A Uuml Tuumlrkiyat Araştırmaları Enstituumlsuuml Dergisi [TAED] 42 ERZURUM 2010 125-145 11-32

TUumlRK DİLİ VE KUumlLTUumlRUuml ACcedilISINDAN BABURNAMErsquoDE AVCILIK

The Hunting in Baburnama From the Point of Turkish Language and Culture

Mehmet Turgut BERBERCANlowast

OumlZ ABSTRACT

Bu makalede Tuumlrk edebiyatında hatırat tuumlruumlnuumln ilk oumlrneği olan Baburnamersquode (Vekayicirc) bahsi geccedilen avcılıkla ilgili unsurlar ve bu unsurların Tuumlrk kuumlltuumlruuml accedilısından oumlnemi belirtilerek Baburrsquoun hacirctıratına kaydettiği avcılığa dair her bilgi orijinal metin parccedilalarının transkripsiyonları da verilmek suretiyle goumlsterilmiş ayrıca Baburrsquoun eserinde kullandığı avcılık terminolojisi ile eserde detaylı bir şekilde tasvir edilen avlar ve av usucirclleri hakkında accedilıklamalar yapılarak Baburnamersquonin Tuumlrk kuumlltuumlr tarihinin aydınlatılması yolunda ne kadar araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesi olduğu vurgulanmıştır Anahtar Soumlzcuumlkler Babur Baburname avcılık Tuumlrk kuumlltuumlruuml

In this article hunting and all the elements relating to it mentioned in Baburnama which is the first example of the genre memoir in Turkish literature are specified in terms of the important role of the hunting in the Turkish culture and all the information Babur recorded in his memoirs concerning hunting is demonstrated with the transcriptions of the original texts Besides depictions of huntings and explanations concerning different methods of hunting are given in great detail with the hunting terminology Babur himself used in his memoirs It is also emphasized that Baburnama which is a cultural treasure needs to be further researched in order to illuminate the Turkish cultural history Keywords Babur Baburnama hunting Turkish culture

1 Tuumlrk Avcılığının Kuumlltuumlrel ve Tarihicirc Perspektifi

Uygarlık geccedilmişten buguumlne tarihicirc suumlreccedil iccedilinde avcı ve toplayıcı hayat modelinden toprağa ve uumlretime dayalı uygarlık modeline terfi etmiştir fakat uygarlıktaki bu değişim bir anda olmamış halkların iktisadicirc sosyal ve politik faaliyetleri neticesinde tedricicirc ve her halkta farklı ilerlemeler goumlstererek oluşmuştur Yeni uygarlık modellerinin benimsenmesi avcılık gibi eski uygarlık bakiyelerinin tamamen terk edilmesi anlamına gelmemiş bu bakiyeler muhtelif macircnalar yuumlklenerek yeni uygarlık modellerinin iccedilinde varoluşlarını suumlrduumlrmuumlştuumlr Tuumlrk uygarlığının değişim devri iccedilinde pek tabii olarak aynı durum soumlz konusu olmuştur Ccedilin Soğd Tohar Hint Fars Arap Bizans vs gibi yerleşik

lowast İstanbul Arel Uumlniversitesi Fen-Edebiyat Fakuumlltesi Tuumlrk Dili ve Edebiyatı Boumll Oumlğrt Goumlr

GuumlnTuumlrk

12 TAED42 M T BERBERCAN

kuumlltuumlrlerin kuvvetli tesiriyle ve ibadet iccedilin yerleşik hayat gerektiren dinlerin kabul edilmesi neticesinde avcılığa ve suumlruuml hayvancılığına dayanan Tuumlrk hayat modelinin toprağa ve uumlretime dayalı bir hayat modeline doumlnuumlşuumlmuuml başlamış goumlccedilebe avcı ve hayvancılıkla meşgul olan Tuumlrklerin yerini ekin eken ticaret yapan yerleşik Tuumlrkler almıştır Fakat Tuumlrkler yeni uygarlık modelinin iccedilinde eski Tuumlrk uygarlığının kuumlltuumlrel bakiyelerini muhafaza etmişler ve bulundukları her coğrafyada girdikleri her yeni kuumlltuumlr dairesi iccedilinde buumltuumlnuumlyle olmasa da birer motif olarak atalardan kalma eski kuumlltuumlr unsurlarını geleneklerinde yaşatmışlardır

Azerbaycan Gobustan Moğolistan ve Sibiryarsquodaki kaya resimleri Baykal goumlluuml ccedilevresindeki şekiller Pazırık Kurganırsquonda ve Astana mezarlığında yapılan kazılarda ele geccedilen eserler Uygur duvar resimleri ahşap işlemeler freskler kumaş uumlzerine yapılan av tasvirleri av minyatuumlrleri1 Oğuz boylarının avcı kuşları ongun (totem) olarak seccedilmeleri2 Orhun Abidelerirsquonden Oğuz Destanı ve Dede Korkut boylarına kadar ccedileşitli yazılı kaynaklarda bulunan bilgiler avcılığın Tuumlrk duumlnyasında da oumlzel bir yere sahip olduğunu goumlsterir3 Avcılığın bir geccedilim tarzı olarak varlığı proto-Tuumlrk Hun Goumlktuumlrk Uygur Selccediluklu Osmanlı tarihinde tespit edilebilmekte Altay dağlarının eteklerinden Anadolu iccedillerine kadar yaygınlığı da tarihicirc-coğrafi accedilıdan bu konunun oumlnemini goumlstermektedir4 Ayrıca Şamanist kuumlltlerin Tuumlrk avcılığındaki kalıcı tesiri dikkat edilmesi gereken oldukccedila oumlnemli bir husustur5

F Bayatrsquoın bildirdiğine goumlre avın manevi ve iktisadi hayatın kurulmasında oumlnemi orman veya tayga halklarında belirgin bir şekildedir Sosyo-ekonomik bağlamlı avcılığın daha eski ccedilağlarda ay kuumlltuuml ile alakalı olacağı vahşi hayvan anlamına gelen an morfeminin ilah anlamı bildirmesi ile de tasdik edilir (antilde [geniz nrsquosi ile] Şor Tofalar [Karagas] lehccedilelerinde de vahşi veya vahşi hayvan anlamı bildirmektedir Hatta Tofalar lehccedilesinde bu kelimeden tuumlremiş anccedilı [=avcı] soumlzcuumlğuuml de vardır Tuumlrk kuumlltuumlr tarihinin en eski katmanını oluşturan avcılıkta avın yalnız sosyo-ekonomik duumlzeyinden değil inanccedil boyutundan da haber veren soumlzluuml ve goumlrsel malzemeler yeterince mevcuttur) Yine Bayatrsquoa goumlre av Tuumlrk milli kuumlltuumlruumlnde fiziki ve manevi guumlcuumln sınav meydanı olarak semantik bir yorumudur6

1 Yaşar Ccediloruhlu ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997

s 18-20 23-24 Fuzuli Bayat ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

2 Ccediloruhlu age s 21 ayr bk Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995 3 Muharrem Kaya Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik

Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106 Ouml Guumlven G Herguumlner ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47 ayr bk Joseacute Ortega Y Gasset Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi Yayınları 2 baskı İstanbul 2005 s43-44 Alacirceddin Şenel İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

4 Kaya age s 96-106 5 Abduumllkadir İnan Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000 s 63 6 Fuzuli Bayat ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 13

İ Kafesoğlursquonun belirtiği gibi Tuumlrklerin bozkırda nisan ve mayıs ayında ilk goumlk guumlrlemesi ile başlayan sazlı tuumlrkuumlluuml eğlenceli bahar bayramlarında tertipledikleri spor muumlsabakaları arasında en muumlhim yer avcılığa aitti Binlerce vahşi ve zararlı hayvanın telef edilmesi ile sonuccedillanan suumlrek avları gerccedilek bir savaş manevrası mahiyetini taşıyordu Boumlylece daimicirc savaş egzersizi karakterindeki spor hareketleri dolayısıyla zindeliği ccedilevikliği yanında muharebede yırtıcılığını koruyan Tuumlrk ordularının yerli ve yabancı kaynaklarda kurtlara benzetilmesi dikkate değerdir7 Oumlrneğin Koumlltigin yazıtında ldquoTanrı guumlccedil verdiği iccedilin babam kağanın askeri boumlruuml (kurt) gibi duumlşman koyun gibiymiş (Doğu yuumlzuuml12)rdquo şeklinde geccedilen ibare Tuumlrk ordusunun avcı ve yırtıcı kurtlarla oumlzdeşleştirildiğini kanıtlar Gerccedilekten de Tuumlrk tarihi boyunca avcılığın sadece bir geccedilim kaynağı ya da Tuumlrk aristokrasinin zaman geccedilirmek ve eğlenmek iccedilin uğraştığı bir meşgale olmadığı aynı zamanda savaş hazırlıklarının oumlnemli bir parccedilası olduğu savaş gereccedillerini kullanmanın oumlğrenildiği savaşccedilılık huumlnerlerinin bilendiği ve olası bir savaşa karşı pratik kazanmanın yolu olduğu anlaşılmaktadır

O Ş Goumlkyayrsquoa goumlre Oğuzların hayatında av oumlnemli bir yer tutar Ccedilok eski ccedilağlardan daha destanlardan başlayarak Moğollarda Selccediluklularda Osmanlılarda av bir muumlessese hacircline gelmişti Divanuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrkrsquote ldquosıgır [364I]rdquo kelimesi accedilıklanırken suumlrek avlarından soumlz edilir Cengiz yasasında avcılıkla ilgili huumlkuumlmler vardır Cengiz soyunda goumlruumllen herkese accedilık av toumlrenleri Temuumlr saltanatında da goumlruumlluumlr Anadolu Selccediluklularındaki umumicirc av toumlrenleri Cengizlilerde ve daha sonra Temuumlrluumllerdeki av toumlrenlerine benzer Suumlrek avlarına Osmanlıların ilk devirlerinde Selccediluklulardan alınmış bir gelenek hacirclinde rastlanır Suumlrek avları Osmanlılarda adı belli bir teşkilat hacirclini almıştır Avcı kuşların yetiştirilmesi beslenmesi terbiyesi hakkında yazılmış veya Tuumlrkccedileye ccedilevrilmiş kitaplar vardır8

Dede Korkut Hikayelerinde av avcılık av hayvanları ekonominin oumlnemli unsurlarındandır Avlar yiyecek ve giyecek kaynaklarıdır Şoumllen yiyeceğidir ve beylere sunulan armağandır Avcılık kahramanlık ve yiğitlik semboluumlduumlr Oğuz yaşantısının baba toumlresi olduğu gibi savaş iccedilin canlı kalma idmanıdır Goumlkyayrsquoın belirttiği gibi Tuumlrkuumln hayatında oumlnemli bir yere sahip bulunan avcılığın bir takım toumlreleri bulunan sosyal bir muumlessese olarak anlatıldığı Dede Korkutrsquota avın tuumlruumlne goumlre iki kelime kullanılmıştır yuumlruumlrlerden olan yabani hayvanlar iccedilin lsquoav avlamakrsquo terbiye edilip ava alıştırılmış kuşlarla yapılan uccedilar avları iccedilin de lsquokuş kuşlamakrsquo deyimleri geccediler (Dede Korkut boylarında sadece ldquo5 Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı 7 Kazılık Koca Oğlu Yigenek Destanı 8 Başatrsquoın Tepegoumlzrsquouuml Oumllduumlrduumlğuuml Destan ve 12 İccedil Oğuza Dış Oğuzun Asi Olup Beyrekrsquoin Oumllduumlğuuml Destanrdquoda av ile ilgili unsur yoktur9) Av ve kuşun sultanların acircdet ve toumlrelerinden olduğunu ve her birinin ayrı belli bir iş olduğunu soumlyleyen Ali Şir Nevaicirc bunun ikisine birden lsquoşikacircrrsquo dendiğini ve avda umdenin geyik olduğunu belirtir (ayr bk Muhakemetuumlrsquol Lugateyn [İkdam yay s 84 1315]) Kaşgarlı

7 İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998 s 287-288 8 Orhan Şaik Goumlkyay Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004 s CCCX-

CCCXI 9 Hasan Yazıcı ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009 s 107-122

14 TAED42 M T BERBERCAN

Mahmud yuumlruumlrlerden av hayvanı iccedilin lsquogeyik [bk I25 137 178 191 352 II 8 96 III 45 51 261 316]rsquo demekte ise de bunu genel olarak eti yenen hayvanlardan ceylan sığın ve dağ keccedilisi gibi hayvanlar anlamına almaktadır10

Kırgız destanı Manasrsquota da avcılık ve avcılığa bağlı kuumlltler oumlnemli bir yere sahiptir Oumlrneğin hayvanların ruhunun onu avlayan avcılara geccediltiğine inanılması av kuumlltuumlyle ilgili yaygın inanışlardandır Manas Destanırsquonda kahramanların av kuşları ve av koumlpekleri11 onların en yakın arkadaşlarıdır ve onlara tehlikeleri haber vermeye ccedilalışırlar Hatta Manas oumllduumlğuuml zaman atı tazısı ve ak sungur onun mezarı başında ağlar yas tutar İnsanlık tarihinin en eski ve hacirclacirc devam eden uğraşlarından birisi olan avcılık inanccedil unsurlarıyla Tuumlrk duumlnyasının kuumlltuumlrel katmanlarında izler bırakmıştır Anadolu coğrafyasında uumlretilen Dede Korkut Kitabı ve Orta Asya coğrafyasının kuumlltuumlrel uumlruumlnuuml Manas Destanırsquonda avcılık kuumlltuumlnuumln ccedileşitli izleri de tespit edilebilmektedir Bunlar avın kutsallığıyla bağlantılı inanışlar ve av hayvanlarıyla ilgili uygulamalar şeklinde goumlruumllmektedir Av kuumlltuuml ve ona bağlı orman kuumlltuuml dağ kuumlltuuml Dede Korkut Kitabırsquonda ve Manas Destanırsquonda hem tabiatı hem de insan hayatını toplumu duumlzenleyen kutsallıklar olarak işlev goumlruumlrler12

