67
REPUBLIC OF NAMIBIA MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE PHYSICAL EDUCATION SYLLABUS GRADE 1 3 RUMANYO VERSION FOR IMPLEMENTION: 2015

MINISTRY OF EDUCATION JUNIOR PRIMARY PHASE PHYSICAL EDUCATION SYLLABUS … · 2020. 4. 5. · Ndjendititorongo yino kwa kara ndjo ndjira yahepero yakutwara likuliko kumeho pa ntambomukunda,

  • Upload
    others

  • View
    18

  • Download
    2

Embed Size (px)

Citation preview

  • REPUBLIC OF NAMIBIA

    MINISTRY OF EDUCATION

    JUNIOR PRIMARY PHASE

    PHYSICAL EDUCATION SYLLABUS

    GRADE 1 – 3

    RUMANYO VERSION

    FOR IMPLEMENTION: 2015

  • Maukalimo

    1. Litwaromo ........................................................................................................................... 1

    2. Konda .................................................................................................................................. 1

    3. Ntateko vitomporwa navitundwamo vyakukushonga ...................................................... 2

    4. Vidimburulito vyayiviko vyamushirongwa sha ntambondunnge dino ........................... 2

    5. Lighano nalintje lyandjenditito shongo ............................................................................ 3

    6. Vitomporwa vya kughuhura wantambo yino: ................................................................... 3

    7. Viviyauka nalikekwamolya pantateko dogoro ntambondunge ya (3) ............................ 5

    8. Makonakono / Likengururo .............................................................................................. 60

    9. Ushwinkango: ................................................................................................................... 63

  • 1 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    1. Litwaromo

    Ndjenditoshongo yino kuna kara nashitambo sha likushongo unkurungu

    pantambondunge yapantateko yapalivhu 1-3. Unkurungu shirongwa shimwe

    shalikurongo uwa shakaro mulikurongo lyandjendititoshongo.

    Mukutwara mundjendititoshongo likurongo lyaUnkurungu kwa kara nalikugwanekero

    navirongwapeke. Unkurungu vana hepa kuushonga muntmbo ndunge 1-2 vikando viviri

    mushivike vyaperiode ano ntambondinge 3 vikango vitatu mishivike vya periode 3.

    NIED avipulitira omo yayino ndjendititoshongo mumwaka ntano. Likutjindjo lya

    ndjendititoshongo yino kutwara mwa NIED ngayi karako dogoro 2021. ntani

    kayiwapukurura.

    2. Konda

    Unkurungu kuvatera murongwa kukulita likarokumwe,mukukara mumbunga yalivhuro

    kutota po shintu. shirongwa shino ndjo mpito yakuvyukilira. liyavuro nalikwatoghano

    lyamurongwa a kurupwita vyamunda yavo,mumukunda wavi nakudimburura

    mukugwanekera navantu muunkurungu,kuvhura u ka kare namakushongo ghene.

    Likushongounkurungu kukulita vitambo vya mu ndjenditito-rongo ghene.

    Kurenkita varongwa vakuturemo mukukulita mpoya muNamibia, ntani

    Kuyeyura likwatlighano lya mpo ya munda yashirongo.

    Likushongounkurungukuku;ita liyivo mulifumadeko mpo.

    Kuyaghura nakukulita vighayadara vyamurongwa

    Kukorangeda murongwa a ghambe nalipepushima kuhuguvara

    namukugwanekera navamwe

    Kukuyikita nkalitomwene shirughanantumbukiro nalirughaneno kumwe

    Kutameka kukulita ushwinkanko waukurungu

    Kutulitapo manongontjo gha kukoshonapo maudito

  • 2 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    3. Ntateko vitomporwa navitundwamo vyakukushonga

    Shininke shimwe shamulyo unene shakaro mumakurongo muliparu lyamuntu kupitira

    mu maudano, vitemwinina, ngovera, makunyungango ntani na vinegheda vyakumona.

    Kumeho ya kurenka shi murongwa avareke kuyimba shure, ghuye akara kare na uyivi

    wa ntjumo gha kushekuna kutwara mwakehe murongwa.

    Pantambondunge yapalivhu shingishavo varongwa kuvhura kutikitamo matomporo

    ghapa ntampo oyo, ntani vamwe kuvhura vapitakanepo pantmpo yo. Varongwa vamwe

    kuvhura gwanekere namaudito ano vavo vanahepa kuwana likwatitoko mukavaronga na

    vishongito vyakuvura kuvavatera. Ntani ndongitito dina hepa kukara dakutikiriramo.

    Vavo kuvhura kuwana kuwana mbatero ku vaunyavo ntani nakwa murongwa wavo.

    Varongwa vasheshu va hepo vihepwa vya vamakushongo ovyo vina kurwameno

    lidemeneno. Varongwa vamwe virema ngoli kapi vakara udito wakukuronga. Kuvhura

    ukawane virema vyakukushura-shura yira; vitwiku, vipuru-puru, virema vyakupira

    mawoko ndi maghuru. mavaya ghagho kugwanekera naudito wakukushonga.

    Unkurungu kukulita manongontjo ghamangi ghakuvhura kukwafa varongwa vavirema.

    Virongitito namulyowaneko wavirema wagho ghuna hepa kukara ashi kukukarera.

    4. Vidimburulito vyayiviko vyamushirongwa sha ntambondunnge dino

    Kutwara mundjenditito lyamakushongo kehe murongwa akara nashitumbukira

    shamakkurongo. Makurongo ghapantatetko kuna kudemenena pamurongwa

    mukukatikitamo ndjoti yaNamibia 2030.

    Varongwa vakaro naudito mumakurongo navo ngavava demenena makuvavatera

    muntjongitito dakukushuva-shuva. Nashishongitito ntjendititotongo yino ngayi

    demenena unene varonwa vakaro naudito mumakushongo. Ndjenditito rongo yino

    ngayi demenena pamarudivharwa naghantje mposhi vakuturemo mumakushongo.

    Murongi ana kona kuyiva kutekura varongwa pamwe,mukughupapo makutondovoro

    muvarongwa. Vishongitito vyamurongi vina hepa kudemenena kehe pano kutwara

    murudivharwa. Vamati navakadona vakushuva-omo vayuvanga na kumona

    nakutambura vininke vya kukushuva shuva.

  • 3 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    5. Lighano nalintje lyandjenditito shongo

    Ndjendititorongo yino kwa kara ndjo ndjira yahepero yakutwara likuliko kumeho pa

    ntambomukunda, HIV naAIDS, likurongo udemokoli, likurongo una mbudi

    nasayitunga,likurongo uyiviwandjira, nalikushongo muhoko.

    Ndjendititorongo yino kuna demenena virongwa vino mukukashwshupitapo maudito

    ogho vana kukugwanekera nagho vaNamibia.

    Varongwa vana hepa kukoneka nakukukwaa ighano kovino:

    Varongwa vana hepa kudimburura maudito nama usito ogho vina kutitapo.

    Varongwa vana hepa kukanongonona shi weni omo vavhura kuhanita mbudi

    kuvaunyavo ndi mumukunda.

    Maudito ogho vana nongonona yira:

    - Kapi tuna kutunga natupakera mbiri una ntjitwe wetu

    - Kapi tuna kudimburura maudito ghali ghaihamba lino AIDS

    - Kapi tuna kukukukunga kuUkanguki

    - Lipangero kapi lina kupakera mbiri vantu valyo

    - Ndjira kapi dina wapa.

    - Liyendauro lyavatjwayuki muvirongo.

    6. Vitomporwa vya kughuhura wantambo yino:

    Kuntamekera yantambo yino muntambondungeyakutanga (1) varongwa kuna

    kuvataterera mukutameka shure namakorangedo mukutwara kumeho makushongo

    ghavo mukurughanita nkondo davo, ntani vana hepa kukara naghuyivi wavidanauka

    ntani kukutura mumarumbatano ndi muvidana. Shirongwa shino sha likushongodeuro

    rutu shakona kudika ntateko yayiwa mumaudano mposhi shikorangede varongwa

    vawanemo ghuyivi wamaudano. Vivike vinya vitano(5) kumeho yakutameka

    ntambondunge yakutanga (1) varongwa kuna kuvataterera mukukushonga viviyauka

    vinya vyantateko.

    Kughuhura wantambondunge yautatu(3) pantamboyino yantateko yamakushongo

    mushirongwa shino likushongodeurorutu varongwa kuna kavataterera mukurughana

    vino:

    - Lipameko lyarutu

    Kukuhamitira kehepano muviviyauka vyalipameko rutu yira kutemwinina,kukora,

    kupameka ntipa dalipumba,kulimburukwa kuwapayikaviviyauka.Kukwamamarawiro na

    kurughanaviviyauka vyalikdeuro vyakeheliyuva navidanauka.

  • 4 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    - Lirambwito ntipa:

    Kunegheda ntani kutura mauyivi ghavo mukudanaukanaunyendi yira kukukoka,

    kudanauka vidana vyakukushuva-shuva,vivataukantani viviyauka

    vyakushetakanitarutu,mukurughanita virughanita vyavinene navya vididi.

    - Kuduka

    Kunegheda lipameko ntipa mukunegheda vivyauka vyakukushuvashuva yira

    kuduka,kuvatuka,vivhukumanga ntani na viviyauka vyamarumbatano.

    Uyivi wamarumbatano:

    Kunegheda ghukaro waghuwa ashi mudano ntani kuyiva veta daudano ntani kutjindja

    mukurughanita vyuma ovyo vyawapero, kutegherera kumarawiro ntani weni omo

    vapakera mbili virughanita vyavo.

    Kurughanita ghuyivi wantipa omo ghudipakera mbiri yira kutjindja,kutanga, kuvhukuma

    ntani kukwta.

    Vidanauka vyapalivangolimwe

    Kufwaturura ashi vinke vahora deura ashi yikare namulyo ntani weni omo vayuvanga

    rutu rwavo ntjeneshi vana rughana viviyauka vyakukushuva-shuva. Kutimwitira ntani

    kenegheda ashi weni omo vadanaukanga mumpora. Kutwara muruha munke

    varughananga nawa varongwa vaviri kuvatura mumbunga ntani vanegheda udano

    waghuwa mukutikitamo shitambo.

  • 5 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    7. Viviyauka nalikekwamolya pantateko dogoro ntambondunge ya (3)

    Mukunegheda likuturomo lyauyivi, ndunge na ghukaro wauwa muntambo dino

    dapantateko vana hepa kukwama viviyauka nalikukwamo lyakutundilira ku ntateko

    yapalivhu dogoro nange ntambondunge ya 3. Nampiri ngoli ukalimo wapantateko

    yapalivhu kapi vavituranga muno mumbapira mara ngoli kaviwanan mundjendititorongo

    yapantateko yapalivhu.

    Ntambo yapantateko

    Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3

    LiPAMEKO RUTU

    Kutemwinina, nkondo, ghuyivi, kutegherera, kuwapaika

    Kuwanalikunyungango lyaruturwaruwa

    Kuneghedalikunyungangolyarutumukutemwininavikorama.

    Kuneghedalikunyungangolyarutumukutemwininaghukarowavikorama

    Kuneghedalikunyungangolyarutumukutemwininavadanivamaudano.

    Kuneghedanawalikunyungangolyantipadadinenedarutu.

    Kuneghedampadi, maghuru, lipumba, mughongo, ntanimapepenankondodamavokomuviviyauka.

    Kuneghedampadi, maghuru, lipumba, mughongontaninamapepenankonko da mavokomuviviyauka

    Kuneghedampadi, maghuru, lipumba, mughongonamapepentaninkondodamavokomuviviyauka.

    Kuneghedalikunyungangolyarutumumaruhaghakukushuva-shuva

    Kuneghedaomovyapiraghukangamakugwanekeroghavifupamukurughanitanakudirakurughanitashirughanito.

    Kuneghedaomovyapiraghukangamakugwanekeroghavifupamukurughanitanakudirakurughanitashirughanito.

    Kunegheda omo vyapiraghukangamakugwanekera ghavifupamukurughanitanakudirakurughanitashirughanito.

    LIPAMEKO NTIPA

    Kuyendakwamahina ,kumbirimuka, kuvatuka, kushetakanita, viviyaukenaghunyendintanirutukutamburavirughanitavyavididinavivyavinene.

