCe-keÀle&J³e Fleves DeesleÒeesle nQ efkeÀ GvekeÀes Deueie keÀjvee meeiej keÀer Leen heevee ³ee Deemeceeve keÀer meerceekeÀes heej keÀjves pewmee nw hejvleg yeeyee ves efMeJe efhelee Deewj ye´ïee ceeB keÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueS keÀnenw lees GvekeÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueS GvekesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe %eeve Deewj GvekeÀe DevegYeJe keÀjveehejceeJeM³ekeÀ nw~ Fme ue#³e mes ner FmekesÀ efJe<e³e ceW ³eneB efJe®eej keÀj jns nQ, efpememes nce menpeHeÀe@uees HeÀeoj keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeWÀ~``pees yeehe keÀer cepeea, Jen cesjer cepeea~ yeehe keÀer cepeea keÌ³ee nw? njskeÀ Deelcee meoe MegYe-ef®evlevekeÀjves Jeeueer, meJe& kesÀ Òeefle meoe MegYe-ef®evleve ceW jnves Jeeueer mJe-keÀu³eeCeer Deewj efJeée-keÀu³eeCeeryeveW~... ³en J³eLe& ef®evleve keÀer Dee@Ke yevo keÀj yeehe keÀer cepeea DeLee&led yeehe kesÀ keÀoce kesÀ heerískeÀoce jKeles ®euees~... lees Ssmes meoe HeÀe@uees HeÀeoj keÀjes~ HeÀe@uees efmemìj-yeóme& - ³en ve³ee mìsheveneR G"eDees, Fmemes cebefpeue mes Jebef®ele nes pee³eWies~''

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe 6.4.82

``HeÀe@uees HeÀeoj' keÀne peelee nw~ pewmes yeehe (ye´ïeeyeeyee) ³eeo keÀjles nQ, Ssmes ³eeo keÀjes~ ³en(efMeJeyeeyee) lees heg©<eeLe& keÀjles veneR nQ~ ³es keÀjles nQ, FmeefueS FvekeÀes HeÀe@uees keÀjves Jeeues ner Tb®eheo heeles nQ~'' mee.yeeyee 4.12.68

HeÀe@uees efMeJe yeeheefMeJe yeehe meceeve DeLee&led ceemìj %eeve meeiej, DeMejerjer, efJeée-keÀu³eeCekeÀejer, efve<keÀeceer,

efvemJeeLe& mesJeeOeejer, mee#eer-¢äe, efveme¥keÀuhe, meoe cegkeÌle, mece-¢efä, yeerpe ªhe efmLeefle yeveeves ceWefMeJe yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~* ³eeo ³ee ³eesie - pewmeer mce=efle Jewmes efmLeefle Deewj pewmee mebie Jewmee jbie~ meekeÀej ye´ïee yeehe meekeÀejDeewj efvejekeÀej oesveeW keÀe mebiece nw, FmeefueS GvekeÀer ³eeo mes GvekesÀ meeLe mes F&éejer³e iegCe-keÀle&J³eDeewj meekeÀej yeehe kesÀ owJeer iegCe-keÀle&J³eeW keÀer ³eeo Deewj OeejCee menpe nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀer ³eeoceW meekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW keÀer ³eeo meceeF& ngF& nesleer nw, FmeefueS Gme ³eeo mes Deelcee keÀermeoe ner ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ GvekeÀes HeÀe@uees keÀjves mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe menpe nesmekeÀlee nw~

osJeleeDeeW kesÀ peæ[ ef®e$eeW keÀer ³eeo mes owJeer iegCeeW keÀer mce=efle lees nesleer nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve

49

ve nesves mes ³eLeeLe& jerefle OeejCee veneR nes mekeÀleer nw Deewj ef®e$e peæ[ nesves kesÀ keÀejCe Òeke=Àefle kesÀefve³eceevegmeej yegef× ceW peæ[lee DeLee&led De%eevelee Deeleer peeleer nw Deewj mebmeej keÀer nj Jemleg meleesÒeOeevemes leceesÒeOeeve yeveleer nw DeLee&led melele Glejleer keÀuee ceW peeleer nw, Ssmes ner peæ[ cete|le³eeW keÀer Yeer efmLeeflenw, FmeefueS GvekeÀer ³eeo mes Yeer Deelcee keÀer melele Glejleer keÀuee ner nesleer nw~

YeefkeÌle ceW efvejekeÀj ªhe ceW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjves mes efvejekeÀej kesÀ iegCe - efveme¥keÀuheeJemLeeDeewj ye´ïeueeskeÀ keÀer ³eeo lees nesleer nw ³ee KeeR®eleer nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve ve nesves mes ³eLeeLe& OeejCee veneRnesleer, FmeefueS Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ YeefkeÌle ceW efMeJe hejceelcee keÀes Yeer ³eeo keÀjvesmes ³eLeeLe& cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe nes veneR mekeÀlee DeLee&led Gmemes keÀYeer Yeer Deelcee cegefkeÌle keÀes heeveneR mekeÀleer~ Gme heg©<eeLe& mes Deelcee keÀes DeuhekeÀeue keÀer Meeefvle keÀe DevegYeJe DeJeM³e neslee nw~

%eeve ceeie& ceW kesÀJeue efvejekeÀej ªhe keÀer ³eeo mes efvejekeÀejer iegCeeW DeLee&led efveme¥keÀuheeJemLeelees nesleer, Gmemes efJekeÀce& efJeveeMe Yeer nesles hejvleg owJeer iegCeeW keÀer OeejCee Deewj efvejekeÀej yeehe kesÀmebiece³egieer iegCe-keÀle&J³eeW keÀer OeejCee veneR nesleer FmeefueS GmekeÀes ³eLeeLe& ³eeo veneR keÀn mekeÀles DeewjGmemes ³eLeeLe& ªhe ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeo DevegYeJe Yeer veneR neslee hejvleg meekeÀej ye´ïeeyeehe ceW efvejekeÀj yeehe keÀer ³eeo mes oesveeW ner Òeeefhle³eeb DeLee&le cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeo DevegYeJeneslee nw, pees ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~* cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw, efpemekeÀes heeves kesÀ efueS³eeo ner SkeÀcee$e meeOeve nw~ ³eeo efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW yeehe keÀes keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw~efvejekeÀej kesÀ meeLe meekeÀej keÀer ³eeo ®eeefnS keÌ³eeWefkeÀ efvejekeÀej keÀe %eeve Deewj DevegYeJe meekeÀej kesÀÜeje ner ngDee Deewj efvejekeÀej meekeÀej Üeje ner keÀce& keÀjkesÀ DevegYeJe keÀjelee nw~ ³eefo meekeÀej ve neslees efvejekeÀej Yeer kegÀí keÀj veneR mekeÀles~ Ssmes ner meekeÀej kesÀ meeLe efvejekeÀej keÀer ³eeo ®eeefnSkeÌ³eeWefkeÀ meekeÀej ves efvejekeÀej keÀer ³eeo Deewj meeLe mes Fleveer Tb®e efmLeefle keÀes yevee³ee, ceeveJe peerJeveceW HeÀefjMlee yeves~ ³eefo efvejekeÀej yeehe ve neslee lees meekeÀej yeehe Yeer DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee veneR yevemekeÀles~ oesveeW keÀer ³eeo ner Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀje mekeÀleer nw~JeemleJe ceW osKee pee³es lees efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw hejvleg efMeJeyeeyee keÀes keÀesF& megKe ³ee ogKekeÀe DevegYeJe veneR neslee nw, FmeefueS Jen efkeÀmekesÀ megKe-ogKe mes ÒeYeeefJele veneR neslee nw~ Jen FmeefJeée-veeìkeÀ keÀer meejer Ieìvee³eW osKeles-megveles Yeer mee#eer jnlee nw~ ye´ïee yeeyee keÀes efMeJeyeeyee keÀerÒeJesMelee mes henues me=efä keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw hejvleg GveceW meejs keÀuhe kesÀ megKe Deewj ogKekeÀe DevegYeJe meej ªhe ceW veerefnle nw, GveceW Jes meYeer mebmkeÀej Yejs ngS nQ~ ve³eer me=efä kesÀ j®evee kesÀefueS %eeve Deewj DevegYeJe oesveeW ner hejceeJeM³ekeÀ nQ FmeefueS ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe

50

Deewj ve³es efJeée keÀer j®evee ceW men³eesieer yeveves kesÀ efueS efvejekeÀej yeehe Deewj meekeÀej yeehe oesveeW kesÀiegCe-keÀle&J³eeW peevevee, GvekeÀes OeejCe keÀjvee, GvekeÀes HeÀe@uees keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~``Deye SkeÀ keÀes ³eeo keÀjWies lees Jemee& hee mekeWÀies~ veneR lees jepeeF& keÀe Jemee& hetje hee veneR mekeWÀies~efHeÀj Òepee ceW ®eues pee³eWies~ yeehe DeekeÀj jepeeF& keÀe megKe osles nQ~... ³en lees jepeOeeveer mLeehevekeÀj jns nQ ieghle Jes<e ceW~'' mee.yeeyee 19.09.03 efjJee.

(kesÀJeue efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjves mes efMeJeyeeyee keÀe %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe Jemee&efceuesiee DeLee&led cegefkeÌle keÀe Jemee& efceuesiee Deewj ye´ïee yeeyee keÀes ³eeo keÀjves mes mJeie& keÀe Jemee& efceuesieeDeLee&led peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuesiee keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeeyee efMeJeyeeyee keÀer cele hej mJeie& keÀer mLeeheveekeÀjles nQ~ Fme ye´ïee leve ceW efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeeyee oesveeW keÀe keÀle&J³e ®eue jne nw, oesveeW kesÀiegCeeW keÀe DevegYeJe neslee nw~ oesveeW keÀes ner HeÀeuees keÀjvee nw)

peye cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ cetueeOeej efMeJe hejceelcee Deewj GvekesÀ meekeÀej ceeO³ece ye´ïeeyeeyee kesÀ iegCeeW, keÀle&J³eeW keÀe %eeve nesiee leye ner GvekeÀes HeÀe@uees keÀjves keÀer MeefkeÌle Dee³esieer Deewj HeÀe@ueeskeÀj mekeWÀies Deewj peye HeÀe@uees keÀjWies leye ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeo DevegYeJe keÀj mekeWÀies~FmeefueS ³eneB oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW ceW keÌ³ee-keÌ³ee efJeMes<elee³eW nQ, keÌ³ee-keÌ³ee meceevelee³eW nQ, GvekeÀeefJemleej mes Deueie-Deueie DeO³e³eve keÀj jns nQ~``keÀesF& efkeÀlevee Yeer DeJeiegCeOeejer nes uesefkeÀve cegPes Deheves peerJeve Üeje, keÀce& Üeje, mecheke&À ÜejeiegCeoeve keÀjvee nw DeLee&led men³eesieer yevevee nw~ FmeceW otmejs keÀes veneR osKevee nw~ ... ye´ïee yeehe ves meer(See) efMeJe yeehe efkeÀ³ee~ Deiej osKevee nw lees ye´ïee yeehe keÀes osKees~ ... ye´ïee yeehe keÀe ÍueesieveLee - `pees Deesìs mees Depeg&ve',... ye´ïee yeehe Depeg&ve vecyejJeve yevee~ pees otmejs keÀes osKeWies JesvecyejJeve veneR yeve mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 31.12.2000

hejceelcee meoe ueeFì neGme nw, keÌ³eeWefkeÀ GmekeÀer meJe& MeefkeÌle³eeB meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueSmeceeve ªhe mes meoe yejme jner nQ hejvleg ye´ïee yeeyee ueeFì neGme Deewj me®e&ueeFì oesveeW keÀe keÀecekeÀjles nw keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeeyee meekeÀej ceW nesves kesÀ keÀejCe efkeÀmekeÀes mece³e hej efJeMes<e MeefkeÌle keÀerDeeJeM³ekeÀlee nw, Jen Deheves DevegYeJe mes peeveles nQ, FmeefueS Jes me®e& ueeFì keÀe keÀece Yeer keÀjles nwDeewj ye´ïee leve ceW oesveeW Deelcee³eW keÀece keÀjleer nQ, FmeefueS ye´ïee yeeyee ueeFì-neGme Deewj me®e&-ueeFì oesveeW ner nw~``yeeheoeoe ves yeehe meceeve yeveves keÀes keÀne nw~ keÌ³ee yevevee nw, kewÀmes yevevee nw~ meceeve Meyo ceW ³esoesveeW ner keÌJes½eve G" veneR mekeÀles~ keÌ³ee yevevee nw, GÊej nw vee - yeehe meceeve yevevee nw~ kewÀmes yevevee

51

nw - HeÀe@uees HeÀeoj, HegÀì mìshe HeÀeoj-ceoj~ efvejekeÀej yeehe, meekeÀej ye´ïee ceoj~''De.yeeheoeoe 25.11.2000

``Deye HeÀe@uees efkeÀmekeÀes keÀjvee ®eeefnS~ iee³eve nw vee HeÀe@uees HeÀeoj~ pewmes ³en yeehe keÀes ³eeo keÀjlesnQ, heg©<eeLe& keÀjles nQ, FvekeÀes HeÀe@uees keÀjes~ heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee lees yeehe nw, Jen lees heg©<eeLe& keÀjlesveneR, heg©<eeLe& keÀjeles nQ~'' mee.yeeyee 5.11.04 efjJee.``DeehekeÀe [e³ejskeÌì yeerpe kesÀ meeLe mecyevOe nw~ ... Deehe meYeer ©neveer veMes mes keÀnWies efkeÀ ncehejceelce-mevleeve nQ~ ... Dev³e Oece& JebMe keÀer Deelcee³eW [e³ejskeÌì efMeJe-JebMeer Jee Deeefo osJe ye´ïeekeÀer j®evee veneR keÀnuee³eWieer~ ... Oece&efhelee Deewj hejceefhelee ceW efkeÀlevee Devlej nw~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

HeÀe@uees efMeJe yeehe DeLee&led efMeJe yeehe kesÀ iegCe keÀle&J³e``yeehe meceeve yevevee nw lees yeehe efvejekeÀej Deewj HeÀefjMlee nw~ ye´ïee yeehe meceeve yevevee DeLee&ledHeÀefjMlee mìspe ceW jnvee~ pewmes HeÀefjMlee ªhe meekeÀej ceW osKee~ yeele megveles, yeele keÀjles, keÀejesyeejkeÀjles DevegYeJe efkeÀ³ee efkeÀ pewmes yeehe Mejerj ceW nesles Yeer v³eejs nQ~ ... uesefkeÀve keÀe³e& keÀjles, mece³eefvekeÀeue DeMejerjer, hee@JejHegÀue mìspe keÀe DevegYeJe keÀjles jnes~ ... Sipee@chegue ye´ïee yeehe keÀesosKee~ DemecYeJe veneR nw~ osKee, DevegYeJe efkeÀ³ee~ ... ye´ïee yeehe keÀer veF& vee@uespe, veF& peerJeve, veF&ogefve³ee yeveeves keÀer efpeleveer efpeccesJeejer Leer, Gleveer DeYeer efkeÀmekeÀer Yeer veneR nw~ lees meyekeÀe ue#³e nwye´ïee yeehe meceeve yevevee Deewj efMeJe yeehe meceeve yevevee DeLee&led efvejekeÀej efmLeefle ceW efmLele nesvee~''


`èfkeÀmeer yeele keÀes mheä keÀjves kesÀ efueS DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ ÒeceeCe efo³es peeles nQ uesefkeÀve meYeer ÒeceeCemes Þesÿ Òel³e#e ÒeceeCe' ner nw~ lees Ssmes yeves nes, pees keÀesF& Yeer osKes lees DevegYeJe keÀjs efkeÀ FvnW heæ{evesJeeuee Jee yeveeves Jeeuee meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe nw~''


efMeJeyeeyee kesÀ iegCe Deewj keÀle&J³eeW keÀe, GvekeÀer efmLeefle keÀe %eeve nesiee leye nce GvekeÀespeerJeve ceW DeheveekeÀj DeLee&led GvekeÀes HeÀeuees keÀj GvekesÀ meceeve mechetCe& cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjmekeWÀies~ FmeefueS me®®eer cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀepeevevee, GvekeÀe DevegYeJe keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ Fme ue#³e mes ner efvejekeÀej %eeve-meeiejhejceelcee efMeJe yeehe kesÀ cegK³e iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW hej ³eneB efJe®eej keÀj jns nQ~

52

%eeve kesÀ meeiejh³eej kesÀ meeiejmeJe&MeefkeÌleJeevemeJe& DeelceeDeeW kesÀ Deveeefo efhelee DeLee&led hejceefhelee hejceelceemeJe& DeelceeDeeW kesÀ heeflele heeJevemeJe& DeelceeDeeW kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oeleemeJe& DeelceeDeeW kesÀ yeehe, efMe#ekeÀ, melieg©meoe cegkeÌlemeoe heeJevemeoe hetp³emeoe efvejekeÀej, efJeosner DeLee&led DeMejerjermeoe efveYe&³e-efveJezj-efveme¥keÀuheDe³eesefvemeoe efve<keÀece keÀce& keÀjves JeeuesOece&jepe - v³ee³ekeÀejer, meceoMeeameoe DeYeeskeÌlee-Demees®eleeDeYeeskeÌlee DeLee&led keÀce& keÀjles Yeer keÀce&-HeÀue kesÀ ÒeYeeJe mes cegkeÌlemegKe-ogKe oesveeW mes v³eejsmeJe& DeelceeDeeW keÀes ogKe mes cegkeÌle keÀj megKe osves Jeeues meJe& kesÀ ogKenlee&-megKekeÀlee&me=efä kesÀ yeerpe ªheme=efä-®e¬eÀ kesÀ ef¬eÀ³esìj, [e³ejskeÌìj, cegK³e SkeÌìjmeoe v³eejs Deewj meJe& kesÀ h³eejsefvevoe-mlegefle, ceeve-Deheceeve mes hejs DeLee&led oesveeW ceW meceeveefvevokeÀ keÀes Yeer ieues ueieeves JeeuesDeevevo kesÀ meeiejmeled-ef®eled-Deevevo mJeªhemeJe& kesÀ keÀu³eeCeekeÀejerieerlee %eeve oeleeefJeée-veeìkeÀ kesÀ mee#eer-¢äe

53

Devle³ee&ceer, peeveer-peevevenejDe³eesefve

%eeve kesÀ meeiejefvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, GvneWves ye´ïee leve mes ncekeÀes leerveeW

ueeskeÀeW, leerveeW keÀeueeW, me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle, keÀceeX keÀer ienve ieefle, menpe jepe³eesie,Deelcee Deewj mJe³eb kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW Deeefo keÀe meye %eeve efo³ee nw~ hejceelcee ceW ³es meye %eeve kesÀmebmkeÀej DeefJeveeMeer nQ hejvleg [êcee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Devegmeej heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner ³es %eeveosves kesÀ mebmkeÀej Fcepe& nesles nQ~ Jen meoe DeMejerjer nQ, FmeefueS meoe cegkeÌle efmLeefle ceW jnles nQ~ncekeÀes Yeer Deehe meceeve cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS ³es meye %eeve efo³ee nw~ cegkeÌleefmLeefle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS ³es %eeve Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es Fme %eevekeÀer efpeleveer De®íer mecePe nesieer, Gme hej efve½e³e nesiee, GmekeÀer OeejCee nesieer, Jen Glevee nerhejceelcee kesÀ meceeve cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀiee~ FmeerefueS hejceelcee keÀnles nQ - ceQlegcekeÀes Yeer Deheves meceeve ceemìj %eeve meeiej yeveelee ntB~ peye mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj ³esmeye %eeve osles nQ, leye ner Deelcee me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~``legce ye®®eeW kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& Yeer Ssmee efJeÜeve, heefC[le veneR nw, pees ye´ïeeC[, met#ceJeleve Deewjme=efä-®e¬eÀ kesÀ je]pe keÀes peevelee nes~ ... DeYeer efMeJeyeeyee ncekeÀes %eeve osles nQ~ Deiej Jen %eeve veneRos lees GvekeÀer %eeve-meeiej ceefncee kewÀmes ieeF& pee³es~''

mee.yeeyee 7.4.07 efjJee.`èfvejekeÀej yeehe ves meekeÀej me=efä keÀer j®evee kesÀ efveefceÊe ye´ïee keÀes yevee³ee~ ... ye´ïee keÀe DeJelejCenesvee DeLee&led yegjs efove Kelce nes yeæ[s efove Megª nesvee~ ... yeehe %eeve jleveeW keÀer Leeefue³eeb Yej-YejkeÀj osles nQ~'' De.yeeheoeoe 25.12.85

h³eej kesÀ meeiejÒesce Deelcee keÀe efvepeer mebmkeÀej nw~ hejceelcee Òesce keÀe meeiej nw keÌ³eeWefkeÀ GmeceW Òesce keÀe

DeKegì YeC[ej nw~ hejceelcee ves Òesce mes nce DeelceeDeeW keÀes Dehevee yevee³ee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe menpe jemlee yelee³ee~ GvekeÀer Òesce Yejer ¢efä ncekeÀes menpe ner osn mes v³eeje keÀjkesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjeleer nw~ efpeme DevegYeJe keÀes keÀjkesÀ nce Deeies kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjGme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀes Deeies yeæ{eles Deewj DeefJeveeMeer yevee mekeÀles nQ~ hejceelceekeÀe Òesce meJe& DeelceeDeeW hej meceeve ªhe mes yejme jne nw hejvleg nj Deelcee GmekeÀes Deheves heg©<eeLe&,[êcee kesÀ heeì& Devegmeej DevegYeJe keÀjleer nw~ hejceelcee keÀe h³eej meJe& DeelceeDeeW kesÀ Thej nw,

54

FmeefueS nj Deelcee GvekeÀes h³eej mes ³eeo keÀjleer nw~``henues nce meYeer keÀebìs Les~ keÀesF& íesìs, keÀesF& yeæ[s ... Deye yeehe keÀe h³eej lees meYeer kesÀ meeLe nw~iee³eve Yeer nw lesjs keÀeBìeW mes Yeer h³eej, lesjs HetÀueeW mes Yeer h³eej~ henues efkeÀmemes h³eej nesiee? peªjkeÀnWies keÀeBìeW mes h³eej nw~ Flevee h³eej nw pees keÀeBìeW mes HetÀue yevee osles nQ~''

mee.yeeyee 23.3.69 efjJee.meJe&MeefkeÌleJeeve

hejceelcee meJe& MeefkeÌleJeeve nw, GvekeÀer MeefkeÌle mes ner Deelcee ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevekeÀjcee³ee hej efJepe³e Òeehle keÀjleer nw Deewj DeeOee keÀuhe kesÀ efueS Deelcee cee³ee mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ hejceelcee DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe cetue ñeesle nw, FmeefueS DeelceeGvekeÀer ³eeo mes ner MeefkeÌle keÀes Òeehle keÀjleer nw ³ee keÀnW keÀer GvekeÀer ³eeo mes ner Deelcee keÀer DeeeflcekeÀMeefkeÌle peeûele nesleer nw~ hejceelcee ceW meJe& ÒekeÀej keÀer MeefkeÌle³eeB Deheves mechetCe& ef[ûeer ceW nQ Deewj meJe&MeefkeÌle³eeb GvekesÀ mebkeÀuhe keÀjles ner neefpej nes peeleer nQ~ hejceelcee ves ncekeÀes Yeer %eeve efo³ee nw efkeÀDeelcee ceW Yeer ³es MeefkeÌle³eeb nQ hejvleg Jes megmeghleeJemLee ceW nQ, GvekeÀes legce cesjer ³eeo mes peeûele keÀjes~efpelevee-efpelevee nce GvekeÀes ³eeo keÀjles nQ, Gleveer nceejer MeefkeÌle³eeb peeûele nesleer nQ~ FmeefueS yeeyeemeowJe keÀnles legce Deheveer mJe-efmLeefle ceW efmLele jnes lees meJe& MeefkeÌle³eeB legcnejs meeceves meoe peer neefpejkeÀjWieer DeLee&led mece³e hej neefpej neWieer~

meJe& DeelceeDeeW kesÀ Deveeefo efhelee DeLee&led hejceefhelee hejceelceeJewmes lees Deelcee Deewj hejceelcee Deveeefo-DeefJeveeMeer nQ hejvleg nj Deelcee keÀes hejceelcee mes

heefJe$elee, megKe, Meeefvle keÀe Jemee& efceuelee nw, FmeefueS Jes meJe& DeelceeDeeW kesÀ Deveeefo efhelee nQ~ meJe&Oece& JebMe keÀer Deelcee³eW GvekeÀes Deheveer Deheveer Yee<ee ceW efhelee keÀnkeÀj ³eeo keÀjleer nQ~ Yeue mev³eemeerhejceelcee keÀes efhelee veneR ceeveles nQ hejvleg Jes efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW GvekeÀes ³eeo DeJeM³e keÀjles nQ~nj lelJe keÀe ³es cetue mJeYeeJe nw efkeÀ Jen mJelev$e nesves hej Deheves cetue lelJe keÀer Deesj mJele:DeekeÀe|<ele neslee nw, Ssmes ner Deelcee keÀe Yeer ³es mJeYeeJe nw efkeÀ Jen osneefYeceeve mes cegkeÌle nesves hejDeheves cetue lelJe hejceelcee keÀer Deesj DeJeM³e DeekeÀe|<ele nesleer nw ³ee ogKe-DeMeeefvle kesÀ mece³eDevee³eeme ner GvekeÀes ³eeo keÀjleer nw~

meJe& DeelceeDeeW kesÀ heeflele heeJevehejceelcee meJe& DeelceeDeeW kesÀ heeflele heeJeve nQ~ hejceelcee kesÀ ceneJeekeÌ³e nQ - ve kesÀJeue

®ewlev³e Deelcee³eW uesefkeÀve ceQ lelJeeW keÀes Yeer heeJeve yeveelee ntB~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves

55

kesÀ efueS Deelcee ceW heefJe$elee keÀer OeejCee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ heeflele-heeJeve hejceelcee keÀer ³eeo mesner Deelcee heeJeve yeveleer nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ peye Deelcee³eW heeJeveyeveleer nQ, lees GvekesÀ Jee³eye´sMevme mes peæ[ lelJe Yeer heeJeve yeveles nQ~

meJe& DeelceeDeeW kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oeleecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw, pees DeefOekeÀej

hejceelcee efhelee meJe& DeelceeDeeW keÀes mebiece³egie hej osles nQ, FmeefueS ner GvekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe oelee keÀne peelee nw~ GvekesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve keÀer OeejCee Deewj GvekeÀer ceOegj mce=efle mesDeelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpe DevegYeJe keÀjleer nw~``ceQ lees no-yesno kesÀ heej ®euee peelee ntB~ ceQ jnves Jeeuee Yeer JeneB keÀe ntB, legce Yeer no-yesno kesÀheej ®eues peeDees~ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe kegÀí Yeer ve Dee³es~ FmeceW cesnvele ®eeefnS~''

mee.yeeyee 21.12.68

``yeehe mecePeeles nQ - ceQ DeekeÀj meye ye®®eeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oesveeW ner oslee ntB~ ... cegefkeÌle kesÀyeeo meye peerJevecegefkeÌle ceW Deeles nQ, efHeÀj heerís nw peerJeveyevOe~... yeehe meYeer keÀes megKe keÀe Jemee& oslesnQ, efHeÀj efkeÀmeer keÀe SkeÀ pevce Yeer megKe keÀe nesiee~ Dee³ee Leesæ[e megKe hee³ee Deewj ceje~ GvekeÀe[êcee ceW Flevee ner heeì& nw~'' mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.``nj SkeÀ keÀes [êcee Devegmeej henues cegefkeÌle ceW peevee nw, efHeÀj peerJevecegefkeÌle ceW Deeles nQ~... nceYeieJeeve kesÀ ye®®es nQ lees YeieJeeve mes mJeie& keÀe Jemee& efceuevee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 30.3.07 efjJee.``meYeer Oece& JeeueeW keÀe yeehe SkeÀ ner nw~ meYeer yeehe mes Jemee& heeves kesÀ nkeÀoej nQ~ ... yeehe keÀewvemeeJemee& osles nQ? cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe~ ... osJelee³eW osner-DeefYeceeveer nesves mes peeveles nQ - nceDeelcee SkeÀ Mejerj íesæ[ otmeje uesles nQ, hejvleg hejceelcee keÀes veneR peeveles nQ~ hejceelcee keÀes peeveslees efHeÀj meejs me=efä-®e¬eÀ keÀes peeve pee³eW~ ef$ekeÀeueoMeea legce yeéïeCe ner nes~''

mee.yeeyee 22.5.07 efjJee.``mJe³eb Jemee& uesves keÀer Gcebie ceW Dee³eW~ ... yeeheoeoe Dee³es nQ meye ye®®eeW keÀes Jemee& osves kesÀ efueS~®eens cegefkeÌle keÀe ®eens peerJevecegefkeÌle keÀe~ uesefkeÀve Jemee& meyekeÀes efceuevee peªj nw~''


``cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe me®®ee ceeie& lees YeieJeeve ner efoKeeles nQ~ legce peeveles nes - Deye ³en [êceehetje neslee nw~ pees heemì ngDee mees [êcee~ Fmes mecePeves ceW Yeer yeæ[er yesno keÀer yegef× ®eeefnS~...

56

hejceelcee ner vee@uespeHegÀue nw~ ye´ïee-efJe<Ceg-MebkeÀj keÀes Yeer heeflele-heeJeve veneR keÀnWies~''mee.yeeyee 12.6.07 efjJee.

``yeehe meYeer keÀes megKe-Meeveefle oslee nw~ yeehe kesÀ lees meYeer ye®®es nQ~ Ssmes Leesæ[sner efkeÀ keÀesF& keÀes osDeewj keÀesF& keÀes ve os~ yeehe lees meYeer keÀes cee³ee keÀer pebpeerjeW mes ígæ[eves Jeeuee nw, FmeefueS meye GvekeÀes³eeo keÀjles nQ~ legcekeÀes peerJevecegefkeÌle efceueleer nw, yeekeÀer meyekeÀes cegefkeÌle ceW Yespe osles nQ~''


meJe& DeelceeDeeW kesÀ yeehe, efMe#ekeÀ, melieg©hejceefhelee hejceelcee efMeJe meJee&lceeDeeW kesÀ yeehe, efMe#ekeÀ Deewj melieg© nQ keÌ³eeWefkeÀ hejceelcee

efMeJe kesÀ Üeje ner meJe& DeelceeDeeW keÀes Deheves heeì& kesÀ mece³e Devegmeej peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceueleenw, efMeJeyeeyee kesÀ Üeje hejes#e ³ee Dehejes#e nj Deelcee keÀes kegÀí ve kegÀí %eeve keÀer efMe#ee Yeer efceueleerner nw, Yeues GmekesÀ efueS ceeO³ece Oece& efJeMes<e kesÀ Oece&efhelee yeveles nQ Deewj Devle ceW efMeJeyeeyee nermeJee&lceeDeeW keÀes cegefkeÌleOeece ues peeles nQ~ efkeÀvneR DeelceeDeeW kesÀ yeehe, efMe#ekeÀ, melieg© Òel³e#e ceWyeveles nQ lees efkeÀvekesÀ DeÒel³e#e ceW yeveles nQ hejvleg yeveles peªj nQ meyekesÀ, FmeefueS ner meJee&lcee³eWGvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ~``keÀnles nes yeeyee Deehe nceejs yeehe Yeer nes, ìer®ej Yeer nes Deewj melieg© Yeer nes~ yeehe kesÀ ªhe ceW efJeéekeÀer yeeoMeener keÀe Jemee&, efMe#ekeÀ kesÀ ªhe ceW meejs ye´ïeeC[ Deewj ogefve³ee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe%eeve osles nes Deewj melieg© kesÀ ªhe ceW ncekeÀes cegefkeÌleOeece ceW meeLe ues pee³eWies, efHeÀj peerJevecegefkeÌle ceWYespe oWies~'' mee.yeeyee 21.3.07 efjJee.``legce Fve Dee@KeeW mes lees Fme Mejerj keÀes osKeles nes hejvleg yegef× mes peeveles nes - ncekeÀes heæ{eves JeeueeefMeJeyeeyee nw~ ... ye´ïee keÀe yeehe nw efMeJe~ Jemee& efMeJeyeeyee mes efceuelee nw, ³eeo GvekeÀes keÀjvee nw~DeYeer ncekeÀes peevee nw efJe<Ceghegjer~ ³eneB mes legcneje uebiej G"e ngDee nw~''


meoe cegkeÌleDeelcee³eW cegkeÌle Yeer yeveleer nQ lees yevOeve ceW Yeer Deeleer nQ hejvleg hejceelcee meoe cegkeÌle nQ

keÌ³eeWefkeÀ Jes keÀYeer ieYe& mes osn keÀes OeejCe veneR keÀjles, FmeefueS Jes keÀYeer yevOeve ceW veneR Deeles nQ~hejceelcee meoe cegefkeÌleOeece ceW jnles nQ, ³eneB Deeles Yeer Jes cegefkeÌleOeece ceW jnles nQ DeLee&led GveceW Fleveer

57

MeefkeÌle nw efkeÀ Jes peye ³eneB Deeles nQ lees Yeer cegefkeÌleOeece ceW GvekeÀe DevegYeJe nes mekeÀlee nw~ ³es DeelceekeÀer efJeMes<e MeefkeÌle nw efkeÀ Jen efkeÀmeer mLeeve hej efyevee mece³e kesÀ yevOeve ceW Dee-pee mekeÀleer nw~FmeefueS hejceelcee meoe ner keÀnles - legce cegPes hejceOeece ceW ³eeo keÀjes~ hejceOeece ceW ³eeo keÀjves mesner legcnejs heehe Yemce neWies~ ³es Òeke=Àefle keÀe efme×evle nw efkeÀ pees J³eefkeÌle ³ee Jemleg efpeme iegCe Jeeueernesleer nw, GmekeÀes ³eeo keÀjves mes ³eeo keÀjves Jeeues keÀes Yeer Gme iegCe keÀe DevegYeJe DeJeM³e neslee nw~hejceelcee meoe cegkeÌle nQ, FmeefueS pees GvekeÀer ³eLeeLe& ³eeo ceW jnlee nw, Gmes Yeer cegkeÌle efmLeefle keÀeDevegYeJe DeJeM³e neslee nw~

meoe heeJeve / meoe hetp³ehejceelcee meoe heeJeve nQ, FmeefueS Jes meoe hetp³e nQ~ Deelcee osn kesÀ yevOeve ceW Deeves mes ner

heeflele yeveleer nw~ hejceelcee lees keÀYeer ieYe& mes pevce veneR uesles, efkeÀmeer leve ceW meoe keÀeue kesÀ efueS veneRyew"les, FmeefueS Gve hej leve keÀe keÀesF& efnmeeye-efkeÀleeye ÒeYeeefJele veneR neslee nw DeLee&led Jes keÀYeer heeflele³ee leceesÒeOeeve veneR yeveles, FmeefueS Jes meoe heeJeve nQ Deewj pees heeJeve neslee nw, Jener hetp³e neslee nwDeLee&led GmekeÀer ner hetpee nesleer nw~ meJe& Deelcee³eW GvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ DeLee&led keÀesF& yeenj mes hetpeekeÀjlee nw Deewj keÀesF& GvekeÀer ceve ceW hetpee keÀjlee nw, GvekeÀer ceefncee ieelee nw~

meoe efvejekeÀej, efJeosner DeLee&led DeMejerjerhejceelcee efMeJe meoe efvejekeÀej nw DeLee&led GvekeÀe Dehevee keÀesF& meekeÀejer ³ee DeekeÀejer

Mejerj veneR nw, FmeefueS Jes efJeée-veeìkeÀ keÀer efkeÀmeer Ieìvee mes keÀYeer ÒeYeeefJele veneR nesles nQ~ hejceelceeFme efJeée-veeìkeÀ kesÀ megKe Deewj ogKe oesveeW kesÀ DevegYeJeeW mes v³eejs nQ hejvleg Jes %eeve meeiej nesves kesÀkeÀejCe %eeve meyekeÀe osles nQ~ Deelcee³eW Yeer hejceelcee kesÀ JebMeOej nQ DeLee&led efvejekeÀej nQ hejvlegGvekeÀes efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeves kesÀ efueS ieYe& mes osn OeejCe keÀjveer nesleer nw, FmeefueS Gve hejefJeée-veeìkeÀ keÀe meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee keÀe efve³ece ÒeYeeefJele neslee nw hejvleg hejceelcee Fmeefve³ece kesÀ yevOeve mes cegkeÌle nQ~~

meoe efveYe&³e-efveJezj-efveme¥keÀuhehejceelcee efveYe&³e Deewj efveJezj nQ, FmeefueS Jen meoe cegkeÌle efmLeefle ceW jnles nQ keÌ³eeWefkeÀ Ye³e

Deewj JewjYeeJe mes Deelcee mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW kesÀ peeue ceW HebÀme peeleer nw, efpememes Jen keÀYeer Yeer

58

efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj veneR mekeÀleer~ hejceelcee kesÀÜeje ³eLeeLe& %eeve efceueves Deewj GvekeÀer mce=efle mes Deelcee ceW Yeer efveYe&³elee Deewj efveJezjheve keÀe iegCe Deepeelee nw, efpememes Jen efveme¥keÀuhe-efvee|JekeÀuhe efmLeefle keÀes OeejCe keÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpeDevegYeJe keÀjleer nw~ Ye³e Deewj Jewj keÀe cetue keÀejCe osnYeeve Deewj osneefYeceeve nw, hejceelcee keÀesDeheveer osn ve nesves kesÀ keÀejCe ³es oesveeW ner veneR nQ~ Jen ncekeÀes Yeer Deheves meceeve efJeosner yeveekeÀjefveYe&³e-efveJezj-efveme¥keÀuhe yeveeles nQ, efpememes nce GvekesÀ meceeve meoe cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjmekeÀles nQ~ ncekeÀes cegkeÌle efmLeefle kesÀ meeLe peerJevecegkeÌled efmLeefle keÀe Yeer DevegYeJe neslee nw~``yeehe nw efvejekeÀej, efveYe&³e, efveJezj,... GvekeÀe keÀesF& kesÀ meeLe Jewj veneR nw~ legcneje Yeer keÀesF& kesÀ meeLeJewj veneR nw~ legce meyekesÀ keÀu³eeCekeÀejer nes~ Deiej efkeÀmekeÀe efkeÀmemes Jewj nw lees GmekeÀes ne@HeÀ keÀemìkeÀnWies~... Deelcee keÀes keÀesF& Leesæ[sner ceej mekeÀles nQ~ efveYe&³e nesves keÀer yeæ[er mecePe ®eeefnS~''

mee.yeeyee 24.09.03 efjJee.`èfpelevee ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnWies, Glevee efve[j-efveYe&³e jnWies~ yeehe keÀes Leesæ[sner Ye³e nesiee~ yeehelegcekeÀes Yeer Deehe meceeve efveYe&³e yeveeles nQ~''

mee.yeeyee 1.8.68

De³eesefvehejceelcee keÀe Fme efJeée ceW DeJelejCe neslee nw, FmeefueS Yeejle ceW GvekeÀer pe³eefvle Yeer

ceveeF& peeleer nw hejvleg Jes keÀYeer ieYe& mes pevce veneR uesles, FmeefueS GvekeÀes De³eesefve keÀne peelee nw~ JeshejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀj DeJeleefjle nesles nQ~ ieYe& mes pevce ve uesves kesÀ keÀejCe GvekeÀes Dehevee Mejerj veneRnw, FmeefueS Jes ye´ïee leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ~ ncekeÀes Yeer yeeyee ³ener efMe#ee osles nQ efkeÀ legce Yeer DeheveskeÀes Deelcee efve½e³e keÀjes Deewj ceQ Fme osn ceW DeJeleefjle ngF& ntB, F&éejer³e keÀle&J³e keÀjves kesÀ efueS -Ssmes mecePekeÀj keÀce& keÀjes lees meoe cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWies~``yeehe DekesÀuee DeJeleefjle veneR nesles uesefkeÀve ye´ïee, yeéïeCe ye®®eeW kesÀ meeLe efoJ³e pevce uesles DeLee&ledDeJeleefjle nesles nQ~... ³en DeueewefkeÀkeÀ pevce yeehe keÀe Yeer v³eeje nw lees Deehe ye®®eeW keÀe Yeer v³eejeDeewj h³eeje nw~ ... Ssmes pevceefove SkeÀ yeehe kesÀ efmeJeeS ve efkeÀmeer keÀe ngDee nw Deewj ve nesvee nw~ ...hejkeÀe³ee ÒeJesMe mes neslee nw~'' De.yeeheoeoe 24.2.98

meoe efve<keÀece keÀce& keÀjves Jeeueshejceelcee keÀce& lees keÀjles nQ hejvleg GvekeÀes GmekesÀ HeÀue keÀer keÀecevee veneR jnleer, FmeefueS

59

GvekeÀes efve<keÀece keÀce& keÀjves Jeeuee keÀne peelee nw Deewj Jes pees keÀce& keÀjles nQ, GmekesÀ HeÀue mes YeerÒeYeeefJele veneR nesles nQ~ FmeefueS hejceelcee kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀne peelee nw~ keÀecevee osnOeeefj³eeWkeÀes ner nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ Jes osnOeejer nesves kesÀ keÀejCe megKe-ogKe mes ÒeYeeefJele nesles nQ, megKe-ogKe keÀeDevegYeJe keÀjles nQ~ mebiece³egie hejceelcee ncekeÀes Yeer Deehe meceeve efve<keÀece keÀce& keÀjves keÀe hee" heæ{elesnQ~ pees GmekesÀ cenlJe keÀes mecePekeÀj efve<keÀece keÀce& keÀjves keÀe DeY³eeme keÀjles nQ, Jes menpe nermebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~``legce efMeJeyeeyee keÀes LeQkeÌme oWies? veneR, [êcee Devegmeej ceQ heæ{eves Deelee ntB ... LeQkeÌme YeefkeÌle ceeie& ceWosles nQ~ ìer®ej keÀnWies De®íer jerefle heæ{les nQ lees nceeje veece yeeuee nesiee~''


Oece&jepe - v³ee³ekeÀejer, meceoMeeahejceelcee keÀes Oece&jepe Yeer keÀne peelee nw keÌ³eeWefkeÀ Jen nj Deelcee kesÀ keÀceeX keÀe ³eLeesef®ele

HeÀue oslee nw~ DeYeer hejceelcee ves efJeée-veeìkeÀ keÀe pees %eeve efo³ee nw, GmekesÀ Devegmeej mecePe ceWDee³ee nw efkeÀ keÀce& Deewj HeÀue hej DeeOeeefjle ³es efJeée-veeìkeÀ mJe®eeefuele nw, efpemekesÀ Devegmeej njDeelcee keÀes GmekesÀ De®ís-yegjs keÀceeX keÀe HeÀue mJele: efceuelee nw~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej, efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, FmeefueS Jen FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe %eeve oslee nw, efpeve efJeefOe-efJeOeeveeWkeÀes mecePekeÀj Deheves YetlekeÀeue kesÀ yegjs keÀceeX keÀe Keelee Kelce keÀjles nQ Deewj yegjs keÀceeX mes efJecegKeneskeÀj De®ís keÀceeX ceW ÒeJe=Êe nesles nQ, efpememes Deheves megKece³e YeefJe<³e keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ DeewjJele&ceeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ hejceelcee keÀe ³es efMe#ee osves keÀe keÀle&J³e YeerefkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ YesoYeeJe mes meoe cegkeÌle neslee nw~ hejceelcee ncekeÀes Yeer meceoMeea-v³ee³ekeÀejeryeveves keÀe hee" heæ{ekeÀj Deehe meceeve yeveeles nQ~`òtmejer lejHeÀ yeehe megÒeerce peefmìme kesÀ ªhe ceW keÀu³eeCekeÀejer nesves kesÀ keÀejCe ye®®eeW kesÀ keÀu³eeCeDeLe& F&éejer³e uee@pe Yeer yeleeles nQ~ meyemes yeæ[s les yeæ[e mebiece keÀe Deveeefo uee@ keÀewve mee nw? [êceehuee@ve Devegmeej SkeÀ keÀe ueeKe iegCee Òeeefhle Deewj he½eeleehe Jee Yeesievee . ³en Dee@ìescesefìkeÀueer uee@DeLee&led efve³ece ®euelee ner jnlee nw~ yeehe keÀes mLetue jerefle-jmce kesÀ ceeefHeÀkeÀ keÀnvee Jee keÀjvee veneRheæ[lee nw efkeÀ Fme keÀce& keÀe ³en HeÀue Jee Fme keÀce& keÀer ³es mepee nw~ uesefkeÀve ³en Dee@ìescesefìkeÀF&éejer³e ceMeervejer nw~... FmeefueS iee³ee ngDee nw - keÀceeX keÀer ieefle Deefle ieg¿e nw'~''

De.yeeheoeoe 3.5.77

60

meoe DeYeeskeÌlee-Demees®eleeDeYeeskeÌlee DeLee&led keÀce& keÀjles Yeer keÀce&-HeÀue kesÀ ÒeYeeJe mes cegkeÌle

DeYeeskeÌlee Meyo oes DeLe& ceW He´³eesie neslee nw - SkeÀ DeYeeskeÌlee DeLee&led mLetue Fefvê³eeW mesefkeÀmeer ®eerpe keÀe GHe³eesie ve keÀjves Jeeuee Deewj otmeje met#ce Fefvê³eeW DeLee&led ceve-yegef×e mes efkeÀmeerHe´keÀej keÀer ceeve-Meeve, ceefncee, mlegefle mes HeÝeeefJele ve nesves Jeeuee~ efMeJeyeeyee oesveeW mes Hejs nQ keÌ³eeWefkeÀGvekeÀes DeHevee mLetue ³ee met#ce Mejerj veneR nw~ Jes ncekeÀes DeeHe meceeve efvejekeÀej yeveekeÀj Iej JeeHemeues peeles nQ, FmeefueS ncekeÀes Yeer Fvemes Hejs jnves keÀer He´sjCee osles nQ~

efMeJeyeeyee DeYeeskeÌlee nw Deewj Jes ye®®eeW keÀes Yeer keÀnles efkeÀ keÀYeer DeemeefkeÌle kesÀ JeMeerYetleneskeÀj efkeÀmeer ®eerpe keÀe GheYeesie cele keÀjes~ ³es DeemeefkeÌle ner Deelcee kesÀ yevOeve keÀe keÀejCe nw, peesDeelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves veneR osleer nw~ hejceelcee efkeÀmeer Jemleg keÀer JeemeveeYeer veneR uesles nQ keÌ³eeWefkeÀ Jeemevee uesvee Yeer Yeesie ner nw~ hejceelcee keÀce& keÀjles Yeer DekeÀlee& nw keÌ³eeWefkeÀkeÀesF& Yeer keÀce& GvekeÀes ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw~ ncekeÀes Yeer DeYeeskeÌlee-DekeÀlee& keÀe hee" heæ{eles nQkeÌ³eeWefkeÀ Deelcee Yeer hejceOeece ceW peye jnleer nw lees DeYeeskeÌlee-DekeÀlee& keÀer efmLeefle ceW nesleer nw DeewjDeYeer ncekeÀes Deheveer Gme efmLeefle ceW peevee nw, FmeefueS ncekeÀes Yeer Yeesie-Jeemevee mes cegkeÌle nesvee nerheæ[siee~ pees Deheves heg©<eeLe& mes Fmemes cegkeÌle nes peeles nQ, Jes DeYeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeoDevegYeJe keÀjles nQ Deewj pees Devle ceW mepee³eW KeekeÀj Fme efmLeefle keÀes Òeehle keÀjles nQ, Jes Jele&ceeve kesÀcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megKeo DevegYeJe mes Jebef®ele jn peeles nQ~

hejceelcee Yeer Fme keÀce&#es$e hej DeekeÀj keÀce& keÀjles nQ hejvleg Jes keÀce& keÀjles Yeer DekeÀlee&nQ DeLee&led GvekeÀes keÀce& keÀe keÀesF& HeÀue ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw keÌ³eeWefkeÀ Jen efvejekeÀej nQ, FmeefueSGvekeÀes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ Yeesie keÀer F®íe-DeekeÀeb#ee veneR nw~ hejceelcee ves ncekeÀes Yeer ³ener hee"heæ{e³ee nw efkeÀ legce Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele neskeÀj keÀce& keÀjes lees legcnejs keÀce& Þesÿ neWies,efpevekesÀ HeÀue mJeªhe legcekeÀes YeefJe<³e ceW peerJevecegefkeÌle lees efceuesieer ner uesefkeÀve Jele&ceeve ceW Yeer DehevesDeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies~

megKe-ogKe oesveeW mes v³eejsmegKe-ogKe oesveeW keÀer DevegYetefle Fme osn kesÀ meeLe ner nesleer nw~ hejceelcee keÀes Deheveer osn ner

veneR nw, FmeefueS Jes megKe Deewj ogKe oesveeW mes v³eejs nQ~ hejceelcee ves ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe³en efve³ece Yeer yelee efo³ee nw efkeÀ pees megKe keÀe DevegYeJe keÀjsiee, GmekeÀes ogKe keÀe Yeer DevegYeJe

61

DeJeM³e ner keÀjvee nesiee~ hejceelcee ncekeÀes Yeer osn mes v³eejs nesves keÀe DeY³eeme keÀjeles nQ, efpememesnce Yeer megKe-ogKe mes v³eejs nes mekeWÀ keÌ³eeWefkeÀ DeYeer ncekeÀes Yeer hejceelcee kesÀ meeLe hejceOeece peevee nw,peneB Deelcee oesveeW mes cegkeÌle nesleer nw~ Fme osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle keÀe DeY³eeme keÀjvesJeeues megKe-ogKe oesveeW mes v³eejer cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ pees Fme cegkeÌle efmLeefle keÀeDevegYeJe keÀjles nQ, Jes ner peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe Yeer DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~``yeehe keÀes lees KegMeer Deewj iece keÀer ojkeÀej veneR nw~ ³en [êcee ner Ssmee yevee ngDee nw~ legcekeÀes Yeerve KegMeer Deewj ve iece nesvee ®eeefnS~ yeehe efceuee Deewj keÌ³ee ®eeefnS, GvekeÀer cele hej ®euevee ®eeefnS~Fme mece³e mJeie& mes Yeer DeefOekeÀ KegMeer nesveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 22.8.68

meJe& DeelceeDeeW keÀes ogKe mes cegkeÌle keÀj megKe osves Jeeues meJe& kesÀ ogKenlee&-megKekeÀlee&

hejceelcee ner meJe& DeelceeDeeW keÀes ogKe mes cegkeÌle keÀj megKe osves Jeeuee nw, FmeefueS GvekeÀesogKe nlee&, megKe keÀlee& keÀnles nQ~ FmeefueS yeehe keÀnles nQ legce ogKe-nlee& megKe-keÀlee& yeehe kesÀ ye®®esnes lees legcekeÀes Yeer meyekeÀes megKe osvee nw~ keÀYeer efkeÀmekeÀes ogKe osves keÀe K³eeue Yeer veneR Deevee®eeefnS~ pees otmejeW keÀes meoe megKe osles nQ, GvekeÀes GvekeÀer ogDee³eW efceueleer nQ, Gve ogDeeDeeW kesÀ yeuemes Jes menpe J³eLe& mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~``legcekeÀes efkeÀmekeÀes ogKe osves keÀe K³eeue Yeer veneR Deevee ®eeefnS~ ... Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee pees megKeceW Leer, Jen Deye ogKe ceW nw~ YeieJeeve kesÀ efueS Ssmes veneR keÀnWies vee keÌ³eeWefkeÀ Jen lees ogKe-megKe mesv³eeje nw~ ... Deiej legce efkeÀmekeÀes ogKe oWies lees keÀewve keÀnsiee efkeÀ ³en ogKe nlee& megKe keÀlee& keÀermevleeve nQ~ K³eeueele henues cevmee ceW Deeles nQ, efHeÀj SkeÌì ceW Deeles nQ~''

mee.yeeyee 18.4.07 efjJee.me=efä kesÀ yeerpe ªhe

hejceelcee me=efä keÀe yeerpeªhe nQ~ leves keÀe yeerpe kesÀ meeLe Ieefveä mecyevOe neslee nw~FmeefueS yeeyee keÀnles nQ - legce Yeer yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Deheves efJekeÀceeX keÀes Yemce keÀjes~efpelevee yeerpeªhe yeehe keÀes ³eeo keÀj yeerpeªhe efmLeefle keÀe DeY³eeme keÀjWies, Glevee ner nce Fme peerJeveceW cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWies Deewj peye cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjWies lees peerJevecegkeÌleefmLeefle keÀe Yeer menpe DevegYeJe keÀj mekeWÀies keÌ³eeWefkeÀ cegefkeÌle kesÀ yeeo peerJevecegefkeÌle nw ner nw~ yeerpeªhehejceelcee efJeée keÀe keÀu³eeCe keÀjves Dee³ee ngDee nw, nce Yeer efpelevee yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele jnWies,

62

Glevee efJeée keÀe keÀu³eeCe keÀjWies DeLee&led hejceelcee efhelee kesÀ keÀe³e& ceW men³eesieer yeveWies~``yeerpeªhe mìspe meyemes hee@JejHegÀue mìspe nw, GmekesÀ yeeo meye vecyejJeej mìspe nw~ ... pewmes yeerpeÜeje mJele: ner meejs Je=#e keÀes heeveer efceue peelee nw, Ssmes peye yeerpeªhe mìspe ceW efmLele jnles nes leesDee@ìescesefìkeÀueer efJeée keÀes ueeFì-ceeFì keÀe heeveer efceuelee jnlee nw~ ... efJeée keÀe heefjJele&ve keÀjves kesÀefueS henues mJe³eb keÀe heefjJele&ve keÀjes~ nj mebkeÀuhe ceW mLe=efle jns efkeÀ efJeée keÀe keÀu³eeCe nes~''

De.yeeheoeoe 6.1.79 heeìea`èfMeJeyeeyee keÀes keÀne peelee nw - ceveg<³e me=efä keÀe yeerpeªhe, meled, ef®eled, Deevevo mJeªhe, %eeve keÀemeeiej~... Fme ceveg<³e me=efä ªheer Peeæ[ keÀer GlheefÊe kewÀmes nesleer nw, ³en efmeHe&À yeerpeªhe yeehe nerpeeveles nQ~'' mee.yeeyee 21.4.07 efjJee.

me=efä-®e¬eÀ kesÀ ef¬eÀ³esìj, [e³ejskeÌìj, cegK³e SkeÌìjhejceelcee Fme me=efä keÀe DeLee&led ve³es ®e¬eÀ keÀe ef¬eÀ³esìj, [e³ejskeÌìj, cegK³e SkeÌìj nw~

Jen ncekeÀes Yeer %eeve oskeÀj Deheves meeLe men³eesieer yeveeles nQ~

meoe v³eejs Deewj meJe& kesÀ h³eejsefvevoe-mlegefle, ceeve-Deheceeve mes hejs DeLee&led oesveeW ceW meceeve

efMeJeyeeyee DeYeeskeÌlee nesves kesÀ keÀejCe megKe-ogKe, ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle ... meyemesv³eejs nesves kesÀ keÀejCe meJe& kesÀ h³eejs nQ~ Jes meoe SkeÀjme efmLeefle ceW jnles nQ, FmeefueS GvekeÀer mce=efleceW jnves Jeeuee Yeer ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle ... mes cegkeÌle SkeÀjme efmLeefle ceW efmLele neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~* efkeÀmeer J³eefkeÌle efJeMes<e keÀes osKekeÀj, efceuekeÀj, Deeies yeæ{lee osKekeÀj ³ee efkeÀmekesÀ ogKeer nesves ceWogKeer nesvee ³ee KegMeer nesvee Yeer Deheves YeeJeer yevOeveeW keÀe keÀejCe yevelee nw, YeefJe<³e mecyevOeeW keÀeefvecee&Ce keÀjlee nw~ DeeO³eeeflcekeÀ ceeie& kesÀ heefLekeÀ keÀes megKe-ogKe oesveeW mes v³eeje mee#eer neskeÀj jnvee®eeefnS leye ner SkeÀ hejceelcee keÀer ³eeo jnsieer Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpe DevegYeJe keÀjmekeWÀies~ yeeyee ceW v³eejs Deewj h³eejs heve keÀe DeefÜleer³e mevlegueve (Balance) nw Deewj Jes ncekeÀes Yeer³es mevlegueve jKevee efmeKeeles nQ~ yewuesvme mes yueseEmeime efceueleer nQ Deewj yueseEmeime cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe DevegYeJe keÀjves ceW cenlJehetCe& YetefcekeÀe efveYeeleer nQ~

63

efvevokeÀ keÀes Yeer ieues ueieeves Jeeueshejceelcee efvejekeÀej nw Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, FmeefueS Gve hej efvevoe-

mlegefle keÀe keÀesF& ÒeYeeJe veneR neslee nw~ Jen efvevoe-mlegefle oesveeW mes hejs nQ~ efvevoe-mlegefle keÀe ÒeYeeJeosnOeejer hej neslee nw~ osneefYeceeveer ceveg<³e meyemes Deheveer mlegefle keÀer F®íe jKelee nw, FmeefueSGmekeÀes efkeÀmeer Deewj keÀer mlegefle DeLee&le ceefncee Yeeleer veneR nw~ Jen keÀesF& ieuele keÀe³e& keÀjlee nw lees YeerGmekeÀes Deheveer efvevoe Yeeleer veneR nw~ hejceelcee ve mlegefle keÀer F®íe jKeles nQ Deewj ve ner GvekeÀesefvevoe ÒeYeeefJele keÀjleer nw~ hejceelcee efvevoe-mlegefle oesveeW mes hejs nQ~ hejceelcee keÀes efvevoe keÀjvesJeeuee Yeer Glevee ner h³eeje nw, efpelevee mlegefle keÀjves Jeeuee, FmeerefueS iee³eve nw - efvevoe nceejer peeskeÀjs, efce$e nceeje mees³es~ Fme mel³e hej nce efJe®eej keÀjW lees ³eLeeLe&lee mecePe ceW Deeleer nw keÌ³eeWefkeÀ peeshejceelcee keÀer efvevoe keÀjlee nw, GmekeÀes Yeer hejceelcee keÀer ³eeo DeJeM³e jnleer nw, FmeefueS Jen ³eeoYeer keÀu³eeCe keÀe keÀece keÀjleer nw~ Fme mel³e keÀes mecePeeves kesÀ efueS keÀce&-efme×evle kesÀ ceveeref<e³eeW vesMeeðeeW ceW Yeer DeveskeÀ GheeK³eeve oskeÀj mecePeeves keÀe heg©<eeLe& efkeÀ³ee nw~ efMeJeyeeyee ves Yeer mJe³eb ye´ïeecegKe mes Ssmes DeveskeÀ ceneJeekeÌ³e G®®eejCe efkeÀ³es nQ~ ³eLee -`èfvevoe nceejer pees keÀjs efce$e nceeje mees³es ... meyemes peemleer iueeefve Yeer legce ye®®eeW ves keÀer nw, JenerDeYeer efce$e yeves nes~'' mee.yeeyee 11.8.68

meoe Deevevo kesÀ meeiej / meled-ef®eled-Deevevo mJeªhehejceelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw Deewj Deelcee Yeer meef®®eoevevo mJeªhe nw keÌ³eeWefkeÀ

Deelcee Yeer hejceelcee keÀer JebMeOej nw~ hejvleg Deelcee³eW ieYe& mes pevce uesves kesÀ keÀejCe osnYeeve DeewjosneefYeceeve kesÀ JeMe neskeÀj Deheves Fme iegCe keÀes Yetue peeleer nQ~ hejceelcee DeekeÀj ncekeÀes Fme mel³e%eeve osles nQ, efpememes nce Deelcee³eW Deheves meef®®eoevevo mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe meHeÀue DeY³eemekeÀjkesÀ mego-ogue&Ye cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~

meJe& kesÀ keÀu³eeCeekeÀejerhejceelcee ÒeeCeer cee$e kesÀ keÀu³eeCekeÀejer nQ, FmeefueS GvekeÀes meJe& keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle

oelee keÀne peelee nw~ Jes ncekeÀes %eeve oskeÀj Deehe meceeve yeveekeÀj efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³eefmeKeeles nQ Deewj ncemes keÀjeles nQ~ ncekeÀes Yeer ceemìj efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeveeles nQ~

64

ieerlee %eeve oeleeieerlee ceW nw YeieJeevegJee®e DeLee&led YeieJeeve DeekeÀj ieerlee %eeve osles nQ, efpememes ncekeÀes

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw~ hejceelcee ncekeÀes Yeer keÀnles nQ efkeÀ legce ieerlee %eeve keÀemJeªhe yevekeÀj meyekeÀes yeehe keÀe mevosMe oes~ meyekeÀes yeehe kesÀ keÀle&J³e keÀe DevegYeJe keÀjeDees~``³eneB lees mJe³eb YeieJeeve yew" vee@uespe megveeles nQ~ ieerlee ceW efmeHe&À SkeÀ Yetue keÀj oer nw pees ieerlee %eeveoelee keÀe veece yeoueer keÀj efo³ee nw Deewj mece³e Yeer otmeje efueKe efo³ee nw~... me=efä kesÀ Deeefo ceO³eDevle keÀe %eeve Deewj keÀesF& Meeðe ceW veneR nw~''

mee.yeeyee 18.4.07 efjJee.efJeée-veeìkeÀ kesÀ mee#eer-¢äe

hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, FmeefueS Jes FmekeÀes mee#eer-¢äe neskeÀjosKeles nQ DeLee&led Jes FmekeÀer efkeÀmeer Yeer Ieìvee mes ÒeYeeefJele veneR nesles nQ, FmeefueS Jes meoe efveme¥keÌueheneskeÀj jnles nQ DeLee&led meoe cegkeÌle efmLeefle ceW jnles nQ~ yeeyee ncekeÀes Yeer keÀnles nQ legce Yeer ceveve-ef®evleve keÀjkesÀ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes De®íer jerefle mecePees lees legce Yeer FmekesÀ mee#eer-¢äe yevepee³eWies, efpememes efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies~ FmeefJeée-veeìkeÀ kesÀ meYeer iegCe-OeceeX, efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evle keÀes peeveves Jeeuee ner FmekeÀe mee#eer-¢äe nes mekeÀlee nw~ FmekesÀ efueS ner hejceelcee ves ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe meeje %eeve efo³ee nw~

Devle³ee&ceer, peeveer-peevevenejefMeJeyeeyee meJe&MeefkeÌleJeeve nw, Jes Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeveles nQ

Deewj GveceW efkeÀmeer Deelcee kesÀ Devoj G"ves Jeeues mebkeÀuhe keÀes Yeer peeveves keÀer MeefkeÌle nw hejvleg yeeyeekeÀnles - cegPes ³en meye peeveves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw keÌ³eeWefkeÀ ceQ lees legcekeÀes %eeve osves Dee³ee ntBDeewj nj Deelcee keÀes Deheves keÀcee&vegmeej HeÀue efceuelee ner nw~``yeehe lees peeveles nQ efkeÀ nbieecee nesiee peªj~ ve peeves lees ³egefkeÌle³eeB keÌ³eeW j®eW efkeÀ ef®eùer ues DeeDeesefkeÀ ncekeÀes %eeve-Dece=le heerves peevee nw~ peeveles nQ efkeÀ ³en Peieæ[e nesves keÀer Yeer [êcee ceW vetBOe nw~ ...yeehe lees efyeukegÀue menpe yeele mecePeeles nQ~ nbieecee lees nesiee, [jves keÀer keÀesF& yeele veneR nw~''


65

HeÀe@uees ye´ïee yeehe DeLee&led ye´ïee yeehe kesÀ iegCe-keÀle&J³e-mebmkeÀejYeejle ceW hejceelcee kesÀ meekeÀej Deewj efvejekeÀej oesveeW mJeªheeW keÀe meceeve cenlJe nw~ Deye

ÒeÍe>> nw efkeÀ efvejekeÀej hejceelcee keÀe meekeÀej mJeªhe keÌ³ee nw, GmekeÀes keÀesF& veneR peeveles~ Fme je]pekeÀes DeYeer hejceelcee ves mJe³eb mheä efkeÀ³ee nw efkeÀ efvejekeÀej hejceelcee meekeÀej leve ceW ÒeJesMe neskeÀjDehevee %eeve osves, hegjeveer me=efä keÀes ve³ee yeveeves keÀe keÀle&J³e keÀjles nQ~ efpeme leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ,Gmes Òepeeefhelee ye´ïee keÀne peelee nw~ ye´ïee ve efvejekeÀej hejceelcee keÀe mJeªhe nw Deewj ve ner oeoeuesKejepe keÀe mJeªhe nw~ efvejekeÀej hejceelcee ves Deheves keÀle&J³e kesÀ efueS oeoe uesKejepe kesÀ leve ceWÒeJesMe keÀj GvekeÀe veece Òepeeefhelee ye´ïee jKee, FmeefueS ye´ïee efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW keÀemebieef"le ªhe nw DeLee&led oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe ÒeleerkeÀ nw DeLee&led oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³e ye´ïeeleve Üeje DevegYeJe nesles nQ~ efvejekeÀej yeehe meekeÀej leve ceW Deeles nQ leye GvekesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeWkeÀe ³eLeeLe& ªhe ceW DevegYeJe neslee nw~

mechetCe&lee DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe, cenue-ceeæ[er, J³eefkeÌle kesÀ men³eesie keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ GmekesÀ efueS ¢æ{ F®íe MeefkeÌle Deewj ¢æ{heg©<eeLe& keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ Fme heg©<eeLe& ceW keÀesF& J³eefkeÌle ³ee Jemleg yeeOekeÀ Yeer veneR yeve mekeÀleernw Deewj ve ner meeOekeÀ nw~ ye´ïee yeeyee ves Deheves heg©<eeLe& Deewj mechetCe&lee keÀer efmLeefle mes Fme yeele keÀermel³elee keÀes efme× keÀjkesÀ efoKee³ee nw~ DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer yeeOee³eW Deeles Yeer yeeyee ves DeLekeÀ heg©<eeLe&keÀj mechetCe&lee keÀes hee³ee, Deheves peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe mJe³eb Yeer efkeÀ³ee DeewjotmejeW keÀes Yeer keÀje³ee~ yeeyee ves efkeÀvneR mLetue meeOeveeW keÀes Yeer DeeOeej veneR yevee³ee~``yeeheoeoe mece³e ÒeceeCe Deye ³ener ®eenles nQ efkeÀ SkeÀ Meyo meoe mce=efle ceW jKees - yeehe mes efceueerngF& meJe& Òeeefhle³eeW keÀe, mvesn keÀe, men³eesie keÀe efjìve& keÀjvee nw~ efjìve& keÀjvee DeLee&led yeehe meceeveyevevee~ otmeje - Deye nceejer efjìve& peveea nw~ SkeÀ ner Meyo èfjìve&' meoe ³eeo jns~ FmekesÀ efueSyengle menpe meeOeve nw - nj mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& keÀes ye´ïee yeehe mes ìsueer keÀjes~ yeehe keÀemebkeÀuhe keÌ³ee jne, yeehe keÀe yeesue keÌ³ee jne, yeehe keÀe keÀce& keÌ³ee jne? FmekeÀes ner keÀne peelee nw -HeÀe@uees HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 30.11.2002

``nj keÀce& keÀjves kesÀ henues mees®ees efkeÀ pees ceQ yeéïeCe Deelcee keÀce& keÀj jner ntB, keÀj jne ntB, keÌ³ee ³enye´ïee yeehe meceeve nw? ... Deiej ye´ïee kesÀ nj keÀoce meceeve keÀoce hej keÀoce jKe HeÀe@uees keÀjles®eueWies lees SkeÀ lees meoe Deheves keÀes menpe heg©<eeLeea DevegYeJe keÀjWies Deewj meoe mechetCe&lee keÀer cebefpeuemeceerhe DevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 12.12.98