1501 yılında kuruluş safhasını tamamlayıp genişleme safhasına geccedilen Safevicirclerin de ccedilağa hacirckim olan ve birccedilok huumlkuumlmdarın oumlnceliği arasında yer alan bu geleneği devam ettirdikleri ve ccediloğunlukla oumlnemli bir askericirc seferden oumlnce veya sonra birtakım av şenlikleri duumlzenledikleri goumlruumllmektedir Bu av şenlikleri yılın muhtelif mevsimlerinde oumlzellikle ilkbahar yaz ve sonbaharda bazen de kış aylarında tertip edilmiştir13 Safevicirc av geleneğinin bir tarihicirc arka planının var olduğu da soumlylenebilir Zira Safevicircler doumlneminde soumlz konusu coğrafyada duumlzenlenmiş olan av şenliklerinde oumlnceki devirlerden kalma Tuumlrk-Moğol unsurlarının izlerini suumlrmek muumlmkuumlnduumlr Avlanma şekillerinde oumlzellikle ldquohalka avırdquonda soumlz konusu durum bariz olarak dikkat ccedilekmektedir Bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av şenliği kurulurdu Bu şenliğe devlet başkanı aile ve efradı devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları katılardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Padişahtan sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca padişahın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Burada tasvir edilen avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile

10 Goumlkyay age s CCCXI-CCCXII ayr bk Faruk Suumlmer ldquoDede Korkut Destanında Bazı

Hayvanlara Dairrdquo I Uluslararası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

11 Ayr bk A Caferoğlu ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11 12 Kaya age s 96-106 ayr bk Naciye Yıldız Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK Yay Ankara 1995 s 364-367

13 Q Şuumlkuumlrov ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71 ayr bk Hasan Bey Rumlu Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil Yayınları Ankara 2004 s 44 128 199

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 15

avlanmardquo ismini taşımaktaydı) ve Moğollarda14 rastlamaktayız Ziracirc bu avlanma şekli Safevicirclerde ldquohalka avırdquo ismiyle biliniyordu ve I Şah İsmail devrinin toplu av şenliklerinin ccediloğu da bu şekilde cereyan etmiştir Bu Safevicirc av geleneğinin kozmopolit yapılı olduğunu ve kendisinden oumlnce İran ve Azerbaycan havalisinde huumlkuumlm suumlrmuumlş olan Tuumlrklerin (Oğuz boyları) ve Moğolların gelenek ve goumlreneklerini takip ettiğini goumlstermektedir15

Osmanlı Devletirsquondeki av kuumlltuumlruumlnuumln ise Orta Asya Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olarak Tuumlrkistanrsquodan intikal ettiği goumlruumllmektedir ancak Osmanlılar bunu geliştirerek koumlkluuml kurumlar tesis etmiş ve organize faaliyetler silsilesine kavuşturmuşlardır Osmanlı padişahlarının ve şehzadelerinin av seferleri duumlzenlemesi devletin kuruluş yıllarına kadar uzanmaktadır Bir kaccedilı istisna olmak uumlzere Osmanlı Devletirsquonin kuruluşundan IV Mehmed (1648-1687)rsquoe kadar ve buumltuumln Osmanlı padişahları av faaliyetlerinin iccedilinde olup ccedileşitli av seferleri tertip etmişlerdir Osmanlı İmparatorluğursquonda av seferlerinin zirve noktası IV Mehmed doumlnemidir IV Mehmedrsquoden sonrada azalan oumllccediluumlde Osmanlı padişahlarının av faaliyetlerinin devam ettiğini biliyoruz16

Avcılığın diğer bir faaliyet sahası olan balıkccedilılık da Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilinde oumlnemli yeri olan bir uğraşıdır Balıkccedilılık (Balık avcılığı) insanlığın ilk uğraşlarından biridir Besin toplama ve karasal avcılık kadar eskidir İlk insanların MOuml 5000 yıllarında goumll uumlzerinde yaptıkları kamış evlerde hazırladıkları ağların kurşun yakasına pişirilmiş topraktan yaptıkları oumlzel taşları mantar yakasına da suda yuumlzen hafif tahtaları bağladıkları bildirilmiştir MOuml 1700rsquolerde Aral Goumlluuml kuzeyinde avcı ve balıkccedilı bir halkın kuumlltuumlruuml mevcuttu Harezmrsquode en eski medeniyet izlerine sahip Keltenihar neolitik kuumlltuumlruumlnde daha sığır ve koyun suumlruumlleri yokken yabani domuz ve geyik kemiklerine rastlanıyordu Bu kuumlltuumlruumln sahipleri de balıkccedilı ve avcı bir halktı Baykal Goumlluuml kıyıları ve oumltesi ile Angara boumllgesinde MOuml ikinci binde umumiyetle balık avı ile geccediliniyorlardı MOuml IV ve III yuumlzyıllarda Altayların kuzeyinde yaşayan halk genellikle tarımla meşgul olur bir taraftan koyun ve sığır ccedilobanlığı yaparken oumlbuumlr yandan da balıkccedilılıkla uğraşırlardı MS 834rsquode inşa edilen Hazarların başkenti Sarkelrsquoin halkı şehrin yakınındaki Don nehrinde balık avlıyor ve şehir bir balıkccedilılık merkezi hacirclini alıyordu Divanuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote altı yerde balıktan bahis var ldquoOl mantildea balıq sarmaştırdquo (O bana sudan balık ccedilıkarmakta yardım etti) ldquoBalıq eligdin sıdhrıldırdquo (Balık elden sıyrıldı) hellip Altınordu ekonomisinde balıkccedilılık oumlnemli yer tutardı XIV yuumlzyılda Volgarsquoda Kamarsquonın ağzında Yayıkrsquota aşağı Amuderya Hazar Denizi ve Karadeniz kıyılarında balıkccedilılık yapılırdı Buumltuumln bunlar Tuumlrkiyersquonin Asyalı oumlğelerinin nehir ve goumll balıkccedilılığına hiccedil de yabancı olmadığını goumlsterir Kaldı ki buumlyuumlk oumllccediluumlde Asya (Uygur Hint Fars) kuumlltuumlrlerinden

14 Ayr bk Muraja Dohsson Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-

1342 s 174-175 15 Şuumlkuumlrov age s 57-71 16 Mustafa N Tuumlrkmen ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32 ayr bk Şenol Ccedilelik ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

16 TAED42 M T BERBERCAN

esinlenmiş masallarda da ccedilok sık balık ve balıkccedilılık motifi geccediler Ayrıca Anadolu Selccediluklu sanatında balık figuumlruumlne ccedilokccedila rastlanır17

ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo18 başlıklı uluslararası sempozyumda sunulan bildiriler ldquoav ve avcılıkrdquo ile ilgili unsurların birer folklor edebiyat tarih ve dil malzemesi olarak Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde ne kadar koumlkluuml ve oumlnemli bir yere sahip olduğunu ve araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr alanı olduğunu vurgulamıştır Tuumlrkccedilenin tarihi yadigacircrları iccedilinde ilk hacirctırat olma oumlzelliğine sahip olduğu gibi aynı zamanda ilk Tuumlrkccedile zooloji ve avcılık kitabı olan abidevicirc eser Baburnamersquonin (Vekayicirc ndash Baburrsquoun Hacirctıratı) de işte bu kuumlltuumlr alanı ccedilerccedilevesinde değerlendirilmesi gereklidir

Baburname ilkin Maverauumlnnehirrsquoden Afganistan ve Pakistanrsquoa sonra Hindistanrsquoın kuzeyinden Godavari nehrine değin uzanan boumllgelere yayılmış Tuumlrklerin kuumlltuumlr hayatına ve karşılaştıkları yerleşik kuumlltuumlrlerle kurdukları muumlnasebetlere ışık tutan yegacircne eserdir Eserde geccedilen av ve avcılığa dacircir bilgiler bir kuumlltuumlr hazinesi olan bu eserin sadece bir youmlnuumlduumlr Dolayısıyla bu oumlnemli eser iccedilindeki her kuumlltuumlr unsuru guumln ışığına ccedilıkarılmalı ve detaylı bir şekilde irdelenmelidir

Toplumsal bir muumlessese olarak avcılığın Tuumlrk millicirc kuumlltuumlruumlndeki oumlnemli yerini belirtmesi bakımından Baburnamersquonin Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml accedilısından incelenmesi zaruricircdir Esere bu accedilıdan bakıldığında eski Tuumlrk kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde Tuumlrk avcılığının bu denli kapsamlı ve detaylar verilerek anlatıldığı bir başka eser olmadığı goumlruumlluumlr Yaptığı tasvirlere renkli şahsiyetinden gelen izleri de katarak subjektif bir duruşla bizzat katıldığı yahut şahidi olduğu avları av hayvanlarının fiziksel oumlzelliklerinden avlanma usucircllerine av boumllgelerinden av iccedilin gerekli şartlara ve av esnasında yaşanan hadiselere değin ince ayrıntılarla beraber anlatan Babur goumlccedilebe Tuumlrk yaşantısında avcılığın ne kadar olmazsa olmaz bir unsur olduğunu anlatmak istemiş Tuumlrklerde avcılığın ne kadar hayatiyet taşıyan bir kuumlltuumlr muumlessesesi19 olduğunu bildirmiş ve bir sosyal değer olarak Tuumlrk kuumlltuumlruumlndeki hayvan motifinin tesir alanını guumlccedilluuml bir uumlslucircp ile tasvir etmiştir

2 Baburnamersquode Hayvanlar ve Avcılık

Hindistan Tuumlrk-İslam İmparatorluğursquonun (Baburşahlar) kurucusu olan Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur değeri olan her şeyi keskin bir goumlz ve anlayışla goumlruumlp kavramış kendi hacirctıratı olan Baburnamersquode tanımlamıştır Bu tanımlama bulunduğu her coğrafyanın iklimini doğal guumlzelliklerini youmlre halklarının gelenek ve

17 Hasan Huumlseyin Atar Celal Ateş ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281 18 15-16 Kasım 2006 tarihleri arasında MUuml tarafından duumlzenlenmiş ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo başlıklı

uluslar arası sempozyum ayr bk E Guumlrsoy Naskali H Oytun Altun Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi Yay İstanbul 2008

19 Ayr bk Ahmet Caferoğlu Tuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesi VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174 ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 13

İ Kafesoğlursquonun belirtiği gibi Tuumlrklerin bozkırda nisan ve mayıs ayında ilk goumlk guumlrlemesi ile başlayan sazlı tuumlrkuumlluuml eğlenceli bahar bayramlarında tertipledikleri spor muumlsabakaları arasında en muumlhim yer avcılığa aitti Binlerce vahşi ve zararlı hayvanın telef edilmesi ile sonuccedillanan suumlrek avları gerccedilek bir savaş manevrası mahiyetini taşıyordu Boumlylece daimicirc savaş egzersizi karakterindeki spor hareketleri dolayısıyla zindeliği ccedilevikliği yanında muharebede yırtıcılığını koruyan Tuumlrk ordularının yerli ve yabancı kaynaklarda kurtlara benzetilmesi dikkate değerdir7 Oumlrneğin Koumlltigin yazıtında ldquoTanrı guumlccedil verdiği iccedilin babam kağanın askeri boumlruuml (kurt) gibi duumlşman koyun gibiymiş (Doğu yuumlzuuml12)rdquo şeklinde geccedilen ibare Tuumlrk ordusunun avcı ve yırtıcı kurtlarla oumlzdeşleştirildiğini kanıtlar Gerccedilekten de Tuumlrk tarihi boyunca avcılığın sadece bir geccedilim kaynağı ya da Tuumlrk aristokrasinin zaman geccedilirmek ve eğlenmek iccedilin uğraştığı bir meşgale olmadığı aynı zamanda savaş hazırlıklarının oumlnemli bir parccedilası olduğu savaş gereccedillerini kullanmanın oumlğrenildiği savaşccedilılık huumlnerlerinin bilendiği ve olası bir savaşa karşı pratik kazanmanın yolu olduğu anlaşılmaktadır

O Ş Goumlkyayrsquoa goumlre Oğuzların hayatında av oumlnemli bir yer tutar Ccedilok eski ccedilağlardan daha destanlardan başlayarak Moğollarda Selccediluklularda Osmanlılarda av bir muumlessese hacircline gelmişti Divanuuml Lucircgatirsquot-Tuumlrkrsquote ldquosıgır [364I]rdquo kelimesi accedilıklanırken suumlrek avlarından soumlz edilir Cengiz yasasında avcılıkla ilgili huumlkuumlmler vardır Cengiz soyunda goumlruumllen herkese accedilık av toumlrenleri Temuumlr saltanatında da goumlruumlluumlr Anadolu Selccediluklularındaki umumicirc av toumlrenleri Cengizlilerde ve daha sonra Temuumlrluumllerdeki av toumlrenlerine benzer Suumlrek avlarına Osmanlıların ilk devirlerinde Selccediluklulardan alınmış bir gelenek hacirclinde rastlanır Suumlrek avları Osmanlılarda adı belli bir teşkilat hacirclini almıştır Avcı kuşların yetiştirilmesi beslenmesi terbiyesi hakkında yazılmış veya Tuumlrkccedileye ccedilevrilmiş kitaplar vardır8

Dede Korkut Hikayelerinde av avcılık av hayvanları ekonominin oumlnemli unsurlarındandır Avlar yiyecek ve giyecek kaynaklarıdır Şoumllen yiyeceğidir ve beylere sunulan armağandır Avcılık kahramanlık ve yiğitlik semboluumlduumlr Oğuz yaşantısının baba toumlresi olduğu gibi savaş iccedilin canlı kalma idmanıdır Goumlkyayrsquoın belirttiği gibi Tuumlrkuumln hayatında oumlnemli bir yere sahip bulunan avcılığın bir takım toumlreleri bulunan sosyal bir muumlessese olarak anlatıldığı Dede Korkutrsquota avın tuumlruumlne goumlre iki kelime kullanılmıştır yuumlruumlrlerden olan yabani hayvanlar iccedilin lsquoav avlamakrsquo terbiye edilip ava alıştırılmış kuşlarla yapılan uccedilar avları iccedilin de lsquokuş kuşlamakrsquo deyimleri geccediler (Dede Korkut boylarında sadece ldquo5 Duha Koca Oğlu Deli Dumrul Destanı 7 Kazılık Koca Oğlu Yigenek Destanı 8 Başatrsquoın Tepegoumlzrsquouuml Oumllduumlrduumlğuuml Destan ve 12 İccedil Oğuza Dış Oğuzun Asi Olup Beyrekrsquoin Oumllduumlğuuml Destanrdquoda av ile ilgili unsur yoktur9) Av ve kuşun sultanların acircdet ve toumlrelerinden olduğunu ve her birinin ayrı belli bir iş olduğunu soumlyleyen Ali Şir Nevaicirc bunun ikisine birden lsquoşikacircrrsquo dendiğini ve avda umdenin geyik olduğunu belirtir (ayr bk Muhakemetuumlrsquol Lugateyn [İkdam yay s 84 1315]) Kaşgarlı

