T.C. BA~BAKANLIK VAKIFLAR GENEL M0D0RL0G0

(li'l'; ~ ' -

T.C. BA§BAKANLIK YURTDISI TE.IRKLER VEAJ<RA!IA TOPI.UllllO..AR ~KANUCI

~rt~ BALKANLARDA OSMANLI VAKIFLARI VE ESERLERI

.:.JJ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU

~~m~~~L 0~~~~~~ ~l~l~ ~ www.balkansempozyumu.gov.tr

ANKARA - 2012

~SlAM ~=dU~~lUJ&{lUJNA GtO~lE ~A~~F M~~Jj1~~~~~~ MO~J{~VEl ~\IUE£)[EUE5)~

Prof. Dr. Ahmet AKGUNDUZ* ~

rurue fir(Q)[O)~em ({))~ IOWD11errsfrilnfP) DOG AW(OJCJ~ ~f((D~teuiD®S

~HCte(Q)rr~nD11~ ~(Q) ~55~SJm~c law) islam hukukunda, ~er'l hukumlerin muhatab1 alan ~ah1slara, mahkOmun aleyh veya mukellef denilmektedir. ~ah1s almamn temelini, zimmet sahibi alma te~kil etmektedir. Zimmet, leh ve aleyhde hak ve gorevlere ehil alabilme vasf1 olarak tarif edilmektedir.

One of those institutions with the clearest legal entity (personality) in Islamic Law is Waqfs

(Foundations). Those goods consecrated to a foundation fall off the ownership of the conse­crator and becomes the property of the newly-established. legal entity of the foundation. Our earlier jurists that wished to express this used the following phrase, " ... in such manner as shall be a property of Allah the Mast High ... ". A foundation is not only competent in rights through

its organs or trustees but also held liable for the payables thereof. It shall be observed through the scrutiny of the Law of Foundations that all the rights and loans are settled not only for the founder or trustees qf the foundation but directly for the foundation as well.

One of the conditions on the subject of the Foundation is that the concerned property or estate is to be under the possession of the End ower, to which principle, however, there is a noteworthy exception. At this very point, from the point whether the endowed goods are .real estates or the revenues of state-owned lands, foundations are classified into two groups. This is very impor­

tant from aspect of ownership in Awqaf properties.

Accurate Foundations: These are the foundations the subject where of is made up of private

lands or other movable and immovable assets, which is what occurs to mind when mention is

Rotterdam Islam Oniversitesi RektCirQ-HOLLANDA.

D made of the Institution of Foundations. In this kind of foundations the own~rship of the awqaf

properties belongs completely to legal entity of the foundation.

Inaccurate Foundations: This sort of foundations are also called Waqfs Al-lrsadi or Foundations

of Tahsisah (Allocations), in which sort of foundations only the revenues (Manafi') of a State-

. owned land are allocated by the President or an authorized person for a motive that has a legal

share from! Bayt ai-Maa/ (Public Treasury) on condition that the bare ownership (Raqabah)

thereof should again remain with the state. In other words, the state continuously allocates,

under the title of Foundation, the revenues of the State's estates for the financing of such chari­

table public sercives as education, health, social security, etc. They are called Waqfs AI-Ghair

AI-Sahih (Inaccurate Foundations) because they are not foundations in the actual sense; as a

matter of fact, this does not signify that they are legally invalid.

1. VAKIFLAR HUKMi ~AHSiYET KABUL EDiLEBiLiR Mi?

islam hukukunda, ~er'i hOkOmlerin muhatabr alan ~ahrslara, mahkOmun a/eyh veya mOkellef

denilmektedir. $ahrs olmanm temelini, zimmet sahibi alma te~kil etmektedir. Zimmet, "/eh ve

a/eyhde hak ve .gorevlere ehil olabilme vasf1n olarak tarif edilmektedir. Buna gore her zimmet

sahibi bir ~ahrs drr; zimmet sahibi, gene! kaide olarak hayat sahibi olan insanlardrr. insanlar dr­

~mda zimmet sahibi olan yok mudur? Yani eski hukukumuzda ~ahsm 9e~itleri soz konusu degil

midir? BugOnkO hukuk da oldugu gibi Islam hukukunda da iki 9e~it ~ahrs vardrr:

I) Ger9ek $ah1s/ar. Islam hukukunda ger9ek ~ahrslar olarak hayat sahibi insanlann gorOidOgOnO

ve konuyla ilgili aynntrh hOkOmler vaz' edildigini biraz sonra gorecegiz.

II) HOkmi $ahrslar: Once ~unu belirtmekte yarar vardrr ki, hukmi ~ahrs kavramr, Batt hukukunda

da XIX. yQzyrl ba~lannda kullanrlmaya ba~lanmr~trr ve bu 9e~it ~ahrslann kabuiQ, toplum yaprsr

ve iktisadi, ticari ve sosyal bazr ihtiya9larm dogurdugu bir krsrm varsayrmlara dayanmaktadrr1•

Bu durum goz onune ahndrktan sonra, ~unlan soylemek mOmkOndOr: Muasrr bazr hukuk9ulann

aksi.gorO~One ragmen, 9ogunluk ve tercih edilen gorQ~e gore, hUkmi ~ahts terimi kullantlmamr§

olsa bile, hOkmi ~ahrs kavramr, manasr itibariyle Turk-islam hukukunda vardrr. Bazr mal ve

insan topluluklarmm zimmet sahibi oldugu, yani hOkmi ~ahts olduklan kabu'l edilmi~tir. Hatta

bazr Islam hukuk9ulan "hOkmi" tabi'rini de kullanmt~lardrr.2 lslam hukukunun ilk donemlerinden ·.i itibaren ozellikle belirli mal topluluklannm, onlan kuran, idare eden ve yararlananlardan ayn bir

· ~ahsiyete sahip olduklan, yani, hak ve bor9lara ehil sayrlmalan itibariyle hOkmen ~ahrs kabul

edildikleri inkar edilemez bir ger9ektir. Buna gore, Devlet, BeytO/mal (Dev/et Hazinesi) ve niha­

yet Vak1flar bu 9e§it hOkmi §Bhlslardandlr. 0 halde bun/arm da mO/kiyet hakk1 sahibi o/abi/meleri

~5 mOmkOndOr. Ama nas1/?

Vakfedilen mallar, vakfedenin mOikiyetinden 91kar ve yeni te~ekkOI eden vakrf hOkmi ~ahsiyetinin

mOikO haline gelir. Bunu ifade etmek isteyen eski hukuk9ulanmrz, "Cenab-1 Hakkm mU/kO olmak

Ozere" tabirini kullanmaktadrrlar. Vaktf, organ I an veya mOtevellileri vasrtasryla haklara ehil olabildigi

gibi bor9lanndan da sorumlu tutulmaktadrr. Vakrf hukuku incelendiginde gorOiecektir ki, buton haklar

ve bor9lar, vakfm kurucusu yahut mutevellisi i9in degil, dogrudan vakrf i9in sabit olmaktadrr.3

Hatemi, HOseyin, TOzel Ki§iler, lstanbul1979, c. I,. 9 vd., 30 vd.; Ozsunay, Ergun, Medeni Hukukumuzda TOzel Ki§iler, lstanbul1974, 3 vd.

2 Tammum, Muhammed, E§-9ahsiyet'OI-I'tlbariye, Mecellet'OI-Hukuk, Kuveyt, 197~, sy. 1, 122 vd.; AkgOndOz, Islam Hukukunda ve Osman/1 Tatbikatmda Vaklf MO'essesesi, Ankara, 1988, 7-9.

3 AkgOndOz, Vak1f MO'essesesi, 9; Ez-Zerka, 1111315-316; Tammum, 146 vd.; Karaman, 1/207.

14 I Balkanlarda Osrl'larU Valqjl.an ve Ess.1e:i LJ.uslararaSI Sempozyurru

0 halde islam hukukunda hOkmi §ahts mG'essesesi mevcuttur ve Islam hukuk tarihinde hGkml

~ah1s gibi kabul edilebilecek ba~ka mal veya ~ah1s topluluklan da vard1r. Ancak hukml ~ah1s

olarak ~ah1s topluluklan degil, mal topluh,Jklan daha belirgin bir huviyet kazanm1~t1r.4

2. MULKiYET HAKKININ SOBUTU ACISINDAN VAKIFLARIN CE~iTLERi

Vakfm konusuna ait ~artlardan biri, soz konusu maim vakfedenin mGikG olmasJdlr. Ancak bu

kaidenin onemli bir istisnas1 mevcuttur. l~te vak1f konusu maim mulk veya devlete ait arazlnin

geliri olmas1 a91smdan vak1flar iki k1sma aynhr.

2.1 . Sahih Vak1flar

Bunlar, konusunu mOik arazi veya diger mOik menkul ve gayr-i menkul mallann te~kil ettigi

vak1flard1r. As11 vak1f denllince akla gelen budur5. Terim olarak vak1f denilince, bu tOr vak1flarm

anla~JimasJ icabeder. Digerlerine vak1f denilmesi bir nevi mecaz olur. Yoksa sahih kelimesinin

hukuki manada kullamlmas1 soz konusu degi!dir. Zaten sahih olmayan vak1flar, sonradan ortaya

91km1~t1r. Bu tOr vak1flarda mOikiyE;!t tamamen vak1f hukmi ~ahsiyetine aittir. Bu mOikiyetin orta­

dan kalkmas1, ne ozel ~ah1slann mulkiyet haklanna tecavozo ile ve ne de devletin tasarruflanyla

mOmkGn degildir.

Burada Osmanh Vak1f hukukunun temel eserlerinden biri alan Orner Hilmi Efendi'nin kanun

~eklindeki kitab1ndan konuyla ilgili maddeyi ele allp sonra meseleyi istisnalan ile tahlil etmek

istiyoruz.

"119. Mes'e/e: Bir mal vakf-t laztm i/e vakf edildikde arttk anda ber vech-i mO/kiyyet tasarruf

olunamaz. Tasarruf olunmu§ o/sa of tasarruf batt/ o/ur. Mese/a bir kimse vakf-1 /az1m ile vakf

ey/edi{Ji bir malt ahara bey' veya hibe veya rehn ey/ese akd-t mezkDr/ar batt/ o/ur. Kezalik vakf-t

laztm ile vakf o/unan mal vereseye mevrOs olmaz.

Fakat vakf-t laztm i/e vakf olunan bir mal fasl-t mahsOsunda beyan olunacak mesa'ile tevfikan

diger bir mal ile istibda/ o/unur ise bedel o/arak almacak diger mal anm yerine kaim ve vakf o/ub

mOstebdel olan mal-i mevkOf mO/kiyyete avdet ederek and a ahkam-t mO/k cereyan eder.

Kezalik bir kimsenin ahardan i§tira etdigi akarda diger kimesnenin esbab-1 §Of'adan biriyle

hakk-t §Ofast sabit o/dukdan sonra of kimse of akan mOseccelen vakf etse bile §efin taleb ve

da'vast Ozerine vaktf fesh edi/Ob of akar mO/k o/mak Ozre §efi'e teslim o/unur.