66

ye´ïee yeehe efvejekeÀej yeehe Deewj meekeÀej yeehe oesveeW kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe ÒeleerkeÀ nw~ye´ïee yeeyee nceeje DeueewefkeÀkeÀ yeehe Yeer nw lees DeueewefkeÀkeÀ ceeB Yeer nw keÌ³eeWefkeÀ efMeJeyeeyee ves ncekeÀesye´ïee ceeB kesÀ Üeje ³es efoJ³e pevce efo³ee nw~ ye´ïee yeeyee ceW oesveeW kesÀ iegCeeW keÀe meceeJesMe nw, GvneWvesye´ïee leve Üeje yeehe meceeve Yeer nceejer heeuevee keÀer nw Deewj ceeB kesÀ meceeve h³eej-ogueej oskeÀj Yeerheeuevee keÀer~ ye´ïee ceeB kesÀ Üeje ner nceves efMeJe yeehe keÀes hen®eevee~

ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve keÀes osKeW lees osKeles nQ Jes meoe yeehe meceeve meoe peeieleer p³eesefle,efveefceÊe-efvecee&ve, efveme¥keÀuhe-efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW efmLele cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW Kees³esngS, menveMeerue, efvejekeÀej yeehe meceeve efveYe&³e-efveJezj, efveef½evle, efMeJe yeehe keÀes Deheves keÀceeX DeewjmJeªhe mes Òel³e#e keÀjves Jeeues, mel³elee keÀer DeLee@ìea, mel³elee keÀes meY³elee Deewj Òesce mes Òel³e#ekeÀjves Jeeues, meoe SkeÀ yeue SkeÀ Yejesmes SkeÀ DeeMe-efJeéeeme keÀer OeejCee ceW, SkeÀ yeehe otmeje vekeÀesF&, yeshejJeen yeeoMeen, mece-¢efä, yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ, ®eueles-efHeÀjles HeÀefjMlee mJeªheefoKeeF& efo³es~ ye´ïee yeeyee ves heg©<eeLe& keÀjkesÀ Ssmeer yeehe meceeve efmLeefle keÀes yevee³ee nw, peerJeve ceW jnlescegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee Yeer Deewj keÀje³ee Yeer~ lees Ssmes HeÀe@uees ye´ïee yeeyee DeLee&ledye´ïee yeehe meceeve heg©<eeLe& keÀj efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle yeveeveernw DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeLee&led yeehe meceeve mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegäleeDeewj Òemevvelee keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS efMeJe yeehe Deewj ye´ïee ceeB keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~ ye´ïeeyeehe keÀes HeÀe@uees keÀjW lees efMeJeyeeyee kesÀ meceeve menpe ner yeve pee³eWies keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee kesÀ meceeve mechetCe& Deewj mechevve yevekeÀj efoKee³ee Deewj efMeJe yeehe keÀes Deheves peerJeve mes Òel³e#eefkeÀ³ee~ ye´ïee yeeyee kesÀ Üeje ner nceves efMeJeyeeyee keÀes peevee, DevegYeJe efkeÀ³ee, GmekesÀ iegCeeW keÀeDevegYeJe efkeÀ³ee~ FmeefueS ye´ïee yeeyee kesÀ keÀoce hej keÀoce jKeves mes ner nce Ssmes yeve mekeÀles nQ Deewjyeehe meceeve cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~

ye´ïee yeehe kesÀ keÀoce hej keÀoce jKeves kesÀ efueS GvekesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe %eeve nesvee,GvekesÀ keÀoceeW keÀe %eeve nesvee, GvekeÀer OeejCeeDeeW keÀe %eeve nesvee, GvekesÀ heg©<eeLe& kesÀ efJe<e³e ceW %eevenesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw keÌ³eeWefkeÀ ceveg<³e pees peevelee nw, GmekeÀe ef®evleve mJele: ner ®euelee nw DeewjefpemekeÀe ef®evleve keÀjlee nw, GmekeÀe GmekesÀ peerJeve hej ÒeYeeJe DeJeM³e neslee nw~ efpeve yeeleeW keÀe %eeveneslee nw, Gme hej efve½e³e neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe neslee nw, efpememes Jen Gve yeeleeW keÀes menpe nerpeerJeve Dehevee mekeÀlee nw~ Jewmes lees pewmes efMeJeyeeyee iegCeeW keÀe meeiej nw, Jewmes ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe DeewjkeÀle&J³e Yeer meeiej kesÀ meceeve nQ, GvekeÀer OeejCee³eW Deewj heg©<eeLe& Yeer meeiej kesÀ meceeve nw, efpemekeÀer

67

Leen heevee DemecYeJe veneR lees keÀef"ve DeJeM³e nw hejvleg efHeÀj Yeer GvekeÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueS,cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS, mechetCe& Deewj mechevve yeveves kesÀ efueS Deheveer yegef×,mece³e Deewj MeefkeÌle kesÀ Devegmeej GvekesÀ efJe<e³e ceW peevevee, GmekeÀe DevegYeJe keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀnw~ peye peeveWies, DevegYeJe keÀjWies leye ner GvekeÀes HeÀeuees keÀj mekeWÀies~

Fme efJe<e³e ceW %eeve, GmekeÀe DevegYeJe, Gme hej efve½e³e leerve ÒekeÀej mes efkeÀ³ee pee mekeÀleenw~ SkeÀ efpevneWves GvekeÀes Òel³e#e ceW osKee nw, GvekesÀ Debie-mebie jnkeÀj GvekesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀeDevegYeJe efkeÀ³ee nw lees Òel³e#e ÒeceeCe kesÀ DeeOeej hej~ otmeje GvneWves pees keÀle&J³e keÀjkesÀ efoKee³ee,efpevekeÀes Ssmee yevee³ee, efpeme ³e%e keÀer mLeehevee keÀer, GmekeÀer efJeMeeuelee Deewj efoJ³elee keÀes osKeves kesÀDeeOeej hej DeLee&led DevegYeJe kesÀ ÒeceeCe kesÀ DeeOeej hej efve½e³e~ leermeje efpevneWves GvekeÀes osKee,DevegYeJe efkeÀ³ee GvekesÀ Üeje Gve iegCe keÀle&J³eeW keÀes megvekeÀj Yeer GvekeÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ, GvekesÀefJe<e³e ceW efve½e³e neslee nw~ peye DevegYeJe keÀjWies, Gve yeeleeW hej efve½e³e nesiee leye ner GvekeÀes HeÀe@ueeskeÀj mekeWÀies~

Jewmes lees efpevneWves meekeÀej ceW ye´ïee yeeyee keÀes veneR osKee nw hejvleg DeYeer DeJ³ekeÌle yeeheoeoekesÀ ªhe ceW GvekesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe Òel³e#e ceW DevegYeJe keÀj jns nQ~ GvekeÀe Yeer ³es yeæ[emeewYeei³e nw efkeÀ Jes Fve megj-ogue&Ye ¢M³eeW keÀes Òel³e#e ceW osKe Yeer jns nQ Deewj DevegYeJe Yeer keÀj jnsnQ~ pewmes efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³e meeiej kesÀ meceeve nQ Jewmes ner ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³e Yeermeeiej kesÀ meceeve nw, efpevekeÀer efieveleer keÀjvee, GvekeÀe JeCe&ve keÀjvee Deheveer meeceLe& mes hejs nw Deewj met³e&keÀes oerhekeÀ efoKeeves pewmee nw, efHeÀj Yeer Deheves Deewj meJe& kesÀ keÀu³eeCeeLe& ye´ïee yeeyee kesÀ kegÀí keÀoceeWhej ³eneB efJe®eej keÀj jns nQ, efpeve hej nceeje O³eeve nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, efpememes nceejsheg©<eeLe& ceW leerJe´ ieefle Dee mekesÀ~* ³es mebiece³egie hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& nw~ mel³e DeeeflcekeÀ mJeªhe megKe-ogKe, DenbkeÀej-nervelee, Òeeefhle-DeÒeeefhle Deeefo meyekeÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle nw~ ³eLeeLe& hejceelcee keÀe meeLe DenbkeÀej-nervelee, ogKe-DeMeeefvle, Ye³e-ef®evlee, Deheves-heje³es keÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle, peerJevecegkeÌle hejceevevoce³enw~ ³eLeeLe& %eeve³egkeÌle peerJeve mee#eer efmLeefle Yeer DenbkeÀej-nervelee, pe³e-hejepe³e, ogKe-DeMeeefvle,Ye³e-ef®evlee, Deheves-heje³es keÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle, peerJevecegkeÌle Òeeefhle-mJeªhe, hejce megKece³e nw~Ssmes Fme mebiece³egieer peerJeve keÀe megKe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees, ³ener Fme mebiece³egieer peerJeve keÀermeHeÀuelee nw, yeehe meceeve efmLeefle nw, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~

meekeÀej ye´ïee yeehe meceeve heg©<eeLe& keÀj Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe keÀjes~pewmes ye´ïee yeeyee ves Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe keÀj ³eLeeLe& heg©<eeLe& kesÀ Üeje Deeefo mes

68

Devle lekeÀ efvejvlej ®eæ{leer keÀuee ceW Deeies yeæ{les ie³es~ ye´ïee yeeyee kesÀ ve heg©<eeLe& ceW keÀye Deewj keÀneBGleej Dee³ee Deewj ve Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle³eeW keÀer HeÀereEueie ceW Gleej Dee³ee~ efvejvlej ®eæ{leerkeÀuee jner, efpeme ®eæ{leer keÀuee keÀe mJe³eb Yeer DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj otmejeW keÀes Yeer keÀje³ee~ Ssmes FmepeerJeve kesÀ cenlJe keÀes DevegYeJe keÀj ®eæ{leer keÀuee keÀe heg©<eeLe& keÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjes~

efvejekeÀej hejceelce kesÀ yeeo ye´ïee keÀe mLeeve nw DeLee&led efMeJe hejceelcee kesÀ yeeo otmejerDeelcee (Next to God) ye´ïee yeeyee keÀer nw~ efMeJe hejceelcee meJe& iegCeeW SJeb MeefkeÌle³eeW keÀe meeiejnw lees ye´ïee ceW Yeer DeJeM³e ner hejceelcee kesÀ meceeve ner iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB neWieer, leye GvekeÀe mLeeveYeieJeeve kesÀ yeeo ceevee peelee nw~ ye´ïee ner Þeerke=À<Ce yevelee nw~ Þeerke=À<Ce meJe& iegCe mechevve, 16 keÀueemechetCe& nw lees ye´ïee ceW Yeer Jes meYeer iegCe DeJeM³e nesves ®eeefnS Deewj nQ Yeer~ mel³elee lees ³es nw efkeÀ ye´ïeeyeeyee ceW Þeerke=À<Ce kesÀ meceeve meJe& iegCe Deewj efJeMes<elee³eW lees nw ner Deewj meeLe ceW efMeJe hejceelcee kesÀmeceeve iegCe Deewj MeefkeÌle³eeb Yeer nQ~ ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve oesveeW kesÀ iegCe Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe mebiecenw~ FmeefueS ner ³es mebiece³egieer peerJeve meJeex®®e ceevee peelee nw Deewj Fme peerJeve ceW pees DevegYeJe nesleenw Jen ef$eueeskeÌ³e Deewj ef$ekeÀeue ceW keÀneB Deewj keÀYeer veneR nes mekeÀlee nw~ ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve keÀerefJeMes<eleeDeeW Deewj mece³e kesÀ Ssmes cenlJe keÀes peevekeÀj GvekeÀe DevegmejCe keÀjkesÀ peerJeve ceW me®®eercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee ner ceeveJe peerJeve keÀer cenevelee nw~ ye´ïee yeeyeekeÀe peerJeve hejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj Þeerke=À<Ce kesÀ iegCeeW keÀe mebiece nw~``hejceelcee veF& me=efä j®eles nQ lees peªj Òepeeefhelee ye´ïee ®eeefnS~ met#ceJeleve Jeeuee lees ³eneB Dee vemekesÀ~ Jen nw mechetCe& DeJ³ekeÌle~ ³eneB lees meekeÀej ye´ïee ®eeefnS~ ... ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀerjele ieeF& peeleer nw~'' mee.yeeyee 20.10.03 efjJee.``ye´ïee yeehe keÀes Òel³e#e efkeÀ³ee DeLee&led yeeheoeoe keÀes meeLe-meeLe Òel³e#e efkeÀ³ee keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeveener leye, peye yeehe ves Dehevee yevee³ee (ÒeJesMe efkeÀ³ee) lees yeehe ceW oeoe Deewj oeoe ceW yeehe mecee³eengDee nw~ Ssmes ye´ïee yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee DeLee&led ueJeueerve Deelcee yevevee~''

De.yeeheoeoe 13.2.92 oeefo³eeW mes``legcekeÀes heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee efMeJeyeeyee nw~ osnOeejer meye heg©<eeLe& keÀjles nQ~ ³en Yeer osnOeejer nw,FvekeÀes Yeer efMeJeyeeyee heg©<eeLe& keÀjeles nQ~ ... legcekeÀes Þeercele osves Jeeuee efMeJeyeeyee nw~ ³en ye´ïee keÀercele veneR nw~ ³en lees heg©<eeLeea nw hejvleg FvekeÀe heg©<eeLe& peªj Flevee Tb®e nw, leye lees veeje³eCe yevelesnQ~ lees ye®®eeW keÀes heg©<eeLe& ceW FvekeÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~''


69

``Òepeeefhelee ye´ïee keÀes keÀnles nQ~ Òepeeefhelee DeLee&led Òepee keÀes j®eves Jeeuee~ hejvleg GvekeÀes YeieJeeveveneR keÀn mekeÀles~ YeieJeeve Òepee veneR j®eles nQ~ YeieJeeve kesÀ lees meye Deelcee³eW DeefJeveeMeer ye®®es nQ~... legcekeÀes YeieJeeve ves ye´ïee yeehe Üeje S[e@hì efkeÀ³ee nw~ ... FvekeÀes Òepeeefhelee ye´ïee leye keÀnles nQ,peye FveceW efMeJeyeeyee ves ÒeJesMe efkeÀ³ee nw~''

mee.yeeyee 18.9.04 efjJee.ye´ïee yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee DeLee&led ye´ïee yeehe meceeve iegCe SJeb efJeMes<elee³eW OeejCe keÀjvee

Deewj keÀle&J³e keÀjvee~ FmekesÀ efueS ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³e-efJeMes<eleeDeeW mes kegÀí keÀe Deheves%eeve Deewj DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ~

HeÀe@uees-HeÀeoj ceW vecyejJeveefMeJeyeeyee kesÀ mehetle yeve meyetle osves Jeeueslegjle oeve cenehegC³e kesÀ Òel³e#e mJeªheleve-ceve-Oeve, mecyevOe-mecheke&À mes mechetCe& mecehe&Ce keÀj meceeve yeveves Jeeuesmeoe DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLelemeekeÀej ueeskeÀ ceW meekeÀej osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhehenues ceeveJe pees heg©<eeLe& keÀjkesÀ ceeveJe mes HeÀefjMlee yevesmeJe& ÒekeÀej kesÀ DevegYeJeeW kesÀ meeiejveJe-efJeée kesÀ j®elee DeLee&led veJe-efJeée kesÀ j®elee hejceelcee kesÀ meeLe veJe-efJeée keÀer j®evee ceW men³eesieerefve½e³eyegef× efJepe³eefvle kesÀ Òel³e#e mJeªhemeoe SkeÀ hejceelcee efhelee keÀer Þeercele hej ®eueves JeeuesDeìue efve½e³e Deewj ¢æ{ efJeéeeme jKeves JeeuesmeJe¥Me SJeb meJe&mJe l³eeieerl³eeie ceW Yeei³e keÀer DevegYetefle keÀjves Jeeuesmeoe meejLeer yevekeÀj keÀcexefvê³eeW keÀes ®eueeves Jeeues mJejep³e DeefOekeÀejermee#eer Deewj meeLeerheve keÀer efvejvlej DevegYetefle ceW jnves Jeeuesmee#eer Deewj ì^mìer efmLeefle Jeeues[êcee kesÀ heÆs hej Deìue-De®eue, efve½e³eyegef×Deeefo mes Devle lekeÀ SkeÀjme efmLeefle ceW jnves Jeeues DeLee&led peerJeve ceW Gleej-®eæ{eJe mes cegkeÌle meoeSkeÀjme ®eæ{leer keÀuee ceW jnves Jeeues

70

efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve keÀer OeejCee kesÀ peeûele mJeªhe mes veeELeie v³et' keÀe hee" hekeÌkeÀe keÀjkesÀ meoeefveef½evle%eeve keÀer hejekeÀeÿe Deewj efvecee&velee kesÀ mlecYe%eevemeeiej hejceefhelee hejceelcee keÀes Deheves leve ceW OeejCe keÀjves Jeeues %eeve-ceevemejesJej, YeeieerjLeefMeJeyeeyee keÀer cegjueer mes DeieeOe h³eej Deewj ye®®eeW ceW Yeer cegjueer kesÀ Òeefle h³eej peeûele keÀjves Jeeuesefvejvlej mìt[sCì ueeFHeÀ ceWSkeÀ Yejesmee, SkeÀ yeue, SkeÀ DeeMe-efJeéeeme keÀer Òeeflecete|leveäesceesne - mce=efle mJeªhe kesÀ mlecYe DeLee&led SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&SkeÀ OekeÀ mes efJeveeMeer keÀceeF& keÀes me®®eer DeefJeveeMeer keÀceeF& ceW heefjJele&ve keÀjves Jeeuesleve-ceve-Oeve keÀes ì^mìer yeve mecYeeueves Deewj keÀe³e& ceW ueieeves Jeeuesleve-ceve-Oeve keÀes hejceelcee kesÀ heeme hetje FvM³eesj keÀjkesÀ hetje jep³e-Yeei³e heeves JeeuesefvemexkeÀuhe neskeÀj leve-ceve-Oeve meye hejceelcee keÀes efJeue keÀjkesÀ efJeue hee@Jej OeejCe keÀjves Jeeuesmel³elee Deewj Meeueervelee (Reality Royality) keÀer Òeeflecete|le DeLee&led Òel³e#e mJeªhe³eesie keÀer efvejvlej MeefkeÌleMeeueer efmLeefle ceW efmLele jnves Jeeuesmeoe yeehe kesÀ mvesn ceW mecee³es ngSmeoe meJe& keÀes men³eesie keÀjves Jeeuesmeoe oelee yeve meJe& keÀes KegMeer, %eeve-Oeve, men³eesie, mvesn, MeefkeÌle ... osves JeeuesefvejekeÀejer - efvee|JekeÀejer - efvejnbkeÀejer efmLeefle kesÀ Òel³e#e mJeªhemeoe efvejekeÀejer - DeekeÀejer - meekeÀejer efmLeefle kesÀ menpe DeY³eemeeryesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe kesÀ Òeeflecetle&¢æ{ mebkeÀuhe SJeb ¢æ{ Òeefle%emeoe yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe yewuesvme jKeves Jeeueshenues Deehe keÀe hee" hekeÌkeÀe jKekeÀj meoe ye®®eeW keÀes Deeies yeæ{eves Jeeuescevmee-Jee®ee-keÀce&Cee DeKeC[ ceneoeveermeJe& mecyevOe SkeÀ yeehe kesÀ meeLe peesæ[ves Deewj pegæ[eves JeeuesSkeÀ yeehe kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW kesÀ DevegYeJeeW ceW jn meJe& keÀes DevegYeJe keÀjeves JeeuesmeJee&lceeDeeW keÀer hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe meieeF& DeLee&led meewoe keÀjeves Jeeues oueeueheefJe$elee keÀer OeejCee kesÀ ®ejceeslke=Àä mJeªhehetJe&peheve kesÀ mJeªhe mes efJeée-Òesce keÀer YeeJevee meoe peeûele jKeves Jeeues

71

ye®®eeW keÀes ceeFkeÀ yeveekeÀj Deeies keÀjkesÀ heerís mes ceeFì yeve MeefkeÌle osves Jeeuesmel³elee keÀer MeefkeÌle keÀe mlecYe (Authority of Reality and Truth)

mel³elee keÀes meY³elee Deewj Òesce mes efme× keÀjves JeeuesmechetCe&lee Deewj mechevvelee keÀer Òeeflecete|leÒesce Deewj MeefkeÌle kesÀ yewuesvme ceW efmLelejceCeerkeÀlee Deewj iecYeerjlee kesÀ yewuesvme kesÀ meekeÀej mJeªhemeoe efveYe&³e Deewj efveef½evleDeoc³e meenmeerOew³e&Jeeve Deewj mece³e keÀer Oew³e& mes Òeleer#ee keÀjves Jeeues hejvleg heg©<eeLe& ceW efvejvlej meleke&Àefvecee&velee mes efvecee&Ce kesÀ keÀle&J³e ceW efvejvlej mebueivemeoe efveefceÊe Deewj efvecee&ve YeeJe Jeeues¢efä ceW efoJ³elee, keÀceeX ceW kegÀMeuelee, JeeCeer ceW ceOegjlee keÀer OeejCee-cetjleefJeÐeeLeeaheve Deewj efMe#ekeÀheve kesÀ yewuesvme kesÀ OeejCee-mJeªhelehem³ee keÀe efvejvlej peeûele mJeªhe DeLee&led efvejvlej lehemJeercetle&l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee kesÀ Òeeflecete|leefvejvlej ®eæ{leer keÀuee keÀer efmLeefle ceWªhe ceW meeoieer Deewj ®eueve ceW efoJ³elee, Yejhetjlee Deewj Meeueerveleemeoe efJeée-cenejepeve yeveves keÀe veMee Deewj efJeée-mesJeeOeejerheve keÀer efvecee&velee Deewj keÀle&J³e keÀeyewuesvme jKeves Jeeuesceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle .. ceW meoe SkeÀjmeve keÀent mes oesmleer, ve keÀent mes Jewj keÀer ³eLeeLe& OeejCee Jeeues efveYe&³e Deewj efveJezjmeJe& kesÀ Òeefle jnceefoueDehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjves JeeuescegKe Üeje meoe Jejoeveer yeesue yeesueves Jeeuescee³ee kesÀ ³eg× ceW meHeÀue ³ees×eh³eej kesÀ DeKegì YeC[ejkeÀce&Yeesie ceW Yeer keÀce&³eesie keÀe DevegYeJe keÀjves Deewj keÀjeves JeeueskeÀce&³eesie DeLee&led ³eesieyeue mes keÀce&Yeesie hej efJepe³e heeves JeeuesmeJe& kesÀ Òeefle mece-¢efä, mece-YeeJevee jKeves Jeeues

72

menveMeeruelee Deewj Òesce keÀer Òeeflecete|lemeoe meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee JeeuesefJeIveeW keÀes Yeer hejer#ee mecePekeÀj heej keÀjves Deewj heeme keÀjves Jeeueshegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej keÀe SkeÀ OekeÀ mes mechetCe& heefjJele&ve keÀjves JeeuesDeheves peerJeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ mece³e, MeefkeÌle, meeOeve Yeer mesJee ceW ueieeves JeeuesieYYeerjlee - jceCeerkeÀlee keÀe mevlegueve jKe efvejvlej SkeÀevleJeemeer efmLeefle ceW efmLelemeoe SkeÀ kesÀ Devle ceW Kees³es ngS SkeÀevleJeemeer efmLeefle ceW jnves Jeeuesmeoe meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀes Deheves peerJeve mes Òel³e#e keÀjves Jeeuesmee#eeled yeehe meceeve DeLee&led yeehe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeves JeeueskeÀue keÀjs mees Deepe keÀj, Deepe keÀjs mees Deye~ heue ceW hejue³e nes³esieer yengefj keÀjesies keÀye - kesÀÒel³e#e mJeªhe¢efä mes ner DeelceeDeeW kesÀ Yeei³e keÀes hejKeves Jeeues meHeÀue heejKeerYe=ieg $e+ef<e kesÀ meceeve meJe& keÀer pevce-he$eer keÀes osKeves Jeeues me®®es Ye=ieg $e+ef<eDe®eevekeÀ kesÀ heshej ceW meoe heeme nesves Jeeueshejceelce-Òesceer Deewj meJe& keÀes hejceelce-Òesceer yeveeves Jeeuesotmejs kesÀ ogKe-oo& keÀes Dehevee mecePekeÀj meJe& kesÀ ogKe otj keÀjves kesÀ mebkeÀuhe JeeuesDeheves mJeceeve ceW jnles meJe& kesÀ Òeefle mecceeve jKeves Jeeuesefiejs ngDeeW Deewj iejeryeeW keÀes Yeer ieues ueieekeÀj iejerye-efveJeepe keÀes Òel³e#e keÀjves JeeuesiegCeûeener Deewj iegCeeW keÀe oeve keÀjves Jeeuesmeoe meJe& keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes osKeves Deewj GvekeÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes mesJee ceW ueieeves Jeeuespeeefle-heebefle, Oece&, Yee<ee Yeso mes Thej meJe& Òeefle meceeve ¢efä Deewj meJe& keÀes ieues ueieeves JeeuesefJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve keÀes ³eLeeLe& jerefle OeejCe keÀj meJe& kesÀ Òeefle efveoex<e ¢efä JeeuesmeJe& kesÀ efoueeW keÀes peerleves Jeeues ceemìj-efoueejeceefvemJeeLe& Deewj efve<keÀece mesJeeOeejerefvevokeÀ keÀes Yeer ieues ueieeves Jeeues DeLee&led DehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjves JeeuesDeLekeÀ heg©<eeLeea, DeLekeÀ mesJeeOeejer Deewj efveêepeerleieghle heg©<eeLeeakeÀce&³eesieer peerJeve kesÀ Òel³e#e mJeªhekeÀce& ceW meoe SkeÌ³etjsì SJeb heg©<eeLe& ceW meoe Deueì&

73

otjebosMeer yegef× Jeeuesmeoe mebkeÀuhe, ¢efä-Je=efÊe, mebie mes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs, meoe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀjves Deewj keÀjeves Jeeues~mJe³eb Yeer meoe cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW jn DeewjeW keÀes Yeer Gme efmLeefle keÀe DevegYeJekeÀjeves JeeuesmeJe& hej o³ee keÀjves JeeuesmJe³eb OeejCee keÀj otmejeW keÀes efMe#ee osves Jeeues DeLee&led ³eesi³e efMe#ekeÀmJe³eb Yeer osn mes v³eejs hejceevevoce³e DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deewj otmejeW keÀes Yeer Gme efmLeeflekeÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeuesveece, ceeve, Meeve kesÀ efYeKeejerheve mes meoe cegkeÌlemeoe DeeMeeJeevemeoe mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegä Deewj Òemevvelee keÀer efmLeefle ceW efmLeleF®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle ceWmeoe Deheves DeYeerÿ ue#³e hej ceve-yegef× mes SkeÀeûe jKeves Jeeues Depeg&vemeoe Deheves Oece&-heLe hej Deef[ie jnves Jeeues Oece&jepe ³egefOeefÿjmeoe meJe& GÊejoeef³elJe keÀes efveYeeles Yeer efJeosner efmLeefle ceW efmLele efJeosner pevekeÀmeJee&lceeDeeW keÀer hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe meieeF& DeLee&led meewoe keÀjeves Jeeues oueeueefMeJeyeeyee keÀes Dehevee jLe osves Jeeues YeeieerjLe,F&éejer³e heæ{eF& kesÀ keÌueeme kesÀ meHeÀue ceeveerìjmeoe Fefvê³epeerleefvejvlej ef®evleveMeeruemeJe&mJe meHeÀue keÀj meHeÀueleecetle& yeveves Jeeues Deewj otmejeW keÀes Yeer meHeÀue keÀjves keÀer ÒesjCee osves JeeuesÒesjCee ñeesleyeehe hej yeefuenej neskeÀj efJepe³e ceeuee kesÀ ÒeLece efJepe³eer jlvemeoe ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme mes ye®®eeW keÀer heeuevee keÀjves Jeeuesmeoe v³eejs Deewj h³eejsheve kesÀ yewuesvme Jeeues DeLee&led keÀceueemeveOeejermJe³eb keÀes Fme ogefve³ee ceW cesnceeve mecePekeÀj ceneve yeveves JeeueskeÀcee&leerle efmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW jnves Deewj otmejeW keÀes Yeer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjevesJeeues

74

JeeCeer Deewj cevmee mesJee meeLe-meeLe Jeeuesmeoe mJe³eb keÀes leve-ceve mes mJemLe DevegYeJe keÀjves Deewj otmejeW keÀes Yeer Ssmeer ner cenmetmelee osves Jeeuesmeoe efve<he#e YeeJe OeejCe keÀj meJe& keÀes efve<he#elee keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeuesefveme¥keÀuhe efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eeme mes meoe efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW jnves Jeeueshejceelcee kesÀ yeieer®es kesÀ meJe&Þesÿ megieefvOele HetÀue Deewj meHeÀue ceeueermeoe oMe&veer³e cetle&DeeuejeGC[ heeì&Oeejermeoe ogDee³eW osves Deewj ogDee³eW uesves Jeeues ogDeeDeeW kesÀ DeKegì YeC[ejmeoe meeiej kesÀ meceeve iecYeerj DeLee&led meye yeeleeW keÀes meceeves Jeeuesmeoe Oew³e& mes efJeIveeW keÀe meecevee keÀj meJe& keÀes efJeIvecegkeÌle yeveeves Jeeuesce=l³eg hej efJepe³e heekeÀj DecejlJe keÀes heeves Jeeues³eLeeLe& heg©<eeLeea peerJeve kesÀ Sipeecheguel³eeie mes efceues Yeei³e keÀe Yeer l³eeie keÀjves JeeuesmLetue Deewj DeefJeveeMeer %eeve-jleveeW kesÀ meHeÀue peewnjermeoe yeehe, ìer®ej, melieg© kesÀ Dee%eekeÀejer DeLee&led HeÀjceeve yejoej, JeHeÀeoejF&éejer³e %eeve kesÀ Òel³e#e ÒeceeCeefJeée kesÀ mvesner Deewj efJeée kesÀ men³eesieermeJe& OeceeX keÀe Deeefo efheleeceeveJelee kesÀ Deeefo efheleemeekeÀej ceW nesles DeJ³ekeÌle ªhe keÀe Deewj DeJ³ekeÌle nesles Yeer meekeÀej kesÀ meceeve efceueve keÀe DevegYeJekeÀjeves Jeeuesmeoe meceLe& yeve cesnvele mes cegkeÌle neskeÀj, meJe& keÀes meceLe& Deewj cesnvele mes cegkeÌle yeveeves Jeeueshejceelcee efhelee kesÀ meeLe ©ê %eeve ³e%e kesÀ j®elee©ê %eeve ³e%e kesÀ ÒeLece yeéïeCe DeLee&led j#ekeÀDeheveer Þesÿ Je=efÊe mes Jee³eyesMeve Deewj Jee³eyesMeve mes Jee³egceC[ue yeveeves JeeuesÒeYeeJeMeeueer ÒeefleYee Jeeues DeLee&led ÒeYeeJeMeeueer J³eefkeÌlelJe JeeuesmeeOeve nesles Yeer meeOevee kesÀ peeûele mJeªhe ceW jnves Jeeueshejceelcee kesÀ Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes mecePekeÀj, hejceelcee efhelee kesÀ hetjs Jemex kesÀ Jeeefjme yevevesJeeues

75

hejceelcee kesÀ efJeée-heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW meoe men³eesieermLeehevee kesÀ keÀe³e& ceW meoe hejceelcee kesÀ men³eesieermeJe&MeefkeÌleJeeve yeehe hej hetje yeefuenej neskeÀj yeueJeeve yeveves Jeeuesieerlee %eeve kesÀ Òel³e#e mJeªhe

HeÀe@uees-HeÀeoj ceW vecyejJeveye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀes HeÀe@uees keÀj GvekesÀ meceeve ceemìj meJe&iegCe mechevve yeveW,

mechetCe& Deewj mechevve yeveW~ pees ye´ïee yeehe keÀes De®íer jerefle HeÀe@uees keÀjlee nw, Jen efMeJe yeehe Deewjye´ïee yeehe meceeve mechetCe& Deewj mechevve yeve ner peelee nw~``yeehe lees efyeukegÀue meeOeejCe nw~ [^sme Deeefo meye Jener nw~ kegÀí Yeer HeÀke&À veneR~ ... efmeHe&À yeeheves ÒeJesMe efkeÀ³ee Deewj keÀesF& HeÀke&À veneR~ pewmes yeehe ye®®eeW keÀes h³eej mes mecYeeueles nQ, heeueve-hees<eCekeÀjles nQ, Jewmes ³en Yeer keÀjles nQ~ keÀesF& DenbkeÀej keÀer yeele veneR nw~ ... yeehe lees ®egcyekeÀ nw~''

mee.yeeyee 1.3.04 efjJee.``mechetCe& efmLeefle keÀe ef®e$e meekeÀej ceW osKee nw? ... GvekesÀ nj iegCe, nj keÀce& keÀes Deheves keÀce& DeewjJeeCeer mes YeWì keÀjes lees ceeuetce heæ[ pee³esiee efkeÀ efkeÀlevee heg©<eeLe& keÀjvee nw~''


efMeJeyeeyee kesÀ mehetle yeve meyetle osves Jeeuesye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀe mehetle yevekeÀj GvekesÀ meceeve yeveves keÀe meyetle efo³ee DeLee&led

GvekesÀ meceeve efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer yevekeÀj efoKee³ee~``Deepe kesÀ efove ye´ïee ves ye®®es kesÀ ªhe ceW mehetle ye®®ee yeveves keÀe meyetle efo³ee, mvesn kesÀ mJeªhe keÀemeyetle efo³ee, meceeve yeveves keÀe meyetle efo³ee~ Deefle h³eejs Deewj Deefle v³eejsheve keÀe meyetle efo³ee, yeehemeceeve keÀcee&leerle DeLee&led keÀce& kesÀ yevOeve mes cegkeÌle, v³eeje yeveves keÀe meyetle efo³ee~''


legjle-oeve cenehegC³e kesÀ Òel³e#e mJeªheleve-ceve-Oeve, mecyevOe-mecheke&À mes mechetCe& mecehe&Ce keÀj meceeve yeveves Jeeues

ye´ïee yeeyee ves Deheves leve-ceve-Oeve, mecyevOe-mecheke&À keÀes SkeÀ OekeÀ mes efMeJeyeeyee keÀesmecee|hele keÀjkesÀ GvekesÀ Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeve ie³es~ mebkeÀuhecee$e Yeer mees®ee veneR, efkeÀmeer ÒekeÀej keÀeefJe®eej veneR efkeÀ³ee~ ye´ïee yeeyee keÀes GvekesÀ Fmeer oeve kesÀ HeÀuemJeªhe efMeJeyeeyee keÀe hetje Jemee&

76

efceuee~ efMeJeyeeyee Yeer keÀnles nQ - Fme mece³e legce Dehevee leve-ceve-Oeve cesjs keÀes oeve keÀjles nes,GmekesÀ SJe]pe ceW ceQ legcekeÀes mJeie& keÀe Jemee& oslee ntB~ FmeceW pees efpelevee, efpeme YeeJevee Deewj efJeefOe meskeÀjlee nw, Gme Devegmeej GmekeÀes HeÀue efceuelee nw~``³eeo nw ye´ïee yeehe ves Deeefo ceW efkeÀleves mece³e ceW meye meHeÀue efkeÀ³ee? Devle lekeÀ Dehevee mece³emeHeÀue efkeÀ³ee~ ®eens keÀcee&leerle Yeer yeve ie³es efHeÀj Yeer efkeÀleves he$e efueKes! mece³e meHeÀue efkeÀ³ee vee~ueemì efove Yeer cegKe mes ceneJeekeÌ³e G®®eejCe efkeÀ³es~ ueemì efove lekeÀ meye meHeÀue efkeÀ³ee, FmeerefueSmeHeÀuelee keÀes Òeehle nes ie³es~ lees HeÀeuees HeÀeoj~... ye´ïee yeehe ves efJeMes<elee keÌ³ee efoKeeF&? peesmees®ee Jen meskesÀC[ ceW efkeÀ³ee~ efmeHe&À mees®ee veneR , efmeHe&À huesve veneR yevee³ee uesefkeÀve ÒewefkeÌìkeÀue ceWkeÀjkesÀ efoKee³ee~ Ssmes HeÀeuees HeÀeoj~''


``DeYeer yeeyee heerme mLeeheve keÀjles nQ lees legce ye®®es efMeJeyeeyee keÀes keÌ³ee ÒeeFpe osles nes? Jen legcekeÀes21 pevce mJeie& keÀer jepeOeeveer keÀer ÒeeF]pe osles nQ, legce yeeyee keÀes keÌ³ee osles nes? pees efpeleveer ÒeeF]peyeehe keÀes osles nQ, Gleveer efHeÀj yeehe mes uesles Yeer nQ~ henues-henues Fmeves ÒeeF]pe oer~ efMeJeyeeyee lees oeleenw~... Fme oeoe ves Dehevee meye kegÀí efo³ee nw, FmeefueS HegÀue ÒeeF]pe Yeer ues jns nQ~''

mee.yeeyee 2.12.03 efjJee.``meeLe kewÀmes jnWies, meceeve yeveves mes~ meceevelee kewÀmes uee³eWies? meekeÀej yeehe kesÀ meceeve yeveves mes~DeYeer yeeheoeoe keÀnles nes vee~ GveceW meceevelee kewÀmes DeeF&? mecehe&Celee mes meceevelee meskesÀC[ ceWDeeF&~ Ssmes mecehe&Ce keÀjves keÀer MeefkeÌle ®eeefnS~''


``³en [êcee ceW vetBOe nw efkeÀ pees efpelevee keÀjles nQ, Jen Glevee heeles nQ~ DeYeer meye kegÀí veF& ogefve³ee ceWìêvmeHeÀj keÀjvee nw~ FvekeÀes osKees, efkeÀleveer yeneogjer keÀer~ ... yeeyee ves lees HeÀì mes os efo³ee, mees®eeveneR~ HegÀue hee@Jej os oer~... ye®®eeW Deeefo keÀe kegÀí Yeer K³eeue veneR efkeÀ³ee~ osves Jeeuee F&éej nw leesefHeÀj nce efkeÀmeer keÀe jsmheeefvmeyegue Leesæ[sner jns~''

mee.yeeyee 13.4.05

``meeLe jnvee nw, meeLe ®euevee nw - ³en Jee³eoe hekeÌkeÀe nw vee meYeer keÀe~ ¢æ{ mebkeÀuhe Jeeues meoemeHeÀuelee keÀes heeles nQ~ ¢æ{lee meHeÀuelee keÀer ®eeyeer nw~ peneB ¢æ{lee meoe nw, JeneB meHeÀuelee meoe nw~¢æ{lee keÀce lees meHeÀuelee Yeer keÀce~ ... ye´ïee yeehe keÀer efJeMes<elee keÌ³ee osKeer? ³ener osKeer vee efkeÀlegjle oeve cenehegC³e~ ... ³en SkeÀ ner ceneve Deelcee nw, efpemekeÀer yeeue ªhe mes ³egJee ªhe veeje³eCekesÀ ªhe ceW hetpee nw~'' De.yeeheoeoe 24.3.85

77

meoe DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeleDeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer ienve Deewj oerIe&keÀeue keÀer efmLeefle DeLee&led DevegYetefle keÀe heg©<eeLe& ner

³eLeeLe& heg©<eeLe& nw~ ye´ïee yeeyee ves Deeefo mes ner DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe ienve DeY³eeme efkeÀ³ee DeewjDeYeerÿ ue#³e keÀes Òeehle efkeÀ³ee DeLee&led meoe keÀeue Gme efmLeefle ceW efmLele neskeÀj jns~ ye´ïee yeeyee vesDeelcee keÀe hee" Flevee hekeÌkeÀe efkeÀ³ee pees osn Yetue ieF&, efJeosner yeve ie³es~ DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀerefmLeefle ner meJe& mecem³eeDeeW keÀe nue Deewj meJe& Òeeefhle³eeW keÀer DevegYetefle keÀe meeOeve nw~ MeeðeeW ceW jepeepevekeÀ keÀe GoenjCe ye´ïee yeeyee kesÀ Fmeer heg©<eeLe& Deewj efmLeefle keÀe nw~* DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw, hejceelcee keÀe meeLe hejceevevoce³e nw, ³es efJeée-veeìkeÀ keÀe%eeve hejce megKece³e nw, ³es Yetefce (hejceelcee keÀer keÀce&Yetefce) hejce heeJeve nw, ³es yeéïeCe peerJevemeJe&Þesÿ nw, ³es yeéïeCeeW keÀe mebie hejce Þesÿ nw, Fme yeéïeCe peerJeve keÀe keÀle&J³e meJeex®®e nw DeewjmeJeexÊece HeÀue osves Jeeuee nw~ Ssmes Fme mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj FmekeÀe megKe ueesDeewj oes DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees - ³ener peerJeve nw~ ye´ïee yeeyeeves Fme efmLeefle ceW efmLele neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejcemegKe DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj meJee&lceeDeeWkeÀes Yeer keÀje³ee~ Ssmes HeÀe@uees HeÀeoj keÀjves Jeeues ner mebiece³egieer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe megKeDevegYeJe keÀj mekeÀles nQ Deewj keÀjles nQ~``pewmes osneefYeceeve ves®ej Deewj ves®egjue jne Gmeer ÒekeÀej osner-DeefYeceeveer efmLele Yeer ves®egjue Deewjves®ej nes~ ... peye osneefYeceeve keÀer ves®ej keÀes ves®egjue yevee³ee nw lees keÌ³ee yeehe meceeve ves®ej keÀesves®egjue veneR yevee mekeÀles nes! ... ³eLeeLe& ves®ej yeehe meceeve yeveves keÀer nw, FmeceW cesnvele keÌ³eeW? leesyeeheoeoe DeYeer meYeer ye®®eeW keÀer osner-DeefYeceeveer jnves keÀer ves®egjue ves®ej osKevee ®eenles nQ~ ye´ïeeyeehe keÀes osKee ®eueles-efHeÀjles, keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjles osner-DeefYeceeveer efmLeefle ves®egjue ves®ej Leer~''


* osn ceW jnles osn mes v³eejs neskeÀj hejce Meeefvle keÀe DeLee&led cegefkeÌle keÀe DevegYeJe hejce Deveghece nwDeewj osn ceW jnles owefnkeÀ ogefve³ee kesÀ J³eLe& mes cegkeÌle meoe meceLe& efmLeefle ceW efmLele peerJevecegkeÌle efmLeeflekeÀe DevegYeJe hejce megKece³e nw~ hejceefhelee hejceelcee keÀes Deheveer osn nw veneR, FmeefueS Jen meoev³eeje nw, GmekesÀ efueS Fme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀj ÒeÍe>> ner veneR, Jen lees meoe cegkeÌlenw~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe ÒeÍe>> GmekesÀ efueS efpemekeÀes peerJeveyevOe keÀe DevegYeJe nes~ye´ïee yeeyee ves oesveeW keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej DeYeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀj Deewj keÀje jns nQ~ Ssmes HeÀe@uees HeÀeoj~

78

* ³es F&éejer³e peerJeve kesÀJeue heg©<eeLe& kesÀ efueS ner veneR nw yeefukeÀ FmekeÀe Dehevee efJeMes<e Deevevo nw,pees ef$eueeskeÌ³e Deewj leerveeW keÀeueeW ceW efceuevee mecYeJe veneR nw~ pees Fme jnm³e keÀes peeve ueslee nw JenerFmekeÀe Deevevo DevegYeJe keÀjlee nw, pees megj-ogue&Ye nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀesmecePekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ Fme hejce Deevevo keÀesDevegYeJe keÀjvee ner Fme yeéïeCe peerJeve keÀer hejce Òeeefhle nw~~* DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee kesÀ efueS peerJeve Deewj ce=l³eg meceeve megKeoe³eer nesles nQ, GmekeÀesosn Deewj osn keÀer ogefve³ee Òee³e: Yetueer ngF& ner nesleer nw~ Jen meoe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeeWceW Kees³ee ngDee jnlee nw~ ye´ïee yeeyee ves ³es DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj Deheves peerJeve mes DevegYeJe keÀje³ee~Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe DeLee&le efyevog ªhe ceW efmLele nesvee Deewj meJe& keÀes efyevog ªhe ceW osKevee ³enermechetCe&lee DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DeefYeuee<eer Deelcee keÀe DeYeerä heg©<eeLe& nw~ Fmeer kesÀmeHeÀue DeY³eeme Üeje ye´ïee yeeyee ves cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe efkeÀ³ee DeewjmechetCe& yevekeÀj DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee mJeªhe keÀes Òeehle efkeÀ³ee~ ncekeÀes Yeer ye´ïee yeehe meceeve mechetCe&leeDeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes heevee nw lees GvekesÀ Fve keÀoceeW hej keÀoce jKekeÀjFme efmLeefle keÀes hekeÌkeÀe keÀjvee nw DeLee&led yeehe meceeve yevevee nw~ owefnkeÀ ¢efä ner Deelcee kesÀ heleve keÀecetue keÀejCe nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe kesÀ DevegYeJe ceW cegK³e yeeOee nw~ DeeeflcekeÀ¢efä-Je=efÊe Deelcee kesÀ GlLeeve Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe cetueeOeej nw

meekeÀej ueeskeÀ ceW meekeÀej osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªheye´ïee yeeyee keÀes efpemeves Yeer osKee, Gmeves GvekeÀes meekeÀej ueeskeÀ ceW HeÀefjMlee mJeªhe ceW

osKee Deewj DevegYeJe efkeÀ³ee~ GvekeÀes osKekeÀj DeveskeÀeW keÀes Þeerke=À<Ce keÀe mee#eelkeÀej neslee Lee~efkeÀmekeÀes GvekesÀ ner mechetCe& mJeªhe keÀe DeLee&led HeÀefjMlee mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej neslee Lee~ ye´ïeeyeeyee meoe ner Fme ueeskeÀ mes Ghejece efmLeefle ceW jnles Les~ GvekeÀes osKekeÀj otmejeW keÀes Yeer Ghejecenesves keÀer ÒesjCee Deeleer Leer~``Òepeeefhelee ye´ïee lees ³eneB ®eeefnS vee~ peye ³en mechetCe& yeve peeles nQ lees met#ceJeleve ceW HeÀefjMlee yevepeeles nQ~ legce Yeer HeÀefjMlee yeve peeles nes~''

mee.yeeyee 24.09.03 efjJee.``SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle, ceeefuekeÀheve keÀer MeefkeÌle menpe efvee|JeIve yevee osleer nw, ³eg× veneR keÀjveer heæ[leernw~ SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele: SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF& - ³en DevegYetefle nesleer nw~ mJele: nesieer,cesnvele veneR keÀjveer heæ[sieer~ SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele: ner SkeÀjme HeÀefjMlee mJeªhe keÀer

79

DevegYetefle nesleer nw~ ye´ïee yeehe mes h³eej nw vee, lees ye´ïee yeehe meceeve yevevee DeLee&led HeÀefjMlee yevevee~''De.yeeheoeoe

SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele: ner meJe& Òeefle mvesn, keÀu³eeCe, mecceeve keÀer Je=efÊe jnleer nernw keÌ³eeWefkeÀ SkeÀeûelee DeLee&led mJeceeve keÀer efmLeefle~ HeÀefjMlee efmLeefle mJeceeve nw~``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee, JeCe&ve Yeer keÀjles nes~ pewmes mechevvelee keÀe mece³e meceerhe Deelee jne leeskeÌ³ee osKee? ®euelee-efHeÀjlee HeÀefjMlee ªhe, osn-Yeeve jefnle~ osn keÀer HeÀereEueie Deeleer Leer? meecevespeeles jns lees osn osKeves ceW Deeleer Leer ³ee HeÀefjMlee ªhe DevegYeJe neslee Lee? keÀce& keÀjles Yeer,yeele®eerle keÀjles Yeer, [e³ejskeÌMeve osles Yeer, Gcebie-Glmeen yeæ{eles Yeer osn mes v³eeje, met#ce ÒekeÀeMeªhe keÀer DevegYetefle keÀer~ keÀnles nes vee efkeÀ ye´ïee yeeyee yeele keÀjles-keÀjles Ssmes ueielee Lee efkeÀ pewmesyeele keÀj Yeer jne nw uesefkeÀve ³eneB veneR nw~ osKe jne nw uesefkeÀve ¢efä DeueewefkeÀkeÀ nw~ ³en mLetue ¢efäveneR nw~ osn-Yeeve mes v³eeje DeLee&led otmejs keÀes Yeer osn keÀe Yeeve veneR Dee³es, v³eeje ªhe efoKeeF& os,FmekeÀes keÀne peelee nw - osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe~'' De.yeeheoeoe``pees nesiee, Jen osKeves Deewj megveves keÀe ue#³e nw Jee ye´ïee yeehe meceeve HeÀefjMlee yeveves keÀe nw? ...Deehe Deheveer efmLeefle keÀer lew³eejer ceW ueies ngS nes Jee keÌ³ee nesiee, keÌ³ee nesiee - Fme mees®eves ceW ueiesnes?... ³en nes ie³ee - Deehe FvneR ve]peejeW kesÀ mecee®eejeW ceW efye]peer neWies Jee mechevvelee keÀer efmLeefle ceWefmLele nes efkeÀmeer Yeer Òeke=Àefle keÀer nue®eue keÀes ®eueles ngS yeeoueeW kesÀ meceeve DevegYeJe keÀjWies?''


``HeÀefjMlee yevevee DeLee&led HeÀefjMlee mJeªhe ye´ïee yeehe mes h³eej nes~ efpemekeÀe HeÀefjMles efmLeefle mesh³eej veneR lees ye´ïee yeehe veneR ceevelee efkeÀ GmekeÀe cesjs mes h³eej nw~ h³eej keÀe DeLe& ner nw meceeveyevevee~ ... Deiej yeehe mes me®®ee h³eej nw lees Fme Je<e& ceW HeÀefjMlee meceeve yevekeÀj efoKeeDees~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

henues ceeveJe pees heg©<eeLe& keÀjkesÀ ceeveJe mes HeÀefjMlee yevesye´ïee yeeyee efJeée ceW henues ceeveJe nQ, pees heg©<eeLe& keÀjkesÀ ceeveJe mes HeÀefjMlee yeves Deewj

meekeÀej ªhe ceW Yeer Deheves peerJeve mes HeÀefjMlee mJeªhe keÀes Òel³e#e efkeÀ³ee Deewj keÀje³ee leLee DeepeYeer met#ce Jeleve mes HeÀefjMlee mJeªhe ceW keÀle&J³e keÀj jns nQ~ DeveskeÀeW keÀes GvekesÀ HeÀefjMlee mJeªhekeÀe mee#eelkeÀej neslee nw, Gvemes ÒesjCee³eW efceueleer nQ~``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee~ ... Ssmes ye®®eeW ceW Yeer mechetCe&lee kesÀ meceerhe Deeves keÀer efveMeeveer mJe³eb Yeermeceerhelee keÀe DevegYeJe keÀjWies Deewj DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe nesiee~ J³ekeÌle ceW nesles DeJ³ekeÌle ªhe keÀer

80

DevegYetefle keÀjWies~ efpememes meeceves Deeves Jeeueer Deelcee³eW Yeer J³ekeÌle YeeJe keÀes Yetue DeJ³ekeÌle efmLeeflekeÀe DevegYeJe keÀjWieer~ ³en nw meceerhelee keÀer efveMeeveer~''


`èfHeÀj DeeDees ceveg<³e me=efä hej, GmeceW Tb®e efkeÀmekeÀes jKeW? Òepeeefhelee~ ³en lees keÀesF& Yeer mecePemekeÀles nQ efkeÀ ceveg<³e me=efä keÀe pees Peeæ[ nw, GmeceW ye´ïee nes ie³ee cegK³e~ efMeJe lees nw DeelceeDeeW keÀeyeehe~ ye´ïee keÀes j®elee keÀn mekeÀles nQ ceveg<³eeW keÀe hejvleg efkeÀmekeÀer cele hej keÀjles nQ? yeehe keÀnlesnQ ceQ ner ye´ïee keÀes S[e@hì keÀjlee ntB~ ... Òepeeefhelee ye´ïee lees veF& me=efä j®eles nQ~ v³et cewve Üeje veF&me=efä yeveeles nQ~ JeemleJe ceW mele³egie keÀe henuee ye®®ee pees neslee nw, GvekeÀes ner v³et keÀnWies~ ... hegjeveecewve ye´ïee keÀes v³et ceQve yeveelee ntB~''

mee.yeeyee 10.11.03 efjJee.``keÀneJele nw vee efkeÀ HeÀefjMleeW kesÀ heebJe he=LJeer hej veneR nesles~ lees DeYeer ³en yegef× he=LJeer DeLee&ledÒeke=Àefle kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes hejs nes pee³esieer efHeÀj keÀesF& Yeer ®eerpe veer®es veneR uee mekeÀleer nw~''


``ye®®eeW keÀes J³ekeÌle ceW jnles DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yevevee nw~ ... Devle ceW Deehe meye ye®®eeW keÀesJ³ekeÌle ceW DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee yeve efJeée-keÀu³eeCe kesÀ mesJee keÀer jHeÌleej leerJe´ keÀj meceeefhle Deewjmechevve nesvee nw Deewj keÀjvee nw~''


``Deeefo osJe keÀne peelee nw keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee ner Deeefo keÀcee&leerle HeÀefjMlee yevelee nw~ ye´ïee meesHeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee . meye ceW vecyejJeve~ Ssmee vecyejJeve keÌ³eeW yeves~ ... meye ªhemes mecehe&Ce yevekeÀj efoKee³ee~ otmeje keÀoce - menveMeeruelee keÀe~... Del³ee®eej ngS uesefkeÀvemenveMeeruelee kesÀ iegCe mes Jee menveMeeruelee keÀer OeejCee mes meoe cegmkeÀjeles jns, keÀYeer cegjPee³esveneR~'' De.yeeheoeoe 30.1.88

``Deiej ye´ïee yeehe mes h³eej nw lees meceeve (HeÀefjMlee DeLee&led DeJ³ekeÌle) yevekeÀj efceuees, ceneveDevlej mes veneR efceuees~ meceeve yevekeÀj efceueve ceW yengle ce]pee nw~ ... meceeve yevekeÀj efceueve yengle-yengle h³eeje nw, GmekeÀe DevegYeJe keÀjes~'' De.yeeheoeoe 8.4.92

``³en ye´ïee osKees Thej ceW Keæ[e nw Deewj efHeÀj ³en veer®es lehem³ee ceW yew"s nQ~ FvekesÀ ner HeÀer®eme& legcemet#ceJeleve ceW osKeles nes~ ³en peekeÀj HeÀefjMles yeveles nQ~... yeeyee ner DeekeÀj helLejyegef× mesheejmeyegef× yeveeles nQ~ ³en yeæ[er jceCeerkeÀ vee@uespe nw~''


81

meJe& ÒekeÀej kesÀ DevegYeJeeW kesÀ meeiejefMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw, Jewmes ner ye´ïee yeeyee DevegYeJeeW keÀe meeiej nw keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀer

Deelcee me=efä kesÀ Deeefo keÀeue ceW Deeleer nw Deewj Deeefo mes ueskeÀj Devle lekeÀ Fme me=efä jbieceb®e hejheeì& yepeeleer nw, FmeefueS GvekeÀes Fme me=efä ®e¬eÀ keÀer meYeer ÒekeÀej keÀer IeìveeDeeW keÀe, megKe-ogKe,heg©<eeLe& ceW Deeves Jeeueer yeeOeeDeeW Deewj GvekeÀes heej keÀjves Deeefo keÀe meYeer DevegYeJe nw~ GvekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, peerJeveyevOe oesveeW keÀe Yeer hetje ner DevegYeJe nw, pees nce ye®®eeW kesÀ Deeies JeCe&ve keÀjles nQDeewj nce GvekesÀ DevegYeJeeW keÀe ueeYe G"ekeÀj ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjves ceW meceLe& nesles nQ~ pees ye®®esye´ïee yeeyee kesÀ DevegYeJeeW keÀe ueeYe G"ekeÀj Deheves peerJeve keÀes heefjJele&ve keÀjles nQ, Jes ner DeYeercegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw Deewj ye´ïee yeeyee DevegYeJeeWkeÀe meeiej nw, oesveeW efceuekeÀj veF& me=efä keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ DeLee&led hegjeveer ogefve³ee keÀes yeoue keÀjve³ee yeveeles nQ keÌ³eeWefkeÀ peerJeve heefjJele&ve kesÀ efueS oesveeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~``Deeies HeÀercesue heæ{leer veneR LeeR~ cegmeueceeveeW kesÀ jep³e ceW SkeÀ DeebKe KeesuekeÀj yeenj efvekeÀueleerLeeR~ ³en yeeyee yengle DevegYeJeer nw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ ³en meye veneR peevelee, ceQ lees Thej ceW jnleentB~ ³en meye yeeleW ³en ye´ïee legcekeÀes megveeles nQ~ ³en DevegYeJeer nw~ ceQ lees cevceveeYeJe Deewj me=efä-®e¬eÀkeÀe je]pe mecePeelee ntB, pees ³en veneR peeveles~''

mee.yeeyee 5.11.04 efjJee.`ìeebOeer Yeer ieerlee heæ{les Les, Jen Yeer ieeles Les - ns heeflele-heeJeve meerleeDeeW kesÀ jece~ nce Yeer ieeles Les~SkeÀ Je<e& Keeoer keÀe keÀheæ[e Deeefo henvee~ yeehe yew" mecePeeles nQ efkeÀ ³en Yeer ieebOeer keÀe HeÀeueesDejyevee Lee, Fmeves lees meye kegÀí DevegYeJe efkeÀ³ee~ HeÀmì& mees ueemì yeve ie³ee, Deye efHeÀj HeÀmì& yeveveenw~'' mee.yeeyee 19.8.04 efjJee.

veJe-efJeée kesÀ j®elee DeLee&led veJe-efJeée kesÀ j®elee hejceelcee kesÀ meeLeveJe-efJeée keÀer j®evee ceW men³eesieer

efMeJeyeeyee keÀes veJe-efJeée keÀe j®elee keÀne peelee nw lees ye´ïee keÀes Yeer veJe-efJeée keÀe j®eleekeÀne peelee nw~ efvejekeÀej efMeJeyeeyee ner %eeve keÀe meeiej nw~ efvejekeÀej efMeJeyeeyee ye´ïee kesÀ leve keÀeDeeOeej ueskeÀj ve³es efJeée keÀer j®evee keÀjles nQ, FmeefueS oesveeW ner veJe-efJeée kesÀ j®elee nes ie³es~ hejvlegye´ïee yeeyee ves yeéïeCeeW keÀer j®evee Deewj heeuevee ceW pees ³eesieoeve efkeÀ³ee, Jen mcejCeer³e DeewjDeJeCe&veer³e nw~ ye´ïee yeeyee keÀe Jen ³eesieoeve ner veJe-efJeée keÀer j®evee keÀe DeeOeej nw~ pewmes keÀesF& YeerefmekeÌkeÀe SkeÀ henuet keÀe veneR neslee nw~ nj efmekeÌkesÀ kesÀ oes henuet nesles nQ~ Fmeer lejn veJe-efJeée keÀer

82

j®evee ceW efvejekeÀej yeehe Deewj meekeÀej ye´ïee yeehe oesveeW keÀe meceeve men³eesie nw Deewj oesveeW keÀe nermeceeve cenlJe nw~ oesveeW kesÀ men³eesie kesÀ DeeOeej hej ner Fme yeéïeCe peerJeve keÀer meHeÀuelee nw~FmeerefueS iee³eve nw - ieg©-ieesefJevo oesveeW Keæ[s ... pees ieesefJevo efo³ees efceuee³e~ Yeejle ceW hejceelceekesÀ oes ªhe iee³es ngS nQ - meekeÀej Deewj efvejekeÀej~ oesveeW keÀe ner meceeve cenlJe nw~

hejceelcee keÀes Yeer efJeée keÀe j®elee keÀne peelee nw Deewj ye´ïee keÀes Yeer efJeée keÀe j®eef³eleekeÀne peelee nw~ efJeée SkeÀ nw lees SkeÀ efJeée kesÀ oes j®elee kewÀmes nQ, ³es SkeÀ ieg¿e hensueer nw~ JeemleJeceW ve³es efJeée mJeie& keÀer j®evee keÀe %eeve osvee efMeJeyeeyee keÀe keÀece nw hejvleg GmekeÀer j®evee keÀjvee ye´ïeeyeeyee keÀe keÀece nw keÌ³eeWefkeÀ j®evee Jener keÀj mekeÀlee nw, efpemekeÀes GmekeÀe DevegYeJe nes~ efMeJeyeeyee ves³es Yeer keÀne nw efkeÀ ve³es efJeée keÀer pees j®evee keÀjsiee, GmeceW pees men³eesieer yevesiee, Jen GmekeÀer heeueveekeÀjsiee Deewj Jener GmekesÀ megKe keÀe GheYeesie Yeer keÀjsiee~ efMeJeyeeyee keÀes megKe keÀe GheYeesie keÀjvee nerveneR nw keÌ³eeWefkeÀ Jen DeYeeskeÌlee nw~ FmeefueS Jen mJeie& keÀer j®evee veneR j®elee hejvleg mJeie& keÀer j®eveekeÀe %eeve oslee nw~ efkeÀmeer keÀce& keÀer meHeÀuelee ceW %eeve Deewj DevegYeJe oesveeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw Deewj ye´ïee yeeyee DevegYeJeeW keÀe meeiej nw~ ye´ïee yeeyee keÀes keÀuhe kesÀDeeefo mes Devle lekeÀ keÀe Deewj megKe-ogKe oesveeW keÀe ner hetCe& DevegYeJe nw~``ye´ïee keÀer j®evee oes ÒekeÀej keÀer ieeF& ngF& nw~ SkeÀ ye´ïee kesÀ cegKe mes yeéïeCe efvekeÀues Deewj otmejerj®evee - ye´ïee ves mebkeÀuhe mes me=efä j®eer~ lees ye´ïee yeehe ves efkeÀleves mece³e mes Þesÿ MeefkeÌleMeeueermebkeÀuhe efkeÀ³ee! ... lees ye´ïee ves efJeMes<e Þesÿ mebkeÀuhe mes DeeJeeÚ efkeÀ³ee DeLee&led j®evee j®eer~ ...keÀF³eeW keÀes DevegYeJe Yeer nw efkeÀ pewmes yegef× keÀes efJeMes<e keÀesF& Òesj keÀj meceerhe uee jne nw~ ye´ïee kesÀMeefkeÌleMeeueer mebkeÀuhe kesÀ keÀejCe ye´ïee kesÀ ef®e$e keÀes osKeles ner ®eslev³elee keÀe DevegYeJe neslee nw~''


efve½e³eyegef× efJepe³eefvle kesÀ Òel³e#e mJeªheefve½e³e kesÀJeue %eeve keÀe ner veneR hejvleg nj yeele kesÀ efJe<e³e ceW efve½e³e neslee nw Deewj Jen

efve½e³e nj yeele ceW keÀece keÀjlee nw~ Deiej efkeÀmeer yeele ceW efve½e³e nw Deewj GmeceW ¢æ{ efJeéeeme efkeÀ ³esyeele DeJeM³e nesieer, lees Jen DeJeM³e nesleer nw keÌ³eeWefkeÀ efve½e³e ¢æ{ nesves kesÀ keÀejCe GmekesÀ Devegªhe nermebkeÀuhe Deewj keÀce& nesles nQ, efpevekesÀ heefjCeece mJeªhe GmeceW meHeÀuelee DeJeM³e nesleer nw~ FmeerefueSèfve½e³eyegef× efJepe³eefvle' keÀne peelee nw~ ye´ïee yeeyee keÀes efpeme efove mee#eelkeÀej ngDee, Gmeer efove mesGvekeÀes ¢æ{ efve½e³e nes ie³ee efkeÀ ceQ DeJeM³e veeje³eCe yevetBiee~

GmekesÀ yeeo efMeJeyeeyee ves pees %eeve efo³ee, pees Þeercele oer, GmeceW ye´ïee yeeyee keÀes ¢æ{efve½e³e jne efkeÀ ³es mel³e nw Deewj ³es yeele DeJeM³e nesieer~ ye´ïee yeeyee ves %eeve keÀer nj yeele hej

83

hekeÌkeÀe efve½e³e jKee, [êcee kesÀ heÆs hej Keæ[s neskeÀj meeje keÀe³e& efkeÀ³ee Deewj nj yeele ceW meHeÀueleeÒeehle keÀer~ ³e%e kesÀ yesiejer heeì& kesÀ mece³e ³ee mece³e-mece³e hej ³e%e ceW Deeves Jeeues DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀefJeIveeW kesÀ mece³e Yeer efve½e³e jKee efkeÀ ³e%e yeehe keÀe nw yeehe DeJeM³e mecYeeuesiee, Deefnle nes veneRmekeÀlee Deewj Gme efve½e³e kesÀ heefjCeece mJeªhe mJe³eb Yeer efveef½evle jns Deewj ye®®eeW keÀes Yeer efveef½evlejKee Deewj meHeÀuelee Òeehle keÀer~ Deheves efve½e³e, efJeéeeme Deewj DeLekeÀ heg©<eeLe& kesÀ DeeOeej hej neryeeyee ves keÀcee&leerle yevekeÀj HeÀefjMlee mJeªhe OeejCe efkeÀ³ee Deewj DeYeer Yeer HeÀefjMlee mJeªhe mes ³e%ekeÀer mecYeeue keÀj jns nQ~ efyevee efve½e³e Deewj efJeéeeme kesÀ Deelcee efveef½evle veneR jn mekeÀleer Deewj³eLeeLe& heg©<eeLe& veneR keÀj mekeÀleer~``yeeyee Kego JeC[j Keelee Lee efkeÀ Fleves meye kewÀmes Yeeies nQ~ efve½e³e yeele efyeukegÀue Deewj nw~ FmeceWyenevee ®eue ve mekesÀ~ yeehe mes Jemee& ueskeÀj efHeÀj cejs~ FmekeÀes keÀne peelee nw efve½e³e~ efJeée keÀeceeefuekeÀ yeveeves Jeeuee Dee pee³es, Gvemes efceueves mes keÀesF& jeskeÀ ve mekesÀ~ efve½e³e nes lees Jen jele keÀes YeerefìkeÀì ues Yeeies~ yeeyee keÀes yeeyee efceuee lees Peì meye kegÀí íesæ[ efo³ee vee~''

mee.yeeyee 27.5.71 efjJee.`èfpemekeÀes keÀu³eeCe keÀjves keÀer Deeole heæ[ pee³esieer, Jen efHeÀj keÀu³eeCe keÀjves efyeiej jn vemekeWÀies~ yeehe mee|Jeme keÀer ³egefkeÌle³eeB yeleueeles nQ~ %eeve Deewj ³eesie hetje nw lees keÀesF& Yeer yesFppele keÀjve mekeWÀies, ³eesie ve nw lees cee³ee keÀe Lehheæ[ ueielee nw~''

mee.yeeyee 5.3.69 efjJee.* peye nce efve½e³eyegef× neskeÀj me®®eer efoue mes yeeyee kesÀ yeve peeles nQ, GvekeÀer Þeercele hej ®eueles nQlees mebiece³egie keÀer hejce Òeeefhle cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeJeM³e neslee nw Deewj ³es peerJevehejceevevoce³e DevegYeJe neslee nw~ ye´ïee yeeyee keÀe GoenjCe nceejs meeceves nQ efkeÀ kewÀmes GvneWves me®®esefoue mes Dehevee meyekegÀí yeeyee kesÀ Dehe&Ce keÀj efo³ee Deewj yeeyee keÀe yeveles ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀer hejce Òeeefhle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee Deewj efvejvlej GmeceW Gvveefle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee~ ³eefo FmecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle ceW keÀesF& keÀceer nw lees ³es mheä nw efkeÀ nceejs efve½e³e Deewj me®®eerefoue ceW keÀneB ve keÀneB keÀesF& keÀceer DeJeM³e nw~``leermeje Yeei³e keÀe efmeleeje nw - meJe& Òeeefhle³eeB~ iee³eve nw - DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg yeéïeCeeW kesÀKe]peeves ceW~ ³eeo keÀjes Deheves Ke]peeveeW keÀes~ ... efoue mes keÀne cesje yeeyee Deewj Ke]peeves neefpej~FmeefueS Flevee Þesÿ Yeei³e meoe mce=efle ceW jnW - FmeceW vecyejJeej nQ~ DeYeer yeeheoeoe ³ener ®eenlesnQ efkeÀ nj ye®®ee peye keÀesìeW ceW keÀesF& nw lees meye ye®®es vecyejJeej veneR, vecyejJeve nesves nQ~ pees Flevesefve½e³eyegef× nQ efkeÀ nce meoe pewmes yeehe ye´ïee vecyejJeve, Ssmes HeÀe@uees ye´ïee yeehe vecyejJeve nQ Deewj