7 İbrahim Kafesoğlu Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998 s 287-288 8 Orhan Şaik Goumlkyay Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004 s CCCX-

CCCXI 9 Hasan Yazıcı ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009 s 107-122

14 TAED42 M T BERBERCAN

Mahmud yuumlruumlrlerden av hayvanı iccedilin lsquogeyik [bk I25 137 178 191 352 II 8 96 III 45 51 261 316]rsquo demekte ise de bunu genel olarak eti yenen hayvanlardan ceylan sığın ve dağ keccedilisi gibi hayvanlar anlamına almaktadır10

Kırgız destanı Manasrsquota da avcılık ve avcılığa bağlı kuumlltler oumlnemli bir yere sahiptir Oumlrneğin hayvanların ruhunun onu avlayan avcılara geccediltiğine inanılması av kuumlltuumlyle ilgili yaygın inanışlardandır Manas Destanırsquonda kahramanların av kuşları ve av koumlpekleri11 onların en yakın arkadaşlarıdır ve onlara tehlikeleri haber vermeye ccedilalışırlar Hatta Manas oumllduumlğuuml zaman atı tazısı ve ak sungur onun mezarı başında ağlar yas tutar İnsanlık tarihinin en eski ve hacirclacirc devam eden uğraşlarından birisi olan avcılık inanccedil unsurlarıyla Tuumlrk duumlnyasının kuumlltuumlrel katmanlarında izler bırakmıştır Anadolu coğrafyasında uumlretilen Dede Korkut Kitabı ve Orta Asya coğrafyasının kuumlltuumlrel uumlruumlnuuml Manas Destanırsquonda avcılık kuumlltuumlnuumln ccedileşitli izleri de tespit edilebilmektedir Bunlar avın kutsallığıyla bağlantılı inanışlar ve av hayvanlarıyla ilgili uygulamalar şeklinde goumlruumllmektedir Av kuumlltuuml ve ona bağlı orman kuumlltuuml dağ kuumlltuuml Dede Korkut Kitabırsquonda ve Manas Destanırsquonda hem tabiatı hem de insan hayatını toplumu duumlzenleyen kutsallıklar olarak işlev goumlruumlrler12

1501 yılında kuruluş safhasını tamamlayıp genişleme safhasına geccedilen Safevicirclerin de ccedilağa hacirckim olan ve birccedilok huumlkuumlmdarın oumlnceliği arasında yer alan bu geleneği devam ettirdikleri ve ccediloğunlukla oumlnemli bir askericirc seferden oumlnce veya sonra birtakım av şenlikleri duumlzenledikleri goumlruumllmektedir Bu av şenlikleri yılın muhtelif mevsimlerinde oumlzellikle ilkbahar yaz ve sonbaharda bazen de kış aylarında tertip edilmiştir13 Safevicirc av geleneğinin bir tarihicirc arka planının var olduğu da soumlylenebilir Zira Safevicircler doumlneminde soumlz konusu coğrafyada duumlzenlenmiş olan av şenliklerinde oumlnceki devirlerden kalma Tuumlrk-Moğol unsurlarının izlerini suumlrmek muumlmkuumlnduumlr Avlanma şekillerinde oumlzellikle ldquohalka avırdquonda soumlz konusu durum bariz olarak dikkat ccedilekmektedir Bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av şenliği kurulurdu Bu şenliğe devlet başkanı aile ve efradı devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları katılardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Padişahtan sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca padişahın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Burada tasvir edilen avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile

10 Goumlkyay age s CCCXI-CCCXII ayr bk Faruk Suumlmer ldquoDede Korkut Destanında Bazı

Hayvanlara Dairrdquo I Uluslararası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

11 Ayr bk A Caferoğlu ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11 12 Kaya age s 96-106 ayr bk Naciye Yıldız Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK Yay Ankara 1995 s 364-367

13 Q Şuumlkuumlrov ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71 ayr bk Hasan Bey Rumlu Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil Yayınları Ankara 2004 s 44 128 199

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 15

avlanmardquo ismini taşımaktaydı) ve Moğollarda14 rastlamaktayız Ziracirc bu avlanma şekli Safevicirclerde ldquohalka avırdquo ismiyle biliniyordu ve I Şah İsmail devrinin toplu av şenliklerinin ccediloğu da bu şekilde cereyan etmiştir Bu Safevicirc av geleneğinin kozmopolit yapılı olduğunu ve kendisinden oumlnce İran ve Azerbaycan havalisinde huumlkuumlm suumlrmuumlş olan Tuumlrklerin (Oğuz boyları) ve Moğolların gelenek ve goumlreneklerini takip ettiğini goumlstermektedir15

Osmanlı Devletirsquondeki av kuumlltuumlruumlnuumln ise Orta Asya Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olarak Tuumlrkistanrsquodan intikal ettiği goumlruumllmektedir ancak Osmanlılar bunu geliştirerek koumlkluuml kurumlar tesis etmiş ve organize faaliyetler silsilesine kavuşturmuşlardır Osmanlı padişahlarının ve şehzadelerinin av seferleri duumlzenlemesi devletin kuruluş yıllarına kadar uzanmaktadır Bir kaccedilı istisna olmak uumlzere Osmanlı Devletirsquonin kuruluşundan IV Mehmed (1648-1687)rsquoe kadar ve buumltuumln Osmanlı padişahları av faaliyetlerinin iccedilinde olup ccedileşitli av seferleri tertip etmişlerdir Osmanlı İmparatorluğursquonda av seferlerinin zirve noktası IV Mehmed doumlnemidir IV Mehmedrsquoden sonrada azalan oumllccediluumlde Osmanlı padişahlarının av faaliyetlerinin devam ettiğini biliyoruz16

Avcılığın diğer bir faaliyet sahası olan balıkccedilılık da Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilinde oumlnemli yeri olan bir uğraşıdır Balıkccedilılık (Balık avcılığı) insanlığın ilk uğraşlarından biridir Besin toplama ve karasal avcılık kadar eskidir İlk insanların MOuml 5000 yıllarında goumll uumlzerinde yaptıkları kamış evlerde hazırladıkları ağların kurşun yakasına pişirilmiş topraktan yaptıkları oumlzel taşları mantar yakasına da suda yuumlzen hafif tahtaları bağladıkları bildirilmiştir MOuml 1700rsquolerde Aral Goumlluuml kuzeyinde avcı ve balıkccedilı bir halkın kuumlltuumlruuml mevcuttu Harezmrsquode en eski medeniyet izlerine sahip Keltenihar neolitik kuumlltuumlruumlnde daha sığır ve koyun suumlruumlleri yokken yabani domuz ve geyik kemiklerine rastlanıyordu Bu kuumlltuumlruumln sahipleri de balıkccedilı ve avcı bir halktı Baykal Goumlluuml kıyıları ve oumltesi ile Angara boumllgesinde MOuml ikinci binde umumiyetle balık avı ile geccediliniyorlardı MOuml IV ve III yuumlzyıllarda Altayların kuzeyinde yaşayan halk genellikle tarımla meşgul olur bir taraftan koyun ve sığır ccedilobanlığı yaparken oumlbuumlr yandan da balıkccedilılıkla uğraşırlardı MS 834rsquode inşa edilen Hazarların başkenti Sarkelrsquoin halkı şehrin yakınındaki Don nehrinde balık avlıyor ve şehir bir balıkccedilılık merkezi hacirclini alıyordu Divanuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote altı yerde balıktan bahis var ldquoOl mantildea balıq sarmaştırdquo (O bana sudan balık ccedilıkarmakta yardım etti) ldquoBalıq eligdin sıdhrıldırdquo (Balık elden sıyrıldı) hellip Altınordu ekonomisinde balıkccedilılık oumlnemli yer tutardı XIV yuumlzyılda Volgarsquoda Kamarsquonın ağzında Yayıkrsquota aşağı Amuderya Hazar Denizi ve Karadeniz kıyılarında balıkccedilılık yapılırdı Buumltuumln bunlar Tuumlrkiyersquonin Asyalı oumlğelerinin nehir ve goumll balıkccedilılığına hiccedil de yabancı olmadığını goumlsterir Kaldı ki buumlyuumlk oumllccediluumlde Asya (Uygur Hint Fars) kuumlltuumlrlerinden

14 Ayr bk Muraja Dohsson Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-

1342 s 174-175 15 Şuumlkuumlrov age s 57-71 16 Mustafa N Tuumlrkmen ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32 ayr bk Şenol Ccedilelik ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

16 TAED42 M T BERBERCAN

esinlenmiş masallarda da ccedilok sık balık ve balıkccedilılık motifi geccediler Ayrıca Anadolu Selccediluklu sanatında balık figuumlruumlne ccedilokccedila rastlanır17

ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo18 başlıklı uluslararası sempozyumda sunulan bildiriler ldquoav ve avcılıkrdquo ile ilgili unsurların birer folklor edebiyat tarih ve dil malzemesi olarak Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde ne kadar koumlkluuml ve oumlnemli bir yere sahip olduğunu ve araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr alanı olduğunu vurgulamıştır Tuumlrkccedilenin tarihi yadigacircrları iccedilinde ilk hacirctırat olma oumlzelliğine sahip olduğu gibi aynı zamanda ilk Tuumlrkccedile zooloji ve avcılık kitabı olan abidevicirc eser Baburnamersquonin (Vekayicirc ndash Baburrsquoun Hacirctıratı) de işte bu kuumlltuumlr alanı ccedilerccedilevesinde değerlendirilmesi gereklidir

Baburname ilkin Maverauumlnnehirrsquoden Afganistan ve Pakistanrsquoa sonra Hindistanrsquoın kuzeyinden Godavari nehrine değin uzanan boumllgelere yayılmış Tuumlrklerin kuumlltuumlr hayatına ve karşılaştıkları yerleşik kuumlltuumlrlerle kurdukları muumlnasebetlere ışık tutan yegacircne eserdir Eserde geccedilen av ve avcılığa dacircir bilgiler bir kuumlltuumlr hazinesi olan bu eserin sadece bir youmlnuumlduumlr Dolayısıyla bu oumlnemli eser iccedilindeki her kuumlltuumlr unsuru guumln ışığına ccedilıkarılmalı ve detaylı bir şekilde irdelenmelidir

Toplumsal bir muumlessese olarak avcılığın Tuumlrk millicirc kuumlltuumlruumlndeki oumlnemli yerini belirtmesi bakımından Baburnamersquonin Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml accedilısından incelenmesi zaruricircdir Esere bu accedilıdan bakıldığında eski Tuumlrk kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde Tuumlrk avcılığının bu denli kapsamlı ve detaylar verilerek anlatıldığı bir başka eser olmadığı goumlruumlluumlr Yaptığı tasvirlere renkli şahsiyetinden gelen izleri de katarak subjektif bir duruşla bizzat katıldığı yahut şahidi olduğu avları av hayvanlarının fiziksel oumlzelliklerinden avlanma usucircllerine av boumllgelerinden av iccedilin gerekli şartlara ve av esnasında yaşanan hadiselere değin ince ayrıntılarla beraber anlatan Babur goumlccedilebe Tuumlrk yaşantısında avcılığın ne kadar olmazsa olmaz bir unsur olduğunu anlatmak istemiş Tuumlrklerde avcılığın ne kadar hayatiyet taşıyan bir kuumlltuumlr muumlessesesi19 olduğunu bildirmiş ve bir sosyal değer olarak Tuumlrk kuumlltuumlruumlndeki hayvan motifinin tesir alanını guumlccedilluuml bir uumlslucircp ile tasvir etmiştir

2 Baburnamersquode Hayvanlar ve Avcılık

Hindistan Tuumlrk-İslam İmparatorluğursquonun (Baburşahlar) kurucusu olan Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur değeri olan her şeyi keskin bir goumlz ve anlayışla goumlruumlp kavramış kendi hacirctıratı olan Baburnamersquode tanımlamıştır Bu tanımlama bulunduğu her coğrafyanın iklimini doğal guumlzelliklerini youmlre halklarının gelenek ve

17 Hasan Huumlseyin Atar Celal Ateş ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281 18 15-16 Kasım 2006 tarihleri arasında MUuml tarafından duumlzenlenmiş ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo başlıklı

uluslar arası sempozyum ayr bk E Guumlrsoy Naskali H Oytun Altun Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi Yay İstanbul 2008

19 Ayr bk Ahmet Caferoğlu Tuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesi VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174 ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

14 TAED42 M T BERBERCAN

Mahmud yuumlruumlrlerden av hayvanı iccedilin lsquogeyik [bk I25 137 178 191 352 II 8 96 III 45 51 261 316]rsquo demekte ise de bunu genel olarak eti yenen hayvanlardan ceylan sığın ve dağ keccedilisi gibi hayvanlar anlamına almaktadır10

Kırgız destanı Manasrsquota da avcılık ve avcılığa bağlı kuumlltler oumlnemli bir yere sahiptir Oumlrneğin hayvanların ruhunun onu avlayan avcılara geccediltiğine inanılması av kuumlltuumlyle ilgili yaygın inanışlardandır Manas Destanırsquonda kahramanların av kuşları ve av koumlpekleri11 onların en yakın arkadaşlarıdır ve onlara tehlikeleri haber vermeye ccedilalışırlar Hatta Manas oumllduumlğuuml zaman atı tazısı ve ak sungur onun mezarı başında ağlar yas tutar İnsanlık tarihinin en eski ve hacirclacirc devam eden uğraşlarından birisi olan avcılık inanccedil unsurlarıyla Tuumlrk duumlnyasının kuumlltuumlrel katmanlarında izler bırakmıştır Anadolu coğrafyasında uumlretilen Dede Korkut Kitabı ve Orta Asya coğrafyasının kuumlltuumlrel uumlruumlnuuml Manas Destanırsquonda avcılık kuumlltuumlnuumln ccedileşitli izleri de tespit edilebilmektedir Bunlar avın kutsallığıyla bağlantılı inanışlar ve av hayvanlarıyla ilgili uygulamalar şeklinde goumlruumllmektedir Av kuumlltuuml ve ona bağlı orman kuumlltuuml dağ kuumlltuuml Dede Korkut Kitabırsquonda ve Manas Destanırsquonda hem tabiatı hem de insan hayatını toplumu duumlzenleyen kutsallıklar olarak işlev goumlruumlrler12