Keza vakf-t /aztm ile vakf olunmu§ bir mOsakkafm ebniyesi bil-kOI/iyye mOnhedim o/ub vaklf­

da kudret olmamagla o mOsakkaft mOceddeden bina ile enkazm binaya sarft mOmkin olmasa

mOtevellisi of enkaz1 semen-i misliyle vakf igOn bey' etmek ca'izdir. Keza/ik vakf-tlaztm ile vakf

olunmu§ bir bagr;enin kuruyan e§car-t mOsmiresini mOtevellisi ba'del-kal' semen-i misliyle vakf

igOn bey' etmek ca'izdir.

121. Mes'ele: Vakf-t gayr-i laztm ile vakf o/unan maim vakfiyyeti hakim tarafmdan fesh idildigi

takdirde onun vakfiyyeti batt/ o/ub mO/kiyyet vechi/e tasarruf o/unur.

Meseta bir kimse mO/k dOkkanmt bir cihet-i hayra vakf edOb fa kat teslim ilel-mOtevelli ve tescil-i

4 Krf}. Karaman, 1/210 vd.; Hatemi, TOzel Ki§iler, 45 vd. 5 Omer Hilmi, m. 124 vd.; Mardin, 1921; AkgOndOz, Vaktf MO'esseses/, 131.

Bar.-<ararc!a Osmarn Va~.an ve Eserteri Ulus'ataraSI Sempo2.'PJ1u I 15

§er'T bu/unmaks1zm muahharan o kimse dDr;ar-1 fakr u zarOret olmagla of dilkkanm ber vech-i

millkiwet tasarrufuna muhtac o/ub da vakfmdan rileD' murad ey/ese vakf1 fesh itdirmek ir;On

ewe/ emirde hakime milraca'at eder.

Hakim dahi vakf1 fesh etdigi halde vaktf of rna/de millkiyyet vechile tasarruf eder. Vak1fm vere­

. sesi dahi vakftm hflkime fesh itdirse hOkum bu minval Ozredir.

Vakf-1 gayr-i Jaz1m ile vakf olunan mal hakim tarafmdan vakfiyyeti fesh idilmeksizin ahara safllub

da /ede/murafa'a hakim of bey'in sthhatiy/e hilkm etse vaklf batil olur. ' '6

$imdi bu maddelerde ac;:1kc;:a beyan edildigi Ozere baglay1c11lk kazanm1~ ve tescil edilmi~ sahih

vak1flarm ki biz bunlara laz1m sahih vak1flar diyoruz, kesinlikle vak1f hOkmi ~ahsiyetine ait olan

mOikiyet haklan dokunulmazd1r. Vakfetme mu'amelesi kesinle~en vak1f mallar, sat1lamaz; sat1l­

d1gmda allm-sat1m akdinin iptali ve maim istirdad1 gerekir. Bag1~lanamaz, rehin olarak verile­

mez, iare akdine konu olamaz, miras yolu ile intikal etmez7•

Sahih vak1flann mOikiyetleri konusunda elbetteki vak1f hukukunda baz1 istisnal durumlar da bu­

lunmaktadlr. Bunlan k1saca ozetlemek zarurettir.

2.1.1. Mi.ilkiyet Hakk1 Hususunda Vak1f Hukukundaki istisnalar

Bu gene! kaide her zaman hOkmOnO icra edememi~tir. ''Zaruret/er yasak o/an §ey/eri milbah

k1/ar' kaidesince bu kaidenin baz1 istisnalann1 kabul etmek gerekir.

Bu istisnalarm baz1lan hemen vak1f mu'amelesinden sonra ortaya 91kanlard1r, baz1lan ise za_ma­

nm ve dOnyanm en onemli ozelligi olan degi~menin ortaya <;:1kard1kland1r. Daha sonra bir k1sm1

Ozerinde aynca duracag1m1zdan, burada ozet vermek istiyoruz:

a) Bir ~ahsm satm alarak vakfettigi bir maida ba~ka bir ~ahsm ~Ofa hakk1 bulundugu ortaya

91karsa, vak1f cami dahi olsa feshedilir ve sozkonusu mal ~Of a hakk1 sahibine teslim edili~. Ayni

~ekilde, istihkak iddiasmda bulunan ve iddiasm1 isbat eden ~ah1s da, kendi mOikO oldugunu

isbat ettigi bir mall vakfedilmi~ olsa bile, istirdad edebilir9•

·.i b) Baglay1c1 bir vak1f ile vakfiyyeti kesinle~en bir mal, ~er'l gerekc;:elere dayamlarak yap1lan "is­

tibdal" mu'amelesi ile vak1f11ktan 91kabilir.10

c) Tamamen y1k1lmas1 , tamirine imkan kalmamas1 ve benzeri ~er'i gerekc;:elerle sat1lan vak1f

~5 mallar da vak1f dokunulmazi!Qim kaybederler.11 Bunlara evkaf-1 mOnderise diyoruz. Vak1f bah­

c;:edeki kurumu~ agaglarm durumu gibi. Tarihl bir k1ymeti haiz olmayan eskimi~ bulunan matbu

vak1f kitaplann sat11lp yenilerinin almmas1 da aym hOkme tabidir12•

d) Baglay1c1 olmayan (gayr-1 laz1m) vak1flar, hakim tarafmdan feshedildigi takdirde, vakfiyyetleri

6 Ahmed AkgGndOz, Islam ve Osman/1 Hukuku KO/Iiyatl, Gilt II, sh. 135 vd.

7 Orner Hilmi, AE, m. 119; Ali Haydar, TS, md. 586-598; Fetavay-1 Hindiye, 2/350; Bilmen, 4/299. 8 Ali Haydar, TS, md. 599; Orner Hilmi, AE, m. 119. 9 Orner Hilmi, AE, m. 120; Mardin, AE, 138-139; Yetkisiz temsilcinin (fuzulinin) yapt1g1 vak1f da iptal edilebilir.

ve vak1f konusu mal sahibine iade edilir.

10 Ali Haydar, TS, md. 601; Mardin, AE, 138. 11 Orner Hilmi, AE, m. 119; Ali Haydar, TS, md. 603-605; Mardin, AE, 139-140. 12 Mardin,AE, 139-140.

16 I Balkanlarda Osm=....nh VakJllan ve Eserteri U1uslararas1 Sempozyumu

batll olur ve mOikiyet konusu olabilirler. Ancak hakimin bu konuda <;ok dikkatli davranmas1 ve

vakfiyyetin iptalini isteyenlerin ihtiya9 ve zaruret hallerini goz on One almas1 gerekir. Aynca hakim

tarafmdan vakfiyeti feshedilmeyen bir mal, ba~kasma sat1hp da, hakim de bu sat1m akdinin Slh­

hatiyle hOkmederse vak1f (baglay1c1 olmayan) yine bat1l olur13•

e) Kanaatimizce en onemlisi de, vak1fm amac1 alan intifa' hali tamamen ortadan kalkan vak1f

mallar, vak1fm veya miras91lannm mOikiyetine doner. Bu hOkmOn verilmesi titizlik ve ciddiyet

isteyen bir i~tir. Bu hOkum her an suistimal edilebilir. Vak1f bir dOkkan yansa ve tekrar in~a etmek

hi<;bir ~ekilde mOmkOn olmasa, arsas1 vakfedene veya miras91lanna iade edilir. Aym ~ekilde,

geliriyle yaralanmak Ozere vakfedilen bir mal harap oldugunda, tekrar in~as1, istibdali mOmkOn

olmad@ takdirde, enkaz1 vak1fm veya miras91lannm mOikiyetine ge<;er. Bunun da dikkatle ve

mahkeme karanyla olmas1 gerekir14•

f) Vak1f mu'amelesinin dokunulmazi!QI kurahnm as1l istisnalanm te~ki l eden icareteyn,

(mukata'ah vak1f) ve gedik gibi baz1 ayni haklard1r.

$imdi bunlar arasmdan 090 Ozerinde biraz daha durahm:

2.1.1.1. istibdal ve ibdal

Vak1fm vakfiyyede ko~tugu ve on ~art=~unit-u a~ere diye me~hur alan ~artlardan iki ~art da

istibdal ve ibdal ~artland1r. lstibdal, bir vak1f mall mOik olan diger bir mal ile degi~tirmektir. lb­

dal ise, yerine bir ba~ka vak1f mal satm alabilmek i<;in herhangi bir vak1f mall satmakt1r. Her iki

tabirin tarifinden de anla~1ldiQI gibi, vak1f mallarm istibdali yani ba~ka bir mal ile degi~tirilmesi

sozkonusu olunca, eski vak1f mahnm da satllmas1 kendiliginden gOndeme gelecektir15• Yani

istibdal sebebi ile vak1f mOik ve mOik vak1f olmaktad1r.

lstibdal konusunun onemi iki noktadan ileri gelmektedir: Birincisi; vak1f mu'amelesindeki devam­

hhk (te'bid) ~artmm ger<;ekle~mesi, ozellikle menkul mallarda istibdal mu'amelesine baghd1r.

ikincisi; bu mu'amele tarih boyunca <;ok suistimal edilmi~ ve vak1f mO'essesesinin devamma

vesile olacak alan istibdal mu'amelesi, mO'essesenin ortadan kalkmasma bir <;are olarak kulla­

nllmak istenmi~tir. Bu sebeple Islam hukukunda ve tarihinde, hem hukuk<;ulan hem de devlet

yetkililerini kendisi ile 90k me~gul etmi~tir.

Diger Islam hukuku mezheplerinden :;>afi'i, Maliki ve Ca'feriler tamamen istibdalin aleyhinde,

Hanbeliler ise sadece zaruret hallerinde istibdalin lehinde gorO~ beyan ederken, Hanefi hukuk­

<;ular da bu konuda mOsamahah davranmalanna ragmen tam bir ittifak haline bir toriO gireme~.

mi~lerdir. Buna sebep, istibdalin keskin bir b19ak gibi olmas1 ve hayra da ~erre de kullamlabilme

ozelligidir. lstibdalin 09 hall vard1r; ~artla istibdale sadece Ebu Yusuf taraftard1r; ikinci hal olan

vak1f maim tamamen intifa' edilemez halindeki istibdale ise hakimin karan ile 9ogunluk taraftar­

dlr. UyOncO hal olan intlfa'1 mOmkOn, ancak daha <;ok gelirli bir mal ile istibdal halidir ve en <;ok

tart1~maya bu hal sebep olmu~tur. $imdi uygulamaya goz atahm.

Osmanh hukuk<;ularmm kendisine itimat ettigi bOyOk hukuk9u Kas1m lbn-i Kutlubga (879/1474)

13 Mente~izade, 1/39 vd.; Omer Hilmi, AE, m. 121 ; Ali Haydar, TS, md. 564, 607-610. 14 Ali Haydar, TS, md. 587, 611, 612; Mardin, AE, 140 vd.; Bu konuyu, mOstagnaanh (tesis amac1na gore halkm

kendisine ihtiyac1 kalmayan) vak1flar bahsinde inceleyecegiz. Ahalisi dag1lm1~ ve yerle~im yeri olmaktan ylkml~ bir koydeki harap cami glbi. ..