84

jnWies, Jes neLe G"eDees~'' De.yeeheoeoe 15.12.03

``meentkeÀej Deheves keÀes mJeie& ceW mecePeles nQ, Jen meye GvekeÀer yegef× mes efvekeÀue veneR mekeÀlee~ ³eneB leesyeehe keÀnles nQ - meye kegÀí Yetue peeDees, yesiej yeve peeDees~ ... meye SkeÀ pewmes efve½e³eyegef× veneR nQ~pewmes yeeyee ves efkeÀ³ee, yeeyee keÀes HeÀe@uees keÀjvee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 7.4.04 efjJee.meoe SkeÀ hejceelcee efhelee keÀer Þeercele hej ®eueves Jeeues

ye´ïee yeeyee kesÀ leve ceW peye mes efMeJeyeeyee ves ÒeJesMe efkeÀ³ee Deewj ye´ïee yeeyee keÀes %eeve efceueeDeewj yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀes hen®eevee, leye Jes meoe ner yeeyee keÀer Þeercele hej ®eues~ ³eÐeefhe GvekesÀ leveceW efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee Leer efHeÀj Yeer yeeyee DeveskeÀ yeej mebosMeer yenveeW kesÀ Üeje Deheves mebkeÀuhe keÀer³eLeeLe&lee keÀes Yeer efMeJeyeeyee mes mes hegefä keÀjeles Les Deewj Gme Devegmeej ner keÀce& keÀjles Les~ yeeyee keÀenj keÀce& efMeJeyeeyee keÀer Þeercele Devegmeej neslee Lee~ efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw Jen ye´ïee leve mescegjueer ®eueeles Les Deewj ye´ïee yeeyee Gme cegjueer keÀes Deheves keÀce& kesÀ Üeje Òel³e#e keÀjles Les~

Fme yeéïeCe peerJeve ceW keÀesF& Deke=Àl³e keÀjles, Þeercele keÀe GuebIeve keÀjles ³ee keÀjkesÀ efíheeleslees Jen nceejs mebkeÀuhe keÀes ef[mìJe& DeJeM³e keÀjlee nw, efpememes nce Fme peerJeve keÀer hejce ÒeeefhleDeLee&le cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle kesÀ hejce megKe mes Jebef®ele nes peeles nQ keÌ³eeWefkeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe cetueeOeej nw - efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle~``yeeyee keÀes ³en meye heæ{ves keÀe yengle MeewkeÀ jnlee Lee~ íesìsheve ceW Jewjei³e Deelee Lee~ efHeÀj SkeÀyeej yeeFmekeÀeshe osKee, yeme Je=efÊe Kejeye ngF&, meeOethevee yeoue ie³ee~... yeeyee ves FmeceW ÒeJesMe efkeÀ³eelees efkeÀleveer ieeueer KeeF&~ ... yeeyee ves keÀne - Fleveer yeæ[er mLeehevee keÀjveer nw, meye Fme mesJee ceW ueieeoes~ SkeÀ hewmee Yeer efkeÀmekeÀes osvee veneR nw~ veäesceesne Flevee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 6.1.05 efjJee.``yeéïeCe ye®®eeW kesÀ efueS Fme veJe ³egie ceW nj Ieæ[er veF& nw, nj mJeebme ve³ee nw, nj mebkeÀuhe ve³ee nw... meoe efoueKegMe efce"eF& yeebìles jnvee~ ... Deeheves yeebìer uesefkeÀve efkeÀmeer ves ve ueer lees Yeer DeehekeÀeDee%eekeÀejer yeveves keÀe ®eeì& yeeheoeoe kesÀ heeme pecee nes ie³ee~ ... veeje]pe nes ie³ee~ Jen je]pe keÀesveneR peevelee FmeefueS veeje]pe nes ie³ee~ Deehe lees je]pe keÀes peeveles nes vee efkeÀ ³en efnmeeye-efkeÀleeye Jeemecem³ee kesÀ JeMe nw~'' De.yeeheoeoe 31.12.98

85

Deìue efve½e³e Deewj ¢æ{ efJeéeeme jKeves Jeeuesye´ïee yeeyee keÀe De%eevekeÀeue ceW Yeer hejceelcee ceW ¢æ{ efJeéeeme Lee, pees %eeve ceeie& ceW Deewj

meg¢æ{ nes ie³ee~ hejceelcee ceW, hejceelcee kesÀ nj yeesue, hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve ceW,hejceelcee kesÀ keÀle&J³e ceW ye´ïee yeeyee keÀe efve½e³e Deewj efJeéeeme meoe ¢æ{ jne, GmeceW keÀYeer Yeer DeewjefkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW DebMecee$e Yeer keÀceer veneR DeeF&~ efpeme efve½e³e Deewj efJeéeeme kesÀ DeeOeej hejJes meoe nj keÀce& ceW efJepe³eer jns, meoe Deeies yeæ{les jns Deewj GvekesÀ ÒeefleÜefvo³eeW ves Yeer GvekeÀe ueesneceevee~ GvekesÀ Deìue efve½e³e ves DeveskeÀ DeelceeDeeW ceW Yeer efve½e³e keÀes ¢æ{ efkeÀ³ee Deewj GvneWves ÞesÿpeerJeve yeveeves keÀer yeeyee mes ÒesjCee ueer~``DeYeer legce mecePeles nes nce nQ yeéïeCe kegÀue kesÀ, nce Metê kegÀue kesÀ cescyej kewÀmes yeve mekeÀles nQ Jence Deheves keÀes efJekeÀejer kegÀue ceW kewÀmes jefpemì[& keÀj mekeÀles nQ, FmeefueS vee keÀj osles~ nce nQDeeefmlekeÀ, Jes nQ veeefmlekeÀ~ Jen nQ F&éej keÀes ve ceeveves Jeeues, nce nQ F&éej mes ³eesie jKeves Jeeues~''

mee.yeeyee 20.11.03 efjJee.meJe¥Me SJeb meJe&mJe l³eeieer

l³eeie, Yeei³e keÀe ÒeLece keÀoce nw~ l³eeie mes Yeei³e keÀe iee³eve nw~ ye´ïee yeeyee ves peesl³eeie efkeÀ³ee, Jen meyekesÀ efueS GoenjCe yeve ie³ee Deewj GmekesÀ heefjCeece mJeªhe ner GvneWves FleveeÞesÿ Yeei³e hee³ee Deewj ve³es efJeée ceW ÒeLece veeje³eCe heo hee³ee~ l³eeie keÀjves kesÀ yeeo ye´ïee yeeyee vesmebkeÀuhe cee$e Yeer GmekeÀer Deesj veneR osKee~ l³eeie ®eens Oeve-mecheefÊe keÀe nes, ceeve-Meeve keÀe nes, ®eensefJekeÀejer mJeYeeJe-mebmkeÀejeW keÀe nes, mecyevOeeW keÀe nes, meyekeÀes ye´ïee yeeyee ves DebMe Deewj JebMe meefnleSkeÀOekeÀ mes l³eeie keÀj efo³ee~ yeeyee ves l³eeie keÀjves kesÀ yeeo keÀYeer mebkeÀuhe Yeer veneR Dee³ee efkeÀ ceQvesl³eeie efkeÀ³ee Deewj keÀYeer Yeer Deheves l³eeie keÀe JeCe&ve Yeer veneR efkeÀ³ee~ meoe Deheves Yeei³e keÀe iegCeieeveefkeÀ³ee efkeÀ GvekeÀes efMeJeyeeyee mes keÌ³ee Yeei³e efceuee nw~ yeeyee lees keÀnles Les - ceQves ieOeeF& keÀes íesæ[keÀjjepeeF& ueer nw~ yeeyee ves mecee|hele nesves kesÀ yeeo hewmes keÀes mheMe& Yeer veneR efkeÀ³ee~``pewmes yeehe ves veece, ceeve, Meeve meyekeÀe l³eeie efkeÀ³ee, hejeshekeÀej efkeÀ³ee~ mJe³eb keÀe megKe ye®®eeW kesÀmegKe ceW mecePee~ ye®®eeW keÀer efJemce=efle kesÀ keÀejCe ogKe keÀe DevegYeJe mees Dehevee ogKe mecePee~ ye®®eeWkeÀer ieueleer Yeer Deheveer ieueleer mecePe ye®®eeW keÀes meoe jeFefì³eme yevee³ee~ FmekeÀes keÀne peelee nwhejeshekeÀejer~'' A.B.D. 12.12.78 oeroer kesÀ meeLe``pewmes Deeefo ceW ye´ïee yeehe ves mLetue Oeve efJeue efkeÀ³ee ye®®eeW keÀes, Ssmes Deepe kesÀ efove DeheveerDeueewefkeÀkeÀ Òee@heìea ye®®eeW keÀes efJeue keÀer~ lees Deepe keÀe efove ye®®eeW keÀes efJeue keÀjves keÀe efoJeme nw~... Jen efJeue hee@Jej Òel³e#e HeÀue efoKee jner nw~'' De. yeeheoeoe 18.1.82

86

`òsner-DeefYeceeveer keÀes OeejCee De®íer jerefle nes mekeÀleer nw~ FmeefueS keÀne peelee nw HeÀe@uees HeÀeoj~SkeÌì ceW Yeer HeÀeoj Deeles nQ~ HeÀeoj lees oesveeW nes peeles nQ~ ³en keÀewvemee HeÀeoj keÀnles nQ, mees legcekeÀesLeesæ[sner helee heæ[lee nw keÌ³eeWefkeÀ yeehe-oeoe oesveeW Fme Mejerj ceW nQ~ SkeÀ pees SkeÌì ceW Deeles nQ, GmesHeÀe@uees efkeÀ³ee peelee nw~ yeehe mecePeeles nQ - ye®®es, osner-DeefYeceeveer yevees~ ... yeeyee Deheves heeme keÀYeerYeer Tb®eer Jemleg veneR jKeles~'' mee.yeeyee 27.11.03 efjJee.

l³eeie ceW Yeei³e keÀer DevegYetefle keÀjves Jeeuesl³eeie lees ogefve³ee ceW DeveskeÀ ueesie keÀjles Yeer nQ Deewj efkeÀ³ee Yeer nw hejvleg l³eeie ceW Yeer

Yeei³e keÀer DevegYetefle nes DeLee&led l³eeie Yeer megKeoe³eer DevegYeJe nes, FmekeÀe Òel³e#e GoenjCe ye´ïeeyeeyee keÀe osKee~ yeeyee kesÀ cegKe ³ee mJeªhe mes keÀYeer Ssmee DevegYeJe veneR ngDee efkeÀ yeeyee kesÀ Devojl³eeie keÀe keÀesF& veMee ³ee l³eeie keÀer keÀesF& HeÀereEueie nes ³ee l³eeie kesÀ efjìve& ceW keÀesF& F®íe nw~ veneR,meoe ner ye´ïee yeeyee keÀes Deheves Yeei³e kesÀ veMes ceW osKee~``l³eeie keÀjes lees Yeei³e Deehener DeehekesÀ heerís Dee³esiee~ F®íe, De®íe keÀce& meceehle keÀj osleer nw~FmeefueS F®íecee$eced DeefJeÐee keÀne peelee nw~ ... efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ ceebieves Jeeuee mJe³eb keÀesle=hleelcee DevegYeJe veneR keÀjsiee~ lees meoe meJe& Òeeefhle³eeW mes le=hleelcee yevees~ yeéïeCe peerJeve keÀemueesieve nw - DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ Ke]peeves ceW'~''


``l³eeie keÀes l³eeie ve mecePe Yeei³e DevegYeJe keÀjvee, FmekeÀes keÀne peelee nw - me®®ee l³eeie~ DeiejmebkeÀuhe ceW, JeeCeer ceW Yeer Fme YeeJevee keÀe yeesue efvekeÀuelee nw efkeÀ ceQ ves ³en l³eeie efkeÀ³ee, lees GmekeÀeYeei³e veneR yevelee nw~'' De.yeeheoeoe 28.1.77

meoe meejLeer yevekeÀj keÀcexefvê³eeW keÀes ®eueeves Jeeues mJejep³e DeefOekeÀejerye´ïee yeeyee ves henues Yeer yengle heg©<eeLe& keÀj Deheveer keÀcexefvo³eeW keÀes efve³ev$eCe ceW jKee Deewj

efMeJeyeeyee kesÀ yeveves kesÀ yeeo lees Deheveer mLetue Deewj met#ce keÀcexefvê³eeW kesÀ jepee yeve ie³es Deewj ceve-yegef×-mebmkeÀej meefnle meJe& keÀcexefvê³eeW keÀes Deheves efve³ev$eCe ceW jKekeÀj mJejep³e DeefOekeÀejer yeveie³es~ yeeyee ye®®eeW keÀes Yeer keÀnles Les - pees efpelevee ³eneB mJejep³e DeefOekeÀejer yeveWiee, Jener YeefJe<³e ceWefJeée keÀe jep³e DeefOekeÀejer yevesiee~``mJe kesÀ mebmkeÀej ner mJejep³e keÀes KeefC[le keÀj osles nQ~ GmeceW Yeer efJeMes<e mebmkeÀej J³eLe& mees®evee,J³eLe& mece³e ieBJeevee, J³eLe& yeesue-®eeue ceW Deevee ... SkeÀ lejHeÀ J³eLe& kesÀ mebmkeÀej Deewj otmejer

87

lejHeÀ Deueyesuesheve kesÀ mebmkeÀej mJejep³e keÀes KeefC[le keÀj osles nQ~''De.yeeheoeoe 15.3.99

``ceve DeLee&led met#ce MeefkeÌle keÀvìêsue ceW Deeveer ®eeefnS~ ueevee ner nw~ Dee@[&j keÀjes - mìe@he lees mìe@henes pee³es, mesJee keÀe mees®ees lees mesJee ceW ueie pee³es~ hejceOeece ceW ®euees lees hejceOeece ceW ®euee pee³es ...pees mees®ees, Jen Dee@[&j ceW nes~ DeYeer Fme MeefkeÌle keÀes yeæ{eDees~''


mee#eer Deewj meeLeerheve keÀer efvejvlej DevegYetefle ceW jnves Jeeuesye´ïee yeeyee kesÀ leve ceW efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee lees Leer ner uesefkeÀve yeeyee ves heg©<eeLe& keÀjkesÀ

yeeyee keÀes meoe meeLe jKee DeLee&led yeeyee keÀer ³eeo meoe peeûele jKeer Deewj yeehe meceeve Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeles ngS FmekeÀes mee#eer neskeÀj osKee~ yeeyee keÀYeer Yeer [êcee kesÀ heÆs mes veer®es veneRDee³es~ ³e%e ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJeIve Dee³es, efce$e-mecyevOeer efJejesOeer yeve ie³es, DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀnbieeceW ngS uesefkeÀve ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀes meeLeer yeveekeÀj, GvekesÀ meceeve mee#eer yevekeÀj meyekeÀesmeoe heej efkeÀ³ee~ ceccee, YeeT efJeéeefkeÀMeesj pewmes men³eesefie³eeW ves Yeer Fme heee|LeJe osn keÀe l³eeieefkeÀ³ee lees Yeer yeeyee ves GmekeÀes mee#eer neskeÀj osKee Deewj ye®®eeW keÀes meevlJevee oer, mecYeeuee~ ³e%e kesÀyesiejer heeì& keÀes Yeer mee#eer neskeÀj osKee Deewj yeeyee keÀes meeLe jKekeÀj heej efkeÀ³ee~ Deepe Yeer mee#eerneskeÀj met#ceJeleve mes meeje heeì& osKe jns nQ Deewj ye®®eeW keÀes Deeies yeæ{ves keÀer efMe#ee Deewj men³eesieos jns nQ~``ye´ïee yeehe vecyejJeve yevee~ keÌ³ee efJeefOe DeheveeF&, pees Fme efmeef× keÀes Òeehle efkeÀ³ee? efJeefOe nw - meoeDeheves keÀes meejLeer Deewj mee#eer mecePekeÀj ®euevee~''


``Leesæ[er meer ®eerpe ve efceueves mes ogKe neslee nw~ heeF& hewmes keÀer ®eerpe ve efceueves mes cegjPee peeles nQ~ ³enmeye nw osneefYeceeve keÀe jesuee~ yeehe keÀnles nQ - ceQ mee#eer neskeÀj osKelee ntB~ efkeÀleves ye®®es efJeveeMekeÀes heeles nQ~ keÀnWies ³en Yeer [êcee~ nce DeMejerjer nQ, pewmes cejs heæ[s nQ, ogefve³ee Yeer cejer heæ[er nw~nceeje Fme ogefve³ee mes keÀesF& keÀece veneR nw, nceeje keÀece nw mJeerì nesce mes~ Deheveer DeJemLee keÀespeceevee nw~'' mee.yeeyee 1.11.73 efjJee.`èfMeJeyeeyee keÀer peeotiejer Leer~ ye®®eeW keÀes yenueeves kesÀ efueS keÀefye´mleeve yeveeles Les~ ³en Yeer heeì& Lee,pees yevo nes ie³ee nw~ ye®eheve, ³egJee, Je=× keÀe Deueie-2 heeì& yepelee nw~ pees ngDee mees [êcee~ GmeceWkegÀí mebkeÀuhe Deeefo veneR ®euelee~ ³en lees [êcee yevee ngDee nw vee~''


88

mee#eer Deewj ì^mìer efmLeefle Jeeuesì^mì Deewj ìêfmì³eeW keÀer ³eLeeLe&lee hej efJe®eej keÀjW lees osKeWies efkeÀ ì^mì keÀe ue#³e ³ee Sce

SC[ DeeypeskeÌì efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW efkeÀmeer ve efkeÀmeer keÀe keÀu³eeCe keÀjves keÀe ner neslee nw,FmeefueS ìêfmì³eeW keÀes Deheveer mesJee kesÀ ÒeefleHeÀue kesÀ ªhe ceW keÀesF& mLetue Jemleg ³ee Oeve keÀer F®íe veneRjnleer nw~ efkeÀmeer keÀe keÀu³eeCe nes, GmeceW ner GvekeÀes KegMeer nesleer nw, mevlegefä nesleer nw~ ye´ïee yeeyeekeÀes Dehevee keÀesF& mJeeLe& ve neskeÀj DeelceeDeeW keÀes megKe osves ceW ner KegMeer nesleer Leer, FmeefueS Jes meoeì^mìer neskeÀj ³e%e keÀes mecYeeueles Les Deewj keÀnles Les - ³en ³e%e yeeyee keÀe nw, ceQ lees ì^mìer ntB~

[êcee kesÀ heÆs hej Deìue-De®eue, efve½e³eyegef×pewmes efMeJeyeeyee keÀes [êcee keÀe hetje %eeve nw, Jewmes ye´ïee yeeyee ves Yeer %eeve keÀes mecePekeÀj

Deìue-De®eue, efve½e³eyegef× yevekeÀj [êcee kesÀ heÆs hej Keæ[s nes ie³es~ yeeyee keÀes [êcee keÀe %eeve SsmeehekeÌkeÀe Lee, pees efkeÀmeer Yeer Ieìvee ceW ]peje Yeer J³eLe& mebkeÀuhe veneR ®euelee Lee~ nj yeele ceW pees ngDee,mees [êcee, Deye Deeies keÌ³ee keÀjvee nw, GmekeÀe heg©<eeLe& keÀjvee nw~``ncekeÀes meYeer yeele hemevo nw keÌ³eeWefkeÀ ³en Deveeefo yevee-yevee³ee [êcee nw~ nej-peerle keÀe Kesue nw~pees neslee nw mees "erkeÀ~ ef¬eÀ³esìj keÀes [êcee hemevo lees nesiee vee~ peªj ef¬eÀ³esìj kesÀ ye®®eeW keÀe Yeer[êcee ceW heeì& nw~ [êcee meeje De®íe nw~ [êcee keÀes yegje keÌ³eeW keÀnWies, [êcee keÀe je]pe yegef× ceW nw~...yengle megvoj veeìkeÀ yevee ngDee nw~ veeìkeÀ ceW megKe-ogKe meYeer heeì& keÀes osKe KegMeer nesleer nw~ ³en Yeeryesno keÀe Kesue yeæ[e HeÀeFve yevee ngDee nw~ mees lees hemevo ner Deevee ®eeefnS~ ... yengle HeÀmì& keÌueemeKesue nw~ FmekeÀes peeveves mes yegef× hetj nes ieF& nw~ nce Fme Kesue keÀes peeve ie³es lees mecePeles nQ ce]peener ce]pee nw~ ... meeje efove yegef× ceW ³en K³eeue ®euevee ®eeefnS - kewÀmee JeC[jHegÀue Kesue nw~...Fme JeC[jHegÀue [êcee keÀes Yeer veneR peeveles~ pees De®íer jerefle peeveles nQ, mecePeles nQ Deewj mecePeelesnQ, GvekeÀes peªj KegMeer keÀe heeje ®eæ{lee nesiee~ pees yengle oeve keÀjles nQ, GvekeÀes veMee Yeer nesieevee~'' mee. yeeyee 21.4.72 efjJee.``%eeve efkeÀlevee menpe nw hejvleg hetjer OeejCee veneR keÀj mekeÀles nQ~ yeeyee keÀes osKees [êcee hej efkeÀleveeefve½e³e nw~ pees heeme ngDee mees [êcee~ Ssmes veneR keÀnvee ®eeefnS efkeÀ Ssmee neslee lees ³en ve keÀjles ....Deeies kesÀ efueS Yeue heg©<eeLe& keÀjes, pees keÀesF& Yetue ve nes~''

mee. yeeyee 22.2.69 efjJee.``Fleveer efnccele Yeer lees ®eeefnS vee~ Fme yeehe kesÀ meeceves efkeÀleves nbieeceW ngS, yeeyee keÀes keÀYeer jbpengDee osKee! ...`veeELeie v³et', ³en lees keÀuhe henues cegDeeefHeÀkeÀ neslee nw, FmeceW [j keÀer yeele keÌ³ee nw~

89

ncekeÀes lees Deheves yeehe mes Jemee& uesvee nw~ ... yeehe mecePeeles nQ efkeÀ ye®®es keÀesF& Yeer yeele ceW [jes cele~[jves mes Flevee Tb®e heo hee veneR mekeWÀies~''


Deeefo mes Devle lekeÀ SkeÀjme efmLeefle ceW jnves Jeeues DeLee&led peerJeve ceW Gleej-®eæ{eJe mes cegkeÌle meoe SkeÀjme ®eæ{leer keÀuee ceW jnves Jeeues

ye´ïee yeeyee kesÀ heg©<eeLe& ceW keÀye Gleej-®eæ{eJe veneR efoKeeF& efo³ee~ Jes meoe SkeÀjmeefmLeefle ceW jnles ngS Deheveer ®eæ{leer keÀuee ceW Deeies yeæ{les jns~``ye®®eeW keÀe ue#³e met³e&JebMeer yeveves keÀe nw~ vecyejJeve met³e&JebMeer keÀer efveMeeveer nw meoe efJepe³eer~ met³e&keÀer keÀuee³eW keÀce ³ee p³eeoe veneR nesleer nQ~ lees met³e&JebMeer keÀer efveMeeveer nw meoe SkeÀjme Deewj meoeefJepe³eer~ ... vecyejJeve DeLee&led HeÀe@uees ye´ïee yeehe~''


efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve keÀer OeejCee kesÀ peeûele mJeªhe mes `veeELeie v³et' keÀehee" hekeÌkeÀe keÀjkesÀ meoe efveef½evle

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee keÀer keÀmeewìer nw - efveme¥keÀuhe, efvee|JekeÀuhe Deewjefveef½evle efmLeefle DeLee&led efvejvlej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle~``ye®®eeW keÀes [êcee hej hekeÌkeÀe jnvee nw~ hekeÌkesÀ jnWies lees Gme ner efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~''

mee.yeeyee 23.12.68 jeef$e keÌueeme* [êcee kesÀ ³eLeeLe& %eeve Deewj Deelcee kesÀ ³eLeeLe& DeefmlelJe keÀes peevekeÀj mebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes cegkeÌleefveme¥keÀuhe neskeÀj ner me®®eer cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ DebMecee$e keÀe mebkeÀuhe-efJekeÀuheme®®eer cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves veneR osiee~ efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj J³eLe& mebkeÀuheeWmes cegkeÌle efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW efmLele neskeÀj ner me®®eer peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~[êcee kesÀ Fme mel³e keÀes Deewj mece³e kesÀ cenlJe keÀes peevekeÀj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjvee Deewj keÀjevee ner Fme peerJeve keÀer hejce Òeeheefle nw~

%eeve keÀer hejekeÀeäe Deewj efvecee&velee kesÀ mlecYeiee³eve nw efJeÐee ooeefle efJeve³eced~ HeÀueeW mes Yejhetj Je=#e PegkeÀ peelee nw~ Yejs ngS lele&ve ceW

90

heeveer Gíuelee veneR nw, Meevle jnlee nw~ meeiej kesÀ leues ceW jleve nesles nQ, JeneB peue Meevle neslee nwDeeefo Deeefo yeeleeW keÀer mel³elee hej efJe®eej keÀjles nQ lees mecePe ceW Deelee nw %eeve keÀer hejekeÀeäeDeelcee ceW efvecee&velee ueeleer nw~

ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee kesÀ meceeve ner Deheves ceW %eeve keÀes OeejCe efkeÀ³ee, efpeme OeejCee mesJes efvecee&ve yeve ie³es~ GveceW eEj®ekeÀ cee$e Yeer %eeve keÀe DenbkeÀej efoKeeF& veneR oslee Lee~ GvneWves meowJeye®®eeW kesÀ meeLe Deewj yeenj kesÀ J³eefkeÌle³eeW kesÀ meeLe efvecee&ve neskeÀj ner J³eJenej efkeÀ³ee~ efMeJeyeeyee leesefvejekeÀej nw hejvleg ye´ïee yeeyee kesÀ meekeÀej nesles Yeer GveceW keÀYeer ceeve keÀer F®íe veneR osKeer~ yeeyee vesmeowJe efMe#ee oer efkeÀ otmejeW keÀes ceeve osves mes ceeve efceuesiee, ceebieves mes ceeve veneR efceuelee nw~ pewmesHeÀueeW mes Yejhetj Je=#e PegkeÀ peelee nw Jewmes ner yeeyee keÀer veceÏlee, GveceW %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀerYejhetjlee keÀes Òeoe|Mele keÀjleer Leer~ ye´ïee yeeyee %eeve keÀer DeLee@efjìer nesles Yeer meoe veceÏlee mes J³eJenejkeÀjles Les~``cegjefue³eeW keÀes megveles ngS keÀesF& Yeer DeefYeceeve veneR keÀnsiee, DeLee@efjìer mes yeesueles nQ, ³en keÀnWies~...Ssmes SkeÀ meJe&J³eeheer keÀer yeele jKeW, otmeje veece-ªhe mes v³eejs keÀer jKeW, leermeje [êcee keÀer hJeeFvìyegef× ceW jKeW~ ... DevegYeJe Deewj Òeeefhle kesÀ DeeOeej mes mheä keÀjles pee³eW, efpememes mecePeW efkeÀ Fmemel³e %eeve mes ner mele³egie keÀer mLeehevee nes jner nw~''


%eevemeeiej hejceefhelee hejceelcee keÀes Deheves leve ceW OeejCe keÀjves Jeeues%eeve-ceevemejesJej, YeeieerjLe

%eeve meeiej hejceelcee nQ hejvleg ye´ïee yeeyee ves %eevemeeiej hejceelcee Deheves leve ceW OeejCekeÀj, GvekesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀes Deheves keÀceeX kesÀ Üeje Òel³e#e efkeÀ³ee Deewj hejceelcee kesÀ Üeje efo³eeie³ee %eeve peue mJe³eb ceW OeejCe keÀj DeewjeW keÀes Yeer OeejCe keÀjves keÀer ÒesjCee oer~ ye´ïee yeeyee nerme®®es-me®®es %eeve-ceevemejesJej Deewj YeeieerjLe nQ~ YeeieerjLe DeLee&led Yeei³eMeeueer jLe Deewj YeeieerjLeDeLee&led SkeÀ jLe kesÀ efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeeyee oesveeW Yeeieeroej nQ~``ceveg<³e ceevemejesJej keÀe DeLe& Yeer veneR mecePeles nQ~ ceevemejesJej DeLee&led efvejekeÀej hejceelcee %eevemeeiej ceveg<³e kesÀ leve ceW DeekeÀj ³en %eeve megveeles nQ~ ... peeveles Yeer nes nceejs ceccee-yeeyee yengleDe®íer jerefle heg©<eeLe& keÀjles nQ, lees keÌ³eeW veneR nce Yeer Ssmee heg©<eeLe& keÀj yeehe mes Jemee& uesJeW~''


91

``³en %eeve-ceevemejesJej nw, hejceefhelee hejceelcee Fme ceveg<³e leve ceW DeekeÀj Fve Üeje %eeve megveelesnQ, FmeefueS FvekeÀes ceevemejesJej keÀne peelee nw~ ... Òepeeefhelee ye´ïee nw meJe& ceveg<³eelceeDeeW keÀe yeehe,efHeÀj Gvemes Deewj meye efyejeoefj³eeB efvekeÀueleer nQ, veece yeoueles peeles nQ~''

mee.yeeyee 17.11.03 efjJee.``yeehe keÀnles nQ - legce nceejer cele hej ®eueWies lees Ssmee ue#ceer-veeje³eCe yeveWies~ ... ³en yeeyee YeerGme efvejekeÀej mes ner cele uesles nQ~ efMeJeyeeyee ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj legcekeÀes cele osles nQ~ ...efMeJeyeeyee Fme cegKe Üeje legce DeelceeDeeW mes yeele keÀjles nQ~''


efMeJeyeeyee keÀer cegjueer mes DeieeOe h³eej Deewj ye®®eeW ceW Yeer cegjueer kesÀ Òeefleh³eej peeûele keÀjves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀes efMeJeyeeyee keÀer cegjueer keÀe efkeÀlevee keÀoj Lee Deewj cegjueer mes efkeÀlevee h³eejLee, Jen yeeyee kesÀ efvecveefueefKele ceneJeekeÌ³eeW mes mheä Òeleerle neslee nw~``ye®®eeW keÀes SkeÀ efove Yeer cegjueer efceme ve keÀjveer ®eeefnS~ ye®®es yeeyee kesÀ heeme efceueves Deeles nQ leesyeeyee henues hetíles nQ efkeÀ Deepe keÀer cegjueer megveer nw? veneR megveer nw lees henues cegjueer megveeW efHeÀjefceuetBiee~ ye®®eeW ceW MeewkeÀ nesvee ®eeefnS~... keÀesF& mece³e Ssmeer De®íer hJeeFvì efvekeÀueleer nw pees PeìkeÀesF& keÀes leerj ueie pee³es~... JeemleJe ceW legce ye®®eeW keÀer KegMeer keÀe meeje DeeOeej Fme hej nw~keÀceeF& Yeer FmeceW nw~ iee³ee Yeer ngDee nw efkeÀ Deleerefvê³e megKe ieeshe-ieesefhe³eeW mes hetíes~ ieeshe-ieesefhe³eeBlegce nes~... yeekeÀer ke=À<Ce ves efkeÀmekeÀes megKe veneR efo³ee~''

mee. yeeyee 16.4.72 jeef$e keÌueeme efjJee.keÀF& yeej yeeyee ves cegjueer ceW keÀne nw efkeÀ keÀesF& yeerceej nw lees Yeer cegjueer DeJeM³e megveveer nw~

veneR yew" mekeÀlee nw lees keÌueeme ceW uesìkeÀj Yeer cegjueer megveW~yeeyee keÀnles Les - cegjueer Deelcee kesÀ efueS Yeespeve nw~ pewmes Yeespeve kesÀ efyevee peervee

DemecYeJe nw, Jewmes ner cegjueer kesÀ efyevee ³es F&éejer³e peerJeve peervee DemecYeJe nw, cegjueer kesÀ efyevee ³espeerJeve veerjme nw~

ye´ïee yeeyee keÀer peerJeve keÀneveer hej efJe®eej keÀjW lees osKeles nQ yeeyee ves Deheves meekeÀejpeerJeve kesÀ Deefvlece efove Yeer cegjueer ®eueeF&~ yeeyee keÀe jLe peye keÀYeer yeerceej neslee Lee lees Yeer yeeyeeefueKekeÀj ye®®eeW keÀes cegjueer osles Les~ efMeJeyeeyee ves Yeer keÀne nw efkeÀ ceQ cegjueer ®eueelee ntB lees henuesFvekesÀ keÀeve megveles nQ~ yeeyee keÀer Fmeer OeejCee kesÀ keÀejCe yeeyee vecyej Jeve ceW ie³es~

92

JeemleJe ceW ³es cegjueer ner nceejer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw~ efpemekeÀescegjueer mes h³eej veneR Jen keÀye Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe me®®ee DevegYeJe keÀj veneR mekeÀlee DeewjcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀer cetueYetle h³eeme nw, ®eenvee nw~``yeeyee efkeÀleveer ieg¿e yeeleW megveeles nQ~ pees jes]pe veneR megveles, Jes keÀesF& ve keÀesF& yeeleW efceme keÀj osles nQ~cegjueer jespe megveves Jeeues keÀYeer HesÀue veneR neWies~ GvekesÀ cewveme& Yeer De®ís jnWies~''

mee.yeeyee 29.5.07 efjJee.efvejvlej mìt[sCì ueeFHeÀ ceW

ye´ïee yeeyee keÀes meoe ner mìt[sCì ueeFHeÀ ceW osKee DeLee&led pewmes De®ís mìt[sCì heæ{eF& ceWDeueì& jnles nQ Deewj meoe GveceW meerKeves keÀer F®íe jnleer nw, Ssmes ner ye´ïee yeeyee keÀes Yeer meoe efMeJeyeeyee kesÀ %eeve keÀes OeejCe keÀj peuoer mes peuoer mechetCe& nesves keÀer F®íe yeueJeleer jner~ pewmes De®ísmìt[sCì meoe ®eenles nQ efkeÀ peuoer hejer#ee nes Deewj nce heeme neskeÀj Deeies kesÀ keÌueeme ceW pee³eW, Ssmesyeeyee keÀes Yeer meoe ³ener mebkeÀuhe jne efkeÀ De®eevekeÀ keÀe heshej keÀYeer Yeer nes mekeÀlee nw FmeefueSncekeÀes meoe GmekesÀ efueS lew³eej jnvee nw Deewj heeme neskeÀj efoKeevee nw~ Deheveer Fmeer OeejCee kesÀDeeOeej hej GvneWves Fme meekeÀej peerJeve keÀe Deefvlece heshej heeme keÀjkesÀ efoKee³ee~``yeeyee nw efmeKeueeves Jeeuee~ ³en lees peeveles nes efkeÀ ³en yeeyee De®íer OeejCee keÀj De®íer cegjueermegveeles nQ~ De®íe, mecePees FmeceW efMeJeyeeyee nw, Jen lees nw ner cegjueerOej hejvleg ³en yeeyee Yeer leespeevelee nw vee~ veneR lees Flevee Tb®e heo kewÀmes heeles nQ? yeeyee ves mecePee³ee nw efkeÀ ncesMee mecePeesefMeJeyeeyee megveeles nQ~ efMeJeyeeyee keÀer ³eeo ceW jnves mes legcneje Yeer keÀu³eeCe nes pee³esiee~''


SkeÀ Yejesmee, SkeÀ yeue, SkeÀ DeeMe-efJeéeeme keÀer Òeeflecete|leye´ïee yeeyee ves meowJe SkeÀ efMeJeyeeyee keÀe ner DeeOeej efue³ee~ keÀYeer Yeer efkeÀmeer efce$e-

mecyevOeer Deeefo mes DeeMe veneR jKeer, efkeÀmeer meeOeve-meeceûeer keÀes DeeOeej veneR yevee³ee~ ³e%e kesÀ yesiejerheeì& ceW Yeer SkeÀ efMeJeyeeyee kesÀ efmeJeeS Deewj efkeÀmeer kesÀ menejs keÀer mebkeÀuhecee$e Yeer DeeMe veneR jKeer~``meoe mvesner Deelcee keÀer efmLeefle keÀe ner iee³eve nw - `SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&'~ mvesner Deelcee³eWv³eejer nQ, h³eejer Yeer nQ uesefkeÀve yeehe meceeve MeefkeÌleMeeueer-efJepe³eer veneR nQ~ ueJeueerve veneR uesefkeÀvemvesner nQ~ GvneWkeÀe mueesieve nw -`legcnejs nQ, legcnejs jnWies~'(mvesn kesÀ meeLe %eeve-³eesie keÀer Yeer OeejCeenes)'' De.yeeheoeoe 27.3.86

93

``Deye SkeÀ keÀes ³eeo keÀjWies lees Jemee& hee mekeWÀies~ veneR lees jepeeF& keÀe Jemee& hetje hee veneR mekeWÀies~efHeÀj Òepee ceW ®eues pee³eWies~ yeehe DeekeÀj jepeeF& keÀe megKe osles nQ~... ³en lees jepeOeeveer mLeehevekeÀj jnW nQ ieghle Jes<e ceW~'' mee.yeeyee 19.09.03 efjJee.(kesÀJeue efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjves mes efMeJeyeeyee keÀe %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe Jemee& efceuesiee DeLee&ledcegefkeÌle keÀe Jemee& efceuesiee Deewj efMeJeyeeyee kesÀ meeLe ye´ïee yeeyee keÀes ³eeo keÀjves mes Meeefvle Deewj mJeie&keÀe Jemee& efceuesiee DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oesveeW keÀe Jemee& efceuesiee keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeeyee efMeJeyeeyeekeÀer cele hej mJeie& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ Fme ye´ïee leve ceW efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeeyee oesveeW keÀekeÀle&J³e ®eue jne nw, oesveeW kesÀ iegCeeW keÀe DevegYeJe neslee nw~)

veäesceesne - mce=efle mJeªhe kesÀ mlecYe DeLee&led SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&ye´ïee yeeyee ceW efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee nesles ner Deheveer osn Deewj owefnkeÀ mecyevOeeW, JemlegDeeW

Deewj J³eefkeÌle³eeW mes veäesceesne yeve ie³es Deewj efMeJeyeeyee kesÀ Thej yeefue ®eæ{ ie³es, efpemekesÀ heefjCeecemJeªhe Jes efvejvlej mce=efle mJeªhe yeve ie³es Deewj efvejvlej mce=efle mJeªhe nesves kesÀ keÀejCe meoemeceLeea mJeªhe ceW jns Deewj meJe& keÀes Yeer DevegYeJe keÀje³ee~ efkeÀmeer Yeer yeele ceW keÀYeer Yeer yeeyee kesÀ®esnjs Deewj ®eueve ceW DemeceLe&lee kesÀ ef®evn veneR efoKeeF& efo³es~ pees Yeer efMeJeyeeyee ves keÀne nw, JenncekeÀes keÀjvee ner nw Deewj Jen DeJeM³e nesiee ner - ³es ¢æ{ efve½e³e jKee Deewj GmekeÀes ¢æ{lee mes efkeÀ³eeDeewj Jen keÀjkesÀ ner efoKee³ee~ veäesceesne, mce=efle mJeªhe keÀne ie³ee nw Deewj pees meJe&MeefkeÌleJeevehejceelcee keÀer mce=efle ceW nesiee Jen meceLeea mJeªhe DeJeM³e nesiee~``³en yeehe keÀns YeÏäe®eejer keÀes Jemee& efceue ve mekesÀ~ Meeoer keÀjvee ®eenles nes lees Jemee& veneR efceuesiee~ÒewefkeÌìkeÀue ceW FvekeÀe ner efcemeeue osKee vee~ Ssmes yengle cegefMkeÀue efvekeÀueles nQ~ ... yeehe keÀnles nQ efkeÀFme ceeie& ceW veäesceesne De®íe ®eeefnS~''

mee. yeeyee 25.11.72 efjJeeFpe``Deiej DeehekeÀes keÀnles efkeÀ ígÆer ueskeÀj DeeDees lees keÌ³ee Deehe ye®®eeW keÀes íesæ[ mekeÀles Les ³ee ye®®esDeehekeÀes íesæ[ mekeÀles Les? Deehe Depeg&ve keÀe lees ³ener ³eeoieej nw efkeÀ Devle ceW veäesceesne -mce=eflemJeªhe ner jns~ ... oesveeW lejHeÀ ®eghe jns keÌ³eeWefkeÀ mece³e ÒeceeCe meve Meespe HeÀeoj keÀe heeì&[êcee keÀer vetBOe Leer~ FmekeÀes keÀnles nQ Jeen [êcee Jeen', mesJee keÀe heefjJele&ve vetBOee ngDee Lee~''


`ìeerlee %eeve keÀe henuee hee" nw DeMejerjer Deelcee yevees Deewj Deefvlece hee" nw - veäesceesne, mce=eflemJeªhe yevees~ ... henues Fme hee" keÀes mJe³eb heæ{vee DeLee&led yevevee efHeÀj DeewjeW keÀes efveefceÊe yeve

94

heæ{evee~ ... efvejekeÀejer, efvee|JekeÀejer, efvejnbkeÀejer efmLeefle keÀes ogefve³ee kesÀ Deeies Òel³e#e ªhe ceW ueeDees~FmekeÀes keÀnles nQ yeehe meceeve yevevee~''


``megoecee efcemeue pees ìêvmeHeÀj keÀjvee nw Jen Yeer keÀjles jnes~ ³en Yeer yengle yeæ[e J³eeheej nw~ yeeyeeJ³eeheej ceW yengle ÖeÀekeÀefoue Les~ ©he³es mes SkeÀ Deevee Oecee&T efvekeÀeueles Les~ ... Jen Lee YeefkeÌle ceeie&,³eneB lees meye-kegÀí yeehe keÀes os efo³ee~ yeeyee ³en meye-kegÀí uees~ yeehe keÀnles nQ - legcekeÀes meejs efJeéekeÀer yeeoMeener oslee ntB~ meye-kegÀí yeehe keÀes os efo³ee lees peªj SkeÀ yeehe ner ³eeo Dee³esiee~''


SkeÀ OekeÀ mes efJeveeMeer keÀceeF& keÀes me®®eer DeefJeveeMeer keÀceeF& ceW heefjJele&vekeÀjves Jeeues

YeefkeÌleceeie& ceW SkeÀ OekeÀ mes yeefue nesves Jeeues keÀe iee³eve nw~ yeeyee ves ÒeefkeÌìkeÀue ceW ³enkeÀjkesÀ efoKee³ee~ pewmes ye´ïee yeeyee ves ueewefkeÀkeÀ keÀceeF& ceW efvejvlej Gvveefle keÀes hee³ee, Ssmes ner DehevespeerJeve keÀer meejer keÀceeF& keÀes yeeyee keÀes mecee|hele keÀjkesÀ Fme DeueewefkeÀkeÀ keÀceeF& ceW heg©<eeLe& efkeÀ³eeDeewj efvejvlej ®eæ{leer keÀuee ceW ie³es Deewj mechevve yevekeÀj efoKee³ee~ yeeyee ves efJeveeMeer keÀceeF& keÀesSkeÀ OekeÀ mes efMeJeyeeyee mes YeefJe<³e Òeeefhle keÀe DeefOekeÀej pecee efkeÀ³ee Deewj Deheves leve-ceve keÀesDeLekeÀ yevekeÀj mesJee ceW ueieekeÀj keÀceeF& keÀes yeæ{e³ee Yeer~ ye´ïee yeeyee ves pees efJeveeMeer keÀceeF&efMeJeyeeyee keÀes mecee|hele keÀer, GmekeÀes ì^mì yevekeÀj hetje meHeÀue Yeer efkeÀ³ee, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe ³en³e%e Fme Gvveefle keÀes hee³ee nw DeLee&led HeÀueerYetle ngDee nw~``yeehe Deeles nQ peerles peer cejvee efmeKeeves, cejvee lees meejer ogefve³ee keÀes nw~ legcekeÀes heeJeve yevekeÀjcejvee nw~... FmeceW me®®eer keÀceeF& nesleer nw, efHeÀj Pet"er keÀceeF& keÀes keÌ³ee keÀjWies~ Gme Pet"er keÀceeF&keÀes me®®eer keÀceeF& mes yeoueer keÀjvee nw~ yeehe ves keÀjkesÀ efoKee³ee ...~''

mee.yeeyee 3.6.69 efjJee.``Deye yeeyee Dee³ee nw, legcnejs mes oeve uesves kesÀ efueS~ ³en hegjeveer ogefve³ee keÀe meyekegÀí meæ[e ngDeenw, ³en cegPes os oes Deewj Fmemes cecelJe efceìeDees~... yeoues ceW veF& ogefve³ee ceW meyekegÀí ve³ee efceuesiee~efpemeceW ceQves ÒeJesMe efkeÀ³ee nw, Gmeves meyekegÀí oskeÀj meewoe efkeÀ³ee~ Deye osKees, yeoues ceW efkeÀleveejep³e-Yeei³e efceuelee nw~... yeeyee lees oelee nw, Jen legcemes keÌ³ee ueWies~ pees kegÀí uesles nQ, Jen legcnejermesJee ceW ueiee osles nQ~'' mee.yeeyee 28.4.07 efjJee.

95

``DeYeer ueewefkeÀkeÀ Jemex keÀes heejueewefkeÀkeÀ Jemex kesÀ meeLe SkeÌme®esvpe keÀjes~ efkeÀlevee De®íe J³eeheejnw~... legce DeYeer ueewefkeÀkeÀ yeehe keÀe Jemee& SkeÌme®esvpe keÀjles nes, heejueewefkeÀkeÀ Jemex mes~ pewmes FmevesefkeÀ³ee~ keÀne Yeer peelee nw - HeÀe@uees HeÀeoj~ ... YeieJeeve keÀes os oes~ YeieJeeve efHeÀj legcekeÀes keÀnlesnQ - legce ì^mìer yevees~ YeieJeeve ì^meìer veneR yevesiee, ì^mìer legce yeveles nes~ efHeÀj heehe lees keÀjWies veneR~''


leve-ceve-Oeve keÀes ì^mìer yeve mecYeeueves Deewj keÀe³e& ceW ueieeves Jeeuesyeeyee ves Deheves leve-ceve-Oeve keÀes mecehe&Ce keÀj efo³ee, efHeÀj GmeceW mebkeÀuhe cee$e Yeer

DehevelJe keÀer YeeJevee veneR jKeer~ efMeJeyeeyee keÀer Deceevele mecePekeÀj leerveeW keÀes ì^mìer yeve keÀjDe®íer jerefle mecYeeuee Deewj keÀe³e& ceW ueieekeÀj meHeÀue efkeÀ³ee~ yeeyee kesÀ cegKe mes meowJe ³ener MeyoefvekeÀueles Les efkeÀ mes" lees efMeJeyeeyee nw ceQ lees ì^mìer ntB, ³e%e keÀes mecYeeueves kesÀ efueS~ efMeJeyeeyee keÀerÞeercele kesÀ efyevee yeeyee ves SkeÀ hewmee Yeer Ke®e& veneR efkeÀ³ee Deewj ve efkeÀmeer ueewefkeÀkeÀ mecyevOeer keÀes efo³ee~FmekesÀ efJe<e³e ceW ³e%e ceW DeveskeÀ GoenjCe nQ~ leve-ceve kesÀ Yeer ì^mìer yeve ie³es Deewj leve-ceve keÀes Yeerì^mìer yevekeÀj meHeÀue efkeÀ³ee~ SkeÀ meskesÀC[ Deewj SkeÀ mJeebme Yeer J³eLe& veneR efkeÀ³ee~ meye efMeJeyeeyeekeÀer Þeercele Devegmeej meHeÀue efkeÀ³ee~``yeehe mecePeeles nQ - ye®®es, legce Deiej yeerpe veneR yees³eWies lees legcneje heo keÀce nes pee³esiee~ HeÀe@ueesHeÀeoj~ legcnejs meeceves ³en oeoe yew"e nw~ efyeukegÀue ner efMeJeyeeyee Deewj efMeJe-MeefkeÌle³eeW keÀes ì^mìeryevee³ee~ efMeJeyeeyee Leesæ[sner yew" mecYeeueWies~ ³en Deheves hej Leesæ[sner yeefue ®eæ{siee~ FvekeÀes ceeleeDeeWhej yeefue ®eæ{vee heæ[s~'' mee.yeeyee 10.12.03 efjJee.``legce peeveles nes nce yesiej ìt efÒevme yeveWies~... ³en yeeyee lees nw meyemes yeæ[e yesiej~ FmeceW hetje yesiejyevevee neslee nw~... efve½e³eyegef× ner peeveles nQ - nceeje pees kegÀí nw, Jen yeeyee keÀes os efo³ee~... ³enlees ì^mìer nw~ yeeyee keÀe FveceW keÀesF& ceesn veneR nw~ Fmeves Deheves hewmes ceW ner ceesn veneR jKee, meye kegÀíefMeJeyeeyee keÀes os efo³ee lees efHeÀj efMeJeyeeyee kesÀ Oeve ceW ceesn kewÀmes jKeWies~ ³en ì^mìer nw~''


leve-ceve-Oeve keÀes hejceelcee kesÀ heeme hetje FvM³eesj keÀjkesÀ hetje jep³e-Yeei³eheeves Jeeues

ye´ïee yeeyee ves Dehevee leve-ceve-Oeve meJee¥Me meefnle efMeJeyeeyee kesÀ heeme FvM³eesj keÀj efo³ee, efpemekesÀ

96

HeÀuemJeªhe efMeJeyeeyee mes GvekeÀes mechetCe& efJeée keÀer yeeoMeener keÀe Jemee& Deheves mechetCe& mJeªhe cesiebefceuee, efpemekesÀ efueS yeeyee keÀnles nQ megKe-Meeefvle-heefJe$elee keÀer Mele ÒeefleMele efmLeefle lees me=efä kesÀDeeefo kesÀ henues pevce ceW ner nesieer Deewj GmeceW ye´ïee yeeyee keÀe ner ÒeLece pevce Þeerke=À<Ce kesÀ ªhe ceWnesiee Deewj Jes ner ÒeLece jepeeF& kesÀ ÒeLece efJeée-cenejepee yeveWies~ GmekesÀ yeeo pees Deelcee³eW GvekeÀesHeÀe@uees keÀjkesÀ efpelevee Dehevee leve-ceve-Oeve efMeJeyeeyee kesÀ heeme FvM³eesj keÀjles nQ, Jes Gme Devegmeejjep³e-Yeei³e heeles nQ~``DeYeer yee@cyeme efvekeÀeues nQ, veneR lees meejer ogefve³ee keÀe efJeveeMe kewÀmes nes~ GmekesÀ meeLe efHeÀj ves®egjuekesÀuesefceìer]pe Yeer nQ~... DeYeer legcnW Dehevee meye kegÀí FvM³eesj keÀjvee nw yeehe kesÀ heeme~ ... DeYeerlegce [e³ejskeÌì FvM³eesj keÀjles nes~ pees meyekegÀí FvM³eesj keÀjsiee, GvekeÀes yeeoMeener efceue pee³esieer~³en yeeyee Dehevee yeleeles nQ - meyekegÀí efMeJeyeeyee keÀes os efo³ee~ HegÀue FvM³eesj keÀj efue³ee lees HegÀueyeeoMeener efceueleer nw~'' mee.yeeyee 1.6.07 efjJee.

efveme¥keÀuHe neskeÀj leve-ceve-Oeve meye hejceelcee keÀes efJeue keÀjkesÀ efJeuehee@Jej OeejCe keÀjves Jeeues

pees hejceelcee kesÀ veece hej efpelevee Deewj efpeme YeeJevee leLee efpeme efmLeefle ceW efJeue keÀjleenw, Jen Glevee ner efJeue hee@Jej mechevve yevelee nw~ ye´ïee yeeyee ves efveme¥keÀuhe neskeÀj hejceelcee kesÀ veecehej meye ceeleeDeeW Deewj yenveeW kesÀ veece efJeue keÀj efo³ee, efpemekesÀ efjìve& ceW GvekeÀes hejceelcee mesmechetCe& efJeue hee@Jej efceue ieF& DeLee&led GvekesÀ mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& hejceelcee kesÀ meceeve nerÒeYeeJeMeeueer, meHeÀuelee mechevve nes ie³es~ ye´ïee yeeyee pees mebkeÀuhe keÀjles Les, Jen meHeÀue neslee Lee,efpemekeÀes pees Meyo yeesueles Les, Jes meHeÀue nesles Les~ GvekeÀe nj keÀce& meHeÀuelee mechevve Lee Deewj ye®®eeWkesÀ efueS DeeoMe& Lee, ÒesjCeeoe³ekeÀ Lee~ DeeoMe& Lee ner veneR yeefukeÀ DeeoMe& nw DeLee&led Deye Yeer JesDeJ³ekeÌle ªhe ceW keÀce& keÀj jns nQ Deewj keÀje Yeer jns nQ~`èfJeue hee@Jej kewÀmes Dee mekesÀieer? efJeue hee@Jej Deeves keÀe meeOeve keÀewvemee nw? ... meekeÀej ceW keÀce&keÀjkesÀ efoKee³ee~ henuee-henuee keÀoce keÀewvemee G"e³ee? meYeer kegÀí efJeue keÀj efo³ee, efJeue keÀjvesceW osjer lees veneR keÀer~ ... Deiej keÀesF& mees®e-mees®e keÀj efJeue keÀjlee nw lees GmekeÀe Flevee HeÀue veneRefceuelee~'' De.yeeheoeoe 18.1.70

97

mel³elee Deewj Meeueervelee (Reality Royality) keÀer Òeeflecete|leDeLee&led Òel³e#e mJeªhe

yeeyee keÀer DevleYee&Jevee Deewj yee¿e J³eJenej SkeÀ meceeve jne~ De%eevekeÀeue ceW Yeer yeeyeekeÀe peerJeve jepemeer "e"yeeì keÀe Lee Deewj %eeve ceeie& ceW Deeves mes Deewj Yeer %eeve Oeve Deewj efoJ³e iegCeeWmes peerJeve Yejhetj nes ie³ee~ efpememes GvekesÀ peerJeve ceW ®eej ®eeBo ueie ie³es~ yeeyee ves keÀYeer Yeer DehevesneLe keÀes efkeÀmeer kesÀ neLe kesÀ veer®es veneR efkeÀ³ee~ yeeyee ves keÀYeer otmejs Oece&, mecÒeoe³e kesÀ %eeve keÀeGheneme Yeer veneR efkeÀ³ee, yeefukeÀ meYeer kesÀ Òeefle mecceeve Òeieì efkeÀ³ee~ Jele&ceeve ceW %eeve Oeve keÀe DeewjYeefJe<³e ceW jepekegÀceej Deewj cenejepee yeveves keÀe veMee meoe ner yeeyee kesÀ peerJeve ceW peeûele jne~yeeyee kesÀ peerJeve ceW keÀYeer Yeer ueesYe-Je=efÊe, mebûen-Je=efÊe veneR osKeer~ Deheves leve-ceve-Oeve keÀes leesmeHeÀue efkeÀ³ee ner uesefkeÀve Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer meHeÀue keÀjves keÀer ÒesjCee oer, GvekeÀe leve-ceve-OeveYeer meHeÀue keÀje³ee~ ³e%e ceW DeeF& Oeve-mecheefÊe keÀes Yeer meHeÀue efkeÀ³ee~ yeeyee keÀer meoe ner ³es YeeJeveejner efkeÀ ³e%e ceW efo³ee Deewj meHeÀue veneR ngDee lees osves Jeeues kesÀ Yeei³e ceW Devlej heæ[ pee³esiee,FmeefueS GmekeÀes ³eLee MeefkeÌle MeerIe´ mesJee ceW ueieekeÀj meHeÀue efkeÀ³ee~ yeeyee ves ye®®eeW keÀes Yeer DehevesmJeeefYeceeve ceW jnkeÀj Meeueervelee kesÀ mebmkeÀej Yejves keÀer ÒesjCee oer, hee" heæ{e³ee~``yeehe jemlee yeleeles nQ~ Deheves Thej ke=Àhee, jnce keÀjvee nw~ ìer®ej lees heæ{eles nQ, DeeMeerJee&o leesveneR keÀjWies~ DeeMeerJee&o, ke=Àhee, jnce Deeefo ceeBieves mes cejvee Yeuee~ keÀesF& mes hewmee Yeer veneR ceeBievee®eeefnS~ ye®®eeW keÀes meKle cevee nw~ keÀesF& mes hewmee ceebievee, ³en Yeer heehe nw~ yeehe keÀnles nQ [êceeDevegmeej, efpevneWves keÀuhe henues yeerpe yees³ee nw, Jemee& hee³ee nw, Jes Deehe ner keÀjWies~ keÀesF& Yeer keÀece kesÀefueS ceebiees veneR~ ve keÀjsiee lees ve hee³esiee~... efpemekeÀes keÀjvee nesiee, Jen Deehe ner keÀjsiee~ legcekeÀesceeBievee veneR nw~ keÀuhe henues efpelevee efpevneWves efkeÀ³ee nw, [êcee Gvemes keÀje³esiee~ ceebieves keÀer keÌ³eeojkeÀej nw~ keÀF& yeg×t yeef®®e³eeB nQ, pees ceebieleer nQ~ yeeyee lees ngC[er Yejles jnles nQ mee|Jeme kesÀefueS~'' mee.yeeyee 29.10.69 efjJee.``Dehevee mJeYeeJe Yeer yengle De®íe jKevee nw~... ³e%e mes pees kegÀí efceues Jen DebieerkeÀej keÀjvee®eeefnS~ yeeyee DevegYeJeer nw~ Yeue efkeÀlevee Yeer yeæ[e peJeenjer Lee, keÀneB DeeÞece ceW pee³eWies lees DeeÞecekesÀ efve³eceeW hej hetje ®eueWies~ JeneB Ssmes veneR ceebiee peelee efkeÀ ncekeÀes HeÀueeveer ®eerpe oes~ JeneB yeæ[eje@³euìer mes Yeespeve hee³ee peelee nw~ pees meYeer keÀes efceuelee nw Jener Kee³ee peelee nw~ Fme F&éejer³eDeeÞece ceW lees yeæ[er Meeefvle ®eeefnS~''


98

³eesie keÀer efvejvlej MeefkeÌleMeeueer efmLeefle ceW jnves Jeeuesyeeyee keÀer ³eesie keÀer efmLeefle Ssmeer Leer efkeÀ keÀesF& Yeer %eeveer DeLeJee De%eeveer GvekesÀ mecheke&À ceW

Deeles Les lees yeeyee kesÀ Jee³eyesMeve Deewj JeeleeJejCe mes Jes Yeer Deeles ner Deheves keÀes Yeer DeMejerjer DevegYeJekeÀjles Les~ GvekeÀes Yeer DeMejerjerheve keÀe DeueewefkeÀkeÀ megKe keÀe DevegYeJe neslee Lee~ ye´ïee yeeyee kesÀ®eejes Deesj keÀe JeeleeJejCe Flevee MeefkeÌleMeeueer neslee Lee efkeÀ keÀesF& Yeer ceveg<³e Deelcee lees keÌ³ee heMeg-he#eer Yeer GmeceW Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjles Les Deewj GvekesÀ neJe-YeeJe mes GvekesÀ DeueewefkeÀkeÀ megKe keÀeDevegYeJe neslee Lee~

ye´ïee yeeyee kesÀ ienve heg©<eeLe& Deewj hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeefveO³e mes ³es heb®e lelJe YeerheeJeve yeve ie³es Deewj ³es heb®e lelJe keÀe Mejerj heb®e lelJeeW ceW efJeueerve neskeÀj GvekeÀes Yeer heeJeve yeveelesnQ~ ye´ïee yeeyee kesÀ heee|LeJe osn kesÀ oen mebmkeÀej kesÀ yeeo DeJ³ekeÌle yeeheoeoe ves ³es jnm³eesodIeeìveefkeÀ³ee~

meoe yeehe kesÀ mvesn ceW mecee³es ngSyeeyee meoe efMeJeyeeyee kesÀ mvesn ceW mecee³es ngS efoKeeF& osles Les~ peye Yeer yeeyee keÀes osKees

lees DevegYeJe neslee Lee efkeÀ yeeyee Fme osn ceW jnles ngS Yeer osn ceW veneR nQ, efkeÀmeer DeueewefkeÀkeÀ ueeskeÀ ceWnQ~ yeeyee keÀe efMeJeyeeyee kesÀ meeLe Deìtì mvesn Lee Deewj nw Yeer, GvekesÀ meeefveO³e ceW pees Yeer Deelee Lee,GmekeÀes Yeer efMeJeyeeyee kesÀ mvesn keÀer DevegYetefle nesleer Leer Deewj GmekeÀe Yeer efMeJeyeeyee kesÀ meeLe mvesn pegìpeelee Lee~``meoe mvesn ceW mecee³es jnes lees cesnvele keÀe heg©<eeLe& keÀjvee veneR heæ[siee~ meceeves ceW ner cepee nw~ ye´ïeeyeehe ves meoe yeehe keÀe mvesn efoue ceW mecee³ee, FmekeÀe ³eeoieej keÀuekeÀÊee ceW efoKee³ee nw~''


``³eeo keÀer Deeole heæ[ peeleer nw, yegef× ceW yew"lee nw lees KegMeer keÀe heeje ®eæ{e jnlee nw~ ... ³eeo ceWyew"Wies lees yengle ieo-ieo nes pee³eWies~ yeeyee Yeer Fme KegMeer ceW yew"s nQ~ yeehe keÀes ³eneB keÀer keÀesF& yeele³eeo ner veneR~ yeeyee ³eeo keÀjles nQ JeneB keÀer yeeleW~ yeeyee Deewj jepeeF& pewmes efkeÀ oj hej Keæ[s nQ~''

mee.yeeyee 10.1.04 efjJee.meoe meJe& keÀes men³eesie keÀjves Jeeuesmeoe oelee yeve meJe& keÀes KegMeer, %eeve-Oeve, men³eesie, mvesn, MeefkeÌle ... osves Jeeuesyeeyee keÀer %eeveer-De%eeveer meYeer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle men³eesie Deewj keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jnleer Leer~

99

yeeyee kesÀ cegKe mes keÀYeer Yeer efkeÀmeer kesÀ Deefnle keÀe Meyo veneR megvee ie³ee~ ³e%e ceW efkeÀleves Yeer efJeIve[eueves Jeeues Dee³es uesefkeÀve yeeyee ves meowJe GvekeÀer yeeleeW keÀes menve keÀjles ngS GvekesÀ keÀu³eeCe keÀerYeeJevee ner Òeieì keÀer Deewj meJe& keÀes men³eesie efo³ee~ ye®®eeW keÀes Yeer meoe men³eesie osves keÀe hee"hekeÌkeÀe keÀje³ee~

³e%e ceW YeJeve efvecee&Ce Deeefo keÀe keÀece keÀjves Jeeues ðeer-heg©<e cepeotj Yeer nesles Les hejvlegGvekeÀes Yeer yeeyee meoe ye®®es-ye®®es keÀnkeÀj ner yegueeles Les Deewj GvekesÀ Yeer ogKe-oo& keÀe meoe O³eevejKeles Les~ GvekesÀ mece³e kesÀ keÀF& cepeotj efceðeer DeYeer Yeer nQ Deewj GvekesÀ efJe<e³e ceW yeele keÀjles ngSGvekesÀ DeebKeeW ceW Òesce kesÀ ceesleer PeuekeÀ Deeles nQ~`èfvemJeeLe& yeve KegMeer oes, Meeefvle oes, Deevevo keÀer DevegYetefle keÀjeDees, Òesce keÀer DevegYetefle keÀjeDees~osvee ceevee mJele: ner uesvee~ ... ye´ïee yeehe keÀes osKee - ®eueles-efHeÀjles Yeer Deiej keÀesF& ye®®ee meecevesDee³ee lees kegÀí ve kegÀí DevegYetefle kesÀ efyevee Keeueer veneR peelee Lee~''


efvejekeÀejer - efvee|JekeÀejer - efvejnbkeÀejer efmLeefle kesÀ mJeªheye´ïee yeeyee ves Deeefo mes ner efvejekeÀejer mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe ienve DeY³eeme efkeÀ³ee,

efpemekesÀ HeÀue mJeªhe Jes meowJe Deheveer efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele jns, efvejekeÀejer efmLeefle keÀes mce=efleceW jKee, efpememes GvekesÀ keÀceeX ceW efvee|JekeÀeefjlee Deewj MeyoeW ceW efvejnbkeÀejerheve jne, efpememes JenJeeleeJejCe DeewjeW keÀes Yeer Gme efmLeefle ceW efmLele nesves ceW ceoo keÀjlee Lee~ ye´ïee yeeyee keÀer mce=efle DeewjefmLeefle, ¢efä Deewj Je=efÊe meoe efvejekeÀej Deelcee mJeªhe hej ner jnleer Leer~``pewmes ye´ïee yeehe ves meejs %eeve keÀe meej mJe³eb OeejCe keÀj ye®®eeW keÀes HeÀe@uees HeÀeoj keÀjves keÀerefnccele oer, meekeÀej ªhe Üeje Deefvlece ceneJeekeÌ³e (efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer) Decetu³emeewieele oer, Gme meewieele keÀes mJeªhe ceW uee³ee? ... Fve ner leerve yeesue mes yeehe ves keÀcee&leerle DeJemLeekeÀes hee³ee~ HeÀe@uees HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 18.1.79

``mJeYeeJe yengle ceer"e nesvee ®eeefnS~ keÀesF& kegÀí keÀns lees Yeer cegmkeÀjeles jnvee ®eeefnS, veejepe venesvee ®eeefnS, DenbkeÀej ve Deevee ®eeefnS~ ... YeeF&, YeeF& keÀes mecePeeles nQ, ³en mce=efle ceW jns ...leerj leye ueiesiee~'' mee. yeeyee 8.2.69 efjJee.``Òesce mes %eeve megveeDees~ henues lees De®íer jerefle cebLeve keÀjvee heæ[s~ efMeJe yeeyee lees efJe®eej meeiejcebLeve veneR keÀjles nQ~ ³en efJe®eej meeiej cebLeve keÀjles nQ, ye®®eeW keÀes osves kesÀ efueS~ efHeÀj Yeer ncesMeeSsmes mecePees efkeÀ efMeJe yeeyee mecePeeles nQ~ FvekeÀe Yeer ³en veneR jnlee efkeÀ ceQ megveelee ntB, efMeJe yeeyee

100

megveeles nQ~ FmekeÀes efvejnbkeÀejerhevee keÀne peelee nw~ ³eeo SkeÀ efMeJe yeeyee keÀes ner keÀjvee nw~''mee. yeeyee 3.3.72 efjJee.