1501 yılında kuruluş safhasını tamamlayıp genişleme safhasına geccedilen Safevicirclerin de ccedilağa hacirckim olan ve birccedilok huumlkuumlmdarın oumlnceliği arasında yer alan bu geleneği devam ettirdikleri ve ccediloğunlukla oumlnemli bir askericirc seferden oumlnce veya sonra birtakım av şenlikleri duumlzenledikleri goumlruumllmektedir Bu av şenlikleri yılın muhtelif mevsimlerinde oumlzellikle ilkbahar yaz ve sonbaharda bazen de kış aylarında tertip edilmiştir13 Safevicirc av geleneğinin bir tarihicirc arka planının var olduğu da soumlylenebilir Zira Safevicircler doumlneminde soumlz konusu coğrafyada duumlzenlenmiş olan av şenliklerinde oumlnceki devirlerden kalma Tuumlrk-Moğol unsurlarının izlerini suumlrmek muumlmkuumlnduumlr Avlanma şekillerinde oumlzellikle ldquohalka avırdquonda soumlz konusu durum bariz olarak dikkat ccedilekmektedir Bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av şenliği kurulurdu Bu şenliğe devlet başkanı aile ve efradı devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları katılardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Padişahtan sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca padişahın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Burada tasvir edilen avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile

10 Goumlkyay age s CCCXI-CCCXII ayr bk Faruk Suumlmer ldquoDede Korkut Destanında Bazı

Hayvanlara Dairrdquo I Uluslararası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

11 Ayr bk A Caferoğlu ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11 12 Kaya age s 96-106 ayr bk Naciye Yıldız Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK Yay Ankara 1995 s 364-367

13 Q Şuumlkuumlrov ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71 ayr bk Hasan Bey Rumlu Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil Yayınları Ankara 2004 s 44 128 199

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 15

avlanmardquo ismini taşımaktaydı) ve Moğollarda14 rastlamaktayız Ziracirc bu avlanma şekli Safevicirclerde ldquohalka avırdquo ismiyle biliniyordu ve I Şah İsmail devrinin toplu av şenliklerinin ccediloğu da bu şekilde cereyan etmiştir Bu Safevicirc av geleneğinin kozmopolit yapılı olduğunu ve kendisinden oumlnce İran ve Azerbaycan havalisinde huumlkuumlm suumlrmuumlş olan Tuumlrklerin (Oğuz boyları) ve Moğolların gelenek ve goumlreneklerini takip ettiğini goumlstermektedir15

Osmanlı Devletirsquondeki av kuumlltuumlruumlnuumln ise Orta Asya Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olarak Tuumlrkistanrsquodan intikal ettiği goumlruumllmektedir ancak Osmanlılar bunu geliştirerek koumlkluuml kurumlar tesis etmiş ve organize faaliyetler silsilesine kavuşturmuşlardır Osmanlı padişahlarının ve şehzadelerinin av seferleri duumlzenlemesi devletin kuruluş yıllarına kadar uzanmaktadır Bir kaccedilı istisna olmak uumlzere Osmanlı Devletirsquonin kuruluşundan IV Mehmed (1648-1687)rsquoe kadar ve buumltuumln Osmanlı padişahları av faaliyetlerinin iccedilinde olup ccedileşitli av seferleri tertip etmişlerdir Osmanlı İmparatorluğursquonda av seferlerinin zirve noktası IV Mehmed doumlnemidir IV Mehmedrsquoden sonrada azalan oumllccediluumlde Osmanlı padişahlarının av faaliyetlerinin devam ettiğini biliyoruz16

Avcılığın diğer bir faaliyet sahası olan balıkccedilılık da Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilinde oumlnemli yeri olan bir uğraşıdır Balıkccedilılık (Balık avcılığı) insanlığın ilk uğraşlarından biridir Besin toplama ve karasal avcılık kadar eskidir İlk insanların MOuml 5000 yıllarında goumll uumlzerinde yaptıkları kamış evlerde hazırladıkları ağların kurşun yakasına pişirilmiş topraktan yaptıkları oumlzel taşları mantar yakasına da suda yuumlzen hafif tahtaları bağladıkları bildirilmiştir MOuml 1700rsquolerde Aral Goumlluuml kuzeyinde avcı ve balıkccedilı bir halkın kuumlltuumlruuml mevcuttu Harezmrsquode en eski medeniyet izlerine sahip Keltenihar neolitik kuumlltuumlruumlnde daha sığır ve koyun suumlruumlleri yokken yabani domuz ve geyik kemiklerine rastlanıyordu Bu kuumlltuumlruumln sahipleri de balıkccedilı ve avcı bir halktı Baykal Goumlluuml kıyıları ve oumltesi ile Angara boumllgesinde MOuml ikinci binde umumiyetle balık avı ile geccediliniyorlardı MOuml IV ve III yuumlzyıllarda Altayların kuzeyinde yaşayan halk genellikle tarımla meşgul olur bir taraftan koyun ve sığır ccedilobanlığı yaparken oumlbuumlr yandan da balıkccedilılıkla uğraşırlardı MS 834rsquode inşa edilen Hazarların başkenti Sarkelrsquoin halkı şehrin yakınındaki Don nehrinde balık avlıyor ve şehir bir balıkccedilılık merkezi hacirclini alıyordu Divanuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote altı yerde balıktan bahis var ldquoOl mantildea balıq sarmaştırdquo (O bana sudan balık ccedilıkarmakta yardım etti) ldquoBalıq eligdin sıdhrıldırdquo (Balık elden sıyrıldı) hellip Altınordu ekonomisinde balıkccedilılık oumlnemli yer tutardı XIV yuumlzyılda Volgarsquoda Kamarsquonın ağzında Yayıkrsquota aşağı Amuderya Hazar Denizi ve Karadeniz kıyılarında balıkccedilılık yapılırdı Buumltuumln bunlar Tuumlrkiyersquonin Asyalı oumlğelerinin nehir ve goumll balıkccedilılığına hiccedil de yabancı olmadığını goumlsterir Kaldı ki buumlyuumlk oumllccediluumlde Asya (Uygur Hint Fars) kuumlltuumlrlerinden

14 Ayr bk Muraja Dohsson Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-

1342 s 174-175 15 Şuumlkuumlrov age s 57-71 16 Mustafa N Tuumlrkmen ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32 ayr bk Şenol Ccedilelik ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

16 TAED42 M T BERBERCAN

esinlenmiş masallarda da ccedilok sık balık ve balıkccedilılık motifi geccediler Ayrıca Anadolu Selccediluklu sanatında balık figuumlruumlne ccedilokccedila rastlanır17

ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo18 başlıklı uluslararası sempozyumda sunulan bildiriler ldquoav ve avcılıkrdquo ile ilgili unsurların birer folklor edebiyat tarih ve dil malzemesi olarak Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde ne kadar koumlkluuml ve oumlnemli bir yere sahip olduğunu ve araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr alanı olduğunu vurgulamıştır Tuumlrkccedilenin tarihi yadigacircrları iccedilinde ilk hacirctırat olma oumlzelliğine sahip olduğu gibi aynı zamanda ilk Tuumlrkccedile zooloji ve avcılık kitabı olan abidevicirc eser Baburnamersquonin (Vekayicirc ndash Baburrsquoun Hacirctıratı) de işte bu kuumlltuumlr alanı ccedilerccedilevesinde değerlendirilmesi gereklidir

Baburname ilkin Maverauumlnnehirrsquoden Afganistan ve Pakistanrsquoa sonra Hindistanrsquoın kuzeyinden Godavari nehrine değin uzanan boumllgelere yayılmış Tuumlrklerin kuumlltuumlr hayatına ve karşılaştıkları yerleşik kuumlltuumlrlerle kurdukları muumlnasebetlere ışık tutan yegacircne eserdir Eserde geccedilen av ve avcılığa dacircir bilgiler bir kuumlltuumlr hazinesi olan bu eserin sadece bir youmlnuumlduumlr Dolayısıyla bu oumlnemli eser iccedilindeki her kuumlltuumlr unsuru guumln ışığına ccedilıkarılmalı ve detaylı bir şekilde irdelenmelidir

Toplumsal bir muumlessese olarak avcılığın Tuumlrk millicirc kuumlltuumlruumlndeki oumlnemli yerini belirtmesi bakımından Baburnamersquonin Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml accedilısından incelenmesi zaruricircdir Esere bu accedilıdan bakıldığında eski Tuumlrk kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde Tuumlrk avcılığının bu denli kapsamlı ve detaylar verilerek anlatıldığı bir başka eser olmadığı goumlruumlluumlr Yaptığı tasvirlere renkli şahsiyetinden gelen izleri de katarak subjektif bir duruşla bizzat katıldığı yahut şahidi olduğu avları av hayvanlarının fiziksel oumlzelliklerinden avlanma usucircllerine av boumllgelerinden av iccedilin gerekli şartlara ve av esnasında yaşanan hadiselere değin ince ayrıntılarla beraber anlatan Babur goumlccedilebe Tuumlrk yaşantısında avcılığın ne kadar olmazsa olmaz bir unsur olduğunu anlatmak istemiş Tuumlrklerde avcılığın ne kadar hayatiyet taşıyan bir kuumlltuumlr muumlessesesi19 olduğunu bildirmiş ve bir sosyal değer olarak Tuumlrk kuumlltuumlruumlndeki hayvan motifinin tesir alanını guumlccedilluuml bir uumlslucircp ile tasvir etmiştir

2 Baburnamersquode Hayvanlar ve Avcılık

Hindistan Tuumlrk-İslam İmparatorluğursquonun (Baburşahlar) kurucusu olan Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur değeri olan her şeyi keskin bir goumlz ve anlayışla goumlruumlp kavramış kendi hacirctıratı olan Baburnamersquode tanımlamıştır Bu tanımlama bulunduğu her coğrafyanın iklimini doğal guumlzelliklerini youmlre halklarının gelenek ve

17 Hasan Huumlseyin Atar Celal Ateş ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281 18 15-16 Kasım 2006 tarihleri arasında MUuml tarafından duumlzenlenmiş ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo başlıklı

uluslar arası sempozyum ayr bk E Guumlrsoy Naskali H Oytun Altun Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi Yay İstanbul 2008

19 Ayr bk Ahmet Caferoğlu Tuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesi VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174 ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 15

avlanmardquo ismini taşımaktaydı) ve Moğollarda14 rastlamaktayız Ziracirc bu avlanma şekli Safevicirclerde ldquohalka avırdquo ismiyle biliniyordu ve I Şah İsmail devrinin toplu av şenliklerinin ccediloğu da bu şekilde cereyan etmiştir Bu Safevicirc av geleneğinin kozmopolit yapılı olduğunu ve kendisinden oumlnce İran ve Azerbaycan havalisinde huumlkuumlm suumlrmuumlş olan Tuumlrklerin (Oğuz boyları) ve Moğolların gelenek ve goumlreneklerini takip ettiğini goumlstermektedir15

Osmanlı Devletirsquondeki av kuumlltuumlruumlnuumln ise Orta Asya Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln bir devamı olarak Tuumlrkistanrsquodan intikal ettiği goumlruumllmektedir ancak Osmanlılar bunu geliştirerek koumlkluuml kurumlar tesis etmiş ve organize faaliyetler silsilesine kavuşturmuşlardır Osmanlı padişahlarının ve şehzadelerinin av seferleri duumlzenlemesi devletin kuruluş yıllarına kadar uzanmaktadır Bir kaccedilı istisna olmak uumlzere Osmanlı Devletirsquonin kuruluşundan IV Mehmed (1648-1687)rsquoe kadar ve buumltuumln Osmanlı padişahları av faaliyetlerinin iccedilinde olup ccedileşitli av seferleri tertip etmişlerdir Osmanlı İmparatorluğursquonda av seferlerinin zirve noktası IV Mehmed doumlnemidir IV Mehmedrsquoden sonrada azalan oumllccediluumlde Osmanlı padişahlarının av faaliyetlerinin devam ettiğini biliyoruz16

Avcılığın diğer bir faaliyet sahası olan balıkccedilılık da Tuumlrk kuumlltuumlruuml iccedilinde oumlnemli yeri olan bir uğraşıdır Balıkccedilılık (Balık avcılığı) insanlığın ilk uğraşlarından biridir Besin toplama ve karasal avcılık kadar eskidir İlk insanların MOuml 5000 yıllarında goumll uumlzerinde yaptıkları kamış evlerde hazırladıkları ağların kurşun yakasına pişirilmiş topraktan yaptıkları oumlzel taşları mantar yakasına da suda yuumlzen hafif tahtaları bağladıkları bildirilmiştir MOuml 1700rsquolerde Aral Goumlluuml kuzeyinde avcı ve balıkccedilı bir halkın kuumlltuumlruuml mevcuttu Harezmrsquode en eski medeniyet izlerine sahip Keltenihar neolitik kuumlltuumlruumlnde daha sığır ve koyun suumlruumlleri yokken yabani domuz ve geyik kemiklerine rastlanıyordu Bu kuumlltuumlruumln sahipleri de balıkccedilı ve avcı bir halktı Baykal Goumlluuml kıyıları ve oumltesi ile Angara boumllgesinde MOuml ikinci binde umumiyetle balık avı ile geccediliniyorlardı MOuml IV ve III yuumlzyıllarda Altayların kuzeyinde yaşayan halk genellikle tarımla meşgul olur bir taraftan koyun ve sığır ccedilobanlığı yaparken oumlbuumlr yandan da balıkccedilılıkla uğraşırlardı MS 834rsquode inşa edilen Hazarların başkenti Sarkelrsquoin halkı şehrin yakınındaki Don nehrinde balık avlıyor ve şehir bir balıkccedilılık merkezi hacirclini alıyordu Divanuuml Luumlgatirsquot-Tuumlrkrsquote altı yerde balıktan bahis var ldquoOl mantildea balıq sarmaştırdquo (O bana sudan balık ccedilıkarmakta yardım etti) ldquoBalıq eligdin sıdhrıldırdquo (Balık elden sıyrıldı) hellip Altınordu ekonomisinde balıkccedilılık oumlnemli yer tutardı XIV yuumlzyılda Volgarsquoda Kamarsquonın ağzında Yayıkrsquota aşağı Amuderya Hazar Denizi ve Karadeniz kıyılarında balıkccedilılık yapılırdı Buumltuumln bunlar Tuumlrkiyersquonin Asyalı oumlğelerinin nehir ve goumll balıkccedilılığına hiccedil de yabancı olmadığını goumlsterir Kaldı ki buumlyuumlk oumllccediluumlde Asya (Uygur Hint Fars) kuumlltuumlrlerinden