    Kurughanena kumwenawanavaghunyavo

    Kurughanena kumwenawanavaunyavontaninambunga

    Kurughanena kumwenawanavaunyavo, mbungantaninamuvipanavyavo

    Kutakamitalikunyungangolyarutumukurughanitamaruhagharutukutwaraomoghanakuneghedamantjo.

    Kuyendakumaruhaghakukushuva-shuvamukurughanitamaruhagharutughakukushuva-shuva

    Kuyendakumaruhaghakukushuva-shuvamukurughanitamaruhagharutughakukushuva-shuva

    Kuyenda mundjira dadidito mukurughanitamaruhagharutughakukushuva-shuvaghakorerepo

    Kukumbirumuna mundjira dakukushuva-shuva

    Kukumbirumuna mundjira dakukushuva-shuva vakukunduruke

    Kukumbirumuna kadidi, ghukahenakumbirumukilirakukukundur

  • 6 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    Ntambo yapantateko

    Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3

    vakukunduruke vayende kumaruha ghakukushuva-shuva.

    vayende kumaruha ghakukushuva-shuva. Nakutamekera pamavango ghakukushuva-shuva nakuwedererangako kukwangura.

    ukamaruhaghakukushuva- shuva

    Kuyendamukurughanitavivatukavitano(5) vyapantatekovakandjingamangepapepindipalirundu.

    Kuyendavambirumukaghukahekumbirumukiliravavokunakuvataukantaninakuneghedakandjingamakwaurendiudani.

    Kuvatukaunenemuwiruntaninakuneghedakundjingamaghurendi pa ghudami.

    Kuturaruturoyepalivangolyaliwakunokunakurushetakanita.

    Kushetakanitaruturoyepalivangomukurughanitamaruturoyeghakukushuva-shuva.

    Kushetakanitamuvidanakunokunakurughanitaruturoyepamaruhaghakukushuva-shuva.

    Kushetakanitamuvidanakunokunakurughanitaruturoyapamaruhaghakukushuva-shuva.

    Kuderanakutindikaghunyonghekurughanitamaruhagharutughakukushuva-shuvantanikutundilirakumaruha- tamekeroghakukushuva-shuva

    Kuderanakutindikaghunyonghekurughanitamaruhagharutughakukushuva-shuvantanikutundilirakumaruha- tamekeroghakukushuva-shuva

    Kuderanakutindikaghunyoghe a tuned ndi a rundakanelivangoolyolinatokokwonambatero/ pahanambatero.

    Kudanavikwaweranaghunyoye, navirughanitondiposhihanaturughanitotwatudidi.

    Kudanavikwaweranaghunyoyekurughanitaviviyaukavyakutemwininantaninaturughanitotwatudidi.

    Kudanavikwaweranaghunyoyekurughanitaviviyaukavyakutemwininantaninaturughanitotwatudidi.

    Kukorererantanikukunyungangakurughanitaturughanitokwatudidikukorererantanikukunyung

    Kukorereranakukusnyungangaakunokunakwatereturughanitotwatudidishihonenayiratutondo.

    Kukorereranakukunyungangaokunokunakwaterereturughanitoyirambuli.

  • 7 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    Ntambo yapantateko

    Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3

    angaokunokunakwatere re shirughanitoshashididiyirandjatoyamakunde.

    Kukorereranakuvatukirandikurundakanaturughanitotwatudidi.

    Kukorereranakuvatukirandikurundakanaturughanitotwatudidi.

    Kukorereranakuvatukirandikurundakanaturughanitotwatudidi.

    VIDUKAGHANA

    KUDUKA, KUVATUKA, KUVHUKUMA, NTANI KURUMBATANA

    Kutamekalirughanenokumwenavaunyavontanikutamekakuneghedaukarowauwamumarumbatano.

    Lirughanenokumwenavaunyavontanikuneghedaukarowaghuwamumarumbatano.

    Lirughanenokumwemushipanantanikuneghedaukarowauwamumarumbatanontanikuneghedaukarowauwamudani.

    Kuneghedavidukaghanapamundindawendivyaudito.

    Kuneghedavidukaghanavyauditomuviviyaukavyamumbunga

    Kuneghedavidukaghanavyauditomuvipana.

    Kuneghedamauyivighavivataukamunaurendikuwiru.

    Kuneghedamauyivighavivataukamunaurendikuwiru.

    Kuneghedamauyivighavivataukamunaurendikuwiru.

    Kuneghedauyiviwendipamundindamukuvhukumashiyendeghure.

    Kuneghedauyiviwavomukuvhukumavaviri-vaviri.

    Kuneghedauyiviwavomukuvhukumanawavininkeviyendeghure.

    Kuneghedamukurumbatanapamundindawendimarumbatano

    Kuneghedamukurumbatananaghunyendimarumbatano.

    Kuneghedamukurumbatanamumbungamarumbatano

    Kuneghedaashiweniomovapakerambirivyuma vyavontanivirughanitamukurughanitankangodawaperontanikutamburamarawiro

    Kuneghedavitomporwavyamuntambondungeya 1mukurughanita nkangodauditontanikuneghedamukurughanamumbunga

    Kuneghedavitomporwavyamuntambondungeya 2 ntanimukurughanitankangodauditontanivanahepakutamburamatokoro.

    Kuneghedamukumbirumunantanimukuyimikashininkemukurughanitamauyivighavo.

    Kuneghedamauyivighavomukumbirumunantanimukuyimikashininke.

    Kuneghedamauyivighavomukumbirumunantanimukuyimikashininke.

    Kuneghedaviviyauk Kutjindjantanikuyi Kutjindjantanikuyimi Kutjindjantanikuyimi

  • 8 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    Ntambo yapantateko

    Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3

    avya kuku shuva-shuvamukurughanitalivokondilighuruolyoghanashanandi a hora

    mikashidanitashamukapare.

    kashidanitashamukapare.

    kashidanitashamukapare.

    Kutakamitelikunyungangontaninamaruhagharutumukurughanitamaghuruntanimavokoyiramomoghanakuneghedamantjo.

    Kutanga, kuvhukumanakudayaghurashininkewahanakurughanitashininkendiokukunakurughanitashininkendishintu.

    Kutanga, kuvhukumanakudayaghurashininkendishintuokunokunakurughanitashininkendishintundiwahanakurughanitashininkendishintu

    Kutanga, Kuvhukumanakudayaghurashintundishininkeokunokunakurughanitashininkendishintuwahanakurughanitashintundishininke.

    Kudanavidanaukakunolirwamenolyamuntuumwetupu.

    Kudanavidanaukavyavavirianolirwamenonove name.

    Kudanavidanaukavyauditolirwameno one name ntaninatuvantjentaninanwe.

    Vidanauka vyapalivango mpopo kutemwinina, mbungayayinene ,kukushendauka ntani vidanauka vyapampo.

    Kutamekamukurughanenakumwemumbungantanikutamekakuneghe da ukarowauwamumarumbatanoghamawaghaghukanguki.

    Kurughanaenakumwemumbungantanikuneghedaukarowauwamumarumbatanoghakareghamawaghaukanguki.

    Kurughanenakumwemuvipana, nakuneghedaukarowauwamumarumbaanontanikuneghedamudaniwaukarowauwa.

  • 9 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    LIPAMEKO RUTU

    VIVIYAUKA VYA KUTEMWININA

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kuwana ghuyivi wana ghumwavo ntani narutu rwavo.

    Ntantekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntantekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntantekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    • Kunegheda viviyaghuka mukutemwinina shikorama osho vana kutimwitira vashitemwinine omo shadukanga. Yira: - Kutuka kwashidira Kuduka nakumwagha maghoko yira omo sha tukanga shidira. - Rurambito rwankambe Kuduka yira kwankambe nakuyerura ngoro davo na maghoko mukutemwinina rudukito rwankambe. - Rudukito rwampo. Kuduka yira mpo maghuru ghagho ghana vyikuliri gha vyukange yira kunyima kuno maghoko naghantje ghanapeteke ghakwatere panturo. - Rudukito rwantjumo: Kudukita kumaghuru na kumaghoko kuduka kamadidi ghayimanatako ghakudjanyemunkwapa.

    •Kunegheda viviyauka na kutemwinina rudukito rwashikorama osho vana kutimwitira Yira: - Kupepumuka Kuduka maghoko ghana kuyengauka nakupenga-penga yira moomo shapepumukanga shininke. - Kushinga kwalihauto Kuduka kuno kuna kutemwinina omo vashinganga lihauto.

    • Kunegheda viviyauka vyavadani ndi vaduki ovo vakuhamitirango mavidukaghana. Yira: -Vadani vapakashi Kuduka, kukurumana yira kuna kudamuna bala ayivhukumine omo vana kudanena. - Vaduki Kukuyara pakutamekera makura vaduke ashi are ogho ghakaketo ndi ghakafundo marumbatano ghano.

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda mauyivi ghakukushuva-shuva ghadeura.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    •Kunegheda nakutemwinina lighonyonono ntipa. Yira: - Mpadi Kuyanda yira kwalighungu. Kuyenda kumeho nampadi mukurughanita vinyanyo

    •Kunegheda nakutemwinina lighonyonono ntipa Yira: - Mpadi Kuyendita kuvinyanyo yira mbahe wamure

    Kunegheda nakutemwinina lighonyonono ntipa Yira: - Mpadi Kuyendita munda yampadi ndi kuntere ruha rwa mpadi yira

  • 10 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    LIPAMEKO NTIPA NARUTU (DEURA YAKUYIMANA)

    - Lighuru Kundamangera kuyenda yira liporo. Kupeteka nkonkona ntani maghoko ghantjentjerere ghaneye pasha pape makura ghuyende ngoro dado dina vyukiliri, yira kuyenda kwaporo

    - Lipumba Ngoma kukupeteka kushungira maghoko kunyima ghademenene palivhu.

    - Lighuru Kuyenda yira kangaroo. Kukupeteka rutu namaghoko kadidi, maaghoko avyuke yira kunyuro makura kuvatuka, ghukandjingame ghuka kupeteke kadidi.

    - Lipumba Kuduwa wato kushungira nakupeteka mughongo maghoko ghuna twara kumeho, kudugha yira kunyima nakumeho ma ghoko ghuna peteke na kugha ghonyonona

    washirema muntu

    - Lighuru Kuvatuka kwakanyulya kukupeteka maghoko muntambo, makura kwatuka ghakahove kundjingama maghuru ntani maghoko yira kanyulyaghana kuvatuka tunda liwe yenda liwe.

    - Lipumba Ndinguruke; Kukupeteka kushungira maghoko Ghana denenene palivhu, kuyerura mpsi nakutindika rutu rukumbirumuke.

    - Mughongo Kutjava vikuni: kuyima na kutaghanana yira shikonde maghoko muwiru nakukankaa dimutavi diwe palivhu nakuditetaura paudidi.

    - Mughongo Kunwa mema kwamapato: Kutongomena, kupeteka rutu riye ruyende jumeho dogoro shipara shikatike palivhu, kuno rutu juna kukunana rukwameko.

    - Mughongo Kushungira yira mukwati ntjwi: Kutwara rutu roye kumeho yira kuna kughombomana kuno maghoko ghoye Ghana kwaterere pamughongo kukankura rutu roye kadidi

  • 11 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    - Shipepe namaghoko Kunyoroka kwandimba kukupeteka yira ndimba maghoko ghoye ghuna kwaterere kumatwi kukankura mutwe na kunyoroka nampadi.

    - Shipepe namaghoko Kutanga kwadongi : kudemenena maghoko palivhu makura maghuru afatuke a tange muwiru yira dongi. Kuvyujuruka muvikando vyakukushuva-shuva.

    kuno mutwe ghoye kuna kughupiraghura ruha naruha

    - Shipepe namaghoko Mbwa yakuremana kulirundu kulighoko lyayo. Kuduka kwakundjakayika yira mbwa kuno lighuru ndi lighoko kuna lipeteke lyahana kutika palivhu.