``peye mecyevOe-mecheke&À ceW DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer mce=efle jnleer nw lees meoe efvejekeÀejer Deewj efvejnbkeÀejerjnles nQ~ ye´ïee yeehe kesÀ ueemì kesÀ leerveeW Meyo ³eeo jnles nQ? efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer~pees efvejekeÀejer Deewj efvejnbkeÀejer nw, Jener efvee|JekeÀejer nw~ De®íe, HeÀe@uees HeÀeoj hekeÌkeÀe jne?...HeÀe@uees HeÀeoj keÀe DeLe& ner nw efkeÀ ³es leerve Meyo meoe mce=efle ceW jnW~ "erkeÀ nw~''


yeeyee keÀe efvejekeÀejer, DeekeÀejer, meekeÀejer mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe DeY³eeme peerJeve keÀe mJeªhe yeveie³ee Lee Deewj Jes ye®®eeW mes yeele keÀjles keÀjles-keÀjles Yeer Fme osn mes iegce nes peeles Les Deewj yeelemegveeves Jeeues keÀer yeele kesÀ jnm³e keÀes Yeer hetCe&le³ee mecePe uesles Les keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀe DeY³eeme meskesÀC[ceW DeMejerjer yeveves Deewj meskesÀC[ ceW Mejerj ceW Deeves keÀe mJeYeeefJekeÀ yeve ie³ee Lee~* DenbkeÀej Deelcee keÀe yengle yeæ[e Me$eg nw Deewj hejef®evleve keÀe cetue keÀejCe nw, ³es hejef®evleveDeelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesves veneR oslee~ ye´ïee yeeyee ves Fme DenbkeÀej keÀespeerlekeÀj efvejnbkeÀejer yevekeÀj meoe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee~ Ssmes yeehe meceeve mel³e%eeve keÀer OeejCee mes Fme ceneMe$eg hej efJepe³e Òeehle keÀj me®®eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjes~ ³ener mebiece³egie keÀer hejceÒeeefhle nw~

meoe efvejekeÀejer-DeekeÀejer-meekeÀejer efmLeefle kesÀ menpe DeY³eemeerefMeJeyeeyee ves ye´ïee yeeyee keÀes GvekesÀ DeekeÀejer mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej keÀje³ee, efvejekeÀejer

DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀje³ee, Gme hej efve½e³e ¢æ{ nesves kesÀ keÀejCe GvekeÀes leerveeW mJeªheeWceW mece³e Devegmeej efmLele nesves ceW keÀesF& keÀef"veeF& veneR nesleer Leer~ meeLe ner yeeyee ves Deheves efvejekeÀejmJeªhe, DeekeÀejer mJeªhe Deewj Jele&ceeve kesÀ meekeÀejer mJeªhe Deewj YeefJe<³e kesÀ meekeÀejer osJe mJeªheceW efmLele nesves keÀe menpe DeY³eeme Lee, FmeefueS GvekeÀer yegef× ceW FmekesÀ efmeJeeS Deewj kegÀí Dee³ee nerveneR~``SkeÀ IeCìe efkeÀmekeÀes mecePeeves ... 15 efceveì ceW megveles ngS, yeesueles ngS v³eejsheve keÀer efmLeefle ceWefmLele neskeÀj v³eejsheve keÀer efmLeefle keÀe Jee³eyesMeve oskeÀj osKees~ pees 15 efceveì ceW meHeÀuelee nesieer,Jen SkeÀ IeCìs ceW veneR nesieer~ ye´ïee yeehe ves ³es ÒewefkeÌìme keÀjkesÀ efoKeeF&~''


101

yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe kesÀ Òeeflecetle&yeeyee Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³ee ceW jnles Yeer meoe Fmemes Ghejece yesno keÀer Jewjei³e

Je=efÊe ceW jnles Les~ Jes ogefve³ee ceW jnles Les uesefkeÀve ogefve³ee GveceW veneR jnleer Leer DeLee&led Fme ogefve³ee ceWjnles Yeer GvekeÀer yegef× ceW Fme ogefve³ee keÀer efkeÀmeer Jemleg ³ee J³eefkeÌle keÀe ef®evleve veneR neslee Lee~ ogefve³eekeÀer efkeÀmeer Yeer Jemleg, J³eefkeÌle, heoeLe& mes GvekeÀe ueieeJe veneR Lee hejvleg Jes ì^mìer yevekeÀj ³e%e keÀer hetjermecYeeue keÀjles Les~ peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊehejceeJeM³ekeÀ nw~ Deheveer yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe kesÀ keÀejCe GvneWves meowJe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe efkeÀ³ee Deewj keÀje³ee~``Jele&ceeve Jee³egceC[ue kesÀ Devegmeej ceve ceW, efoue mes DeYeer Jewjei³e Je=efÊe keÀes Fcepe& keÀjes~ ... yeeyeeDeC[jueeFve keÀje jns nQ efkeÀ meeOeveeW kesÀ Òe³eesie keÀe DevegYeJe yengle efkeÀ³ee, pees efkeÀ³ee Jen Yeer yengleDe®íe efkeÀ³ee, Deye meeOevee keÀes yeæ{evee DeLee&led yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe keÀes ueevee~ ye´ïee yeehe keÀesosKee'' De. yeeheoeoe 18.1.99

``ye´ïee yeehe keÀes osKee ueemì Ieæ[er lekeÀ ye®®eeW keÀes meeOeve yengle efo³es uesefkeÀve mJe³eb meeOeveeW kesÀÒe³eesie mes otj jns~ meeOeve nesles ngS Yeer otj jnvee, Gmes keÀnWies Jewjei³e~... meye kegÀí nesles ngSyesno kesÀ Jewjeieer yeve vee@uespe Deewj efJeée-keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes yeehe keÀes Deewj mJe³eb keÀes Òel³e#ekeÀjvee~'' De.yeeheoeoe 18.1.99

``yeehe meceeve yevevee nw lees henues yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe OeejCe keÀjes~ ye´ïee yeehe keÀer Devle lekeÀ³ener efJeMes<elee osKeer~ ve JewYeJe ceW ueieeJe jne, ve ye®®eeW ceW ... meyemes Jewjei³e Je=efÊe~ Deepe kesÀ efoveyeehe meceeve yeveves keÀe hee" hekeÌkeÀe keÀjvee~ yeme ye´ïee yeehe meceeve yevevee ner nw - Ssmee ¢æ{ efve½e³eDeJeM³e Deeies yeæ{e³esiee~'' De.yeeheoeoe 18.1.99

``DeYeer mece³e ÒeceeCe meyekeÀes yesno kesÀ Jewjei³e Je=efÊe ceW peevee ner nesiee~... mece³e keÀjelee nw leesGmeceW ceekeÌme& keÀce nes peeleer nw~ ... mece³e kesÀ Devegmeej lees meejs efJeée keÀer Deelcee³eW yeoueWieer uesefkeÀveDeehe ye®®es mece³e keÀe Fvlepeej veneR keÀjes~ ... ye´ïee yeehe ves mece³e keÀes efMe#ekeÀ veneR yevee³ee, yesnokeÀe Jewjei³e Deeefo mes Devle lekeÀ jne~'' De.yeeheoeoe 18.1.98

``JeHeÀeoej ... Deiej J³eefkeÌle keÀer, heoeLe& keÀer, meeOeveeW keÀer mebkeÀuhecee$e Yeer DeekeÀ<e&Ce nw lees meeOeveeKeefC[le nes peeleer nw~ ... mebkeÀuhe cee$e Yeer PegkeÀeJe veneR~ Jee®ee-keÀce&Cee keÀer lees yeele ner íesæ[es~...ye´ïee yeehe ves Devle lekeÀ yeæ[er Dee³eg nesles Yeer, leve keÀe efnmeeye ®egkeÌlet keÀjles ngS Yeer yesno kesÀ Jewjei³ekeÀer efmLeefle Òel³e#e efoKeeF&~... meeOeveeW keÀes mesJee Òeefle keÀe³e& ceW ueieeDees, mJe Òeefle yesno keÀe Jewjei³enes~'' De.yeeheoeoe 26.1.95

102

¢æ{ mebkeÀuhe SJeb ¢æ{ Òeefle%eyeeyee keÀe meoe ner ³es heg©<eeLe& jne efkeÀ pees mebkeÀuhe efkeÀ³ee ³ee pees ue#³e efveOee&efjle efkeÀ³ee,

GmekeÀes nj neuele ceW heevee ner nw, hetje keÀjvee ner nw~ efkeÀmeer Yeer keÀercele hej Gmemes heerís veneR nìveenw - ³es ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve keÀer efJeMes<elee jner Deewj peerJeve ceW meHeÀuelee keÀe DeeOeej jne~ GvekesÀ¢æ{ mebkeÀuhe kesÀ efueS ner iee³eve nw - ÒeeCe pee³eW Je© Je®eve pee pee³es~``yeehe meceeve yevevee nw~ ... yeeheoeoe ves osKee leerve keÀesves lees hekeÌkesÀ nQ, SkeÀ keÀesvee Deewj hekeÌkeÀenesvee nw~ mebkeÀuhe Yeer nw, Gcebie Yeer nw, ue#³e Yeer nw ... SkeÀ keÀesvee cepeyetle keÀjles nes uesefkeÀve®eueles-®eueles {eruee nes peelee nw, Jen nw ¢æ{lee~''


``¢æ{lee GmekeÀes keÀne peelee nw - cej pee³eW, efceì pee³eW uesefkeÀve mebkeÀuhe ve pee³es~ PegkeÀvee heæ[s,cejvee heæ[s peerles peer, Deheves keÀes ceesæ[vee heæ[s, menve keÀjvee heæ[s, megvevee heæ[s uesefkeÀve mebkeÀuhe veneRpee³es - FmekeÀes keÀne peelee nw ¢æ{lee''


meoe yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe yewuesvme jKeves Jeeuesye´ïee yeeyee ves ³e%e mesJee keÀe Deewj mJe heg©<eeLe& keÀe nj keÀe³e& ceeefuekeÀ yevekeÀj efkeÀ³ee

hejvleg efMeJeyeeyee keÀer nj Dee%ee keÀes yeeuekeÀ yevekeÀj mJeerkeÀej efkeÀ³ee~ yeeyee keÀer pees Dee%ee efceueer,GmeceW DebMecee$e Yeer mebkeÀuhe veneR efkeÀ³ee, GmekeÀes Gmeer ªhe ceW heeueve efkeÀ³ee~ ye®®eeW kesÀ meeLe ye®®esyevekeÀj Kesue Yeer efkeÀ³ee Deewj yeehe yevekeÀj efMe#ee Yeer oer~ keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjves mes henues yeeyeeye®®eeW mes Yeer je³e-meueen keÀjles Les, efpememes ye®®eeW keÀe leve-ceve mes meoe ner Gme keÀe³e& ceW men³eesiejnlee Lee~ ye®®es Yeer keÀesF& je³e osles Les Deewj yeeyee keÀes De®íer ueieleer Leer lees yeeyee Gmes Yeer mJeerkeÀejkeÀjles Les Deewj ye®®eeW keÀe Gcebie-Glmeen yeæ{eves kesÀ efueS GvekeÀer GmekesÀ efueS ÒeMebmee Yeer keÀjles Les~``³en ceQheve OeesKee os oslee nw~ mees®ees Yeues, keÀnes Yeues uesefkeÀve efveefceÊe Deewj efvecee&ve YeeJe mes~ ... ³esceeefuekeÀ Deewj yeeuekeÀ heve keÀer ef[ûe yengle-yengle DeeJeM³ekeÀ nw~ efmeHe&À yeeheoeoe keÀer efMe#ee kesÀ leerveMeyo ³eeo jKees - meyekeÀes ³eeo nQ? cevmee ceW efvejekeÀejer, Jee®ee ceW efvejnbkeÀejer, keÀce& ceW efvee|JekeÀejer~peye Yeer mebkeÀuhe keÀjles nes lees efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj mebkeÀuhe keÀjes~ Deewj meye Yetuepee³es uesefkeÀve ³es leerve Meyo veneR Yetuees~ ³en meekeÀej ªhe keÀer leerve MeyoeW keÀer efMe#ee keÀer meewieele nw~lees ye´ïee yeehe mes meekeÀej ªhe ceW Yeer h³eej jne nw~'' De.yeeheoeoe 31.12.03

103

``meekeÀej keÀe cegK³e mebmkeÀej Lee - meJe&mJe l³eeieer~ ... meekeÀej ªhe ceW Yeer osKee vee, efpelevee nervee@uespeHegÀue, Glevee ner mejue mJeYeeJe~ efpemekeÀes keÀnles nQ ye®eheve kesÀ mebmkeÀej~ yegpegie& keÀe yegpegie&Deewj ye®eheve keÀe ye®eheve~'' De.yeeheoeoe 17.4.69

henues Deehe keÀe hee" hekeÌkeÀe jKekeÀj meoe ye®®eeW keÀes Deeies yeæ{eves Jeeuesyeeyee ves meowJe ye®®eeW keÀes Deeies jKee, keÀYeer ³es veneR mebkeÀuhe efkeÀ³ee efkeÀ ye®®eeW mes henues

ceQ Deeies DeeTb~ meowJe ye®®eeW keÀes Deeies yeæ{e³ee~ efJeée-veeìkeÀ keÀe ³es Deìue efme×evle nw efkeÀ otmejeWkeÀes Deeies yeæ{eves Jeeuee meoe ner Deeies yeæ{lee nw~ yeeyee meoe ner Fme efme×evle kesÀ Devegmeej ye®®eeW keÀesDeeies yeæ{eves keÀe heg©<eeLe& keÀjles Les Deewj ye®®es meoe yeeyee keÀe Deeoj-mecceeve keÀj GvekeÀes DeeiesjKeles Les~ Deheves Fmeer heg©<eeLe& mes ye´ïee yeeyee henues vecyej ceW HeÀefjMlee yeves Deewj YeefJe<³e ceWveeje³eCe yeveWies DeLee&led yeeyee ves ye®®eeW keÀes Deeies jKee lees GmekesÀ HeÀuemJeªhe [êcee ves GvekeÀes DeeiesjKee~

cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee DeKeC[ ceneoeveeryeeyee keÀe cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee nj keÀe³e& efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀ DeLe&, otmejeW kesÀ

keÀu³eeCe kesÀ DeLe& ner Lee FmeefueS nj meskesÀC[ ®eæ{leer keÀuee keÀe DevegYeJe jne Deewj nj keÀe³e& meJe&kesÀ efueS ÒesjCeeoe³ekeÀ jne, FmeefueS nj meskesÀC[ GvekeÀe Keelee pecee neslee jne, pees GvekeÀesmechetCe&lee kesÀ efMeKej lekeÀ ues ie³ee~ yeeyee keÀe SkeÀ meskesÀC[ Yeer efyevee oeve kesÀ veneR neslee Lee~ yeeyeekeÀe Keevee Keeves keÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer efMe#ee oslee Lee lees Kesue Kesueves keÀe mJeªhe Yeer efMe#ee osleeLee~ keÀesF& Yeer keÀce& meoe efMe#ee osves Jeeuee ner neslee Lee~ FmeefueS GvekeÀe nj keÀce& SkeÀ efJeOeeve yeveie³ee, efpemekeÀes nce meye HeÀe@uees keÀjkesÀ Deheves Yeei³e keÀes yevee jns nQ~``®ewkeÀ keÀjes - meejs efove ceW ieueleer veneR keÀer uesefkeÀve mece³e, mebkeÀuhe, mesJee, mecyevOe-mecheke&À ceWmvesn, mevlegälee Üeje pecee efkeÀlevee efkeÀ³ee? ... Þesÿ mebkeÀuhe Üeje mesJee keÀe Keelee efkeÀlevee peceengDee? efkeÀleveer DeelceeDeeW keÀes megKe efo³ee? ³eesie ueiee³ee uesefkeÀve ³eesie keÀer hejmesvìspe efkeÀme ÒekeÀejkeÀer jner? Deepe kesÀ efove ogDeeDeeW keÀe Keelee efkeÀlevee pecee efkeÀ³ee?''


yeeyee keÀe keÀce& Üeje iegCe-oeve, Jee®ee Üeje %eeve-oeve, cevmee Üeje MeefkeÌle³eeW keÀe oeveefvejvlej ®euelee jnlee Lee~ GvekeÀe SkeÀ Yeer mebkeÀuhe, yeesue, keÀce& meeOeejCe veneR neslee Lee~ GvekeÀesmeoe ³es O³eeve jnlee Lee efkeÀ nceejs nj mebkeÀuhe, yeesue, keÀce& mes meJe& DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe nes~

104

yeeyee keÀe cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee Üeje nj keÀce& efMe#ee osves Jeeuee Lee~ FmeerefueS yeeyee kesÀ nj keÀce& keÀes®eefj$e kesÀ ªhe ceW ³eeo keÀjles nQ~ efMeJeyeeyee kesÀ iegCeeW keÀer DevegYetefle Yeer ye´ïee yeeyee kesÀ keÀceeX mes nernesleer nw~``keÀesF& efkeÀlevee Yeer DeJeiegCeOeejer nes uesefkeÀve cegPes Deheves peerJeve Üeje, keÀce& Üeje, mecheke&À ÜejeiegCeoeve keÀjvee nw DeLee&led men³eesieer yevevee nw~ FmeceW otmejs keÀes veneR osKevee nw~ ... ye´ïee yeehe ves meer(See) efMeJeyeehe efkeÀ³ee~ Deiej osKevee nw lees ye´ïee yeehe keÀes osKees~''


``Fme ve³es Je<e& ceW keÌ³ee keÀjvee nw - ³es Oegve ueieer jns efkeÀ cegPes DeKeC[ ceneoeveer yevevee ner nw~DeKeC[ ceneoeveer, ceneoeveer veneR, DeKeC[~ cevmee mes MeefkeÌle³eeW keÀe oeve, Jee®ee mes %eeve keÀe oeveDeewj Deheves keÀce& mes iegCeoeve~'' De.yeeheoeoe 31.12.2000

``legce ye®®eeW keÀes ³eneB ceemìj h³eej keÀe meeiej yevevee nw~ ³eneB yeveWies lees Jes mebmkeÀej DeefJeveeMeer yevepee³eWies~ ... ye®®eeW keÀes Yeer yeehe meceeve yevevee nw~ ... yeehe keÀes efkeÀleveer Yeer Keebmeer Deeefo nesleer nwefHeÀj Yeer meowJe mee|Jeme hej lelhej jnles nQ~''


meJe& mecyevOe SkeÀ yeehe kesÀ meeLe peesæ[ves Deewj pegæ[eves JeeuesSkeÀ yeehe kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW kesÀ DevegYeJeeW ceW jn meJe& keÀes DevegYeJe

keÀjeves Jeeuesye´ïee yeeyee ves efMeJeyeehe keÀes meJe& mecyevOe mes Dehevee yevee³ee, pees GvekesÀ ceneJeekeÌ³eeW mes

efme× neslee nw~ SkeÀ yeehe kesÀ meeLe meJe& mecyevOeeW kesÀ DevegYeJeeW ceW jnkeÀj meJe& keÀes meJe& mecyevOeeW keÀeDevegYeJe keÀje³ee~ yeeyee meowJe ³es F®íe jKeles Les efkeÀ ye®®eeW keÀe mecyevOe SkeÀ efMeJeyeeyee kesÀ meeLejns, efpememes GvekeÀe keÀu³eeCe nes Deewj ye®®eeW keÀes Yeer ³ener efMe#ee osles Les efkeÀ efpemekeÀer Yeer mesJeekeÀjes, GmekeÀe mecyevOe Deheves meeLe veneR uesefkeÀve efMeJeyeeyee kesÀ meeLe pegæ[eDees~``yeeyee Dee³es nQ cegjueer ®eueekeÀj ®eues pee³eWies~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~ jemlee yejesyejhekeÀæ[vee ®eeefnS~ veneR lees Ieæ[er-Ieæ[er heÆs mes efiej heæ[les nQ~ ³en lees Leesæ[e mece³e nw, FveceWefMeJeyeeyee ner ve nesiee lees ³eeo keÌ³eeW keÀjWies~ cegjueer lees ³en Yeer megvee mekeÀles nQ~ FveceW keÀye nQ, keÀyeveneR nQ~ keÀye jsmì uesles nQ~ legce ³eeo JeneB keÀjes~ ... yeehe keÀe ner heefj®e³e osvee nw~ Ssmes veneR efmeHe&ÀFvekeÀes yew" osKevee nw~ yeeyee ves mecePee³ee nw efMeJe yeeyee keÀes ³eeo keÀj efHeÀj FvekeÀer ieeso ceW Deeveenw~ veneR lees heehe nes pee³esiee~'' mee.yeeyee 12.11.73 efjJee.

105

heefJe$elee keÀer OeejCee kesÀ ®ejceeslke=Àä mJeªheefMeJeyeeyee heefJe$elee keÀe meeiej nw, GvekesÀ meeefveO³e mes ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve keÀes Yeer

GvekesÀ Devegªhe ner heefJe$e yevee efue³ee~ heefJe$elee keÀe mJeªhe keÌ³ee neslee nw, Jen Yeer ye´ïee yeeyee kesÀpeerJeve mes ner DevegYeJe neslee Lee~ meYeer ye®®es, ³egJee, Je=×, YeeF&-yenveW ye´ïee yeeyee keÀer ieeso ceWueewefkeÀkeÀ ceele-efhelee kesÀ meceeve peeles Les Deewj GvekeÀer ieeso ceW ceele-efhelee kesÀ h³eej keÀe me®®ee megKeDevegYeJe keÀjles Les~ efMeJeyeeyee heefJe$elee keÀe meeiej nw, GvekeÀe Jen iegCe Yeer yeńcee leve mes ner DevegYeJeefkeÀ³ee~ Fme ÒekeÀej nce osKeles nQ efkeÀ ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve heefJe$elee keÀe ®ejceeslke=Àä Lee DeLee&ledefMeJeyeeyee kesÀ meceeve ner Lee~

hetJe&peheve kesÀ mJeªhe mes efJeée Òesce keÀer YeeJevee meoe peeûele jKeves Jeeuespeye mes efMeJeyeeyee ves %eeve efo³ee efkeÀ ³es yeńcee ner keÀuhe-Je=#e keÀe HeÀeGC[sMeve nw Deewj

ceveg<³e me=efä keÀe Deeefo efhelee nw, leye mes ner ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve ceW Deeefo efhelee kesÀ mebmkeÀej peeûelenes ie³es Deewj Deeefo efhelee kesÀ meceeve ner efyevee efkeÀmeer Yeso-YeeJe kesÀ meJe& DeelceeDeeW keÀes Deheveer mevleevemecePekeÀj, GvekeÀer ye®®es kesÀ meceeve heeuevee keÀer~ pewmes SkeÀ ceele-efhelee keÀes Deheves ye®®eeW kesÀ Òeefleh³eej neslee nw, GvekeÀer Gvveefle keÀe K³eeue neslee nw, GvekesÀ efueS Deheves peerJeve kesÀ megKeeW keÀe l³eeiekeÀjles nQ, Jewmes ner ye´ïee yeeyee ves efJeée keÀer meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle Òesce keÀer YeeJevee jKeer Deewj GmekesÀefueS pees Yeer l³eeie keÀjvee heæ[e Jen meye efkeÀ³ee~ yeeyee ves meoe hetJe&pe kesÀ ªhe ceW meejs efJeée keÀerDeelceeDeeW keÀer mesJee keÀer, mesJee keÀe mebkeÀuhe efkeÀ³ee, GvekesÀ keÀu³eeCe keÀe DeeJeeÚ efkeÀ³ee, GvekesÀ Òeefle³eesieoeve efkeÀ³ee~ meoe ³es mebkeÀuhe jKee efkeÀ meJe& Deelcee³eW nceejs ye®®es nQ Deewj ncekeÀes meJe& keÀekeÀu³eeCe keÀjvee ner nw~ meJe& keÀe keÀu³eeCe keÀjvee Dehevee keÀle&J³e mecePee~``peye ye®®es yengle ³eeo keÀjles nQ lees yeehe Yeer yengle ³eeo keÀjles nQ, Jen keÀefMeMe keÀjles nQ~... ³en(ye´ïee-leve) yeehe Deewj ye®®es keÀe Kesue nw FkeÀùe~ ... keÀesF& mece³e efkeÀmekeÀes keÀjsCì osveer nesleer nwlees veeRo efHeÀì peeleer nw~ ³en HegÀjvee ueie peelee nw efkeÀ HeÀueeves keÀes keÀjsCì osveer nw~''

mee.yeeyee 11.3.04 efjJee.``ye´ïee keÀes keÀnles ner nQ ûesì-ûesì ûesC[ HeÀeoj~ efkeÀlevee yeæ[e efmepeje nw~ ³eneB ³en ceveg<³eeW keÀeefmepeje nw ³en keÀejheesefj³eue keÀer yeele nw~... efMeJeyeeyee meyekeÀe yeehe nw~ Jemee& efceuelee nw oeos mes~FvekeÀes Yeer Gvemes Jemee& efceuelee nw~'' mee.yeeyee 2.6.07 efjJee.``legce peeveles nes DeYeer nce efMeJeyeeyee kesÀ hees$es-heesef$e³eeb nQ, Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ye®®es nQ~ ye´ïee YeerJemee& efMeJeyeeyee mes uesles nQ, legce Yeer Gvemes uesles nes~ legce peeveles nes nceves keÀuhe henues Yeer yeeyee mes

106

Jemee& efue³ee Lee~'' mee.yeeyee 2.6.07 efjJee.``yeéïeCeeW kesÀ mebie"ve ceW ®euevee cegefMkeÀue nw... yeehe hetíles - Deehe Deelcee cegefkeÌleOeece ceW jnves Jeeueernes ³ee peerJevecegefkeÌle ceW Deeves Jeeueer nes?... peerJevecegefkeÌle ceW efmeHe&À yeeyee nesiee ³ee jepeOeeveer nesieer?''


ye®®eeW keÀes ceeFkeÀ yeveekeÀj DeLee&led Deeies keÀjkesÀ heerís mes ceeFì yeve MeefkeÌleosves Jeeues

yeeyee ves meowJe ceccee Deewj ye®®eeW keÀes ceeFkeÀ yeveekeÀj Deeies jKee leLee mJe³eb ceeFìyevekeÀj mekeÀeMe oskeÀj GvekeÀer efnccele yeæ{eF&, GvekeÀe ceeie&-oMe&ve efkeÀ³ee, men³eesie oskeÀj mesJee keÀekeÀe³e& Yeer meHeÀue efkeÀ³ee~``pewmes ye´ïee yeehe DeJ³ekeÌle ªhe ceW ceeFì nw Deewj Deehe ye®®eeW keÀes ceeFkeÀ yevee³ee nw, Ssmes DeeheceeFì yevees Deewj Ssmes ceeFkeÀ lew³eej keÀjes~''


``yeeheoeoe GodIeeìve ®eenles nQ efkeÀ efJeée keÀer mìspe hej yeehe meceeve mee#eeled HeÀefjMles meeceves Deepee³eW Deewj heoe& Kegue pee³es~ ... ye®®eeW keÀer F®íe nw efkeÀ yeehe keÀes Òel³e#e keÀjW Deewj yeehe keÀerF®íe nw efkeÀ henues ye®®es Òel³e#e neW~ yeehe ye®®eeW kesÀ meeLe Òel³e#e nesiee, DekesÀuee veneR nesiee~''


``Deepe kesÀ efove keÀes yeeheoeoe ³e%e keÀer mLeehevee kesÀ efJeMes<e heefjJele&ve keÀe efove keÀnles nQ~ Deepe kesÀefove yeehe ieghle ªhe ceW yewkeÀyeesve yeve Deheves ye®®eeW keÀes meekeÀej ªhe ceW efJeée kesÀ ceb®e hej Òel³e#eefkeÀ³ee~... DeYeer Yeer ye´ïee yeehe nj SkeÀ ye®®es keÀer í$eíe³ee yeve heeuevee keÀe keÀle&J³e keÀj jnsnQ~... efMeJe yeehe lees meeLe ceW nw ner uesefkeÀve efJeMes<e ye´ïee keÀe heeuevee keÀe heeì& nw~''


``Deeefo ceW ye´ïee yeehe keÀes ®eueles-efHeÀjles meeOeejCe osKeles Les Jee ke=À<Ce ªhe ceW osKeles Les? ...Deeefo ceW ye´ïee yeehe ceW ³en efJeMes<elee osKeer, DevegYeJe keÀer~ ... yeehe ves meoe ye®®eeW keÀes Deeies jKee~lees Deeies jKevee ³en ®eefj$e ngDee~ ... lees vecyejJeve nj yeele ceW ye´ïee yeehe ner yevee~ ... nj keÀe³e&ceW, mebkeÀuhe ceW Yeer DeewjeW keÀes Deeies jKeves keÀer YeeJevee - ³en l³eeie Þesÿ l³eeie jne~... pewmes ye´ïeeyeehe keÀes osKee Devle ceW Yeer keÀefue³egieer ogefve³ee kesÀ efnmeeye ceW Yeer ceneve jne vee~ lees Ssmee ceneoeveerDeeefo mes Devle lekeÀ ceneve jnlee nw~''


107

mel³elee keÀer MeefkeÌle keÀe mlecYe (Authority of Reality & Truth)ye´ïee yeeyee ves mel³e efMeJeyeeyee kesÀ mebie mes mel³elee keÀer MeefkeÌle keÀer hetCe& OeejCee keÀer Deewj

Gme mel³elee keÀe meJee&lceeDeeW lekeÀ DeefOekeÀejer yevekeÀj Òe®eej-Òemeej efkeÀ³ee~ efveYe&³e neskeÀj mel³eyeehe kesÀ mel³e %eeve keÀes peve-peve lekeÀ hengB®eeves keÀe heg©<eeLe& efkeÀ³ee~ %eeve keÀer mel³elee keÀes efme×keÀjves ceW meoe efveYe&³e jns~ ye®®eeW keÀes Yeer mel³e yeehe kesÀ mel³e %eeve keÀes efveYe&³e neskeÀj meJe&DeelceeDeeW kesÀ meeceves Òel³e#e keÀjves keÀer ÒesjCee oer~ yeeyee ves meoe ³ener keÀne efkeÀ peye mel³e %eeveefme× nesiee leye ner %eeve-oelee yeehe efme× nesiee Deewj ye®®eeW keÀes ³es keÀe³e& keÀjvee nw~ ieerlee kesÀYeieJeeve keÀes efme× keÀjvee nw~ ye´ïee yeeyee ves mel³e %eeve keÀes yeæ[er veceÏlee Deewj DeLee@efjìer mes efme×efkeÀ³ee, meyekesÀ meeceves jKee Deewj ye®®eeW keÀes Yeer keÀne efkeÀ mel³elee keÀes meY³elee mes efme× keÀjes~

mel³elee keÀes meY³elee Deewj Òesce mes efme× keÀjves Jeeuesye´ïee yeeyee ves %eeve keÀer mel³elee keÀes yeæ[er efveYe&³elee mes mheä efkeÀ³ee hejvleg GvekesÀ MeyoeW ceW

efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ Òeefle Ie=Cee, F&<³ee&, DenbkeÀej, ¬eÀesOe keÀe DebMe cee$e Yeer efoKeeF& veneR oslee Lee~efkeÀmeer Yeer Oece& kesÀ %eeve keÀe, Oece&-Meeðe keÀe, Oece&-efhelee keÀe GvneWves efvejeoj veneR efkeÀ³ee DeLee&ledGmekeÀes nerve YeeJevee mes veneR osKee~ GmeceW Yeer keÌ³ee mel³e nw Deewj keÌ³ee Demel³e nw, keÌ³ee De®íeF& nw,keÌ³ee keÀceer nw, Jen meye yelee³ee hejvleg meY³elee mes efpememes efkeÀmeer keÀes Deheceeve keÀer cenmetmelee veDee³es~ nj Deelcee kesÀ Òeefle Òesce YeeJe efoKeeF& efo³ee, nj yeele keÀer mel³elee keÀes hejceelcee efhelee kesÀ,mJe³eb kesÀ Deewj meJe& DeelceeDeeW kesÀ ceeve-mecceeve keÀes jKeles ngS mheä efkeÀ³ee~ mel³elee keÀes efíhee³eeYeer veneR Deewj keÀye efkeÀmekesÀ Òeefle ¬eÀesOe ³ee Ie=Cee keÀer YeeJevee Yeer veneR peeûele ngF&~

mel³elee keÀer DeLee@ìea nesles ngS Yeer yeeyee ves mel³elee keÀes meoe ner meY³elee Deewj Òesce mesueesieeW kesÀ meeceves jKee, efpememes meyekesÀ efoueeW ceW Jen mel³elee Iej keÀj ieF& Deewj GvekesÀ ceve ceW Yeerye´ïee yeeyee kesÀ Òeefle mecceeve YeeJe peeie=le ngDee~``Pet" KeC[ ceW ye´ïee yeehe keÀes mel³elee keÀer DeLee@ìea keÀe Òel³e#e meekeÀej mJeªhe osKee vee~ ...DeLee@ìea kesÀ yeesueeW ceW mvesn mecee³ee ngDee nw, efvecee&velee nw, efvejnbkeÀej nw, FmeefueS DeLee@ìea kesÀ yeesueh³eejs ueieles nQ~ ... lees mesJee ceW, keÀce& ceW HeÀe@uees ye´ïee yeehe nw~''


108

mechetCe&lee Deewj mechevvelee keÀer Òeeflecete|leceeveJe peerJeve keÀe mechetCe& mJeªhe keÌ³ee nw Deewj keÌ³ee nes mekeÀlee nw, Jen ye´ïee yeeyee kesÀ

peerJeve keÀes osKeves mes helee ®euelee Lee~ Yeues osJelee³eW lees mele³egie ceW neWies, GvekeÀes mele³egie ceW osKeWieshejvleg ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve hejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj mechetCe& osJeleeF& peerJeve keÀe mee#eelkeÀejkeÀjeves Jeeuee Lee DeLee&led ceeveJe peerJeve keÀe ®ejceeslkeÀ<e& keÌ³ee nes mekeÀlee nw, Jen ye´ïee yeeyee kesÀ peerJevemes efoKeeF& oslee Lee~ pees iegCe-mebmkeÀej nce ³eneB YejkeÀj hejceOeece pee³eWies, Gme Devegªhe ner iegCeeW-mebmkeÀejeW Jeeuee peerJeve mele³egie ceW efceuesiee~``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee~ ... Ssmes ye®®eeW ceW Yeer mechetCe&lee kesÀ meceerhe Deeves keÀer efveMeeveer mJe³eb Yeermeceerhelee keÀe DevegYeJe keÀjWies Deewj DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe nesiee~ J³ekeÌle ceW nesles DeJ³ekeÌle ªhe keÀerDevegYetefle keÀjWies~ efpememes meeceves Deeves Jeeueer Deelcee³eW J³ekeÌle YeeJe keÀes Yetue DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀeDevegYeJe keÀjWieer~ ³en nw meceerhelee keÀer efveMeeveer~''


* mechetCe&lee Deewj mechevvelee DeLee&le cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw, GmekesÀ efueS ¢æ{ efve½e³e, Deìue efJeéeeme Deewj DeLekeÀ SJeb meleleheg©<eeLe& keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ ye´ïee yeeyee ves Ieeme-HetÀme keÀer kegÀefì³ee ceW yew"keÀj Deewj hegjeves cekeÀeveceW jnkeÀj DeLekeÀ heg©<eeLe& kesÀ Üeje Deheveer HeÀefjMlee efmLeefle keÀes hee³ee peyeefkeÀ nce osKeles nQ efkeÀcenue-ceeefæ[³eeW Jeeues DeveskeÀ J³eefkeÌle ³eneB ner ogKe Yeesie jns nQ~ GvekeÀe peerJeve Fme mel³e keÀes mheäkeÀjlee nw efkeÀ mechetCe&lee Deewj mechevvelee kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS efkeÀmeer YeeweflekeÀ meeOeve-mecheefÊe keÀerDeeJeM³ekeÀlee veneR nw yeefukeÀ GmekesÀ efueS DeevleefjkeÀ ueieve, ¢æ{ mebkeÀuhe MeefkeÌle Deewj meleleheg©<eeLe& keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~efMeJeyeeyee lees Dee³ee ner nw meJe& DeelceeDeeW keÀes osneefYeceeve mes efvekeÀeue osner-DeefYeceeveer yeveeves, ye´ïeeyeeyee keÀe Yeer nj mebkeÀuhe-keÀce& mJe³eb keÀes Deewj meJe& DeelceeDeeW keÀes osneefYeceeve mes efvekeÀeue osner-DeefYeceeveer yeveeves keÀe jne DeLee&led mechevve Deewj mechetCe& yeveeves keÀe jne, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe JesHeÀefjMlee yeveW~ osner-DeefYeceeveer efmLeefle Jeeuee mLetue meeOeve-mecheefÊe kesÀ ve nesles Yeer mechevvelee DeewjmechetCe&lee keÀer efmLeefle ceW jnsiee DeLee&led Jen efyeve keÀewæ[er yeeoMeen keÀer efmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW nesieeDeewj osneefYeceeveer yeeoMeen nesles Yeer efYeKeejer kesÀ meceeve F®íe-DeekeÀeb#eeDeeW kesÀ JeMeerYetle ogKeerjnsiee~ Jen mJeªhe ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve mes DevegYeJe efkeÀ³ee~

109

Òesce Deewj MeefkeÌle kesÀ yewuesvme ceW efmLeleye´ïee yeeyee keÀe meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle DeieeOe Òesce Lee hejvleg ³e%e keÀer ce³ee&oe, efve³ece-meb³ece

kesÀ heeueve ceW MeefkeÌle ªhe Yeer Lee~ Jes keÀYeer Yeer efJeIve [eueves JeeueeW kesÀ Deeies PegkesÀ veneR Deewj ve nerye®®eeW keÀes PegkeÀves efo³ee~ meowJe ye®®eeW keÀes Yeer MeefkeÌle ªhe ceW jnves keÀer ÒesjCee oer Deewj meJe&DeelceeDeeW kesÀ Òeefle Òesce peeûele efkeÀ³ee, efpememes efJeIve [eueves Jeeues Yeer Devle ceW lees PegkeÀ ner peeles Les~Ssmes ceneheg©<eeW kesÀ efJe<e³e ceW ner iee³ee ngDee nw - ieg© kegÀcnej efMe<³e kegÀcYe nw ieefæ{-ieefæ{ keÀeæ{w Keesì,Devoj neLe menej os yeenj Jeenw ®eesì~``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee ... mel³e %eeve keÀes Òel³e#e Yeer keÀjWies uesefkeÀve mvesn mes ye®®es-ye®®eskeÀnles ve³ee %eeve meeje mheä keÀj oWies~ FmekeÀes keÀnles nQ - mvesn Deewj mel³elee keÀer DeLee@ìea keÀeyewuesvme~ lees mesJee ceW Fme yewuesvme keÀes DeC[jueeFve keÀjes~''


jceCeerkeÀlee Deewj iecYeerjlee kesÀ yewuesvme keÀe meekeÀej mJeªheye´ïee yeeyee jceCeerkeÀlee kesÀ mece³e yengle jceCeerkeÀ Yeer Les lees meeiej kesÀ meceeve iecYeerj Yeer

Les~ njskeÀ keÀer yeele keÀes GvneWves meeiej kesÀ meceeve Deheves Devoj mecee efue³ee, efkeÀmeer keÀer keÀceerkeÀcepeesjer keÀes HewÀuee³ee veneR~ efkeÀmekeÀer keÀceer keÀes Yeer h³eej Deewj jceCeerkeÀlee mes GmekeÀes yelee³ee,efpememes Gmeves Deheveer Gme keÀcepeesjer keÀes cenmetme efkeÀ³ee Deewj GmekeÀes otj keÀjves keÀe heg©<eeLe& YeerefkeÀ³ee~ ³e%e ceW ye®®eeW kesÀ efueS ceveesjbpeve kesÀ Òeesûeece Yeer jKeles Les Deewj meeOevee kesÀ Yeer Òeesûeece jKelesLes, efpememes ye®®eeW keÀes heg©<eeLe& Yeer ceveesjbpeve ner DevegYeJe ngDee~

meoe efveYe&³e Deewj efveef½evleye´ïee yeeyee ves meowJe Deheves meeceves efJe<Ceg keÀe Jen ef®e$e jKee, efpemeceW efJe<Ceg keÀes #eerj

meeiej ceW Mes<e Mew³³ee hej hewj hej hewj jKekeÀj efveef½evle uesìe ngDee efoKee³ee nw, Jewmes ner Jes meoe nerefveYe&³e Deewj efveef½evle jns~ ef®evlee keÀe cetue keÀejCe nw Ye³e Deewj Ye³e keÀe keÀejCe osneefYeceeve DeewjDeheves ner efJekeÀce& nQ~ efpemekeÀer meJe& kesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee Deewj MegYe-keÀecevee nes, meyekesÀ Òeefle Òescenesiee, GmekeÀes keÀYeer efkeÀmeer mes Ye³e veneR nesiee Deewj efpemekeÀe MegYe keÀceeX keÀe Keelee mebef®ele nesiee,GmekeÀes keÀYeer Deheves DevOekeÀejce³e YeefJe<³e keÀer ef®evlee veneR nesieer~ yeeyee keÀe ve efkeÀmeer mes JewjeYeeJeLee Deewj GvekeÀe MegYe keÀceeX keÀe Keelee Flevee mebef®ele Lee efkeÀ GvekeÀes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ Ye³e Deewj

110

ef®evlee ceW efkeÀmeer ves veneR osKee~ meoe efveYe&³e Deewj efveef½evle efmLeefle ceW osKee~ GvekeÀes meoe ³es DevegYeteflejner efkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee nceeje meeLeer nw lees ncekeÀes efkeÀmeer keÀe Ye³e Deewj ef®evlee efkeÀme yeelekeÀer~

Deoc³e meenmeerye´ïee yeeyee Dee³eg kesÀ efnmeeye mes Je=× nesles Yeer, GveceW Deoc³e meenme Lee~ efMeJeyeeyee ves pees

ÒesjCee oer, Dee%ee oer, GmekesÀ efueS GvneWves keÀYeer Yeer ³es mebkeÀuhe ceW Yeer veneR uee³ee efkeÀ ³es keÀe³e&DemecYeJe nw ³ee ceQ veneR keÀj meketBÀiee ³ee veneR nes mekesÀiee~ meye heefjefmLeefle³eeB efJehejerle nesles Yeer meowJeefve½e³e jKee Deewj heg©<eeLe& efkeÀ³ee efkeÀ efJepe³e nceejer efveef½ele nw, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe efJepe³eGvekesÀ meeceves vele cemlekeÀ neskeÀj jner~ yeeyee keÀe meoe keÀnvee jne efkeÀ mel³e keÀer vee@Je [esueleer nwhejvleg [tyeleer veneR~ mel³e keÀer meoe ner efJepe³e nesleer nw~ efpemekeÀe meeLeer nw YeieJeeve, GmekeÀes keÌ³eejeskesÀiee DeebOeer Deewj letHeÀeve~ GvneWves Deheves Deoc³e meenme Deewj DeLekeÀ heg©<eeLe& mes ³e%e keÀer vew³eekeÀes letHeÀeveeW kesÀ DeveskeÀeveskeÀ PeeWkeÀes mes yeenj efvekeÀeuekeÀj Deeies yeæ{e³ee~ yeeyee ve mJe³eb meenmenervengS Deewj ve ye®®eeW keÀes meenmenerve nesves efo³ee~ ye®®eeW keÀes Yeer meenmeer yevee³ee~``pewmes ye´ïee yeehe ves cee³ee Òeyeue nesles ngS Yeer mJe³eb keÀes yeueJeeve yevee³ee, ve efkeÀ Ieyeje³ee~ lees SsmesHeÀe@uees HeÀeoj keÀjes~ ... yeehe kesÀ nj yeesue ceW Deelcee kesÀ leerveeW keÀeueeW keÀe keÀu³eeCe Yeje ngDee nw~leye ner efJeée-keÀu³eeCekeÀejer iee³es ngS nQ~''

De.yeeheoeoe 7.6.77

``ye´ïee yeehe keÀe henuee keÀoce efnccele keÀe nw, meye yeele ceW mecehe&Celee~ meye kegÀí mecehe&Ce efkeÀ³ee~kegÀí mees®ee veneR efkeÀ keÌ³ee nesiee, kewÀmes nesiee~ SkeÀ meskesÀC[ ceW yeehe keÀer Þesÿ cele ÒeceeCe efkeÀ³ee~yeehe ves FMeeje efo³ee Deewj ye´ïee keÀe keÀce& Jee keÀoce~ FmekeÀes keÀnles nQ - efnccele keÀe henueekeÀoce~... Oeve keÀes efyevee keÀesF& YeefJe<³e keÀer ef®evlee kesÀ efveef½evle yeve mecee|hele efkeÀ³ee keÌ³eeWefkeÀ efve½e³eLee efkeÀ ³en osvee veneR uesefkeÀve heëiegCee uesvee nw~'' De.yeeheoeoe 22.1.88

Oew³e&Jeeve Deewj mece³e keÀer Oew³e& mes Òeleer#ee keÀjves Jeeues hejvleg heg©<eeLe& ceWefvejvlej meleke&À

ye´ïee yeeyee nj Þesÿ keÀe³e& keÀes legjvle keÀjves Jeeues Les uesefkeÀve efkeÀmeer keÀe³e& keÀes keÀjves ceWDeOew³e&lee veneR Leer~ nj keÀe³e& mees®e-mecePekeÀj hetCe& meg®ee© ªhe mes keÀjvee GvekeÀe mJeYeeJe Lee,

111

efpememes GmeceW keÀesF& keÀceer ³ee DemeHeÀuelee keÀer iegbpeeFMe veneR jnleer Leer~ ³e%e ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀefJeIve Dee³es, DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ letHeÀeve Dee³es hejvleg ye´ïee yeeyee keÀYeer Yeer Ieyeje³es veneR, meoe Oew³e& meskeÀece efue³ee~ efkeÀmeer mesJee keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Yeer yeeyee ye®®eeW keÀes Yeer keÀnles Les - ³eefo mesJeekeÀjles nes Deewj mesJee keÀer meHeÀuelee osKeves ceW veneR Deeleer lees keÀYeer IeyejeDees veneR~ keÀesF& yeer®e legjvleHeÀue oslee nw, keÀesF& kegÀí mece³e kesÀ yeeo oslee nw Deewj keÀesF& yeerpe meerpeve Deeves hej HeÀue oslee nw~mesJee keÀe DeefJeveeMeer yeerpe nw, Jen HeÀue DeJeM³e osiee~``³eneB lees efHeÀj mecePeles - yeehe kesÀ meeLe jnves ceW cepee nw~ h³eeuee (Dece=le keÀe) ner yeehe efheueeles nQ~yeehe kesÀ meeLe jnvee mJeie& mes Yeer De®íe nw~ efkeÀmekeÀer lekeÀoerj ceW ve nw lees leoJeerj Yeer keÌ³ee keÀjmekeÀles~'' mee.yeeyee 4.1.69 jeef$e keÌueeme

efvecee&velee mes efvecee&Ce kesÀ keÀle&J³e ceW efvejvlej mebueiveyeeyee kesÀ peerJeve ceW ceeve-Meeve keÀer keÀesF& h³eeme veneR Leer, GvekeÀer efvecee&velee ner efJeée veJe-

efvecee&Ce kesÀ keÀe³e& ceW men³eesieer efme× ngF&~ GvekeÀe mueesieve Lee - ceeve ceebieves mes veneR uesefkeÀve ceeve osvesJeeues keÀes ceeve mJele: efceuelee nw~ HeÀuees mes mechevve Je=#e Pegì peelee nw~``ye´ïee yeehe keÀes osKee - ye´ïee yeehe ves Deheves keÀes efkeÀlevee veer®es efkeÀ³ee, Flevee efvecee&Ce neskeÀjmesJeeOeejer yevee, pees ye®®eeW kesÀ heeBJe oyeeves kesÀ efueS Yeer lew³eej~ ... Deeies ye®®es, henues ye®®es, yeæ[sye®®es keÀne~ lees mJe³eb keÀes veer®es keÀjvee, veer®es nesvee veneR nw uesefkeÀve Tb®ee peevee nw~ lees FmekeÀes keÀnepeelee nw vecyejJeve ³eesi³e mesJeeOeejer~''

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe 26.4.82 ìer®eme&``meekeÀej mJeªhe ye´ïee yeehe keÀes osKee - meoe mJe³eb keÀes Jeu[& meJexvì keÀnuee³ee, ye®®eeW keÀe meJexvìkeÀnuee³ee Deewj ye®®eeW keÀes ceeefuekeÀ yevee³ee~ ... FmeefueS ner ye´ïee yeehe vecyejJeve DeefJeveeMeermecceeve kesÀ DeefOekeÀejer yeves~ ... keÀYeer Ssmes veneR mees®ee efkeÀ mecceeve osJes lees mecceeve otB~''


meoe efveefceÊe Deewj efvecee&ve YeeJe Jeeuesnj keÀe³e& ceW ye´ïee yeeyee ves meoe Deheves keÀes efveefceÊe mecePee, keÀYeer ³es mebkeÀuhe Yeer veneR

efkeÀ³ee efkeÀ ceQ ³e%e keÀe ns[ ntB, ³e%e keÀe ceeefuekeÀ ntB~ yeeyee ves meoe ³es keÀne efkeÀ ³e%e efMeJeyeeyee keÀenw, mes" efMeJeyeeyee nw, ceQ lees mesJeeOeejer ntB, efveefceÊe ntB~ meoe ner ³e%e keÀe mesJeeOeejer mecePekeÀj ³e%ekesÀ nj keÀe³e& ceW cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee men³eesie efkeÀ³ee~ yeeyee ves ³en Yeer meoe O³eeve jKee efkeÀ ceQefveefceÊe ntB lees ³e%e ceW keÀesF& vegkeÀmeeve Yeer veneR nesvee ®eeefnS~ ì^mìer yevekeÀj ³e%e keÀer nj ®eerpe keÀe

112

hetje O³eeve jKee~ kesÀJeue ³e%e kesÀ mLetue meeOeveeW keÀe ner veneR, Deheves nj keÀe³e& hej O³eeve jKee efkeÀceQ efveefceÊe ntB lees pees keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKe Deewj meye keÀjWies~ Fme yeele keÀes O³eeve jKekeÀj nercevmee-Jee®ee-keÀce&Cee nj keÀe³e& efkeÀ³ee Deewj ye®®eeW keÀes Yeer Ssmeer ner efMe#ee oer~``henues ®ewkeÀ keÀjes~ pewmes keÀneJele nw - henues mees®ees efHeÀj keÀjes, henues leesuees efHeÀj yeesuees~ ... ³enmebkeÀuhe keÀjes efkeÀ efmeJeeS yeehe kesÀ keÀoce hej keÀoce jKeves kesÀ Deewj keÀesF& Yeer keÀoce veneR G"e³eWies~yeme, HegÀì mìshe~ ... pewmes ye´ïee yeehe meoe efveefceÊe Deewj efvecee&Ce jns, Ssmes efveefceÊe YeeJe Deewj efvecee&CeYeeJe~ efmeHe&À efveefceÊe YeeJe veneR uesefkeÀve efveefceÊe YeeJe kesÀ meeLe efvecee&Ce YeeJe~ oesveeW DeeJeM³ekeÀ nQ~''


``ye´ïee yeehe kesÀ meceeve yevevee nw lees ye´ïee yeehe keÀe efJeMes<e ®eefj$e keÌ³ee osKee? Deeefo mes ueskeÀj DevlelekeÀ nj yeele ceW `ceQ keÀne ³ee yeeyee keÀne'? ceQ keÀj jne ntB, yeeyee keÀje jne nw~ efkeÀmemes efceuevesDee³es nes? yeeyee mes efceueves Dee³es nes~ ceQheve keÀe DeYeeJe, DeefJeÐee - ³en osKee vee! meceeve yevevee nwlees henues ceQheve keÀe DeYeeJe nes~ ... cegKe mes Dee@ìescesefìkeÀueer yeeyee-yeeyee Meyo efvekeÀues~ keÀce& ceW,DeehekeÀer metjle ceW yeeyee keÀer cetjle efoKeeF& os, leye Òel³e#elee nesieer~''


¢efä ceW efoJ³elee, keÀceeX ceW kegÀMeuelee, JeeCeer ceW ceOegjlee keÀer OeejCee-cetle&ye´ïee yeeyee keÀer ¢efä ceW Ssmeer efoJ³elee Leer efkeÀ efpemekeÀes Jen ¢efä efceueer, Jen Deleerefvê³e

megKe ceW Kees ie³ee~ GvekeÀe nj keÀce& hetCe& Deewj efMe#eeÒeo neslee Lee~ JeeCeer ceW Fleveer ceOegjlee Leer efkeÀGvekeÀe nj JeekeÌ³e ceneJeekeÌ³e kesÀ ªhe ceW ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~ GvekeÀe nj keÀe³e& ®eefj$e kesÀ ªhe ceWceevee peelee nw~ GvekeÀe nj keÀce& ³e%e kesÀ SkeÀ uee@ yeve ie³ee nw Deewj YeefJe<³e veF& ogefve³ee kesÀ efueS YeerSkeÀ uee@ keÀe keÀe³e& keÀjsiee keÌ³eeWefkeÀ Ssmes ner mebmkeÀejeW kesÀ meeLe nce YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW pee³eWies~yeeyee ye®®eeW keÀes Yeer ³ener efMe#ee osles Les efkeÀ legcneje nj keÀce& YeefJe<³e veF& ogefve³ee kesÀ efueS uee@ yevejne nw, Ssmes mecePekeÀj keÀesF& keÀce& keÀjes~

efJeÐeeLeeaheve Deewj efMe#ekeÀheve kesÀ yewuesvme kesÀ OeejCee-mJeªheye´ïee yeeyee keÀes meoe ³es mce=efle peeûele jnleer Leer efkeÀ `pewmee keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKe

Deewj meye keÀjWies~' yeeyee kesÀ peerJeve ceW efMeJeyeeyee kesÀ %eeve kesÀ Òeefle meowJe efJeÐeeLeeaheve keÀer YeeJeveejner, GmekeÀes OeejCe keÀjves keÀer leerJe´ efpe%eemee jner, heeme nesves keÀe ¢æ{ mebkeÀuhe jne, meeLe ner yeeyeekeÀe ³es Yeer mebkeÀuhe jne efkeÀ nceejs peerJeve mes meyekeÀes Þesÿ peerJeve yeveeves keÀer ÒesjCee efceues~ GvekeÀe

113

mueesieve Lee - pewmee keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKe Deewj Yeer keÀjWies~' ye®®eeW keÀes Yeer ³ener hee" heæ{e³eeefkeÀ meoe Deheves keÀes mìt[sCì mecePees Deewj efveefceÊe efMe#ekeÀ yevekeÀj otmejeW keÀes Yeer efMe#ee oes~``keÀesF& efkeÀlevee Yeer DeJeiegCeOeejer nes uesefkeÀve cegPes Deheves peerJeve Üeje, keÀce& Üeje, mecheke&À ÜejeiegCeoeve keÀjvee nw DeLee&led men³eesieer yevevee nw~ FmeceW otmejs keÀes veneR osKevee nw~ ... ye´ïee yeehe ves meer(See) efMeJe yeehe efkeÀ³ee~ Deiej osKevee nw lees ye´ïee yeehe keÀes osKees~... ye´ïee yeehe keÀe mueesieveLee- pees Deesìs mees Depeg&ve', ... ye´ïee yeehe Depeg&ve vecyejJeve yevee~ pees otmejs keÀes osKeWies Jes vecyejJeve veneR yeveWies~'' De.yeeheoeoe 31.12.2000

yeeyee ye®®eeW keÀes pees Yeer efMe#ee osles Les, GmekeÀes henues Deheves peerJeve ceW OeejCe keÀjkesÀ efHeÀjye®®eeW keÀes keÀnles Les~ yeeyee keÀer cegjueer kesÀ Òeefle yeeyee keÀe DeieeOe Òesce Lee Deewj ye®®eeW ceW Yeer cegjueerkesÀ Òeefle YeeJevee peeûele keÀjles Les~ Jes meoe ner ye®®eeW keÀes keÀnles Les efkeÀ SkeÀ efove Yeer cegjueer efcemeveneR keÀjveer ®eeefnS~ cegjueer keÀe efjiee[& ner cegjueerOej efMeJeyeeyee keÀe efjiee[& nw~ efMeJeyeeyee YeerkeÀnles Les efkeÀ cegjueer henues ³es ye´ïee megvelee nw, efHeÀj Deewj meYeer ye®®es megveles nQ keÌ³eeWefkeÀ FvekesÀ keÀeveefMeJeyeeyee kesÀ meyemes heeme nQ~

lehem³ee keÀe efvejvlej peeûele mJeªhe DeLee&led efvejvlej lehemJeer mJeªhel³eeie-lehem³ee Deewj mesJee kesÀ Òeeflecete|le

ye´ïee yeeyee ves lehem³ee keÀer keÀesF& mece³e meercee veneR jKeer, GvekeÀe peerJeve ner lehemJeer peerJeveLee~ GvekesÀ peerJeve keÀe nj keÀoce Deewj nj #eCe lehem³ee keÀe peeûele mJeªhe Lee Deewj meJe& keÀesÒesjCee oslee Lee~ jele keÀes meesles mece³e Yeer yeeyee kesÀ keÀcejs ceW keÀesF& peelee Lee lees GmekeÀes ueielee LeeefkeÀ yeeyee mees veneR jne nw uesefkeÀve ³eesie ceW uesìe ngDee nw~ peeves Jeeues keÀes GmekeÀe Jee³eyesMeve DevegYeJeneslee Lee~``ceOegyeve ceW Deeles nQ lees yeehe yeńcee kesÀ keÀce& meekeÀej ceW nesves kesÀ keÀejCe Yetefce ceW lehem³ee, keÀce& Deewjl³eeie kesÀ Jee³eye´sMeve mecee³es ngS nesves kesÀ keÀejCe ³eneB menpe DevegYeJe keÀjles nQ efkeÀ ³en mebmeejv³eeje nw~... Ssmes ner pees ye®®ee peneB Yeer jnlee nw, pees Yeer keÀce&#es$e nw, nj SkeÀ ye®®es mes yeehemeceeve iegCe, keÀce& Deewj Þesÿ Je=efÊe keÀe Jee³egceC[ue DevegYeJe ceW Dee³es, FmekeÀes yeeheoeoe keÀnles nQ -yeehe meceeve yevevee~'' DeJ³ekeÌle yeeheoeoe 18.1.99

ye´ïee yeeyee kesÀ mecheke&À ceW Deeves mes, GvekeÀer ¢efä mes, GvekeÀer ieeso ceW Deeves mes Yeer GvekeÀer lehem³ee keÀerlejbieW DevegYeJe nesleer Leer~ mecheke&À ceW Deeves Jeeues Yeer Deheves keÀes efJeosner DevegYeJe keÀjkesÀ hejcemegKe-hejceMeeefvle DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjles Les~

114

``mvesn keÀe meekeÀej mJeªhe nw meceeve yevevee~ hejceelcee yeehe Deewj ye´ïee yeehe kesÀ iegCe ye®®eeW keÀermetjle Deewj cetjle mes efoKeeF& oW~ DevegYeJe keÀjW efkeÀ FvekesÀ ve³eve, FvekesÀ yeesue, FvekeÀer Je=efÊe JeeJee³eye´sMeve v³eejs nQ~ ... ye´ïee yeehe kesÀ meekeÀej nesves kesÀ keÀejCe GvekeÀer lehem³ee, keÀce& Deewj l³eeiekesÀ Jee³eyesMeve Fme ceOegJeve Jejoeve Yetefce ceW mecee³es ngS nQ, efpeme keÀejCe ³eneB menpe DevegYeJe keÀjlesnQ~'' De.yeeheoeoe 18.1.99

efvejvlej ®eæ{leer keÀuee keÀer efmLeefle ceWye´ïee yeeyee kesÀ yeéïeCe peerJeve ceW Deeefo mes Devle lekeÀ DeLee&led efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee mes

osn kesÀ l³eeie kesÀ mece³e lekeÀ melele ®eæ{leer keÀuee jner, meoe peerJeve ceW Gcebie-Glmeen yeæ{lee ie³ee~yeeyee kesÀ peerJeve ceW meoe KegMeer, efJeée-keÀu³eeCe keÀer YeeJevee ®eæ{leer keÀuee ceW jner, efiejleer keÀuee ³eeefmLeefle kesÀ Glejves-®eæ{ves keÀe DebMecee$e Yeer veneR jne~ GvekesÀ DeLekeÀ heg©<eeLe& mes ³e%e Yeer meoe ®eæ{leerkeÀuee ceW Deeies yeæ{lee jne~ ³eÐeefhe SkeÀ mece³e Ssmee Yeer Dee³ee peye ³e%e ceW meeOeveeW keÀer keÀceer ngF&,efpeme mece³e keÀes ³e%e ceW yesiejer heeì&' kesÀ veece mes ³eeo efkeÀ³ee peelee nw hejvleg Gme mece³e Yeer njskeÀDeelcee pees ³e%e ceW jnleer Leer Deewj efpemekeÀes Deheves heg©<eeLe& keÀe ³eLeeLe& O³eeve Lee, Jen yeeyee keÀes YeerDeewj Deheves keÀes Yeer ®eæ{leer keÀuee ceW DevegYeJe keÀjlee Lee~ peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJekeÀjlee Lee~ njskeÀ Ssmee DevegYeJe keÀjlee Lee efkeÀ Jen yeeyee kesÀ mebie ceW Deheveer keÀcee&leerle DeJemLee kesÀefvekeÀì pee jne nw~ yeeyee ves efkeÀmeer keÀes Yeer Yeejerheve DevegYeJe veneR nesves efo³ee~ GvekesÀ Ssmes mebie kesÀefueS ner ieerle nw - legce nes lees efhe³ee meyekegÀí nw, Jejvee ³es ®eceve yesieevee nw~ Yeues yesiejer heeì& kesÀmece³e kegÀí YeeF&-yenveW ®eues Yeer ie³es, GvekesÀ peerJeve keÀes osKeW lees Þeercele keÀe heeueve ve keÀjvee Deewjheg©<eeLe&nervelee ner GvekesÀ peeves keÀe keÀejCe yeveer~ yeekeÀer efpevneWves ye´ïee yeehe keÀes Dehevee DeeoMe&yevee³ee, Jes GvekesÀ meceeve ner ®eæ{leer keÀuee ceW Deeies yeæ{les jns~

ªhe ceW meeoieer Deewj ®eueve ceW efoJ³elee, Yejhetjlee Deewj Meeueerveleeye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes meeoe peerJeve G®®e efJe®eej (Simple living High

Thinking)' kesÀ keÀLeve keÀes ®eefj$eeLe& keÀjkesÀ efoKee³ee~ yeeyee keÀe meowJe mueesieve jne ceebieves mescejvee Yeuee~' ye´ïee yeeyee ves yesiejer heeì& nesles Yeer Yejhetjlee Deewj efoJ³elee kesÀ mebkeÀuhe keÀes veer®ee veneRefkeÀ³ee~ GvekeÀe veeje Lee ye´ïeekegÀceejer mebmLee Fpe efo efj®esmì Fve efo Jeu[&~' yeeyee ves ye®®eeW ceW Yeer³ener YeeJevee peeûele keÀer~ Deheveer [^sme Yeer meeoer jKeer Deewj ³e%e JelmeeW kesÀ efueS Yeer meeoer [^sme nerjKeer~ meeoer DeLee&le ve yengle Tb®eer Deewj ve yengle veer®eer DeLee&led iejeryeer keÀer~

115

``pees keÀnles nQ peye peªjle heæ[s lees yeeyee cegPes ³eeo keÀjvee, nce ceoo keÀjves kesÀ efueS neefpej nQ~³e%e kesÀ De®ís-De®ís keÀece kesÀ efueS ojkeÀej nes lees cegPes ³eeo keÀjvee~ yeeyee keÀnles nQ - nceefkeÀmekeÀes ³eeo veneR keÀjles, pees keÀjvee nw mees keÀjes~ nce lees oelee nQ~ nce lees Dee³es ner nQ Yeejle keÀesmJeie& yeveeves, legce Yeer mJeie& ceW pee³eWies~ efpelevee keÀjWies, Glevee hee³eWies~ ... ³en lees iee³eve nw -meebJeueMeen keÀer ngC[er mekeÀejer~ FvekeÀes Yeer keÀesF& hejJeen veneR nw~ yeeyee keÀnles nQ ngC[er DeehenerYejsieer~''

mee.yeeyee 5.10.01

efjJee.

efJeée-cenejepeve yeveves keÀe veMee Deewj efJeée-mesJeeOeejerheve keÀer efvecee&veleeDeewj keÀle&J³e keÀe yewuesvme jKeves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀes meowJe ³es veMee jnlee Lee efkeÀ ceQ YeefJe<³e ceW efJeée-cenejepeve yeveves Jeeuee ntB, meeLeJele&ceeve keÀe keÀle&J³e Yeer O³eeve jnlee Lee efkeÀ cegPekeÀes meJee&lceeDeeW keÀer mesJee keÀjveer nw~ meowJe efJeée-mesJeeOeejer kesÀ ªhe ceW Deheves keÀes osKee Deewj keÀle&J³e efkeÀ³ee~ YeefJe<³e ceW efJeée-cenejepeve yeveves keÀerKegMeer Deewj veMee meoe yeeyee kesÀ ve³eveeW mes Deewj yeesue ceW efoKeeF& oslee Lee~ yeeyee keÀes Deheves ueewefkeÀkeÀpeerJeve ceW jepee-cenejepeeDeeW kesÀ peerJeve keÀe DevegYeJe Lee, efJeefYevve DeeÞeceeW kesÀ peerJeve keÀe YeerDevegYeJe Lee~ yeeyee keÀnles Les efkeÀ JeeFmeje³e Yeer nmlee#ej keÀjles nQ lees efueKeles nQ - Your

Obedient Servent. FmeefueS ye®®eeW keÀes Yeer keÀnles Les efkeÀ legce ye®®eeW keÀes Yeer Jele&ceeve ceWmesJeeOeejer Deewj YeefJe<³e ceW leepeOeejerheve keÀer mce=efle Deewj veMee meoe jnvee ®eeefnS``yeehe DeekeÀj mesJee efmeKeueeles nQ~ Flevee Tb®e les Tb®e yeehe efkeÀleveer mesJee keÀjles nQ~ ... FleveeefvejnbkeÀejer yevevee neslee nw~ keÀe³eos kesÀ efJe©× keÀye keÀesF& keÀece ve keÀjvee ®eeefnS~ efpelevee nes mekesÀDeewjeW kesÀ keÀu³eeCe DeLe& meYeer kegÀí Deheves neLe mes keÀjvee ®eeefnS~''

mee. yeeyee 15.11.71 efjJeeFpe

132

ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle, pe³e-hejepe³e, ueeYe-neefve meye ceW meoeSkeÀjmehejceefhelee hejceelcee %eeve keÀe meej nw, Jen %eeve DeLee&led efJeée-veeìkeÀ kesÀ meye je]peeW keÀes peevelee nw,

116

FmeefueS Jen nj ¢<³e keÀes mee#eer neskeÀj osKelee nw Deewj meoe SkeÀ jme efmLeefle ceW jnlee nw DeLee&ledGmekeÀes efJeée-veeìkeÀ keÀer keÀesF& Ieìvee ÒeYeeefJele veneR keÀjleer nw~ Jen ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle,pe³e-hejepe³e, ueeYe-neefve meye ceW SkeÀjme jnlee nw~ ye´ïee yeeyee ves Yeer efMeJeyeeyee kesÀ meeefveO³e ceWjnkeÀj %eeve kesÀ meejs je]peeW keÀes mecePe efue³ee Deewj Jes Yeer ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle, pe³e-hejepe³e meye ceW SkeÀjme efmLeefle jnles Les~ ³e%e ceW Deewj Deheves J³eefkeÌleiele peerJeve ceW DeveskeÀ keÀef"vehejer#ee³eW DeeF& hejvleg yeeyee keÀer efmLeefle Gvemes ÒeYeeefJele veneR ngF&~ SkeÀ yeehe hej Deìue efve½e³e Deewj[êcee kesÀ meJe& je]peeW keÀes yegef× ceW jKeles ngS meoe SkeÀjme efmLeefle ceW jns Deewj ye®®eeW keÀes Yeer SkeÀjmeefmLeefle ceW jnves keÀer ÒesjCee osles jns~ yeeyee kesÀ peerJeve ceW ³es Òel³e#e osKee efkeÀ yeeyee ves nj heefjefmLeeflekeÀes mee#eer neskeÀj osKee Deewj meoe SkeÀjme efmLeefle ceW jns~ yeeyee nceejs meeLe nw, ³e%e yeeyee keÀe nwDeewj ³es meye [êcee nw, [êcee keÀu³eeCekeÀejer nw, FmekeÀes mee#eer neskeÀj osKevee nw Deewj SkeÀjme efmLeefleceW jnvee nw - ³es yeeyee kesÀ peerJeve ceW meoe ner osKeves ceW Dee³ee~``FmeceW Leesæ[s ìeFce kesÀ efueS megKe, ogKe, efvevoe, mlegefle meYeer kegÀí menve keÀjvee heæ[lee nw~ FvemesYeer heej nesvee nw~ keÀesF& keÀes Leesæ[er ieceea ueieleer nw lees keÀnles nce "b[er ceW jnW~ Deye ye®®eeW keÀes lees"C[er ceW Jee ieceea ceW mee|Jeme keÀjveer nw vee~ Fme mece³e keÀe ³en Leesæ[e-yengle ogKe lees menve keÀjveeheæ[siee~ ³es keÀesF& veF& yeele veneR~ ³en nw ner ogKe Oeece~''

mee. yeeyee 4.4.70 efjJee.``keÀF& yeesueles nQ - legcnejer Fleveer yeoveeceer keÌ³eeW nesleer nw~ ³en lees heeC[JeeW Deewj keÀewjJeeW keÀe iee³evenw~ heeC[JeeW keÀer efvevoe ngF& Leer vee~ heeC[Jeheefle ke=À<Ce keÀes keÀnles nQ, GvekeÀer efkeÀleveer iueeefve keÀer~''

mee.yeeyee 30.12.68

``ve keÀent mes oesmleer, ve keÀent mes Jewj'' keÀer ³eLeeLe& OeejCee Jeeues efveYe&³eDeewj efveJezj

ye´ïee yeeyee ves DeeeflcekeÀ efmLeefle keÀe Ssmee meHeÀue DeY³eeme efkeÀ³ee efkeÀ GvekeÀer DeeeflcekeÀefmLeefle mJeYeeefJekeÀ nes ieF& Deewj yegef× ceW ³en OeejCee hekeÌkeÀer nes ieF& efkeÀ Deelcee lees Depej-Decej-DeefJeveeMeer nw FmeefueS yeeyee efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW keÀYeer Ye³eYeerle veneR ngS~ yeeyee keÀer yegef× ceWmeoe jnlee Lee efkeÀ ceQ Fme keÀuhe Je=#e keÀe DeeOeej ntB, meYeer peerJeelcee³eW nceejs ye®®es nQ, efMeJeyeeyeekesÀ meeLe ncekeÀes Yeer meJe& keÀe keÀu³eeCekeÀejer yevevee nw~ Fme DeefYeOeejCee kesÀ keÀejCe yeeyee keÀe meYeerpeerJeelceeDeeW kesÀ meeLe DeieeOe h³eej nes ie³ee~ GvekesÀ efoue ceW efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ Òeefle efkeÀmeer YeerÒekeÀej keÀe Jewj veneR jne~ Fme me=efä kesÀ efve³eceevegmeej peye nceeje efkeÀmeer mes Jewj veneR nesiee lees efkeÀmeer

117

keÀe nceejs Òeefle Yeer Jewj veneR nesiee Deewj peye nceeje efkeÀmeer kesÀ meeLe JewjYeeJe veneR nw lees Ye³e efkeÀmeyeele keÀe~ GvekeÀer meoe ³es YeeJevee jner efkeÀ efMeJeyeeyee kesÀ meeLe ncekeÀes meYeer keÀe keÀu³eeCe keÀjvee nw,efpememes GvekeÀer meYeer kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee~ yeeyee h³eej keÀe meeiej nw lees ncekeÀesYeer yeeyee kesÀ meceeve ceemìj h³eej keÀe meeiej yevevee nw~ ye´ïee yeeyee kesÀ ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Yeer meYeerkesÀ meeLe Òesce YeeJe Deewj MegYe YeeJevee keÀe mebmkeÀej Lee, pees %eeve ceeie& ceW Deeves kesÀ yeeo SkeÀ HeÀueeWmes Yejs ngS Je=#e kesÀ meceeve mechevve nes ie³ee~ye´ïee yeeyee kesÀ ceve ceW keÀYeer Yeer keÀesF& J³eLe& ³ee DeMegYe mebkeÀuhe veneR jne, meoe ner meJe& kesÀ Òeefle MegYemebkeÀuhe jne, efpemekesÀ keÀejCe GvekesÀ yeesue ceW Yeer meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle keÀu³eeCe PeuekeÀlee Lee~ peesDevoj neslee nw Jener ceveg<³e kesÀ keÀce& Deewj yeesue mes yeenj Deelee nw~``SkeÀ hejceefhelee hejceelcee ceW ner keÀYeer Keeo veneR heæ[leer, yeekeÀer lees meye ceW Keeo heæ[veer ner nw~ njSkeÀ keÀes melees, jpees, lecees ceW Deevee ner nw~ ³en meye hJeeFvì OeejCe keÀj yengle ceer"e yevevee ®eeefnS~Ssmes veneR efkeÀ keÀesF& mes ogMceveer, keÀesF& mes oesmleer~''

mee.yeeyee 14.10.03 efjJee.meJe& kesÀ Òeefle jnceefoue

ye´ïee yeeyee keÀe efoue jnce keÀe meeiej Lee~ Jes otmejs kesÀ ogKe keÀes osKekeÀj Gmes DehevesogKe kesÀ meceeve DevegYeJe keÀjles Les Deewj GmekeÀes otj keÀjves keÀe YejmekeÀ Òe³elve keÀjles Les~ yeeyee ceW³es mebmkeÀej ye®eheve mes ner Lee~ Gme jnce kesÀ keÀejCe Jes meoe efJeée-keÀu³eeCe DeLee&led meJee&lceeDeeW kesÀkeÀu³eeCe kesÀ Òeefle mebkeÀuhe jKeles Les Deewj ye®®eeW keÀes meJe& kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efueS Òeeslmeeefnle keÀjlesjnles Les~``Deye Deheveer yegef× ceW nw efkeÀ ³en megKe-ogKe, efove-jele, nej-peerle keÀe [êcee yevee ngDee nw~ leesogie&efle JeeueeW hej jnce Deelee nw keÌ³eeW ve GvneW keÀes Yeer j®eef³elee Deewj j®evee keÀe %eeve efceue pee³es leesJes Yeer yeehe mes Jemee& hee mekeWÀ~ pees KegMeer Deheves keÀes efceueleer nw Jen otmejeW keÀes Yeer osvee ®eeefnS~''

mee. yeeyee 21.4.72 efjJee.``yeéïeCe peerJeve ceW, ceneve ³egie ces, yeeheoeoe kesÀ DeefOekeÀejer yeve efHeÀj Yeer cesnvele keÀjveer heæ[s, meoe³eg× keÀer efmLeefle ceW ner peerJeve efyelee³eW - ye®®eeW keÀer ³en cesnvele keÀer peerJeve yeeheoeoe mes osKeer veneRpeeleer~ FmeefueS efvejvlej ³eesieer, efvejvlej mesJeeOeejer yevees~ mecePee!''