14 Ayr bk Muraja Dohsson Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-

1342 s 174-175 15 Şuumlkuumlrov age s 57-71 16 Mustafa N Tuumlrkmen ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji

Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32 ayr bk Şenol Ccedilelik ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

16 TAED42 M T BERBERCAN

esinlenmiş masallarda da ccedilok sık balık ve balıkccedilılık motifi geccediler Ayrıca Anadolu Selccediluklu sanatında balık figuumlruumlne ccedilokccedila rastlanır17

ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo18 başlıklı uluslararası sempozyumda sunulan bildiriler ldquoav ve avcılıkrdquo ile ilgili unsurların birer folklor edebiyat tarih ve dil malzemesi olarak Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde ne kadar koumlkluuml ve oumlnemli bir yere sahip olduğunu ve araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr alanı olduğunu vurgulamıştır Tuumlrkccedilenin tarihi yadigacircrları iccedilinde ilk hacirctırat olma oumlzelliğine sahip olduğu gibi aynı zamanda ilk Tuumlrkccedile zooloji ve avcılık kitabı olan abidevicirc eser Baburnamersquonin (Vekayicirc ndash Baburrsquoun Hacirctıratı) de işte bu kuumlltuumlr alanı ccedilerccedilevesinde değerlendirilmesi gereklidir

Baburname ilkin Maverauumlnnehirrsquoden Afganistan ve Pakistanrsquoa sonra Hindistanrsquoın kuzeyinden Godavari nehrine değin uzanan boumllgelere yayılmış Tuumlrklerin kuumlltuumlr hayatına ve karşılaştıkları yerleşik kuumlltuumlrlerle kurdukları muumlnasebetlere ışık tutan yegacircne eserdir Eserde geccedilen av ve avcılığa dacircir bilgiler bir kuumlltuumlr hazinesi olan bu eserin sadece bir youmlnuumlduumlr Dolayısıyla bu oumlnemli eser iccedilindeki her kuumlltuumlr unsuru guumln ışığına ccedilıkarılmalı ve detaylı bir şekilde irdelenmelidir

Toplumsal bir muumlessese olarak avcılığın Tuumlrk millicirc kuumlltuumlruumlndeki oumlnemli yerini belirtmesi bakımından Baburnamersquonin Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml accedilısından incelenmesi zaruricircdir Esere bu accedilıdan bakıldığında eski Tuumlrk kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde Tuumlrk avcılığının bu denli kapsamlı ve detaylar verilerek anlatıldığı bir başka eser olmadığı goumlruumlluumlr Yaptığı tasvirlere renkli şahsiyetinden gelen izleri de katarak subjektif bir duruşla bizzat katıldığı yahut şahidi olduğu avları av hayvanlarının fiziksel oumlzelliklerinden avlanma usucircllerine av boumllgelerinden av iccedilin gerekli şartlara ve av esnasında yaşanan hadiselere değin ince ayrıntılarla beraber anlatan Babur goumlccedilebe Tuumlrk yaşantısında avcılığın ne kadar olmazsa olmaz bir unsur olduğunu anlatmak istemiş Tuumlrklerde avcılığın ne kadar hayatiyet taşıyan bir kuumlltuumlr muumlessesesi19 olduğunu bildirmiş ve bir sosyal değer olarak Tuumlrk kuumlltuumlruumlndeki hayvan motifinin tesir alanını guumlccedilluuml bir uumlslucircp ile tasvir etmiştir

2 Baburnamersquode Hayvanlar ve Avcılık

Hindistan Tuumlrk-İslam İmparatorluğursquonun (Baburşahlar) kurucusu olan Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur değeri olan her şeyi keskin bir goumlz ve anlayışla goumlruumlp kavramış kendi hacirctıratı olan Baburnamersquode tanımlamıştır Bu tanımlama bulunduğu her coğrafyanın iklimini doğal guumlzelliklerini youmlre halklarının gelenek ve

17 Hasan Huumlseyin Atar Celal Ateş ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281 18 15-16 Kasım 2006 tarihleri arasında MUuml tarafından duumlzenlenmiş ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo başlıklı

uluslar arası sempozyum ayr bk E Guumlrsoy Naskali H Oytun Altun Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi Yay İstanbul 2008

19 Ayr bk Ahmet Caferoğlu Tuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesi VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174 ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

16 TAED42 M T BERBERCAN

esinlenmiş masallarda da ccedilok sık balık ve balıkccedilılık motifi geccediler Ayrıca Anadolu Selccediluklu sanatında balık figuumlruumlne ccedilokccedila rastlanır17

ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo18 başlıklı uluslararası sempozyumda sunulan bildiriler ldquoav ve avcılıkrdquo ile ilgili unsurların birer folklor edebiyat tarih ve dil malzemesi olarak Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde ne kadar koumlkluuml ve oumlnemli bir yere sahip olduğunu ve araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr alanı olduğunu vurgulamıştır Tuumlrkccedilenin tarihi yadigacircrları iccedilinde ilk hacirctırat olma oumlzelliğine sahip olduğu gibi aynı zamanda ilk Tuumlrkccedile zooloji ve avcılık kitabı olan abidevicirc eser Baburnamersquonin (Vekayicirc ndash Baburrsquoun Hacirctıratı) de işte bu kuumlltuumlr alanı ccedilerccedilevesinde değerlendirilmesi gereklidir

Baburname ilkin Maverauumlnnehirrsquoden Afganistan ve Pakistanrsquoa sonra Hindistanrsquoın kuzeyinden Godavari nehrine değin uzanan boumllgelere yayılmış Tuumlrklerin kuumlltuumlr hayatına ve karşılaştıkları yerleşik kuumlltuumlrlerle kurdukları muumlnasebetlere ışık tutan yegacircne eserdir Eserde geccedilen av ve avcılığa dacircir bilgiler bir kuumlltuumlr hazinesi olan bu eserin sadece bir youmlnuumlduumlr Dolayısıyla bu oumlnemli eser iccedilindeki her kuumlltuumlr unsuru guumln ışığına ccedilıkarılmalı ve detaylı bir şekilde irdelenmelidir

Toplumsal bir muumlessese olarak avcılığın Tuumlrk millicirc kuumlltuumlruumlndeki oumlnemli yerini belirtmesi bakımından Baburnamersquonin Tuumlrk dili ve kuumlltuumlruuml accedilısından incelenmesi zaruricircdir Esere bu accedilıdan bakıldığında eski Tuumlrk kuumlltuumlruuml dairesi iccedilinde Tuumlrk avcılığının bu denli kapsamlı ve detaylar verilerek anlatıldığı bir başka eser olmadığı goumlruumlluumlr Yaptığı tasvirlere renkli şahsiyetinden gelen izleri de katarak subjektif bir duruşla bizzat katıldığı yahut şahidi olduğu avları av hayvanlarının fiziksel oumlzelliklerinden avlanma usucircllerine av boumllgelerinden av iccedilin gerekli şartlara ve av esnasında yaşanan hadiselere değin ince ayrıntılarla beraber anlatan Babur goumlccedilebe Tuumlrk yaşantısında avcılığın ne kadar olmazsa olmaz bir unsur olduğunu anlatmak istemiş Tuumlrklerde avcılığın ne kadar hayatiyet taşıyan bir kuumlltuumlr muumlessesesi19 olduğunu bildirmiş ve bir sosyal değer olarak Tuumlrk kuumlltuumlruumlndeki hayvan motifinin tesir alanını guumlccedilluuml bir uumlslucircp ile tasvir etmiştir

2 Baburnamersquode Hayvanlar ve Avcılık

Hindistan Tuumlrk-İslam İmparatorluğursquonun (Baburşahlar) kurucusu olan Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur değeri olan her şeyi keskin bir goumlz ve anlayışla goumlruumlp kavramış kendi hacirctıratı olan Baburnamersquode tanımlamıştır Bu tanımlama bulunduğu her coğrafyanın iklimini doğal guumlzelliklerini youmlre halklarının gelenek ve

17 Hasan Huumlseyin Atar Celal Ateş ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica

Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281 18 15-16 Kasım 2006 tarihleri arasında MUuml tarafından duumlzenlenmiş ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo başlıklı

uluslar arası sempozyum ayr bk E Guumlrsoy Naskali H Oytun Altun Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi Yay İstanbul 2008

19 Ayr bk Ahmet Caferoğlu Tuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesi VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174 ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 17

goumlreneklerini adetlerini oumllccediluuml ve tartılarını bitkilerini ve hayvanlarını kısacası buumltuumln oumlzelliklerini kapsamaktadır

Baburname tarih edebiyat coğrafya folklor etnografya botanik gibi bilimlerin uğraşı alanlarına giren bilgilerin iccedilinde anlatıldığı bir kitap olduğu gibi gezilip goumlruumllen yerlerin faunasını ve yaban hayatını goumlzler oumlnuumlne seren derin goumlzlem ve tecruumlbeye dayanan bilgilerle teccedilhiz edilmiş bir zooloji kitabı da sayılır

Baburrsquoun Tuumlrkistanrsquoda Pakistanrsquoda Afganistanrsquoda ve Hindistanrsquoda hemen hemen gittiği her boumllgede o boumllgelere mahsus hayvanları inceleyerek ve goumlzlemleyerek onlar hakkında geniş bilgi sahibi olmaya ccedilalıştığı anlaşılmaktadır Baburrsquoun hayvanlar hakkında elde ettiği bilgileri kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında yazması onun hayvanlara karşı oumlzel ilgisinin ispatı olduğu gibi yuumlksek Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln derin ve buumlyuumlk geccedilmişinden gelen mitolojik ve folklorik izleri yansıtması bakımından da oumlnemlidir Tuumlrkluumlğuumln karakterinde ve yaşam biccediliminde doğanın ve doğaya mahsus her unsurun oumlnemli bir yeri vardır Tuumlrklerin doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları birer kuumlltuumlrel ve folklorik motif olarak milli yaratıcılığının timsali olan her esere işlediği goumlruumlluumlr Bu suretle Tuumlrk yaratıcılığının geccedilmişten buguumlne oluşturduğu her eserde kullandığı ldquodoğa ve hayvan motiflerirdquonin Tuumlrk kuumlltuumlruumlnuumln geleneksel ve değişmez motifleri olarak goumlrmemiz muumlmkuumlnduumlr Baburname de Tuumlrk kuumlltuumlruumlne mahsus bu geleneğin yansıdığı oumlnemli eserlerden biridir

Tuumlrkler doğanın oumlzguumlr ruhunu taşıyan hayvanlara kutsallık atfederek onları kendi hayatlarının bir parccedilası saymış ve oumlzguumlrluumlğe acircşık boyun eğmez ruhlarının aksini korkusuz oumlzguumlr ve guumlccedilluuml hayvanlarda bulmuştur Hayvanlara tapınma20 totem ve tamgaların muhtelif heraldik hayvan figuumlrlerinden oluşması kişi adlarının hayvan adlarından seccedililmesi yıllara hayvan adlarının verilmesi yer ve goumlk ruhlarına hayvan kurban edilmesi21 (= yaġış) hellip gibi eski Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde bulunan oumlzellikler ldquohayvanrdquoın taşıdığı manacirc itibacircriyle Tuumlrk folklorunda ne tuumlr bir simge ve değer olduğuna işarettir

Tuumlrk tarihinin en oumlnemli şahsiyetlerinden biri olan Babur buumlyuumlk bir huumlkuumlmdar olmasının yanında bir doğa adamıdır Tuumlrk yaşantısının mekacircnı olan doğayı ve doğanın ayrılmaz parccedilası olan hayvanları kendi hayatının bir tarihi olan hacirctıratında anlatarak yazdıklarını suumlslemiş ve oumlz dilinin nakışlarını bir nakkaş hassasiyetiyle kullanarak mensubu olduğu kuumlltuumlruumln sanat şuurunda asırlar boyunca taşıdığı tabiat motiflerini kaleminden ccedilıkan renkli tasvirlerin parıltısıyla eserine işlemiştir İşte bu

nuumlyle Baburname araştırılmaya muhtaccedil bir kuumlltuumlr hazinesidir youml

Babur Haydaracircbad nuumlshasındaki sıralanışa goumlre 1493-1503 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 1b-120a numaralı sayfalarda Fergana ve Maverauumlnnehr boumllgesinin 1504-1520 yıllarında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 120b-251b numaralı sayfalarda Kacircbil ve civarındaki boumllgelerin 1525-1530 yılları arasında geccedilen hadiselerin anlatıldığı 252b-382a numaralı sayfalarda ise Hint coğrafyasının zoolojik yapısından soumlz etmiş goumlzlemlediği ve oumlzel bir dikkatle incelediği bazı hayvanlardan bahsetmiştir Hindistan boumlluumlmuuml hariccedil

20 M M Sagitov ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten

[1986] 1982 - 1983 s 125-132 21 Osman Turan On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941 s 45