    VIVIYAUKA VYARUTU

    Shitambo:Varongwa ngava vhura kunegheda viviyauka vyakukushuva-shuva kulideuro rutu.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    •Kunegheda nakutemwinina viviyauka vyalikudeuro rutu omo vya kuwanekera vifupa vya kukushuva-shuva Yira: - Magwanekero ghamututo nampadi. Ruyendito rwamakiti. Kuyendita kumaghuru nakumaghoko,mpadi dado dina yarama kuno maghuru ghagho ghana vyukiliri ndjikitighuyende kumeho. Kuyenda kumeho kuno kuna kughama ashi “maghoko maghoko”, “mpadi,mpadi”ntjene kuna kughamba ashi “Lighoko yenda, kuyendita lighoko,”mpadi yenda kuyendita mpadi

    •Kunegheda nakutemwinina viviyauka vyalikudeuro rutu omo vya kuwanekera vifupa vya kukushuva-shuva Yira: - Magwanekero ghamututo nampadi. Ngoma kushungira kukupeteka maghoko vana vyuta kunyima ghademenene palivhu makura vavete ngoma navinyanyo navintintinya navuvhedimushagharo dakukushuva-shuva

    •Kunegheda nakutemwinina viviyauka vyalikudeuro rutu omo vya kuwanekera vifupa vya kukushuva-shuva Yira: - Magwanekero ghamututo nampadi. Kutongamena vakushuwenene. Kutongamena naghunyendi vakupirukire kuno ghumwe aghupe shinike shashineneko arenke yira kuna kushitura pashipepe shaunyendi. Pashirugho shino vinyanyo vyavyo vana videke palivhu, rutu rwaro

  • 12 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Ngoro Kuyenda kwalingwandja. Kuyendita kumaghuru nakumaghoko vyavyo vina vyukiliri ntjikiti lighoko nalighuru vyakuharumwa viyendere pamwe kehepano

    Ngoro Kuvara vinyanyi. Kushungira kutandaveka akupeteke kumeho avare vinyanyo vya kumpadi, nanyara

    kehe ghuno kuna kuruvyuta kunyima vakugaunuke naunyendi.

    Ngoro Kuduwa wato naunyendi. Varongwa vaviri kushungira kutandaveka maghuru vanv kupirukiri dimughongo okuno mbunda navipepe vikugwanekere. Kukugwanekera dimughongo ntani kehe ghuno kutwara rutu rwendi kumeho apwiyumuke. Kuvyukuruka viviyau

    Shiparatjangwa

    Ntambondunge .1 Ntambondunge .2 Ntambondunge .3

    - Mbunda ndi nyonga Kulya ndya daditovali yira ghushi. Kuyimana makura gha kurenkite yira ndya daditovali shiri ghana pateke unene muntambo nangoro. Kukurumana kumeho nakurughana yira kuna kulya ndya - Shipepe Kuronda pashirondero kuyimana,

    - Mbunda ndi nyonga Mucuko wauteke namucuko wakukukuta ndi wakufera. Kuyimana kutaghanana maghuru okuno nyara davo vana diyandja okuno kuna kukengurura kuwiru vakengere dimucuko odo dina kugho kuwiru mukonda dina kombanita nkondo kushite shaliyuva. Mukutetekera kehe

    - Mbunda ndi nyonga Kumorora kwava Arabi: Kughonyonona maghuru vatongamene tani mavoko ghavo vana ghaghurumwita nakughamba maywi ghakukushuva-shuva. - Shipepe

  • 13 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    kukurenkita yira kuna kuronda shirondero sharugodi nakurughanita maghoko tupu. - Shifupa shamughongo Vitondo kuyimana vatemwinine litondo lyalire nakuyandja maghoko ghavo muwiru ghakare yira ndo dimutavi da shitondo. Likundungu kuya nankondo olyo lina kurenkito shitondo shipete ruha rumwe.

    pano dimucuko, dimucuko dado kurambuka ndi kukara shimpe diyumi. - Shipepe Windimatuwa: Kuyimana kutaghanana maghuru kuno lighoko limwe kuna kwaterere pambunda, okuno ighoko limwe kuna dingurukida livyuke kunyima. - shifupa shamughongo Kuronda kakambe. Kughombo mana yira kunarondo nkambe kuno lipadi nyoye ghuliyerure ghuliyendawite omo yakugwanekera vifupa vyalipadi navifupa vyamututo.

    Kuyimana maghuru Ghana taghanana. Vatemwinine yira kuna kushana marushanito ghakukushuva-shuva, yira kagali, shinaghumbwa, shinaulimbimbindi. - Shifupa shamughongo: Livango naliyoka. Naunyendi, ghumwe akare livango rutu rwendi ano ghuno liyoka ghuye ayawane uvando kwarutu. Vakutjindje oghuno ana karo livango akare liyoka ano liyoka akare livango.

    Shitambo: varongwa ngava vhura kunegheda viviyauka mukurughanita vininnke vyavididi( Nkaku,bala ntjako, tutondo navikwankata).

    Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kunehgeda likudeghuro lyarutu mukurughanita vintjako ndi nkaku kovino vina kakwamoko omo vya kugwanekera-gwanekera vifupa, yira: Magwanekero ghampadi na mututo: Navinyanyo vyoye vyalipadi lyarulyokudamuna shintjako osho ghuna tura pawiru yampadi makura kudinga ndi kumbirumuna mpadi yoye yikare yira shinkwankata. Kutjindja shintjako sho kulighoro lyarumontjo makura ghurughane yira momo ghuna rughana nalighuru lyarulo

    Kunegheda likudeghuro larutu makurughanita totundo mukunegheda omo vyakugwanekera gwanekera vifupa: Magwanekero ghamututo nampadi : Kukupeteka kushungira kuno ghuna tura katondo pawiru ndi kumeho yampadi.vintintinya navinyanyo kuviyendita ndikuvishenyita kadidi vikundame kukatondo.

    Kunegheda liku deghuro lyavo mukurughanita bala ndi vikwankata mukurughanita vigwnekero vifupa vyavo yira: Magwanekero ghamututo na mpadi: Kuyenda kumaho nakunegheda uyivi wakutjindja nab ala mukurughanita munda na pantuda yampadi. Kuyenda kukukunduruka pashikwakata shakuyarama nampadi .

  • 14 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Ngoro:

    Kushungira kutaghanana kuno ghuna kwatere shintjako osho ghuna kwatere mavoko muwiru kupetama mhuyende kumeho makura kutura shintjako kulighuru lyoye lyarumontjo. Kuvyukilira nka kushungira ntani kukupeteka nka kumeho mposhi ghushidamune nka shintjako makura kuvivyukuruka nka vinya ghuna rughana nalighuru lyarumontjo ghuvirughane nka narulyo.

    Ngoro: Kushungira rure:

    Kukwaterera katondo kughuhura namavoko ghavo naghantje nokunoku. Kupateka lighuru lyarumoho ntjo makura kukatindika katondo nampadi okuno ghuna lyatere pakatji kasho. Makura ghikavyukuruke nka narulyo yira momo ghuna rughana nalighuru lyarumontjo.

    Ngoro :

    Kuyimana kukwterera bala mavoko maviri okuno ghana ghapitita kumeho ghayiyerure.kuyerura lighuru lyendi lyarumontjo makura kutanga bala oyo ghana kwaterere na mavoko. Makura ghavivyukuruke mbyo vinya Ghana rughana nalighuru lya rumontjo ghavirughane nka nalighuru lyarulo.

    Kutaghanana kuyimana pashinkwakata ghushiyerure ntani kushivyukita nka shinkwaka shino palivango opo shina tundu.

  • 15 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Mbunda ndi nyonga Kukughonyonona kuyimana nangoro kuno kuna kwaterere shintjako kuwiru yamutwe.Kuno kuna kwaterere shintjako livoko limwe ano rutu kurupeteka kumeho ndi palivhu ghashungilite pangoro mposhi ghashitjindje shintjako kuliwoko limwe kunyima ngoweyo Lipepe Kuyimana yira shikonde mposhi ghadamune shintjako livoko limwe kumbirumuna livoko yira windi matuwa kunyima kutjindja nga mavoko namaghuru. Shifupa shamughongo: Kuyimana lighuru limwe mavoko ghuna yerura muwiru kuno ghuna kwaterere shintjako mavoko maviri kupetama kumeho vature shintjako palivhu kukwama omo ghuna kupateke kumeho napalivhu ghadamune nka shintjako asho shina karo mukatji kamaghuru ghendi ngoweyo.

    Mbunda ndi nyonga Kuyimana okuno Ghana vyuta mavoko kunyima okuno Ghana pateke ka tondo munkokona kuna kupenga-penga mumaruha. Lipepe/mapepe: Kuyimana okuno ana kwaterere shitondo osho ghana vindiki pamavoko ghendi Ghana ghonyonona kumeho.kupeteka maghuru ghendi kushighurumunita shitondo makura kushipitira pawiru,kushipiraghura pawiru. Kushipiraghura shitondo pawiru yamutwe kunyima nakumeho kuno mawoko ghagho nda kagha shikwatere. Shifupa shamughongo: Kuimana kukwaterera shitondo kughuhura okuno ghana shishindji shitondo palivhu shiyimaneoku ghana shikwaterere nalivoko lyarulyo. Kukurumana yira kuna kushungira kuno shitondo nda kava shishintjiri palivhu kuno nda kashikwatere nalivoko lyarulyo. Kutjindja livoko lyarumontjo va rughane yira momunya ghana rughana nalivoko lyarulo.

    Mbunda ndi nyonga Kunyotomana kushingira kuno mavoko naghantje kuna kwaterere kabala.kughonyonona maghuru ntani kuyimbirumuna bala yikukunduruke kumpadi. Lighuta: Kumbirumuna bala pambunda ndi panyonga nakughamba ( hoola-hoop). Lipepe/ mapepe Kughombomana kurara kuno bala kuna yiyerura livoko limwe.kuyintjindja bala yino kulivoko limwe kuyikutjindjira kunyima gnoweyo.Kuyimana oku kuna kwarerere shikwankata namavoko naghantje okuno kuna shiyerure kuwiru yamutwe. Kushighurumwitako shikwankata shino makura kuronda ghapite pakatji kasho ntani kushikoka nka shivyuke palivango opo shina tamekera. Shifupa shamughongo Kuyimana kukundurukida lighuta kuno kuna taghanana murongwa.

  • 16 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Wakutanga kupitita bala pawiru yamutwe waghunyendi ogho ghanana mukarero kunyima . Ano ghunya wauviri ghuye kupitita wautatu muntambo dendi bala. Kughombombana kurara kuno kuna kwaterere shinkwakata osho ghana yerure namavoko ghendi kuwiru yamutwe.

    VIVIYAUKA VYANTIPA NARUTU

    Shitambo: varongwa ngava vhura kuyenda kutunda livango yenda livango mukurughanita ndjira ndi ndjenditito dakukushuva-shuva.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kushuva ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kushuva ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kushuva ngoli:

    • Kuyenda mundjendito dakukushuva-shuva mukurughanita vilyo vyarutu yira: Mpadi Kuyendita kuvintintinya, tunyanyo ntani ruha rumwe rwa mpadi

    Kuyenda kuno kuna kwaterere mavoko pamaruha ghakukushuva-shuva ndi kuna kughapiraura muma ruha ghakukushuva-shuva.

    • Kuyenda mundjenditito dakukushuva-shuva mukurughanita vilyo vyarutu yira muntambondunge ya 1. Mpadi: Kuyendaghura palivango nampadi Kuyendaghura palivango wahana kurughanita shintintinya. Kuyendaghuura navinyanyo palivango. Mavoko na Mpadi. Kuyerundita mukurughanita mavoko na mpadi ghuyende mumaruha ghakukushuva-shuva.

    • Kuyenda mundjira dadidito kuno kuna kukorera palivhu vimwe vyarutu yira,muntambondunge ya 2,kuwedererako tupu marawiro yira:dukenu kutunda pano, opanya ntani napantje mwahana kuboyora naghumwenu. Yendenu kuno mpadi kuna kuyoghotera ntani muyende mpadi dado teete. Kudukaghana kukukunduruka wahana kuyimana dogoro murongi ghakurenke ashi yimana. Kuyenda ntani kukwangulita

  • 17 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kuyenda maghuru ghagho Ghana vyukiliri, nakupeteka pangoro ngoweyo.