``jele ceW yeeyee keÀes yengle K³eeue ®euelee nw~ K³eeueele ceW efHeÀj veeRo keÀe veMee Gæ[ peelee nw, veeRoefHeÀì peeleer nw~ mecePeeves keÀer yeæ[er De®íer ³egefkeÌle ®eeefnS~ ... yeeyee Kego Dehevee DevegYeJe megveeles

118

nQ~ yeeyee keÀes ³eeo keÀjlee ntB, yeeyee Fme jLe keÀes efKeuee jns nQ, efHeÀj Yetue peelee ntB~ lees yeeyeeefJe®eej keÀjles nQ peyeefkeÀ ceQ Yeer Yetue peelee ntB lees Fve efye®eejeW keÀes efkeÀleveer lekeÀueerHeÀ nesleer nesieer~''

mee.yeeyee 20.12.03 efjJee.``Ssmee keÀesF& ve mecePes efkeÀ nceves Oeve mes ceoo keÀer nw, FmeefueS nceeje heo Tb®ee nesiee~ ³enefyeukegÀue Yetue nw~ meeje ceoej mee|Jeme Deewj heæ{eF& hej nw~... Deiej Deheves hej Deewj DeewjeW hejjnce veneR keÀjles lees yeekeÀer yeehe keÀes keÌ³ee HeÀe@uees keÀjles nQ~''

mee.yeeyee 20.1.04 efjJee.``ceemìj oelee yeves nes ³ee otmejs keÀes osKekeÀj Ie=Cee Deeleer nw? jnce Deelee nw, o³ee YeeJe Deelee nw,oeleeheve keÀer mce=efle Deeleer nw ³ee keÌ³eeW-keÌ³ee Glhevve neslee nw? Deehe meyekeÀe ìeFefìue nw - efJeéekeÀu³eeCekeÀejer~ lees pees efJeée keÀu³eeCekeÀejer nw, GmekeÀes nj Deelcee kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJeveenesieer vee~ GmekesÀ Devoj efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ Òeefle Ie=Cee, Üs<e, F&<³ee&, iueeefve keÀe YeeJe Glhevve veneRnesiee~'' De.yeeheoeoe 4.12.91 heeìea 3``legcneje OevOee ner nw meyekeÀer ceveeskeÀecevee³eW hetCe& keÀjvee~... yegef× ceW Deelee nw - nce meyekeÀerceveeskeÀecevee³eW hetCe& keÀjW DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe jemlee yelee³eW~... efMeJeyeeyee Üeje peieleefhelee-peieocyee keÀes Jemee& efceuelee nw, efHeÀj GvekesÀ Üeje ye®®eeW keÀes efceuelee nw~''

mee.yeeyee 29.3.07 efjJee.DehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀer DehekeÀejer kesÀ Òeefle Yeer meoe GhekeÀej keÀer YeeJevee jner~ ³e%e keÀer mLeeheveeceW efkeÀleves ner yeeOekeÀ yevekeÀj, ³e%e kesÀ DehekeÀejer yevekeÀj Dee³es hejvleg yeeyee ves keÀye Yeer efkeÀmekesÀ ÒeefleDeMegYe mebkeÀuhe veneR efkeÀ³ee~ meoe meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jKeer~ meoe ner yeeyee keÀnlesLes - Jes yes®eejs De%eeveer nw, Devpeeve nQ FmeefueS GvekeÀe keÀesF& oes<e veneR, mece³e Dee³esiee Jes Yeer Fmemel³e keÀes DevegYeJe keÀjWies hejvleg ìt uesì nes pee³esiee~ legce ye®®eeW keÀes GvekeÀes Yeer %eeve oskeÀj jemleeyeleevee nw, GvekeÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjvee nw~ yeehe Dee³es nQ meJe& keÀe keÀu³eeCe keÀjvee lees ncekeÀes YeermeJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jKeveer nw~

cegKe Üeje meoe Jejoeveer yeesue yeesueves Jeeuesye´ïee yeeyee keÀe nj JeekeÌ³e ceneJeekeÌ³e Lee, nj SkeÀ Meyo SkeÀ Jejoeve Lee DeLee&led GvekeÀe

nj Meyo megveves JeeueeW keÀes Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeuee Lee~ GvekesÀ nj yeesue ceW meJee&lceeDeeW keÀekeÀu³eeCe mecee³ee ngDee Lee, Jen otmejeW kesÀ efueS Jejoeve kesÀ ªhe ceW Lee Deewj otmejeW kesÀ efueS Jejoeve

119

efme× neslee Lee~ yeeyee meoe ye®®eeW keÀes Yeer ³en efMe#ee osles Les efkeÀ legcekeÀes keÀye efkeÀmekesÀ DekeÀu³eeCekeÀe mebkeÀuhe veneR nesvee ®eeefnS, legcneje DekeÀu³eeCe keÀe mebkeÀuhe Yeer otmejeW keÀe DekeÀu³eeCe keÀjosiee, efpemekeÀe heehe legcnejs efmej hej ®eæ{ pee³esiee~ legcekeÀes lees meyekeÀe keÀu³eeCe keÀjvee nw~ peyemeyekeÀe keÀu³eeCe keÀjWies leye lees keÀu³eeCekeÀejer yeehe kesÀ ye®®es keÀnuee³eWies~

cee³ee kesÀ ³eg× ceW meHeÀue ³ees×eye´ïee yeeyee keÀnvee Lee efkeÀ nce ³ees×e nQ, nce meoe ³eg× kesÀ cewoeve hej nQ, nceejer cee³ee kesÀ

meeLe ³eg× nw~ ³ees×e keÀce Deejece hemevo veneR nesles, ³ees×e meoe Deðe-Meðe mes megmeefppele jnles nQ,GvekeÀer ¢efä ceW meoe ³eg× Deewj efJepe³e jnleer nw~ yeeyee meowJe keÀnles Les - ogMceve Jeej keÀjs, Gmemeshenues legce GmekeÀes hejKekeÀj meeJeOeeve nes peeDees lees legcnejer keÀye nej veneR nesieer~ Me$eg mes IeyejevesJeeues keÀYeer Me$eg hej peerle veneR hee mekeÀles, FmeefueS peerleves keÀe ue#³e jKeves Jeeues keÀye Ieyejeles veneRnQ~``pewmes ye´ïee yeehe ves cee³ee Òeyeue nesles ngS Yeer, mJe³eb keÀes yeueJeeve yevee³ee, ve efkeÀ Ieyeje³ee~ lees SsmesHeÀe@uees HeÀeoj keÀjes~ ... yeehe kesÀ nj yeesue ceW nj Deelcee kesÀ leerveeW keÀeueeW keÀe keÀu³eeCe Yeje ngDeenw, leye ner efJeée-keÀu³eeCekeÀejer iee³es ngS nQ~''

De.yeeheoeoe 7.6.77

``mebiece hej ner osJelee yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjles nQ~ Deheves keÀu³eeCe kesÀ efueS efpelevee nes heg©<eeLe&keÀjvee nw~ ³eg× kesÀ cewoeve mes keÀe³ej neskeÀj veneR Yeeievee nw~''

mee.yeeyee 2.8.68

h³eej kesÀ DeKegì YeC[ejye´ïee yeeyee kesÀ efoue ceW meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle DeieeOe h³eej Lee~ ceveg<³eelcee³eW lees keÌ³ee

heMeg-heef#e³eeW kesÀ Òeefle Yeer GvekeÀer meoe h³eej keÀer YeeJevee jnleer Leer~ keÀYeer-keÀYeer mehe& Deeefo efvekeÀueDeeles Les lees yeeyee GvekeÀes Yeer ye®®ee keÀn osles Les Deewj ye®®eeW keÀes ceejves mes cevee keÀjles Les, GvekeÀesyeenj ígæ[Jee osles Les~``yeeyee h³eej keÀe meeiej nw lees peªj h³eej ner keÀjWies~ ceer"s ceer"s ye®®es keÀye Yeer cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee efkeÀmekeÀes og:Ke ve oes~ Yeue legcemes efkeÀmekeÀer ogMceveer nes lees Yeer legcnejer yegef× ceW og:Ke osveskeÀe K³eeue ve Dee³es~'' mee. yeeyee 3.3.72 efjJee.

120

keÀce&Yeesie ceW Yeer keÀce&³eesie keÀe DevegYeJe keÀjves Deewj keÀjeves JeeueskeÀce&³eesie DeLee&led ³eesieyeue mes keÀce&Yeesie hej efJepe³e heeves Jeeues

njskeÀ osnOeejer keÀe meleesÒeOeevelee mes leceesÒeOeevelee lekeÀ Deeves ceW kegÀí ve kegÀí keÀceeX keÀeefnmeeye efkeÀleeye lees yevelee ner nw Deewj GmekeÀes Devle ceW kegÀí ve kegÀí Yeesievee Yeer heæ[lee ner nw hejvleg³eesieer GmekeÀes Deheves keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye mecePekeÀj KegMeer mes YeesiekeÀj meceehle keÀjlee nw DeewjYeesieer GmeceW ogKeer neslee nw~ ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve ceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ keÀce&Yeesie kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Dee³es hejvleg yeeyee ves GvekeÀes ³eesie ceW jnkeÀj KegMeer mes Yeesie keÀj hetje efkeÀ³ee~ yeeyee keÀekeÀnvee Lee efkeÀ ³es meye keÀce&Yeesie Deheves ner keÀceeX keÀe heefjCeece nQ Deewj ³es DeeOes keÀuhe kesÀ efueS efJeoeF&ues jns nQ~ FvekeÀes KegMeer mes YeesiekeÀj hetje keÀjvee nw, FvekeÀes KegMeer mes efJeoeF& osvee nw~ efkeÀmeer YeerkeÀce&Yeesie kesÀ mece³e yeeyee kesÀ cegKe hej eEj®ekeÀ cee$e Yeer ogKe keÀer uenj veneR efoKeeF& oer~ keÀce&YeesiekeÀes hetje keÀjles ngS Yeer keÀce&³eesie keÀer efmLeefle mes mesJee keÀer~ yeeyee keÀes Keebmeer Deeleer Leer lees yeeyeekeÀnles Les ³es cesjer meKeer nw~ keÀF& yeej keÀce&Yeesie kesÀ keÀejCe ne@efmheìue ceW Yeer peevee ngDee lees ne@efmheìuekesÀ [ekeÌìme& Yeer GvekeÀer DeJemLee keÀes osKekeÀj Dee½e³e& Keeles Les~ yeeyee keÀe lees GvekesÀ Òeefle Òesce Lee neruesefkeÀve yeeyee keÀes osKekeÀj [ekeÌìme& keÀe Yeer yeeyee kesÀ Òeefle Òesce peeûele neslee Lee~``legce ueesie meeje mece³e lees %eeve keÀer yeeleW veneR keÀjWies~ efHeÀj peJeeve keÀes Meeefvle ceW ueeves kesÀ efueS³eeo keÀer jsme keÀjes~... yeeyee Dehevee yeleeles nQ efkeÀ nce Yeer Yetue peeles nQ ... Keebmeer yevo keÀj osiee~hejvleg ceQ Kego ner meeje mece³e ³eeo ceW veneR jn mekeÀlee lees Kebmeer kewÀmes yevo nes~ yeehe Dehevee yeleeosles nQ hejvleg ye®®es Dehevee veneR yeleeles, ueppee Deeleer nw~''

mee.yeeyee 19.8.68

``heg©<eeLe& Devegmeej ÒeejyOe yeveleer nw~ heg©<eeLe& [êcee Devegmeej ®euelee nw hejvleg [êcee mecePekeÀj yew"veneR peevee nw~ Keebmeer keÀe efcemeeue, efyevee oJeeF& Kee³es "erkeÀ veneR nesieer~''

mee. yeeyee 19.7.68

``yegef×³eesie yeehe kesÀ meeLe ®eeefnS~ ³eneB lees yengleeW keÀe yegef×³eesie YeìkeÀlee jnlee nw~ hegjeveer ogefve³eekesÀ efce$e-mecyevOeer Deeefo kesÀ lejHeÀ ³ee osneefYeceeve ceW HebÀmes jnles nQ~ Leesæ[er yeerceejer nesleer nw leeshejsMeeve nes peeles nQ~ Dejs, ³eesie ceW jnWies lees oo& Deeefo Yeer keÀce nesiee~ ³eesie veneR lees yeerceejer DeeefokewÀmes ítìs? K³eeue keÀjvee ®eeefnS - ceele-efhelee pees vecyejJeve heeJeve yeveles nQ, Jes ner efHeÀj meyemespeemleer veer®es Glejles nQ~ GvekeÀes lees yengle Yeesievee Yeesieveer heæ[s hejvleg ³eesie ceW jnves kesÀ keÀejCeyeerceejer nìleer peeleer nw~'' mee.yeeyee 29.11.03 efjJee.

121

ye´ïee yeeyee ves Deheves ³eesieyeue mes keÀce&Yeesie hej efJepe³e hee³eer Deewj efme× keÀjkesÀ efoKee³eeefkeÀ kewÀmes keÀce&³eesie mes keÀce&Yeesie hej efJepe³e hee³eer pee mekeÀleer nw~``Kesue lees efmeHe&À 10-15 efceveì keÀe ner Lee~ Gme Leesæ[s mes mece³e ceW ner DeveskeÀ Kesue ®eues~ GmeceWefYevve-efYevve DevegYeJe ngS~ henuee DevegYeJe lees ³en Lee efkeÀ henues peesj mes ³eg× ®eue jner Leer~efkeÀmekeÀer? ³eesieyeue Deewj keÀce&Yeesie keÀer~ keÀce&Yeesie Yeer HegÀue HeÀesme& ceW Deheveer lejHeÀ KeeR®e jne LeeDeewj ³eesieyeue Yeer HegÀue HeÀesme& ceW ner Lee~ Ssmes DevegYeJe nes jne Lee efkeÀ pees Yeer Mejerj kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye jns ngS Les, Jes HeÀì mes ³eesie-Deefive ceW Yemce nes jns Les Deewj ceQ mee#eer neskeÀj osKe jne ntB~pewmes DeKeeæ[s ceW yew" ceuue³eg× osKeles nQ~ celeueye lees oesveeW keÀe HeÀesme& hetje ner Lee~ kegÀí mece³eyeeo keÀce&Yeesie lees efyeukegÀue efveye&ue nes ie³ee, efyeukegÀue oo& iegce nes ie³ee~ Ssmes ner DevegYeJe nes jneLee efkeÀ DeeKejerve ceW ³eesieyeue ves keÀce&Yeesie hej peerle hee ueer~ Gme mece³e leerve yeeleW meeLe-meeLe ®euejner Leer~ SkeÀ lejHeÀ lees yeeyee mes yeeleW keÀj jne Lee... leermejer lejHeÀ ³en Yeer DevegYeJe nes jne LeeefkeÀ kewÀmes Mejerj mes Deelcee efvekeÀue jner nw~... [s[ meeFuesvme keÀe DevegYeJe nes jne Lee~ osKe jneLee efkeÀ kewÀmes SkeÀ-SkeÀ Debie mes Deelcee Deheveer MeefkeÌle íesæ[leer pee jner nw~ ce=l³eg keÌ³ee ®eerpe nw, JenDevegYeJe nes jne Lee~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 7JeW efove``pees vecyejJeve ceW hegC³eelcee yevelee nw, Jener efHeÀj vecyejJeve heeheelcee Yeer yevelee nw~ GvekeÀes yenglecesnvele keÀjveer heæ[sieer keÌ³eeWefkeÀ efMe#ekeÀ yeveles nQ efmeKeeves kesÀ efueS~... keÀYeer Yeer keÀce&Yeesie mes [jveeveneR nw, KegMeer mes heeme keÀjvee nw keÌ³eeWefkeÀ Dehevee ner efkeÀ³ee ngDee efnmeeye-efkeÀleeye nw~ Òee³eef½ele nesveener nw SkeÀ yeehe keÀer ³eeo mes~'' mee.yeeyee 14.6.07 efjJee.

meJe& kesÀ Òeefle mece-¢efä, mece-YeeJevee jKeves Jeeuesye´ïee yeeyee kesÀ efoue ceW Tb®e-veer®e, Oeveer-efveOe&ve, Deheves-heje³es keÀe keÀesF& Yeso veneR Lee~

meye nceejs ye®®es nQ, ncekeÀes meyekeÀer heeuevee keÀjveer nw~ meye Deelcee³eW nQ Deewj hejceelcee kesÀ ye®®esnQ~ meye Fme efJeée veeìkeÀ kesÀ heeì&Oeejer nQ, Fme mel³e keÀer DevegYetefle mes ye´ïee yeeyee keÀe meyekesÀ ÒeeflemeceYeeJe jne~ meyekeÀe keÀu³eeCe nes, Ssmeer YeeJevee jner~ meYeer peeefle-Oece&, Jeie& keÀer Deelcee³eW,efpevneWves ves heefJe$elee keÀer Òeefle%ee keÀer Deewj yeéïeCe peerJeve kesÀ efve³ece-meb³ece keÀes Dehevee³ee, GmekeÀesGvneWves Deheveer keÀu³eeCece³eer ieeso ceW mecee efue³ee~ pees %eeve ceW veneR Dee³es ³ee efpevneWves heefJe$elee keÀesve Yeer Dehevee³ee, GmekesÀ Òeefle Yeer yeeyee ves Deheves ceve ceW Tb®e-veer®e keÀe Yeso veneR jKee~ yeeyee keÀemeyekesÀ Òeefle mece-YeeJe Lee, FmeefueS meyekeÀe Yeer yeeyee kesÀ Òeefle Òesce jnlee Lee~

122

menveMeeruelee Deewj Òesce keÀer Òeeflecete|le³e%e keÀer mLeehevee ceW DeveskeÀ efJejesefOe³eeW ves yeeyee keÀes ieeueer oer, ye®®eeW kesÀ lejHeÀ mes Yeer

DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJeIve Dee³es hejvleg yeeyee ves meyekeÀes Oew³e& mes menve efkeÀ³ee Deewj meyekesÀ Òeefle Òesce keÀerYeeJevee peeûele jKeer~ yeeyee ve keÀYeer Ieyeje³es Deewj ve ner efkeÀmekesÀ Deefnle keÀe mebkeÀuhe efkeÀ³ee yeefukeÀmeyekesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jKeer~ ye´ïee yeeyee ves meye KegMeer mes menve efkeÀ³ee Deewj ye®®eeW keÀesYeer keÀne - Oece& keÀer mLeehevee ceW efJeIve lees heæ[les ner nQ, FmeefueS Gvemes Ieyejevee veneR~ meesvee keÀes meeHeÀnesves kesÀ efueS Deeie ceW lehevee ner heæ[lee nw, cete|le keÀes hetpeveer³e yeveves kesÀ efueS ®eesì Keeveer ner heæ[leernw~ Ssmeer OeejCee jKekeÀj yeeyee ves meye menpe efkeÀ³ee~

meoe meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee Jeeuesyeeyee kesÀ efoue ceW meoe meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jner~ yeeyee kesÀ ceve ceW DebMecee$e

Yeer efkeÀmekesÀ Òeefle DekeÀu³eeCe keÀer YeeJevee veneR DeeF&~ ye´ïee yeeyee ves meowJe ³en mce=efle peeûele jKeerefkeÀ ceQ keÀu³eeCekeÀejer yeehe keÀe ye®®ee ntB, cegPekeÀes meJe& keÀe keÀu³eeCe keÀjvee ner nw~``DeewjeW keÀes Yeer jemlee yeleevee nw~ SkeÀ keÀes Yeer íesæ[vee veneR nw~ MeeðeeW ceW ³en Yeer keÀneveer nw efkeÀSkeÀ jn ie³ee lees Gmeves Gunvee efo³ee~ lees yeehe keÀnles nQ meyekeÀes efvecev$eCe osles jnes~''


efJeIveeW keÀes Yeer hejer#ee mecePekeÀj heej keÀjves Deewj heeme keÀjves Jeeuesye´ïee yeeyee meowJe keÀnles Les - efJeIve Yeer SkeÀ hejer#ee keÀes heeme keÀjves keÀe meeOeve cee$e nQ

DeLee&led heshej nQ Deewj GvekeÀes heshej mecePekeÀj KegMeer mes heeme Deewj heej keÀjvee ner yegef×ceeve %eeveerheg©<e keÀe ue#eCe nw~ yeeyee kesÀ meeceves DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJeIve Dee³es hejvleg yeeyee ves nj efJeIve keÀeshejer#ee mecePekeÀj heej efkeÀ³ee DeLee&led GveceW heeme neskeÀj efoKee³ee~ yeeyee keÀnles Les efkeÀ efJeIve YeerDevegYeJeer yeveelee nw, efpememes YeefJe<³e ceW menpe ner efJeIveeW keÀes heej keÀj mekeÀles nQ Deewj Gme DevegYeJekesÀ DeeOeej hej otmejeW keÀes Yeer ceeie&-ÒeoMe&vee os mekeÀles nQ~ yeeyee keÀe keÀnvee Lee efkeÀ De®ísmìt[sCìdme Fme yeele keÀer Òeleer#ee keÀjles nQ efkeÀ heshej Dee³es Deewj nce GmekeÀes heeme keÀjkesÀ Deeies kesÀkeÌueeme ceW pee³eW~ Ssmes ner yeeyee nj efJeIve keÀes heeme keÀjkesÀ Deeies ner yeæ{les ie³es Deewj Deheveer Deefvlececebefpeue mechetCe&lee Deewj mechevevelee keÀes Òeehle keÀj efue³ee~

123

hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej keÀe SkeÀ OekeÀ mes mechetCe& heefjJele&ve keÀjves Jeeues%eeve ceW keÀoce jKeles ner ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve ceW SkeÀoce heefjJele&ve Dee³ee Deewj meeje

peerJeve heefjJele&ve nes ie³ee~ peerJeve ceW efoJ³elee Dee ieF& Deewj GvekeÀe peerJeve ®eueles-efHeÀjles HeÀefjMleemJeªhe DeLee&led YetueeskeÀ ceW osJelee mJeªhe yeve ie³ee~ meJe& hegjeves efce$e-mecyeefvOe³eeW mes yegef×³eesie nìie³ee~ mLetue nerjs-peJeenjele keÀe OevOee meePesoej keÀes oskeÀj efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀj efue³ee~ peesueewefkeÀkeÀ OevOes keÀer efvehegCelee Leer, Jen %eeve jleveeW kesÀ OevOes ceW ueie ie³eer~ ueewefkeÀkeÀ mecyevOe keÀesDeueewefkeÀkeÀ mecyevOe ceW heefjJele&ve keÀj efo³ee, mLetue jleveeW keÀe OevOee %eeve jleveeW keÀe OevOee nes ie³ee~``ye´ïee yeehe keÀe henuee keÀoce nw Dee%eekeÀejer Deewj otmeje keÀoce nw meJe¥Me l³eeieer~... osn kesÀmecyevOeeW keÀe l³eeie yeæ[er yeele veneR nw uesefkeÀve osn kesÀ hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej keÀe l³eeie peªjernw~... mJeYeeJe-mebmkeÀej keÀe meJe& JebMe meefnle l³eeie keÀjvee, FmekeÀes keÀne peelee nw meJe¥Mel³eeieer~... ceQ l³eeieer ntB', Fme DeefYeceeve keÀe Yeer l³eeie~''


Deheves peerJeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ mece³e, mebkeÀuhe, meeOeve Yeer mesJee ceWueieeves Jeeues

yeeyee ves Deheves peerJeve kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ mece³e, mebkeÀuhe Deewj meeOeveeW keÀes Yeer mesJee ceWmecehe&Ce keÀj efo³ee, Deheves leve keÀer Yeer hejJeen ve keÀjkesÀ mesJee keÀer~ Fme mLetue osn keÀe l³eeie keÀjveskesÀ efove lekeÀ yeeyee ves keÌueeme ceW peekeÀj cegjueer ®eueeF&~ jele keÀes Deejece keÀe mece³e Yeer mesJee ceWueiee³ee, jele keÀes Yeer meejs efJeée keÀes mekeÀeMe osves, %eeve keÀe ef®evleve keÀjvee, efueKevee, efpememes ye®®eeWkeÀes ve³es-ve³es hJeeFvìdme efceueW~ efove ceW, jele ceW efkeÀmeer Yeer mece³e mesJee keÀer yeele DeeF&, yeeyee meowJeneefpej jns Deewj ye®®eeW keÀes Yeer Deheves peerJeve mes, ceneJeekeÌ³eeW mes Ssmeer ner efMe#ee oer, efpememes ye®®esYeer DeLekeÀ yevekeÀj mesJee ceW lelhej jns~``mee|Jeme ceW oOeeref®e efcemeue nef·³eeb Yeer os osveer nQ~ ³eneB osvee lees keÌ³ee Deewj ner megKe ®eeefnS~leefye³ele keÀesF& Fve ®eerpeeW mes Leesæ[sner De®íer nesleer nw~ leefye³ele kesÀ efueS ®eeefnS - ³eeo keÀer ³ee$ee~''

mee.yeeyee 7.8.68

``yeehe keÀe HeÀjceeve nw SkeÀ Yeer mJeebme Jee mebkeÀuhe, meskesÀC[ J³eLe& veneR ieBJeevee~ ... ye´ïee yeehe keÀesosKee - Dehevee Deejece keÀe mece³e Yeer efJe®eej-meeiej cevLeve keÀj ye®®eeW kesÀ Òeefle ueiee³ee~ jeef$e keÀesYeer peeiekeÀj ye®®eeW keÀes MeefkeÌle osles jns~''


124

ieYYeerjlee - jceCeerkeÀlee keÀe mevlegueve jKe efvejvlej SkeÀevleJeemeer efmLeefleceW efmLele

meoe SkeÀ kesÀ Devle ceW Kees³es ngS SkeÀevleJeemeer efmLeefle ceW jnves Jeeuesye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve ceW iecYeerjlee Deewj jceCeerkeÀlee keÀe DeefÜleer³e mevlegueve Lee Deewj

efvejvlej SkeÀ yeehe keÀer ueieve ceW ceieve, meoe SkeÀevleJeemeer peerJeve kesÀ DeY³eemeer Les~ ye®®eeW keÀesnbmeeles-yenueeles Yeer Les lees SkeÀevleJeemeer yevekeÀj SkeÀ yeehe keÀer ³eeo ceW jnves keÀe Yeer hee" DehevespeerJeve kesÀ keÀceeX mes Deewj MeyoeW mes heæ{eles Les~ jceCeerkeÀlee keÀer yeeleW keÀjles-keÀjles Yeer SkeÀ meskeÀC[ceW SkeÀevleJeemeer yeve Meevle kesÀ DevegYeJe ceW ®eues peeles Les Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW yeeyee keÀer ³eeo,SkeÀevleJeemeer mes jceCeerkeÀlee ceW Yeer DeekeÀj ye®®eeW mes efceueles Les~ Jele&ceeve ceW yeeyee Fmeer DeY³eeme kesÀefueS peesj osles nQ~``yeeyee keÀes Leesæ[sner ceeuetce Lee efkeÀ yeehe mJe³eb DeekeÀj cesjs ceW ÒeJesMe keÀjWies~ ... henues lees Dee½e³e&Keeles Les, ³en keÌ³ee neslee nw~ ceQ efkeÀmekeÀes osKelee ntB lees yew"s-yew"s GvekeÀes keÀefMeMe nesleer nw, O³eeve ceW®eues peeles nQ~ Dee½e³e& ceW heæ[ ie³es, ³en keÌ³ee nw~ Fve yeeleeW keÀes mecePeves kesÀ efueS efHeÀj SkeÀevle®eeefnS~ De®íe yeveejme peelee ntB~ ... jele keÀes veeRo Dee peeleer Leer, mecePelee Lee keÀneB Gæ[ ie³eentB~'' mee.yeeyee 28.6.04 efjJee.

meoe meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀes Deheves peerJeve mes Òel³e#e keÀjves Jeeuesmee#eeled yeehe meceeve DeLee&led yeehe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeves Jeeues

meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀe meJe&MeefkeÌleJeeve nesves keÀe iegCe Yeer ye´ïee yeeyee kesÀ keÀceeX mes nerÒel³e#e neslee nw~ GvekeÀe meowJe mebkeÀuhe jnlee Lee efkeÀ ³es leve yeeyee keÀes efo³ee ngDee nw, Fmemes keÀesF&Yeer Ssmee keÀce& ve nes pees efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³e kesÀ ³eesi³e ve nes Deewj efpememes yeehe keÀer efvevoe nes~ncekeÀes lees Deheves keÀceeX mes efMeJeyeeyee keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~ ye´ïee yeeyee kesÀ cegKe mes efkeÀmeer ves keÀyeYeer MeefkeÌlenervelee DeLee&led keÀcepeesjer keÀe Meyo veneR megvee~ ye´ïee yeeyee meowJe O³eeve jKeles Les - nceejerefmLeefle Ssmeer nes pees nceejs mes yeehe keÀe mee#eelkeÀej nes, yeehe kesÀ iegCe-mebmkeÀejeW keÀe mee#eelkeÀej nes~``³en lees ye®®eeW keÀes ceeuetce nw - ³eesie nw cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ efueS~ mees lees ceveg<³e cee$e keÀesF&efmeKeuee ve mekesÀ~... meJe& keÀe meÃefle oelee nw ner SkeÀ~ ³en efkeÌue³ej efueKe osvee ®eeefnS~... efJeéeceW Meeefvle mLeeheve keÀjvee Jee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle osvee yeehe keÀe ner keÀece nw~ Ssmes-Ssmes efJe®eej meeiejcebLeve keÀjkesÀ hJeeFvìdme mecePeeveer nw~'' mee.yeeyee 9.4.68 jeef$e keÌueeme

125

``yeehe meceeve yevevee nw~ ue#³e Tb®ee jKee nw lees ue#eCe Yeer Deeles pee³eWies~ yengle keÀeue peªjFkeÀùe keÀjvee nw, efHeÀj ueemì ceW veneR Gunvee osvee efkeÀ nceW lees ³eeo veneR Lee yengle keÀeue~... henuesDeheves keÀes Òel³e#e keÀjes leye yeehe Òel³e#e nesiee~ keÌ³eeWefkeÀ Deehe kesÀ Üeje ner yeehe Òel³e#e nesvee nwvee!'' De.yeeheoeoe 17.3.07

`keÀue keÀjs mees Deepe keÀj, Deepe keÀjs mees Deye~ heue ceW hejue³e nes³esieeryengefj keÀjesies keÀye' - kesÀ Òel³e#e mJeªhe

ye´ïee yeeyee keÀes keÀesF& Yeer Þesÿ keÀce& keÀue keÀjves kesÀ efueS íesæ[vee De®íe veneR ueielee Lee~Jes nj Þesÿ keÀce& keÀye hej ve íesæ[keÀj Deye keÀjves keÀe mebkeÀuhe jKeles Les DeLee&led Gmeer mece³e keÀjlesLes Deewj Deheves keÀce& mes ye®®eeW keÀes Yeer ³ener efMe#ee oer DeLee&led Gvemes Yeer keÀje³ee~ ye®®eeW keÀes yeeyeemeowJe keÀnles Les - ye®®es peerJeve keÀe keÀesF& Yejesmee veneR nw, keÀye Yeer keÀeue Dee mekeÀlee nw, FmeefueSkeÀesF& keÀce& keÀue kesÀ efueS veneR íesæ[es, Deye keÀjvee nw - ³en mebkeÀuhe jKees~ yeeyee keÀnles Les - keÀesF&MegYe mebkeÀuhe Dee³es lees SkeÀ meskesÀC[ yeeo kesÀ efueS veneR íesæ[es~ SkeÀ meskesÀC[ kesÀ efueS Yeer íesæ[elees GmeceW cee³ee efJeIve [eue mekeÀleer nw, mebkeÀuhe ceW cee³ee Dee mekeÀleer nw~``meekeÀej keÀe Yeer cegK³e iegCe osKee - Jen keÀesF& Yeer yeele keÀes heerís kesÀ efueS veneR íesæ[les Les~ DeYeerner keÀjvee nw~ ... pewmes nQ, pees Yeer meeceves nQ, Jewmeer ner neueleeW ceW Fme ner Mejerj ceW ncekeÀes mechetCe&yevevee nw - ³en ue#³e jKevee nw~... ³en heg©<eeLe& kesÀ meewYeei³e keÀe mece³e Yeer neLe mes ®eueepee³esiee~''

De.yeeheoeoe 17.4.69 mebûeneue³e kesÀ GodIeeìve kesÀ mece³e``yeéïeCe yevevee DeLee&led Keelee pecee keÀjvee keÌ³eeWefkeÀ Fme SkeÀ pevce kesÀ pecee efkeÀ³es ngS Keeles kesÀÒeceeCe 21 pevce ÒeeueyOe heeles jnWies~ ve efmeHe&À 21 pevce ÒeeueyOe Òeehle keÀjWies uesefkeÀve efpelevee hetp³eyeveles nes DeLee&led jepeheo kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nes, Gmeer efnmeeye Devegmeej DeeOee keÀuhe YeefkeÌle ceeie&ceW hetpee Yeer nesleer nw~... pees Deäyeveles nQ, Jes ner Fä Yeer Fleves ner ceneve yeveles nQ~... ³en pevce JeepeerJeve Jee ³egie meejs keÀuhe kesÀ Keeles keÀes pecee keÀjves keÀe ³egie Jee peerJeve nw~ `Deye veneR lees keÀyeveneR'... ye´ïee yeehe kesÀ vecyejJeve peeves keÀer efJeMes<elee keÌ³ee osKeer? keÀye veneR, uesefkeÀve Deye keÀjveenw~ legjle oeve cenehegC³e' keÀne peelee nw~''


126

¢efä mes ner DeelceeDeeW kesÀ Yeei³e keÀes hejKeves Jeeues meHeÀue heejKeerYe=ieg $e+ef<e kesÀ meceeve meJe& keÀer pevce-he$eer keÀes osKeves Jeeues me®®es Ye=ieg $e+ef<e

pewmes nerjs-peJeenjele kesÀ OevOes ceW ye´ïee yeeyee keÀer hejKeves keÀer MeefkeÌle ÒeKej Leer, Jewmes ner%eeve ceeie& ceW Yeer DeelceeDeeW kesÀ Yeei³e keÀes hejKeves keÀer GveceW Deheej MeefkeÌle Leer~ pees Yeer ye®®ee Gvemeshenueer yeej efceuelee Lee, GmekesÀ YeefJe<³e kesÀ efJe<e³e ceW GvekeÀes Gmeer mece³e %eeve nes peelee Lee DeewjGvekesÀ cegKe mes keÀesF& ve keÀesF& Ssmes Meyo efvekeÀueles Les, efpememes GmekesÀ YeefJe<³e keÀe DeeYeeme neslee Lee~ye®®es Yeer Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀjles nQ efkeÀ yeeyee ves GvekesÀ Yeei³e kesÀ efJe<e³e ceW pees keÀne, Jewmeener GvekesÀ peerJeve ceW ngDee~ yeeyee nj ye®®es kesÀ Yeei³e keÀes, GmekeÀer pevce-he$eer keÀes osKekeÀj GmekeÀesÞeercele osles Les, efpememes Jen GmekeÀes keÀjves ceW meHeÀue nes~ GvekeÀer Fme hejKe MeefkeÌle kesÀ keÀejCe nerye´ïee keÀes Yeei³e efJeOeelee Yeer keÀne peelee nw~``cesje lees SkeÀ efMeJeyeeyee, otmeje ve keÀesF&~ meYeer osnOeeefj³eeW mes cecelJe efceì peevee yeæ[e cegefMkeÀueneslee nw~ yeehe mecePe peeles nQ, FvekeÀe cecelJe efceìvee cegefMkeÀue efoKeeF& heæ[lee nw, MekeÀue ner SsmeerosKeves ceW Deeleer nw~'' mee.yeeyee 11.10.03 efjJee.`èfMeJeyeeyee nw Devle³ee&ceer, ³en nw yeenj³eeceer~ ³en yeeyee Yeer nj SkeÀ keÀer MekeÌue mes, yeesue mes,SkeÌì mes meye kegÀí mecePe uesles nQ~... SkeÀ lejHeÀ nw jeJeCe keÀer mesvee, otmejs lejHeÀ nw jece keÀermesvee~ yeneogj yevekeÀj jece keÀer lejHeÀ peevee ®eeefnS~... keÀebìeW keÀes HetÀue, ceveg<³e keÀes osJeleeyeveeDees~ ceemìj ogKenlee& megKekeÀlee& yevekeÀj ³en OevOee keÀjvee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 15.5.07 efjJee.`èfJeMes<e mee#eelkeÀej kesÀ heeì& keÀes osKe ye´ïee yeehe ves ye®®eer (iegupeej oeoer keÀes) kesÀ mejue mJYeeJe,Fveesmesvì peerJeve keÀer efJeMes<elee keÀes osKekeÀj ³en Jejoeve efo³ee Lee efkeÀ pewmes DeYeer Fme heeì& ceW DeeefoceW ye´ïee yeehe keÀer meeLeer Yeer yeveer Deewj meeLe Yeer jner, Ssmes Deeies ®eue yeehe kesÀ meeLeer yeveves keÀer, meceeveyeveves keÀer [d³egìer Yeer mecYeeuesieer~ ye´ïee yeehe meceeve mesJee ceW heeì& yepee³esieer~ lees Jen ner JejoevelekeÀoerj keÀer uekeÀerj yeve ie³es~'' De.yeeheoeoe 19.12.85

De®eevekeÀ kesÀ heshej ceW meoe heeme nesves JeeueskeÀye Yeer keÀesF& heshej Dee³ee lees yeeyee ves GmeceW meoe ner heeme neskeÀj efoKee³ee keÌ³eeWefkeÀ

GvneWves nj lejn mes nj yeele keÀer henues mes ner lew³eejer keÀjkesÀ jKeer Leer~ DeveskeÀ ÒekeÀej keÀerheefjefmLeefle³eeB DeeF&, efkeÀmeves Mejerj íesæ[e hejvleg yeeyee ves mebkeÀuhe cee$e Yeer ef®evlee veneR keÀer Deewj[êcee mecePe keÀj Gve meyekeÀes heeme efkeÀ³ee Deewj ye®®eeW keÀes Yeer heeme keÀjves keÀer ÒesjCee oer~ Deefvlece

127

hejer#ee keÀes Yeer heeme neskeÀj efoKee³ee~ yeeyee keÀes De®eevekeÀ Deeves Jeeuee heshej Yeer De®eevekeÀ veneRueielee Lee, yeefukeÀ yeeyee keÀer ³es OeejCee hekeÌkeÀer Leer efkeÀ ³es lees keÀuhe henues Yeer Ssmes ner Dee³ee Lee,Deye Yeer Dee³ee nw, cegPekeÀes FmeceW heeme nesvee nw~``De®eevekeÀ nesvee nw~ Deepe SkeÀ IeCìs yeeo Yeer nes mekeÀlee nw~ Flevee SJejjs[er jnvee nw~ ... Deehemece³e keÀe Fvlepeej veneR keÀjes, DeYeer mece³e DeehekeÀe Fvlepeej keÀj jne nw~... Fve no keÀer yeeleeWkeÀe DeeOeej veneR uees, SJej-js[er jnes~ efvejeOeej, SkeÀ meskeÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle~... Fvlepeej veneR,mechevve yeveves keÀe Fvlepeece keÀjes~'' De.yeeheoeoe 16.12.2000

``³en yelee osles nQ~ Dee[&j nesiee, hetíkeÀj veneR, leejerKe efHeÀkeÌme veneR keÀjWies~ De®eevekeÀ Dee[&j oWiesefkeÀ Dee peeDees, yeme~ Dee[&j ngDee Deewj ®euee - FmekeÀes keÀne peelee nw [yeue ueeFì HeÀefjMlee~''


meoe SJej-js[erefMeJeyeeyee keÀe pees Dee[&j efceues, GmekeÀes heeueve keÀjves kesÀ efueS ye´ïee yeeyee meoe SJej-

js[er jnles Les~ meoe efkeÀmeer Yeer keÀe³e& keÀjves kesÀ efueS Yeer SJej-js[er jns Deewj Deefvlece hejer#ee kesÀefueS Yeer meoe SJej-js[er jns~ Deheves Gme iegCe kesÀ DeeOeej hej yeeyee ves Deefvlece heshej keÀes heemeefkeÀ³ee~Q. efMeJeyeeyee meoe SJej-js[er jnves kesÀ efueS keÀnles nQ lees SJej-js[er kesÀ efueS yeeyee keÀe YeeJe-DeLe& keÌ³ee nw Deewj Jen efmLle keÌ³ee nw?SJej-js[er DeLee&led mechetCe& Deewj mechevve efmLeefle DeLee&led mechetCe& efvee|JekeÀejer efmLeefle~SJej-js[er DeLee&led nceeje mesJee keÀe keÀe³e& hetje nes DeLee&led nceejer keÀesF& Yeer efpeccesJeejer DeOetjer ve nes~SJej-js[er DeLee&led F®íe cee$eced DeefJeÐee DeLee&led nceejer keÀesF& Yeer F®íe ve nes, efpemekesÀ efueS DevleceW mebkeÀuhe ®eues~SJej-js[er DeLee&led nceejer yegef× ceW Dehevee DeeeflcekeÀ mJeªhe, yeehe Deewj Iej kesÀ DeefleefjkeÌle DeewjkegÀí Yeer ve nes~SJej-js[er DeLee&led nceeje keÀesF& keÀce&-yevOeve ³ee keÀce&-mecyevOe keÀe Keelee yeekeÀer ve nes, pees ncekeÀesDevele mece³e Deheveer lejHeÀ KeeR®es~``leeueer yepee³eW, yeesuees lew³eej nes? heshej ueWies, Ssmes Leesæ[sner ceeve pee³eWies~... peneB ntB, JeneB ner ntB -Ssmes SJej-js[er~... cesjs efyevee ³en veneR nes pee³es, ³en veneR nes pee³es - ³en Jesmì mebkeÀuhe Yeer veneRkeÀjvee~ ye´ïee yeehe ìêvmeHeÀj ngDee lees keÌ³ee mees®ee efkeÀ cesjs efyevee keÌ³ee nesiee~''


128

hejceelce-Òesceer Deewj meJe& keÀes hejceelce-Òesceer yeveeves Jeeues`SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&' kesÀ cenecev$e kesÀ mee#eeled ªhe yeeyee Les~ YeefkeÌle ceW Yeer GvekeÀe

ÒeYeg-Òesce meJeexlke=Àÿ Lee Deewj %eeve ceeie& ceW Yeer hejceelce-Òesce DeefÜleer³e Lee~ SkeÀ yeehe kesÀ meeLe meJe&mecyevOe keÀe pees iee³eve nw, GmekeÀe Òel³e#e GoenjCe ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve Lee~ ye´ïee yeeyee kesÀmeeefveO³e mes veeefmlekeÀ kesÀ ceve ceW Yeer hejceelcee kesÀ Òeefle Òesce peeûele nes peelee Lee, efpemekesÀ keÀejCeDeveskeÀ veeefmlekeÀ Deelcee³eW Yeer DeeefmlekeÀ yevekeÀj hejceelcee kesÀ yeve ie³es Deewj Dehevee Þesÿ Yeei³eyevee³ee Deewj yevee jns nQ~

otmejs kesÀ ogKe-oo& keÀes Dehevee mecePekeÀj meJe& kesÀ ogKe otj keÀjves kesÀmebkeÀuhe Jeeues

yeeyee ves otmejeW kesÀ ogKe-oo& keÀes Dehevee mecePekeÀj GvekesÀ ogKe-oo& keÀes otj keÀjves keÀeYejmekeÀ heg©<eeLe& efkeÀ³ee Deewj ye®®eeW kesÀ efoueeW ceW meyekesÀ ogKe-oo& keÀes otj keÀjves keÀer YeeJevee peeûelekeÀer, efpemekesÀ DeeOeej hej ner mesJee keÀer Fleveer Je=ef× ngF& Deewj nes jner nw~ yeeyee keÀe Ëo³e De%eevekeÀeue ceW Yeer otmejeW kesÀ ogKe-oo& keÀes osKekeÀj êefJele nes peelee Lee Deewj Jes otmejeW kesÀ ogKe-oo& keÀesotj keÀjves keÀe YejmekeÀ Òe³elve keÀjles Les~``meJee&lcee³eW MeefkeÌle³eeW keÀer efYeKeejer yeve ®egkeÀer nQ Deewj Deehe meceLe& DeelceeDeeW keÀes hegkeÀej jner nQ -ns cegefkeÌleoelee kesÀ ye®®es ceemìj cegefkeÌleoelee nceW cegefkeÌle oes~... Deye mece³e nw efkeÀ hegkeÀej megvees...hejsMeeve DeelceeDeeW keÀes megKe-Meeefvle keÀer Dev®eefue oes, ³ener nw ye´ïee yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee~...DeYeer cegefkeÌle efoueeves keÀer ceMeervejer leerJe´ keÀjes~''


``pewmes ye´ïee yeehe ves veece, ceeve, Meeve meyekeÀe l³eeie efkeÀ³ee, hejeshekeÀej efkeÀ³ee~ mJe³eb keÀe megKeye®®eeW kesÀ megKe ceW mecePee~ ye®®eeW keÀer efJemce=efle kesÀ keÀejCe ogKe keÀe DevegYeJe mees Dehevee ogKemecePee~ ye®®eeW keÀer ieueleer Yeer Deheveer ieueleer mecePe ye®®eeW keÀes meoe jeFefì³eme yevee³ee~ FmekeÀeskeÀne peelee nw hejeshekeÀejer''

De.yeeheoeoe 12.12.78 oeroer kesÀ meeLe`èfvejvlej ³eeo keÀjves keÀe DeY³eeme keÀjes, veneR lees cee³ee Guìe keÀle&J³e keÀje osieer~ jebie-jeFì keÀeryegef× lees efceueer ner nw~ keÀneB cetBPees lees yeehe mes hetíes~... ³en yeehe Yeer nw lees Oece&jepe Yeer nw~ heefleleogefve³ee ceW DeekeÀj ye®®eeW keÀes 21 pevceeW kesÀ efueS mJejep³e oslee ntB~ Deiej efHeÀj keÀesF& efJeveeMekeÀejer

129

keÀle&J³e efkeÀ³ee lees hetjer me]peeKee³eWies~ ... yeeyee keÀes lees jele-efove ieeBJe keÀer ieesefhekeÀeDeeW keÀe K³eeuejnlee nw~ veeRo Yeer efHeÀì peeleer nw~ mebkeÀuhe ®euelee nw - keÌ³ee ³egefkeÌle j®eW, kewÀmes ye®®es ogKe mesítìW~'' mee.yeeyee 21.11.03 efjJee.

Deheves mJeceeve ceW jnles meJe& kesÀ Òeefle mecceeve jKeves Jeeuesye´ïee yeeyee ves keÀYeer Yeer Deheves mJeceeve keÀes veer®es veneR efkeÀ³ee Deewj efkeÀmeer kesÀ mecceeve keÀes

"sme veneR hengB®eeF&~ meyekesÀ mecceeve keÀes jKeles ngS GmekeÀes mJeceeve ceW jnves Deewj mJeceeve keÀes yeæ{eveskeÀe men³eesie efo³ee~ yeeyee keÀe keÀnvee Lee efkeÀ pees Dehevee mecceeve mJe³eb jKeles nQ, GvekeÀe meYeermecceeve keÀjles nQ~ Deheves mJeceeve ceW jnvee ner Dehevee mecceeve keÀjvee nw~ ye´ïee yeeyee ves nj DeelceekeÀes GmekesÀ cetue mJeªhe DeLee&led heefJe$e mJeªhe ceW osKekeÀj GmekeÀes mecceeve efo³ee~ yeeyee kesÀ peerJeveceW nervelee keÀe keÀesF& ef®evn Yeer efoKeeF& veneR oslee Lee, GvekeÀe peerJeve meoe mJeceeve mes Yejhetj Lee~

efiejs ngDeeW Deewj iejeryeeW keÀes Yeer ieues ueieekeÀj iejerye-efveJeepe keÀes Òel³e#ekeÀjves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀer ¢efä ceW keÀYeer Yeer iejerye-Deceerj keÀe Yeso veneR Dee³ee~ pees GvekesÀ heemeDee³ee, GvekeÀer MejCe ceW Dee³ee, GmekeÀes GvneWves ieues mes ueiee³ee Deewj GmekeÀes HetÀue yeveeves keÀeheg©<eeLe& efkeÀ³ee~ yeeyee ³es Yeer keÀnles Les efkeÀ [êcee Devegmeej iejeryeeW kesÀ Yeei³e ceW ner mJeie& keÀe jep³e-Yeei³e nw keÌ³eeWefkeÀ iejerye ner hejceelcee keÀes hen®eeveles nQ Deewj hen®eeve keÀj mecee|hele nesles nQ, hejceelceekesÀ keÀe³e& ceW men³eesieer yeveles nQ~ meentkeÀejeW keÀer yegef× lees Deheves OevOes-Oeesjer ceW efyepeer jnleer nw,FmeefueS GvekeÀe mecee|hele nesvee keÀef"ve nw~ keÀesF& efyejuee meentkeÀej ner hejceelcee keÀes hen®eeve heeleenw~ yeeyee nj ye®®es keÀes efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej YesoYeeJe mes cegkeÌle ieeso ceW uesles Les, ieues ueieeles Les~ iejeryeDeewj ner GvekeÀes efÒe³e ueieles Les keÌ³eeWefkeÀ yeeyee keÀnles Les - iejeryeeW ceW YeeJevee meentkeÀejeW mes Þesÿ nesleernw~ hejceelcee kesÀ heeme YeeJevee keÀe cenlJe nw, Ssmes ner ye´ïee yeeyee kesÀ heeme Yeer YeeJevee keÀe cenlJe Lee~

meoe iegCeûeener Deewj meoe iegCeeW keÀe oeve keÀjves Jeeuesye´ïee yeeyee keÀj nj ceneJeekeÌ³e, nj keÀce& iegCe-oeve keÀjves Jeeuee Lee Deewj Jes njskeÀ keÀe

iegCe ner osKeles Les~ Òeke=Àefle keÀe ³es efme×evle nw efkeÀ Deelcee pewmee osKeleer nw, Jewmee ner GmekeÀe ef®evleveneslee nw Deewj Jen Jewmee ner yeve peelee nw~ pees iegCe osKelee nw, GmeceW Gve iegCeeW keÀer OeejCee mJele: ner

130

nesleer nw~ iegCe osKeves Deewj iegCeeW keÀe oeve keÀjves kesÀ mebmkeÀej kesÀ keÀejCe ner ye´ïee yeeyee meJe& ÒeLecemeJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe& yeves~

meoe meJe& keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes osKeves Deewj GvekeÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes mesJeeceW ueieeves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀer ¢efä meoe meJe& keÀer efJeMes<eleeDeeW hej ner jnleer Leer~ yeeyee keÀes efkeÀmeer keÀerkeÀcepeesjer keÀe %eeve Yeer neslee Lee lees Yeer GmekeÀer efJeMes<elee keÀe JeCe&ve keÀjkesÀ GmekeÀes Gme keÀcepeesjerkeÀe DeeYeeme keÀjeles Les, efpememes Jen menpe GmekeÀes mecePe ueslee Lee~ yeeyee meJe& keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀesosKekeÀj GvekeÀes mesJee ceW ueieekeÀj, GvekeÀer efJeMes<elee mes GvekeÀe Yeei³e yeveekeÀj Deewj Yeei³eMeeueeryevee osles Les~``ye´ïee yeehe osKeles ngS Yeer Deewj yeeleW veneR osKeles uesefkeÀve nj SkeÀ keÀer efJeMes<elee ner osKeles nQ,FmeefueS meyemes h³eej nw~ lees FmeceW HeÀe@uees HeÀeoj keÀjes~... efJeMes<elee efmeHe&À osKevee veneR uesefkeÀveosKekeÀj Deheves ceW OeejCe keÀjvee Deewj OeejCe keÀjves kesÀ meeLe-meeLe GvekeÀer efJeMes<elee mes mesJee uees,GvekeÀes Yeer cenlJe yeleekeÀj mesJee ceW ueieeDees lees ogDee³eW efceueWieer~ ... DeehekeÀes Yeer Mes³ej efceuesiee~...DeefYeceeve ceW veneR Deevee keÌ³eeWefkeÀ efJeMes<elee yeehe keÀer osve nw~ yeehe keÀe efo³ee ngDee Jejoeve nw~ FmeceWDeiej DeefYeceeve efkeÀ³ee lees efJeMes<elee iee³eye nes pee³esieer~''

De.yeeheoeoe 31.12.89 heeìea

peeefle-heeefle, Oece&, Yee<ee Yeso mes Thej meJe& Òeefle meceeve ¢efä DeewjmeJe& keÀes ieues ueieeves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀer ¢efä ceW keÀYeer efkeÀmeer Deelcee kesÀ Òeefle peeefle-heebefle, Oece&, Yee<ee Deeefo kesÀkeÀejCe Yeso ³ee Ie=Cee veneR Dee³eer Deewj ve efkeÀmeer kesÀ Òeefle efJeMes<e jeie jne~ GvneWves keÀesF& Yeer Deelceepees yeéïeCe yeveer ³ee yeéïeCe yeveves keÀer efpe%eemee efoKeeF&, GmekesÀ Òeefle Òesce oMee&³ee Deewj ieues mesueiee³ee, GmekeÀes Tb®ee G"eves keÀe hetje heg©<eeLe& efkeÀ³ee, GmekeÀes hetje men³eesie efo³ee~ GvekesÀ FmekeÀle&J³e kesÀ efueS ner jecee³eCe ceW iee³eve nw efkeÀ jece ves MeJejer kesÀ pet"s yesj Kee³es DeLee&led nj DeelceekesÀ ÒeYeg-Òesce keÀe GvneWves meowJe melkeÀej efkeÀ³ee~``cesnlej keÀe Yeer G×ej nesvee nw~ Yeerueveer keÀe Yeer iee³eve nw~ keÀnles nQ jece ves Yeerueveer kesÀ yesjKee³es~ JeemleJe ceW jece Yeer veneR nw lees efMeJe yeeyee Yeer veneR nw~ neB nes mekeÀlee nw Fme ye´ïee keÀes Keevee

131

heæ[s~ Yeerueveer Deeefo Dee³eWieer, mecePees ìesueer ues Dee³es lees DebieerkeÀej keÀjvee heæ[s vee~ Yeerueveer-ieefCekeÀe³eW ues Dee³eWieer lees legce Yeer Kee³eWies, nce Yeer Kee³eWies~ efMeJe yeeyee keÀnles nQ ceQ lees veneRKeeTbiee, ceQ lees DeYeeskeÌlee ntB~... ieJecexvì Yeer ceoo keÀjsieer efkeÀ FvekeÀes G"eDees~ legcekeÀes YeerDee@ìescesefìkeÀueer ÒesjCee nesieer~'' mee.yeeyee 25.6.71 efjJee.

efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve keÀes ³eLeeLe& jerefle OeejCe keÀj meJe& kesÀ Òeefle efveoex<e ¢efäJeeues

ye´ïee yeeyee keÀes [êcee keÀe %eeve Yeer efMeJeyeeyee kesÀ meceeve ner hekeÌkeÀe Lee~ yeeyee meowJe keÀnlesLes efkeÀ pees ngDee Jen [êcee Devegmeej ngDee, nj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw,GmeceW GmekeÀe keÀesF& oes<e veneR nw~ Fme OeejCee kesÀ keÀejCe yeeyee keÀer meJe& kesÀ Òeefle efveoex<e ¢efä jner~``³en nw ner v³eeje ceeie&~ keÀesF& Yeer mecePeles veneR~ keÀesF& ves keÀye megvee veneR nw~... Gve efye®eejeW keÀeYeer keÀesF& oes<e veneR nw~ keÀuhe henues Yeer Ssmes ner efJeIve [eues Les~ ³en nw Yeer ©ê %eeve ³e%e~''

mee. yeeyee 8.6.72 efjJeeFpe

meJe& kesÀ efoueeW keÀes peerleves Jeeues ceemìj efoueejeceyeeyee kesÀ efoue ceW meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle DeieeOe h³eej Lee, efpeme h³eej kesÀ keÀejCe nj

Deelcee kesÀ efoue ceW GvekesÀ Òeefle h³eej Lee~ nj Deelcee pees GvekesÀ mecheke&À ceW Deeleer Leer, GmekesÀ cegKemes ³ener Meyo efvekeÀueles Les efkeÀ cesje yeeyee~ ye´ïee yeeyee kesÀ Fmeer iegCe kesÀ keÀejCe efoueJeeuee ceefvojkeÀe efoueJeeuee veece heæ[e~ yeeyee meJe& kesÀ efoueeW hej jep³e keÀjves Jeeues Les~ efkeÀmeer keÀejCe ³eemebmkeÀej JeMe yeenj mes Me$eglee keÀe J³eJenej keÀjves Jeeues Yeer efoue mece GvekeÀes h³eej keÀjles Les~GmekeÀe keÀejCe ³ener Lee efkeÀ ye´ïee yeeyee keÀes efkeÀmeer mes Ie=Cee veneR Leer, meyekesÀ Òeefle Òesce Lee~

efvemJeeLe& Deewj efve<keÀece mesJeeOeejerye´ïee yeeyee ves efpeve DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀer, Gvemes keÀYeer Yeer efkeÀmeer ÒekeÀej kesÀ efjìve& keÀer

F®íe veneR jKeer~ meoe efMeJeyeeyee kesÀ meceeve efve<keÀece neskeÀj mesJee keÀer~ GvekeÀer meoe ³es YeeJevee jnerefkeÀ uesvee SkeÀ efMeJeyeeyee mes nw Deewj meJe& DeelceeDeeW keÀes osvee ner nw~ nce oelee kesÀ ye®®es nce efkeÀmeermes kegÀí ues veneR mekeÀles~ yeeyee keÀnles Les - pees keÀecevee jKelee nw, Jen cee³ee keÀe meecevee veneR keÀjmekeÀlee nw~ pees keÀecevee ³ee mJeeLe& jKekeÀj mesJee keÀjlee nw, GmekeÀer mesJee meHeÀue veneR nesleer nw~

132

``DeekeÀej ªhe Yeer meekeÀej meceeve ner heeuevee os jns nQ~ Ssmes DevegYeJe keÀjles nes vee! ... pewmes ye´ïeeyeehe kesÀ efJeMes<e mebmkeÀej keÌ³ee osKes! mesJee kesÀ efmeJeeS jn mekeÀles Les? lees efJeosMe ceW otj jnves JeeueeWkeÀes ³en efJeMes<e heeuevee keÀe men³eesie nesves kesÀ keÀejCe mesJee keÀe Gcebie p³eeoe jnlee nw~ mJe mesJeeDeewj efJeée mesJee kesÀ yewuesvme keÀe DeìsvMeve peªj jKevee~''


efvevokeÀ keÀes Yeer ieues ueieeves Jeeues DeLee&led DehekeÀejer hej YeerGhekeÀej keÀjves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀer meoe ³es DeefYeOeejCee jner efkeÀ efvevokeÀ Yeer nceejs efce$e nw~ efvevokeÀ YeerncekeÀes nceejer keÀceer-keÀcepeesjer keÀes Gpeeiej keÀjkesÀ ncekeÀes GmekeÀes otj keÀjves ceW men³eesieer nQ~Deheveer Fme DeefYeOeejCee kesÀ keÀejCe ye´ïee yeeyee ves efvevokeÀ keÀes Yeer efvevokeÀ ve mecePekeÀj efce$e kesÀmeceeve ieues ueiee³ee~ efMeJeyeeyee Dee³ee nw meJe& DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀjves, ceQ yeeyee keÀe jLe ntBlees ncekeÀes Yeer meJe& keÀe keÀu³eeCe keÀjvee nw~ efvevokeÀ keÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjvee nw leye lees meJe& kesÀkeÀu³eeCekeÀejer iee³es pee³eWies~ yeeyee keÀnles Les - ³eefo SkeÀ Deelcee kesÀ Òeefle Yeer DeehekeÀer MegYe-YeeJevee,MegYe keÀecevee veneR nw lees Yeer Deehe meJe& kesÀ keÀu³eeCekeÀejer veneR keÀns pee mekeWÀies~ ³eefo efvevokeÀ kesÀ Òeeflenceejer YeeJevee heefjJele&ve nes ieF& lees keÀne pee³esiee efkeÀ ncekeÀes [êcee keÀe mener %eeve veneR nw~``³en [êcee nw, FmeceW efkeÀmeer keÀe Yeer oes<e veneR nw~ efkeÀmekeÀer efvevoe keÀjles lees %eeve hetje yegef× ceW veneRyew"e nw~'' mee.yeeyee 27.9.97 efjJee.