15 Kmahzade, Risale Teteallaku Bi Ba'di Ahkamii-Vakf, SOl. KOtp. ~ehit Ali Pa~a. No: 785, Vrk: 2/ Bvd.; El KObeysi, 11/9; Cmer Hilmi, AE, m. 31- 32; Ali Haydar, TS, md. 141.

Ba.'l<artlrda Osmanb Val<li'lan ve Eser!eli U!usfararas1 Sempolylmu I 17

.j

;:_,:;

zamanmda, istibdalin O<;:OncO haline uygun bir olay olmu~ ve vak1f bir koyOn "daha <;ok gelirli ve vakfa yararll" olmas1 sebebiyle ba~ka bir arazi ile istibdal edilmesine karar verilmi~tir. Ancak son­

radan sozkonusu arazinin <;:orak bir arazi oldugu anla~1lml~t1r. ibn-i Kutlubga bu hadise Ozerine

istibdalin iptaline ve bu 9e~it istibdallenn caiz olmad@na fetva vermi~. aynca istibdal i~leminin

bizzat hakim tarafmdan yap1lmas1 gerektigini a(flklaml~tlr16• Ancak birinci ve ikinci hallerde caiz

oldugunda ~Ophe olmad@m a<;:lklaml~tlr17 • Bu arada Mlslrh bOyOk hukuk<;:u lbn-i NOceym'in

ozellikle O<;:Onco halde istibdalin caiz olmad1gml isbat eden bir risale kaleme almas1 ve daha

sonra Osmanll uygulamasmda kabul edilen nakit para ile istibdal aleyhinde ikna edici deliller

ileri sOrmesi, islam aleminde istibdal aleyhinde bir havanm olu~masma sebep olmu~tur18•

l~te bu ara~t1rma ve aleyhdeki ilmi mOcadelenin tesiriyle Mella HOsrev ~arth istibdalin d1~mda I

hakimden ba~ka kimsenin bu yetkiye sahip olmayacagm1 belirtmekle yetinmi~19; $eyh01islam

<;ivizade (v. 954/1547) ise M1s1r kad1s1 iken gordOgO baz1 a91k suiistimallerden dolay1, $eyh0-

lislamhgl sOresince istibdal lehinde fetva vermedigini belirtmi$tir. <;ivizade'ye gore korulugun

<;:evresinde dola~an, bir gun gelir i<;:ine de girer20• Yani istibdala fetva vermek tehlikeli bir i~tir.

Osmanh hukuk~:~nun imam-1 A'zam1 olan EbOssuud ise, meseleyi kokOnden hallederek istibdal

karan verme yetkisini hakimlerden alm1~ ve Emr-i Sultani olmad1k9a hakimlerin istibdal karan

vermelerini yasaklam1~t1r.

Bu gorO~Onde SadrO~~eria isimli bir hukuk<;:unun gorO~Ierini esas alan EbOssuud, 951/1544 tarihli bir lrade-i Seniyye ile fetvasm1 hukuki dOzenleme haline getirmi~tir21 • Art1k istibdal

mu'amelelerinden hi<;:biri Emr-i Sultani ve lzn-i Kadi olmadan yap1lamayacakt1r. $artlara uyuldu­

gu takdirde uygulamada her 09 halde de istibdalin caiz gorOidOgOnO soyleyebiliriz22•

Bu haliyle istibdalin §artlanm inceledikten sonra, Osmanh tatbikatmda daha sonra meydana

gelen geli~meleri de gozden ge<;:irebiliriz.

A~ag1daki §artlann ger<;:ekle§mesi halinde vak1fm §art1 bulunmasa bile istibdal yap1fmas1 caizdir:

a)

16 17

18

19

20 21

Vak1f mallann vak1f i<;:in gelir getiremez veya getirdigi geli~ giderini kar§llayamaz duruma gelmi~ olup da istibdal i~leminde de vak1f i<;:in maslahat oldugu kesinle§irse, yani yukar­da zikrettigimiz ikinci halin ortaya 91kmas1 durumunda istibdal i<;:in aranan ~er'i gerek<;:e

(mOsevvig-i ~er'i) ger<;:ekle§mi~ demektir23• Sadece istibdal edilecek maim vakfa daha ya-

lbn-i Kutlubga, Kas1m, Risale Fil-lstibdal, Re~it Efendi, 1 151, Vrk: 122-128.

lbn-i Kutlubga, Vrk: 122-128.

lbn-i NOceym, Risale Fil-lstibdal, ~ehit Ali Pa~a. 782, Vrk: 36-45; sh. 31-38. Molla HOsrev, 2/136.

Krnahzade, Vrk: 15/B. "Vak1f akarrn bey' ve istibdall caiz midir? EI-Cevap: MOsevvigiU-1 ~er'iye (hukukl gerek<;eler: zikrettigimiz 0<; hal) mevcut ohcak bey'e ve istibdale izin vermekten kudall men' i<;in Emr-i ~erif varid olmu~tur. MOsevvigat-1 ~er'iye mevcut iken kudat izinden ne zamanda men' olunmu~tur? EI-Cevap: 951 tarihinde vcirid olmu~tur", Fetava, Vrk: 125/B; Bu fetvalardan sonra ~u mealdeki gerek~len zikrediyor (Arap<;a): "Ebu Yusuf arazinin geliri zay1flaymca ~arts1z olarak istibdali caiz gormektedir. Biz bunula fetva vermiyoruz. Zira zalim bazr hakim­ler bunu <;ogu mOsiOman vak1flannrn iptali i<;in hile olarak kullanmr~iardrr ve yapacaklannr da yapmr~lardrr. SadrO~~eria" ve benzeri ifadeler.

22 Ozellikle Ot;OncO hale misal olarak ~u mahkeme ilamrnr zikredelim: "MOik olan menzil-i mezkOr, vakrf olan menzil-i merkumdan vOs'at ve krymet ve ragbet cihetlerinden ezyed ve evfer ve istibdali canib-i vakfa evla ve enfa' olup §erait-1 istibdal mevcut oldugunu ilam etmekle istibdali tecviz eden fukaha kavilieri Ozere istibdal olunup .. .", IM~SA, Istanbul Kadri!QI, Sicil No:135/7; 1229 tarihli lrade ve ('lam; Cer. II., Fetva, 1/62.

23 EbOssuud, Fetava, Vrk: 125/8; Orner Hilmi, AE, m. 416; Ali Haydar, TS, md. 1588; lnceledigimiz Osmanh hukuki belgelerinde bu ~art "haraba mO§rif olmak" ve •vakfa enfa' ve evla olmal<" §eklinde ifade edilmektedir. Bkz. IM~SA: Evkaf-r HOmayun, Sicil No: 1120; 1021/7612 tarihli mahkeme kararlan; Aynca bkz: BOA, Dosya UsuiO, No: 56 (lstibdal ve icareteyn dosyalan); Mardin, AE; 236; Mente§izade,l/460-461.

rarl1 olmasr hali, ~er'T gerek<;:e olarak kabul edilmemi~tfr24• Ancak uygulamada bunun da

gerekc;e olarak kabul edildigini mO~ahade ediyoruz25•

b) Vakfm tamir edilerek eski haline iadesi ic;in ba~ka gelir kaynagr bulunmamasr gerekir. Tamir

ic;in gerekli gelir kaynagr mevcutsa istibdal caiz degildir26•

c) Vakrf mal satrllrken, satrm akdinde gabn-i fahi~ (a~1n aldanma, onda be~ gibi) bulunmamasr

gerekir27•

d) Vakrf mal, motevellinin kendi lehinde ~ahitliklen caiz olmayan hrsrmlanna satrlmamalldrr.

Usul ve fOrOu gibi. Ayni ~ekilde alacaklllarma da satrlmamasr gerekir28•

e) istibdal mu'amelesinin Emr-i SultanT ve izn-i Kadi ile yaprlmasr lazrmdrr. Aksi takdirde yapr­

lan istibdal gec;ersizdir29• $artll istibdallerde de bu ~art aranmaktadrf'l0•

f) Bedel olarak almacak akarm yer ve mevkii, vakrf akarrn yer ve mevkiinden daha a~agr ol­

mamasr gerekir. Yerve mevki itibariyle e~it degerde veya daha OstOn olmasrlazrmdrr. Deger

ve ragbet agrsmdan e~it olduktan sonra aynr ~ehirde olmalan gerekmez31•

g) Vakrf mallarrn istibdalinde, bedel olarak allnacak mOik maim mahiyetinde ihtilaf edilmi~­

tir. Bedelin akar veya nakit para olabilecegini kabul eden birinci gorO~On yanrnda, lbn-i

NOceym'in ba~rnr c;ektigi ve bedelin akar olmasrnr ~art ko~an ikinci bir gorO~ de vardrr. ikinci

gorO~ sahipleri, nakit para ile· istibdale mOsaade etmenin vakrf mallarrn istibdalinden elde edilen paralarrn nazrrlara yem yaprlmasrna seber.> oldugunu ileri sOrmO~Ierdif'l2• Osmanll

uygulamasrnda istibdal i~lemi, bilirki~i marifeti, mahkeme kararr ve Sultanrn tasdiki ile yaprl­

drgmdan, nakit para ile de istibdal yaprlabilecegine dair birinci gorO~ tercih edilmi~tir. Yani vakrf akarrn nakit para ile istibdali d3izdif'l3•

Bazr hukuk<;:ular istibdal i~leminde bedel ile degi~tirilecek vakrf malrn (mObdeiOn-bihin) aynr

cisten olmasrnr da ~art ko~mu~lar ise de, c;ogunluk gelir amacr ile i~letilmek Ozere vakrf yaprlan (istiglale mevkuf) mallarda boyle bir ~artrn sozkonusu olmadrgrnr; ic;inde oturulmak Ozere vakfe­

dilen (sOknaya me~rOt) mallarda ise bu ~artrn aranacagrnr kabullenmi~lerdif'l'l.

lstibdal konusunda Osmanll uygulamasrndaki geli~meler, Tanzimat'r~ son dorwmlerine kadar

EbOssuud'un c;izdigi esaslar c;erc;evesinde yOrOmO~tOr. Fetva kitaplarr bunu gosterdigi gibi, ar~iv

belgeleri de bunu isbat etmektedif'l5 • Nitekim 1280/1863 tarihli Evkaf Nizamnamesine gore, bir

vakrf malrn mOik olan bir yer ile istibdali istendiginde, ewela istibdal ~artlarr aranacaktrr. $er'i

hOkOmlere gore ~artlar tamamsa, mahkeme ilam ve mazbatasr padi~aha arzedilecek ve irade-i seniyye sadrr olacaktrr. Aksi takdirde istibdal gec;erli olmayacak ve sorumlular Oc; aydan iki sene­

ye kadar hapis veya altr aydan 0<;: seneye kadar sOrgOn cezasr ile cezalandrnlacaktrf'l6•

Evkafrn harap v·e peri~an haline c;areler arayan Hammadezade Halil Hamdi Pa~a ise, istibdal hallerinden her uc;Onde de (ozellikle Oc;OncO halde yani mamur olan evkafrn, menfaat ve geliri

24 Ali Haydar, TS:, md. 1589; Aksi i9in bkz: Dipnot 45/a.

25 IM~SA, Istanbul Kad1hg1, Sicil: 135/7. 26 Ali Haydar, TS, md. 1590.

27 lbnOI-HOmam, 5/59; lbn-i NOceym, 5/240; Kadihan, 3/307; Ali Haydar, TS, md. 1591 .