    Mavoko na mpadi ( Palivhu) Kuduka yira mbwa yayirema ndi ya kundembuka livoko ndi lighuru: Kuduka yira kwa mbwa kuno livoko limwe kuna liyerura. Mbwa yayirema kulighuru ndi livoko:

    Kuduka yira kwa mbwa kuno lighuru limwe kuna liyerura.

    kuduka mukurughanita tukukwamo twatudidi kuduka kukughora ntani kuwedererako ntani kuyimana kamadidi ntani katamekerako nka ngoweyo tupu. Kuyenda namavoko ntani nampadi mara nakurughanita shi livoko limwe ndi lighuru limwe nani ngoli viyenderere navintje livoko nalighuru kumwe yira; kunyima yalipumba ndi kuruha oro runa pirukiro palivhu. Kuyendita namvoko naghantje maviri ntani lighuru ndi mpadi yimwe ntani kuyendita mpadi ndi maghuru naviri ntani livoko limwe

    Ruyendito rwa lighungu: Kughombomana ghuture mavoko ghoye pamutunda ghukokave ghyende ku meho kuno maghuru kuna vyukiliri. Mavoko namaghuru (Kunyima) Ruyendito rwakatukutuku Kuyenda kagali na maghoko namaghuru ghuduke kumeho nakunyima. Shikoto

    • Kuyenda mundjenditito dakukushuva- shuva, kutamekera pamavango ghaku kushuva-shuva. Maghoko namaghuru Kuhova kuyendita kuma ghoko ntani kumaghuru. Kuyenda lipumba lyalyo ghuna liyerura. Maruha ghamwe gharutu.

    •Kuyenda mundjenditito dakukushuva-shuva kurughanita maruha gharutu ghakukushuva-shuva. Mpadi/maghuru. Kuyendaura nampadi doye palivango. Kuyendaura navintintinya pa samente. Kuyendaghura patunyanyo pa

  • 18 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kugharama kagali ghukorere pamaghoko kuno maghuru ghagho kuna kughakoka palivhu. Maghoko namaghuru (Kapatji) Rudukito rwankara kughombomana ghudukite kumaghuru na kumaghoko kapatji.

    Kukokava ndi kutjwema. Kuyenda hana kurughanita maghoko ghoye Kuyimana Ndjira ndi ndjendito ngapi odo ghuvhura kuyenda kutunda pamatamekero?

    samente. Maghoko namaghuru Kunegheda ndjira ndi ndjenditito omo ghuvhura kuyenda nomaghuru namaghoko Kuyenda mumaruha ghakukushuva-shuva. Kuhova kuyendita kuma ghoko ntani kumaghuru Kuyenda lipumba lyalyo ghuna liyerura.

    Kumbirumuna nalighoko Kugharama mposhi ghuyendite kumaghoko na kumaghuru Maghoko nangoro Kukokava yira vimbumburu vyakukushuva-shuva, kukokava ghuyende kumeho. Kudukapo ntambo dangandi makura kukupeteka mpopo ukare yira; kaninke kakadidi.

    Kukupeteka ndi kutandaveka kushungira Kushenya namatako ghuye nde kumeho wahana ku rughanita maghoko.

    Maruha ghamwe gharutu kurughanita maruha gharutu roye ghukukunduruke kundjugho. Likunyungango rutu munke olyo ghuvhura kurughana? Kukokava ndi kutjwema Kuyenda hana kurughanita maghoko Kuyenda mundjenditito dakukushuva-shuva nakurughanita maruha ghakukushuva-shuva. Luvyukuruko kuyenda mundjenditito dakukushuva-shuva yira: Kumeho, kunyimam namupantji.

  • 19 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kushungira pamaghuru. Shungira shirugho shashire ghukupeteke makura ghununye yira lighungu. Kuyenda mandjira dakukushuva-shuva ghuruwanite likunyungango rutu unene ndi kamadidi. Luvyukuruko lukinyangango lyaruru ghunene ndi kamadidi yira: Kuyendita kutunyanyo ndi vinyanyo yira litondo lya linene ndi shitondo shashididi.

    Kudemenena namaghoko kumeho. Kunegheda ashi vikadno vingapi ovyo ghuvhura kuyeyura rutu roye?

    Mutika wakutika kuni ghuvhura kuyerura rutu roye ntani mutika wakutika kuni ghuvhura kughurumwita rutu roye muviviyauka vino?

    Kukupeteka Kuatuka oku ghuna kupeteke ghuyende kumeho kunyima

    Kukokava namaghoko nama ghuru makura kuyimana ghu tjindje ruha.

  • 20 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    namupantji.

    Kuyenda mundjenditito

    dakukushuva-shuva kuno kuna ku tjindja tjindja maruha mumeho munyima napatji. Yira:

    Kukokava yira katuku-tuku kumaruha ghakukushuva-shuva

    Kukwangulita ntani kukughora Rudukito rwambwa munya yakwangulitanga kuduka ndi kukughora Ntambo ( kuwiru napalivhu) Kuyenda nakuyerura maghoko muwiru nakughaghurumwita mumaruha ghakukushuva-shuva

    Kuyenda mundjenditito da kukushuvashuva mukurughanita mapi ghamundjugho ghapalivhu vrambita samende nakudimburura mapi ogho varughanitomo.

    Yira: vikwatjaro ndi vikwankata. Kehe nomora

    Yira; 8 6 3 Kehe ndanda

    Yira; b m s

    Kuyenda mundjenditito dakukushuva shuva mukurughanita ntamo dakukushuva-shuva.

    Yira: kukwangura ndi kukughora. Kuyenda ntambo ne dakukwangura ntani ntambo ne dakukughora.

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda vimbirumuka vyakukukunduruka kumeho yadimutunda Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    •Kukunyunganga vimbirumuka •Kukunyunganga vimbirumuka •Kumbirumuka ghukahe,

  • 21 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    vyakukushuva-shuva vyakukukunduruka kumeho mundjenditito dakukushuva-shuva yira

    Kuyimana Kutunyanyo ndi vintintinya na lighuru limwe makura kumbirumuka yira rugharo Kupeteka Kukupeteka ayimanite kuvinyanyo nalighuru limwe nakukumbirumuka yira rugharo

    Kukupeteka kushungira Kukupeteka kushungira nakumbirumuka yira rugharo

    Kukokava kumeho

    vyakukushuva-shuva vya kukukunduruka-kunduruka kumeho mundjenditito da kukushuva-shuva nakutamekera kumavango gha kukushuva-shuva yira kurumontjo, nakurulyo. Yira:kuyimana nalighuru limwe ghambirumuke. Kukumbirumuka yira karugharo ghona Kuvyukuruka kukumbirumuka kurulyo nakurumontjo. Maruha mangapi ghakurutu roye ogho ghuvhura kumbirumukita yira rughano

    kumbirumukilira gukukunduruke kumeho kuma vango ghakukushuva-shuva kuno kuna kukokera parutu nakumaruha gha kukushuva- shuva. Kutamekera kumavango shakukushuva-shuva. Rulyo narumontjo. Kurughanita nkondo da kukushuva-shuva. Yira muntambondunge 2 kumbirumuka ghukahe nakumbirumukilira. Kuyimana palighuru limwe makura akudinguruke. Kuvyukuruka kukudinguruka kurugha naro peke. Kuyerura maghoko muwiru pakurughana vino viviyauka.

  • 22 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kutongamita ngoro yimwe nakukumbirumuka yira rugharo

    Kugharama kurara Kuyerura mahoko ghapita kane kumutwe nakukumbirumuna arare yira lighowa.

    Shitambo: varongwa ngava vhura kunegheda viviyauka vyallikunyungango rutu yira kutunda kuuhura washininke kumeho na munyima.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Kukumbirumuna nakukukunduruka ghukahe kuno vvo kuna kurughanita maruha gharutu ghakukushuva-shuva vakorerepo yira:

    Kuyenda namavoko ntani nampadi nangoro: Kutunda omo vana kukova kumeho kukutjindja nka ghakayende kampatji kunyima ndi kumapepe ntani kuvyuka nka kukokava kunyima yira shinguru shina kukudoro mulitata. Mavoko

    Kukumbirumuna mundjira dakukushuva-shuva vakukunduruke kun vana kupitita mavoko mposhi vakorerepo yira:

    Kuvatuka kapatji yira bunny. Kuvataukira muvishwa kukumbirumuna yira likosho kapatji. Ntani kavyukanka kukumbirumuna kuruha rumwe nako.

    •kukumbirumuna nakukukunduruka ghukahe yira muntambondunge ya (2) uviri kuwedererako yira: Kukupeteka kushungira: kukupeteka kumeho mposhi nturo ndi lipumba lyendi litike pamatungi. Kukumbirumuna kunyima okuno ghuye ghana kukwaterere kumaghuru kunyima kungoro ntani kukumbirumuna yira; pashipuna vashonga navipurangi kuruha naruha kuturapo marumbatano ghakukumbirumuna kumaruha ntani na kumapepe ntani kukavyuka kurushungilito rwakukupeteka okuno kuna

  • 23 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Bunny kuvatuka kapatji kutundilira omo ghana kupeteke rutu rwendi.

    kakengera kuruha peke.

    Shitambo: varongwa ngava vhura kunegheda likungungango lyarutu rwakukushuvashuva vya kukukunduruka nakuyenda kumeho.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    •Kumbirumuna mukumo warutu kumeho na lunyima muurughanita ruha rwarutu rwaro mposhi vakorerepo yira: Pakushungira/kunyima/ mapepe Kushungira kukupeteka, mavoko ghagho Ghana kunduruida ngoro makura kukumbirumuna kunyima namapepe ntani kuvyuka kurushungillito rwaro rwakuku peteka. Pictures/mafano

    Nturo, rutu, matungi: Mukurarera kumeho mavoko kuwiru yamutwe kumbirumuna kumeho nakunyima kutundilira kunturo dogoro kumatungi ngoweyo.

    •Kumbirumuka kumeho yamutunda yira: Kumaruha naghantje mane, kuyerura livoko lyarutu lipite mukatji kampito yalivoko lya rumontjo ntani lighuru lyaru monto mutwe wagho ghukwame livoko lyarulyo. Kuyerura mbunda ndi nyonga ghudimbirumune kulipepe lyoye lyarulyo.

    Kuvyukuruka shirughana shino nalivoko lyoye lyaru montjo

    •Kukukudnuruka kumbirumuka kumeho yamutunda kutundilira pakutamekera yira: Kukupeteka,kuyimana, kuyimana lighuru limwe. Mavango ghamaruha gharutu pakukumbirumuna yira maghuru kumwe, kukugaunuka maghuru, kuvyukilita maghuru navimwe ngoweyo. Livango lyakumanitira yira kukupeteka kushungira, kushungira rwarure, kuyimanita lighuru limwe ngoweyo. Kutikitamo yira kukwangulita kumbirumuna ndi kukuwora ku mbirumuna Kukumbirumuna palivango napantje na kurughana ghukenge ashi vishwi vyakulita kuni omo ghuvhura kupitaghuka.

  • 24 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    ghumbirumune lipepe lyoye lyarulyo.

    Kuyimika mavoko ghoye gha pite muntambo doye. Kumbirumuna mavoko ghoye ghayende kushipepe ndi vipepe Pictures/mafano

    KUVATAUKA PA LIVANGO LIMWE MUNDJENDITITO

    SHITAMBO:VARONGW NGAVA VHURA KUVATUKA NAKUKANDJINGAMA PALIVHU NANGORO DAVO NTATEKOTOMPORWA:kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    NTATEKOTOMPORWA:kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    NTATEKOTOMPORWA:kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Kunegheda kuvatika kutwara pamutika papepi yira: Kuvatuka yira momo ya kudayaghuranga bala Pictures/mafano

    •Kunegheda kuvatuka kutwara pamutika ndi kuvatuka ghayendaghure yira: Kuvatuka unene muwiru makura ghaya peteke rutu pakuyandjingama palivhu. Kuvatuka ntani kuyandjingama kuyaturapo ngoro dendi yira;ndimba

    •Kunegheda kuvatuka kutwara pamutika ndi kuvatuka ghayendaghure yira: Kunegheda vivatauka vyakuku kwama palivango nakandjingama pamaghuru naghannnnnntje maviri. Kapishi kutokomena tupu

  • 25 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    DAKUKUSHUVA-SHUVA

    •Kuvatauka palivango limwe ndi mavango ghakukushuva-shuva kuno mavoko ghavo vana yerura muwiru yira: Kuyerura mavoko muwiru kuno kuna kuvatauka. Pisture/lifano Kukwatereralighuru limwe makura kuvatauka. Kuvatauka kuno yira kuna kutenda ntungwedi.

    ana kubato Ghana kutjira vanankore vendi.