DeLekeÀ heg©<eeLeea, DeLekeÀ mesJeeOeejer Deewj efveêepeerle / ieghle heg©<eeLeeapees Yeer YeeF& ³ee yenveW yeeyee kesÀ mecheke&À ceW jnles Les, njskeÀ ves ³es DevegYeJe efkeÀ³ee efkeÀ peye

Yeer Jes yeeyee kesÀ keÀcejs ceW ie³es, lees yeeyee keÀes peeieles ngS, ef®evleve ceW Kees³es ngS ner osKee~ yeeyee ³eelees yew"keÀj ef®evleve ceW nesiee ³ee uesìkeÀj efJe<Ceg kesÀ meceeve uesìs ngS ef®evleve ceW nesiee~ efkeÀmeer keÀes Yeeryeeyee kesÀ uesìs ngS Yeer meesves keÀe DeeYeeme veneR neslee Lee~ GvekeÀer veeRo Yeer peeieles kesÀ meceeve Leer~

ye´ïee yeeyee DeLekeÀ Deewj ieghle heg©<eeLeea Les~ ye®®eeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& yeleeles Yeer Les efkeÀ ceQkewÀmes heg©<eeLe& keÀjlee ntB hejvleg Jes keÀYeer efoKeeves kesÀ efueS GmekeÀe JeCe&ve veneR keÀjles Les~ yeeyee keÀe peesDeevleefjkeÀ heg©<eeLe& Lee, Jen lees DeJeCe&veer³e nw keÌ³eeWefkeÀ yeeyee keÀe peerJeve ner heg©<eeLe&ce³e Lee, njheg©<eeLe& ceW Lee~

133

``3-4 yepes G"es~ HeÀmì&keÌueeme mece³e Jen nw~ Meeefvle jnleer nw, meye DeMejerjer yeve peeles nQ~ Gmemece³e mevveeìe yengle neslee nw~ Dece=leJesues keÀer ³eeo De®íe Demej keÀjleer nw~ yeeyee yengle keÀjkesÀjele keÀes peeieles jnles nQ~ met#ce mee|Jeme ceW LekeÀeJeì veneR nesleer~ keÀceeF& mes lees KegMeer nesleer nw~''

mee.yeeyee 20.6.2001 efjJee.``yeeyee keÀnles nQ jele keÀes cesnvele keÀjes~ legcneje meeje LekeÀ Glej pee³esiee, Deiej legce ³eesie³egkeÌleneskeÀj efJe®eej meeiej cebLeve keÀjles jnWies lees~ yeeyee Dehevee DevegYeJe yeleeles nQ - keÀye Deewj yeeleeWlejHeÀ yegef× ®eueer peeleer nw lees ceeLee iece& nes peelee nw~ efHeÀj Gve letHeÀeveeW mes yegef× keÀes efvekeÀeuekeÀjFme efJe®eej meeiej cebLeve ceW ueie peelee ntB lees ceeLee nukeÀe nes peelee nw~ ... yeeyee ves pees efJe®eejmeeiej cebLeve efkeÀ³ee, Jen Yeer yeleuee³ee~ ³en henuee vecyej ceW nw, FvekeÀes hetjs 84 pevce uesves heæ[lesnQ~'' mee.yeeyee 20.12.03 efjJee.``³en yeeyee Yeer yetæ{e nw, efHeÀj Yeer ³eesie ceW Keæ[e nw~ Keebmeer Deeefo nesleer nw efHeÀj Yeer mee|Jeme hej jnlesnQ~ yegef× keÀer efkeÀleveer mee|Jeme keÀjveer nesleer nw~... K³eeueele ®eueleer nw~ Deiej keÀesF& ye®®es keÀeryeod®eueve nesieer lees veece yeoveece keÀje³eWies~'' mee.yeeyee 9.3.07 efjJee.``³en Yeer DeY³eeme keÀjlee nesiee~ efHeÀj keÀesF& ye®®es DeekeÀj keÀnles nw - yeeyee ieg[cee@e\veie~ lees FvekeÀesveer®es Glej ieg[cee@e|veie keÀjvee heæ[s, DeeJee]pe ceW Deevee heæ[s~ ³en lees heg©<eeLe& keÀjles jnles nQ JeeCeer meshejs nesves keÀe keÌ³eeWefkeÀ Fmemes ner heehe keÀìWies~... efpemekeÀe yengle De®íe heg©<eeLe& nesiee, Jener keÀcee&leerleDeJemLee keÀes hee mekeWÀies~ yengle cesnvele keÀjves mes efheíeæ[er ceW keÀcee&leerle DeJemLee nesveer nw~''

mee.yeeyee 18.1.07 efjJee.keÀce&³eesieer peerJeve kesÀ Òel³e#e mJeªhe

ye´ïee yeeyee keÀce&³eesieer peerJeve kesÀ Òel³e#e mJeªhe Les~ keÀce& keÀjles Yeer kewÀmes yeeyee keÀer ³eeojns, GmekeÀe Jes mJe³eb Yeer DeY³eeme keÀjles Les Deewj ye®®eeW keÀes Yeer ÒesjCee osles Les~ ye®®eeW kesÀkeÀu³eeCeeLe& keÀYeer-keÀYeer yeeyee ³es Yeer keÀnles Les efkeÀ ye®®es ceQ Yeer yeeyee keÀes Yetue ntB, efHeÀj ³eeo keÀjveskeÀer keÀesefMeMe keÀjlee ntB~ hejvleg yeeyee ³es ye®®eeW keÀes efMe#ee osves DeLe& ner keÀnles Les~ JeemleefJekeÀlee lees³es Leer efkeÀ efkeÀmeer keÀes Yeer keÀYeer Ssmee DevegYeJe veneR ngDee efkeÀ ye´ïee yeeyee DeYeer efMeJeyeeyee keÀer ³eeoceW veneR nQ~``pewmes meekeÀej keÀes osKee efkeÀ efpelevee ner Deefle keÀce& ceW Deevee, efJemleej ceW Deevee, jceCeerkeÀlee ceWDeevee... Glevee ner v³eejs yeve peevee~ pewmes mecyevOe Je keÀce& ceW Deevee menpe nw, Jewmes ner v³eeje nesveeYeer menpe nes~ Ssmeer ÒewefkeÌìme ®eeefnS'' De.yeeheoeoe 23.1.76

``yeehe keÀer efJeMes<e Þeercele nw efkeÀ J³eLe& keÀes osKeles ngS Yeer veneR osKees, J³eLe& yeeleW megveles ngS Yeer veneR

134

megvees~ ... Jen ³eneB-JeneB keÀYeer veneR osKesiee~ Jen meoe cebefpeue keÀer Deesj osKesiee~ HeÀe@uees efkeÀmekeÀeskeÀjvee nw? ye´ïee yeehe keÀes keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee yeehe meekeÀej keÀce&³eesieer keÀe efmecyeue nw~''

De.yeeheoeoe 31.12.91 heeìea 4``pewmes ye´ïee yeehe ves meekeÀej peerJeve ceW keÀcee&leerle nesves kesÀ henues v³eejs Deewj h³eejs jnves kesÀ DeY³eemekeÀe Òel³e#e DevegYeJe keÀje³ee~ ... keÀesF& keÀce& íesæ[e veneR uesefkeÀve v³eejs nes ueemì efove Yeer ye®®eeW keÀermesJee meceehle keÀer~ v³eejeheve nj keÀce& ceW meHeÀuelee menpe DevegYeJe keÀjelee nw~''


keÀce& ceW meoe SkeÌ³etjsì Deewj heg©<eeLe& ceW meoe Deueì&ye´ïee yeeyee keÀe meowJe ³es O³eeve jnlee Lee efkeÀ pees Yeer keÀce& efkeÀ³ee pee³es, Jen SkeÌ³etjsì nes~

ye®®eeW keÀes Yeer Ssmeer ner efMe#ee osles Les efkeÀ pees Yeer keÀce& keÀjes, Jen mener nes~ SkeÌ³etjsì keÀce& keÀjWies leesSkeÌ³etjsì yeveWies~ keÀce& Deelcee keÀe ohe&Ce nw~ yeeyee keÀes G"les-yew"les keÀYeer Yeer {eruee{eues meeOeejCeªhe ceW veneR osKee~ GvekeÀe ³es iegCe Fleveer yeæ[er Dee³eg nesles Yeer mevoueer hej yew"s ngS GvekesÀ ef®e$e mesmheä neslee nw~ GmeceW kegÀí keÀnves keÀer Yeer ceee|peve veneR nw~ ye´ïee yeeyee meowJe keÀnles Les - yeeyee keÀer³eeo ceW keÀce& meoe De®íe neslee nw~ ³eefo keÀYeer keÀesF& keÀce& Kejeye neslee nw lees efme× nw efkeÀ Gmemece³e yeeyee keÀer ³eeo veneR nw~``meoe Meeve ceW jnves keÀe, meoe Òeeefhle mJeªhe efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe menpe meeOeve nw - HeÀe@ueesHeÀeoj'~ ... meYeer ÒeÍe>>eW keÀe GÊej SkeÀ ner yeele nw - HeÀe@uees HeÀeoj'~... keÀce& yevOeveeW mes cegkeÌlenesves ceW, keÀce& mecyevOe keÀes efveYeeves ceW, osn ceW jnles efJeosner efmLeefle ceW efmLele jnves ceW, leve kesÀ yevOeveeWkeÀes ®egkeÌlet keÀjves ceW, ceve keÀer ueieve ceW ceieve jnves keÀer efmLeefle ceW, Oeve keÀe SkeÀ-SkeÀ ve³ee hewmeemeHeÀue keÀjves ceW, meekeÀej ye´ïee meekeÀej peerJeve ceW efveefceÊe yeves~''


otjebosMeer yegef× Jeeuesye´ïee yeeyee yengle ner otjebosMeer yegef× Jeeues Les~ ef®e$e yeveeves ceW Yeer GvneWves yengle efJeMeeueyegef×

Deewj otjebosMeer yegef× mes keÀe³e& efkeÀ³ee~ efJeosefMe³eeW keÀer mesJee keÀe yeeyee ves yengle henues mes ner DeeJeeÚefkeÀ³ee~ cekeÀeve Deeefo yeveeves ceW Yeer yengle otjebosMeer yegef× mes yeveJee³es~ ye´ïee yeeyee meowJe keÀnles Les -ye®®es keÀesF& Yeer keÀce& keÀjes lees ef$ekeÀeueoMeea neskeÀj keÀce& keÀjes, lees keÀce& keÀe HeÀue meowJe De®íenesiee~ ³e%e keÀer mLeehevee ceW yenveeW keÀes Deeies jKee, mesJeekesÀvê hej ìer®ej kesÀ efueS Yeer yenveeW keÀes nerefveefceÊe yevee³ee~

135

``³en efJe<Ceg nw heeuevekeÀlee&, Òepeeefhelee ye´ïee nw mLeeheve keÀlee&~... efpememes mLeehevee keÀje³eWies, Gmemesner heeuevee Yeer keÀje³eWies~ mLeehevee keÀjeles nQ ye´ïee mes~ ye´ïee kesÀ meeLe mejmJeleer Deeefo yengle ye®®esnQ~ ... yeehe keÀnles nQ ceQ keÀuhe-keÀuhe, keÀuhe kesÀ mebiece³egie hej Deelee ntB, YeÏäe®eejer ogefve³ee keÀesÞesÿe®eejer yeveeves~ peieocyee iee@[spe DeeHeÀ vee@uespe ieeF& ngF& nw~... ye´ïee keÀes iee@[ DeeHeÀ vee@uespeveneR keÀne peelee nw, mejmJeleer keÀe veece iee³ee ngDee nw~ ceeleeDeeW keÀe veece yeeuee keÀjvee nw~ keÀF&ieesheeW keÀes yengle osn-DeefYeceeve nw~ mecePeles nQ nce ye´ïeekegÀceej iee@[ DeeHeÀ vee@uespe veneR nQ keÌ³ee!Dejs, Kego ye´ïee ner Deheves keÀes iee@[ DeeHeÀ vee@uespe veneR keÀnles~ ceeleeDeeW keÀe yengle efjiee@[& jKeveeheæ[s~'' mee.yeeyee 18.12.03 efjJee.``yeehe ves ye®®eeW kesÀ efueS IeeWmeuee yevee³ee nw~ pewmes ef®eefæ[³ee Deheves ye®®eeW kesÀ efueS IeeWmeuee yeveeleernw, lees yeehe Yeer legcnejs efueS, legcnejs Üeje ner DeeKesje yeveJeeles nQ~''


meoe mebkeÀuhe, ¢efä-Je=efÊe, mebie mes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs,cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjves Deewj keÀjeves Jeeuesye´ïee yeeyee meoe ner cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe jnles Les, pees GvekeÀer ¢efä-Je=efÊe

Deewj ke=ÀefÊe mes DevegYeJe neslee Lee~ yeeyee keÀes osKeles Les lees osKeves ceW Deelee Lee efkeÀ yeeyee DeYeer-DeYeerosKees lees efveme¥keÀuhe neskeÀj cegefkeÌle ceW Kees³es ngS, DeYeer-DeYeer osKees lees peerJevecegefkeÌle keÀer KegMeer DeewjveMes ceW ceieve~ ³es yeeyee keÀe mJeYeeefJekeÀ peerJeve yeve ie³ee Lee Deewj pees Yeer GvekesÀ mecheke&À ceW DeeleeLee, Jen Yeer GvekesÀ Devegªhe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjlee Lee Deewj ³ener DevegYeJe GmeDeelcee kesÀ heg©<eeLe& kesÀ efueS ÒesjCee-ñeesle yeve peelee Lee~

mJe³eb Yeer meoe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW jn Deewj DeewjeW keÀes YeerGme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeues

ye´ïee yeeyee meoe ner cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW jnles Les Deewj pees Yeer GvekesÀmecheke&À ceW Deelee Lee, Jen Yeer GvekesÀ ³eesie-³egkeÌle JeeleeJejCe kesÀ ÒeYeeJe kesÀ keÀejCe, GvekesÀ mecheke&À mes,GvekeÀes osKekeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjlee Lee~ DeveskeÀ ye®®es Deheves ceve ceW DeveskeÀÒeÍe>> ueskeÀj yeeyee mes hetíves kesÀ mebkeÀuhe mes GvekesÀ heeme Deeles Les Deewj Jes yeeyee kesÀ meeceves Deeles nermebkeÀuhe-efJekeÀuhe mes hejs nes hejce Meeefvle DeLee&le cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW Kees peeles Les

136

Deewj Deheves ÒeÍe>>eW keÀes ner Yetue peeles Les ³ee GvekeÀes Deheves ÒeÍe>>eW keÀe GÊej Deheves Devoj mes ner efceuepeelee Lee~``yeehe keÀe Jemee& nw - cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, ieefle-meÃefle~... yeehe legce ye®®eeW keÀes DeveskeÀ je]pemecePeeles jnles nQ~ legce DeYeer mJeie& keÀe Jemee& heeles nes~''

mee.yeeyee 9.10.03 efjJee.``yeehe keÀer ³eeo kesÀ meeLe, yeehe ves pees efo³ee Jen Yeer Fcepe& keÀjes~ ... peerJevecegkeÌle YeefJe<³e ceW neWiesuesefkeÀve peerJevecegkeÌle kesÀ mebmkeÀej DeYeer mes ner Fcepe& keÀjves nQ Deewj efvejvlej keÀce&³eesieer, efvejvlejmenpe ³eesieer, efvejvlej cegkeÌle Deelcee kesÀ mebmkeÀej DeYeer mes DevegYeJe ceW ueeDees~''


``Jewmes lees Deehe peye meekeÀej mes meekeÀej jerefle mes efceueles Les lees DeehekeÀer DeekeÀejer efmLeefle yeve peeleerLeer hejvleg Deye efpelevee-efpelevee DeJ³ekeÌle DeekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neWies, Glevee ner DeueewefkeÀkeÀDevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 25.1.69

meJe& hej o³ee keÀjves JeeuesefMeJeyeeyee o³ee kesÀ meeiej nQ, ye´ïee yeeyee Yeer efMeJeyeeyee kesÀ meeLe mes efMeJeyeeyee kesÀ meceeve

o³ee kesÀ meeiej yeve ie³es Les~ GvekeÀe Ëo³e meoe o³ee mes Yejhetj Lee, pees otmejs kesÀ ogKe keÀesosKekeÀj êefJele nes peelee Lee Deewj GmekesÀ ogKe keÀes otj keÀjves keÀe Òe³elve DeJeM³e keÀjles Les~GvekeÀer ³ener YeeJevee efJeée-mesJee kesÀ efueS efveefceÊe yeveeR, efpemeves ye´®®eeW keÀes Òesj keÀj efJeée-mesJee ceWueiee³ee~``Deehe meye cegkeÌle nes peeDees lees meJe& Deelcee³eW, Òeke=Àefle, YekeÌle cegkeÌle nes pee³eWies~ lees cegkeÌle yevees DeewjcegefkeÌle keÀe oeve osves Jeeues ceemìj oelee yevees~ ... Deehe FmekesÀ efueS efpeccesJeej nes, yeehe kesÀ meeLeceooieej nes~ keÌ³ee DeehekeÀes ogKeer DeelceeDeeW hej jnce veneR Deelee~''


mJe³eb OeejCee keÀj otmejeW keÀes efMe#ee osves Jeeues ³eesi³e efMe#ekeÀye´ïee yeeyee kesÀJeue efMe#ee osves DeLe& ner keÀesF& yeele veneR keÀnles Les yeefukeÀ Jes mJe³eb Yeer

GmekeÀe peerJeve ceW OeejCee keÀjles Les~ yeeyee keÀnles Les - peye ceQ DevegYeJe keÀªBiee leye lees ye®®eeW keÀesYeer yelee meketBÀiee, pees keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKe Deewj Yeer keÀjWies~

137

``nj SkeÀ ye®®es keÀes Deheves mes hetívee ®eeefnS efkeÀ yeehe mes meYeer kegÀí efceuee nw? efkeÀme efkeÀme ®eerpeceW keÀceer nw? nj SkeÀ keÀes Deheves Devoj ceW PeeBkeÀer henveveer nw~ pewmes veejo keÀer efcemeeue... DehevesDevoj pees Keeceer nes, Jen mepe&ve keÀes yeleeveer ®eeefnS~ efHeÀj yeeyee ³egefkeÌle Yeer yelee³eWies Deewj keÀjsCìYeer oWies, efpememes Keeceer efvekeÀue pee³esieer, veneR lees yeæ{leer jnsieer''

mee.yeeyee 11.12.68

``JeeCeer kesÀ meeLe-meeLe MeefkeÌle Yejves keÀe keÀesme& Yeer nes, efpememes De®íe-De®íe keÀnW veneR uesefkeÀveDe®íe yeve pee³eW~... henues Deheves keÀes keÀesme& keÀjekeÀj efHeÀj keÀnes~ lees megvee yeeheoeoe keÌ³ee ®eenlesnQ? ue#³e Deewj ue#eCe keÀes meceeve yeveeDees~... lees yeehe meceeve menpe yeve pee³eWies~''


``Deehe Þesÿ Deelcee³eW me=efä kesÀ DeeOeejcetle& nes, Ssmes DeeOeejcetle&, mece³e kesÀ Je efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀDeeOeej hej jnW lees DeOeerve keÀnWies Je DeeOeejcetle& keÀnWies? lees Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ me=efä kesÀDeeOeejcetle& efkeÀmeer Yeer no kesÀ menejs kesÀ DeeOeej hej ®eueves Jeeueer Deelcee lees veneR nQ?''


``Deeefo ceW pees peieocyee keÀer heeuevee Leer, GmeceW GvekeÀer efJeMes<elee jner efkeÀ efkeÀmekeÀer keÀæ[er Yetue Yeernw lees henues Deeves mes ner keÀ®enjer kesÀ ªhe efMe#ee veneR osleer Leer uesefkeÀve GmekeÀes Ssmes h³eej mes oes Meyoyeesueleer Leer efkeÀ GmeceW efMe#ee keÀes OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle Dee pee³es efHeÀj efMe#ee osleer Leer~ meekeÀejyeehe keÀer ³es efJeMes<elee jner efkeÀ efMe#ee oskeÀj yeeo ceW h³eej keÀer ¢efä jnleer Leer, efpememes Jen efMe#eeYeer h³eej ueielee Lee~'' De.yeeheoeoe 8.10.02

``yeeheoeoe meoe ìer®eme& keÀes Fmeer ve]pej mes osKeles nQ efkeÀ nj ìer®ej kesÀ HeÀer®eme& ceW yeeheoeoe kesÀHeÀer®eme& efoKeeF& oW~ HesÀme ceW ye´ïee yeehe kesÀ HeÀer®eme& Deewj Ye=kegÀìer ceW p³eeseflee|yevog kesÀ HeÀer®eme&~ ...ìer®eme& DeeOeejcetle& nQ~ pewmes yeehe kesÀ efueS keÀnles nQ efkeÀ ye´ïee yeehe keÀe meoe ³ener mueesieve jne efkeÀ`pees keÀce& ceQ keÀªBiee, Jen meye keÀjWies', Ssmes nj ìer®ej keÀes ³ener mueesieve ³eeo jnlee nw?''

De.yeeheoeoe 31.12.2001 ìer®eme&``yeeheoeoe kesÀ Deepe kesÀ yeesue keÀe SkeÀ Meyo veneR Yetuevee, Jen keÀewvemee? `heefjJele&ve'~ cegPesyeouevee nw~ otmejs keÀes yeouekeÀj veneR yeouevee nw uesefkeÀve cegPes yeouekeÀj DeewjeW keÀes yeouevee nw~otmeje yeoues lees ceQ yeouetB~ veneR, cegPes efveefceÊe yevevee nw~ cegPes ns Depeg&ve yevevee nw, leye ye´ïee yeehemeceeve vecyejJeve ueWies~'' De.yeeheoeoe 15.12.03

``keÀesF& hetíles nce mJeene kewÀmes neW? yeeyee keÀnles - ye®®es, legce Fme yeeyee keÀes osKeles nes vee~ ³enKego keÀjkesÀ efmeKee jns nQ~ pewmee keÀce& nce keÀjWies, ncekeÀes osKe Deewj keÀjWies~ yeehe ves Fvemes keÀce&

138

keÀje³ee vee~ meeje ³e%e ceW mJeene keÀj efo³ee~''mee.yeeyee 25.6.05 efjJee.

mJe³eb Yeer osn mes v³eejs hejceevevoce³e DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele DeewjotmejeW keÀes Yeer Gme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeues

ye´ïee yeeyee keÀe DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DeY³eeme Ssmee hekeÌkeÀe nes ie³ee Lee efkeÀ Jes meoeDeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele jnkeÀj mJe³eb Yeer hejceevevo kesÀ DevegYeJe ceW jnles Les Deewj otmejeW keÀes YeerGmekeÀe DevegYeJe keÀjeles Les~ ye®®eeW keÀes Yeer yeeyee keÀer ³ener efMe#ee Leer efkeÀ efpemekeÀes Yeer %eeve osles, peesYeer legcnejs meeceves Deelee nw Jen legcnejer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle mes, legcnejs ³eesie³egkeÌle JeeleeJejCe mesDeheveer osn keÀes Yetue pee³es Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjs DeLee&led Deheves hejceevevoce³eDeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀjs~ ³es DevegYeJe ner legcnejer me®®eer mesJee nw~

veece, ceeve, Meeve kesÀ efYeKeejerheve mes meoe cegkeÌleyeeyee kesÀ peerJeve ceW keÀYeer Yeer veece-ceeve-Meeve keÀer keÀesF& F®íe jneR, yeeyee keÀes meoe SkeÀ

ner ueieve jner efkeÀ ncekeÀes yeehe meceeve mechetCe& yevevee nw~ ye®®eeW keÀes Yeer GvneWves ³ener efMe#ee oer efkeÀveece-ceeve-Meeve kesÀ efYeKeejerheve mes cegkeÌle jnWies, leye ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJekeÀj mekeWÀies~ pewmes efMeJeyeeyee veece-ceeve-Meeve mes v³eeje nw, ncekeÀes Yeer Jewmes ner yevevee nw~``pewmes yeehe veece-ªhe mes v³eejs nQ lees meyemes DeefOekeÀ veece keÀe iee³eve yeehe keÀe ner nw~ Ssmes nerDeuhekeÀeue kesÀ veece Deewj ceeve mes v³eejs yevees lees meoe keÀeue kesÀ efueS meJe& kesÀ h³eejs mJele: yevepee³eWies~ veece-ceeve kesÀ efYeKejerheve kesÀ DebMecee$e keÀe Yeer l³eeie keÀjes~ Ssmes l³eeieer ner efJeée kesÀ Yeei³eefJeOeelee yeve mekeÀles~''


meoe DeeMeeJeeveyeeyee kesÀ peerJeve ceW keÀYeer Yeer efkeÀmeer keÀe³e& ceW efvejeMee veneR efoKeeF& oer~ Jes meoe mJe³eb Yeer

mJe³eb mes DeeMeeJeeve jns Deewj ye®®eeW ceW Yeer meoe DeeMee jKeer~ ve mJe³eb keÀYeer efkeÀmeer Yeer keÀe³e& kesÀheefjCeece keÀes osKekeÀj GmekesÀ efJe<e³e ceW efvejeMe ngS Deewj ve ye®®eeW keÀes efvejeMe nesves efo³ee~ yeeyee vesmeoe DeeMee Deewj ¢æ{ efve½e³e jKee efkeÀ [êcee ceW meHeÀuelee efveef½ele nw, Yeues Jen Deepe nes ³ee keÀueuesefkeÀve meHeÀuelee nesveer DeJeM³e nw~

139

meoe mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegä Deewj Òemevvelee keÀer efmLeefle ceW efmLeleF®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle ceW

DeeeflcekeÀ mJeªhe mechetCe& nw, meoe mechevve nw Deewj pees meoe mechevve nw, Jener mevlegä nesieeDeewj pees mevlegä nesiee, Jener Òemevve jn mekeÀlee nw~ ye´ïee yeeyee ves Deeefo mes ner Deheves mechetCe& mJeªhekeÀes meeceves jKee Deewj Gme Devegmeej heg©<eeLe& efkeÀ³ee, efpememes Jes meoe ner Òemevve cegêe ceW efoKeeF&efo³es~

ye´ïee yeeyee meoe Deheves heg©<eeLe& mes, Deheveer Òeeefhle³eeW mes, ³e%e keÀer meHeÀuelee mes mevlegä jnsDeewj Deeies kesÀ efueS meoe heg©<eeLe&Meerue jns~ mechetCe&lee keÀes meeceves jKeves mes GvekesÀ peerJeve ceW efkeÀmeerYeer ÒekeÀej keÀer YeeweflekeÀ megKe-meeOeveeW keÀer Òeeefhle keÀer F®íe veneR jner~ yeeyee keÀe meoe keÀnvee Lee efkeÀF®íe De®íe yeveves veneR osieer, FmeefueS meYeer YeeweflekeÀ F®íeDeeW keÀe l³eeie keÀjkesÀ SkeÀ ner hejceelceekeÀes ³eeo keÀjves keÀer F®íe jKeveer nw, efpemeceW meYeer F®íeDeeW keÀer meHeÀuelee meceeF& ngF& nw~ FmeDeefYeOeejCee mes yeeyee meoe F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle ceW jns~

meoe Deheves DeYeerÿ ue#³e hej ceve-yegef× mes SkeÀeûe jKeves Jeeues Depeg&veyeeyee keÀer yegef× ceW meoe Dehevee ue#³e efMeJeyeeyee Deewj Deheveer mechetCe& efmLeefle ner jner~

meoe ³es yegef× ceW jne efkeÀ ncekeÀes Ssmee yevevee nw~ pewmes Depeg&ve keÀes hejer#ee kesÀ mece³e Deheves ue#³e keÀener O³eeve jnlee Lee Deewj GmekesÀ keÀejCe ner Jen Gme ue#³e keÀes JesOeves ceW meHeÀue neslee Lee Ssmes neryeeyee keÀer yegef× ceW Yeer Dehevee mechetCe& mJeªhe ner jne Deewj Gme Devegmeej heg©<eeLe& keÀj Deheves mechetCe&mJeªhe keÀes Òeehle keÀj efue³ee Deewj nce meyekesÀ meeceves DeeoMe& yeve ie³es~~

meoe Deheves Oece&-heLe hej Deef[ie jnves Jeeues Oece&jepe ³egefOeefÿjyeeyee ves efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW Deheves Oece& keÀes veneR íesæ[e~ yeeyee keÀe keÀnvee Lee - Oejle

heefj³es hej Oece& ve íesefæ[³es~ cej peeDees hejvleg Deheveer Þesÿ OeejCee³eW pees yeéïeCe peerJeve keÀe DeeOeejnw, GvekeÀes veneR íesæ[vee~ ye´ïee yeeyee keÀnles Les - efMeJeyeeyee keÀer ³eeo ceW, Deheves Oece& keÀer j#ee keÀjlesngS legce cej Yeer peeles nes lees Yeer yeeyee mes legcekeÀes yengle Þesÿ Òeeefhle nesieer, Þesÿ heo efceuesiee~ ³esMeyo yeeyee yeebOesefue³eeW kesÀ efueS efJeMes<e ªhe mes keÀnles Les~``³en nw ³egefOeefÿj, ³eg× kesÀ cewoeve ceW ye®®eeW keÀes Keæ[e keÀjves Jeeuee~ ... henueer cegK³e eEnmee nwkeÀece keÀìejer keÀer~ FmeefueS keÀece ceneMe$eg keÀne nw, Fve hej ner efJepe³e heeveer nw~''

140

mee.yeeyee 19.2.05 efjJee.``DeKeyeej JeeueeW keÀes hewmee osvee Yeer efjéele nw~ yeskeÀe³eos nes peelee nw~ yevoj ueesie Yeer efjéele oW,legce Yeer efjéele oes lees oesveeW SkeÀ ner meceeve nes pee³eW~ legcnejer meejer yeeleW nQ ³eesieyeue keÀer~ ³eesieyeueFlevee ®eeefnS pees keÀesF& mes Yeer keÀece keÀje mekeÀes'' mee.yeeyee 24.7.68

meoe meJe& GÊejoeef³elJe keÀes efveYeeles Yeer efJeosner efmLeefle ceW efmLeleefJeosner pevekeÀ

MeeðeeW ceW jepee pevekeÀ keÀe GoenjCe efJeosner efmLeefle ceW jnles keÀejesyeej keÀjves keÀe nw~hejvleg Jen lees SkeÀ GoenjCe cee$e nw, iee³eve cee$e nw~ ye´ïee yeeyee keÀes lees meekeÀej ceW osKee efkeÀ JeskewÀmes meoe Deheves meYeer GÊejoeef³elJe efveYeeles ngS, ³e%e keÀe meeje keÀejesyeej keÀjles ngS Yeer efJeosnerefmLeefle ceW jnles Les~ pees Gvemes efceuelee Lee, GmekeÀes meskesÀC[ ceW cegefkeÌle-peerJevecegkeÌle keÀer efmLeefle keÀeDevegYeJe keÀje osles Les, efpeme DevegYeJe keÀes heekeÀj Jen Gme efmLeefle keÀes ef®ej-mLeeF& yeveeves keÀe heg©<eeLeeayeve peelee Lee~`èfJeosner yeeheoeoe keÀes Yeer osn keÀe DeeOeej uesvee heæ[lee nw~ efkeÀmeefueS? ye®®eeW keÀes Yeer efJeosneryeveeves kesÀ efueS~ pewmes yeehe efJeosner, osn ceW Deeles ngS Yeer efJeosner mJeªhe ceW, efJeosnerheve keÀe DevegYeJekeÀjeles nQ, Ssmes Deehe meYeer peerJeve ceW jnles, osn ceW jnles efJeosner Deelcee-efmLeefle ceW efmLele nes Fme osnÜeje keÀjeJevenej yevekeÀj keÀce& keÀjeDees~''


`òsn ceW jnles efJeosner Deelcee-efmLeefle ceW efmLele nes Fme osn Üeje keÀjeJevenej yevekeÀj keÀce&keÀjeDees~... Fmeer efmLeefle keÀes efJeosner efmLeefle keÀnles nQ~ Fmeer keÀes ner HeÀe@uees HeÀeoj keÀne peeleenw~... yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjves keÀer efmLeefle nw meoe DeMejerjer YeJe, efJeosner YeJe, efvejekeÀejer YeJe~oeoe DeLee&led ye´ïee yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjves kesÀ efueS meoe DeJ³ekeÌle efmLeefle YeJe, HeÀefjMlee mJeªheYeJe, DeekeÀejer efmLeefle YeJe~'' De.yeeheoeoe 19.12.85

meJee&lceeDeeW keÀer hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe meieeF& DeLee&led meewoe keÀjevesJeeues oueeue

efMeJeyeeyee keÀes Dehevee jLe osves Jeeues YeeieerjLe F&éejer³e heæ{eF& kesÀ keÌueemekesÀ ceeveerìj

141

YeefkeÌle ceW Yeer ieeles nQ ieg©-ieesefJevo oesveeW Keæ[s ... ieesefJevo efo³ee efceuee³es~ efMeJeyeeyee keÀesmeewoeiej Yeer keÀne peelee nw, meewoe keÀjves kesÀ efueS oueeue Yeer ®eeefnS~ lees ³es ye´ïee yeeyee oueeue kesÀªhe ceW DeelceeDeeW keÀe efMeJeyeeyee mes meewoe keÀjeles nQ~ meewoe keÀjeves kesÀ efueS FvekeÀes Yeer oueeueerefceueleer nw~ FvekeÀe Dehevee Yeer heg©<eeLe& nw Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀe Yeei³e peieeves kesÀ HeÀuemJeªheGmemes Yeer kegÀí DebMe FvekeÀes efceue peelee nw~ efMeJe yeeyee efMe#ekeÀ nw, meJe& Deelcee³eW heæ{ves Jeeues nQ,ye´ïee yeeyee Fme keÌueeme keÀe ceeveerìj nw~``legcekeÀes ³es efve½e³e nw efkeÀ yeehe ner ncekeÀes heæ{eles nQ~ ³en ye´ïee Yeer heæ{les nQ~ peªj ³en meyemesDe®íe heæ{les neWies~ ³en Yeer De®íe ceooieej nw, efMeJeyeeyee keÀe~... keÀesF& keÀns nce efMeJeyeeyee keÀesceeveles nQ, ye´ïee keÀes veneR~ hejvleg ³en oesveeW FkeÀùs nQ~ efyeiej oueeue meewoe nes ve mekesÀ~ efMeJeyeeyeekeÀe jLe nw, FvekeÀe veece ner nw Yeei³eMeeueer jLe~ ³en peeveles nes meyemes vecyejJeve Tb®ee nw ³en~keÌueeme ceW ceeveerìj keÀe Yeer ceeve neslee nw~'' mee.yeeyee 20.1.04 efjJee.``melieg© heeflele-heeJeve oueeue kesÀ ªhe ceW DeekeÀj efceueles nQ~ Fme oueeue Üeje legce DeelceeDeeW keÀerDeheves meeLe meieeF& keÀjeles nQ DeLeJee ye®®eeW keÀes Dehevee heefj®e³e osles nQ~ ye®®es ceQ Dee³ee ntB legcekeÀesMeeefvleOeece keÀer ³ee$ee hej ues peeves Deewj heeJeve ogefve³ee ceW ues peeves~''

mee.yeeyee 21.5.07 efjJee.``yeehe me=efä ªheer Peeæ[ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePee jns nQ~ keÀesF& Yeer DeekeÌ³ethesMeve keÀespeevelee veneR~ Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ DeekeÌ³ethesMeve keÀes Yeer peevevee ®eeefnS vee~ ye´ïee keÀes keÀesF& ³eeo veneRkeÀjles, peeveles ner veneR nQ~ ... DeYeer legce mecePeles nes - ³en efMeJeyeeyee keÀe jLe nw~''

mee.yeeyee 29.6.04 efjJee.``³en oueeue nw~ DeelceeDeeW keÀer hejceelcee mes meieeF& keÀjeles nQ~... yeeyee keÀnles nQ - cegPes ³eeokeÀjes lees legce heeJeve yeveles pee³eWies~ heeJeve yeveves keÀe Deewj keÀesF& Ghee³e veneR nw~... ³en nw efhe³ejIej,Jen nw memegjIej~ efhe³ejIej ceW pesJej Deeefo veneR henveles nQ~ ³en keÀe³eoe veneR nw~ legce peeveles nesnce memegjIej ceW peekeÀj ³en pesJej Deeefo meye henveWies~''

mee.yeeyee 2.6.07 efjJee.meoe Fefvê³epeerle

ye´ïee yeeyee keÀe Deheveer meJe& mLetue-met#ce keÀceXefvê³eeW hej hetCe& Meemeve Lee Deewj meoe nerkeÀcee&leerle efmLeefle ceW jnves kesÀ DeY³eemeer Les~ yeele keÀjles-keÀjles keÀcexefvê³eeW mes hejs keÀcee&leerle efmLeeflekesÀ DevegYeJe ceW Kees peeles Les Deewj yeeyee keÀe ³es DeY³eeme GÊejesÊej Je=ef× keÀes heelee ie³ee Deewj DevleceW hetCe& keÀcee&leerle efmLeefle keÀes hee efue³ee~ oMejLe kesÀ ªhe ceW GvekeÀe ner iee³eve nw~ oMejLe DeLee&led

142

jLeer yevekeÀj meJe& keÀcexefvê³eeW, %eevesefvê³eeW, met#ce keÀcexefvê³eeb DeLee&led ceve-yegef×-mebmkeÀej hej MeemevekeÀjves Jeeues DeLee&led Gvemes keÀce& keÀjeves Jeeues~efvejvlej ef®evleveMeerue

G"les-yew"les, ®eueles-efHeÀjles, keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjles ye´ïee yeeyee keÀe ef®evleve meoe ®eueleejnlee Lee~ GvekesÀ ceve ceW meeiej kesÀ meceeve uenjW G"leer jnleer LeeR efkeÀ kewÀmes meYeer keÀes yeeyee keÀehewieece os oW, efpememes Jes Deelcee³eW Yeer efMeJeyeeyee mes Jemee& ues ueW, kewÀmes %eeve kesÀ ieg¿e jnm³eeW keÀes meJe&DeelceeDeeW kesÀ meeceves mheä keÀjW~ uesìs ngS Yeer yeeyee keÀe ef®evleve ®euelee jnlee Lee, pewmes efJe<Ceg keÀesMes<e Mew³³ee hej uesìs ngS ef®evleve ceW ceieve efmLeefle ceW efoKeeles nQ, Ssmes ner yeeyee keÀer efmLeefle jnleer Leer~ye´ïee yeeyee ye®®eeW keÀes Yeer keÀnles Les - peye legce efvejvlej ef®evleve ceW jnesies lees yengle KegMe jnesies~legcneje mJeoMe&ve ®e¬eÀ meowJe ®euelee jnvee ®eeefnS~ mJeoMe&ve ®e¬eÀ Yeues efJe<Ceg keÀes efo³ee nw hejvlegnw ye´ïee keÀes keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee Deewj ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeW keÀes ner mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀe %eeve nw~mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀes meowJe Ietcelee ngDee efoKeeles nQ~``legce lees ³en meye Ieìvee³eW osKeles jnWies~ legcneje Fve yeeleeW mes keÀesF& lewuuegkeÀ veneR nw~ ³en keÀesF&veF& yeele veneR nw~ ³en lees nesvee ner nw~ FmeceW [jves keÀer keÀesF& yeele veneR~ yeekeÀer Leesæ[e mece³e nw~ hesìkeÀes oes jesìer efKeueeveer nQ~ DeYeer Deheves keÀes ne@yeer nw, yeeyee mes Jemee& uesves keÀer~ ... DeYeer ³en hegjeveerogefve³ee pewmes efkeÀ legcnejs efueS nw veneR~ ... ìe@efhekeÀ Deeefo efvekeÀeueles jnWies lees GmeceW ceeLee Deewj nerYejhetj nes pee³esiee~ ³en yeeyee keÀe DevegYeJe nw~ letHeÀeve lees yengle Dee³eWies~ efpelevee ©mlece yeveWies,Glevee cee³ee peemleer heíeæ[sieer, ³en SkeÀ uee@ nw~''

mee.yeeyee 12.1.02 efjJee.`èfkeÀlevee efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee neslee nw~ jele keÀes ner efJe®eej meeiej cebLeve nes mekeÀlee nw~ SsmesefJe®eej meeiej cebLeve keÀjles-keÀjles yeehe pewmee yeveles pee³eWies~ legce ye®®eeW keÀes meeje %eeve yegef× ceWjKevee nw~'' mee.yeeyee 10.11.03 efjJee.``meye kegÀí Fve ceeleeDeeW kesÀ Dehe&Ce keÀj efo³ee~ ... ³en meye yeeleW yeehe yew" mecePeeles nQ~ pewmes ³enyeeyee meJesjs G"keÀj efJe®eej meeiej cebLeve keÀjles nQ, ye®®eeW keÀes Yeer HeÀeuees keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 6.1.05 efjJee.``³en ye´ïee Yeer legcnejs meeLe nw~ Jen Yeer meHesÀo heesMeOeejer mìt[sCì nw~... yeeyee ÒeoMe&veer DeeefoosKeles nQ lees K³eeueele ®eueles jnles nQ~... pees De®ís heg©<eeLeea nQ, GvekeÀer yegef× ceW %eeve ìhekeÀvee®eeefnS~ yeeyee keÀes ìhekeÀlee jnlee nw vee~ yegef× ceW meeje %eeve jnsiee lees yeeyee keÀer ³eeo Yeer jnsieer,Gvveefle keÀes heeles jnWies~'' mee.yeeyee 17.5.04 efjJee.

143

meJe&mJe meHeÀue keÀj meHeÀueleecetle& yeveves Jeeues Deewj otmejeW keÀes YeermeHeÀue keÀjves keÀer ÒesjCee osves Jeeues ÒesjCee ñeesle

yeehe hej yeefuenej neskeÀj efJepe³e ceeuee kesÀ ÒeLece efJepe³eer jlveye´ïee yeeyee keÀe mueesieve Lee - meHeÀue keÀjes Deewj meHeÀueleecetle& yevees~ Deheves mLetue leve-ceve-Oeve keÀeslees ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee nesles ner efMeJeyeeyee keÀes mecehe&Ce keÀj efo³ee, GmekesÀ yeeo YeerDeheves mece³e, mJeebme, mebkeÀuhe keÀes meHeÀue efkeÀ³ee Deewj Deefvlece #eCe lekeÀ meHeÀue efkeÀ³ee~ ye´ïee yeeyeeves Dehevee SkeÀ Yeer mJeebme, mebkeÀuhe, meskesÀC[ J³eLe& veneR iebJee³ee, meye meHeÀue efkeÀ³ee, leye nermeHeÀuelee keÀes hee³ee~ ye®®eeW keÀes Yeer efMe#ee oer efkeÀ pees efpelevee Dehevee mece³e, MJeebme, mebkeÀuhe, OevemeHeÀue keÀjsiee, Jen Gme Devegmeej ner mele³egie ceW GmekeÀe HeÀue hee³esiee~``³eeo nw ye´ïee yeehe ves Deeefo ceW efkeÀleves mece³e ceW meye meHeÀue efkeÀ³ee? Devle lekeÀ Dehevee mece³emeHeÀue efkeÀ³ee~ ... ueemì efove Yeer cegKe mes ceneJeekeÌ³e G®®eejCe efkeÀ³es~ ueemì efove lekeÀ meyemeHeÀue efkeÀ³ee, FmeerefueS meHeÀuelee keÀes Òeehle nes ie³es~ lees HeÀe@uees HeÀeoj~''


``legce efMeJeyeeyee kesÀ ye®®es Yeejle keÀes mJeie& yeveeles nes, FmeefueS legcnejer hetpee nesleer nw~ efMeJeyeeyeekesÀ meeLe legce Fleveer mee|Jeme keÀjles nes, FmeefueS meeefueûeeceeW keÀer Yeer hetpee nesleer nw~... yeehe ³en YeermecePeeles nQ efkeÀ ³en mev³eemeer ve nesles lees Yeejle keÀece ef®elee hej yew" SkeÀoce KeekeÀ nes peelee~...mJeie& ceW Deewj KeC[ Deeefo lees nesles veneR nQ, Yeejle ner neslee nw~''

mee.yeeyee 7.10.03 efjJee.`èfkeÀlevee yeeyee keÀer mee|Jeme ceW peerJeve meHeÀue keÀjles nQ~ Ssmes veneR efkeÀ Fme ye´ïee ves Iejyeej íesæ[e nw,FmeefueS veeje³eCe yeveles nQ~ ³es Yeer cesnvele keÀjles nQ vee~... legce ye®®eeW ceW efpemeves efpelevee %eeveG"e³ee nw, Gme Devegmeej ner mee|Jeme keÀj jns nQ~ cegK³e yeele nw ner ieerlee kesÀ YeieJeeve keÀer~... ³enyeeyee Yeer heg©<eeLeea nw, heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee lees yeehe nw~''

mee.yeeyee 25.10.04 efjJee.``Tb®e heo kewÀmes heevee nw, Jen lees yeehe ves mecePee³ee nw~ HeÀe@uees HeÀeoj~ pewmes Fmeves meye-kegÀí yeehekesÀ nJeeues keÀj efo³ee~ HeÀeoj keÀes osKees kewÀmes meye kegÀí os efo³ee~... yeehe efoKeueeles nQ ye®®eeW keÀesefkeÀ osKees, ³en cesjs hej kewÀmes Jeejer ie³ee~ meye kegÀí os efo³ee~... ÒeJesMe Yeer GmeceW keÀjles nQ, peesnerjs pewmee Lee efHeÀj keÀewæ[er pewmee yevee~ ... Jener meyemes heeflele yeveles nQ, GvekeÀes ner efHeÀj heeJeve yeveveenw~ ³en [êcee yevee ngDee nw~'' mee.yeeyee 11.6.04 efjJee.

144

meoe ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme mes ye®®eeW keÀer heeuevee keÀjves Jeeuesye´ïee yeeyee ves meoe Deheves peerJeve ceW ueJe SC[ uee@ keÀe yewuesvme jKee~ ve keÀYeer efkeÀmekesÀ

h³eej ceW, DeekeÀ<e&Ce ceW yen ie³es Deewj ve uee@ ceW Fleves keÀ"esj ngS, efpememes efkeÀmekeÀes Yeejerheve cenmetmenes~ ogefve³ee ceW efkeÀmeer keÀe³e& keÀer meHeÀuelee ceW, efkeÀmeer kesÀ meeLe J³eJenej ceW oesveeW keÀe yewuesvme hejceDeeJeM³ekeÀ nw~ ye´ïee yeeyee ueJe SC[ uee@ kesÀ efmecyeue nQ, DeeoMe& nQ~``yeeheoeoe ³ener ®eenles nQ efkeÀ Jele&ceeve mece³e ÒeceeCe ueJe Deewj uee@ keÀe yewuesvme jKevee heæ[lee nwuesefkeÀve uee@ Deewj ueJe keÀe yewuesvme efceuekeÀj uee@ veneR ueies~ uee@ ceW Yeer ueJe cenmetme nes~ pewmes meekeÀejmJeªhe ceW yeehe keÀes osKee~ uee@ kesÀ meeLe ueJe Flevee efo³ee pees njskeÀ kesÀ cegKe mes ³ener efvekeÀuelee efkeÀyeeyee keÀe cesjs mes h³eej nw, cesje yeeyee nw~ uee@ peªj G"eDees uesefkeÀve uee@ kesÀ meeLe ueJe Yeer oes~''


meoe v³eejs Deewj h³eejsheve kesÀ yewuesvme Jeeues DeLee&led keÀceueemeveOeejerye´ïee yeeyee keÀes meJe& ye®®eeW mes DeieeOe Òesce Lee hejvleg Jes meyemes v³eejs Yeer Les DeLee&led GvekeÀe

efkeÀmeer mes efJeMes<e ueieeJe veneR Lee~ Jes meyekesÀ meeLe jnles Yeer meyemes v³eejs Les~ pewmes keÀceue heeveer ceWjnles Yeer heeveer mes v³eeje jnlee nw~ yeeyee keÀe ye®®eeW mes h³eej Lee Deewj ye®®eeW keÀe Yeer yeeyee mes DeieeOeh³eej Lee~``keÀceueemeve efJeMes<e ye´ïee yeehe meceeve Deefle v³eejer Deewj Deefle h³eejer efmLeefle keÀe efmecyeue nw~ DeeheyeéïeCe ye®®es HeÀe@uees HeÀeoj keÀjves Jeeues nes~ ... osnYeeve mes v³eeje, osn kesÀ meJe& mecyevOeeW ceW ¢efä-Je=efÊe Deewj ke=ÀefÊe ceW v³eeje, osn kesÀ efJeveeMeer heoeLeeX ceW Yeer v³eejeheve Deewj hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej mesYeer v³eeje - Fve ®eejes yeeleeW ceW v³eejs yevevee nw~''


``ye´ïee yeehe Yeer keÀceue-DeemeveOeejer yeves leye vecyejJeve yeehe kesÀ h³eejs yeves, yeéïeCeeW kesÀ h³eejs yeves~... ®eejes Deesj kesÀ v³eejsheve ves efJeée keÀe v³eeje yevee efo³ee~ lees Ssmes ner ®eejes Deesj kesÀ v³eejs DeewjmeJe& kesÀ h³eejs yevees~'' De.yeeheoeoe 25.10.87

``meye ÒeÍe>>eW keÀe peyeeye ye´ïee yeehe keÀer peerJeve nw~ ... Deehe meeFuesvme JeeueeW kesÀ efueS ye´ïee keÀerpeerJeve ner SkeÌ³etjsì keÀch³egìj nw~ FmeefueS keÌ³ee-kewÀmes kesÀ yepee³es peerJeve kesÀ keÀch³egìj mes osKees~...meekeÀej j®evee kesÀ efveefceÊe meekeÀej Þesÿ peerJeve keÀe meschegue ye´ïee ner yevelee nw~... peieleefhelee keÀeìeFefìue ye´ïee keÀe ner nw~ efpelevee ner peiele keÀe h³eeje, Glevee ner peiele mes v³eeje yeve DeYeerDeJ³ekeÌle ªhe ceW HeÀe@uees DeJ³ekeÌle efmLeefle YeJe keÀe hee" heæ{e jns nQ~ efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe Ssmee

145

Deewj Flevee v³eejeheve veneR neslee~'' De.yeeheoeoe 19.12.85

mJe³eb keÀes Fme ogefve³ee ceW cesnceeve mecePekeÀj ceneve yeveves Jeeuesnce DeelceeDeeW keÀe Iej hejceOeece nw, Fme ogefve³ee ceW nce cesnceeve nw DeLee&led ³es nceeje Iej

veneR nw~ pees Fme mel³e keÀes peevekeÀj ³eneB hej cesnceeve mecePekeÀj jnlee nw, Jener ceneve yevelee nw~Jele&ceeve ceW ³es ogefve³ee jeJeCe keÀer nw, hejeF& nw, ncekeÀes Fme ogefve³ee mes cegkeÌle nes Deheves Iej peevee nw~Fme mel³e keÀes mecePekeÀj ye´ïee yeeyee Fme ogefve³ee mes Ghejece nes ie³es, GvneWves Dehevee uebiej Fmeogefve³ee mes G"e efo³ee~ Deheves keÀes cesnceeve mecePeves kesÀ keÀejCe ner GveceW cenevelee DeeF& Deewj Jes ceneveyeve ie³es~

meoe keÀcee&leerle efmLeefle kesÀ DevegYeJe ceW jnves Deewj otmejeW keÀes Yeer keÀcee&leerleefmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeues

efMeJeyeeyee lees meoe keÀcee&leerle nQ, ye´ïee yeeyee ves Yeer DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe Flevee DeY³eemeefkeÀ³ee efkeÀ keÀce& keÀjles Yeer Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele jns, efpeme efmLeefle keÀes otmejs Yeer DevegYeJekeÀjles Les~ GvekeÀe Jee³eye´sMeve Fleve MeefkeÌleMeeueer Lee efkeÀ pees Yeer ye´ïee yeeyee keÀer ieeso ceW peelee Lee,Jen Yeer Deheveer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjlee Lee~ Yeue yeeyee keÀnles nQ hetCe& keÀcee&leerle leesDevle ceW ner yeveWies hejvleg DeYeer keÀce& keÀjles Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nes keÀcee&leerle efmLeefle keÀeDevegYeJe keÀj mekeÀles nQ Deewj Deheves heg©<eeLe& mes efvejvlej GmeceW Je=ef× keÀj mekeÀles nQ~ efMeJeyeeyee YeerkeÀnles nQ - ³eneB pees efpelevee DeefOekeÀ mece³e keÀcee&leerle efmLeefle ceW jnsiee, Jen Glevee ner DeefOekeÀ mece³epeerJevecegkeÌle efmLeefle keÀes hee³esiee~ ³es SkeÀ efnmeeye nw~``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee SkeÀoce v³eeje, keÀcee&leerle DevegYeJe ceW jne~ Ssmes Deehe meYeer cenejefLe³eeWkeÀes DeYeer Ssmes ye´ïee meceeve keÀcee&leerle DeJemLee kesÀ meceerhe Deevee ner nw~ HeÀe@uees HeÀeoj~... DeehekesÀÜeje meekeÀej ye´ïee yeehe keÀer DevegYetefle yeæ{leer pee³esieer~''


``mebkeÀuhe keÀjes mìe@he lees mìe@he nes pee³es - ³en nw keÀcee&leerle DeJemLee lekeÀ hengB®eves keÀer efJeefOe~...keÀcee&leerle yevekeÀj ner meeLe ®eueWies vee~... ye´ïee yeehe ves Yeer jes]pe ojyeej ueieeF& nw~ ye´ïee yeehe ves Yeercesnvele keÀer nw, jespe ojyeej ueieeF& leye keÀcee&leerle yeveW~''


146

``pewmes mesJee ceW Deeies ®eevme uesves keÀe mebkeÀuhe jnlee nw, Ssmes ner mJe-efmLeefle ceW Deeies yeæ{ves keÀe Yeer®eevme uesles jnvee~ ... yeeheoeoe efJeosMeer DeLee&led efJeée-keÀu³eeCe keÀjves kesÀ efveefceÊe yeveves Jeeues ye®®eeWkeÀes ³ener keÀnles nQ efkeÀ Deye mesJee Deewj efJeosner DeJemLee ceW vecyejJeve efJeosMeer ye®®eeW keÀes yevevee nernw~ ... pewmes ye´ïee yeehe DeJ³ekeÌle yeve efJeosner efmLeefle Üeje keÀcee&leerle yeves lees DeJ³ekeÌle ye´ïee keÀerefJeMes<e heeuevee kesÀ hee$e nes FmeefueS DeJ³ekeÌle heeuevee keÀe yeehe keÀes jsmheeC[ osvee - efJeosner yeveveskeÀe~'' De.yeeheoeoe 21.11.98

``Deepe kesÀ efove ye´ïee ye®®es ves meejs keÀuhe kesÀ keÀceeX kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye mes cegkeÌle nesves keÀe meyetleefo³ee~ ... mesJee ceW no keÀer je@³eue F®íe³eW Yeer efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ yevOeve ceW yeebOeleer nQ~ uesefkeÀveme®®es mesJeeOeejer Fme efnmeeye-efkeÀleeye mes Yeer cegkeÌle nQ~ Fmeer keÀes ner keÀcee&leerle efmLeefle keÀne peeleenw~'' De.yeeheoeoe 18.1.87

JeeCeer Deewj cevmee mesJee meeLe-meeLe keÀjves Jeeuesye´ïee yeeyee efkeÀmekeÀes JeeCeer mes %eeve osves kesÀ meeLe-meeLe Deheveer DeeeflcekeÀ ¢efä-Je=efÊe mes Yeer

Gme Deelcee keÀer mesJee keÀjles Les, efpememes DeelceeDeeW keÀes efJeMes<e Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle nesleerLeer~ yeeyee ye®®eeW keÀes Yeer ³ener ÒesjCee ³ee MeyoeW ceW efMe#ee osles Les efkeÀ cevmee Deewj Jee®ee mesJee meeLe-meeLe keÀjes lees mesJee ceW meHeÀuelee yengle nesieer keÌ³eeWefkeÀ Deelcee³eW MeyoeW ceW megvee ngDee lees Yetue mekeÀlesnQ uesefkeÀve GvekeÀes cevmee Üeje pees Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle nesieer, Jen ef®ej-mLeeF& nesieer~``JeeCeer Deewj cevmee mesJee kesÀ yewuesvme ceW lees yueseEmeie yengle efceueWieer~ [yeue Keelee pecee nes pee³esiee~heg©<eeLe& keÀe Yeer Deewj ogDeeDeeW keÀe Yeer~ lees mebkeÀuhe Üeje, JeeCeer Üeje, keÀce& Üeje, mecyevOe-mecheke&ÀÜeje ogDee³eW oes keÌ³eeWefkeÀ Deehe ogDeeDeeW kesÀ meeiej kesÀ ye®®es nes~''


``pewmes cegKe keÀe DeeJee]pe meeFvme kesÀ meeOeveeW mes otj yew"s hengB®elee nw, Ssmes ceve keÀe DeeJee]pe mebkeÀuheYeer hengB®es~ pewmes Megª ceW mee#eelkeÀej nesles Les, FMeejs efceueles Les Deewj GvneR FMeejeW mes keÀF³eeW keÀespeeie=efle Yeer DeeF&~ Ssmes pees Deeefo ceW ngDee, Jen DeYeer Devle ceW Yeer nes~... Jen SkeÀ ye´ïee yeehe vesefkeÀ³ee, DeYeer Ssmeer ceveesyeue keÀer MeefkeÌle Deehe meyekesÀ Üeje Òel³e#e nes~''

De.yeeheoeoe 30.3.98 oeefo³eeW mes

147

meoe mJe³eb keÀes leve-ceve mes mJemLe DevegYeJe keÀjves Deewj otmejeW keÀes YeerSsmeer ner cenmetmelee osves Jeeues

ye´ïee yeeyee Dee³eg yeæ[er nesles ngS Yeer meoe Deheves keÀes mJemLe DevegYeJe keÀjles Les~ leve kesÀefkeÀmeer hegjeves efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ keÀejCe leve ceW keÀesF& DemJemLelee nesves hej Yeer ceve mes meoe mJemLenesves kesÀ keÀejCe efkeÀmeer keÀes Yeer Ssmee DevegYeJe veneR nesves osles Les efkeÀ yeeyee keÀe leve DemJemLe nw~ Yeuesyeeyee kesÀ meeLe h³eej nesves kesÀ keÀejCe meYeer YeeF&-yenveW yeeyee kesÀ leve keÀe hetje ner O³eeve jKeles Leshejvleg yeeyee keÀYeer efkeÀmeer keÀes Deheves leve keÀer DemJemLelee keÀe DeeYeeme veneR nesves osles Les~ yeeyee keÀer®eueves, G"ves, yew"ves mes GvekesÀ mJeemL³e keÀe DeeYeeme neslee Lee~ Devle mece³e lekeÀ yeeyee meoe nerieÎer hej meerOes neskeÀj yew"les Les Deewj ye®®eeW keÀes Yeer Òesefjle keÀjles Les efkeÀ jepe³eesefie³eeW keÀer yew"keÀSsmeer nesveer ®eeefnS~

meoe efve<he#e YeeJe OeejCe keÀj meJe& keÀes efve<he#elee keÀe DevegYeJekeÀjeves keeues

ye´ïee yeeyee kesÀ efoue ceW keÀYeer efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe he#eheele osKeves ceW veneR Dee³ee~ Yeues³e%e ceW GvekesÀ ueewefkeÀkeÀ ye®®es, mecyevOeer Deeefo Yeer jnles Les, Deceerj-iejerye heefjJeej Jeeues Yeer jnlesLes hejvleg yeeyee keÀer ¢efä ceW meoe ³ener jnlee Lee efkeÀ meYeer nceejs ye®®es nQ Deewj meyekesÀ meeLe efve<he#eneskeÀj ³eLee-³eesi³e J³eJenej keÀjles Les~ ³e%e keÀer mesJee kesÀ ¢efäkeÀesCe mes efpemekeÀes pewmeer DeeJeM³ekeÀleenesleer Leer, GmekeÀes Jewmeer megefJeOee³eW osles osles Les, h³eej osles Les, GmekesÀ Devegmeej GmekeÀe Gcebie-Glmeenyeæ{eles Les~ ³e%e keÀer nj Deelcee keÀes Ssmee DevegYeJe neslee Lee efkeÀ yeeyee keÀe cesjs mes yengle h³eej nw~meYeer keÀes yeeyee mes DehevelJe keÀer Yeemevee Deeleer Leer~

efveme¥keÀuhe efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eeme mes meoe efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceWjnves Jeeues

ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee kesÀ meceeve efvejekeÀejer DeeeflcekeÀ mJeªhe DeLee&led efveme¥keÀuhe efmLeefleceW jnves keÀe Ssmee meHeÀue DeY³eeme efkeÀ³ee efkeÀ yeeyee keÀer efvee|JekeÀuhe efmLeefle Yeer mJeYeeefJekeÀ nes ieF&~ye´ïee yeeyee kesÀ ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Yeer J³eLe& mebkeÀuhe veneR Les hejvleg ueewefkeÀkeÀ peerJeve kesÀ DevegmeejueewefkeÀkeÀ ogefve³ee kesÀ efnmeeye mes mebkeÀuhe ®euevee lees mJeYeeefJekeÀ Lee hejvleg efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMeleeDeewj yeéïeCe peerJeve ceW ÒeJesMe keÀjles ner GvekesÀ peerJeve mes Jen ueewefkeÀkeÀlee Yeer meceehle nes ieF& Deewj

148

GvekeÀe peerJeve DeueewefkeÀkeÀ yeve ie³ee, efpememes GvekeÀer efmLeefle efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe menpe DeewjmJeYeeefJekeÀ nesie³eer, efpememes GvekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe mJeYeeefJekeÀ nes ie³ee DeLee&ledefveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀer efmLeefle GvekeÀer mJeYeeefJekeÀ nes ieF&~ n"³eesie ceW Yeerefvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀer efmeef× efveme¥keÀuhe meceeefOe keÀer efmeef× kesÀ yeeo ner nesleer nw, Ssmee JeCe&ve nw Deewj³eLeeLe& Yeer ³ener nw~ ye´ïee yeeyee keÀes ³es efme×, Deeefo mes ner GvekesÀ efvejekeÀej DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele nesves kesÀ ¢æ{ DeY³eeme kesÀ HeÀuemJeªhe efceueer~

YetlekeÀeue kesÀ he½eeleehe ceW Yeer mece³e, mebkeÀuhe, MeefkeÌle J³eLe& veneR iebJeevee nw hejvleg heg©<eeLe&ceW Yeer Deueyesuee veneR yevevee nw~ heg©<eeLe& ner peerJeve nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ meHeÀue DevegYeJeleLee ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nesves keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw~ ye´ïee yeehe meceeve Fme efmLeefle keÀe heg©<eeLe&keÀjkesÀ peerJeve keÀes meHeÀue keÀjvee nw~

hejceelcee kesÀ yeieer®es kesÀ meJe&Þesÿ megieefvOele HetÀue Deewj meHeÀue ceeueermebiece³egie hej efJeMes<e ³es yeéïeCe heefjJeej Deewj mecemle efJeée SkeÀ HetÀueeW keÀe yeieer®ee nw,

hejceelcee Fme ®eslev³e yeeie keÀe yeeieJeeve nw, ye´ïee yeeyee Fme Fme yee]ie kesÀ ceeueer Yeer nQ lees hejceelcekesÀ Fme mebiece³egieer yeieer®es kesÀ meyemes Þesÿ megieefvOele HetÀue Yeer nQ~ GvekesÀ DeLekeÀ heg©<eeLe& mes ner ³esiegueMeve iegupeej nw Deewj meejs efJeée ceW Deheveer megievOe HewÀuee jne nw~``ye´ïee keÀesF& ceesmì efyeueJes[ veneR nw~ efyeueJes[ ceesmì Jen nw, pees meoe heeJeve nw~ ... ye´ïee Tb®e lesTb®e Yeer yeveles nQ, efHeÀj veer®es Yeer Glejles nQ~ legce ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeb Yeer Tb®e yeve jns nes~ ...³en ye´ïee yeeyee Yeer veeceerûeeceer nw~ Fve Üeje yeehe meYeer DeelceeDeeW keÀe ieeF[ yeve ce®íjeW me¢M³eJeeheme ues peeles nQ~'' mee.yeeyee 8.8.06 efjJee.

meoe oMe&veer³e cetle&ye´ïee yeeyee ves Deheveer ®eueve Deewj ®esnjs mes efMeJeyeeyee Deewj efMeJeyeeyee kesÀ %eeve keÀes

Òel³e#e efkeÀ³ee, FmeefueS efMeJeyeeyee meoe ner ye´ïee yeeyee keÀe GoenjCe oskeÀj ye®®eeW keÀes efMe#ee oslesnQ~ yeeyee meowJe keÀnles nQ legcnejer ®eueve Deewj ®esnjs mes yeeheoeoe efoKeeF& os, legcekeÀes keÌ³ee efceuee,Jen DevegYeJe nes~ ³es ye´ïee yeeyee keÀes osKeves mes ner DevegYeJe neslee Lee~ ye´ïee yeeyee keÀes meoe ³es ®eslevee(Conscious) jnleer Leer efkeÀ efMeJeyeeyee cesjs leve ceW nw DeLee&led Fme leve keÀe ceeefuekeÀefMeJeyeeyee nw, FmeefueS Fmemes meoe ner efMeJeyeeyee keÀe mee#eelkeÀej nesvee ®eeefnS, DevegYetefle nesveer®eeefnS, oMe&ve nesves ®eeefnS~

149

``DeYeer yeeheoeoe vecyejJeve keÀer mìspe ®eueve Deewj ®esnjs hej osKeves ®eenles nQ~ ... DeehekeÀe ®esnjeyelee³es efkeÀ ³en oMe&veer³ecetle& nQ~... ®ewlev³e ceW Yeer pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee, meekeÀej mJeªhe ceWHeÀefjMlee lees yeeo ceW yevee uesefkeÀve meekeÀej mJeªhe ceW nesles ngS Deehe meyekeÀes keÌ³ee efoKeeF& oslee Lee?meeOeejCe efoKeeF& oslee Lee? Deefvlece 84Jeeb pevce, hegjevee pevce, 60 Je<e& kesÀ yeeo keÀer Dee³eg, efHeÀjYeer Deeefo mes Devle lekeÀ oMe&veer³e cetle& DevegYeJe keÀer~ meekeÀej ªhe ceW Yeer keÀer vee! ... Deye mesDeehekeÀer nj ®eueve mes Ssmes cenmetme keÀjW efkeÀ ³en v³eejs Deewj DeueewefkeÀkeÀ nQ~''


``DeehekeÀe ®esnje yelee³es efkeÀ ³en oMe&veer³ecetle& nQ~... ®ewlev³e ceW Yeer pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee,meekeÀej mJeªhe ceW HeÀefjMlee lees yeeo ceW yevee uesefkeÀve meekeÀej mJeªhe ceW nesles ngS Deehe meyekeÀes keÌ³eeefoKeeF& oslee Lee? ... DeehekeÀer nj ®eueve mes Ssmes cenmetme keÀjW efkeÀ ³en v³eejs Deewj DeueewefkeÀkeÀ nQ~... efHeÀj yeehe keÀer Òel³e#elee nesieer~ DeehekeÀe keÀce&, ®eueve, ®esnje mJele: ner efme× keÀjsiee~ ³es Yee<eCemes veneR efme× nesiee~ Yee<eCe lees SkeÀ leerj ueieevee nw uesefkeÀve Òel³e#elee leye nesieer, peye ueesieeW keÀesDevoj ceW Dee³es efkeÀ FvekeÀes yeveeves Jeeuee keÀewve! j®evee, j®elee keÀes Òel³e#e keÀjleer nw~''