28 lbn-i NOceym, 5/240; EI-Kubeysi, 1/27-28; Ali Haydar, TS, md. 1592-1593.

29 EbQssuud, Fetava, 125/B; Kmal1zade; 14-15; Ali Haydar, md. 1594.; Orner Hilmi, AE, m. 416. 30 Mardin, AE, 236.

31 lbn-i NOceym, 5/243; Kadri Pa§a, KA, md. 134; Ali Haydar, TS, md. 1595-1596; Orner Hilmi, AE, m.417-418; Mardin, AE, 237.

32 lbn-i NOceym, Risale Fil-lstibdal, 34 vd.; EI-Bahr, 5/241; Kan;;1 gorii§ i9in bkz: Kadihan, 3/307.

33 IM$SA, Evkaf-1 Hiimayun, Sicil No: 1/20; Orner Hilmi, AE, m. 419; Ali Haydar, TS, md. 1597.

34 K1nahzade, Vrk : 16-17;Aii Haydar, TS, md. 1597; Kadri Pa§a, KA, md. 131,134. 35 BOA, Dosya UsuiO, No: 56; Menle§Tzade, 11460-461.

36 Bend: 40.

Balkanlarda Osman'1 Val<rflan va Eserlert Ulus!araras1 Sempo2.'jUmu I 19

I daha <;ok alan mallarla istibdali durumunda), istibdali d3iz goren gori.i~lere dayanarak, vak1flara

ait menfaatsiz ve harap vaziyette bulunan vak1f arazi ve binalarm istibdalini teklif etmi~tir-37• 0 anda kabul gormeyim bu goro~. 3 Cemaziyelahir 1329/1911 tarihli bir irade-i seniyye ile hukukl

dOzenleme haline getirilmi~ ve camilerle mescitlerin dl~tndaki bOton amac;:lan ortadan kalkan

vak1f mallann, nakit para ile istibdal ve elde edilen gelirin belli hay1r yollanna sarf1 kabul edilmi~­

tir-38. Hanefr mezhebindeki tercih edilen re'ye aykm alan bu gorO~. baz1 hukuk<;ular tarafmdan

~er'l hOkOmlere de aykm bulunmu~tur-39•

l~te istibdal denilen i~lemin tarih<;e-i hayat1 bundan ibarettir. Tescili yap1lan istibdal i~lemi art1k

bozulamayacaktu4 0.

2.1 .1 .2. Vakfm Amacmm imkanstz Hale Gelmesi ! ve ~endilerine ihtiyac; Kalmayan (Mustagna Anh) Vaktflar

Vakfm amacmm degi~tirilebildigi istisnaT hallerden birisi de, kendilerine ihtiyac;: kalmayan

mi.istagna anh vak1flard1r. MOstagna anh vak1flar, kurulu~ amac1 ac;:1smdan zamanm degi~me­

siyle halkm kendisine ihtiyac1 kalmayan ve harap oldugundan amacma hizmet edemeyen va­klflara denir"1• Mesela, bir koyde hastane veya mektep binas1 yap1l1r; sonradan ahali dag1llr ve

hastane ve mektep de y1k1hr. Ancak bun lara tahsis edilen ve gelir getiren vak1flar mevcuttur. Ge­

lir getiren vak1f mallar ile bu hay1r mi.iesseselennin enkaz1 ve arsas1 ne yap1lacakt1r? Bu konuda

degi~ik gori.i~ler bulundugunu daha once zikretmi~tik42• Burada konuyu biraz daha a<;acag1z.

Konuyu mOessesat-1 hayriyenin kendisini te~kil eden aynlar ve bun lara gelir getirmek i9in tahsis

edilen vak1flar diye ikiye ay1rmak gerekir:

a) Muessesat-1 hayriyenin kendilerini te~kil eden ayn'lar ac;:1smdan da bir aymm yapmak lazlm­

dlr. Kabristanlar, mOstagna anh de elsa degi~tirilemezler. Harap alan kabristanlarm arsalan

vak1fa veya mirasc;:1lanna donmez43• Cami ve mescidler hususunda ise hukukc;:ular ihtilaf etmi~­

lerdir.

Sir grup hukukc;:uya gore, bir mescid veya cami harap olup da tamamen muattal hale gelse,

bu mescide ait arsa ve enkaz sat1larak yeni bir caminin yap1mmda kullantlabilir. Mesela bir kay

tamamen dag1ld1gmda, o koyOn camisi y1k1l1r ve enkaz1 ile arsas1.sat1larak gelifi buna sarfedilir.

Bunun ic;:in hakimin izni ~artt1r. Aynca banisinin de bilinmemesi gerekir. Banisi bilindigi takdirde

.. ,kendisinin veya mirasc;:1lannm mOiki.ine avdet eder. Bu gorO~ Imam Muhammed, Ahmed b. Han­

bel ve bir nakle gore imam-1 A'zam'a aittif"'4. ikinci gorO~ ise, Ebu Yusuf, $afi'l, Imam Malik ve bir nakle gore lmam-1 A'zam'a aittir. Bunlara gore, mescidler ve camiler, k1yamete kadar mescit

olarak kaltr; sat11tp yenisi in~a edilemez. Mescidin ve caminin istibdali (degi~tirilmesi) caiz de-

~.:: gildir"5• Mescidlerin arsalannm veya enkazmm sat1i1p da bedellerinin cami d1~mda ba~ka bir

amac;:ta kullantlmasl ise hic;:bir islam hukukc;:usu tarafmdan caiz gor01memi~tir"6. Mescit ve kab-

37 Hammadezade, Halil Hamdi Pa~a. Evkaf Hakkmda Sadarete Takdim Edilen Layiha, 1327/1325, sh. 60-64, 74.

38 Evkaf Nezareti ldare-i Merkeziyesi..., 7-8.

39 Ali Haydar. TS, sh. 692; Kr9: Hammadezade, 60-64.

40 Orner Hilmi, AE, m.420. .

41 Ali Haydar, TS, md_. 1280 vd. ; Orner Hilmi, AE, 343-344; Mardin, AE, 140- 141.

42 I. BoiOm, 6, 11 , 2, 8; II. Boliim, 2, Ill, 3, B.

43 Ali Haydar, TS, md. 504, 512.

44 lbn-i Kudame, 6/31; Fetavay-1 Hindiye, 2/463; lbn-i Abidin, 4/358-360; Ali Haydar, TS, md. 472-473; Orner Hilmi, AE, m. 344.

45 Ali Haydar, TS, sh.248.

46 Ali Haydar, TS, sh. 248; lbn-i Abidin, 4/358-360; Fetavay- t Hindiye, 2/463.

20 I Ball<an'arda Osmanh V~ ve Eser.eri Uluslararast Sempozyumu

ristan ·d1~rndaki ayn'lar ise, ihtiya9 kalmayrnca kendiliginden vak1frn mOikGne rOcu eder. Vak1f

yoksa mirasy1lanna, o da yoksa beytulmala geyer47• Vak1frn maksad1 olan intifa'dan tamamen

91kan dukkan, havuz, hastane, mektep v~ ribat gibi... <?smanh tatbikatrnda birinci gorO~ tercih

edilmi~tir. Ancak banisi belli degilse, bu, lukata hOkmundedir. Evkaf nezaretine ait olmayacag1

belirtilmektedir. Kabristanlar ise, kimsenin mulkiyetine rOcu etmez. Fakat eski camiye ait enkaz

ve saire, en yakrn yerdeki camide kullan1lmak Ozere ahnabilecektir. Bunun i9in hakimin izni ~art

ko~ulmu~tur48 •

b) Hay1r muesseselerine gelir getirmek Ozere yap1lan vak1f1ara gelince, bunlar hakkrndaki hO­

kum a91kt1r: Muessesat-1 Hayriyeden bir vak1f harap ve mOstagna anh oldugunda, bunlara gelir

getiren vak1f1ar, hakimin karan ile o hay1r muessesesine yer itibari ile en yakrn ve ayni cinsten

olan ve geliri de az olan diger bir vakfrn masraflanna harcanabilir. Yani ayni maksatla tesis

edilen en yakrn hay1r muessesesine tahsis edilir. Yoksa vak1fa veya miras91lanna rOcu etmez49•

Mesela bir koyde bulunan bir okul, o kay halkrnrn tamamen dag1lmas1 sebebiyle mOstagna anh

bir hale gelse, o okulun geliri, hakimin karan ile ona en yakrn bulunan ve geliri az olan ba~ka bir

okulun ihtiyacrna harcam~.

Osmanh uygulamas1 bu konuda Imam Muhammed'in gorO~OnO tercih eden, ancak camilerin

dokunulmazhgl ac;1srndan diger gorO~O kabul eden bir tutum iyerisindedir. Cami ve mescitlerin

arsalan a91srndan Ebu Yusufun gorO~O tercih edildigini, enkaz ve cami-mescitlere gelir getiren

vak1f1ar a91srndan ise, Imam Muhammed'in gorO~G esas alrnd1gm1 soyleyebiliriz51 • Nitekim 3

C. Ahir 1329/19 May1s 1327/1911 tarihli tek bir Madde-i Kanuniye de ayni esaslan goz onOnde

bulundurmu~tur. Buna gore, cami ve mescitlerin d1~rnda, ister aymyla yararlamlan isterse de

geliri ile yararlamlan vak1f1ar, kurulu~ ama9lan a91srndan mOstagna anh hale gelirlerse, nakit ile

istibdal edilecektir. Elde edilen gelirlerle, kendi cinslerinden hay1r mOesseseleri in~asrna IOzum

gorulmedigi takdirde, civannda bulunan o kabil hay1r mOesseselerinin daimi masraflan temin

edildikten sonra bulunduklan mahallerin ihtiya9lan dikkate ahnarak ewela, mescitler, sonra ilk

mektepler ve ilmi medreseler, OyOncO olarak da hastane gibi hay1r mOesseseleri in~a edilecek

ve bunlann devamh masraflan kar~llanacaktu-52.

lleride de gorecegimiz gibi, acaba bu maddeden sonra, istibdal ~artlan aranacak m1d1r? Yani

irade-i seniyye ve mahkeme karan istenecek midir? $0ray-l Devlete gore aranmahd1r. Baz1 hu­

kukyular ise, bu merasime art1k gerek olmad1g1n1 savunmu~lard1r&. Her ne kadar kabirlerin bu

hOkme dahil olmad1g1 belirtilmemi~se de, dahil oldugunu iddia etmek kanaatimizce yanh~tlr5'4.