    •Kuvatuks palivango ghuyende muwiru kuno rutu roye kuna kakuntjindja-tjindja muwiru. Kuvatuka nakunegheda ghunene ghudidi nakutenda vishwi vyavidona muwiru kuno kuna kuvatauka.

    mukuvatuka nane ngoli kukengerera ashi weni omo Ghana kundjingama. Kuduka omo vyawapera makura kuyerura lighuru limwe kuvatuka ntani kandjingama maghuru maviri makura kukengera ashi weni omo ghuna kandjingama. •Kuvatuka palivango ndi pamavango ghakutamekera ghakukushuva-shuva kuno mavoko kuna yeyura muwiru yira: Kukawera pantunda ndi munda. Kukenga livango opo vana kandjingama. Kuvatuka kukengurura kughuwa wakukandjingama. Kuvatuka kutwara mundjira dakukushuva-shuva momo wa ghayarera kuvatuka.

    •Kukunyunganga mukurughanita vivatauka vitano vyapantateko yira: Kuvatukita kumaghuru ghu kandjingame nka mauru maviri.

    •Kuvataghuka muwiru ghukumbirumune ghukare ghukare ntani kumbirumukilira rutu naruntje yira:

    •Kuvatuka namumunaure ntani muure mulikungungango lyarutu kuno mavoko ghavo kuna kughutwa kutjindja-tjindja

  • 26 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kuvatukita lighuru limwe ghuka ndjingame maghuru maviri. Kuvtukita lighuru limwe ghuka ndjingamite nka ndyolo lighuru ghuna vatukita. Kuvatukita lighuru limwe ghuka nsjingamite lighuru limweya ndi lyapeke.

    Kuvatuka kurughanita mpadi munsjira dakukushuva-shuva, mukukushuva ndjenditito dakuvatuka, rudwatito, maruha ntani kuvatauka kwakuvyukuruka-vyukuruja. Kunegheda mukuwna ashi vivatauka vingapi vyavhuro kukara kutwara moye ashi ghughupepo luvatuka lighuru ndi maghuru maviri ntani ghukandjingame lughuru limwe ndi maviri. Kuyimana ntani luwatuka ghure kumeho, kunyima ndi mumpatji. Kupakerera vivataghuka vyakukushuva-shuva.

    kutwara omo vana kuyenda yira: Kuduka ntnai kavatuka omo wavhulira. Kuduka nakuvatuka namavoko ndi rutu munke rwarurepo. Kuyimana ntani kuvatuka mpopo wavhulira ghukndjingame ure wamita ngoweyo kumeho, kunyima ntani namumpatji.

    KUSHETAKANITA

    SHITAMBO:Varongwa ngava vhura kushetakanita marutu ghavo mandjira dakukushuvashuva palivango

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino varongwa kuvhura ngoli:

    •Kushetakanita rutu rwavo mukurughanita maruha gharutu vakorerepo palivango yira: Maghuru: Kuyimanita kumaghuru

    Kuyimanita kutunyanyo

    Kuyimana kuvyukilira

    •Kushetakanita rutu rwavo mumaruha ghakukushuva-shuva (kumeho mumpatji ndi kunyima palivhu) yira: Maruha gharutu oko ghakorera Mavango gha vilyo vyarutu. Kushetakanita mbunga dakukushuva-shuva pamaruha matatu(3) Kughupa mukumo ndi kushetakanita vilyo vyarutu omo vyakutanena yira mpadi, navoko, ngoro. Kughupa mukumo warutu wakuku shuva-shuva yira kunda, kunyima

    •Kushetakanita rutu rwaro mumaruha ghakukushuva-shuva( kumeho,mumpatji ndi kunyima palivhu) Yira: Maruha gharutu oko ghakorera mavango ghavilyo vyarutu. Kushetakanita mbunga da kukushuva-shuva mumaruha matatu (3). Kughupa mukumo ndi kushetakanitavilyo vyarutu omo vyakufanena yira mpadi,

  • 27 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kukorera kuyimana kumeho

    Kuyimana yira shikonde

    Kuyimanita lighuru limwe

    Kuyimana kuvyukilira ngoro kumeho kukorera kuyimana kumeho.

    nturo, mukusheshupita mutika wamuvando.

    mavoko, ngoro. Kughupa mukumo warutu wakukushuva-shuva yira kuntji, kunda, kunyima na nturo mukusheshupita mutika wamavando.

    Kutongamena: Kuyenda kutongamena

    Kuyenda kukorere pangoro

    •Kuyenda vakukunduruka nakuyiananga kadidi kuno vavo kuna kushetakanitanga rutu rwavo mudngjira dakukushuva-shuva. Kuwana vishetakanita vyakukushuva-shuva mumaruha ndi matatu. Kukunyunga maruha gharutu rwavo kadidi-kadidi, kuno vavo kuna ku shitekerako kurushetakanita. Kuyimana pamghuru naghantje maviri

    •Kuyenda vakukunduruka nakuyimananga kadidi kuno vavo kuna kushetakanitanga rutu rwavo mundjira dakukushuva-shuva. Kuwana vishetakanita vyakukushuv-shuva ndi matatu. Kukunyunga maruha gharutu rwaro kadidi-kadidi kuno vavo kuna kushetekerako kurushetakanita.

  • 28 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Mavoko ntani ngoro ndi mpadi navintje vine.

    Kuyenda kumeho nangoro

    Kuyimana shinkara

    Kurara kagali oku ghuna korere kumavoko :

    Kurara kampatji:

    kukuwora kudamuna lighuru limwe makura kulighonyonona makura kulipiraghura kumaruha ghakukushuva-shuva.

    Kuyimana pamaghuru naghantje maviri kukuwora kudamuna lighuru limwe makura kulighonyonona makura kulipiraghura kumaruha ghakukushuva-shuva.

    Kushungira

    Kushungira rutu rushetakane. KUKUPETEKA:

  • 29 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kupeteka rutu rwendi ghayeyure maghuru gharare nambanda

    Kuyimana namutwe ndi shinu shandara

    KUWOMBOMANA: Kurarera mulipumba

    Kugharama kurara

    Kurara kapatji

    MAVOKO NTANI MUTWE Kuyimana ghukorere rutu roye kumutwe wagho palivhu)

    Kuyimana namavoko:

  • 30 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kutanga yira shidongi

    VIVIYAUKA NA GHUNYENDI

    SHITAMBO;Varongwa ngava vhura kunegheda viviyauka vyakukushuva-shuva vyakukutindika nakukoka naghunyendi

    NTANTEKOTOMPORWA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTANTEKOTOMPORWA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTANTEKOTOMPORWA;Kuuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli

    •Kukukoka nakuku tindika naghunyendi namaraha gharutu rwa kukukushuva-shuvantani nakutamekera pamavango ghakukushuva-shuva yira: Kukutindika Kukukwata wangu kulivoko vakukoke. Kukupirukira naghunyandi makura oghu kukwata livoko lyaghunyendi rulyo narumontjo makura kukoka ghunyendi nankondo ghamughupe palivango.

    •Kukukoka nakukutindika naghunyandi namahura gharutu rwakukushuva-shuva ntani nakutamekera pamavango ghakukushuva-shuva yira: Kukukova: Kukukoka nankokona: kukuhaka nankokona na ghunyendi makura vasheteke kukukoka ashi are ghaghupo ghunyendi palivango. Pictures/mafano

    •Kukukoka na kukutindika vakutundite pakivango opo vna vafanekere ndi vana vatantere nakurughanita virughanita vana vapa: Livango lyakudanena Kurughanita viviyauka ovyo vana twenyaghura muntambondunge yakutanga(1) nayauviri(2) mara kuvarura navantje mpopo palivango lysvidanenaukira yira muvilinga, lighuta vana kundurukida palivhu ndi kunyima yarughodi ndi katondo. (picture/mafano)

  • 31 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kukukoka kwa mavoko maviri Varongwa kukupirikira makura kukukwata kumavoko naghantje. Makura vakukoke kehe ghuno ghakondjere kughupa ghunyendi palivango. Pictures/mafano Shininke shamulyopo unene : kukengurura varongwa pakudana viviyauka vino mposhi vakare vakushetakane kumwaka ntani kumukumo wavo.

    Kukukoka kwakundjakeka Kuyimana lighuru limwe makura kukukwta romuntjo narulyo naghunyendi makura vakukoke ashi are ghaghupo ghunyendi palivango Pictures/mafano

    Kurughanita virughanita: Kurughanita viviyauka ovyo vana twenyaghura muntambondunge ya 1 na 2 mara kukwaterera ngoli tutondo muvango ghamavoko. Vantu naghunyendi vana shungiro kulipeteka kukwaterera katondo kuwiru vampaditerera katondo kuwiru vampadidavo makura vakukoke Pictures/mafano

    VIVIYAUKA NA GHUNYENDI

    KUKUTINDIKA Kukutindika lipepe limwe Kukara maghunyendi kehe ghuno ghapirukire kwapeke, makura vakuyimanene pepi okuno vana kukundama na vipepe vyavo vyarulyo. Vavo vana yimana livango limwe makura vasheteke kukutindika kehe ghuno ghashane kuvyuta ghunyendi kunyima. Pictures/mafano

    KUKUTINDIKA Yira momo vyakara muntambondunge yakutanga nko ghawederera. Kukutindika-tindika kunyima kukugwanekera vakuhake nankokona vavo vana kupirukiri muwongo. Makura vakutindike kehe ghuno ghasheteke kutindika ghunyendi ghavyuke kunyima.

    RURWANITO RWA HOVE: Kukara naghunyendi makura vakurumane vakwaterere shitondo shikare kumeho yadimutwe davo makura kehe ghuno ghatindike shitondo sho kuno kuna tura mavoko ghavo yira mbinga davikorama vakutindike.

  • 32 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    KUKUTINDIKA PAMAPEPE: Kuyimana ruyimanito rwa shikonde kuno vana kupirukiri naghunyendi makura vakutindike pamapepe. Vavo vana yimana teete makura kushetekerako kehe ghuno kutindika ghavyute ghunyendi kunyima.

    MAPURO Kuvapura ashi namaruha mangapi gahrutu ogho ghuvhura kutindikita ghunyoye? Kuvhura ghutindike ndi ghukoke ghunyoye kutwara koghano mapuro ghanakukwamoko: Pakuyimana, kuyimana llighuru limwe, ghutongameno, ghunyotamo ngoweyo tupu?

    VIVIYAUKA NA GHUNYENDI

    SHITAMBO; Varongwa ngava vhura kunegheda mukukukwama na viviyauka vyakukushendaghuka naghunyendi.

    NTATEKOTOMPORA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvura ngoli;

    NTATEKOTOMPORA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOTOMPORA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    • Kudana ndanauka vyakukutjida-tjida nakukushendaghuka yira:

    Kukukwata kumushira waghunyoye: murongwa umwe kukutura ruvya rwa ngumi rwamavara kumburukweva yendi oro rukaro yira; mushira.Ghunyendi ghuye ana yimana makura kumurenka ghatjide ghunyendi mposhi ndi ghaghughupeko ogho mushira.Ntjeneshi ogho ghana tjido ghunyendi ghana kamukwata makura kurughupa ruvya oro

    • Kudana vidanauka vyakukutjida-tjida nakukushendauka yira: Kuyimana vakugwanekere vinyanyo;

    Kuno vavo vana tura mavoko ghavo kunyima,makura varongwa vano vaviri vakugwanekerange-gwanekerange vinyanyo vyavo vikando vyavingi vyakukushuva-shuva. Pictures/mafano

    • Kudana vidanauka vyakukutjida-tjida nakukushendaghuka yira

    Kukugwanekera nangoro: Vana hepa kukara vaviri vaviri; makura vashetekere kukugwanekera-gwanekera nangoro davo vikando vyakukushuva-shuva. Pictures/mafano

  • 33 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    gharutire mumbunda yendi.makura ghunya ghunyendi kumushuva ghakupiteko ntani ghamutameka nka naye kumutjida.