``Fleves Þesÿ Yeei³e meoe mce=efle ceW jnW - FmeceW vecyejJeej nQ~... pees Fleves efve½e³eyegef× nQ efkeÀ ncemeoe pewmes yeehe ye´ïee vecyejJeve, Ssmes HeÀeuees ye´ïee yeehe vecyejJeve nQ Deewj jnWies, Jes neLe G"eDees~neLe G"e³ee, FmekeÀe celeueye nw efkeÀ DeehekeÀes Deheves ceW efnccele nw Deewj efnccele nw lees yeeheoeoe Yeerceooieej nw ner~ yeeheoeoe ves osKee efkeÀ ceve ceW mecee³ee ngDee lees nw uesefkeÀve ceve lekeÀ nw, ®esnjs Deewj®eueve lekeÀ Fcepe& veneR nw~ DeYeer yeeheoeoe vecyejJeve keÀer mìspe ®eueve Deewj ®esnjs hej osKeves ®eenlesnQ~'' De.yeeheoeoe 15.12.03

``pees Fleves efve½e³eyegef× nQ efkeÀ nce meoe pewmes yeehe ye´ïee vecyejJeve, Ssmes HeÀeuees ye´ïee yeehe vecyejJevenQ Deewj jnWies, Jes neLe G"eDees~ ... Deye mece³e Devegmeej vecyejJeve keÀnves JeeueeW keÀes nj ®eueve ceWoMe&veer³e cetle& efoKeeF& osvee ®eeefnS~ DeehekeÀe ®esnje yelee³es efkeÀ ³en oMe&veer³ecetle& nQ~ ... ®eslev³e ceWYeer pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee, meekeÀej mJeªhe ceW, HeÀefjMlee lees yeeo ceW yevee uesefkeÀve meekeÀej mJeªheceW nesles ngS Deehe meyekeÀes keÌ³ee efoKeeF& oslee Lee? meeOeejCe efoKeeF& oslee Lee? ... Deeefo mes DevlelekeÀ oMe&veer³e cetle& DevegYeJe keÀer~ meekeÀej ªhe ceW Yeer keÀer vee! ... Deye mes DeehekeÀer nj ®eueve mesSsmes cenmetme keÀjW efkeÀ ³en v³eejs Deewj DeueewefkeÀkeÀ nQ~''


150

DeeuejeGC[ heeì& Oeejerye´ïee yeeyee ves Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Deeefo mes Devle lekeÀ hetje ner heeì& yepee³ee nw, FmeefueS

GvekeÀes meejs keÀuhe keÀe Yeer DevegYeJe nw Deewj meye lejn kesÀ keÀeceeW keÀe Yeer DevegYeJe nw~ yeeyee keÀesiejeryeer keÀe Yeer DevegYeJe nw lees meentkeÀejer keÀe Yeer DevegYeJe nw~ FmeefueS yeeyee keÀesF& Yeer keÀe³e& neslee Leelees GmeceW henues Dehevee neLe ueieeles Les, efpememes ye®®es Yeer menpe Gme keÀe³e& keÀes keÀjves ueie peeles Les~³e%e keÀe keÀesF& Yeer keÀe³e& neslee Lee ³ee ®eerpe yeveleer Leer, GmeceW keÌ³ee S[erMeve-keÀjskeÌMeve keÀjveer nw, Jenmeye mecePeeveer osles Les~ ye®®eeW keÀes Yee<eCe keÀjvee Yeer efmeKee³ee lees iee³e kesÀ ieesyej mes Gheues Yeeryeveevee efmeKee³ee~ yeeyee keÀnles Les - jepee Yeues ner cenue yeveeves keÀe keÀe³e& veneR keÀjsiee uesefkeÀveGmekeÀes ³es %eeve lees nesiee, DevegYeJe lees nesiee efkeÀ cenue kewÀmee nesvee ®eeefnS, leye lees Jewmee yeveJee³esiee~Ssmes ner nj keÀe³e& kesÀ efJe<e³e ceW yeeyee keÀe DevegYeJe Lee~``ye´ïee yeehe keÀes meeLe ues Yeer peevee nw Deewj meeLe jnvee Yeer nw~ efMeJe yeehe lees meeLe ues peeves Jeeueenw, jep³e ceW Jee meejs keÀuhe ceW meeLe veneR jnvee nw~ Jen meoe meeLe jnves Jeeuee nw Deewj Jen mee#eerneskeÀj osKeves Jeeuee nw~ ... efpeccesJeej oesveeW nQ uesefkeÀve efHeÀj Yeer j®elee meekeÀej ceW ye´ïee nw FmeefueSmeekeÀej j®elee keÀes meekeÀej j®evee kesÀ efueS mJele: ner mvesn jnlee nw~''

De.yeeheoeoe 3.2.88

meoe ogDee³eW osves Deewj ogDee³eW uesves Jeeues ogDeeDeeW kesÀ DeKegì YeC[ejmeoe meeiej kesÀ meceeve iecYeerj DeLee&le meye yeeleeW keÀes meceeves Jeeues

ye´ïee yeeyee meoe otmejeW kesÀ keÀu³eeCe keÀe ner mees®eles Les, meyekesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee, MegYe-keÀecevee jKeles Les DeLee&led meyekeÀes ogDee³eW osles Les, GmekesÀ HeÀuemJeªhe GvekeÀes meyemes ogDee³eW efceueleerLeer DeLee&led GvekesÀ Òeefle meoe ner nj Deelcee keÀer MegYe-YeeJevee, MegYe-keÀecevee jner~ pees De%eeveerDeelcee³eW yeeyee kesÀ mecheke&À ceW Deeleer Leer, Jes Yeer yeeyee kesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee Deewj MegYe-keÀeceveejKeles Les~`ògDee³eW oes, ogDee³eW uees~ pees mecePeles ³es menpe nw, Jes neLe G"eDees~ keÀesF& DeehekeÀe DeeheespeerMevekeÀjs lees? lees Yeer ogDee³eW oWies? Flevee ogDeeDeeW keÀe mìe@keÀ nw DeehekesÀ heeme? DeeheespeerMeve lees nesieerkeÌ³eeWefkeÀ DeeheespeerMeve ner heespeerMeve lekeÀ hengB®eeleer nw~ osKees - meyemes p³eeoe DeeheespeerMeve ye´ïee yeehekeÀer ngF&~ ngF& vee! Deewj heespeerMeve efkeÀmeves vecyejJeve heeF&? ye´ïee ves heeF& vee! kegÀí Yeer nes uesefkeÀvecegPes ye´ïee yeehe meceeve ogDee³eW osveer nQ~ keÌ³ee ye´ïee yeehe kesÀ Deeies J³eLe& yeesueves, J³eLe& keÀjves JeeuesveneR Les! uesefkeÀve ye´ïee yeehe ves ogDee³eW oeR, ogDee³eW ueeR~ meceeves keÀer MeefkeÌle jKeer~ ye®®ee nw, yeoue

151

pee³esiee~ Ssmes ner Deehe Yeer ³ener ¢efä-Je=efÊe jKees - keÀuhe henues Jeeues nceejs ner heefjJeej kesÀ nQ,yeéïeCe heefjJeej kesÀ nQ~'' De.yeeheoeoe

meoe Oew³e& mes efJeIveeW keÀe meecevee keÀj meJe& keÀes efJeIvecegkeÌle yeveeves Jeeuesye´ïee yeeyee efkeÀmeer Yeer Dee³es ngS efJeIve keÀe Oew³e& mes meecevee keÀjles Les, Gme hej efJepe³e

Òeehle keÀjles Les Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer Ssmeer ner efMe#ee oskeÀj, meeblJevee oskeÀj efJeIvecegkeÌleyeveeles Les~ JeemleefJekeÀlee lees ³es Leer efkeÀ GvekesÀ meeefveO³e ceW jnles DeelceeDeeW keÀes efJeIve Yeer efJeIveDevegYeJe veneR neslee Lee~ yesiejer heeì& ceW Yeer pees me®®es heg©<eeLeea ye®®es Les, Jes GvekesÀ meeLe Deleerefvê³emegKe ceW jns, DevegYeJe efkeÀ³ee~

ce=l³eg hej efJepe³e heekeÀj DecejlJe keÀes heeves JeeuesJewmes lees Deelcee Decej nw, pevce Deewj ce=l³eg SkeÀ Jeðe yeouevee nw hejvleg ogefve³ee ceW nj

Deelcee ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e mes Ye³eYeerle jnleer nw~ ye´ïee yeeyee ves osn mes v³eeje nesves keÀeSsmee meHeÀue DeY³eeme efkeÀ³ee efkeÀ GvneWves ce=l³eg hej Yeer efJepe³e hee ueer~ meekeÀej peerJeve ceW jnles leesJes ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle jns ner Deewj Devle ceW meekeÀej osn keÀes l³eeie keÀj DecejlJe keÀes Òeehle efkeÀ³eeDeLee&led HeÀefjMlee mJeªhe keÀes Òeehle efkeÀ³ee, pees ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e mes meoe cegkeÌle nw~ ye®®eeWkeÀes Yeer meoe ³ener ÒesjCee oer efkeÀ osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme keÀjes lees legce ce=l³eg-ogKe Deewjce=l³eg-Ye³e mes meoe cegkeÌle jnWies, legcekeÀes ce=l³eg SkeÀ Jeðe yeouevee DevegYeJe nesiee~ DeYeer Yeer osn ceWÒeJesMe nesves Deewj osn mes v³eeje nesves keÀe mJeªhe efoKee Yeer jns nQ Deewj DeY³eeme Yeer keÀje jns nQ~GmeceW Yeer efJeMes<e DeJ³ekeÌle cegjueer kesÀ yeeo ³eeo-h³eej osves mes henues yeeheoeoe ³es efJeMes<e DeY³eemekeÀjeles nQ~

³eLeeLe& heg©<eeLeea peerJeve kesÀ Sipeechegue³eLeeLe& heg©<eeLe& keÌ³ee nw, Jen Yeer ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve keÀes osKeves mes DevegYeJe neslee Lee~

yeeyee keÀce& keÀjles, ®eueles-efHeÀjles Yeer DeMejerjer yeveves keÀe DeY³eeme keÀjles Les, pees GvekeÀes osKeves,GvekesÀ mecheke&À ceW Deeves mes ner DevegYeJe neslee Lee~ ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve ner meyekeÀes heg©<eeLe& keÀerÒesjCee oslee Lee~``yeehe keÀnles nQ - ceQ legce meYeer ye®®eeW keÀes Deehe meceeve yeveeves Dee³ee ntB~ ... ceQ ntB efvejekeÀej, legce

152

ye®®eeW keÀes Yeer Deehe meceeve efvejekeÀejer yeveeves, peerles peer cejvee efmeKeueeves Dee³ee ntB~ yeehe keÀes MejerjceW jnles Yeer Mejerj keÀe Yeeve veneR nw~... legce ye®®es Yeer Fme Mejerj keÀe Yeeve efvekeÀeue oes~... pewmesceQ DeMejerjer ntB, legce Yeer peerles peer Deheves keÀes DeMejerjer mecePees~''

mee.yeeyee 20.2.04 efjJee.``pees otmejeW keÀes mecePeeles nQ lees Jes peªj Kego Yeer DeMejerjer yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjles neWies~ GvekeÀesYeer JeeCeer mes hejs Iej peevee nw~ peªj ³en Yeer DeY³eeme keÀjlee nesiee~... keÀLeveer kesÀ meeLe efHeÀjkeÀjvee Yeer nw~'' mee.yeeyee 18.1.07 efjJee.``DeMejerjer yeveves keÀe yengle heg©<eeLe& keÀjvee nw~... ³en efmeHe&À keÀnves keÀer yeele veneR nw~ Deiej keÀesF&mes efoue ueieeF&, ef¬eÀefceveue DeeF& ieF& lees DeMejerjer yeve veneR mekeWÀies~ DeMejerjer yeveWies lees efkeÀmekeÀer³eeo veneR jnsieer~... efMeJeyeeyee keÀes lees DeY³eeme keÀjvee veneR nw, Fme oeoe keÀes keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 18.1.07 efjJee.l³eeie mes efceues Yeei³e keÀe Yeer l³eeie keÀjves Jeeues

ye´ïee yeeyee Dehevee leve-ceve-Oeve meye l³eeie efkeÀ³ee, efpememes Fme ³e%e keÀer mLeehevee ngF&Deewj efJemleej keÀes hee³ee~ ³e%e ceW mece³eevegmeej meeOeveeW keÀer Yeer Je=ef× ngF&, yeeyee kesÀ efueS J³eefkeÌleieleªhe ceW Yeer keÀF& YeeF&-yenveW h³eej mes keÀesF& ve keÀesF& Jemleg ueeles Les hejvleg yeeyee GmekeÀes Deheves efueS³et]pe veneR keÀjles Les~ yeeyee Devle lekeÀ hegjeves cekeÀeve ceW ner jns, peyeefkeÀ DeveskeÀ YeJeve yeeyee kesÀ meecevesYeer yeve ie³es Les Deewj ye®®es yeeyee keÀes GveceW jnves kesÀ efueS keÀnles Yeer Les~``ye´ïee yeehe keÀer efJeMes<elee keÌ³ee jner! Fleves lekeÀ l³eeie kesÀ Yeei³e keÀe l³eeie efkeÀ³ee~ Deiej keÀesF&h³eej kesÀ keÀejCe, Òeeefhle kesÀ keÀejCe ye´ïee keÀer ceefncee keÀjles Les lees GmekeÀes Yeer yeehe keÀer ³eeo efoueelesLes~ ye´ïee mes Jemee& veneR efceuesiee, ye´ïee keÀe HeÀesìes veneR jKevee nw~''


``ye´ïee yeehe ves leve-ceve-Oeve meye ueiee³ee~ leve mes Yeer yesno keÀe Jewjei³e ... ceve lees cevceveeYeJe Leener~ Oeve Yeer ueiee³ee uesefkeÀve keÀYeer ³en mebkeÀuhe Yeer veneR Dee³ee efkeÀ cesje Oeve ueie jne nw~ ...Òeke=Àefle oemeer nesles ngS Yeer keÀesF& SkeÌmìê meeOeve ³et]pe veneR efkeÀ³ee~''


mLetue Deewj DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ meHeÀue peewnjerye´ïee yeeyee ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW Yeer mLetue peJeenjele kesÀ meHeÀue heejKeer Les Deewj %eeve-

ceeie& ceW Yeer %eeve-jleveeW kesÀ meHeÀue heejKeer Deewj DeelceeDeeW keÀes Yeer hejKeves ceW meHeÀue heejKeer Les,

153

efpememes Jes Deheves ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW meHeÀue jns~ Deheves mLetue jleveeW kesÀ OevOes keÀesmeskesÀC[ ceW DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ OevOes ceW heefjJele&ve keÀj efue³ee Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes YeerhejKekeÀj %eeve jleveeW keÀe oeve oskeÀj cetu³eJeeve yevee³ee~``legce lees ®eslev³e nerje nes, legce Deheves HeÌuees keÀes efvekeÀeue mekeÀles nes~ ... ³en Yeer yeæ[e hekeÌkeÀe peewnjernw vee~ meejer Dee³eg nerjs ner Fve DeebKeeW mes osKes nQ~ Ssmee peewnjer keÀesF& veneR nesiee, efpemekeÀes FleveenerjeW keÀes hejKeves keÀe MeewkeÀ nes~''

mee.yeeyee 13.5.04 efjJee.`èfJeveeMe meeceves Keæ[e nw~ ves®egjue kesÀuesefceìer]pe DeeF& efkeÀ DeeF&, FmeefueS legce Dehevee hegjevee yewie-yewiespe Deeefo meye ìêvmeHeÀj keÀj oes~ legce ì^mìer yeve peeDees~ yeeyee Meje&HeÀ Yeer nw~ ... yesiej ìtefÒevme yeveeves Jeeues yeehe Deewj Jemex keÀes ³eeo keÀjes lees legce mJeie& kesÀ ceeefuekeÀ yeve pee³eWies~''


meoe yeehe, ìer®ej, melieg© kesÀ Dee%eekeÀejer DeLee&led HeÀjceeve yejoej,JeHeÀeoej

efMeJeyeeyee ves keÀne Deewj ye´ïee yeeyee ves efkeÀ³ee, Ssmeer ye´ïee yeeyee keÀer OeejCee Leer~ YeefkeÌleceeie& ceW Yeer ye´ïee yeeyee keÀe ³ener mebmkeÀej Lee efkeÀ ieg© ves pees Dee%ee keÀer, GmekeÀes nj neuele ceW hetjekeÀjvee ner nw DeLee&led ieg© keÀer Dee%ee efmej ceeLes~``meyekeÀes yeehe keÀe heefj®e³e oes Deewj yesno keÀer efnmìêr-pee@ûeeHeÀer megveeDees~ ... Deye mees®ees ³en OevOeekeÀjW ³ee efpemceeveer OevOee keÀjW~ ... yeeyee keÀe yevekeÀj efHeÀj Yeer Gme efpemceeveer mee|Jeme ceW yengle O³eeveoslee lees yeehe keÀe ef[efñeiee[& nes ie³ee~... pewmes ³en yeeyee peJeenjele keÀe OevOee keÀjles Lew, efHeÀj yeæ[syeeyee ves keÀne - ³en DeefJeveeMeer %eeve jleveeW keÀe OevOee keÀjvee nw lees Gmes íesæ[keÀj FmeceW ueieie³ee~'' mee.yeeyee 15.5.07 efjJee.``ye´ïee yeehe keÀe ®eewLee keÀoce - JeHeÀeoej~ keÀYeer Yeer ceve, yegef× mes, mebkeÀuhe mes yeehe kesÀ yesJeHeÀe veneRyevevee~ yeHeÀeoej keÀe DeLe& nw meoe SkeÀ yeehe, otmeje ve keÀesF&~ mebkeÀuhe ceW Yeer osn, osn kesÀ mecyevOe,osn kesÀ heoeLe& Jee osnOeejer DeekeÀe|<ele ve keÀjW~ pewmes heefle-heeflve... mJehve ceW Yeer otmejs keÀer ³eeo veDee³es~'' De.yeeheoeoe 26.1.95

``ye´ïee yeehe keÀe leermeje keÀoce - meoe yeehe, efMe#ekeÀ Deewj melieg© kesÀ HeÀjceeveyejoej yeveW~ ...Òel³e#e osKee efkeÀ meJe& Ke]peeves %eeve, MeefkeÌle³eeb, iegCe, Þesÿ mece³e, Þesÿ mebkeÀuheeW keÀe Kepeevee henuesefove mes ueskeÀj ueemì efove lekeÀ keÀe³e& ceW ueiee³ee~ ... FmekeÀes keÀne peelee nw HeÀjceeveyejoej

154

vecyejJeve ye®®ee~ lees mvesn keÀer efveMeeveer nw - HeÀe@uees HeÀeoj~''De.yeeheoeoe 26.1.95

F&éejer³e %eeve kesÀ Òel³e#e ÒeceeCeogefve³ee ceW efkeÀmeer yeele keÀes ceeveves kesÀ efueS ceveg<³e ÒeceeCe ®eenles nQ hejvleg yeeyee ves keÀne nw

Òel³e#e ÒeceeCe ner meJe&Þesÿ ÒeceeCe nw~ legcneje peerJeve ner ÒeceeCe nw~ ye´ïee yeeyee ves F&éejer³e %eeve keÀesDeewj efMeJeyeeyee iegCe-keÀle&J³eeW keÀes Deheves peerJeve mes Òel³e#e efkeÀ³ee~``³en ye´ïee kewÀmes kegÀyee&ve ie³ee, HeÀeuees Fme meschegue keÀes keÀjes~ ³ener efHeÀj veeje³eCe yeveles nQ~ DeiejFlevee Tb®e heo heevee nw lees Ssmee kegÀyee&ve peevee nw~ meye mJeene keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 4.8.04 efjJee.efJeée kesÀ mvesner Deewj efJeée kesÀ men³eesieer

meejs efJeée keÀer Deelcee³eW pees yeeyee kesÀ mecheke&À ceW Deeleer Leer, GvekeÀe yeeyee kesÀ Òeefle peeves-Devpeeves mvesn nes peelee Lee keÌ³eeWefkeÀ yeeyee keÀe meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle mvesn keÀe YeeJe Lee Deewj JesmeJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle men³eesie keÀer YeeJevee jKeles Les~`èfJeée keÀe jepee Jes yeveWies pees efJeée keÀer nj Deelcee mes mecyevOe peesæ[Wies Deewj men³eesieer yeveWies~ pewmesyeeheoeoe efJeée kesÀ mvesner Deewj men³eesieer yeveW Jewmes ye®®eeW keÀes Yeer HeÀeuees HeÀeoj keÀjvee nw~ leye efJeéecenejepeve keÀer pees heoJeer nw, GmeceW Deeves kesÀ DeefOekeÀejer yeve mekeÀles nes~''

De.yeeheoeoe 2.7 .70

meJe& OeceeX keÀe Deeefo efhelee / meJe& DeelceeDeeW kesÀ Deeefo efheleeye´ïee yeeyee meJe& OeceeX kesÀ Deeefo efhelee nQ keÌ³eeWefkeÀ meYeer Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀes DeLee&led

GvekesÀ Oece&efhelee keÀes ye´ïee kesÀ Üeje ner hejceelcee keÀe mevosMe efceuelee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej JesDeheves Oece&JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ FmeefueS SYeer Oece&Jeeues ye´ïee keÀes ûesì-ûesì ûeeC[ HeÀeojkeÀnles nQ~ Yeues Jes veece ye´ïee ve keÀnkeÀj Deheves Oece& kesÀ efnmeeye mes keÀnles nQ~ efMeJeyeeyee ye´ïee kesÀceveg<³e leve ceW DeekeÀj veF& me=efä keÀer mLeehevee keÀjles nQ, FmeefueS ye´ïee ceveg<³e-me=efä keÀe Deeefo efheleenw~

ye´ïee yeeyee kesÀ efoue ceW meYeer Oece& JeeueeW kesÀ Òeefle h³eej Lee, meYeer OeceeX keÀe Jes mecceevekeÀjles Les Deewj GvekesÀ keÀu³eeCe keÀe mebkeÀuhe jKeles Les keÌ³eeWefkeÀ GvekeÀes ³es ®eslevee Leer efkeÀ meYeer Oece&JeeueeW keÀe cesjs mes ner keÀu³eeCe nesvee nw~``lehem³ee DeLee&led h³eesefjìer keÀer heme&vee@efueìer Deewj je@³eefueìer keÀe mJe³eb Yeer DevegYeJe keÀjvee Deewj DeewjeW

155

keÀes Yeer DevegYeJe keÀjevee~ ... pewmes meekeÀej ye´ïee yeehe keÀes osKee efkeÀ h³eesefjìer keÀer heme&vee@efueìerefkeÀleveer mheä DevegYeJe keÀjles Les~'' De.yeeheoeoe 4.12.91

``³etB lees ye´ïee keÀer Deewueeo lees meye nQ hejvleg meye yeéïeCe veneR yeveWies~ pees yeéïeCe yeveles nQ, GvneW kesÀefueS 21 pevce peerJevecegkeÌle keÀne peelee nw~'' Q. pees Deelcee³eW $eslee kesÀ Devle ceW Dee³eWieer, GvekesÀ21 pevce lees nes veneR mekeÀles, lees Jes yeéïeCe yeveWies ³ee veneR?

mee.yeeyee 13.4.07 efjJee.`òsn meefnle pees Yeer hegjeveer ogefve³ee kesÀ mecyevOe Deeefo nQ, Gve meyekeÀes Yetuevee nw, Deheves keÀes osnermecePevee nw~ meYeer Oece& JeeueeW keÀes yeehe keÀnles nQ - Demegue ceW legce meye cegefkeÌleOeece kesÀ jnves Jeeues nes,Deye Jeeheme Iej ®euevee nw~ cegefkeÌle keÀes lees meye ³eeo keÀjles nQ~''


meekeÀej ceW nesles DeJ³ekeÌle ªhe keÀe Deewj DeJ³ekeÌle nesles Yeer meekeÀej kesÀmeceeve efceueve keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeues

ye´ïee yeeyee meekeÀej ceW Les, leye Yeer GvekesÀ DeJ³ekeÌle ªhe keÀe DevegYeJe neslee Lee, Jes ®eueles-efHeÀjles HeÀefjMlee efoKeeF& heæ[les Les Deewj DeYeer peye efkeÀ Jes DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee kesÀ ªhe ceW nQ lees YeermeekeÀej ceW DeekeÀj DeJ³ekeÌle efceueve keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ leLee DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes Deye YeerGvekeÀe meekeÀej kesÀ meceeve ner DevegYeJe neslee nw~``DeYeer DeJ³ekeÌle efceueve kesÀ DevegYeJe keÀes yeæ{eles ®euees~ DeJ³ekeÌle Yeer [êcee Devegmeej J³ekeÌle ceW DeeveskesÀ efueS yeebOes ngS nQ uesefkeÀve mece³e ÒeceeCe mejkeÀcemìebme ÒeceeCe DeJ³ekeÌle efceueve keÀe DevegYeJe yenglekeÀece ceW Deeves Jeeuee nw~... mece³e hej ³en DeJ³ekeÌle efceueve Yeer meekeÀej meceeve ner DevegYeJe nes~''


meoe meceLe& yeve cesnvele mes cegkeÌle neskeÀj, meJe& keÀes meceLe& Deewj cesnvele mescegkeÌle yeveeves Jeeues

ye´ïee yeeyee ves SkeÀ OekeÀ mes Deheves peerJeve mes J³eLe& keÀes meceehle keÀj efo³ee, efpememes Jesmenpe meceLe& yeve ie³es Deewj cesnvele mes cegkeÌle nes ie³es~ yeeyee keÀes ye®®eeW keÀes cesnvele keÀjles osKe,De®íe veneR ueielee Lee, FmeefueS Jes ye®®eeW keÀes Yeer Ssmeer efMe#ee osles Les, efpememes ye®®es J³eLe& keÀesmeceehle keÀj meceLe& yeve menpe cesnvele mes cegkeÌle nes pee³eW~

156

``yeeheoeoe ye®®eeW keÀes cesnvele keÀjles nbS osKeles nQ, ³eg× keÀjles ngS osKeles nQ lees ye®®eeW keÀer cesnvelekeÀjvee yeehe keÀes De®íe veneR ueielee nw~... efveiesefìJe, Jesmì keÀes meceehle efkeÀ³ee lees ³en Je<e&Dee@ìescesefìkeÀ cesnvele cegkeÌle Je<e& nes pee³esiee~... mebkeÀuhe ceW Yeer cesnvele cegkeÌle nes~''


hejceelcee efhelee kesÀ meeLe ©ê %eeve ³e%e kesÀ j®elee©ê %eeve ³e%e kesÀ ÒeLece yeéïeCe DeLee&led j#ekeÀ

Deheveer Þesÿ Je=efÊe mes Jee³eye´sMeve Deewj Jee³eye´sMeve mes Jee³egceC[ueyeveeves Jeeues

©ê %eeve ³e%e keÀe j®elee lees efMeJeyeeyee nw hejvleg Jen ye´ïee leve ceW DeekeÀj ner ³e%e j®eleenw Deewj ³e%e j#ee kesÀ efueS yeéïeCeeW keÀer j®evee keÀjlee nw~ ye´ïee yeeyee Fme ©ê %eeve ³e%e kesÀ ÒeLeceyeéïeCe nQ, pees Deheves leve-ceve-Oeve mes ³e%e keÀer j#ee keÀjles nQ~``megveer ngF& yeele efHeÀj Yeer Yetue peeleer nw uesefkeÀve pees Jee³egceC[ue keÀe DevegYeJe neslee , Jen YetueleeveneR nw~ pewmes ceOegJeve ceW DevegYeJe efkeÀ³ee nw~ ye´ïee yeehe keÀer keÀce&-Yetefce, ³eesie-Yetefce, ®eefj$e-Yetefce keÀeJee³egceC[ue Deye lekeÀ Yeer pees Jee³egceC[ue keÀe DevegYeJe keÀjles nQ, Jen Yetuelee veneR nw~... ³en ye´ïeeyeehe Deewj Devev³e ye®®eeW kesÀ Je=efÊe Üeje Deewj leerJe´ heg©<eeLe& Üeje Jee³egceC[ue yevee nw~''


ÒeYeeJeMeeueer ÒeefleYee Jeeues DeLee&led ÒeYeeJeMeeueer J³eefkeÌlelJe Jeeuesye´ïee yeeyee keÀe ueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Yeer J³eefkeÌlelJe yengle ÒeYeeJeMeeueer Lee, hejceelcee efhelee

keÀer ÒeJesMelee Deewj mel³e %eeve keÀer OeejCee mes Jen Deewj ÒeYeeJeMeeueer nes ie³ee, efpememes peeves-DevpeevesmeJee&lcee³eW GvekeÀer lejHeÀ DeekeÀe|<ele nes ner peeleer Leer, ÒeYeeefJele nes peeleer Leer~ %eeve kesÀ efJejesOeerDeelcee³eW Yeer GvekesÀ J³eefkeÌlelJe keÀer ceefncee keÀjles Les~``Ssmes ©neveer heme&vee@efueìer, h³eesefjìer keÀer heme&vee@efueìer, %eeveer Jee ³eesieer let Deelcee keÀer heme&vee@efueìermJele: DeekeÀe|<ele keÀjsieer~ pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee - ®eens ye®®eeW meeLe meypeer Yeer keÀeìles jns, KesuekeÀjles jns uesefkeÀve heme&vee@efueìer meoe DeekeÀe|<ele keÀjleer jner~ ... efpevneWves meekeÀej ªhe ceW veneR osKee,GvekeÀes yeehe DeJ³ekeÌle ªhe ceW efJeMes<e DevegYeJe keÀjeles nQ~ meekeÀej DeebKeeW mes osKeves mes Yeer p³eeoeDevegYeJe keÀer DeebKe mes osKevee Þesÿ nw~'' De.yeeheoeoe 31.12.89 heeìea

157

meeOeve nesles Yeer meeOevee kesÀ peeûele mJeªhe ceW jnves Jeeuesye´ïee yeeyee meowJe ye®®eeW keÀes ³eeo efoueeles Les Deewj DeYeer Yeer DeJ³ekeÌle ªhe ceW ³eeo

efoueeles nQ - ye®®es meeOeve lees legcnejer lehem³ee kesÀ HeÀue mJeªhe yeæ{les pee³eWies hejvleg legcekeÀes DeheveermeeOevee keÀes keÀce veneR keÀjvee nw~ ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes ³en DevegYeJe keÀje³ee~``DeYeer meeOeveeW ves Deejece hemevo yevee efo³ee nw~ Deheves Deeefo kesÀ heg©<eeLe& keÀes ®ewkeÀ keÀjes -...meeOeve mesJee kesÀ Òeefle nQ, meeOeve mJe³eb keÀes Deejece hemevo yeveeves kesÀ efueS veneR nQ~... osKees, DeeefomesJee kesÀ mece³e ceW meeOeve veneR Les uesefkeÀve meeOevee efkeÀleveer Þesÿ jner~ efpeme Deeefo keÀer meeOevee ves ³esmeejer Je=ef× keÀer nw~ ... meeOevee nw yeerpe, meeOeve nQ efJemleej~ lees meeOevee kesÀ yeerpe keÀes efíheveW veneR oes,DeYeer efHeÀj mes yeerpe keÀes Òel³e#e keÀjes~'' De.yeeheoeoe 26.1.95

hejceelcee kesÀ Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes mecePekeÀj, hejceelcee efhelee kesÀ hetjsJemex kesÀ Jeeefjme yeveves Jeeues

hejceelcee DeekeÀj meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& osles nQ DeLee&led meJe&Deelcee³eW hejceelcee kesÀ Jeeefjme nQ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DeefOekeÀejer nQ hejvleg efHeÀj Yeer meyevecyejJeej yeveles nQ~ pees Fme Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes efpelevee peeveles nQ Deewj GmekeÀes Deheveeles nQ,Jes Glevee ner hejceelcee mes peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& heeles nQ~ ye´ïee yeeyee ves Fme Jeeefjme yeveves kesÀ je]pekeÀes De®íer lejn mes peevee Deewj GmekeÀes peerJeve ceW Dehevee³ee DeLee&led ye´ïee yeeyee ves hejceelcee keÀesDehevee hetje Jeeefjme yevee³ee, FmeefueS Jes hejceelcee kesÀ hetjs Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveW DeLee&led hetjepeerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& hee³ee DeLee&led mele³egie kesÀ ÒeLece jepekegÀceej Deewj ÒeLece efJeée-cenejepeve yeveW~GmekesÀ yeeo meyeves vecyejJeej Jemee& hee³ee nw~``keÀnles lees meye nQ - yeeyee, nce DeehekesÀ nes ®egkesÀ nQ hejvleg ³eLeeLe& jerefle nceejs nesles Leesæ[sner nQ~ yenglenQ, pees Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes Yeer veneR peeveles nQ~ ... keÀF& ye®®es mecePeles nQ - nce lees JeeefjmenQ hejvleg yeeyee mecePeles nQ efkeÀ ³en Jeeefjme nw veneR~ Jeeefjme yeveves kesÀ efueS YeieJeeve keÀes DeheveeJeeefjme yeveevee heæ[s~ ³en je]pe mecePeevee Yeer cegefMkeÀue nw~ ... meye efceefukeÀ³ele osveer heæ[s, efHeÀj yeeheYeer Jeeefjme yevee³eWies~'' mee.yeeyee 5.1.05 efjJee.

hejceelcee kesÀ efJeée-heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW meoe men³eesieer /mLeehevee kesÀ keÀe³e& ceW meoe hejceelcee kesÀ men³eesieer

158

ye´ïee yeeyee efMeJeyeeyee kesÀ meeLe efJeée heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW Deeefo mes ner meoe men³eesieerjns~ meoe Deheves keÀes efpeccesJeej mecePekeÀj nj keÀe³e& efkeÀ³ee Deewj efveefceÊe mecePe meoe nukesÀ jns~FmeefueS ye´ïee kesÀ Üeje mLeehevee ieeF& ngF& nw~``Ssmeer yeehe meceeve meJe&MeefkeÌle³eeW keÀer DevegYetefle Jeeueer %eeveer-³eesieer Deelcee³eW lew³eej keÀjes~ ... efJeée-heefjJele&ve kesÀ efueS yengle met#ce MeefkeÌleMeeueer efmLeefle Jeeueer Deelcee³eW ®eeefnS, pees Deheveer Je=efÊe Üeje,Þesÿ mebkeÀuhe Üeje DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes heefjJele&ve keÀj mekeWÀ~... yesno keÀer mesJee Deheveer MeefkeÌleMeeueercevmee MeefkeÌle Üeje MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee Üeje nesleer nw~ ''

De.yeeheoeoe 1.4.92

``³eesjesheJeemeer ³eeoJe Yeer nQ, efpevneWves yee@cyeme Deeefo keÀer FvJesvMeve keÀer nw ... yejesyej Deheves kegÀuekeÀe efJeveeMe peªj keÀjWies~ ... iee³ee Yeer peelee nw - ye´ïee kesÀ Üeje mLeehevee Deewj MebkeÀj kesÀ ÜejeefJeveeMe~ henues mLeehevee keÀjWies~'' mee.yeeyee 4.6.07 efjJee.

meeoieer ceW jnles Meeueervelee kesÀ meschegueye´ïee yeeyee peerJeve meeoieer Deewj Meeueervelee mes Yejhetj Lee DeLee&led meeoieer ceW jnles

Meeueervelee kesÀ DeJeleej Les~ ye´ïee yeeyee Deeefo mes Devle lekeÀ Yeejle keÀer cetue [^sme Oeesleer-kegÀlee& nerhenvee hejvleg GmekeÀes henveles Yeer Jes jepeeDeeW kesÀ jepee ueieles Les~

meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe hej hetje yeefuenej neskeÀj yeueJeeve yeveves Jeeueshejceelcee meJe&MeefkeÌleJeeve nw, pees Gve hej hetje yeefuenej peeles nQ, Gve hej hejceelcee Yeer

hetje yeefuenej peeles nQ~ ye´ïee yeeyee hejceelcee hej hetje yeefuenej neskeÀj cene-yeueJeeve yeve ie³esDeLee&led ogefve³ee keÀer keÀesF& Yeer MeefkeÌle GvekesÀ Deeies keÀcepeesj nes ieF&~ hetje yeefuenej neskeÀj yeueJeeveyeveves keÀe GoenjCe ye®®eeW kesÀ meeceves jKee, efpememes ye®®es Yeer GvekeÀes HeÀe@uees keÀjkesÀ yeueJeeve yevemekeWÀ~``yeehe ves mecePee³ee nw - pees meyemes Tb®e heeJeve yeveles nQ, Jes ner efHeÀj meyemes heeflele yeveles nQ~ FmeceWJeC[j veneR Keevee nw~ ... jepeeF& kesÀ efueS hetje yeefue ®eæ{vee DeLee&led GvekeÀe yevevee nw~ yeehe kesÀ yevesnes lees SkeÀ yeehe keÀes ner ³eeo keÀjvee ®eeefnS~''


159

ieerlee %eeve kesÀ Òel³e#e mJeªheyeeheoeoe meowJe ye®®eeW keÀes keÀnles nQ efkeÀ ieerlee keÀe YeieJeeve keÀewve - Fme yeele keÀes efme×

keÀjkesÀ efoKeeDees~ Deye ÒeÍe>> G"lee nw efkeÀ ³es kewÀmes efme× keÀj mekeWÀies~ Fme yeele hej efJe®eej keÀjlesnQ lees osKeles nQ efkeÀ ye´ïee yeeyee ves ieerlee keÀe YeieJeeve MeyoeW mes efme× veneR efkeÀ³ee yeefukeÀ Deheves peerJevemes ieerlee %eeve keÀes efme× efkeÀ³ee DeLee&led GvekesÀ peerJeve mes ieerlee %eeve efme× neslee Lee DeLee&led ieerlee %eevekeÀe meej veäesceesne-mce=efle mJeªhe GvekeÀe peerJeve Lee~ GvekeÀes osKekeÀj, GvekesÀ meeefveO³e mes Deelcee³eWieerlee %eeve kesÀ meej ªhe ceW efmLele nes peeleer Leer Deewj mel³elee keÀes mJeerkeÀej keÀjleer LeeR~

ieerlee %eeve kesÀ efJe<e³e ceW efvecveefueefKele kegÀí efJe®eejCeer³e ÒeÍe>> nQ, efpeve hej efJe®eej keÀjveeDeefle DeeJeM³ekeÀ nw -Q. keÌ³ee ieerlee keÀe YeieJeeve efkeÀmeer ueewefkeÀkeÀ v³ee³eeue³e ceW efme× nesiee? ³ee³es heg©<eeLe& Yeer meJe& keÀes yeehe keÀe mevosMe osves keÀer efJeefOe nw?``DeYeer Deehe ueesieeW ves yeeheoeoe keÀer SkeÀ DeeMee hetjer veneR keÀer nw~ keÀer nw? ... ieerlee kesÀ YeieJeevehej efnueekeÀj efoKeeDees~... Leesæ[e-Leesæ[e efjnme&ue lees keÀjes, efnueekeÀj osKees keÌ³ee keÀnles nQ~''

De.yeeheoeoe 31.12.03 petefjmì eEJeie``yeeheoeoe keÀer SkeÀ yeele DeYeer lekeÀ keÀesF& Yeer Jeie& Jeeues ves hetjer veneR keÀer nw~ ³eeo nw, keÀewve meer?(ieerlee kesÀ YeieJeeve keÀer) ³es ieerlee Jeeueer yeele íesæ[es, Jen lees yeeheoeoe ves keÀne Yeer nw efkeÀ ³en yeeleyengle Þesÿ nw hejvleg ³en yengle mecYeeue keÀj keÀjveer nw~ henues SkeÀ ûeghe Ssmee lew³eej keÀjes peesDeehekesÀ meeLeer yeveW~ Jes ceeFkeÀ yeveW Deewj Deehe ceeFì yevees~...DeYeer yeeheoeoe keÀer meYeer ye®®eeW keÀes³ener MegYe je³e Jee Þeercele nw efkeÀ Ssmee ûeghe lew³eej keÀjes, pees ³en DeeJeepe HewÀuee³es efkeÀ ³ener hejceelcekeÀe³e& nw~ efveYe&³e neskeÀj, efve:mebkeÀes®e yeehe keÀes Òel³e#e keÀjs~ ¢æ{lee mes yeesues, DeLee@efjìer mes yeesues~DeepekeÀue kesÀ peceeves ceW mLetue DeLee@efjìer Yeer keÀece ceW Deeleer nw~ ueewefkeÀkeÀ DeLee@efjìer Deewj hejceelceDeLee@efjìer oesveeW DeLee@efjìer Jeeues DeeJee]pe HewÀuee mekeÀles nQ~''


``Deheves vee@uespeHegÀue mJeªhe keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~ DeYeer mecePeles nQ efkeÀ Meeefvle mJeªhe Deelcee³eWnQ, ³en mJeªhe Òel³e#e ngDee Yeer nw Deewj nes Yeer jne nw uesefkeÀve vee@uespeHegÀue yeehe keÀer vee@uespe nw lees³ener nw~ Deye ³en DeeJee]pe nes~... meyekesÀ cegKe mes DeeJee]pe efvekeÀues efkeÀ mel³e %eeve nw lees ³ener nw~''

De.yeeheoeoe 9.3.85

Q. keÌ³ee keÀesF& ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee Jeeuee pepe ³es efveCe&³e keÀj mekeÀlee nw efkeÀ ieerlee keÀe YeieJeeveÞeerke=À<Ce veneR, efvejekeÀej hejceelcee efMeJe nw?

160

Q. keÌ³ee Jen mece³e Dee³esiee peye keÀesF& ye´ïee kegÀceej-kegÀceejer ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW efkeÀmeer G®®e ³eeG®®elece v³ee³eeue³e ceW pepe yevesiee Deewj GmekesÀ meeceves ieerlee %eeve kesÀ efJe<e³e ceW kesÀme pee³esiee DeewjJen efveCe&³e osiee efkeÀ ieerlee %eeveoelee Þeerke=À<Ce veneR efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee efMeJe nw?ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀes Deheves mJeªhe mes Òel³e#e efkeÀ³ee, GvekesÀ keÀceeX mes efMeJeyeeyee kesÀ keÀce&Òel³e#e ngS~ YeieJeeveesJee®³e - legcnejer efmLeefle %eeve keÀer mel³elee keÀes efme× keÀjsieer, peye %eeve efme×nesiee lees %eeve-oelee efme× nesiee~pewmes ye´ïee yeeyee ves Deheveer efmLeefle mes mel³e ieerlee %eeve Deewj %eeve-oelee keÀes nceejs meeceves Òel³e#eefkeÀ³ee, Ssmes ncekeÀes Deheveer efmLeefle mes ieerlee %eeve-oelee keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~ ieerlee %eeve-oelee keÀesF&keÀesì& ceW efme× veneR nesiee~ ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee keÀe pepe, pees mJe³eb ner mel³e ieerlee %eeve Deewj ieerlee%eeveoelee keÀes veneR peeveles, Jes ieerlee %eeve-oelee keÀewve' keÀe efveCe&³e keÌ³ee os mekeÀles~ ³es peve-meeOeejCekeÀe keÀesì& nw, peneB ieerlee %eeve-oelee efme× nesiee~

legce Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neWies lees legcnejs mJeªhe mes Jes Deheves Deheves mJeªheceW efmLele nes pee³eWies Deewj %eeve keÀer mel³elee keÀes DevegYeJe keÀjWies~ legce Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceWefmLele neWies lees GvekeÀes mee#eelkeÀej nes pee³esiee~ legce Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neWies leeslegcnejs mJeªhe ceW hejceelcee kesÀ mJeªhe keÀes osKeWies~

legce Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neWies lees Jes legcnejer ¢efä-Je=efÊe mes megKe-Meeefvle keÀeDevegYeJe keÀjWies~ pewmes ye´ïee yeeyee ves ncekeÀes keÀje³ee~ Son shows Father, ye®®es Òel³e#e neWieslees yeehe Òel³e#e nesiee~

hejceefhelee hejceelcee ves pees ieerlee %eeve efo³ee nw, GmekesÀ Devegªhe nceejs peerJeve keÀerOeejCee³eW nes pee³eW, leye ieerlee %eeve efme× nesiee~ pewmes ye´ïee yeeyee ves keÀj kesÀ efoKee³ee~

ieerlee %eeve keÀer OeejCee ner ieerlee %eeve keÀes Deewj ieerlee %eeve oelee keÀes Òel³e#e keÀjsieer~ peyenceejer efmLeefle ieerlee %eeve kesÀ meej ªhe ceW DeLee&led osn meefnle osn mes meJe& mecyevOeeW mes veäesceesne Deewjmce=efle mJeªhe keÀer nesieer, nce efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neWies lees nceejerJen efmLeefle ieerlee %eeve oelee keÀes efme× keÀjsieer~

³eeo keÀjves Deewj HeÀe@uees keÀjves ceW Devlej³eeo keÀjves ceW efpemekeÀes ³eeo keÀjles GmekeÀe mJeªhe meeceves jnlee nw hejvleg HeÀe@uees keÀjves

ceW HeÀe@uees keÀjves Jeeuee Gme mJeªhe ceW efmLele neslee nw, efpemekeÀes HeÀe@uees keÀjlee nw DeLee&led efMeJeyeeyee

161

kesÀ meceeve cegkeÌle Deewj ye´ïee yeeyee kesÀ meceeve cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle ceW efmLele neslee nw~ yeehe meceeveyevevee DeLee&led Deheves efyevog ªhe ³ee HeÀefjMlee mJeªhe ceW efmLele nesvee, efkeÀmeer keÀes ³eeo veneR keÀjvee~hejvleg Fme mel³e keÀes Yetuevee veneR nw efkeÀ ³eeo keÀjvee, mJeªhe yeveves keÀer ÒeLece efmLeefle nw, ÒeLece meeræ[erhej ®eæ{ves Jeeuee ner Deefvlece meeræ[er lekeÀ hengB®e mekeÀlee nw~ ÒeLece meeræ[er Yeer DeeJeM³ekeÀ nw hejvleg Gmesner Deefvlece meeræ[er mecePe uesvee DeLee&led yeehe meceeve mecePe uesvee SkeÀ Yetue nesieer~ yeehe meceeve yeveveeDeLee&led yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee DeLee&led Gme mJeªhe ceW efmLele nes peevee~

Fme mel³e keÀe Yeer %eeve Deewj efve½e³e jns efkeÀ nj Deelcee keÀe met#ce mJeªhe ³ee HeÀefjMleemJeªhe met#ce Jeleve ceW nw Deewj nj Deelcee keÀes GmekeÀes OeejCe keÀjves kesÀ yeeo ner efvejekeÀejer mJeªheceW efmLele neskeÀj efvejekeÀejer ogefve³ee ceW peevee nw~ FmeefueS meyekeÀes HeÀefjMlee yevevee nw, Yeues ner JenefmLeefle SkeÀ meskesÀC[ keÀer nes ³ee SkeÀ meeue keÀer ³ee SkeÀ uecyes mece³e keÀer~ pewmes ye´ïee yeeyee keÀer nw~peye lekeÀ ³eeo keÀjles nQ leye lekeÀ Jen mJeªhe veneR yeves nQ, mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ ÒeejefcYekeÀheg©<eeLe& ceW nQ hejvleg GmeceW efmLele nesvee Deefvlece efmLeefle nw, Jen heg©<eeLe& veneR uesefkeÀve heg©<eeLe& keÀeHeÀue nw~ efMeJe yeeyee lees meoe ner Gme efmLeefle ceW nw, ye´ïee yeeyee ves heg©<eeLe& keÀj Gme efmLeefle keÀesyevee³ee nw~ mece³e mechetCe&lee keÀer Deesj pee jne nw FmeefueS ncekeÀes Deheves mechetCe& mJeªhe ceW efmLelenesvee nw DeLee&led yeehe meceeve yevevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

³eeo jns yeeyee ves ³eeo keÀjves keÀer yeele veneR keÀner nw, ve keÀesF& DeY³eeme keÀjves keÀer yeelekeÀner nw yeefukeÀ yeehe meceeve yeveves Deewj HeÀe@uees keÀjves keÀer yeele keÀner nw~ yeehe kesÀ ®eefj$e keÀes YeerkesÀJeue ³eeo ³ee iee³eve veneR keÀjvee nw uesefkeÀve yeehe kesÀ keÀle&J³eeW keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~ HeÀe@uees keÀjvee³eeo keÀjvee veneR nw uesefkeÀve Gme mJeªhe ceW efmLele nesvee nw~ pewmes efMeJeyeeyee meoe Deheves efvejekeÀejermJeªhe ceW efmLele jnles nQ, Deheves mJeªhe ³ee hejceOeece keÀes ³eeo veneR keÀjles~ meekeÀej ceW Deeles YeerGmeer mJeªhe ceW efmLele jnles nQ~ DeJ³ekeÌle yeeheoeoe Yeer meekeÀej ceW Deeles Yeer Deheves DeJ³ekeÌlemJeªhe ceW jnles nQ, Ssmes HeÀe@uees keÀjvee DeLee&led Gme mJeªhe ceW efmLele nesvee~

meekeÀej ye´ïee yeeyee ves Yeer Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe Deewj HeÀefjMlee mJeªhe ceW ®eueles-efHeÀjles, keÀce& keÀjles Yeer jnkeÀj efoKee³ee Deewj DevegYeJe keÀje³ee, kesÀJeue Deheves mechetCe& mJeªhe keÀes³eeo veneR efkeÀ³ee uesefkeÀve Gme mJeªhe keÀes meekeÀej ceW yevekeÀj efoKee³ee - Ssmes HeÀe@uees HeÀeoj DeLee&ledmeoe keÀeue kesÀ efueS Jen mJeªhe yeve pee³es~ ³eeo keÀjvee lees kesÀJeue yeveves keÀe heg©<eeLe& nw, yeveveeveneR nw~

lees yeehe meceeve yevevee, HeÀe@uees HeÀeoj keÀjvee DeLee&led meoe Deheves efvejekeÀejer mJeªhe ³eeHeÀefjMlee mJeªhe DeLee&led cegkeÌle-peerJevecegkeÌle mJeªhe ceW efmLele jnW~ Gme mJeªhe ceW efmLele neskeÀj

162

keÀce& keÀjW, osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele jnW, ve efkeÀ GmemJeªhe keÀes kesÀJeue ³eeo keÀjles jnW, GmekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjles jnW~ GvekesÀ mJeªhe keÀes ³eeo keÀjGvekesÀ iegCeeW keÀe ef®evleve keÀjves mes GvekeÀer peerJeve ceW OeejCee lees nesleer nw hejvleg Gme mJeªhe ceW efmLelenesvee Deefvlece efmLeefle nw~

yeeyee ves meekeÀej ceW DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW ceW ef®e$e jKeves ³ee ef®e$e hej ceve-yegef× keÀesSkeÀeûe keÀjves keÀer cevee keÀer nw~ keÀye Yeer HeÀe@uees keÀjves ³ee yeehe meceeve yeveves kesÀ efueS ef®e$e jKeves kesÀefueS veneR keÀne nw~ Yeues ef®e$e ncekeÀes GvekeÀer ³eeo efoueelee nw~ FmekesÀ efueS yeeyee ves keÀne nw ef®e$ekeÀes osKekeÀj ®eefj$e keÀer ³eeo Dee³es DeLee&led kesÀJeue ef®e$e keÀer ³eeo veneR uesefkeÀve ®eefj$e keÀer ³eeoDee³es~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle keÀes heeves kesÀ efme×evlecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe pevceefme× DeefOekeÀej nw DeLee&led nj Deelcee keÀes

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle hejceelcee mes Deheves cetueYetle DeefOekeÀej kesÀ ªhe ceW DeJeM³e efceueleer nw, FmeefueSnj Deelcee keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DevegYeJe keÀjves keÀer cetueYetle F®íe nw Deewj Jen GmekesÀ efueSmelele Òe³elveMeerue jnleer nw~ Fme mebiece³egieer peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle keÀes heeves ³eeDevegYeJe keÀjves kesÀ oes efme×evle nQ -SkeÀ nw - efMeJeyeeyee kesÀ Thej Deìue Þe=×e-YeeJevee kesÀ keÀejCe GvekesÀ nj Meyo hej efJeéeemejKekeÀj efyevee keÀesF& mebkeÀuhe-efJekeÀuhe efkeÀ³es ¢æ{lee mes DeeeflcekeÀ efmLeefle kesÀ DeY³eeme kesÀ DeeOeej hejDeheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ keÀejCe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes DevegYeJe keÀjvee, GmekesÀ megKeceW jnvee Deewj yeeo ceW %eeve kesÀ je]peeW keÀes mecePeles peevee leLee mecePekeÀj Gme DevegYeJe keÀes yeæ{elesngS mLeeF& yeveevee~ ³e%e kesÀ Deeefo kesÀ heg©<eee|Le³eeW keÀer Òee³e: ³ener efmLeefle jner~ Jes meye yeeyee kesÀh³eej ceW DeekeÀj, mee#eelkeÀej Deeefo kesÀ DeeOeej hej %eeve ceW Dee ie³es, yeeyee kesÀ h³eej ceW Kees ie³esDeewj yeeo ceW %eeve kesÀ ieg¿e je]pe mheä nesles ie³es lees GvekeÀes mecePekeÀj GveceW hekeÌkesÀ nesles ie³es~otmeje nw - %eeve kesÀ je]peeW keÀes De®íer jerefle mecePekeÀj, GveceW efve½e³e keÀjkesÀ yeeyee keÀes hen®eeveveeDeewj Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe ¢æ{lee mes DeY³eeme keÀjvee~ Jele&ceeve kesÀ heg©<eee|Le³eeW keÀerÒee³e: efmLeefle ³ener nw keÌ³eeWefkeÀ %eeve ceW Deeles ner DeefOekeÀlej DeelceeDeeW keÀer yegef× ceW %eeve kesÀ cegK³e-cegK³e hJeeFvìdme Deewj je]pe Dee peeles nQ Deewj GmekesÀ DeeOeej hej Jes yeeyee keÀes hen®eeveles nQ, efve½e³ekeÀjles nQ, efHeÀj Deheveer cetue efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe efHeÀj heg©<eeLe& keÀjles nQ Deewj GmekeÀes ef®ejmLeeF&yeveeles nQ~

163

efMeJeyeeyee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee keÀne peelee nw keÌ³eeWefkeÀ SkeÀ yeej efMeJeyeeyeemeyekeÀes Deheveer cetue DeJemLee keÀe DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeLee&led mechetCe&lee Deewj mechevveleekeÀe DevegYeJe DeJeM³e keÀjelee nw, efpemekesÀ keÀejCe hejceelcee keÀes meJee&lceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌleoelee keÀne peelee nw~ Gme DevegYeJe kesÀ yeeo Gme DeJemLee keÀes ef®ej mLeeF& yeveeves kesÀ efueS njskeÀheg©<eeLeea keÀes Dehevee heg©<eeLe& keÀjvee heæ[lee nw~ DeYeer Yeer nce osKeles nQ efkeÀ DeJ³ekeÌle yeeheoeoecegjueer ®eueeles-®eueeles cegjueer kesÀ yeer®e ceW ner [s[ meeFuesvme ³ee cegefkeÌle keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJekeÀjeles nQ Deewj cegjueer ®eueeles-®eueeles nbmeeles-yenueeles peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ~ mesvìjeWhej ³ee Deheves-Deheves mLeeveeW hej Yeer heg©<eee|Le³eeW keÀes Ssmes DevegYeJe yeeyee keÀjeles jnles nQ~

oesveeW ner ÒekeÀej kesÀ heg©<eee|Le³eeW keÀe Dehevee-Dehevee DevegYeJe nw, GmekeÀe cenlJe nw hejvlegncekeÀes Fme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS peneB Keæ[s nQ, JeneR DevegYeJe keÀjvee nw Deewj GmeefmLeefle keÀes ef®ej mLeeF& yeveeves keÀe heg©<eeLe& DeejcYe keÀj osvee nw, leye ner nce Deheves ue#³e keÀes ÒeehlekeÀj mekeWÀies~ Deye veneR lees keÀye veneR' keÀe efme×evle ner meHeÀuelee keÀe je]pe nw keÌ³eeWefkeÀ yeeyee ves keÀnenw efkeÀ meye De®eevekeÀ nesvee nw~ Jewmes Yeer osKeles nQ efkeÀ ce=l³eg keÀe keÀesF& mece³e efveef½ele veneR nw, efkeÀmeerYeer mece³e nes mekeÀleer nw lees Devle Yeuee lees Yeuee nw, GmekesÀ efueS ncekeÀes SJej-js[er jnvee DeefleDeeJeM³ekeÀ nw DeLee&led meoe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle ceW jnvee nw~* yeeyee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe lees meyekeÀes keÀjelee nw hejvleg meoe keÀeue Gme DevegYeJe ceWjnves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee nj Deelcee keÀe Dehevee keÀece nw~ pees efpelevee DeLekeÀ heg©<eeLe& keÀjkesÀGme DevegYeJe keÀes ef®ej mLeeF& yevee ueslee nw, Glevee ner Deheves Fme peerJeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeDevegYeJe keÀjlee nw Deewj YeefJe<³e peerJeve kesÀ efueS peerJevecegefkeÌle keÀe Keelee mebef®ele keÀjlee nw~ ye´ïeeyeeyee ves Deeefo mes ner ¢æ{ heg©<eeLe& keÀjkesÀ Gme DevegYeJe keÀes mLeeF& yevee³ee, efpemekesÀ HeÀue mJeªheGvneWves mechetCe& heo hee³ee~ Deepe Yeer ye´ïee yeeyee peerJevecegefkeÌle kesÀ meJeex®®e efMeKej hej efmLele nQDeLee&led GmekesÀ DevegYeJe ceW nQ~

mebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe cenlJemebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle meJe& DeelceeDeeW keÀes hejceefhelee hejceelcee keÀe Jemee& nw,

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deelcee keÀer Deeefo-Deveeefo efmLeefle nw Deewj Deelcee keÀer cetueYetle h³eeme nw~ meYeerDeelceeDeeW keÀes ogKe-DeMeeefvle kesÀ mece³e cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer KeeR®e nesleer nw Deewj Jes GmekesÀ efueShejceelcee keÀes hegkeÀejleer nQ~ mebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle keÀe keÌ³ee cenlJe nw,

164

Jele&ceeve ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe YeefJe<³e keÀer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle mes keÌ³ee mecyevOe nw- Fme mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe peye ncekeÀes nesiee leye ner nce Ssmee heg©<eeLe& keÀj mekeWÀies,efpememes ncekeÀes DeYeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nes mekesÀ~``keÌ³eeW yeeheoeoe yeej-yeej ³eeo efoueelee nw, keÀejCe? mece³e keÀes osKe jns nes, yeéïeCe Deelcee³eWmJe³eb keÀes Yeer osKe jner nQ~ ceve peJeeve neslee peelee nw, leve yegpegie& neslee peelee nw~ mece³e DeewjDeelceeDeeW keÀer hegkeÀej De®íer lejn mes megveves ceW Dee jner nw?''