2.1.1.3. Evkaf-1 Mi.inderise

Islam ve Osmanl1 hukukunda, vak1frn vakfiyyede kendisine bu yetkiyi tammas1 halinde, vakfrn

amacrnm degi~tirilebilecegini ve bu yetkiyi mOtevelliye de tamyabilecegini biliyoruz55• Bunun

d1~rnda vak1fta ama9 kavramrnrn degi~tirilmesi mOmkOn olup olmad1g1 konusunu ara~tlrmak

gerekir. islam ve Osmanh hukukyulan, ikisinin vak1f1 ayni ~ah1s olmas1 halinde bile, bir vakfrn

47 Mardin, AE, 140; Ali Haydar, TS, md. 611-612. 48 Mente~izade, 1/450-451; Sekiz tane konu ile ilgili fetva vard1r; Ali Haydar, TS, md. 472 vd., 504. 49 Ali Haydar, TS, md. 1280-1296; Orner Hilmi, AE, m. 343-344; Mardin,AE, 140-141; Mente~izade, 1/449-450. 50 K~: GOneri, Hasan, Vak1fda Amay Kavram1, Ankara 1976, sh. 65-66. 51 Mente~izade, 1/449-451 ; Orner Hilmi, AE, m. 343-344. 52 Evkaf Nezareti ldare-i Merkeziyesi Te~kilat Ve Vezaifini Havi Nizamnameler, Dersaadet 1330, sh. 7-8;

Mardin, AE, 140-141 . 53 Mardin, AE, 142.

54 K~: Fetvahane-i Ali Karan, Cer. II., 2/583; Ali Haydar, TS. md. 504; Mardin, AE, 142. 55 II. Bolam, 3, Ill, 3, D, 4, 5,6.

Ba'l<anlarda Osrr1am VaWtlan ve Esenen Uus\sraraSI Sempozyumu I 21

gelirlerinin amac1 ba9ka olan diger bir vakfa harcanamayacagmt belirtmekle, sorunun cevabtm

olumsuz verdikleri kanaatindeyiz. Ayn ayn iki mektep vakfeden 9ahts, mekteplere ayn ayn mal­

lar vakfetmi9 ise, 'birinin gelirini digerine harcamak me9ru degildir. MOtevelli sarfetti'gi takdirde

tazminle yOkOmiO olacakttr. 0 halde ozel yetki tanmmadtkc;a, vaktfta amac; kavramt degi9tirile­

meyecektir5S

Bu gene! kaidenin iki istisnast vardtr;

Birincisi; hem vaktft hem de amac;lan (cihetleri) ayni alan iki vaktftan birinin geliri azaltrsa, diger

vakfm gelirinden masraflan kar9tlanabilir. A, in9a ettigi bir mektebin tamir masraflan ic;in B vak­

ftnt; ogretmenlerin maa9lan ic;in de C vakfmt yapttgmda; B vakfmm geliri tamire yetmediginde, C vakfmm gelirinden harcama yaptlabilir57.

ikinci istisna ise; kendilerine ihtiyac; kalmayan mOstagna anh vaktflardtr.

Osmanh uygulamasmda yukarda zikredilen esaslara uyuldugunu, ancak Tanzimat'tan sonra

baz1 farkh uygulamalann yaptldtgmt gor0yoruz58 • Zamanla baz1 vaktflann amac;lan ortadan kalk­

ml9 -kervansaraylar gibi59- ve baz1 vaktflann da yararlananlan (me:;;rOtunlehleri) ortadan kay­

bolmu9tur. i9te hayat 9artlarmm degi9mesi sebebiyle amac;lan ortadan kalkan, me9r0tunlehleri kaybolan ve gelirleri sarfedilecek hayrat mOesseseleri mevcut olmayan vaktflara "evkaf-1 miln­

derise" denir;o. Bu c;e:;;it vaktflarm amac;lanntn degi9tirilip degi9tirilmemesi, Osmanl1 uygulama­

smda tart19malara yol ac;m19ttr. Konu ile ilgili gorO§ileri ikiye aytrmak mOmkOndOr:

Birincisi; bu. gorO§ie g_ore hi<;bir va!<tf mOnderis olmaz yani masrafstz, cihetsiz ve amac;stz kal­

maz. Zira vakfm gelirlerinin sarfedilecegi son amac; (masraf) fakirlerdir. Bu c;e9it vaktflar fakirlere

aittir. Evkaf-1 mOnderise uygulamast §ier'T hOkOmlere ayktndtr'1•

ikincisi: Bu c;e:;;it vaktflara evkaf-t mOnderise adt verilir ve bu c;e9it vaktflann amac;lan, yine §ier'-i

§ierifin c;izdigi kurbet amacmm d191na <;tkmamak §iarttyla ve hakimin hatta Sultanm izni ile hay1r

amac;h bazt cihetlere degi§itirilebilir-62• Osmanh tatbikatt Tanzimattan sonra bu gor090 benimse­

mi§itlr. Tahsis edildigi haytr mOesseseleri mevcut olmayan, bir tarafa 9art edilmemi9 bulunan ve

me§irOtonlehleri ortadan kaybolmu§i oldugundan ftrsatc;tlara yem haline gelen vaktflar, Hare­

meyn ve Evkaf-1 HOmayOn Nezaretleri tarafmdan zaptedilmi§itir. Gelirleri, iktisadl ac;tdan guc;-

..l suz kalan vaktflara sarfedilecektir. A ncak camiler, mescit ler, tekkeler, zaviyeler, m edreseler,

· kopru ve 4;(e§me gibi " hayrat ve meberratJ" olanlara kart§tlmayacak ve bunlar en guzel

§ekilde idare edilerek gelirleri bunlara sarf edilecektir63. Bu uygulama islam hukukunun

esaslanna tamamen uygundur. Ancak daha sonra bazt yeni uygulamalann yaptldiQint gorOyo-~_:;· ruz. Bunlardan ikisini ozellikle zikredecegiz:

56 Omer Hilmi, AE, m. 340; Ali Haydar, TS, md. 1276; Vakfiyesi Ve Me:;;rOtiyeti Olmayan Ve Hayrat Ve Meberrat1 Mevcut Olan Evkafm Zabtmdan Sarf-1 Nazar Olunmas1 Hakk1nda lrade-i Seniyye, 8 Rebi01ewel1269, ~ara­kog, Kulliyat, Dosya No: 7/4807.

57 Ali Haydar, TS, md. 1277-1278; Orner Hilmi, AE, m. 341.

58 Mente:;;izade, 1/449 vd.

59 Evkaf-1 Munderise Ta'limatl,lstanbul1325, 22 Eylul1298 tarihli Ta'limat, sh. 5; BOA, Buyruldu Defteri, No: 6, sh. 8.

60 1269 tarihli lrade-i Seniyye, Karakog, Kulliyat, Dosya No: 7/4807; 1298 tarihli Evkaf-1 Munderise Talimatl, BOA, Buyruldu Defteri, 6/8; 1325 tarihli Talimat Mecmuas1, sh. 4- 5.

61 Ali Haydar, TS, sh. 579-580.

62 1298 tarihli Tali mat, BOA, Buyruldu Defteri, 6/8. 63 1269 tarihli lrade-i Seniyye, Karakog, Kulliyat, Dosya No: 7/4807.

22 I Balksnlarda Osman11 Val<Ji!an ve Eseneri U!us!araras1 Sempozyumu

a) Darii§·$afaka Vakft: ilga edilen Yeniyeri btiiOk ve ortalan yararma ve bunlardan fakir alanla­

ra yap1lm1~ bulunan vak1flar, hayrat1 yani cami, ·hastahane, mektep vs. gibi hay1r mOesseseleri

yabanc1larm eline geytiginden vakfiyyedeki ~artlannm uygulanmas1 mOmkOn almayan vaklflar04

ve de yangm yerlerinin yani kadastrasu yap1hp arsalar tesbit edildikten sanra fazla kalan ve

herhangi bir vakfa ait alduguna hOkmedilemeyen vak1flar da evkaf-1 mOnderise halini alm1~ idi.

i~te amaylannm geryekle~tirilmesi mOmkOn almayan bu vak1flann amaylan degi~tirilerek yeni

bir vak1f kuruldu. Bu vak1f Dar0~-$afaka denen hay1r mOessesesindeki yetimlerin g1da mas­

raflanna ~art ve tahsis edildi. Bu vakfm tamamen lslami esaslara uygun aldugunu rahathkla

soyleyebiliriz. Zira vakfm as1l ebedi masraf1 (ciheti) fakirlerdir. Yetimler ise fakirlerin en uygun

alanland1r. Bu ye~it vai<Jflarda art1k DarO~-~afaka adma sened verilecekti ve bu vak1f idaresi

mazbGt bir vak1f idi65•

b) Maarife Devredilen Evkaf-t Miinderise: As1l tart1~ma kanusu alan bu ye~it evkaf-1

mOnderise'dir. 7 Muharrem 1297/1879 tarihli bir lrade-1 Seniyye ile, ne ye~it vak1flardan aldugu,

gelirlerinin nereye, nas1l ve ne kadar tevzi edilecegi ve vak1flannm §artlan neden ibaret bulun­

dugu bilinmeyen evkaf-1 mOnderise, onemli bir "maksad-1 hayri" alan mekteplere ve tizellikle

mekfitib-i ibtidaiyeye (mekteb-i s1byana) tahsis edilmesi ve bu sebeple de bu ye~it vak1flann

maarife terk alunmas1 kararla§tlrlldl66• lrade-i Seniyye Him adamlan arasmda tart1~malara ya­

lactmca, 8 Zilkade1299/1882 tarihli Evkaf-1 MOnderise Talimat1 ile67 meselenin gerekcteleri aylk­landl ve izah getirildi.

Evkaf-1 MOnderisenin Maarife Terki Hakkmdaki Talimatm kabuiOnde baz1 hukuk9ular tereddot

ettigi i9in ve baz1 f1rsaty1lann da meseleyi yanh§ degerlendirmeleri sebebiyle, konuyla ilgili bir­

ctak hukuki dOzenleme yap1lm1~t1r. Evkaf-1 MOnderise'nin esas1 budurM.

2.2. Gayr-i Sahih Vak1flar ve Vak1f Araziler

Bu 9e§it vak1flara irsadi vaktflar veya tahsisat kabilinde vaktflar da denilir. Bu ye§it vak1flar, dev­

Iate ait bir arazinin, kuru mOikiyeti (rakabesi) yine devlette kalmak §art1yla, sadece gelirlerinin

(menafiinin), devlet ba§kam veya yetkili bir §ah1s tarafmdan, hukuken beytO'I-maldan istihkakl

bulunan bir cihete tahsisinden ibarettir. Yani devlet, egitim, saghk ve sasyal gOvenlik hizmetleri

gibi baz1 hay1r amayh kamu hizmetlerinin finansman1 lyin devlete ait miri arazinin gelirlerini vak1f

ad1yla devamh alarak tahsis etmektedir. Ger9ek anlamda vak1f almad1g1 ictin gayr-i sahih vak1f

denmi~tir, yaksa hukuki a91dan geyersiz anlammda degildir.69

64 Bir Islam Olkesi istilay~ ugrad1gmda, istila eden devlet veya ahalisi, Islam vak1flarma malik olamazlar. Motevellller eskisi gibi vakf1 idare ederler", Durrizade, Netice, 141-142; Ali Haydar, TS, md. 596.

65 Dar0§-$afaka ileAiakah lrade-i Seniyyeyi Mutazammm Tablig Resmi, 15 $ewal1286, D. I. T.IV/419-420; Karakoy, KOIIiyat, Dosya NO: 15/5155; Kr§: Hatemi, TOzelki§iler, 1/345-346.