    Pictures/mafano

    SHITAMBO;Varongwa ngava vhura kurughana kumwe viviyauka naghunyendi vyakutemwina.

    NTATEKOMPORWA; Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOMPORWA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOMPORWA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    • Kurughana kumwe naghunyendi yira kutemwinina ghunyendi omo ghana kukunyunganga rutu rwendi yira:

    • Kurugha kumwe naghunyendi yira mukuyenda munkedi dakukushuva-shuva naghunyendi yira:

    VIVIYAUKA

    KUKWATA MPITITI WAVO A kukwama B makura kurughana kehe vino vana kurughana va B.Vavo vana heap kutjindjanga maruha.

    A na B kukuyimana pepi.makura vatokore ashi ruha munke oro vavhura kuyenda ntani makura vakufanite ruyendito ndi likunyungango rutu.

    Ntambondunge 1 Ntambondunge 2 Ntambondunge 3

    SHITAMBO;Varongwa ngava vhura kupitauka muvirughanita vyakukushuva-shuva vyavididi

    NTATEKOMPORWA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli:

    NTATEKOMPORWA;Kuuhura wantambo yino,varomgwa kuvhura ngoli:

    NTATEKOMPORWA;Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli

    • Kupitaghuka mukatji kavininke vyakukushuva-shuva kukunduruka,

    kupitakana, mundayira tuntjako,nkaku,vitoromani,marughodi ghamarudi ngoweyo mundjira

    Kupitaghuka mukatji, kukunduruka,kuwiru napalivhu yatutondo ntani namarughodi ogho ghana raro palivhu ndi oro ghana

    • Kuyenda mukatji, kukunduruka, kupitakana,munda ntani kupitira mulinga dangumi odo dina raro palivhu,ndi

  • 34 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    NA GHUNYENDI

    dakukushuva-shuva yira kutura virughanita vyavididi mukehe muyaro palivango lyovadanaghukiranga makura vapitaghukemo kukunduruka,pawiru,munda mundjira yakukushuva-shuva;

    - yira kurughanitha vilyo vyarutu - kumeho,kuruku,napampatji - kukwangulita nakukuwora - kuwiru napalivhu - kupiruka na kumbirumuna

    kwaterere ghunyendi mundjira dakukushuva-shuva yira;

    Kuyendito kumpango ndi shitondo osho ghana kwaterere kughuhura okuno kuna kushitjova ndi kushitwanga palivhu

    Kuyenda ghapitere kuwiru ndi kulivhu lyashitondo ndi rughodi oro ghana kwaterereghunyendi

    odo ghana kwaterere ghunyendi ndi ghadimbirumune mundjira yakukushuva-shuva yira

    Kuyenda kukunduruka kuvilinga yira kuna kutanga ndi kutura malimina

    Kuyenda kupitira kuwiru,mukatji ntani kulivhu ya linga oyo ghana kwaterere ghunyendi

    VIVIYAUKA

    SHITAMBO;Varongwa ngava vhura kunegheda lipamo rutu na likinyungango lyarutu muviviyauka vyakukushuva-shuva kuno vana kwaterere vininke yira tuntjako,nkaku,vitoromani,tuwe.

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli

  • 35 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    NA GHUNYENDI

    • kushetekanita vintjako,nkaku ndi mawe mumaruha ghakukushuva-shuva gharutu ndi kukwaterera vintjako , nkaku, mawe, marughodi gharudi naruha rwarutu rwakukushuva-shuva vavo kuno kuna kunegheda likunyungango rutu rwakukushuva-shuva.

    Kuyenda kukushuvilira kuno kuna tura shintjako ndi nkaku pamutwe ghahana kukwatako shasho shidire kuwapo. Kupeteka maghuru, kukwaterera shintjako ndi rughodi rwarudi namaghuru ndi kupandeka namaghuru. Kuvatuka kwa ndimba Mafano

    • kukushetekanita rutu mumaukaro pa kurughanita tutondo ndi marughodi pakurara palivhu ndi vana kukwaterere naghunyendi mundjira dakukushuva-shuva yira;

    Kushetekanita katondo mumaruha gharutu ndi kukwaterera katondo ndi rughodi palivango namaruha gharutu ghakukushuva-shuva kuno kuna kunegheda likunyungo lyarutu mundjira dakukushuva-shuva. Kushetakanita katondo kayimane kavyukilire nalivoko ndi kuneya kwanyara.kayimane teete, palivango limwe ndi pakuyenda.kurughanita mukushiwapeka mposhi shimane tete ndi kapishi shiwepo.shitondo shino kuvhura nka shipe ghushikwatite namaruha ghamwe gharutu yira lighuru, shidjumu, liyuru, shipepe, ngoro navimwe ngoweyo.

    • kushetakanita mumaruha ghakukushuva-shuva munda nda pantunda yavilinga yira;

    Kukuvaterera vilinga mumaruha gharutu rwavo kuno kunegheda makunyungango ghakukushuva-shuva Kuduka kuno kuna kwaterera shilinga shashikwankata vavo vakuyombilite kuyimana namavoko pashilinga

    Kuyimana kutaghanana; Kumbirumuna shilinga shashikwankata shikudinguruke mumbunda.[hula hoop]

  • 36 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kuvatuka kwa kanyulya Mafano

    kurumontjo nakurulyo.

    SHITAMBO; Varongwa ngava vhura kuvatuka pavininke ovyo vana kwaterere naghumwavo yira: vintjako, nkaku, vitoromani, mawe, vikwitito, marughodi.

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOMPORA; Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli;

    •Kuvatauka parughodi ghuye kuna kuyiva ashi weni mukurughanita yira; - Kuyimana gharukwaterere nawa

    rughodi omo rwawapera kuno ghana rutura kuvintintinga.makura kuruvhukuma ruyende kumeho yompadi dendi.

    - Kukwama omo ghana vikukwama

    kuvyukuruka vidanauka vino kuno ghuye kuna kuwederera ngako mukumbirumuna-mbirumuna kukwangulita

    Lifano

    •Kuvatuka nakurutakamitha rughodi naumoye yira;

    •Kuvatuka navilinga vyangumi ndi rughodi kuno kuna kutakamita mukuvivatuka naumoye yira; - Kuyimana pepi na linga,

    bmakura kuyikwaterera yino linga ya kuvatuka kuwuru.

    - Makura kuyimbirumuna

    yiyende kumpadi makura kuvatukapo.Makura kuvyukuruka-vyukuruka.

    - Kuyimana makura

    kukwaterera shininke shakuvatuka ndi shilinga

  • 37 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    - Kuvatuka ghuvyukiliro;kukwaterera rughodi livoko limwe.Kurukundurukida rughodi ruvyukilire kuno ghuna peteke ngoro doye makura kuvatuka kuvyukuruka

    shangumi ure wapa mbunda.Pamuhovo kushiyerura shilinga shino dogoro pamapepe makuru kushimbirumunanga shipite kumutwe.

    - Kuvyukuruka-vyukuruka

    vininke vino mukuvi rughana kuno kuna kukwanguli tanga kuvirughana narughodi rwakuvatuka ndi shilinga shangumi

    • Kunegheda ndjira dadingi dakukumbirumuna-mbirumuna rughodi rupitange kumutwe nakumaghuru mukuvatauka po parughodi yira;

    - Kuvataghuka parughodi lighuru limwe palivango limwe kuno ghuye kuna kutjindja-tjindja maghuru ghendi naghantje.

    • kuvatukanga parughodi kuno ghuye kuna kughambanga rayimu, yavishorokwa yira

    - ’Little tiny bouncing ball Jump, jump, jump

    Great enormous bouncing ball Bump, bump, bump

    OR

    Jumping Joan

    • Kunegheda munkedi ndi ndjira dakukushuva-shuva pakuvataghuka parughod yira;

    - kuvatuka yira vilinga vyangumi vya kukughundungura.

    - Kuvatuka narughodi ndi

    pavilinga vyangumi rwaghana kuhaka rughodi.

    - Kuvatuka nka munkedi

    ndi ndjira yakukufana

  • 38 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    - Kuvataghuka parughodi maghuru maviri ndi naghantje ghayandjingame palivango limwe ghahana kuwanga.

    - Kuvyukuruka-vyukuruka kuvatuka parughodi ghuye ghaya petekange ngoro dendi.

    ‘Here stand I Little jumping Joan When nobody’s with me I’m all alone

    omo vavatuka navilinga ndi vingumi vyakukughudungura yira momo vavatukanga narughodi.

    - Kuyenda pakuvatuka

    kumeho nakunyima pakuvatukanga pavilinga ndi vingumi vino.

    SHITAMBO; Varongwa ngava vhura kunegheda vidanauka vyavidukana ndi vidanauka ashi vinke mulyo wavyo mughuyivi wavo

    NTATEKOTOMPORA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOTOMPORA; Kuuhura wantambo yino ,varongwa kuvhura ngoli;

    NTATEKOTOMPORA; Kuuhura wantambo yino,varongwa kuvhura ngoli;

    • Kunegheda ghuyivi wakudanauka • Kunegheda ghuyivi • Kunegheda ghuyivi

  • 39 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    vidanaghuka yira vino vina kukwamoko:

    Kukara na bala Kutantashi omo yina kumbirumuka bala mumutunda varongwa vavo vana heap kushetekerako mukuyikwama kuyidana momo mposhi yikare kwavo. Kutura vininke mushihemere ndi mushindeyi-ndeyi ndi litenga. Kughupa shihemere osho varughanako, murongi kuvitura vintjako vi kuhane palivango makura varongwa vavipongayike vaya viture omo mushihemere.

    wakudanauka vidanaghuka yira vino vina kukwamako:

    Kukenga nakurughanako; Murongi kuyerura livoko lyendi ghaneghe kehe kuno kuruhamakura varongwa vavo vaduke nkoko ghana kuneya murongi. Kudova Varongwa vaviri [2] ndi vatatu [3] vamumbunga ya A vayerure mavoko ghavo vadove kumavoko ghavarongwa ovo vana karo mumbunga ya B ovo vana yeruro mavoko ghavo. Makura varongwa va A nkene tupu vana dovo va unyavo makura vaka mbunga B kutjida vaghunyavo nkene vana vadovo vaka B kuvapa vitwa.

    wakudanauka vidanaghuka yira vino vina kukwamoko:

    Kupitakana bala; Murongi kumbirumuna bala kumeho yavarongwa ovo vana yimano mumutunda ovo vana kunapo ure wa murongo [10] meta. Makura bala pakushana kupitakana ndi kutika kubala oyo vanatura palivango yahana kukugumaura ure wakutika kumeta 5-8 ngoweyo makura varongwa vana hepa kuduka mposhi kapishi yiva pitakane oyo bala yina ku yo. Ntani kufupipitako nka kuure wabala yakuyimana nakumutunda ogho vana yimana varongwa. Kupitakana ghunyendi B kutaterera A.B ghunya ghana karo teete palivango pakumona A kuna kushana kupitakana pamutunda gho,makura B kuduka ghunene mposhi vakare tupu kumeho, kuno A kukondja ashi ndi ghapitakane B kumeho

    yamutunda waghutatu ogho

  • 40 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    vana vatundili.