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

18 TAED42 M T BERBERCAN

olmak uumlzere Baburrsquoun soumlzuumlnuuml ettiği hayvanlar eserde ayrılan hususicirc bir boumlluumlm iccedilinde değil eserin buumltuumlnuuml iccedilinde yeri geldikccedile anlatılmış ve adı geccedilen hayvanlarla ilgili herhangi bir sınıflandırma yahut kategorizasyon yapılmamıştır Hayvanlar bazen anlatılan hadiselerin iccedilinde yalnızca ismen zikredilmiş bazen de adı geccedilen hayvanın eğer oumlnemli ve ilgi ccedilekici youmlnleri varsa bunlar kısa pasajlar halinde tarif edilmiştir Baburnamersquonin Hindistan boumlluumlmuumlnuumln (sayfa 252b-382a) adeta bir hayvanlar mecmuası şeklinde oluşturulmuş olan kısmında ise (sayfa 274b ile 282b arası) Hindistanrsquoa mahsus hayvanlar toplu olarak verilip o devrin zoolojik esaslarına ve kısmen Baburrsquoun şahsicirc tercihine bağlı olmak suretiyle sınıflandırılarak sıralanmış ve ayrıca muhtelif macirclumat zikredilmiştir (Eserde toplam 147 hayvan adı zikredilmiştir)22

Baburrsquoun hayvanlarla ilgili kaydettiği buumltuumln bilgiler duumlnya literatuumlruumlnuumln eski Asyarsquonın zoolojik yapısını yansıtan oumlnemli kaynaklarından sayılır Ferganarsquodan Kacircbilrsquoe Macircverauumlnnehrrsquoden Hindistanrsquoa kadar uzanan pek ccedilok boumllgede bir savaşccedilı ve bir kuumlltuumlr adamı kimliğiyle dolaşan Babur Tuumlrkistan coğrafyasından Tuumlrklerin hiccedil de iklimine alışık olmadıkları Hindistan coğrafyasına youmlneldiği yıllarda uumlzerinde asırlarca suumlrecek bir imparatorluk kurduğu Hint coğrafyasını Hint kuumlltuumlruuml ve Hint sosyo-ekonomik yapısı ile beraber iyi bir şekilde tanımaya buumlyuumlk gayret goumlstermiş ve bilhassa bu uumllkeye mahsus hayvanlar ile gayet yakından ilgilenmiş hacirctıratını onların tavsif ve tasnifi iccedilin adeta vasıta kılmıştır

Tuumlrk yaşantısının vazgeccedililmez bir uğraşısı olan avcılığın Baburnamersquode ccedilok oumlnemli ve oumlzel bir yeri vardır Ccedilok canlı bir dille anlatılan oldukccedila hareketli av tasvirleri goumlze ccedilarpmaktadır 253brsquode anlatılan guumlrk avı ve 204arsquoda anlatılan kulan avı buna oumlrnek goumlsterilebilir Baburnamersquode av teknikleri hususunda da oumlnemli bilgiler verilmiş ve oumlzellikle kuş balık ve geyik avlamada kullanılan teknikler anlatılmıştır Oumlrneğin tanacircb ile kuş avlamak (142a-143a) kulan kuyruğu denilen bir otu suya atıp balıkları bayıltarak yakalamak (143a-144a) kara geyiği (kelhere) racircm ederek geyik avında kullanmak (276b) eğitilmiş yırtıcı kuşlarla (buumlrguumlt bahricirc) kuş ve geyik yakalamak (219a 233a) gibi avcılık youmlntemlerinden bahsedilmektedir Bununla beraber eğitilmiş yırtıcı kuşların sadece avlanmakta değil haber almada ve bilhassa duumlşmana muhtıra vermek maksadıyla kullanıldığı da Baburnamersquode belirtilmektedir 226brsquode Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuşların taşıdığı manacircyı yansıtan oldukccedila oumlnemli bir ibare vardır

Bir ḳarccedilıġay23 yeacuteberip ḳad miacute Tuumlrkke talsquoalluḳ vilāyetlerni tileduumlk iacute

ldquoBir doğan goumlnderip ccedilok eskiden beri Tuumlrkrsquoe ait olan vilayetleri istedikrdquo

Tuumlrk kuumlltuumlruumlnde yırtıcı kuş motifi24 Tuumlrk isminin hakikicirc manasını pekiştiren bir macircna yuumlklenerek kudretin ve duumlşman uumlzerinde oluşturulan korkunun bir semboluuml

22 Ayr bk Mehmet Turgut Berbercan Baburrsquoun Hacirctıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların

Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

23 Astur palumbariusu [Latin] krş harccedilagay [Moğol] bk F D Lessing Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaağaccedil C II TDK yay Ankara 2003 s 1444 ayr bk Osman F Sertkaya Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 273

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 19

haline getirilmiştir Burada eski bir Tuumlrk savaş adetine telmih vardır Tuumlrk hakanları kendilerine ait kabul ettikleri toprakları işgale yeltenen duumlşmanlara kendi guumlccedillerinin bir simgesi olarak eğitilmiş yırtıcı kuşları goumlndererek uumlltimatom veriyorlardı Tuumlrk hakanlarının kendilerine guumlccedilluuml hayvan adlarını takarak guumlccedillerini sembolize ettikleri bilinir Bu adlar iccedilinde cuumlsseli yahut karasal yırtıcı hayvan adları ve yırtıcı kuş adları25 bulunmaktadır (Bugra [erkek deve] Buka [boğa] Arslan Bars [panter] Babur [bir tuumlr kaplan] Buumlke [bir tuumlr buumlyuumlk yılan] Boumlri [kurt] Togan [doğan] Tugrul [bir tuumlr doğan]

Ccedilagrı [bir tuumlr doğan] Sungur [bir tuumlr doğan] Tonja [bir tuumlr kaplan] hellipvs Kimi zaman bu adların başına alp bay gibi sıfatlar getirilirdi ya da sonlarına beg han tigin gibi

uumlnvanlar eklenirdi Alp Arslan Boumlri Tigin Bay Sungur Alp Er Tonja Ccedilagrı Beg Bugra Han hellip vs Ayrıca Tuumlrk boylarının tabi olduğu buumlyuumlk huumlkuumlmdara Kagan [kuumlkreyen arslan]26 denilmiş olması ccedilok macircnidardır)

ldquoBaburrdquo adı Tuumlrkistanrsquoda kuumlccediluumlk kaplana ve daha ccedilok parsa verilen addır ve buguumln dahi kullanılmaktadır Kezacirc Hindistanrsquoın kuzeybatısında birccedilok yerde aslana hatta ccedilok nadiren de olsa Bengalersquonin yuumlksek bacaklı kaplanına ldquoŞicircr Baburrdquo27 denilmektedir Bu boumlyle olmakla birlikte ldquoBabarrdquo yahut ldquoBaberrdquo şeklindeki okuyuş ve yazılışın doğru olduğunu ileri suumlrenler de olmuştur Baburrsquoun Muumlbeyyen (Muumlbin) adında ve fıkh hakkında yazdığı eserde bulunan şu beytin kafiyesindeki accedilıklık bu konudaki tartışmayı bitirmiştir28

Uşbular kim barın didi Babur Bilgesin kim mufassal imandur

ldquoİşbu şeyler ki hepsini dedi Babur Bilesin ki bu mufassal imandırrdquo

Zahicircreddin Muhammed Şahrsquoa nam olan bu hayvan adı ilk hecesinde elif kullanıldığında bābur~bābuumlr şeklinde okunur Bu durum Farisicirc imlacircdan kaynaklanmaktadır (Ayrbk Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesinde29 boumlbuumlr ldquomemelilerden sıcak uumllkelerde yaşayan derisi benekli yırtıcı hayvanrdquo krşboumlbuumlrlenmek)

Baburnamersquode ldquohalka avı (ccedilerge salmak)rdquondan da bahsedilmekte ve bu tarz avlanışın usulleri de canlı bir şekilde tasvir edilmektedir Yukarıda da belirttiğimiz gibi bu tuumlr bir avlanmada belli bir boumllgede mevcut olan yabani hayvanlar belli bir suumlrede kovalanarak dar bir alanda halkaya alınır ve bundan sonra aynı boumllgede buumlyuumlk bir av

24 Kafesoğlu age s 299 25 Yırtıcı kuş adlarıyla ilgili ayr bk E Denison Ross ldquoKuş isimlerinin Dogu Tuumlrkccedilesi Manccediluca

ve Ccedilince Soumlzluumlguumlrdquo ccedilev E Naskali Sunuş Haz Prof Dr Osman Fikri Sertkaya TDK yay Ankara 1994 s VII-X

26 A F Karamanlıoğlu Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989 s 286 27 Panthere tigris [Latin] 28 H Y Bayur ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı

Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006 s 9-23 29 TDK Tuumlrkccedile Soumlzluumlk 2 bs Ankara 1955 s 109

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

20 TAED42 M T BERBERCAN

şenliği kurulurdu Bu şenliğe huumlkuumlmdar ve hanedana mensup bazı kimseler ile devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da katılırlardı Ava ilk oumlnce huumlkuumlmdar başlar ve yorulunca yuumlksek bir yere ccedilekilerek oradan av şenliğini seyrederdi Sonra sırasıyla devlet ileri gelenleri ve ordu mensupları da av mutluluğunun tadına varırlardı Av alanındaki yabani hayvanlar azalınca huumlkuumlmdarın isteği doğrultusunda avlanma durdurulur ve avlanmış hayvanlar taksim edilirdi Bu tip avlanma şekline Oğuzlarda (Oğuz boyları arasında ccedilok yaygın olan bu avlanma şekli ldquoOğuz toumlresi ile avlanmardquo ismini taşımaktaydı) Safevicirclerde ve Moğollarda da rastlanmaktadır Baburnamersquode ldquohalka avırdquo kuş ve kara hayvanlarının avlanmasında en yaygın kullanılan avlanma şekli olarak goumlruumllmektedir Halka avlarına huumlkuumlmdar olarak bizzat iştirak eden Babur bu avları adeta bir şoumllen havası iccedilinde anlatarak hatıratına kaydetmiş av esnasında yaşananları bir oumlykuumlcuuml uumlslucircbu takınarak yazdığı satırlar vasıtasıyla okuyanların goumlzuumlnde canlandırmıştır

3 Baburnamersquode Geccedilen Avcılıkla İlgili Unsurlar Baburnamersquode kuş kara hayvanları ve balık avcılığı olmak uumlzere uumlccedil tip

avcılık goumlze ccedilarpar Aşağıda verdiğimiz orijnal metinlerde bu uumlccedil tip avcılık dahilinde olmak uumlzere avcılıkla ilgili olan buumltuumln metin parccedilaları Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesi aktarımlarıyla birlikte verilmiştir30 Ayrıca Baburnamersquode kullanılan avcılıkla ilgili terminoloji ve zikri geccedilen av usucirclleri tespit edilmiştir

AḲuş Avı

Baburnamersquode bildirilen av kuşları arasında kırgavul (Suumlluumln Phasianus colchius) oumlrdek (Anas) turna (Grus leucogeranus) karkara (Telli boz turna Ardea virgo) ukar (Balıkccedilıl Ardea cinera) kutan (Bir tuumlr kaşıkccedilı kuşu Gallinula chloropus) hellip gibi kuşlar bulunmaktadır

Kuş avlama hususundaki doumlrt usucirclden bahis vardır

1 ccedilerge salmak

Avcı grubunun halka oluşturup avın kaccedilma yollarını kapatarak ava yaklaşmasıdır Kuş avında da kullanılan bu youmlntem karasal hayvanların avlanmasında kullanılan en muteber youmlntemdir Yukarıda da belirttiğimiz gibi Tuumlrk savaş tekniğiyle benzerlikler goumlsteren bu avlanış tarzı Tuumlrkler iccedilin bir ccedileşit savaş idmanı olma niteliği kazanmıştır

30 Haydaracircbad yazmasının tıpkı basımından faydalanılmış ve R Rahmeti Aratrsquoın tercuumlmesi

referans alınarak Tuumlrkiye Tuumlrkccedilesine aktarılmıştır (Bk A S Beveridge The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971 R R Arat Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 21

2 kuş salmak Eğitilmiş yırtıcı kuşların av kuşlarının uumlzerine salınması youmlntemidir Bu youmlntemde yırtıcı kuşlar [Falconiformes] takımından (buumlrguumlt bahricirc karccedilıgay hellipvs) eğitilmiş kuşlar kullanılır31

3 tor yasamak

Avcıların iccedilinde saklanacağı taştan bir sığınak hazırlanır (penacirch yasamak) Ağın bir ucu 5-6 karılık (bir uzunluk oumllccediluumlsuuml [1 karı = 4-8 m arası]) mesafesi olan bir yere bağlanır bir ucu yere taşla tutturulur diğer uccedil da ağın yarısı kadar uzak bir mesafede 3-4 karılık ağaccediltan bir sırığa bağlanır Sırığın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler kuşların geccedilişi esnasında sırık vasıtasıyla ağı kaldırarak kuşların ağa girmesini sağlar

4 tanacircb atmak

Karanlık ve yağmurlu gecelerde bu usucircl tatbik edilir Akarsu boyları bu av iccedilin en muumlsait yerlerdir Bir ok mesafesi kadar uzun ve kolayca kopmayacak kadar ince bir ipin bir ucuna ok bir ucuna ağaccedil dalından yapılma bir halka bağlanır Bilek kalınlığında bir karış boyunda bir ağaccedil parccedilasına oka bağlı uccediltan başlamak suretiyle ip sarılır İp sarıldıktan sonra ağaccedil parccedilasını ccedilekerler ip sarılı ve ortası boş kalır Sonra halkayı ellerinde tutmak suretiyle oku hedefe doğru atarlar Oka bağlı olan ip havada kavisler ccedilizerek uccedilar ve kuşun kanatlarına dolanır Babur bir gece bu youmlntemle kuş avlamaya kalkıştığını ama ipin koptuğunu ertesi sabah ipin bir kuşa dolanmış vaziyette kendisine getirildiğini anlatmıştır

M E T İ N L E R

Uşaḳ cengellerige ccedilerge salıp ḳırġavulġa ḳuş salıp gezler eacuteduumlk (71a7) ldquoKuumlccediluumlk fundalıklarda halka oluşturarak hareket eder kuş ve okla suumlluumln avlardıkrdquo

Oşbu Kūre koumltelide eacuterte yazlar ḳuşlarnıntilde guumlẕarıdur Nicrāv tevābilsquoiacutedin Piccedilġān eacuteli bu koumltelde ḳalın ḳuş tutarlar Koumltelnintilde ccedilıḳışıda her yeacuterde taşdın penāhlar yasapturlar Ḳuş tutar kişiler bu penāhlarda olturup tornıntilde bir uccedilını beacuteş altı ḳarı yıraḳraḳ beacuterkituumlrler Tornıntilde bir ṭarafını yeacuterde taşḳa