66 Vilayatta Me§riltOnlehleri MOnderis Evkaf-1 Mazbuta Varidat1mn Cihet-i Maarife Terki Hakkmda lrade-i Seniyyeyi MObellig Tezkere-i Samiye, 7 Muharrem 1297; Karakoy, KOIIiyat, Dosya No: 22/3792.

67 BOA, Buyruldu Defteri, No: 6/8; Karakoy, KOIIiyat, Dosya No: 24/4351-4352; Aynca bkz: Evkaf-1 MOnderise Talimat1, sh. 1-6.

68 Konu ile ilgili olarak bkz: BOA, Buyruldu Defteri, 6/8 vd.; Karakog, KOIIiyat, Dosya NO: 24/4351-4352; Evkaf-1 MOnderise Talimat1, sh. 1-6; 24 Mart 1299 tarihli Tahrirat-1 Umumiye (lzahname), (Ta'limat, sh. 6-8); 5 Zilhicce 1299 tarihli Dahiliye Nezaretinin Tahrirat-1 Aliyyesi (Ta'limat, sh. 8-11); 25 Muharrem 1291 tarihli Tezkere-i Samiye (Ta'limat, sh. 11-12); 8 Muharrem 1300 tarihli Vilayata.Yazllan Tahrirat (Ta'limat, sh. 12-13); 31 Te§­nniewel 1315 tarihli ve 255 nolu Tezkere-i Samiye (Ta'limat, sh.13-15 Kanunuewel 1315 tarihli Tezkere (Ta'limat, sh. 15-17); 7 Temmuz 1319 tarihli ve 1362 say1h $0ray-t Devlet Mazbatas1 (Ta'limat, sh. 18-22); 12 Nisan 1320 tarih ve 7 nolu Tahnrat-1 Aliyye, (Ta'limat, sh. 30-37); Konu bir monografinin bile s1mrlanm a§ar; biz bu kadanyla yetiniyoruz.

69 Ali Haydar, Tertib, md. 92; Emvali Gayri MenkOie, Ceride-i Adliye, sh. 4082 vd.; Mardin, Hukuk-1 Tasarrufiye-i Arazi, 13-14; AkgOndOz, Vak1f, 423-444.

Me~rO'iyet dayanagm1, islam'm ilk donemlerinden beri var clan ikta' tasarruflannda, H.;tnefi hu­

kukvulan d1~mdaki hukuk9ulann, Miri araziyi Miis/Omanlara vak1f clarak gormeleri anlay1~mda

ve devletin kendi'sine ait gelirleri belirli hay1r cihetlerine tahsis edebilecegi esasmda gormek

mOmkOn gayr-i sahih vak1flann crtaya 91k1~1 baz1 iddialann aksine, Eyyubiler devrine rastlar.

Daha scnra alabildigine 9ogalan bu 9e~it vak1flan hukuk9ularm 90gunlugu me~rO kabul eder.

Osmanh Devleti zamanmda ise, devletin egitim, saghk ve bir9ok scsyal hizmetleri bu 9e~it

tahsTsler, yani gayr-i sahTh vak1flarla yOrOtOIOr.70

irsadi vak1flann konusunu, mTr1 arazinin devlete a it gelirleri te~kil eder, arazinin kuru mlilkiyeti yani

rakabesi yine devlette kalmaktad1r. Vakfeden durumunda ise, bizzat devlet re'isi (sultan) yahut sul­

tanm izin verdigi arazi mutasarnfland1r. Bu 9e~it vak1flarda vak1fdan yararlananlar, beytO'I-maldan

istihkak1 clan, yani masraflan hazinece kar~1lanmas1 icabeden bir hay1r cihetidir. Ancak bu esas

her zaman tatbik edilemediginden gayr-i sahih vak1flar da ker:Jdi arasmda ikiye aynlml§tlr:

Birincisi sahih tahsisleryani beytO'I-maldan istihkakl bulunan hay1r cihetine yap1lan tahsTslerdir.

ikincisi ise, gayr-i sahfh tahsisler, yani beytO'I-maldan istihkak1 bulunmayan cihetlere, mesela

aileye ve ozel ~ah1slara yap1lan tahsTslerdir.71

Gayr-i sahih vak1flar, miri arazT hOkOmlerine tabidir. Mahiyeti itibariyle bir kamu hukuku tahsisi

durumundad1r ve 9ogunlugu mazbOt vak1flard1r. MOstesna vak1flann tamam1 da bu 9e~it vaklf­

lardlr. Bu sebeble 1274/1858 tarihli ArazT KanOnnamesi, miri arazT kadar tahsisat kabilinden

vak1flann hOkOmlerini de tanzim etmi~ bulunmaktad1r.

MOikiyet hakk1 a91smdan meseleyi ele almak i9in oncelikle kcnuyla alakah kanun tarzmdaki

maddeleri ele almal1y1z:

"124. Mes'ele: Arazi-i mevkDfe iki k1s1md1r:

K1sm-1 evvel, evkaf-1 sahihadan alan arazi-i mevkDfedir.

K1sm-1 sani, evkaf-t gayr-i sahihadan ya'ni tahsisat kabilinden alan arazi-i mevkDfedir.

125. Mes'ele: Arazi-i 6§riyye veya haraciyye maliki taraftndan vech-i me§rO' iizre vakf olunsa of

vak1f evkaf-1 sah/hadan o/ur .

..i 126. Mes'ele: Bir kimse arazi-i mevatdan bir mahal/i kendi miilkO olmak iizre izn-i sultan/ i/e

· ihya ediib ba 'dehD of yeri bir cihet-i hayra vakf ey/ese of vak1f evkaf-1 sahihadan olur.

127. Mes'ele: Arazi-i emiriyyeden bir ktt'a-1 mOfreze taraf-1 sattanat-1 seniyyeden bir kimseye

~.:: tem/1k-i sahfh ile temlik olunub da o kimse dahi of k1t'ay1 bir cihet-i hayra vakf ey/ese of vak1f evkat-1 sahihadan olur.

128. Mes'ele: Temlikin s1hhati mOtemellikin §ira-y1 sahih i/e i§tirasma miitevakklfdtr.

$6y/e ki arazi-i emiriyyeden bir ktt'a taraf-1 saltanat-t seniyyeden talibine tem/fk olundukda tia­

zarolunur:

Eger vakt-i tem/ikde beytiilma/de mOzayaka var ise tem/1kin sthhati miitemellikin of ktt'ay1 canib-i

beytii/malden semen-i misli ile i§lira ve semenini beytO/male eda itmesine miitevakktfdtr.

70 Akgiinduz, Vak1f Mii'essesesi, 425-444. 71 Ali Haydar, Emval-i Gaynmenkule, Cerrde-i Adliye, 4085 vd.; Akgiindiiz, Vak1f, 444-453; Arazi KanQnu, md. 4.

24 I Balkanlarda Osman~ Vak!Han ve Eserlen Uius1araras1 Sempozyumu

Bu sOretde semen-i mislinden noksan-1 fahi§fe i§tira olunsa temlik-i sahih haslf olmu§ olmaz.

Ve eger vakt-1 temlikde beytolmalde milzayaka yok ise .of halde temlikin s1hhati miltemellikin of

k1t'ay1 iki kat kwmetiyle canib-i beytillmalden i§tira itmesine motevakkJfdJr.

Bu sOretde iki kat kwmetinden noksan-1 fahi§le i§tira olunsa temlik-i sahih hasJI olmu§ olmaz.

129. Mes'e/e: Arazi-i emiriyyenin temliki mas/ahat-1 amme ile mukayyed ve me§rOtdur.

Binaenaleyh arazf-i emfriyyenin temliki maslahat-J ammeyi ihlal etdigi takdirce as/a temlik ca'iz ve me§rO' degildir.

130. Mes'e/e: Miicerred temlikname ile temlik-i sahih hasJI olmaz.

$6yle ki bir kimse arazf-i emiriyyeden bir k1t'ay1 mesa'il-i sab1kada beyan olundugu vech ilzre

§ira-y1 sah/h ile canib-i beytilfmalden i§tira etmeksizin of k1t'a kendilye meccanen temlik ve ye­

dine temlikname i'ta olunsa temlik-i sahfh has1f olmu§ olmaz.

131. Mes'e/e: Selatrn-i izam hazaratmm arazi-i emiriyyeden bidOnittemei/Ok masarif-i

beytOimalden olan cihat-J hayriyeye ta'yin buyurduklan evkaf tahsisat kabifinden o/mu§ o/ur.

128 ve 129 ve 130. mes'elelere mOraca'at oluna.

132. Mes'e/e: Bir kimse arazi-i emiriyyeden bir klf'ay1 temei/Ok-i sahih ile temei/Ok etmeksizin

izn-i sultani ile masanf-i beytillmalden olan ba'z1 cihat-1 hayriyeye vakf eylese of vak1f tahsisat kabifinden o/mu§ olur. "72

Vaktf arazilerin mOikiyeti konusu 90k onemli bir konudur ve Cumhuriyet donemi hukuk9ulan

tarafmdan devamll birbirine kan~tmlmaktadtr. Onun i9in 90k k1sa bir ozet verecek ve sonra da

Osmanll Devletinin son donemlerinde meydana gelen geli~melere i~aret edecegiz . .

Oncelikle vak1f araziler iki ktstmdtr.

Birincisi, biraz once anlattg1m1z sahih vak1f statosOnde bulunan vak1f arazilerdir. Bunlar Os­

manll Olkesinde yer alan o~Or arazileri, hara9 arazileri ve miri araziden sahih temlik ile mOikiyeti

elde edilen mOik arazilerin vak1f haline getirilmi~ halleridir. Ancak son k1s1mda temlikin sahih

olmasmdan kas1t, bizzat miri araziden satm almarak mOikiyeti kazantlan arazilerdir. Temlik soz

konsu oldugunda bak1hr; eger beytOimalda mali darllk var ve devlet de ger9ek bedeli ile sat­

mt~sa temlik sahihdir. Bedel-i mislinden a§ag1ya satllm19 ise temlik sahih degildir. BeytOimalde

mali darllk olmadtgi takdirde satl§m iki kat bedeliyle yap1lm1§ olmas1 gerekir. Zira devlete ait ·•

arazilerin temliki kamu yaran 9artma baglld1r. Bu sebeple sadece elde temlikname bulunmas1

temlikin sahih oldugu manasma gelmez. Osmanll sultanlan ve devlet adamlannm bedelsiz ola­

rak hay1r cihetlerine yapt1klan tahsisler, sadece o arazinin gelirlerinin tahsisidir. Burada mi.ilkiyet

yine devlete aittir.

Burada §Unu da hat1rlatallm ki, 1923 tarihli Vacibat Koillisyonu bu konuda Osmanl1 vak1f huku­

kuna aykm kararlar alm19 ve nihayet tahsisat kabilinden olan vak1flar ile icareteynli ve mukataall

vak1flar mutasamflanna devlet9e temlik edilmesi prensip olarak kabul edilmi§tir. Bu prensip ka­

rarlan 1935 tarihli Vak1flar Kanunu ile hayata ge9irilmi§ ve taviz bedeli altmdaki gOIOn9 rakamlar

ile vak1f olarak tahsis edilmi§ 90gu vaktflar, aralannda tam bir aymm da yap1lmadan mOike

9evrilmi§tir. lbret olsun diye konu ile alakall ftkralan buraya allyoruz.