    Viviyauka: Kuvatura vingumi mumbunda vya marudi vaduke kegheghuno ghakwame mpititi wavo ogho vana kufana naye rudi. Kuduka kwamahina: Kuduka palivango limwe kuno mavoko kuna kukwangulita ntani maghuru ghagho nagho kuna kurughana vivi yauko vyagho Kukwama mpititi wavo: Varongwa kukwama mpititi yavo ogho ghana kudukaghano. Mpititi ghuye ghana heap kutjindja-tjinda ndukito kuno vankwami vendi pakumutemwinina. Vidanauka vyandanda yimwe. Kutjanga kuno kuna kuduka nakughayara nomora ndi ndando paliharango olyo vana kudanena. Murongi/mpititi wavo kutwenyanomora ndi ndanda makuravarongwa kuduka vayifaneke Maghudano gha roboti. Varongwa kutemwinina maruvara ghapa roboti( shintjako, lirembe) ngoweyo, ndi omo gha kuvatantera

    Kushendaghuka Mbunga A na B kuvatantera vaghupe mavango ghavo (ghakutamekera) vakukerere ure wavinema vitatu (3) ndi vine (4) vakutapa. Opo vatamekera mbunga yimwe yishane kukwata mbunga yavaunyavo. Kukwama mpititi va: Varongwa kukwama mpititi yavo ogho ghana kukukunduruko kuduka. Mpititi ghuno ghuye kuwedererangako kuduka vavo vamukwame navo kuwedererako mukuduka. Ndanda navidana vya nomora mbiri: Kutjanga na kuduka kuno kuna kughayara ndanda ndi nomora palivango lyaku danena. Murongi ndi mpititi wavo kutwenya oyo ndanda nd I nomora varongwa vavo kuduka vaya yimane yira ndjoyo ndanda ndi nomora. Udano wa roboti Varongwa kukwama ngogho, maruvara ghakaro paroboti ( shintjako , lirembe) ngoweyo ndi omo ghana kuvayiyira murongi. .

    Kukushakana: Vipana viviri vya A na B kuyimana kunyima ya shintjako ni kunyima yadimutunda mbiri vayimane ure wamutika wameta 10 ku tunda kumutunda. Vampititi kutwenya nomora makura varongwa kutundda kukehe ruha umwe-umwevaduke vaya nyangure shintjako ogho ghashinguro makura kumupa vitwa vitatu. Ogho ghanaya nyangura shintjako vaghunyendi vamuruha rwapeke kumutjida vashi munyangure ntjene shi vana mukwata vashi mu ghupe vavo kuwana navo shiwa. Kukwama mpititi: Varongwa kukwama mpititi wavo ogho ghana kukukunduruko kuduka mpititi ghuye kuedererako ngako kuduka. Mpititi ghuye kuwedererangako kuduka ano vaghunyendi navo

  • 41 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    murongi.

    pakumukwama. Vidana vyankango: Kutjanga kuno kuna kuduka na kughayara nkango ndindanda nakudi kuyombilita palivango olyo vadanenanga.

    Ovo vana karo navyo vya vigeha vayimane, shinauguni kukugumaura, shina mahako vana hepa kuyenda ndi kuduka. Vidanauka vya roboti: Varongwa kukwama maruvara gha paroboti (shintjako ndi llirembe kutwara omo ghana kughatwenya murongi. Varongwa pakumona rudi rwarugeha

    vana hepa kuyimana, pakumona ruvara rwa shighuguni vavo vana hepa kukuwapayika ntani pakumona shina mahako vavo vana heap kuduka vavindakane, nakuvhurashi vapitakane mutika ndi shinema shakutika kumafere mane (400) vahana kuwana marondoro.

    Pakumoneka ugeha varongwa kuyimana shinaghuguni vavo kutameka kukuwapayika ntani shina mahako vavo vana hepa kupita-pita ndi kuduka vavindakane nakupita kanashi mushinema sha mefere mane(400) vahana kuvapukurura

    Murongi ndi mpititi yawo kutwenya nomora ndi ndanda varongwa vavo kuduka vayatemwinina omo yafana mukuyimana. Nakuvhurashi kukapitakana shinema shamafere mane ( 400) waghana kutapa mapukururo.

    Shitambo: varongwa ngava vhura kunegheda viviyaghuka vya vivatauka nalikuturomo mukuvatuka shinema shashire.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambondunge yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambondunge yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambondunge yino, varongwa kuvhura

  • 42 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    ngoli:

    Kunegheda mauyivi ghavivatauka shinema sashire yira:Kuvatuka pavituntu(tundundu) Kuduka mukatji kavitundu (tundundu) Ovyo vykaro paliharango yavidanaukera vyavo. Kuyimananga kadidi makura kuvataukiranga pavidundu. Kehe pano shindundu shimwe kushi ghupangako palivango lyasho.Makura kuvakengera ashi are ogho ghana kuvirughanangopo unene.

    Kukugaununa pama vango:

    - Kuvapa viviyauka vyavivatauka vya kukushuva shuva rwa ndimba kangulya, lighuru limwe, maghuru mawiri ngoweyo kuno vavo vana kutapera pamahuka ghakukushuva-shuva vavatukange vayende pakatji opo vana kuwananga vininke vyakukushuva—shuva. Pakuya shiwana shininke sho pakatji

    Kunegheda mauyivi ghavivatauka shinema shashire yira: Kukukwata kulighuru: Kuvataghuka lighuru limwe ntani kutjida ghunyendi ashi ndi ghakamudove. Kuvatuka shina ghuntjako Murongi kumbirumuna rughodi oko ghna manga shintjak ndi shininke kughuhura. Varongwa kuvataukapo nali ghuru llimwe maviri kukuvyukuruka- vyukuruka kumeho, kunyima namumpi ndi mumpati.

    Kunegheda mauyivi ghavivatauka shinema shashire yira: Kuvatauka pavindundu Kuvatauka kukushuvashuva navilinga vyangumi ndi pakatji katu tanfo oto vna tura mumutunda ndi mundjira nalighuru limwe ndi maviri ntani vavatauke mu maruha ghakukushuva-shuva nakuvitura shi palivango limwe nane ngoli luvidhenyitanga viku gaghunukangendi vikunapange

    Kuyeruranga tutondo, nandopi, vitoromani ndi nama mbangu ndi vipakote.

    - Kuvatukanga parughodi Varongwa vaviri kukwaterera rughosi kughuhura oro runa tiko kuure wakutika kumeta ntano(5) ndi ntayimwe(6) vakugaghunuke varongwa

  • 43 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    kuduka nka vavyu ke pakahuka ghavo.

    vaku hupako kuyimana paliharango opo vana kudanena pakatji ka aduki, varongwa vaviri kutura rughodi runo pamutika wapa ngoro davo vavo vadukange ruha rumwe tupu.

    Kukuvyukuruka- vyukururka viviyauka vino. Makura kuno kuna kuvakengera ashi mbuna munke yinakupongayiko vininke vyavingi mumbunga yavo.

    Varongwa vamwe vavo vana heap kuvatukanga parughodi mundjira ndi munkedi dakukushuva-shuva.

    Shitambo: varongwa ngava vhura kunegheda mauyvii ghavo ghamukuvatuka muvivataghuka vyamunaure.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wa ntambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wa ntambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wa ntambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    • Kunegheda mauyivi ghavo ghavivatuka munaghure kuwiru yira:

    Kuvatuka pavininke: Kuvatuka maruvatukito ghakukushuva-s huva yira nkaku, vintjako, ngoweyo. Ntani nakuvatuka pavininke vimweya ovyo vyakaro palivango po vadanaghukiranga. Kuvatuka pavingumi ndi marughodi: Varongwa vaviri kukwaterera ngumi ndi rughodi runo ano varongwa vamwe vvo kuvatauka vangenamo vatundamo

    • Kunegheda ghuyivi wakuvatauka munaure kuwiru yira;

    Kuvatuka pavintjako vyalivhu: Murongi kumbirumuna rughodi oko vana manga shintjako shalivu ndi kehe shno shininke vanv amangako. Varongwa kuvatugangapo maghuru maviri (2) ndi limwe (1) kukuvyukuruka- vyukuruka kumeho, kunyima na mumpati/mpati. Kuvatuka pashininke:

    • Kunegheda ghuyivi wakuvatauka munaghure kuwiru yira:

    Kuvatuka naghunyendi: Kehe ghuno naghunyendi vavyukuruke-vyukuruke kuvatuka ghuyimano parughodi. Ghuyivi wakuvatauka na kuduka: Bunny kuvatuka parughodi na kuduka ntani Bunny kuvatuka nka pavininke vyakudira kuwapa kuvatuka.

  • 44 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    namumpatji/mpati vayaturangapo maghuru ghavo maviri ndi nakuyalyateka shu maghuru naghantje palivhu. Bouncing ball: Kutwikira kuvatuka palivango namaghuru naghantje.

    Kuvatuka maruvatukito ghkukushuva-shuva pavininke vyakukushuva-shuva yira nkaku, vintjako ngoweyo. Ntani nakuvatuka pavininke vimweya ovyo vyakaro palivango opa vadanaghukiranga.

    Kuvyukuruka kuvatuaka lighuru limwe ndi maghuru naghantje.

    VIVIYAUKA VYA VIVHUKUMANGA

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda uyivi wavo wavivhukumanga ndi vidanauka nalikuturomo lyakuvukuma vininke viyende shinema/shure.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kunegheda ghuyivi wavivhukumanga munaure/shinema yira: Kuvhukuma ntani kashivyuta: Kuvhukuma shininke yira liwe, shintjako nomavoko shiyende ghure opo vahulira, kuduka ntani kashishimba asho shininke

    Kunegheda ghuyivi wakuvhukumanga munaure/shinema yira: Kuvhukuma nakashimba: Kurughana mukuvhukuma shininke kwa ghunyendi ghaka shikaghure ntani ghuye ghaka shivyute nka ogho ghana shivhukumo.

    Kunegheda ghuyivi wakuvhukumanga munaure/shinema yira: Kuvhukuma namawe mpopo ghuna litambitiri: Murongi kutura vininke muvininke yira shitoromani, lipakote shimbangu, ngoeyo kushitura shinemaghona na varongwa. Kehe ghuno murongwa gha heap kukara namawe matatu (3). Ashi are ogho ghavhuro kutoghona opo vana vatantere?

  • 45 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Bala yakuwiru: Kuvhukuma unene bala yiyende muwiru makuyikengerera mposhi ghuya yijaghure pakavhyuka.

    Kuvhukuma kumeho na kunyima na nkondo: Kurughana mukuvhukuma nankondo kwa ghunyendi bala ghakayikwate ntani ghunyendi naye ghakayivyute nankondo.

    Kuvhukumina shininke muvininke. Kuvhukumina shininke yira mushintjako ndi kuvhukumina tuwe mushininke yira lipakote ndi limbangu ndi mulitenga lyvvihando olyo lina karo vinema vya kutika kuvitatu (3) ndi vitano ( 5) vinema vino shimpe nka kuvhura ku vinenepitako vipitakanepo.

    MARUMBATANO

    Shitambo:Varongwa ngava vhura kunegheda pamundinda wendi,naghunyendi ntani namumbunga mukunegheda mumarumbatano.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kunegheda marumbatano pa mundinda wendi yira kuduka kukunduruka pashinema osho vana vatantere kuyenda na kuvyuka. Kuvakengera ashi are ghakavhuro kuya palivhango lya muntango. Kukenga ashi are wakuvukuma shininke shiyende ghure na mavoko.Kushivhukuma nakukashi vyuta palivango opo shina tundu kukuvyukuruka-vyukuruka. Kuvatuka tundundu: Kututura tundundu mumutunda kamwe-kamwe omo vawapa kuvatuka. Kurenka varongwa vavatuke tunda kandundu yenda kandundu.ntjeneshi vana mana kuvatuka kutugaghununa nko nka.