%eeve ceeie& ceW mecePe keÀj pees efmLeefle yeveeles nQ, Jen mLeeF& nesleer nw Deewj n" mes pees efmLeefleyeveeles nQ, GmeceW DevegYeJe lees neslee nw uesefkeÀve Jen DemLeeF& nesleer nw~ DeveskeÀ YekeÌleeW Deewj n"³eesefie³eeWves Yeer n" mes Ssmeer efmLeefle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee efHeÀj Yeer mece³e keÀer ieefle kesÀ meeLe GvekeÀer Jen efmLeefleueeshe nes ie³eer Deewj Jes veer®es efiejles ie³es~ ue#ceer-veeje³eCe peerJevecegefkeÌle keÀer meJeex®®e efmLeefle ceW neslesngS Yeer veer®es Dee ie³es DeLee&led mece³eevlej ceW leceesÒeOeeve yeve ie³es~ FmeefueS nj yeele keÀer JeemleefJekeÀleekeÀes mecePekeÀj Gmes mJeªhe ceW ueevee nw~* mebiece³egie ceneve nw, GmekeÀer Òeeefhle³eeB ceneve nQ, mebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJeceneve nw~ efpemekeÀes Fve Òeeefhle³eeW keÀe %eeve nes peelee nw, DevegYeJe nes peelee nw, GmekeÀes ³es peerJeveDeJeM³e ner hejce megKece³e DevegYeJe nesiee~ Jen keÀYeer Yeer Fme peerJeve mes Tye veneR mekeÀlee~ Jenmeoe Deheves Yeei³e keÀes osKekeÀj megKe keÀe DevegYeJe keÀjlee nw DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeceW jnlee nw, efpememes GmekeÀe peerJeve otmejeW kesÀ efueS DeeoMe& yeve peelee nw~

ye´ïee yeehe meceeve Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peeDees lees DeYeer ner megj-ogue&YecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjesies Deewj DeehekeÀer efmLeefle ueeFì neGme yevekeÀjmeJe& DeelceeDeeW keÀes Yeer Fme hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀje³esieer, pees legcnejs YeefJe<³e megKe keÀe DeeOeejnw~ Fme Þesÿ heg©<eeLe& ceW `Deece kesÀ Deece ieg"efue³eeW kesÀ oece' Jeeueer keÀneJele ®eefjleeLe& nesleer nwDeLee&le Gmemes oesveeW ner ueeYe neWies~ ³es DevegYeJe ner Fme peerJeve keÀer me®®eer Òeeefhle nw Deewj peerJeve keÀerme®®eer meHeÀuelee nw Deewj Fme DevegYetefle ceW meoe jnvee yeéïeCe peerJeve keÀe ³eLeeLe& keÀle&J³e nw~

keÀjeJevenej keÀje jne nw, ceQ efveefceÊe keÀjvenej yeve keÀj jns nQ - ³en mce=efle jnves mesmenpe osn-DeefYeceeve mes cegkeÌle yeve peeles nQ Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe megKe DevegYeJe keÀjles nQ~ YeefJe<³eceW peerJevecegefkeÌle lees Òeehle nesveer ner nw uesefkeÀve Deye mebiece³egie hej peerJevecegefkeÌle keÀe DeueewefkeÀkeÀ DeevevoDeewj ner DeueewefkeÀkeÀ nw~ YeefJe<³e mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe DeeOeej mebiece³egie keÀer peerJevecegefkeÌlenw keÌ³eeWefkeÀ ³eneB kesÀ mebmkeÀej ner JeneB kesÀ pevce keÀe DeeOeej yeveles nQ~

165

`èfmeHe&À SkeÀ yeele keÀjes - Deheves vewveeW ceW efyevoer keÀes mecee oes, yeme~ SkeÀ efyevoer mes lees osKeles nesDeewj otmejer efyevoer Yeer mecee oes~ lees cesnvele veneR keÀjveer heæ[sieer~ pewmes Deelcee, Deelcee keÀes osKe jnernw~ Deelcee, Deelcee mes yeesue jner nw~ DeeeflcekeÀ Je=efÊe Deewj DeeeflcekeÀ ¢efä yeveeDees~ mecePee - keÌ³eekeÀjvee nw?'' De.yeeheoeoe 17.10.03

75 hejmesvì cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLele jnves keÀe ceeheoC[ keÌ³ee?ÒeÍe>> - yeeyee ves 6 ceeme ceW keÀce mes keÀce 75 ÒeefleMele lekeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle keÀes yeveeveskesÀ efueS keÀne nw lees 6 ceeme ceW 75 ÒeefleMele efmLeefle keÀe DeLe& keÌ³ee nw? GmekeÀe ceeheoC[ keÌ³ee nw?GmekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀe mJeªhe keÌ³ee nw? keÌ³ee keÀesF& meercee jsKee Ssmeer nw, efpememes nce mecePe mekeWÀefkeÀ Deye nceejer mechetCe&lee keÀer efmLeefle DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer 75 ÒeefleMele efmLeefle nw?FmekesÀ oes ceeheoC[ nQ -SkeÀ mece³e kesÀ DeeOeej hej - DevegYeJe Ssmee keÀnlee nw ³ee lees cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe nesiee ³eeyevOeve keÀe DevegYeJe nesiee~ Deye pees 75 ÒeefleMele keÀer yeele nw, Gmemes Ssmee mecePe ceW Deelee nw efkeÀDeYeer ncekeÀes pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe kegÀí meskesÀC[, kegÀí efceveìeW, IeCìeW keÀe neslee nw,GmekeÀer meercee keÀes yeæ{eles ngS GmekeÀes efove-jele DeLee&led 24 IeCìs ceW keÀce mes keÀce 18 IeCìs lekeÀDevegYeJe keÀjW lees keÀne pee³esiee efkeÀ DeYeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe 75 ÒeefleMele lekeÀ nw ³eeDeJemLee 75 ÒeefleMele lekeÀ nes ieF& nw~ ³es cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe lees DeYeer ner neslee nwDeewj nes mekeÀlee nw, GmekesÀ efueS 6 ceeme keÀer Òeleer#ee keÀer yeele veneR nw, Òeleer#ee nw Gme DevegYeJe keÀesyeæ{eves keÀer Deewj 75 ÒeefleMele lekeÀ ues peeves keÀer~otmeje keÀueeDeeW kesÀ DeeOeej hej - pewmes ®evêcee keÀer keÀuee³eW yeæ{leer nQ Deewj yeæ{les-yeæ{les mechetCe& yevepeelee nw Ssmes ner Deheveer DeJemLee keÀes mechetCe&lee kesÀ efMeKej lekeÀ ues peevee nw~ hejvleg FmekeÀeceeheoC[ keÌ³ee nesiee Deewj kewÀmes nce mecePeWies efkeÀ nce keÀneB lekeÀ hengB®es nQ, Jen Yeer Devegceeve nerkeÀjWies~ nceejs peerJeve mes efpelevee J³eLe& Deewj vesiesefìJe Kelce neslee peelee nw Deewj meceLeea Deeleer peeleernw, Gmemes mecePee pee mekeÀlee nw efkeÀ nce keÀneB lekeÀ hengB®es nQ~``yeeyee keÀe jeef$e keÀes K³eeue ®euee efkeÀ ceveg<³e 21 pevce keÀnles nQ, iee³eve Yeer keÀjles nQ~ DeYeer ³enF&éejer³e pevce SkeÀ Deueie nw~ Dee" pevce mele³egie ceW, 12 pevce $eslee ceW, 21 pevce Üehej ceW, 42

pevce keÀefue³egie ceW~ ³en legcneje F&éejer³e pevce meyemes Tb®e pevce nw, pees S[e@hìs[ pevce nw~ legceyeéïeCeeW keÀe ner ³en meewYeei³eMeeueer pevce nw~''


166

cegefkeÌle, peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeve yevOe keÀe mecyevOecegefkeÌle, peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeveyevOe keÀe hejmhej Ieefveä mecyevOe nw DeLee&led SkeÀ keÀe

DevegYeJe otmejs kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw~ peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS peerJeveyevOe keÀeDevegYeJe nesvee Deefle DeeJeMkeÀ nw DeLee&led efpevekeÀes peerJeveyevOe keÀe DevegYeJe nw, Jes ner peerJevecegefkeÌle keÀeYeer DevegYeJe keÀjWies hejvleg ³es DeeJeM³ekeÀ veneR efkeÀ Jen DevegYeJe Fme SkeÀ pevce ceW ner nes~ DeelceeDeefJeveeMeer nw, GmeceW mebmkeÀej Deewj mce=efle³eeb Yeer DeefJeveeMeer jnleer nQ~ Deelcee pees SkeÀ yeej DevegYeJekeÀjleer nw, Jen meejs keÀuhe met#ce mce=efle ceW DeLee&led yeerpeªhe ceW Deelcee ceW mebef®ele jnlee nw Deewjmece³e Deeves hej GmekeÀer mce=efle peeûele nes peeleer nw~ pewmes mebiece³egie hej Deelcee hejceelcee kesÀmeeefveO³e keÀe, GvekesÀ h³eej keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, Jen ogKe-DeMeeefvle kesÀ mece³e Deelcee keÀes ³eeoDeelee nw Deewj Deelcee GmekesÀ efveJeejCe kesÀ efueS GvekeÀes ³eeo keÀjleer nw~ Deelcee³eW peye Fme Oeje hejhenues heeì& yepeeves Deeleer nQ, leye henues-henues peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj peyepeerJeveyevOe ceW Deeleer nQ DeLee&led ogKe-DeMeeefvle ceW Deeleer nQ lees GvekeÀes henues DevegYeJe keÀer ngF&peerJevecegefkeÌle keÀes ³eeo Deeleer nQ Deewj GmekesÀ efueS Deelcee³eW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nQ, GmekesÀefueS YeefkeÌle Deeefo keÀjleer nQ~ Ssmes ner peye hejceelcee mes Deelcee³eW efceueleer nQ, Gvemes peerJevecegefkeÌlekeÀe Jemee& efceuelee nw DeLee&led DevegYetefle nesleer nw, lees DeelceeDeeW keÀes GmekeÀer DevegYetefle peerJeveyevOe keÀerDevegYetefle kesÀ DeeOeej hej ner nesleer nw DeLee&led efpevneWves efpelevee peerJeveyevOe keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee nesiee,Glevee ner peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesiee~ hejceelcee Yeer keÀnles nQ - efpeve DeelceeDeeW ves yengle YeefkeÌlekeÀer nesieer, GvekeÀes ner ³es %eeve De®íe ueiesiee, GvekeÀes ner ³eneB megKe Yeemesiee~

peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS cegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesvee Yeer Deefle DeeJeM³ekeÀ nwDeLee&led henues cegefkeÌle keÀe DevegYJe, efHeÀj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ heg©<eeLe& ceW Yeer pees cegefkeÌlekeÀe DeLee&led efvejekeÀej efmLeefle keÀe DeLee&led yeerpeªhe efmLeefle keÀe DeLee&led efveme¥keÀuhe efmLeefle keÀe efpeleveemeHeÀue DeY³eeme Deewj DevegYeJe keÀjlee nw, GmekeÀes peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe Yeer Glevee ner Þesÿ Deewjmenpe neslee nw~ n"³eesie ceW Yeer henues efveme¥keÀuhe meceeefOe kesÀ efme× nesves keÀer yeele keÀner ieF& nw, efHeÀjefvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀer efmeef× efme× nesves keÀer yeele keÀner ieF& nw DeLee&led efpevekeÀer efveme¥keÀuhe meceeefOeefme× nesieer, GvekeÀer ner efvee|JekeÀuhe meceeefOe efme× nesieer~ me=efä-®e¬eÀ keÀes Yeer osKeW lees henues DeelceecegefkeÌle ceW peeleer nw, efHeÀj peerJevecegefkeÌle ceW Deeleer nw Deewj peerJevecegefkeÌle kesÀ yeeo peerJeveyevOe ceW Deeleernw~ peerJeveyevOe kesÀ yeeo hejceelcee efhelee GmekeÀes cegefkeÌle ceW ues peeles nQ~

Fme ÒekeÀej nce efJe®eej keÀjW lees osKeWies efkeÀ cegefkeÌle, peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeveyevOe keÀe

167

hejmhej Ieefveä mecyevOe nw DeLee&led SkeÀ-otmejs hej DeeOeeefjle nQ DeLee&led SkeÀ-otmejs keÀe DeeOeej nQ~``peye yeehe DeYeer efceuee nw lees Jemee& Yeer DeYeer efceuee nw~ ... ÒewefkeÌìkeÀue pees Jemee& nw, Jen DeYeer Òeehleneslee nw~ peerJeve-yevOe kesÀ meeLe ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ JeneB lees peerJeve-yevOe keÀer yeelener veneR, JeneB lees efmeHe&À GmekeÀer ÒeejyOe ceW neWies~''


``cegefkeÌle keÀer DeJemLee keÀe Deiej DevegYeJe keÀjles nes lees cegkeÌle nesves kesÀ yeeo peerJeve-cegefkeÌle keÀeDevegYeJe Dee@ìescesefìkeÀueer nes peelee nw~ ... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeYeer keÀjvee nw ve efkeÀYeefJe<³e ceW~ ... Jen nw Þesÿ keÀceeX keÀer ÒeejyOe uesefkeÀve Þesÿ keÀce& lees DeYeer nesles nQ vee, lees Òeeefhle keÀeYeer DevegYeJe DeYeer nesiee vee~''


cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀer hejKeefkeÀmeer Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nes jne nw DeLee&led keÀesF& Deelcee

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW nw, GmekeÀes kewÀmes peeve mekeÀles nQ, GmekesÀ efueS Yeer yeeyee ves DeveskeÀyeeleW keÀner nQ DeLee&led yeleeF& nw, efpememes nce mecePe mekeÀles nQ efkeÀ keÀesF& Deelcee efkeÀlevee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW nw~ Gve yeeleeW mes kegÀí keÀe ³eneB JeCe&ve keÀj jns nQ:-Gme Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeLee&led hejceMeeefvle, hejcemegKe keÀer DevegYetefle nesieer~GmekeÀes ³es yeéïeCe peerJeve hejceevevoce³e DeLee&led meHeÀue ngDee DevegYeJe nesiee~Jen jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#ee mes cegkeÌle efmLeefle keÀeDevegYeJe keÀjsiee~GmekeÀes ³es peerJeve meJe& Òeeefhle³eeW mes mechevve DevegYeJe nesieer~Jen Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes mee#eer neskeÀj osKesiee~GmeceW ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: Glhevve nesiee, FmeefueS GmekesÀ mebkeÀuhe yengle keÀce neWies~GmeceW Deheves-heje³es, Me$eg-efce$e keÀer YeeJevee veneR nesieer DeLee&led GmekeÀes meye Deheves DevegYeJe neWies Deewjmeye GmekeÀes Dehevee DevegYeJe keÀjWies~Gme Deelcee keÀes mJe³eb Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led hejceMeeefvle-hejcemegKe DeLee&led Deleerefvê³emegKe keÀer DevegYetefle nesieer Deewj Dev³e Yeer GmekesÀ meeefveO³e mes GmekeÀe DevegYeJe keÀjWies DeLee&led Dev³eDeelcee³eW Yeer GmekesÀ meeefveO³e mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWieer~ pewmes ye´ïee yeeyee kesÀmeeefveO³e mes nesleer Leer~

168

Jen yeehe meceeve ceeve-Deheceeve, efvevoe-mlegefle, pe³e-hejepe³e, ueeYe-neefve, megKe-ogKe ... meye meshejs nesiee, oeWvees ceW GmekeÀer efmLeefle meceeve DeLee&led SkeÀjme nesieer~Jen meoe efveYe&³e nesiee, ce=l³eg keÀe Ye³e Yeer GmekeÀes veneR nesiee~ peerJeve Deewj ce=l³eg GmekesÀ efueS meceevemegKeoe³eer neWies~

³es efJeée-veeìkeÀ hejce keÀu³eeCece³e nw - Fme mel³e keÀes peevekeÀj Jen hejcemegKe keÀeDevegYeJe keÀjsiee~ efJeée-veeìkeÀ keÀes mee#eer neskeÀj osKesiee Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepee³esiee~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer efmLeefle kesÀ efvekeÀì hengB®eves Jeeueer Deelcee mJe³eb keÀes owefnkeÀ,owefJekeÀ, YeeweflekeÀ meJe& ÒekeÀej kesÀ yevOeveeW mes cegkeÌle DevegYeJe keÀjsieer~ pees Fve meyemes cegkeÌle nesiee JenerFme heg©<eesÊece mebiece³egie hej peerJevecegefkeÌle kesÀ me®®es megKe keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀiee~ keÀce& keÀjles YeerSsmeer DeJemLee ceW jnW, GmekeÀe DevegYeJe keÀjW~

peerJevecegkeÌle Deelcee keÀer efmLeefle F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer nesleer nw DeLee&led GmekeÀes meJe&Òeeefhle³eeB mece³e hej mJele: Òeehle nesleer nQ, GmekeÀes GmekesÀ efueS F®íe keÀjves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀleeveneR nesleer nw~ GmekeÀes hejceefhelee hejceelcee ves pees efo³ee nw, Gmes ner osKesiee Deewj GmekeÀe ueeYeG"e³esiee Deewj meoe KegMeer keÀe DevegYeJe keÀjsiee~ otmejeW kesÀ heeme keÌ³ee nw Jen GmekeÀes osKeles ngS YeerveneR osKesiee keÌ³eeWefkeÀ pees Deheveer Òeeefhle³eeW kesÀ megKe ceW leuueerve neslee nw, GmekesÀ heeme otmejs keÀerÒeeefhle³eeW keÀes osKeves keÀe ve mece³e neslee nw Deewj ve ner GmekeÀes otmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKeves keÀerF®íe nesleer nw~ Jen F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle ceW neslee nw~ pees Deheveer Òeeefhle³eeW keÀes YetueengDee neslee nw, Jener otmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀer Deesj osKelee nw Deewj GvekeÀer Deesj ueeueeef³ele neslee nw~pees Deheveer Òeeefhle³eeW keÀes Yetue otmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKelee nw Jen meoe ogKeer jnlee nw keÌ³eeWefkeÀJen Deheveer Òeeefhle³eeW keÀe Yeer megKe veneR ues heelee Deewj otmejeW keÀer Òeeefhle kesÀ megKe efceueves keÀe lees ÒeÍe>>ner veneR~ ³es Jewje³eìer efJeée-veeìkeÀ nw, meJee&lceeDeeW keÀes Jewje³eìer Òeeefhle³eeB nQ~ FmeceW meyekeÀes SkeÀpewmeer Òeeefhle³eeB nes ner veneR mekeÀleer nQ~

cegefkeÌle kesÀ efvekeÀì hengB®eves Jeeueer Deelcee keÀes hejceOeece Iej keÀer leerJe´ DeekeÀ<e&Ce nesleer nwDeewj peerJeve-cegefkeÌle kesÀ efvekeÀì Deelcee keÀes mJeie& keÀer DeekeÀ<e&Ce nesleer nw~ Jen Fme ogefve³ee mes Ghejeceneslee nw~``³en Deepe Deewj keÀue keÀe Kesue nw~... pees %eeveer let Deelcee nQ, GvekesÀ efueS Deeves Jeeuee keÀueFlevee ner mheä nesiee, efpelevee Deepe mheä nw~''


``³eesie keÀer efjpeuì nw - ³eesie³egkeÌle, ³egefkeÌle³egkeÌle yeesue Deewj ®eueve~... ³eesieer DeLee&led ³eesieer peerJeve

169

keÀe peerJeve ceW ÒeYeeJe~'' De.yeeheoeoe 31.12.2000

* osn mes v³eeje nesves keÀe Ssmee DeY³eeme nes efkeÀ peerJeve keÀer meye F®íe³eW-DeeMee³eW-DeekeÀeb#ee³eWOetefceue nes pee³eW lees mebkeÀuhe keÀjles ner SkeÀ meskesÀC[ ceW Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejsneskeÀj Deheves Devevle ceW KeeskeÀj hejceMeeefvle Deewj hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjWies DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjWies~ ³ener peerJeve keÀer me®®eer meHeÀuelee nw Deewj Jele&ceeve Deewj YeefJe<³emegKeer peerJeve keÀe DeeOeej nw~* Fme yeéïeCe peerJeve ceW meJe&MeefkeÌleJeeve, %eevemeeiej hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe efJeée-veeìkeÀ kesÀ³eLeeLe& %eeve, yeehe kesÀ Fme %eeve-³e%e ceW jnles, F&éejer³e heefjJeej ceW jnles ogKeer nesvee Yeer ceneheehe nw~³es peerJeve lees hejce megKece³e nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megj-ogue&Ye megKe kesÀ DevegYeJe kesÀ efueSnw~ pees Fme mel³e keÀes mecePe ueslee nw, Jener cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Fme me®®es megKe keÀes DevegYeJe keÀjleenw~``keÀcee&leerle DeLee&led1- ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ keÀce& Deewj mecyevOe oesveeW ceW mJeeLe& YeeJe mes cegkeÌle,2- efheíues pevceeW kesÀ keÀceeX kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Deewj Jele&ceeve peerJeve kesÀ keÀcepeesj mJeYeeJe-mebmkeÀej... Fme yevOeve mes Yeer cegkeÌle,3- hegjeveer ogefve³ee ceW Fme hegjeves Deefvlece Mejerj ceW efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer J³eeefOe, pees Þesÿ efmLeefle keÀesnue®eue ceW uee³es, Gmemes Yeer cegkeÌle~''


Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj Dev³e OeceeX keÀerpeerJevecegefkeÌle ceW Devlej

Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj Dev³e OeceeX keÀer peerJevecegefkeÌle ceWceneve Devlej nw, efpemekeÀe DeeYeeme cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee hejceelcee ves nce meYeer keÀes keÀje³ee nw~hejceelcee efhelee ves peerJevecegefkeÌle keÀe %eeve Yeer efo³ee nw lees GmekeÀe DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw, meeLe nerncekeÀes Fme mel³e keÀe DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw efkeÀ legce Deelcee³eW efkeÀleveer ceneve nes, legcnejerpeerJevecegefkeÌle efkeÀleveer ceneve nw~ Deheveer cenevelee keÀes peevees Deewj GmekeÀe DevegYeJe keÀjes leLee GmekesÀDevegªhe keÀce& keÀjkesÀ Fme peerJeve keÀes meHeÀue keÀjes~``Deehe [e³ejskeÌì hejceelce-JebMeer Deelcee³eW nes~ Üehej mes YeefkeÌle Yeer keÀjles nes lees efyevee hen®eeve kesÀ

170

Yeer henues efMeJe yeehe keÀer ner YeefkeÌle keÀjles nes~ ye´ïee, efJe<Ceg, MebkeÀj met#ce osJeleeDeeW keÀer hetpee heerísMegª nesleer nw~ ... [e³ejskeÌì j®evee keÀes DeveskeÀ pevceeW kesÀ efueS peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

``veMes ceW Yeer Devlej nw lees Òeeefhle ceW Yeer Devlej nw~ ... [e³ejskeÌì j®evee keÀes DeveskeÀ pevceeW kesÀ efueSpeerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw~ ... DeehekeÀer peerJevecegefkeÌle DeeOee keÀuhe ®eueleer nw hejvleg Dev³eDeelceeDeeW keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj peerJeveyevOe DeeOee keÀuhe kesÀ Devoj ner efceuelee nw~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

``DeehekeÀer peerJevecegefkeÌle DeLee&led ieesu[ve-efmeueJej Spe, ®e¬eÀ kesÀ Yeer ieesu[ve-efmeueJej mece³e hejÒeehle nesleer nw~ DeehekeÀer ieesu[ve Spe lees ³egie Yeer ieesu[ve Spe keÀe Deewj Òeke=Àefle Yeer ieesu[ve Spe ceWnw~... lees GvneWkeÀer ieesu[ve Spe Deewj DeehekeÀer ieesu[ve Spe ceW efkeÀlevee Devlej ngDee~... FleveeveMee nw efkeÀ nce [e³ejskeÌì hejceelcee keÀer j®evee nQ~''

De.yeeheoeoe 8.4.92

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deewj Yeejle YetefceefMeJeyeeyee meJe& DeelceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw~ meejer ogefve³ee keÀes yeehe mes

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nw hejvleg Yeejle keÀes efJeMes<e peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& efceuelee nwkeÌ³eeWefkeÀ peye Yeejle peerJevecegkeÌle neslee nw lees ³eneB keÀer nj Deelcee peerJevecegkeÌle nesleer nw Deewj ³enme=efä mJeie& keÀnueeleer nw~ Yeues yeeo ceW Deeves Jeeueer Deelcee³eW Yeer peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJekeÀjleer nQ hejvleg Gme mece³e meejer ogefve³ee peerJevecegkeÌle veneR nesleer nw~ Üehej mes peerJevecegkeÌle DeewjpeerJeveyevOe efmLeefle meeLe-meeLe ®eueleer nw~ Yeejle peerJevecegkeÌle Yeer yevelee nw lees Yeejle ner peerJeveyevOeceW Yeer peelee nw~

Yeejle ceW peerJevecegkeÌle osJeer-osJeleeDeeW kesÀ ceefvoj yeveekeÀj hetpee nesleer nw~ Ssmes ceefvojyeveekeÀj efkeÀmeer osMe ceW efkeÀmeer keÀer Yeer hetpee veneR nesleer nw~`èfpeleveer YeejleJeeefme³eeW keÀer ®eæ{leer keÀuee Deewj Glejleer keÀuee nesleer nw, Glevee Deewj keÀesF& keÀer YeerveneR nesleer nw~ Yeejle ner Þesÿe®eejer Deewj YeÏäe®eejer yevelee nw~ Yeejle ner efvee|JekeÀejer Deewj Yeejle nerefJekeÀejer yevelee nw~... DeYeer YeejleJeeefme³eeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nw~ cegefkeÌle ceW peekeÀj efHeÀj peerJevecegefkeÌleceW Dee³eWies~'' mee.yeeyee 4.5.07 efjJee.``Yeejle keÀe Oece&-Meeðe nw ner SkeÀ ieerlee~ ... ieerlee keÀer ceefncee legce SkeÌ³etjsì peeveles nes~ efpemeieerlee mes yeehe DeekeÀj Yeejle keÀes mJeie& yeveeles nQ~ ... ieerlee keÀe YeieJeeve keÀewve Lee, GvekeÀes ve peeveves

171

kesÀ keÀejCe Pet"e keÀmece G"eles nQ~ Deye GvekeÀes keÀjskeÌì keÀjes~''mee.yeeyee 22.5.07 efjJee.

``YeejleJeemeer peerJevecegkeÌle Les, yeekeÀer meYeer Deelcee³eW efveJee&CeOeece ceW yeehe kesÀ heeme jnWieer~ ... mJeie&ceW peerJevecegkeÌle meYeer keÀes keÀnWies~ yeekeÀer GmeceW efpevneWves efpeleveer cesnvele keÀer, Glevee heo hee³ee~...yeehe ³en vee@uespe osles nQ, Deewj keÀesF& Yeer Fme me=efä-®e¬eÀ keÀer vee@uespe os ve mekesÀ~''

mee.yeeyee 19.5.07 efjJee.``legce Òeefle%ee keÀjes - nce efJekeÀej ceW keÀYeer veneR pee³eWies~ heefJe$elee keÀer ceoo keÀjes lees ceQ Yeejle keÀesheefJe$e yevee³eWies~ efncceles ye®®es ceoo os yeehe~ ³eeo veneR Deelee nw - keÀuhe-keÀuhe nce ³ener OevOeekeÀjles nQ, Yeejle keÀes mJeie& yeveeles nQ~ pees mJeie& yeveeves ceW cesnvele keÀjWies, Jes ner mJeie& kesÀ ceeefuekeÀyeveWies~'' mee.yeeyee 23.5.07 efjJee.``DeYeer YeejleJeemeer ogYee&i³eMeeueer nQ, YeejleJeemeer ner meewYeei³eMeeueer Les, efkeÀleves meentkeÀej Les~...yeehe heeJeve yeveves keÀe Ghee³e yeleueeles nQ, efpememes legce meye heeheeW mes cegkeÌle nes hegC³eelcee yeve pee³eWies~hegC³eelceeDeeW keÀer ogefve³ee Leer, mees efHeÀj mes mLeeheve nes jner nw~''


172

efJeefJeefOe ÒeMveQ. DecejlJe keÌ³ee nw Deewj GmekeÀer DevegYetefle keÌ³ee nw? ce=l³eg keÌ³ee nw Deewj ce=l³eg-efJepe³e keÌ³ee nw?ce=l³e-Ye³e Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nesves keÀe heg©<eeLe& keÌ³ee nw?Deelcee Depej-Decej-DeefJeveeMeer nw Deewj osn efJeveeMeer nw~ Deelcee hejceOeece mes DeekeÀj ³eneB osnªheer Jeðe OeejCe keÀj heeì& yepeeleer nw Deewj heeì& yepeeles ngS keÀceex Deewj heeì& kesÀ Devegmeej megKe-ogKekeÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ De%eevelee kesÀ JeMe peye Deelcee Deheves cetue mJeªhe keÀes YetuekeÀj osneefYeceevekesÀ JeMe nes peeleer nw leye Jen ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e kesÀ ogKe keÀes cenmetme keÀjleer nw DeewjGmemes cegkeÌle nesves keÀe heg©<eeLe& keÀjleer nw~ JeemleefJekeÀlee keÀes osKeW lees hejceOeece ceW peye Deelcee Dehevescetue mJeªhe ceW jnleer nw leye GmekeÀes DecejlJe keÀer keÀesF& cenmetmelee veneR nw~ ce=l³eg-DecejlJe kesÀ ogKe³ee megKe keÀer cenmetmelee keÀe ÒeÍe>> lees peye ³eneB osn ceW Deeleer nw, leye neslee nw~ DeYeer peye Fme mel³ekeÀes peevekeÀj Deewj hejceelcee mes efceues ³eLeeLe& %eeve keÀes OeejCe keÀj Fme osn Deewj osn keÀer ogefve³eeb keÀesYetuekeÀj Deelcee peye Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesleer nw, osKeles ngS Yeer ve osKeves keÀer, megveles ngSYeer ve megveves keÀer efmLeefle nesleer nw, leye Deelcee keÀes pees megKe keÀer cenmetmelee nesleer nw, efpemes hejceevevokeÀne peelee nw, Jener DecejlJe nw Deewj hejce-megKe nw~ Jen hejceevevoce³e efmLeefle hejceOeece keÀercegefkeÌle Deewj mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe mes heëeheoce iegCee Þesÿ nw~ Jen efmLeefle ner ce=l³eg-ogKe Deewj Ye=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle hejceevevoce³e efmLeefle nw~ ³es efmLeefle ner ³eLeeLe& DecejlJe keÀer efmLeeflenw Deewj ce=l³eg-efJepe³e keÀer efmLeefle nw, efpemekeÀes DevegYeJe keÀjves keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw~ mele³egieceW Yeue Deelcee ce=l³eg-Ye³e Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle peerJevecegkeÌle nesieer hejvleg JeneB DecejlJe keÀeDeewj ce=l³eg-efJepe³e keÀe veece veneR nesiee~

Q. mJes®íe mes osn l³eeie keÀer Òeef¬eÀ³ee keÌ³ee nw?meskesÀC[ ceW osn ceW Deeves Deewj osn mes v³eejs nesves keÀe melele DeY³eeme nes~ leye ner Devle mece³e ceWce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle neskeÀj mJes®íe mes osn keÀe l³eeie keÀj mekeWÀies Deewj DeYeer ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌlejnWies~pewmes DeJ³ekeÌle yeeheoeoe iegupeej oeoer kesÀ leve ceW Deeles nQ, cegjueer ®eueeles nQ, ye®®eeW mes efceueles nQDeewj ®eues peeles nQ~ keÀle&J³e keÀjles nQ hejvleg efkeÀmemes ceesn veneR nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀesmecePekeÀj veäesceesne, mce=efle mJeªhe yevekeÀj mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀes osKevee Deewj ì^mìerneskeÀj heeì& yepeevee ner mJes®íe mes osn l³eeie kesÀ efueS cetueYetle DeeOeej nw~ Fme efmLeefle ceW efmLelejnves keÀe uecyes mece³e mes Deewj ienve ªhe keÀe DeY³eeme nes, leye ner nce mece³e hej mJes®íe mes osn

173

l³eeie keÀj mekeÀles nQ~ DeYeer kesÀ DeY³eeme kesÀ HeÀuemJeªhe ner mele³egie-$eslee³egie ceW Deelcee³eW mJes®íemes osn keÀe l³eeie keÀjleer nQ~ce=l³eg-ogKe ceneve ogKe nw, osneefYeceeve ce=l³eg-ogKe keÀe cetue keÀejCe nw~DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ ¢æ{ DeY³eeme mes osneefYeceeve keÀes meceehle keÀj ce=l³eg hej efJepe³e Òeehle keÀjmekeÀles nQ~ peerJeve SkeÀ Kesue nw Deewj ce=l³e-pevce FmeceW SkeÀ Jeðe yeouevee nw~ Fme mel³e keÀespeevekeÀj DeYeerÿ heg©<eeLe& keÀjkesÀ Fme ogKe mes cegkeÌle nesvee nw~ DeJ³ekeÌle yeeheoeoe keÀer ÒeJesMelee FmeÒeef¬eÀ³ee keÀe meJeexÊece GoenjCe nw~ HeÀeuees HeÀeoj~``Decej ueeskeÀ ceW kewÀmes Decej jnles nQ - ³en Yeer JeC[j nw vee~ JeneB Dee³eg Yeer yeæ[er jnleer nw Deewjmece³e hej Deelcee Deehesner Mejerj yeoueer keÀj osleer nw~ pewmes keÀheæ[e ®esvpe efkeÀ³ee peelee nw~''

mee.yeeyee 9.4.68 jeef$e keÌueemeQ. keÀcee&leerle efmLeefle keÌ³ee nw Deewj kewÀmeer nw?JeemleefJekeÀ keÀcee&leerle efmLeefle lees hejceOeece ceW ner nw hejvleg peerJeve ceW jnles keÀcee&leerle efmLeefle keÀeDevegYeJe Yeer Dehevee efJeMes<e nw~ peye Deelcee keÀer DeeeflcekeÀ efmLeefle Fleveer Òeieeæ{ nes pee³es efkeÀ keÀce& neshejveleg keÀce& keÀjves keÀe DeeYeeme ve nes, Fefvê³e megKeeW keÀer DeekeÀ<e&Ce meceehle nes pee³es Deewj hejceOeeceIej keÀer DeekeÀ<e&Ce yeueJeleer nes pee³es leye ner keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe nesiee, ³ener peerJeve ceWjnles cegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw~ceeveJe peerJeve keÀe ue#³e keÌ³ee nw?keÀcee&leerle efmLeefle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle ceW keÌ³ee Devlej nw?Q hejceefhelee hejceelcee keÀe Jemee& keÌ³ee nw Deewj Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e keÌ³ee nw?heefJe$elee, megKe-Meeefvle, Òesce, Deevevo, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle meJe& DeelceeDeeW keÀe DeYeerä ue#³e nw, peesmeJe& DeelceeDeeW keÀes hejceelcee keÀe Jemee& nw Deewj Jen osMe-keÀeue kesÀ Devegmeej meJee&lceeDeeW keÀes efceueleenw~ hejceefhelee hejceelcee Üeje ³en Jemee& mebiece³egie hej ner Òeehle neslee nw~ mLetue meeOeve-mecheefÊe, heolees efveefceÊe cee$e nQ, pees Fve mebiece³egieer Òeeefhle³eeW keÀer hejíeF& cee$e nQ~``pees hetje yeefue ®eæ{les nQ, GvekeÀes 21 pevceeW keÀe Jemee& efceuelee nw~ hetje yeefue ®eæ{ves keÀe celeueye nw-yegef× GmekeÀer lejHeÀ ner jns~ ... ie=nmLe J³eJenej ceW jnles, ³en meye kegÀí yeehe keÀe mecePees, keÀoce-keÀoce hej yeehe mes je³e uesles jnes~''


174

peerJeve keÀer hensueer keÀe nuecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes Òeehele keÀjvee nj Deelcee keÀe ue#³e nw, Fme hensueer keÀe nue ner

peerJeve keÀer hensueer keÀe nue nw~ FmekeÀes heeves kesÀ Fme mel³e keÀes mecePevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw efkeÀ Fmepeiele ceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee, ve keÀesF& Dehevee efce$e nw Deewj ve keÀesF& Dehevee Me$egnw, ve keÀesF& kegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve keÀesF& kegÀí ues mekeÀlee nw, ve efkeÀmeer ves kegÀí efo³ee nw Deewj veefkeÀmeer ves nceeje kegÀí efue³ee nw, oelee SkeÀ yeehe nw, Gmeves pees kegÀí efo³ee nw, Jener nceejs efueSefnlekeÀj nw~ yeeyee ves keÀne nw - ye®®es, legce osn veneR Deelcee nes Deewj hejceOeece kesÀ jnves Jeeues nes~mebmeej SkeÀ veeìkeÀ nw, peneB DeekeÀj legce heeì& yepee jns nes~ Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele neskeÀjhejceMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjes, yeehe kesÀ meeLe hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjes, mee#eer neskeÀj efJeéeveeìkeÀ keÀes osKeles Deewj heeì& yepeeles ngS hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ Fme peiele ceW pees ngDee, Jenye®e veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee nw, Jen nes veneR mekeÀlee~ hejvleg pees ngDee Jen De®íe ngDee, peesnes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee keÌ³eeWefkeÀ keÀce&-HeÀue-keÀce& hej DeeOeeefjle³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj hejce keÀu³eeCekeÀejer nw~Fme efJeée-veeìkeÀ ceW nj DeelceeDehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw Deewj GmekeÀe HeÀue hee jner nw~ Deelcee Dehevee Deehenerefce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw~

heefJe$elee ner peerJeve nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle Deewj DeeeflcekeÀ mce=efle, DeeeflcekeÀ¢efä Deewj DeeeflcekeÀ Je=efÊe~ peneB heefJe$elee nw, JeneB hej meJe& Òeeefhle³eeb nesieer, meJe& megKe neWies,

F®íecee$eced DeefJeÐee nesieer~ meJe& mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesieer, ye´ïe®e³e& keÀer mJeYeeefJekeÀOeejCee nesieer~ jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#ee keÀe veece-efveMeeve veneR nesiee~ MegYe ceW DeefYe©ef®e, DeMegYe ceW De©ef®e mJele: nesieer, mece³e hej ke=Àl³e keÀemebkeÀuhe Deehener Glhevve nesiee, FmeefueS mees®eves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR~ meJe& DeelceeDeeW kesÀ ÒeefleMegYe-YeeJevee MegYe-keÀecevee nesieer, heefjCeece mJeªhe otmejeW keÀer Yeer nceejs Òeefle MegYe-YeeJevee MegYe-keÀecevee DeJeM³e ner nesieer, FmeefueS peerJeve meoe efveYe&³e nesiee~

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee, ve keÀesF& Dehevee efce$e nw Deewjve keÀesF& Dehevee Me$eg nw, ve keÀesF& kegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve keÀesF& kegÀí ues mekeÀlee nw, ve efkeÀmeer veskegÀí efo³ee nw Deewj ve efkeÀmeer ves nceeje kegÀí efue³ee nw~ oelee SkeÀ yeehe nw, Gmeves pees kegÀí efo³ee nw,Jener nceejs efueS efnlekeÀj nw~ yeeyee ves Fme mel³e keÀe %eeve efo³ee efkeÀ ³es efJeée SkeÀ veeìkeÀ nw, efpemeceWnj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jneR nw, Deheves Devevle mJeªhe ceW efmLele neskeÀjhejceMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjes, yeehe kesÀ meeLe efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀjles ngS hejceevevo keÀe

175

DevegYeJe keÀjes Deewj mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeles Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeles ngShejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ hejce keÀu³eeCece³e ³es efJeée-veeìkeÀ keÀuhe-keÀuhe hegvejeJe=Êe neslee nw,FmeceW ef®evlee keÀer keÀesF& yeele veneR~ efve½e³eyegef× efJepe³eefvle~

Fme mel³e keÀes peeveves, DevegYeJe keÀjves Jeeuee Deewj efvejvlej Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀeDeY³eeme Jeeuee ner meskesÀC[ kesÀ Deefvlece heshej ceW heeme nesiee~

meejeBMe``meye peeie pee³eW Deewj cegKe mes ³ee ceve mes keÀnW Denes ÒeYeg', keÀnW Deewj cegefkeÌle keÀe Jemee& uesJeW, leyemeceeefhle nes~ peye peeieWies leye lees cegefkeÌle keÀe Jemee& ueWies~''


hejceelcee meoe cegkeÌle nw Deewj Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee peerJevecegkeÌle nw~ Þeerke=À<Ce ner DehevesDeefvlece pevce ceW ye´ïee yeveles nQ, FmeefueS ye´ïee yeeyee keÀer Deelcee keÀes peerJevecegkeÌle Deewj peerJeveyevOeoeWveeW keÀe hetje DevegYeJe nw DeLee&led GvekeÀer Deelcee ceW peerJevecegkeÌle Deewj peerJeveyevOe oesveeW kesÀ DevegYeJekesÀ mebmkeÀej nQ~ hejceelcee ves ye´ïee leve ceW ÒeJesMe efkeÀ³ee nw, FmeefueS ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve oesveeWDeLee&led hejceelcee Deewj Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee kesÀ iegCeeW-mebmkeÀejeW keÀe mebiece nw~ FmeefueS hejceelceeDeewj ye´ïeeyeeyee kesÀ iegCeeW Deewj efJeMes<eleeDeeW keÀe efpelevee De®íe DevegYeJe nesiee, GvekesÀ iegCe-mebmkeÀejeWDeewj efJeMes<eleeDeeW keÀes OeejCe keÀjWies, Glevee ner De®íe cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe FmepeerJeve ceW nesiee~ FmeefueS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS hejceelcee Deewj ye´ïee yeeyee oesveeWkesÀ iegCeeW, keÀle&J³eeW Deewj efJeMes<eleeDeeW keÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw~

meoe cegkeÌle efvejekeÀej efMeJeyeeyee keÀer ye´ïee leve ceW ÒeJesMelee nw, Jen cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌlekeÀe Jemee& DeelceeDeeW keÀes ye´ïee Üeje os jns nQ, FmeefueS efMeJeyeeyee kesÀ meYeer iegCe-mebmkeÀej ye´ïee yeeyeekesÀ peerJeve Üeje DeJeM³e Òel³e#e neWies~ ye´ïee yeeyee heg©<eeLe& keÀj Þeerke=À<Ce yeveWies~ Þeerke=À<Ce meJe& iegCemechevve, 16 keÀuee mechetCe& nw, lees Jes meYeer iegCe Deewj keÀuee³eW Yeer ye´ïee yeeyee kesÀ peerJeve ceW DeYeer nerneWies~ Fme mel³e keÀes nce DevegYeJe keÀjW lees ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve efvejekeÀej hejceelcee Deewj meekeÀejÞeerke=À<Ce oesveeW kesÀ peerJeve kesÀ yeer®e keÀer keÀæ[er nw~ FmeefueS GvekeÀe peerJeve cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀemeJe&Þesÿ ohe&Ce nw~ pees Deelcee³eW GvekeÀes HeÀeuees keÀjleer nQ, GvekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpe nerDevegYeJe neslee nw Deewj GvekeÀe Jen heg©<eeLe& GvekeÀes menpe ner mechetCe&lee Deewj mechevvelee kesÀ GvveleefMeKej hej hengB®ee oslee nw~

176

efMeJeyeeyee kesÀ %eeve keÀer SkeÀ hJeeFvì keÀer ³eLeeLe& OeejCee, efMeJeyeeyee keÀe SkeÀ keÀoceDeLee&led SkeÀ iegCe-keÀle&J³e keÀe ³eLeeLe& jerefle DevegmejCe Deewj ye´ïee yeeyee kesÀ SkeÀ keÀoce DeLee&led SkeÀiegCe-keÀle&J³e keÀe ³eLeeLe& jerefle DevegmejCe Yeer Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjemekeÀlee nw~* hejceefhelee hejceelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw hejvleg Jen cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee&oslee nw, ye´ïee yeeyee kesÀ Üeje~ pees ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe, keÀle&J³e, efve³ece-meb³ece, mJeYeeJe-mebmkeÀejkeÀes ³eLeeLe& jerefle peeveles nQ, Jes ner GmekeÀe DevegmejCe keÀjkesÀ hejceelcee mes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀeJemee& Òeehle keÀj mekeÀles nQ~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀer cetueYetle h³eeme nw, efpemekesÀ efueS Deelcee meleleÒe³elveMeerue jnleer nw hejvleg GmekeÀe ³eLeeLe& DevegYeJe peye mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve osles nQ Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe jemlee efoKeeles nQ leye ner DevegYeJekeÀjles nQ~

³eesie Meeðe heelevpeefue ³eesie-oMe&ve ceW Yeer efvee|JekeÀuhe meceeefOe DeLee&led peerJevecegefkeÌle keÀesefveme¥keÀuhe meceeefOe DeLee&led cegefkeÌle mes Þesÿ ceevee ie³ee nw~ efveme¥keÀuhe meceeefOe keÀer efmeef× kesÀ yeeo nerefvee|JekeÀuhe meceeefOe efme× nesleer nw~ efMeJeyeeyee keÀer Þeercele Devegmeej heg©<eeLe& keÀjves mes DeYeer ncekeÀescegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oesveeW keÀe DevegYeJe meeLe-meeLe neslee nw~* Deepe Deewj Deye lekeÀ [êcee Devegmeej pees ngDee Jen De®íe ngDee~ veneR ngDee lees GmekesÀ efueS Yeerhe½eeleehe ceW mece³e yejyeeo veneR keÀjvee nw Deewj ngDee lees GmekesÀ DenbkeÀej ceW DeekeÀj heg©<eeLe& keÀesveneR íesæ[ osvee nw~ DeYeer heeJeve yeveves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ Fme mel³e keÀeshejKe keÀj %eeve Deewj ³eesie keÀes Deewj ÒeMemle keÀjkesÀ yeehe meceeve yevevee nw DeLee&led yeehe meceevecegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjvee nw~* osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj Deheves Devevle mJeªhe ceW efmLele nes peerJeve kesÀ hejce megKe,hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjes~ ³es mebiece³egieer megKe keÀuhe keÀer hejce Òeeefhle nw~ mele³egie ceW Fvêer³emegKeeW keÀer Yejceej nesieer, ogKe-DeMeeefvle keÀe veece-efveMeeve veneR nesiee hejvleg Ssmeer hejceevevoce³eefmLeefle keÀe DevegYeJe JeneB veneR nesiee, mee#eer Deewj ef$ekeÀeueoMeea yevekeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀesDeJeueeskeÀve keÀe hejce megKe JeneB veneR nesiee~ Fme mel³e keÀes DevegYeJe keÀj Deewj Fme peerJeve keÀercenevelee keÀes mecePekeÀj peerJeve keÀer hejceMeeefvle, hejceevevo, hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ ³espeerJeve hejceevevoce³e nw~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~hejceelcee DeYeer efceuee nw lees pevceefme× DeefOekeÀej Yeer DeYeer ner efceuesiee DeLee&led efceuelee nw~

177

``legce jepe$e+ef<e nes, legcnejs Yeer megKe kesÀ efove ³eneB yeerleves ®eeefnS~ Deiej ye®®es Deheves keÀesjepe$e+ef<e mecePeles nQ Deewj efve½e³e Deìue-De[esue keÀe³ece nw lees~ ... JeemleJe ceW ke=À<Ce mJeoMe&ve®e¬eÀOeejer nw veneR, mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer lees yeéïeCe kegÀueYet<eCe nQ, efpevekeÀes hejceefhelee hejceelceemJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer DeLeJee ef$ekeÀeueoMeea yeveeles nQ~ ... mele³egie mes lees meeræ{er veer®es Glejveer nesleer nw~JeneB ³en %eeve neslee veneR~ JeneB ³en ceeuetce neslee lees legce jepeeF& keÀj ve mekeÀes, ³ener ef®evlee ueiepee³es~... legce Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ efJeveeMe peuoer nes lees nce mJeie& ceW pee³eW keÌ³eeWefkeÀ ³en peerJeveyeæ[er ogue&Ye nw~'' mee.yeeyee 17.2.03 efjJee.* Deleerefvê³e megKe, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe mebiece³egie keÀer hejce-Òeeefhle nw, pees F&éejer³e%eeve mes Òeehle neslee nw, pees %eeve mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj osles nQ~ FmekesÀ efueSefkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ³es Deleerefvê³e megKe ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀueekeÀe DeeOeej nw~ meejs keÀuhe ceW Deelcee owefnkeÀ megKe ner Yeesieleer nw, pees Deelcee kesÀ Glejleer keÀuee kesÀner keÀejCe nQ~ ³es mebiece³egieer F&éejer³e peerJeve hejce cetu³eJeeve nw, pees FmekesÀ cetu³e keÀes mecePelee nw,Jener cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve ceWFmekesÀ efueS DeYeerÿ heg©<eeLe& efkeÀ³ee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe efkeÀ³ee~ peesDeelcee³eW GvekeÀes HeÀe@uees keÀjleer nQ, Jes ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀj mekeÀleernQ~``kewÀmes Yeer mejkeÀcemìebMe neW, kewÀmeer Yeer mecem³ee nes, mce=efle keÀe mJeer®e Dee@ve keÀjes~ ³en DeY³eemekeÀjes keÌ³eeWefkeÀ HeÀeFveue heshej meskesÀC[ keÀe ner nesvee nw, efceveì Yeer veneR~ mees®eves Jeeuee veneR heeme keÀjmekesÀiee, DevegYeJe Jeeuee heeme nes pee³esiee~ lees DeYeer meskesÀC[ ceW meYeer ceQ hejceOeece efveJeemeer ÞesÿDeelcee ntB', Fme mce=efle keÀe mJeer®e Dee@ve keÀjes, Deewj keÀesF& Yeer mce=efle veneR nes~ keÀesF& yegef× ceW nue®eueveneR nes, De®eue~'' De.yeeheoeoe 30.11.03

SkeÀ meskeÀC[ ceW Deelcee osn mes v³eejer efmLeefle ceW efmLele veneR nesleer lees ³es Deelcee hejefJekeÀceeX keÀe yeesPee nw, GmekeÀe ³es ue#eCe nw~ nceejer ¢efä-Je=efÊe-ke=ÀefÊe, cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee,mecyevOe-mecheke&À mes DeYeer Yeer DeveskeÀ efJekeÀce& nes jns nQ, Jen efJekeÀceeX keÀe ojJeepee yevo nes Deewj ¢æ{heg©<eeLe& mes hegjeves efJekeÀceeX keÀe Keelee Kelce nes Deewj Deelcee %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ DevegYeJeeW mesYejhetj nes leye ner meskesÀC[ keÀe Deefvlece heshej heeme keÀj mekeWÀies~ osn mes v³eejs nesles mece³e %eeve keÀeef®evleve ®euevee, mesJee keÀe ef®evleve ®euevee Yeer Deelcee kesÀ Thej yeesPee nesves keÀer efveMeeveer nw~ ³en YeerveneR nesvee ®eeefnS~ mìe@he lees mìe@he~ ³es ®eseEkeÀie nes Deewj Gme Devegªhe heg©<eeLe& nes leye ner meskesÀC[

178

kesÀ Deefvlece heshej ceW heeme neWies~ yeeyee ves Yeer keÀne nw - peye yengle efyepeer nes leye ³es DeY³eeme keÀjkesÀosKees~

efMeJeyeeyee ves ye´ïee yeeyee kesÀ heg©<eeLe& keÀe GoenjCe nceejs meeceves jKee nw~ ye´ïee yeeyeeyeele keÀjles-keÀjles Yeer osn mes v³eejs nes peeles Les~ Fmemes keÀe³e& ceW keÀesF& yeeOee veneR nesleer Deewj nerkeÀe³e& efme× neslee nw~ Ssmee heg©<eeLe& nes~ Fme heg©<eeLe& ceW keÀesF& J³eefkeÌle, Jemleg, mesJee yeeOekeÀ veneR nw~³es Deelcee keÀer ueieve keÀer yeele nw~ efMeJeyeeyee ves ³es Yeer keÀne nw - ye´ïee yeeyee mes yeæ[er efpeccesJeejerefkeÀmekeÀer veneR nw, efHeÀj Yeer yeeyee ves ³es heg©<eeLe& keÀjkesÀ efoKee³ee~

SJejjs[er DeLee&led ceQ ntB ner Deelcee, FmeceW mees®eves ³ee mebkeÀuhe keÀjves keÀer keÀesF& ceee|peve nerveneR nw~ ³ener DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ DeY³eemeer keÀer efmLeefle nw~

179

efJeefJeOe efyevogcegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe Deewj DeY³eeme ceW J³eLe& ef®evleve meyemes yeæ[er yeeOee nw~

³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee ner Fmemes cegkeÌle nesves keÀe SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~ J³eLe& ef®evleve mescegefkeÌle mJe-ef®evleve Deewj MegYe ef®evleve Jeeueer Deelcee ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe menpe DevegYeJe keÀjmekeÀleer nw~``yeeheoeoe ³en mees®eles nQ efkeÀ ef®e$e keÀes osKe ®eefj$e lees ³eeo Deeles nQ vee! ³eeo Deeles nQ efkeÀ vener?efmeHe&À ef®e$e ner osKeles nes~... yeeheoeoe Deewj lees kegÀí keÀnles veneR nw efmeHe&À SkeÀ ner Meyo keÀnles nQ-HeÀe@uees keÀjes, yeme~'' De.yeeheoeoe 25.11.2000

``DeYeer yeehe keÀnles nQ - legce keÀewefæ[³eeW kesÀ efheíeæ[er ìeFce Jesmì cele keÀjes~ ³en (ye´ïee yeeyee) YeerkeÀnles nQ efkeÀ nce Yeer ìeFce Jesmì keÀjles Les~ ncekeÀes Yeer yeehe ves keÀne Deye legce cesje yevekeÀj ³en©neveer OevOee keÀjes, lees Peì meyekegÀí íesæ[ efo³ee~... hewmes keÀesF& HeWÀkeÀ lees veneR oWies~ meYeer ³e%e ceWmeHeÀue keÀj efo³ee~'' mee.yeeyee 28.11.2000 efjJee.``³en hetp³e Lee, hegpeejer yevee efHeÀj hetp³e yevelee nw, leled-lJeced~ legcekeÀes Yeer yeveelee ntB~ henuee vecyejheg©<eeLeea ³en nw, leye lees ceeleséejer, efheleeÞeer keÀnles nes~ yeehe Yeer keÀnles nQ legce leKleveMeerve nesves keÀeheg©<eeLe& keÀjes~'' mee.yeeyee 18.11.03 efjJee.* HeÀe@uees HeÀeoj DeLee&led efMeJe yeehe meceeve %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW ceW meceeve Deewj ye´ïee yeehe kesÀmeceeve efve½e³e, l³eeie, lehem³ee, mesJee, mecehe&Cece³elee, heg©<eeLe& ceW meceeve yevevee~``mebmeej heefjJele&ve Deehe meyekesÀ mebmkeÀej heefjJele&ve kesÀ efueS ©keÀe ngDee nw''


* cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led yeehe meceeve yevevee, mechetCe& Deewj mechevve yevevee, Fve meyekeÀe cetueheg©<eeLe& ner nw efkeÀ nce Deelcee nQ, osn veneR Deewj otmejs Yeer meYeer Deelcee nQ - ³es OeejCee hekeÌkeÀerkeÀjvee~* keÌ³ee yevevee nw Deewj kewÀmes yevevee nw - pees yevevee nw, GmekesÀ efueS Gmemes ner YeWì keÀjvee nw, Dev³eefkeÀmeer Yeer YeeF&-yenve mes veneR leye ner Jen yeve mekeWÀies~* meoe cegkeÌle mJeªhe ceW mJeYeeefJekeÀ efmLele jnW, osn keÀes Yetueves keÀe heg©<eeLe& ve keÀjvee heæ[s,mJele: Jen efmLeefle nes~ nce nQ ner Deelcee, meoe cegkeÌle~ ³ener SJej-js[er efmLeefle nw Deewj ³en efmLeeflenesieer leye ner Deefvlece hejer#ee ceW efJepe³eer neWies Deewj mebiece keÀe megKe meoe DevegYeJe nesiee Deewj ³esmebiece megneJevee ueiesiee~* peye mebiece³egieer Òeeefhle³eeW keÀe %eeve, DevegYeJe Deewj efveM³e®e³e nesiee leye ner mebiece keÀe me®®ee

180

megKe DevegYeJe nesiee~ Gme Deleerefvê³e megKe, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe kesÀ Deeies mele³egie kesÀFefvê³e megKe Yeer Yetue pee³eWies~* pees Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes cegkeÌle Deewj osn mes v³eeje nesiee, Jener cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjmekesÀiee Deewj pees Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes cegkeÌle nesiee, Jener peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjmekesÀiee~* pees Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes cegkeÌle Deewj osn mes v³eeje nesiee, Jener me®®eer mJelev$eleekeÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw Deewj pees Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes cegkeÌle nesiee, Jener Deleerefvê³emegKe keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀiee~* DeYeer yeehe mes %eeve efceuee nw, Gme %eeve kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe ceW DeLee&led yeehe meceeve mJeªhe ceWefmLele jnes lees meoe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nesiee Deewj ³eLeeLe& heg©<eeLe& mJele: ner ®euesiee,GmekesÀ efueS mebkeÀuhe keÀjves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ heg©<eeLe& lees Deelcee keÀe efvepeer mJeYeeJenw~ De%eeve keÀeue ceW De%eeve keÀer jerefle mes Deelce-keÀu³eeCe keÀe heg©<eeLe& neslee Lee Deewj DeYeer peye%eeve nes ie³ee nw lees Gme jerefle heg©<eeLe& DeJeM³e ®euesiee~ yeehe meceeve yeveves kesÀ efueS GvekesÀ efJe<e³e ceW%eeve Deewj GmekeÀe efvejvlej DeY³eeme hejceeJeM³ekeÀ nw~* YeieJeeve ves legcnejer F®íe hetjer keÀer, Deye legcekeÀes YeieJeeve keÀer F®íe hetjer keÀjveer nw~ ³es F&éejer³epeerJeve F&éejer³e keÀle&J³e kesÀ efueS ner nw, pees Gme keÀle&J³e keÀes hetje keÀjlee nw, Jener Fme F&éejer³epeerJeve kesÀ hejce megKe DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ megKe keÀes DevegYeJe keÀjlee nw~cegefkeÌle keÀer DevegYetefle DeLee&led ®esleve (Deelcee) nes hejvleg ®eslevee ve nes DeLee&led GmekeÀe DeeYeeme ve nes~keÀce& nes hejvleg keÀce& keÀjves keÀe DeeYeeme ve nes~ ³es nw mebiece³egieer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer DevegYetefle~``Devle ceW efHeÀj Jes Deeefo Jeeues efove efjheerì neWies~ mee#eelkeÀej Yeer meye yengle efJeef®e$e keÀjlesjnWies~ yengleeW keÀer F®íe nw vee efkeÀ SkeÀ yeej mee#eelkeÀej nes pee³es~ ueemì lekeÀ pees hekeÌkesÀ neWies,GvneWkeÀes mee#eelkeÀej neWies~ efHeÀj Jener mebie"ve keÀer Yeùer nesieer, mesJee hetjer nes pee³esieer~ DeYeer mesJeekesÀ keÀejCe peneB-leneB efJeKej ie³es nes, efHeÀj veefo³eeb meye meeiej ceW mecee pee³eWieer~ ... FmeefueS yegef×keÀer ueeFve yeæ[er keÌueer³ej ®eeefnS, pees mece³e hej ì®e nes pee³es efkeÀ DeYeer keÌ³ee keÀjvee nw~ SkeÀmeskesÀC[ Yeer osjer keÀer lees ie³es~ ... Ssmes Devle ceW Yeer yeehe keÀe DeeJee]pe hengB®esiee~ pewmes meekeÀej ceWmeYeer ye®®eeW keÀes yeguee³ee, Ssmes DeekeÀej ªhe ceW Yeer ye®®eeW keÀe DeeJeeÚ keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 6.3.85

- mebiece³egie hej heg©<eeLe& ner peerJeve nw, heg©<eeLe&nervelee ner ce=l³eg nw~ mebiece³egie hej hej heg©<eeLe& YeerÒeeueyOe nw, FmeefueS peerJevecegefkeÌle kesÀ 21 pevce iee³es ngS nQ~

181

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe legueveelcekeÀ ¢efäkeÀesCecegefkeÌle peerJevecegefkeÌle

®esleve nes hej ®eslevee ve nes~ ®esleve nes, ®eslevee nes hejvleg ef®evleve Deewj DevegYeJeMegYe nes, J³eLe& ve nes ~

Deelcee mebmeej ceW nes hej mebmeej GmeceW Deelcee mebmeej ceW nes mebmeej Yeer GmeceW nes hejvlegve nes~ mebmeej heeJeve nes, Heeflele mebmeej keÀe keÀesF& ef®evleve ve

nes, yevOevecegkeÌle nes, yevOeve³egkeÌle ve nes, keÀesF& DeekeÀ<e&Ceve nes~

yeerpeªhe, pJeeuee ªhe efmLeefle DeLee&led yeerpe kesÀ meeLe Peeæ[ Yeer nes, HeÀue-HetÀue Yeer neW hejvlegpeeûele nes Hejvleg peeûele Yeer mees³es ngS meleesÒeOeeve efmLeefle ceW ..... owJeer me=efä keÀer mce=efle nes,meceeve nes, osn Deewj osn keÀer ogefve³ee owJeer keÀle&J³eeW ceW peeûele nes DeLee&led osn Deewj DeeYeemeve nes~ osn keÀer ogefve³ee keÀe DeeYeeme Yeer nes hejvleg mJehvecee$e,

[êcee kesÀ heeì& kesÀ meceeve, GmeceW Deìs®ecesvì ve nesHeÀe@uees efMeJeyeeyee, efyevog ªHe efmLeefle HeÀe@uees ye´ïee yeeyee ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oesveeW mecee³es

ngS nQ keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee leve efMeJeyeeyee Deewjye´ïee yeeyee oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe mebiece nw~

`èfpeme yeele ceW keÀcepeesj neWies, Gmeer ªhe ceW peeve-yetPekeÀj cee³ee ueemì heshej uesieer~ ... SkeÀmeskesÀC[ ceW efJeosner yeve pee³eWies lees cee³ee keÀe ÒeYeeJe veneR heæ[siee~ pewmes keÀesF& ceje ngDee J³eefkeÌle nes,GmekesÀ Thej keÀesF& ÒeYeeJe veneR heæ[lee nw~ ... FmeceW keÀvìêseEueie hee@Jej ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 12.12.98 oeefo³eeW kesÀ meeLe``keÀce mes keÀce 108 Ssmes meoe efJepe³eer yeveW, pees efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ J³eLe& Deewj vesiesefìJe mebkeÀuhe,yeesue Jee keÀce& DeLee&led meJe& kesÀ mecyevOe-mecheke&À ceW heeme neW~ J³eLe& Jee efveiesefìJe keÀe yeesPe meoe keÀeuekesÀ efueS [yeue ueeFì HeÀefjMlee yeveves veneR oslee nw~''


``DeeOee keÀuhe YeefkeÌle nw ye´ïee keÀer jele Deewj DeeOee keÀuhe ye´ïee keÀe efove~... ye´ïee keÀe efove Deewjjele MeeðeeW ceW ieeF& ngF& nw~ efJe<Ceg keÀer jele keÌ³eeW veneR ieeF& ngF& nw? efJe<Ceg kesÀ oes ªhe ue#ceer-veeje³eCe keÀes JeneB ³en %eeve ner veneR nw~ yeéïeCeeW keÀes ner ³en ceeuetce nw, FmeefueS ye´ïee Deewj ye´ïee

182

kegÀceej-kegÀceeefj³eeW kesÀ efueS ³en yesno keÀe efove Deewj jele nw~ efMeJeyeeyee keÀe efove Deewj jele veneRkeÀnWies~'' mee.yeeyee 18.6.07 efjJee.

efve½e³e Deewj efJepe³e``yeéïeCe DeLee&led efve½e³eyegef× Deewj efve½e³eyegef× DeLee&led efJepe³eer~ lees nj SkeÀ yeéïeCe efve½e³eyegef×keÀneB lekeÀ yeves nQ Deewj efJepe³eer keÀneB lekeÀ yeves nQ~ keÌ³eeWefkeÀ yeéïeCe peerJeve keÀe HeÀeGC[sMeve nw efve½e³eDeewj efve½e³e keÀe ÒeceeCe nw efJepe³e~'' De.yeeheoeoe 15.4.92

Q. meyemes yeæ[er efJepe³e keÌ³ee nw Deewj GmekeÀe DeeOeej keÌ³ee nw?osn ceW jnles osn mes v³eejs DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW ³ee efpeme Yeer mJeªhe ceW efmLele nesvee ®eenW, GmeceWmebkeÀuhe keÀjles ner efmLele nes pee³eW Deewj mee#eer neskeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeW Deewj ì^mìer neskeÀj heeì&yepee³eW, ³en peerJeve keÀer meyemes yeæ[er efJepe³e nw~ ³ener me®®ee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw~osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle hejceevevoce³e nw Deewj mee#eer efmLeefle hejce megKece³e nw, pees efJeéekesÀ efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe ³ee J³eefkeÌle mes ve DeYeer Deewj ve YeefJe<³e ceW Òeehle nes mekeÀleer~ ³es ÒeeefhleDeLee&led DevegYetefle F&éejer³e %eeve keÀer ³eLeeLe& OeejCee mes ner mecYeJe nw, efpemekesÀ efueS %eeve meeiejhejceelcee ³es %eeve os jne nw~ ³es DevegYetefle ve mele³egie kesÀ ue#ceer-veeje³eCe keÀes nes mekeÀleer Deewj veFme efJeée kesÀ jepee-cenejepee, heoceheefle keÀes nes mekeÀleer nw~

mele³egie YeeweflekeÀ megKe-meeOeveeW mes heefjhetCe& nQ, DeeeflcekeÀ MeefkeÌle Yeer Deelcee ceW nw hejvlegDeeO³eeeflcekeÀ meeOeve JeneB veneR nQ~ DeeO³eeeflcekeÀ meeOeveeW mes mechevvelee keÀe mece³e ³es heg©<eesÊecemebiece³egie ner nw, peye DeelceeDeeW kesÀ efhelee hejceelcee mes ³es %eeve efceuelee nw Deewj GmekeÀe meeefveO³eneslee nw, efceueve neslee nw~``DeeOee keÀuhe nce peerJevecegefkeÌle ceW Les, efHeÀj DeeOee keÀuhe peerJeveyevOe ceW Dee³es~... DeYeer efHeÀj ncepeerJevecegkeÌle yeve jns nQ~ yeveeves Jeeuee yeehe ner nw~ meyekeÀes peerJevecegefkeÌle efceueleer nw~ nj DeelceeDeheves-Deheves Oece& Deewj mece³e Devegmeej henues megKe osKeWies, efHeÀj ogKe~''

mee.yeeyee 22.6.07 efjJee.``cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee lees SkeÀ yeehe ner nw~... megKe-ogKe keÀe Kesue lees ®euelee ner jnlee nw~FmekeÀes me=efä-®e¬eÀ keÀne peelee nw Jee nej-peerle keÀe Kesue keÀne peelee nw~... cees#e kesÀ je]pe keÀeskeÀesF& peevelee veneR nw~ cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle yeehe kesÀ efmeJeeS keÀesF& os ve mekesÀ~''

mee.yeeyee 27.6.07 efjJee.``peye lekeÀ nce peerJevecegefkeÌle Oeece mJeie& ceW veneR ie³es nQ leye lekeÀ keÀesF& cegefkeÌle ceW pee veneR mekeÀles~

183

mJeie&-veke&À FkeÀùe jn veneR mekeÀles~ peye nce peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& hee³eWies lees peerJeveyevOe Jeeuesjnves veneR ®eeefnS~... DeYeer pees S[e@hì nesles nQ, GvekeÀes oesveeW peneveeW keÀe ceeuetce heæ[lee nw~''

mee.yeeyee 29.6.07 efjJee.``yeehe meYeer keÀes ogDee³eW oslee nw uesefkeÀve uesves Jeeues hee$e nQ lees DevegYeJe keÀjles nQ Deewj Deiej hee$eveneR nQ lees oelee oslee nw uesefkeÀve uesves Jeeuee veneR ueslee~ hee$e yeveves keÀe DeeOeej nw mJe®í yegef× DeewjmJe®í ceve~ ... ogDeeDeeW Jeeuee meoe Deheves keÀes Yejhetj DevegYeJe keÀjsiee~... DeYeer Yejhetj nesves keÀemece³e nw, Keeueer nesves keÀe mece³e meceehle ngDee~''

De.yeeheoeoe 15.4.92 heee|ì³eeW mes- cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peeve DenbkeÀej-nervelee, ueeYe-neefve,efvevoe-mlegefle, pe³e-hejepe³e ... keÀer HeÀereEueie mes cegkeÌle ner peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekesÀiee~``legce ³eneB Deeles nes Deemegjer DeJeiegCeeW keÀes efvekeÀeue owJeer iegCe, F&éejer³e iegCe OeejCe keÀjves~ F&éejer³eiegCe Deewj owJeer iegCe OeejCe keÀjeves Jeeuee yeehe ner nw~ ... nce Dee³es nQ efHeÀj mes yesno kesÀ yeehe mesDehevee pevceefme× DeefOekeÀej 21 pevceeW keÀe mJejep³e uesves~''

mee.yeeyee 3.6.07 efjJee.``legce Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ S[e@hìs[ ye®®es nes~ efMeJeyeeyee kesÀ S[e@hìs[ ye®®es veneR keÀnWies~ efMeJeyeeyeekesÀ ye®®es DeLee&led Deelcee³eW lees nQ ner nQ~ ... ye´ïee keÀe ner efove Deewj jele keÀnles nQ, efJe<Ceg kesÀ efueSveneR keÀnles keÌ³eeWefkeÀ ye´ïee ner efove Deewj jele keÀes peeveles nQ~''

mee.yeeyee 4.6.07 efjJee.``Deepe lees ye´ïee Yeespeve nw~ efMeJeyeeyee lees Keeles veneR nQ keÌ³eeWefkeÀ Jen lees DeYeeskeÌlee nw~ ... hekeÌkesÀ³eesefie³eeW kesÀ neLe keÀe Yeespeve efceues lees yegef× yengle De®íer nes pee³es~ efMeJeyeeyee keÀer ³eeo ceW jnkeÀjmJeoMe&ve ®e¬eÀ efHeÀjeles Yeespeve yevee³es lees yegef× Meg× nes pee³es~ heefJe$e lees efJeOeJee ceelee³eW DeewjkegÀceeefj³eeB Yeer jnleer nQ hejvleg Jes ³eesefieve Yeer neW~''

mee.yeeyee 4.6.07 efjJee.legce mecePeles nes - Jen nw efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee, ³en nw meekeÀej Òepeeefhelee ye´ïee~ ye´ïee keÀesosJelee Yeer keÀnWies~ osJelee leye keÀnWies, peye mechetCe& HeÀefjMlee yeveles nQ~

mee.yeeyee 6.6.07 efjJee.peye ye´ïee, efJe<Ceg, MebkeÀj keÀes ner osJelee keÀnles nQ, efHeÀj Deheves keÀes hejceelcee keÌ³eeW keÀnles nQ~ meyehejceelcee kesÀ ªhe nQ - ³en kewÀmes nes mekeÀlee nw~ ³en Yeer [êcee ceW vetBOe nw, GvekeÀe Yeer keÀesF& oes<e veneRnw~ mee.yeeyee 6.6.07 efjJee.

184

yesno keÀe yeehe hejceelcee h³eej keÀe meeiej nw hejvleg Jen Òesce, megKe, Meeefvle keÀe meeiej kewÀmes nw, JenDeYeer legce peeveles nes~ ... ³eneB h³eej kesÀ meeiej yeveWies lees Jen mebmkeÀej legcneje DeefJeveeMeer yevepee³esiee~

mee.yeeyee 7.6.07 efjJee.yeehe ves j®elee Deewj j®evee keÀe je]pe mecePee³ee nw, efpemekeÀes DeYeer legce peeve ie³es nes~ ... pewmes yeehemecePeeles nQ, Jewmes ye®®eeW keÀes Yeer mecePeevee nw~ ... ³en nw me®®eer keÀceeF&~ me®®eer keÀceeF& Deewj Pet"erkeÀceeF& ceW HeÀke&À lees jnlee nw vee~


185

Dece=le-Oeeje³en Deìue mel³e nw efkeÀ pees ngDee Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee Jen nes veneR mekeÀlee~ pees

ngDee Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee keÌ³eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀmel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer nw~ heefJe$elee ner peerJeve nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle,DeeeflcekeÀ mce=efle, DeeeflcekeÀ ¢efä Deewj DeeeflcekeÀ Je=efÊe~ peneB heefJe$elee nw, JeneB meJe& Òeeefhle³eeb, meJe& megKe mJele:nesles nQ, F®íecee$eced DeefJeÐee nesleer nw~ meJe& mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesleer nw, ye´ïe®e³e& keÀer mJeYeeefJekeÀ OeejCee nesleernw, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#ee keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw~ heefJe$eDeelcee ceW mece³e hej ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: peeûele neslee nw, GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®emJele: nesleer nw, FmeefueS meoe efveme¥keÀuhe nesleer nw~ meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle GmekeÀer MegYe YeeJevee, MegYe keÀeceveenesleer nw, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe meJe& keÀer GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee DeJeM³e nesleer nw~

efJeée SkeÀ veeìkeÀ nw, FmeceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee nw~ ve keÀesF& Dehevee efce$e nw Deewjve keÀesF& Dehevee Me$eg nw~ pees Deepe Dehevee nw, Jen keÀue heje³ee nesiee Deewj heje³ee Dehevee nesiee~ ve keÀesF& ncekeÀeskegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve keÀesF& nceeje kegÀí ues mekeÀlee nw~ ve efkeÀmeer ves ncekeÀes kegÀí efo³ee nw Deewj ve ner nceejeefkeÀmeer ves kegÀí efue³ee nw~ nj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw Deewj Deheves keÀceeX DevegmeejmegKe ³ee ogKe keÀes hee jner nw~ FmeefueS efkeÀmemes jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR~

oelee SkeÀ hejceelcee nw, Gmeves ncekeÀes pees efo³ee nw, Jener nceejs efueS efnlekeÀj nw~ YeieJeeveesJee®³e -ye®®es, legce hejceOeece kesÀ jnves Jeeues nes, Fme me=efä hej heeì& yepeeves Dee³es nes, DeYeer legcekeÀes Jeeheme Iej ®euevee nw~Fme mel³elee keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀjhejce-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjes, yeehe kesÀ meeLe efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee keÀj hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjes Deewjmee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKees Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeles ngS hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjes~ ³enermegKe-Meeefvlece³e peerJeve keÀe megiece heLe nw~

Fme mel³e hej ¢æ{ efve½e³e nesiee Deewj meleled DeY³eeme leLee menpe efmLeefle nesieer leye ner nce DeheveerDeefvlece cebefpeue megKece³e peerJeve Deewj megKeo ce=l³eg keÀes menpe Òeehle keÀj mekeWÀies DeLee&led jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evleemes cegkeÌle neWies~ ³ener peerJeve keÀer hejce-Òeeefhle, hejceelcee keÀe hejce Jejoeve nw, Fme yeéïeCe peerJeve keÀe hejce-heg©<eeLe& Deewj Fme peerJeve keÀe hejce-keÀle&J³e nw~

³en yeele Yeer O³eeve ceW jKevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw - [êcee keÀe %eeve Deewj DeeeflcekeÀ efmLeefle ªheer oesveeWheefn³es meeLe neWies Deewj GvekesÀ yeer®e ceW hejceelcee ªheer Oegjer nesieer leye ner ieeæ[er meHeÀueleehetJe&keÀ ®euesieer~``pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve ieeF& nw, Jewmes heefJe$elee keÀer heefjYee<ee Yeer Deefle ieg¿e nw~ heefJe$elee cee³ee kesÀ DeveskeÀefJeIveeW mes ye®eves keÀer í$eíe³ee nw~ heefJe$elee keÀes ner megKe-Meeefvle keÀer peveveer keÀne peelee nw~ ... efkeÀmeer Yeer keÀejCemes ogKe keÀe peje Yeer DevegYeJe neslee nw lees mechetCe& heefJe$elee keÀer keÀceer nw~''


186

DeefOekeÀ peevekeÀejer kesÀ efueS mecHeke&À keÀjsbë-mHeeke&À ö DeeO³eeeflcekeÀ DevegHe´³eesie DevegmevOeeve kesÀvê

(SpARC – Spiritual Applications Research Centre),yesnlej efJeMJe efvecee&Ce DekeÀeoceer,

%eeve mejesJej, Deeyet HeJe&le - 307501jepemLeeve, Yeejle

ceesyeeF&ueë 9414 15 1879, 9414 00 3497,9414 08 2607

HewÀkeÌme ö 02974-238951 F&-cesue ö [email protected],

[email protected]

Documents

Mukti-Jeevan Mukti A5 Book - bkdrluhar.com. Books/02. Spark Books/01... · 3 yeehe meceeve mechevve Deewj mechetCe& DeLee&led cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle Deewj heg©