31 John Scully ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV

1876 ayr bk E Denison Ross Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994 s 52 54

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

22 TAED42 M T BERBERCAN

basururlar yana bir ṭarafıda tornıntilde yarımġaccedila uumlccedil toumlrt ḳarı yıġaccedil baġlarlar Yıġaccedilnıntilde bir uccedilı penāhda olturġan kişinintilde eacuteligideduumlr yasaġan penāhnıntilde toumlşuumlkleridin muntaẓırdur Ḳuşlar yavuḳ keacutelgeccedil oḳ tornı koumlteruumlrler ḳuşlar oumlzi oḳ torġa kirer Bu tedbiacuter bile ġalebe ḳuş tutarlar Andaḳ muumlbālaġa ḳılurlar kim gāhiacute andaḳ ḳalın tutarlar kim boġuzlarġa furṣat bolmas (139b14-140a7)

ldquoBu Kucircre geccedilidi ilkbaharda kuşların geccediltiği bir yerdir Nicravrsquoa tabi olan Piccedilgacircn ahalisi bu geccedilitte ccedilok kuş tutar Geccedilidin sonunda her yere taş sığınaklar yapmışlardır Kuş tutan adamlar bu sığınaklarda oturup ağın bir ucunu beş altı karı kadar uzak bir yere bağlar ve bir tarafını yere taşla tutturur diğer tarafına da ağın yarısına kadar uzakta ve uumlccedil doumlrt karı uzunluğunda bir ağaccedil bağlarlar Ağacın bir ucunu sığınakta oturan adam elinde tutar ve sığınağın deliklerinden dışarıyı goumlzetler Kuşlar yaklaşınca hemen ağı yukarı kaldırır ve kuşlar kendiliklerinden ağa girerler Bu suretle o kadar ccedilok kuş tutarlar ki kesmeye vakit bulamazlarrdquo

Yazlar Kābul ḳuşlaġı ḳalındur Eker ḳuşnıntilde guumlẕārı Bārān yaḳasıdur neacute uumlccediluumln kim şarḳiacute taġlardur ġarb ṭarafı hem taġlardur Oşbu yeacuternintilde toġrısıdın kim Bārān yaḳası bolġay bir uluḳ Hindūkūş koumlteliduumlr ve pes oumlzge koumltel yoḳtur Bu cihettin tamām ḳuşlar munıntilde bile oumlter Eger yeacutel bolsa yā Hindūkūş koumlteli uumlstide endek bulut bolsa ḳuşlar oumlte almas tamām Bārān tuumlzige tuumlşerler Bu maḥal ol nevāḥiacutedaġı eacuteller ḳalın ḳuş alurlar Bārān yaḳasıda ḳışnıntilde āḫirleride oumlrdek ḳalın keacuteluumlr bisyār seacutemiz bolur Andın sontildera turna ve ḳarḳara uluḳ ḳuşlar ḳalın u biacute-ḥadd bolur Bārān yaḳasıda turnaġa ṭanāb atıp ṭanāb bile ḳalın tutarlar Uḳar ve ḳarḳara ve ḳutannı hem ṭanāb bile ḳalın tutarlar Bu nevlsquo ḳuş tutmaḳ ġayr-ı muumlkerrerduumlr Tutmaġınıntilde keyfiyyeti bu tuumlrluumlkduumlr kim bir gez atımı inccedilke ṭanāb eacuteşerler Bu ṭanābnıntilde bir uccedilıda gezni beacuterkituumlrler yana bir uccedilıda şāḫdın bilduumlrge yasapturlar bu bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Yana bir bilekccedile yıġaccedildur uzunluġı bir ḳarış bolġay Gez ṭarafıdın bu ṭanābnı bu yıġaccedilḳa tuumlkenguumlccedile ccedilırmarlar Ṭanāb tuumlkengendin sontilde bilduumlrgeni beacuterkituumlrler Andın sontilde bilekccedile yıġaccedilnı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 23

ṭanāb iccedilidin ccedilıḳarurlar Ṭanāb ccedilırmaġlıḳ kāvāk oḳ turar Bilduumlrgeni eacutelikke salıp keacuteleduumlrgen ḳuşnıntilde alı sarı gezni atarlar Ḳuşnıntilde ḳanatıġa yā boynıḳa tuumlşe ccedilırmaşıp ḳuş yıḳılur Tamām Bārān eacuteli bu ṭariacuteḳ bile ḳalın ḳuş tutarlar Veliacute bu ḳuş tutmaḳnıntilde ḫayliacute meşaḳḳatı bar Yamġurluḳ ve ḳaranġu keacuteccedileleri keacuterek Bu keacuteccedilelerde bu ḳuşlar sibālsquo u derendeler cihetidin tantilde atḳunccedila tınmaslar ve muttaṣıl uccedilarlar ve pest uccedilarlar Ḳaranġu keacuteccedilelerde ḳuşlarnıntilde yolı aḳar sudur Ḳaranġuda aḳarıp koumlruumlnuumlr Ḳorḳunccedildın su yoḳḳarı su ḳoyı tantilde atġunccedila barurlar ve keacuteluumlrler Tanābnı bu maḥalda atarlar Meacuten bir ḳatla keacuteccedile ṭanāb attım Ṭanāb uumlzuumlldi ḳuş hem tapılmadı Tantildelasıġa ḳuşnı uumlzuumllgen ṭanāb bile tapıp keacuteltuumlrdiler Bu ṭariacuteḳ bile Bārān eacuteli ḳalın uḳar tutarlar Saccedil otaġası ukardın bolur lsquoIraḳḳa ve Ḫorāsānġa Kābuldın bir metālsquoiacute kim barur saccedil otaġasıdur Yana cemlsquoiacute ṣeyyād ḳullardur İki yuumlz uumlccedil yuumlz oumlyluumlk bolġaylar Teacutemur Beacuteg evlādıdın birisi bu ḳullarnı Multān nevāḥiacutesidin koumlccediluumlruumlp keacutelgenduumlr İşleri kuumlccedilleri ḳuş tutmaḳdur Koumlller yasap ḳalın milvāḥlar tikip koumll ortasıda tor ḳoyup her cins ḳuş tutarlar Neacute yalġuz ṣeyyād ḳuş tutar Bārān olturuşluḳ eacuteller ṭanāb atıp tuzaḳ ḳoyup her tedbiacuter bile ḳalın ḳuş ve her envālsquo ḳuşlar tutarlar (142a3-143a4)

ldquoİlkbaharda Kacircbilrsquoin kuş avlayacak yeri ccediloktur Kuşların ccediloğunlukla geccediltiği yer Bacircracircn sahilidir ccediluumlnkuuml Kacircbilrsquoin doğu ve batı tarafı dağlıktır Bacircracircn sahilinin karşısı yalnızca buumlyuumlk Hindukuş geccedilididir ve bundan başka bir geccedilit yoktur bu yuumlzden buumltuumln kuşlar buradan geccediler Ruumlzgacircr olur veya Hindukuş geccedilidi uumlzerinde biraz bulut bulunursa kuşlar geccedilemez ve hepsi Bacircran ovasına iner İşte o zaman civardaki ahali ccedilok kuş yakalar Bacircracircn sahilinde kışın sonlarında oumlrdek ccedilok ve fevkalade semiz olur Ondan başka turna karkara ve diğer buumlyuumlk kuşlar sayısızdır Bacircracircn sahilinde ip atarak ccedilok turna tutarlar Ukar karkara ve turnaları iple bol bol tutarlar Bu şekilde kuş tutmak buraya mahsustur Bu avın ayrıntıları şoumlyledir Bir ok atımı uzunluğunda ince bir ipi buumlkerler Bu ipin bir ucuna ok oumlteki ucuna da daldan yapılmış bir halka bağlarlar Bilek kalınlığında ve bir karış uzunluğunda bir ağaccedil alırlar Bu ipi sonuna kadar okun bağlı olan ucundan başlayarak bu ağaca sararlar İp bu biccedilimde tamamıyla sarıldıktan sonra halkayı bağlarlar Ondan sonra bilek kalınlığında olan bu ağacı ipin iccedilinden ccedilekerler İp sarılmış bir biccedilimde ve iccedili boş olarak kalır Halkayı ele alıp gelmekte olan

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

24 TAED42 M T BERBERCAN

kuşun oumlnuumlne oku atarlar Kanadına veya boynuna dokununca kuş ipe sarılarak duumlşer Buumltuumln Bacircracircn ahalisi bu usulle ccedilok kuş tutar Fakat bu kuş avı oldukccedila eziyetli bir iştir Bunun iccedilin yağmurlu ve karanlık geceler lazımdır Boumlyle gecelerde kuşlar yırtıcı hayvanlar yuumlzuumlnden sabaha kadar durmadan dinlenmeden ve aynı zamanda ccedilok da alccedilaktan uccedilarlar Karanlık gecelerde kuşların yolu akarsudur ccediluumlnkuuml su karanlıkta beyaz goumlruumlnuumlr Korkudan su uumlzerinde biryukarı bir aşağı sabaha kadar gider gelirler İşte ipi bu zaman atarlar Ben de bir defa geceleyin ip attım İp koptu ve kuş da bulunmadı Ertesi sabah kuşu kopmuş iple birlikte bulup getirdiler Bu usulle Bacircran ahalisi ccedilok ukar tutar Sorguccedil ukardan elde edilir Kacircbilrsquoden Irak ve Horasanrsquoa ihraccedil edilen maddelerden biri de bu sorguccediltur Ahaliden başka bir de avcılar vardır Bunlar iki yuumlz uumlccedil yuumlz aile kadardır Timur Beyrsquoin evlatlarından biri bunları Multacircn civarından buraya getirip yerleştirmiştir Buumltuumln işleri guumlccedilleri kuş tutmaktır Bunlar goumlller oluşturup birccedilok dallar dikip ve goumll ortasında ağlar kurarak her tuumlr kuş tutarlar Yalnız avcılar değil buumltuumln Bacircracircn ahalisi ip atıp tuzak kurarak ve her tuumlrluuml usulde pek ccedilok ve her tuumlr kuş tutarrdquo B Kara Hayvanlarının Avlanması

1 Ḳulan (Yaban Eşeği) Avı

Tuumlrklerce eti yenen yaban eşeği (Equus hemionus [kulan]) avında kullanılan silah ldquoyayrdquo ve ldquokılıccedilrdquotır [ok urmak oklamak kılıccedil ccedilapmak] Bu av da halka oluşturarak [ccedilerge salmak] yapılır Atlı avcı grubu halka oluşturarak yaban eşeği suumlruumlsuumlnuuml kovalar [sontildeıccedila ccedilapmak] Babur da bizzat bu avlara iştirak etmiş ve av esnasında yaşadıklarını detaylarıyla goumlzler oumlnuumlne sermiştir Anlattıklarından anlaşıldığına goumlre Babur oldukccedila usta bir avcıdır kovaladığı yaban eşeğini iki okla vurarak yavaşlatmış atını mahmuzlayarak avına iyice yaklaşmış ve tek kılıccedil darbesiyle eşeğin başını gırtlağından asılı kalacak şekilde koparmıştır

M E T İ N L E R

Bu deştnintilde hemiacuteşe keacuteyik ve ḳulanı seacutemiz bolur ve koumlp bolur Ccedilerge arasıġa ḳulan ve keacuteyik ḳalın kirdi Ḳalın ḳulan ve keacuteyik oumlltuumlrdiler Av enāsıda bir ḳulannıntilde sontildeıccedila ccedilaptım yavuḳraḳ yeacutetip bir oḳ urdum Yana bir oḳ hem urdum veliacute bu zaḫmlar yıḳılġuccedila kārı eacutemes eacutedi Bu iki zaḫmnıntilde żarbıdın burunġı yuumlguumlrişidin āhesteraḳ boldı Pāşinā ḳıldım yaḳın sıġınıp keacutelip iki ḳulaġıdın keacuteyinki ccedilekesige oḳ ccedilaptım Keacutekirteki oḳ ılınıp ḳaldı mulsquoallaḳ asıp bardı Keacuteyin ayaġı uumlzentildeuumlmge teacutege yazıp ḳaldı

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 25

Ḳılıccedilım ḫayliacute yaḫşı keacutesti Ġariacuteb seacutemiz ḳulan eacutedi ḳazısı kişinintilde bir ḳarışıdın cuumlzrsquoiacute kemrek bolġay eacutedi (204a3-13)

ldquoBu ovanın geyik ve kulanı daima semiz ve ccedilok olur Halkanın iccedilerisine ccedilok kulan ve geyik girdi Birccedilok kulan ve geyik vurdular Av esnasında bir kulanı takip ettim ve yaklaşarak bir ok attım Bir ok daha attım fakat bu yaralar ona yere yıkılacak derecede etki etmemiş yalnızca bu iki yara yuumlzuumlnden koşması biraz ağırlaşmıştı Atımı mahmuzladım gizlice yaklaşarak iki kulağı arasında tam ensesine kılıccedilla vurdum Başı kesilip yalnızca gırtlağından asılı kaldı sıccedilrayıp oumllduuml Az kalsın art ayağı uumlzengime suumlruumlnecekti Kılıcım ccedilok iyi kesti Ccedilok semiz bir kulandı karın yağı insanın bir karışından biraz eksiktirdquo

Şiacuterim Taġayiacute ve balsquożı Moġolistān keacuteyigini ve ḳulanını koumlrgenler talsquoaccuumlb ḳılıp deacutediler kim ldquoMoġolistānda hem munccedila seacutemiz ḳulan kem koumlruumlptuumlr bizrdquo Bu kuumln hem yana bir ḳulan attım Oşbu avda tuumlşken ḳulan ve keacuteyik ekeri seacutemiz eacutedi veliacute hiccedil ḳaysısı meacuten oumlltuumlrgen ḳulanccedila seacutemiz eacutemes eacutedi (204a10-13)

ldquoŞicircrim Tagayicirc ve Moğolistan geyiğini ve kulanını goumlrmuumlş olan diğer bazıları da hayretle lsquoBiz Moğolistanrsquoda bu kadar semiz kulan az goumlrmuumlşuumlzduumlrrsquo dediler O guumln bir kulan daha vurdum Bu avda ele geccedilen kulan ve geyiklerin ccediloğu semizdi fakat hiccedil biri benim vurduğum kulan kadar semiz değildirdquo