72 Ahmed AkgOndQz, Islam ve Osman/1 Hukuku KOI/iyatJ, Cilt II, sh. 139 vd.

Ban<.anlarda Osrl1aru1 VaMan ve Esel1eri l.Jlus!araras1 Semp:Jzyumu / 25

D "7. Esas - "Arazf-i emTriye ile arazT-i emfriye-i mevkOfe arazT-i mem/Okeden add ve i'tibar olun­

mu§dur." ...

Arazi-i emiriye ile tahsisat kabf/inden of an arazi-i mevkOfe-i gayr-t sah/hanm arazi-i mem/Okeden

addolunmast hakkmda salifO'z-zikr talf encOmenin layihasmda dermeyan olunan motala'at ve

hele ev/ada pek ma'kOI gorO/Or. Fi'(.-hakika arazinin hal-i haztrda o/dugu gibi enva'-t muhtelifeye

munkastm:bulunmast, gerek usOJ-i tasarrufiyesi ve gerek ahkam-t irsiye ve intikaliye i'tibarty/a

pek ziyade te§Vi§at ve mO§kilatt mOcib olmaktadtr. Bu cihetle ale'l-umOm araziyi bir nev'a irca'

ile bir usO/e tabi' ktlmak ve binaenaleyh bu babda vaz' edilecek ahkamt tevhid eylemek mO§kilat

ve te§eWO§at-t mevcOdeyi ref' etmek/e beraber servet-i umOmiyece de fevaid-i kesfreyi mOs­

tevcib olur.

Bu mOiahazaya mebni zikr olunan esast kabO/de tereddOd l?fmemek iktiza eder.

Fakat bu esas kabOI edildigi sOretde bundan ba§ka bir mahzOr tevei/Od edecekdir ki cay-1

te'emmO/dOr. Ma'/Omdur ki arazT-i mem/Oke (~~~ Jh ~ .;S~.J) nass-1 katt't mantOkmca

vereseden zOkOr ve inasa ikili birli o/mak Ozere mevrOs olur. Arazi-i emiriye i/e tahsisat kabflinden

o/an arazi-i me.vkOfe arazi-i mem/Okeden addedildigi takdirde on/ann da vereseye o sOret/e

intikal etmesi Jaztm gelecek ki ma'kOs bir neticeyi istilzam edecek demek olur. Ve bunu ammeye

kabOI etdirmek de pek mO§kil ve inasa seviyyen intikaJ etdirmek ise, mine'/-kadfm cari olage/en

adat ve ananata ve zikr olunan nass-1 katt'a muhalif o/acagmdan bunun da kabOI-i ammeye

mazhar o/mast mOte'assir ve be/ki de mOte'azzirdir.

Halbuki arazi-i emiriye ile tahsisat kabilinden o/an arazi-i mevkOfe-i gayr-1 sahihayt nev'an ve

intikalen hali Ozre terk ile beraber bey' ii §ira, hibe ve fear gibi usO/-i tasarrufiyede haklarmda

tamamen mO/k ahkamt icra ve tatbik etmek mOmkOn ve pek koya/dtr. Bunun/a beraber arazT-i

mezkOrenin ecanib tarafmdan sO-i maksad/a vakf ve vasiyet edilmesine de meydan verifmemi§

o/ur.

B. Esas - «icareteynli ve icare-i vahide-i kadimeli ta'bfr o/unan arazi-i mevkOfe-i sahihanm

icare-i mii'eccele-i seneviyesi ve otuz senede bir tedavill i'tibanyla kabz edi/en cOz'-i bedeller ve

yOz senede bir mah/0/iyet sOretiyle istifa olunan bedelat, ired farztyla laztm gelen sermaye mu­

tasamflart tarafmdan vakfma i'ta sOretiyle istibdal olunarak mO/kiyete tebdil edilmesi miinasib .j goriilmii§diir.» .. ..

Yukartda arazi-i miriyenin arazi-i mem/Okeden addedilmesi hakkmda dermeyan o/unan mahzOr

- ki vereseden zOkOr ve inasa ikili birli mevrOs olmastdtr. ic~reteynli arazi-i mevkOfenin miilkiye-

~.:; te tebdili hakkmda da variddir. Bu cihetle komisyonumuz bu esasm da tayymt ekseriyetle tensib

eylemi§dir. Ma'a-haza bu nev' arazr ve akarat-t mevkOfe-i sahihanm mikdfm arazT-i emfriyeye

nisbetle az oldugundan re'y-i acizanemce bu kabTI arazr ve akarat-t mevkOfenin mOikiyete

tebdf/inde pek o kadar umOmi bir mahzOr yokdur. Hiq o/mazsa bu keyfiyet-i tebdili kanOnen

mecbOrf ktlmayup mutasamflann re'y ve ihtiyarma terk etmek ve fakat bur mutasamf bu ciheti

ihtiyar etdigi sOretde canib-i vakft bunu kabO/e mecbOr tutmak daha monasib olur.

9. Esas - «Mukata'aya merbOt o/an arazi-i mevkOfe-i sahfhada arz Ozerinde mO/k akar mevcOd

oldugu halde yalntz zeminin ktymetini vakft canibine i'ta i/e mutasamfm arsayt temellilk eyleme­

si ve miilk akar mevcOd olmadt{jt halde icareteynli arazTde kabOI olunan ka'ide-i istibdalin tatbTki

muvaftk gorOimO§dOr.

Gediklerin sOret-i i/gas1 hakkmdaki kanOnun ta§raya da te§m/1-i ahkam1 mOnasib gorO/mO§dOr. Bir akar hakkmda rakabesi yerine, gedik ve icareteyn veya mukata'a ile rear gibi bir sOre tie ta­sarrufu diger bir kimseye aid o/masm1 istil~am edecek sOretde akd-i mukavele edilmesi memnO' addedilmelidir.» .. .

Ara~f-i emfriye ile icareteynli arazi-i mevkOfenin mO/kiyete tebdilinde ber-vech-i ma'rOz varid o/an mahzOr mukata'a/1 arazT-i mevkOfenin mO/ke tahvilinde varid o/madJgmdan i§bu dokuzuncu esas ile gediklerin ilgas1 esas1 ve bir akar hakkmda rakabesi yerine ve Mlada beyan o/undugu vechi/e tasurrufu diger bir kimesneye aid o/mak Ozere akd-i mukavelenin memnO'iyeti keyfiyeti komisyonumuzca monasib gorO/mO§dOr. "73

Gayr-1 sahih vak1flar konusunda iki temel konuyu hatlrlatmada ge9emeyecegiz. BOtun Osman II

Olkesinde yanll!? anla!?llan ve dOzeltilmesi gereken iki konu k1saca §6ylece ozetlenebilir:

2.2.1. Vak1f Kura ve Mezari' Tabirleri ve Fatih 'e ait Fermanm Yanll§ Anla§1lmas1

Osman II hukukunda vak1f kura ve mezari' yahut vaktf akar tabirleri genellikle gayr-1 sahih vak1f

manasmda kullan1lmaktad1r. Tek nOshas1 Bursa $er'iye.Sicil/eri, A 3/3, sh. 303/b'de bulunan ve

885/1480 tarihinde yaz1lan Fatihin vak1flarla alakal1 fermam , tart1§ma konusu olmu!?tur.14 Ayn1

doneme a it MevkOfat Kanunnamesinin 6. maddesinde de "ve ttmar ede/er de yO emro/unan vaktf r;iftlik!eri ki, t1mara verilmeyib mevkOf kalan/arm ve t1mara verilmeyOb mabeyninde vaki o/anlann hastlm hOkum edesiz, ku/um allvere" denilerek bu fermana i!?aret edilmi!?tir.

Maalesef bu fermamn hukukT tahlili, ba!?langu;:ta hatall yap1ld!QI i9in bOtOn efkar-1 ammede de

aym yanll!? kana at devam etmekte ve "FOtDhat ir;in 90k askere ihtiyact olan Fatih'in bir r;ok va­klf!an "mensOh" "sayarak t1mara 9evirdigi ve bun/ann, og/u Bayezid veil devrinde tekrar vakfa verildigi" 1srarla belirtilmektedir.75 Hadiseler dogrudur, ancak te'vil ve fermandaki a91~ izaha rag­

men vak1f kelimesinin bOton vak1flara te§mll edilmesi yanfl!?tlr.

Biraz once anlathg1m1z gibi, Islam hukukunda vakfm bir §art1 da, vakfedilen maim mOik ol­

masldlr. Devlete ait bir mal veya menfaatin vakfedilmesi sahih degildir. Ancak Eyyubi Devleti

zamanmda, sorulan bir sual Ozerine /bn-i Ebi AsrOn isimli bir alim, diger mezheplerin gorO§Ierini

esas alarak, devlete ait vergi gelirlerinin, beytulmaldan istihkak1 bulunan hay1r cihetlerine vak1f

ad1yla tahsis edilebilecegine fetva vermi!?tir. islam hukuk9ulan da, gayr-1 sahih vak1f, irsadi vak1f veya tahsisat kabilinden vaktf dedikleri bu 9e§it vakfm, ger9ek anlamda bir vak1f olmad1gm1 ve

bir kamu tahsisinin ad1 olarak devammda da sakmca bulunmad!Qim kabul etmi§lerdir. Ancak bu

9e!?it vak1flann da en onemli !?art1, tahsis edilen cihetin beytOimaldan istihkakl bulunan bir hay1r .•

ciheti olmas1d1r. Bu §arta riayet edilmedigi takdirde, yap1lan tahsisin gayr-1 sahih tahsis olacag1

ve bunun iptal edilmesi gerektigi ifade edilmi§tir. Nitekim 1382 y1llnda Sultan Berkuk'un huzu­

runda toplanan Islam hukuk9ulan da, bu tor tahsisatm iptal edilebilecegini kabul etmi§lerse de,

iptaline cesaret edememi§lerdir.76

l!?te Fatih Sultan Mehmed'in de iptal etmek istedigi ve ettigi, sahih vak1flar degil, belki gayr-1

sahih yani tahsisat kabilinden vak1flann da sahih o/mayan tahsis k1sm1d1r. Kanun metni de

bunu isbat etmektedir. Zira I. maddede bag, bah9e, deg.irmen ve k1saca miisakkafat yani 9at1ll

73 AkgOndOz, Islam ve Osman/1 Hukuku KOI/iyat1, cilt Ill, sh. 677 vd.; Cerfde-i Ad/iye, May1s 1339, Say1, 13-14 15, Ek, sh. 1 vd. Bu k1s1m, takriben 28 toplantmm sonucudur.

74 AklgOndOz, Osmanll Kanunnameleri, cilt, I; lnalc1k, 702-703. 75 Halillnalc1k, Bursa 9er'iye Sicillerinde Fatih Sultan Mehmed'ln Fermanlan, Belleten, 1947, Xl/44, 695. 76 AkgOndOz, Vak1f MOessesesi, 439-443, 452-453.