    Kunegheda ashi are wakurumbatanapo unene naghunyendi yira kurughana vaviri-vaviri; Varongwa ovo vana pa shiyivito sha A vavatuke unene muwiru vavo vana yimana palivango limwe. Varongwa ovo vana pa shiyivito sha B navo kuvatuka ngoli mushikwavo nakutapa shiyivito pamavango ghavo opo vana kuyaweranga. Ano varongwa ovo vana vatuko shinema shashire mbo vakutunda ogho marumbatano KURUGHANA NAGHUNYENDI Kehe vano varongwa omo vana karere vaviri.kuwana shininke shavo

    Kunegheda ashi vare vatundipo pamarumbatano ghano mumbunga davo yira; Marumbatano ghakuduka ghakukutambaghur; marumbatano ghakuduka mubani vane-vane shinema shalifere limwe. Mbunga kudihangura,A, B,C,D. Kutameka palivango lyakutamekera kuduka vaduke vayende vakatambeke vaunyavo rumontjo kehevano vana heap kuduka shinema shavo shalifere vakatambeke vaunyavo vavo vakakuwapayike vitwa kavitapa

  • 46 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kuvyukuruka Kuvakengera ashi are wakuvhura kuvatuka unene tundundu oto vana tura-tura muvinema vyakukushuva-shuva.

    yira shintjako. Varongwa ovo vanapa shiyuvito shaA kuvapa shininke makura vavhukume omo vavhulira. Varongwa va B navo vashivukume kupitakanena.vinema vinya vana vhukuma varongwa A na B kuvikengurura mposhi vakenge ashi ruha munke runa vhukumo shinema shashire KURUGHANA NAGHUNYENDI; Varongwa kukara vaviri makura kuyerura mavoko ghavo keheghuno ghakwate pambunda yaunyendi livoko limwe,makura kuyerura lighuru limwe olyo lina karo kuruha oko ana piri kukarera ghunyendi makura ghakukwate nalivoko olyo lina karero kuruha ro rwalyo lighuru. Kukukwaterera naghunyendi makura vavatuke vayende kulivango limwe maghuru maviri.varongwa ovo vakahovo kukatika kwaku ndembwira mpo vafundi vamarumbatano ghano.

    kumbunga oyo yina fundo marumbatano.kughuhura wamarumbatano mbunga oyo yina fundo kuyiyuvita kuvaunyavo .kuvayara kumeho yavampititi vavo ovo vana karo shi vatatu[3] dogoro kuvatano[5] ovo vana kuvakengero.kuvavhukumina shininke ovo vana kuhovo vashikaghure makura vavo vashi vhukume vivyuke opo vana shungiri kukuvyukuruka-vyukuruka.ovo vana huliliro mumutunda vavo kushikaghura makura kuduka vayende kumeho.kuvyukuruka-vyukuruka dogoro keheghuno ghakawane rufo rwakukakara kumeho yamutunda ndi dogoro keheghuno ghana mana rufo rwendi. Kuvhukuma shininke/vininke muwiru ntani kukengera ashi are wakukengera nawa ogho ghana kuvikaghuropo unene kehe pano.

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda pamundinda wendi,naghunyendi ntani namumbunga mukunegheda mumarumbatano.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kunegheda ghuyivi wavo mukupakra mbili vyuma vyavo navirughanita

    Kunegheda ntatekotomporwa yavo yamuntambondunge yakutanga

    Kunegheda ntatekotomporwa davo

  • 47 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    vyavo,kurughanita ukaro wauwa ntani kufumadeka ndi kuyuva kumarawiro yira - kutjindja vadwate vyuma vyakurughanita -kuyaneka vyuma vyavo -kupetayika nawa vyuma vyavo -kupungura nawa vininke vyavo -kuyiva kukusha maviko ghavo

    Kunyima yakudanauka mukutikitamo marawiro; .shungira,kuyimana,kurara,kupiruka,kuvatuka[vyapantateko] .kutakamita,kupungura ntani kutwara virughanita kulivango pungwiro. Virughabita vyavididi kuyiva kuvitura mumambangu, vipakote,mumatenga mukuvipungura.Virughanita kapishi kutura-tura kehe pano palivhu ndi musamente tupu. Kuyiva ashi nkene kuna kudanena pavidanita vyavo nkaku navikouse viturumute vana heap kuvishuturako.

    namukurughanita uyivi ndi ukaro waghuwa ntani kunegheda ashi weni mukurughana kumwe mumbunga yira;

    Kushingira rure, kushingira navarwana vakukushuva-shuva, kuyiva mukutura maghuru, ngoro, mavoko pakushungira. Kufwaturura ntani kunegheda ashi weni mukurughana kumwe vininke mumbunga.

    damuntambo ndunge yauviri [2] namukurughanita uyivi wavo mukutamburako matokoro kuvishorokwa ndi viviyauka vyakukushuva-shuva yira; lifundo, likombanito, kukundira ntani mposhiliko shimpe shirugho.

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda pamundinda wendi,naghunyendi ntani namumbunga mukunegheda mumarumbatano.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kughupa vininke vyavingi vyakukushuva-shuva vaneghede maghuyivi ghavo ghakumbirumuna nakuyimika vininke yira:

    Bala Bala yakutendita kuvimbapira,

    Kughupa vininke vyavingi vyakukushuva-shuva vaneghede ghi ghuyivi mukumbirumuna nakuyimika vininke yira:

    Kurughana viviyauka

    Kurughanita vininke vyakukushuva-shuva mukunegheda uyivi wavo wavimbirumuna- mbirumuna nakuyimika yira kudanauka viviyauka vyakukushuva-

  • 48 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    shintjako, shibala shavikouse, ntanga ndi nyango davi tondo navimwe ngoweyo. Kurughanita vininke vyakukushuvashuva kudimutika narupa rwavyo, opo vina karere hepero kuvhura lurughanita mavoko ghavo gharulyo ndi ruomontjo ndi kurughanita maghuru ghavo gharulyo ndi gharumontjo mukuvirughana. Vidanaukita vya kumbirumuna na kuyimayika: Kumbirumuna bala navilyo vyarutu vyakukushuva-shuva yira mawoko, liyuru, shipara namarukokona. Kumbirumuna bala narulyo ntani narumontjo mukurughanita maruha ghakukushuva-shuva yira kumeho, kunyima/ kuruku ntani namumpatji.

    vyakumbirumuna nakuyimika bala ntani navimwe gnoweyo. Kumbirumuna bala yiyende kumeho namavoko naghantje maviri (2). Kumbirumuna shidanito shimwe kumeho nalivoko lyarulyo na lya rumontjo. Kumbirumuna bala mumaruha ghakukushuva-shuva yira kumeho, kunyima ntani namumpati. Kumbirumuna kukuvyukuruka-vyukuruka rumontjjo, rulyo, rumontjo, rulyo. Kumbirumuna bala pakatji kavininke viviri(2) opo ghuna vitambitiri yira vitoromani. Kumbirumuna-mbirumuna vilinga vya kukughudungura kwamuholi wendi.

    shuva mukumbirumuna nakuyimika bala ndi vilinga vyakumbirumuna.

    Kumbirumuna bala kumeho namavoko naghantje. Kumbirumuna vilinga kumeho namavoko naghantje rumontjo ndi narulyo. Kumbirumuna bala ndi vilinga mumaruha ghakukushuva-shuva yira kumeho, kunyima ntani mumpatji. Kumbirumuna bala ndi vilinga kukuvyukuruka-vyukuruka kurughanita yira rumontjo, rulyo, rumontjo, rulyo. Kumbirumuna bala mukatji kuvininke viviri ovyo ghuna tamba yira vitoromani vya kupira vintu. Kumbirumuna vilinga oko ghana karere muhoi wendi yira vitoromani vyakupira vintu. Kumbirumuna linga kwa muholi wendi.

    Shitambo: Varongwa ngava vhura kunegheda pamundinda wendi, naghunyendi ntani namumbunga mukunegheda mumarumbatano.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kushendaghukita vininke yira tuntjako ndi bala nalivoko lyarulyo nakuviyimika palivango limwe.

    Kushendaghukita shininke yira kurughanita mavoko kuvyukuruka-vyukuruka

    Kushendaghukita shininke mukurughanita mavoko kuvyukuruka-

  • 49 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kushendaghukita shininke nalivoko lyarumontjo vashivyute palivango opo shina tundu. Kushendaghukita shininke narumontjo narulyo kuvyukuruka-vyukuruka.Kushendaghukita shininke yira tuntjako ndi bala nalighuru lyarulyo palivango limwe. Kushendaghukita shininke nalighuru lyarumontjo shivyuke palivango opo shina tundu. Kushendaghukita shininke namaghiri gharumontjo na rulyo kukuvyukuruka-vyukuruka. Kutanga bala nalighuru pamaruha ghakukushuva-shuva yira munda, tunyanyo napandji yalighuru ngoweyo tupu. Kutanga bala kwa ghunyendiogho ana karo mulifuva ghayidamunepo na kuyimbirumuna yivyuke oko yina tundu

    mundjira ndi mumutunda wakuvyukilira.

    Kushendaghukita shininke kurughanita maghuru mukuvyukuruka-vyukuruka mundjira ndi mumutunda wakuvyukilira. Kushendaghukita shininke mundjira ndi mumutunda wakupenga-penga mundjira yaghudito namavoko. Kushendaghukita shininke mundjira ndi mumutunda wakupenge-penga ndi mundjira yaghudito namaghuru. Kushendaghukita shininke namaghuru mukatji kavininke vyakudira kukugumaghura yira muvindundu. Kurughanita shninke mukushendaghukita shininke namavoko pepi nashininke. Kutanga bala yipite mukatji kavininke yira vitoromani ndi tuwe. Kutanga bala opo ghunayi tambitiri yira paunyendi ogho ghana kwaterero shininke. Kutanga bala kwaghunyendi ghakayitjayire namaghuru ntani ghayitange vivyuke ko yina tundu.

    vyukuruka mundjira ndi mumutunda wakuvyukilira.

    Kushendaghukita shininke mukurughanita maghuru kuvyukuruka-vyukuruka mundjira ndi mumutunda wakuvyukilira. Kushendaghukita shininke mundjira ndi mumutunda wakupenga-penga mundjenditito daudito namaghuru. Kushendaghukita shininke namaghuru mukatji kavininke vyakudira kukugumaghura yira muvindundu. Kurughanita shininke mukushenaghukita shininke namavoko pepi nashininke. Kutanga Bala yipite mukatji kavininke yira vitoromani ndi tuwe.Kutanga bala opo ghunayi tambitiri yira paghunyendi ogho ghana kwaterero shininke.

  • 50 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    Kutanga bala kwaghunyendi ghakayi tjayire namaghuru ntani ghayitange yivyuke ko yina tundu.

    Shitambo:Varongwa ngava vhura kunegheda pamundinda wendi,naghunyendi ntani namumbunga mukunegheda mumarumbatano.

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Ntatekotomporwa: Kuuhura wantambo yino, varongwa kuvhura ngoli:

    Kuvhukumanga vininke muwiru nakuvikaghura mavoko maviri pakutika pallivhu yira.

    Kuvhukuma vininke viyende ure nakavishimba ndi kavipongayika. Kuvhukuma vininke munkedi ndi mundjenditito dakukushuva-shuva kupitita mumavoko, kuntji ya mavoko, mukurughanita mavoko naghantje rulyo narumontjo. Kuvhukuma shininke kwamuhoi wendi ashi kaghure ntani ana kushivyuta nka kwaghunyendi.

    Kuvhukuma vininke muwiru nakuyivikaghura palivhu mavoko naghantje ndi maviri yira:

    Murongwa A kuvhukuma shininke kukeheruno ruha. Murongwa B uye mulifuta ghaya shikaghure makura ghashivyute kwa A makura kukutjindja marufo. Kuvhuka vininke: Opo ghuna shitambitiri yira palikumo, mbapira dambudi odo vana manga kurughodi. Kupitakanita opo vana shitamitiri yira parughodi, pashitondo, kughughurawashininke. Munda yasho ghuna shitambitiri yira munda yalighuta shimbangu sha mahemere. Kutura vininke muvimbangu ndi muntjako yira ntjako ya maguni kukwaterera kughuhura

    Kuvhukuma shininke muwirumakura kukanda vikando viviri (2) kumeho ya kuya shikaghura yira:

    Kurughanita vilyo vyarutu roye mukuvhukuma vininke ndi shininke m akura ghuya shkwate nakehe runo ruha rwarutu roye yira maghuru, muwongo, ngoro. Kuyimana kadidi ghure nalikuma opo vana fanayiki opo ghavhura kutoghona na shininke ndi vininke ashi are ghavhuro kutoghonapo. Rughanitita vininke vitatu (tuwe,balaI mposhi mutoghone mbapira yambudi oyo vana manga kurughodi. Kuvhukuma shininke kumeho na kunyima wahana

  • 51 NIED Syllabus: Physical Education Syllabus Junior Primary Phase 2014

    SHIPARATJANGWA

    NTAMBONDUNGE. 1 NTAMBONDUNGE. 2 NTAMBONDUNGE. 3

    washimbangu ntani kushivhukuma. kushishekuna. Tendenupo shidana namuho