Ba'l<an!arda 0~ V~ilan ve Ess:'.e:i l.JUS'C'J'ara51 Sempozyumu I 27

mal tOrOnden vak1flara mOdahale edilmeyecegini hOkme baglamaktad1r ki, bunlann ash mOik

mal oldugundan sahih vak1flard1r. 2. maddede ise, koy ve yer yani arazi ve akar (burada arsa

kastedilmektedir)n nev'inden olan tahsisat kabilinden vak1flann mensQh say1lmasm1 emretmek­

tedir. Bilindigi gibi Anadolu Arazisi tamamen mTrT arazidir. Vak1f koy ve yerlerin vakfmdan kas1t,

buralardan elde edilen vergi gelirlerinin vakf1 yani gayr-1 sahih yahut tahsisat kabilinden vak1ft1r.

Zaten mOik bir arazinin degil, ancak mTrT arazinin t1mara <;:evrilebilecegi de unutulmamahd1r.

2.2.2. Miiessesiit-1 Hayriye istisnas1

Vak1flann dogrudan dogruya aymyla istifade olunan vak1flar te~kil etmektedir ki, bunlara vak1f

hukukunda "miiessesat-t hayriye" denir78• Bunlar, ma'bedler, mektepler, darOI-fOnunlar, med­

reseler, kOtophaneler, imaretler, hastaneler, yetimhaneler, dulhaneler, koprOier, yollar, kuyular,

bendler, su yollan, goller, kabristanlar, karakollar (ribatlar) ve misafirhaneler gibi hay1r sahipleri

tarafmdan in~a ve vakfedilen hay1r eserleridir79• Bunlara "hayrat ve meberrat" da denilir. Ozel­

likle "hayrat" ifadesi bunlar i<;:in kullamlu·80• "Miiessesat-:t Hayriye" dahi kendi arasmda iki k1sma

aynl1r:

A-Herkesin Yararlanabi/ece{ji Miiessesat-t Hayriye: Zengin ve fakir herkesin e~it olarak kendi­

sinden yararlanmas1 caiz olan muessesat-1 hayriyedir. Bu <;:e~it hay1r mOesseselerinden her­

kesin istifade etmesi mOmkOndur ve ihtiya<;: dahi bunu icabeder. Zira baz1 ihtiya<;:lar vard1r ki,

umumidir. Kimse bunlardan mustagni kalamaz. Her musll.iman ibadet i<;:in camiye, okumak i9in

mektep ve medreseye, yurumek i<;:in yola, oll.ilerini gommek i<;:in kabristana, yolcu ise hana muh­

ta9 olur. Zengin olsa bile, bunlan her zaman IOzumunda elde edemeyebilir. 0 halde herkesin

muhta9 olabilecegi ve <;:ogunlukla servetle elde edilemeyece~ olan baz1 ~eylere ihtiyac1 vard1r.

Bu gibi ~eylerde herkes fakir demektir. Fakir ve zenginin musavi oldugu vak1flar, esasen, zengi­

nin de fakiri bulundugu vak1flar anlamma gelir. Bu konuda kriter 6rft0r. Zira orf, umumi ihtiyacm

da en guzel bir ol<;:usudOrB1•

B-Sadece Fakirlerin Yararlanabilece{ji Miiessesat-t Hayriye: MOessesat-1 hayriyenin ikinci k1sm1

da, intifa' hakk1 sadece fakirlere ait olup zenginlerin kendilerinden yararlanamad1g1 hay1r rnu­esseseleridlr. lmaretler, hastalannm g1da ve ila9 ihtiya<;:lan vak1f tarafrndan ifa olunmak Ozere

~art edilen vak1f hastaneler ve talebesinin ihtiya<;:lan vakfm gelirinden kar~1lanmak Ozere vak1f

.,i ve ~art edilen mektepler, bu kabil vak1flara misal te~kil ederler. Ancak son iki misali te~kil eden

·hastane ve mektepler ac;:1smdan durum degi~kendir. Bu, orfe gore degi~ebilir. Orf bir ~eyin bO­

tun insanlar ic;:in ihtiya<;: oldugunu tespitte onemli bir kriterdir82• Asllnda insanlann bir ~eyden

yararlanmalan, ~u 09 ~ekilde olabilir: Birincisi; yararlanma·.zarureti vard1r. ikincisi; yararlanma

~-; bir ihtiya<;:tlr. Ot;OncOsii; yararlanmada insanm menfaat, IOks veya tamamen israf ve fuzulilik

maksad1 mevcuttur. $ayet vak1ftan yararlanma zenginler ve fakirler i<;:in de zaruret veya ihtiya9

halinde ise, mesela bir ~ehirde vak1f hastanesinden ba~ka hastane veya vak1f mektebinden

gayn mektep yoksa bu durumda zengin de fakir de yararlanabilir. Zengin menfaati ic;:in, IOks ic;:in

77 AkgOndOz, Vak1f MOessesesi, 140. 78 Orner Hilmi, AE, m. 178; Ali Haydar, TS, md. 890. 79 UmOr-u Evkafm lslah1 i9in Bir ldare-i Mahsusa Te~kili Hakkmda lrade-i Seniyye, 11 Cemaziyelahir 1285,

Takvim-i Vakayi, 16 C. ahir 1285, No: 1006; Orner Hilmi, AE, m. 16; Ali Haydar, TS, md. 112; Nam1k l;)akir Bey, Evkaf ldaresine Ail Risale, sh. 5-6; Elmah, lA, 127 vd.; Kadri Pa~a. KA, md. 270; Fetavay-1 Hindiye, 2/464 vd.

80 11 C.Ahir 1285 tarihli lrade, Karako9, KOIIiyat, Dosya: 14/6434; 1284 tarihli Hayrat Ve Meberrata Dair lrade, D. I. T. 11232 vd. ; Aynca bkz: D. I. T. 11225.

81 Elmah, lA, 127-128; Orner Hilmi, AE, m. 179; Ali Haydar, TS, md. 892; Mardin, AE, 46. 82 Mardin, AE, 46-47; Orner Hilmi, AE, m. 179; Ali Haydar, TS, md. 892.

28 I ~da Osrnanl Va~Q1lan ve Eserleli lJ.tJs'arara.s• Ssm!Joz:yumu

veya ·fuzull olarak yararlanma durumunda ise, yararlanmast mOmkOn olmayacakttr. ihtiyacm

umumi veya hususi olmas1 farketmez. Bu ihtiyacm olt;:OsO de yine orfdOr-33•

Bunlann mOikiyet hakktna dokunulmast konusunda, muessesat-1 hayriyenin kendilerini te~kil

eden ayn'lar at;:tstndan bir aytrtm yapmak laz1md1r. Kabristanlar, kendilerine ihtiyat;: kalmasa

da olsa degi~tirilemezler. Harap olan kabristanlann arsalan, devlete, vaktfa veya mirast;:llanna

donmez84• Cami ve mescidler hususunda ise hukukt;:ular ihtilaf etmi~lerdir.

Bir grup hukukt;:uya gore. bir mescid veya cami harap olup da tamamen muattal hale gelse,

bu mescide ait arsa ve enkaz sattlarak yeni bir caminin yaptmtnda kullantlabilir. Mesela bir key

tamamen dagtldtgmda, o koyOn camisi ytkthr ve enkazr ile arsast sattlarak geliri buna sarfedilir.

Bunun it;:in hakimin izni ~artt1r. Aynca banisinin de bilinmemesi gerekir. Banisi bilindigi takdirde

kendisinin veya mirast;:tlannm mOikOne avdet eder. Bu gorO~ imam Muhammed, Ahmed b. Han­

bel ve bir nakle gore imam-1 A'zam'a aittir-35• lkinci gorO~ ise, Ebu Yusuf, 9afi'l, imam Malik ve

bir nakle gore lmam-1 A'zam'a aittir. Bunlara gore, mescidler ve camiler, k1yamete kadar mescit

olarak kahr; sat11lp yenisi in~a edilemez. Mescidin ve caminin istibdali (degi~tirilmesi) caiz de­

gildir36. Mescidlerin arsalannrn veya enkazmm sat1hp da bedellerinin cami d1~mda ba~ka bir

ama9ta kullamlmas1 ise hit;:bir Islam hukukt;:usu tarafmilan caiz gorOimemi~tir-37. Mescit ve kab­

ristan d1~mdaki ayn'lar ise, ihtiya9 kalmaymca kendiliginden vak1fm mOikOne rOcu eder. Vakrf

yoksa mirast;:llanna, o da yoksa beytOimala ge9er88• Vak1fm maksad1 olan intifa'dan tamamen

91kan dOkkan, havuz, hastane, mektep ve ribat gibi... Osmanh tatbikatmda birinci gorO~ tercih

edilmi~tir. Ancak banisi belli degilse, bu, lukata hOkmOndedir. Evkaf nezaretine ait olmayacag1

belirtilmektedir. Kabristanlar ise, kimsenin mOikiyetine rOcu etmez. Fakat eski camiye ait enkaz

ve saire, en yakm yerdeki camide kullan1lmak Ozere almabilecektir. Bunun it;:in hakimin izni ~art

ko~ulmu~ttJr-39.

3. SONU~

Bu uzun izahlanm1zdan anla~11tyor ki, vak1flann Islam hukukunda hOkr'ni ~ahsiyetleri mevcuttur

ve dolay1s1yla malik olabilirler. Ancak mOikiyet hakkrnm vak1f hOkmi ~ahsiyetine get;:ebilmesi

i9in vakfm sahih yahut gayr-1 sahih olmasma ve vak1flann bu a91dan yap1lan tasniflerine dikkat

etmek gerekmektedir. 9ayet vak1flann mOikiyet hakkl var ise, bu hakkm dokunulmaz oldugunu

ve ancak onemli 09 halini zikrettigimiz istisnai hallerde mOikiyet hakkm1 kaybettigini anhyoruz.

Bu arada istisnai hallerde bile muessesat-1 hayriye tabir edilen cami, kabristan ve benzeri ku­

rumlann farklt bir statoleri oldugunu. gayr-i sahih vaktf arazi Ozerinde olsa bile bunlann mOikiye­

tinin kamuya ait olmast hasebiyle devamhhgm• devam ettirdigini tebligimizde kaynaklara inerek

vurgulamr~ olduk.

83 Elmah, lA, md. 31 sh. 125-130; Mardin, AE, 46-47. 84 Ali Haydar, TS, md. 504, 512. 85 lbn-i Kudame, 6/31; Fetavay-1 Hindiye, 2/463; lbn-i Abidin, 4/358-360; Ali Haydar, TS, md. 472-473; 0 Hilmi,

AE, m. 344.

86 Ali Haydar, TS, sh.248. 87 Ali Haydar, TS, sh. 248; lbn-i Abldin, 4/358-360; Fetavay-1 Hindiye, 2/463. 88 Mardin, AE, 140; Ali Haydar, TS, md. 611-612. 89 Menle§izade, 1/450-451; Sekiz lane konu ile ilgili fetva vard1r; Ali Haydar, TS, md. 472 vd., 504.