2 Ḳara Keacuteyik (Antilop) Avı

Kelhere denilen erkek ve dişi Hint antilopu (Antelope cervicapra [kara geyik]) antilop avında kullanılmıştır Bu youmlntem oldukccedila ilginccediltir Ayağına taş bağlanmış ve sahibine racircm olmuş bir antilopun boynuzlarına bir ccedileşit tuzak bağlanır avcılar saklanırlar Bir muumlddet geccediltikten sonra ayağı bağlı olan antilopun yanına bir başka antilop gelir ve tabiatları gereği birbirlerine boynuz atarlar Boznuzlaşırken yeni gelen antilopun boynuzları diğer antilopun boynuzlarına bağlanmış tuzağa takılır Avcılar da saklandıkları yerden gelip antilopu kolayca yakalarlar

M E T İ N

Oşbu kelhere bile keacuteyik tutarlar Yalsquoniacute keacuteyik ılınġandın sontilde yıraḳ keacuteterige mānilsquo bolġay Bu keacuteyik uruşḳa ġariacuteb ḥariacuteṣdur Firsquol-ḥāl uruşḳa keacuteluumlr Şāḫ bile uruşup suumlruumlşuumlp ilgeri keacuteyin barurda keacuteluumlrde ol keacuteyiknintilde şāḫı bu keacuteyiknintilde şāḫıġa beacuterkitken tuzaḳḳa kirer Ol ḳaccedilmaḳḳa meyl ḳılsa

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

26 TAED42 M T BERBERCAN

rām keacuteyik ḳaccedilmas Ġālibā ayaġıġa baġlaġan taş hem mānilsquo bolur Bu nevlsquo bile ḳalın tutarlar Tutḳandın sontilde rām ḳılurlar yana keacuteyiklerni tutmaḳḳa rām ḳılurlar Bu rām keacuteyiklerni hem oumlyde uruşḳa salurlar Yaḫşı uruşur (276b3-10)

ldquoBu kelhere ile geyik avlarlar Yani geyik yakalandıktan sonra uzağa gitmesine engel olsun Bu geyik vuruşmaya ccedilok meraklıdır ve derhal vuruşmaya girer Boynuzlarıyla doumlvuumlşerek tokuşup ileri geri gidip geldiklerinde geyiğin boynuzu bu geyiğin boynuzuna bağlanmış tuzağa takılır O kaccedilmak istediğindeyse ehlileştirilmiş geyik kaccedilmaz herhalde ayağına bağlanmış olan taş buna engel oluyordur Bu youmlntemle ccedilok geyik avlarlar Avladıktan sonra onları ehlileştirip tekrar geyik avlamakta kullanırlar Bu ehli geyikleri evde doumlvuumlştuumlruumlrler İyi doumlvuumlşuumlrlerrdquo

3 Guumlrk (Gergedan) Avı Guumlrk (Rhinoceros [Gergedan]) avı da karasal hayvanların avlanmasında kullanılan halka avı [ccedilerge salmak ccedilergelemek] youmlntemiyle ile yapılmıştır Gergedanın goumlruumllduumlğuumlnuumln haber alınması uumlzerine harekete geccedilen avcılar hayvanın hareket ccedilevresini daraltarak ilerlerler [kavlamak] Şayet gergedan sık orman [cengel] arazisine kaccedilarsa ormanı ateşe verirler [ot salmak] Duman altında kalan hayvan ormandan ccedilıkmak ve duumlz araziye doğru ilerlemek zorunda kalır O zaman okccedilular harekete geccedilerek oklamaya başlarlar Derisi oldukccedila kalın olan gergedanı oumllduumlrmek oldukccedila zordur Gergedanı oumllduumlrmenin yolu derisinin ince olduğu tarafları bilerek o taraflara ok atmaktır Gergedan kendisini boynuzlarıyla savunur Baburrsquoun bildirdiğine goumlre avcılardan pek ccedilok kişi ve avcı atları bu boynuzların hedefi olmuştur

Gergedan o devirde yenilebilen bir hayvan olduğu gibi boynuzu ccedilok değerlidir Prestij gayesiyle bu boynuzdan kadehler suumls eşyaları hellip vs yapılırdı Belki de bu sebeple gergedan avının buumlyuumlk bir seferberlik iccedilinde gerccedilekleştirildiğine şahit olunmaktadır

M E T İ N L E R

Ordunı deryā sarı yuumlruumltuumlp meacuten Sevātiacute ṭarafı kim Guumlrk-ḫāne hem deacuterler guumlrk avlaġalı bardım Bir neacuteccedile guumlrk peydā boldı Veliacute cengeli ḳalın eacutedi cengeldin ccedilıḳmadı Bir buzavlıḳ guumlrk tuumlzge ccedilıḳıp ḳaccedila beacuterdi Ḫayliacute oḳ uruldı Cengeli yavuḳ eacutedi oumlzini cengelġa saldı Cengelġa ot saldılar ol guumlrk ḫod tapılmadı Yana bir guumlrk buzavı oumltke koumlyuumlp teacutepreccedililep yatadur boġuzlap her kişi şıralġa aldı (222b 3-7)

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 27

ldquoAskeri nehir tarafına goumlnderip ben de guumlrk avlamak iccedilin Guumlrkhacircne dedikleri Sevaticirc tarafına gittim Birkaccedil guumlrk goumlruumllduuml fakat cengel ccedilok sıktı ve cengelden dışarı ccedilıkamadılar Buzağılı bir guumlrk duumlzluumlğe ccedilıkıp kaccedilmaya başladı Birccedilok ok atıldı Guumlrk kendini yakındaki cengele attı Cengele ateş verdiler fakat o guumlrk bulunamadı Diğer bir guumlrk buzağısı ateşte yanmış kıvranarak yatıyordu onu boğazladılar ve herkes bir parccedila aldırdquo

Tantildelası ol yurtta tevaḳḳuf ḳılıp guumlrk avıġa atlanduk Bigrām alıdaġı Siyāh-ābdın oumltuumlp su ḳoyı baḳa ccedilerge salduk Muumlddetiacute barılġandın sontilde keacuteyindin kişi keacuteldi kim ldquoBigrāmnıntilde yavuġıda oḳ azrakccedila cengelġa guumlrk kirdi teacutegresini alıp turupturlarrdquo Oşandın cılav-riacutez teacuteprep yeacutettuumlk Cengelġa ccedilerge salıp ġavġā ḳılġan bile guumlrk ccedilıḳıp tuumlzge ḳaccedila beacuterdi Ḥuumlmāyūn ve ol yuumlzdin keacutelgenler hiccedil kim guumlrkni koumlrgen eacutemes eacuterdi Barı ḫatır-ḫwāh teferruumlc ḳıldılar Bir kuumlrūhge yavuḳ ḳavlap ḳalın oḳlap yıḳtılar Bu guumlrk hiccedil kişige ve atḳa yaḫşı ḥamle ḳılmadı Yana iki guumlrkni hem oumlltuumlrdiler Dāyim ḫāṭırġa keacuteccediler eacuterdi kim ldquoFiacutel bile guumlrkni rū-be-rū ḳılılsa neacuteccediluumlk mulsquoāmele ḳılġaylarrdquo Bu nevbet fiacutelbānlar fiacutellerni keacuteltuumlreduumlr eacutekenduumlrler kim bir guumlrk rū-be-rū oḳ ccedilıḳar Fiacutelbānlar ilgerrek yuumlruumlgen bile guumlrk rū-be-rū keacutelmes oumlzge sarı ḳaccedilar (253b6-254a1)

ldquoErtesi guumln o yurtta kalarak guumlrk avına ccedilıktık Bigracircmrsquoın oumlnuumlndeki Siyah-acircbrsquodan geccedilip suyu aşağısına doğru bir halka oluşturduk Bir suumlre gittikten sonra arka taraftan bir adam gelerek Bigracircmrsquoın tam yakınında kuumlccediluumlk bir cengele bir guumlrkuumln girdiğini ve etrafını ccedilevirdiklerini soumlyledi Hemen doumlrtnala oraya gittik Cengele halka kurulu guumlruumlltuuml yapıldığında guumlrk dışarı ccedilıkıp ovaya doğru kaccediltı Huumlmacircyucircn ve o taraftan gelenlerden hiccedil kimse guumlrk goumlrmemişlerdi Hepsi de bol bol eyretti Bir kuumlrucircha yakın kovalayıp birccedilok okla vurarak yere serdiler Bu guumlrk hiccedil kimseye ve ata huumlcum etmedi İki guumlrk daha vurdular lsquoEğer guumlrk bir fille karşılaştırılırsa acaba ne yaparlarrsquo diye hep duumlşuumlnuumlrduumlm Bu defa filciler filleri de getiriyorlarmış ve bir guumlrk de onların tam karşısına ccedilıkmış Filciler biraz ilerleyince guumlrk onlara karşı durmamış ve başka bir tarafa kaccedilmışrdquo

Yana guumlrktuumlr Bu hem uluḳ cānvariacutedur Żeḫāmatı uumlccedil gāv-miacuteşccedile bolġay Ol soumlz kim ol vilāyetlerde meşhūrdur kim guumlrk fiacutelni şāḫ bile koumlteruumlr eacutemiş ġālibā ġalaṭtur Bir şāḫı bar burnınıntilde uumlstide uzunluġı bir ḳarışdın koumlprek iki ḳarış ḫod koumlruumllmeyduumlr Bir uluḳ şāḫıdın bir āb-ḫūre-kiştiacute boldı yana bir

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

28 TAED42 M T BERBERCAN

nerdnintilde ṭāsı boldı yana uumlccedil toumlrt eacutelik hem şāyed arttı eacuteken Terisi bisyār ḳalın bolur ḳatıḳ yayı bile baġal-guumlşād ve ḫūb toldurup oḳ ursalar yaḫşı kirse toumlrt eacutelik kirer deacuterler kim postınıntilde balsquożı yeacuterleridin oḳ ḫayliacute oumlter eacutermiş İki ḳolınıntilde ḳaşıdın ve iki butınıntilde ḳaşıdın tehiacute tuumlşuumlptuumlr Yıraḳdın yapuġ yapḳan deacutek koumlruumlnuumlr Oumlzge ḥayvānāttın atḳa muumlşābeheti koumlprekduumlr Neacuteccediluumlk kim atnıntilde uluḳ ḳarnı bolmas munıntilde hem uluḳ ḳarnı yoḳtur Neacuteccediluumlk kim atnıntilde aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bolur munıntilde hem aşuḳ ornıda pārccedila suumlntildeegi bar Neacuteccediluumlk kim atnıntilde eacuteligide koumlmuumlk bolur munıntilde hem eacuteligide koumlmuumlk bar Bu fiacuteldin derenderaḳtur veliacute anccedila muṭiacutelsquo uuml muumlnḳād bolmas Perşāver ve Heşneġarnıntilde cengelleride ḳalın bolur Yana Sind suyı bile Bihre vilāyetinintilde arasıdaġı cengellerde hem kalın bolur Yana Hindistān ve Serū deryāsınıntilde yaḳasıda hem ḳalın bolur Eker Hindistān yuumlruumlşleride Perşāver ve Heşneġar cengelleride guumlrk oumlltuumlruumlluumlr eacutedi Ṭavr şāḫlar urar Bu avlarda ġalebe kişini ve atnı şāḫ uruptur Bir avda Maḳṣūd atlıḳ ccedilehrenintilde bir atnı şāḫı bile bir niacuteze boyı taşladı Bu cihetdin Maḳṣūd guumlrkke mulaḳḳab boldı (275a14-276a4)

ldquoBir diğeri guumlrktuumlr Bu da buumlyuumlk bir hayvandır Buumlyuumlkluumlğuuml uumlccedil manda kadar vardır O taraflarda meşhur olan bir soumlz vardır ki guumlrk fili boynuzuyla kaldırırmış Bu herhalde yanlış olacaktır Burnunun uumlzerinde tek bir boynuzu vardır ve uzunluğu bir karıştan biraz fazladır İki karış uzunluğunda olanı hiccedil goumlruumllmemiştir Buumlyuumlk bir boynuzdan bir kadeh ve bir tane de zar kutusu yapıldı Bundan başka belki de uumlccedil doumlrt duumlğme kadar arttı Derisi fevkalacircde kalındır Sert bir yay koltuğa kadar ccedilekilerek atıldığı takdirde ve iyi saplandığında doumlrt parmak kadar girdiğini soumlylediler Derisinin bazı yerlerinden ok daha ccedilok geccedilermiş İki omzunun ve iki butunun uumlstuumlnde bol bir deri sarkar uzaktan bir oumlrtuuml oumlrtuumllmuumlş gibi goumlruumlnuumlr Diğer hayvanlardan en ccedilok ata benzer Atın karnı buumlyuumlk olmadığı gibi bunun da karnı buumlyuumlk değildir Atın aşık yerinde nasıl bir kemik varsa bunun da aşık yerinde oumlyle bir kemik vardır Bunun oumln ayaklarındaki kemik de atın oumln ayalarındaki kemiğe benzer Bu hayvan filden daha vahşidir onun kadar itaatkacircr ve uysal olamaz Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde ccedilok bulunur Bir de Sind suyu ile Bihre vilayetinin arasındaki cengellerde bulunur Hindistanrsquoda Serucirc nehrinin sahilinde de ccediloktur Hindistan seferlerinin ccediloğunda Perşacircver ve Heşnegar cengellerinde guumlrk avlandı İyi boynuz vurur Bu avlarda birccedilok adam ve atı boynuzuyla vurmuştur Bir avda

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 29

Maksucircd adlı ccedilehrenin atını boynuzuyla kaldırıp bir mızrak boyu kadar attı Bu yuumlzden Maksucircdrsquoa guumlrk lakabı verildirdquo

Oşbu yurtta bir kişi ayttı kim ordunıntilde yanıdaġı aralda şiacuter ve guumlrk koumlruumlptuumlrler Ṣabāḥı ol aralnı ccedilergeleduumlk Fiacutellerni hem keacuteltuumlruumlp eacutedi Şiacuter ve guumlrk ccedilıḳmadı (364a14-364b1)

ldquoBiri ordugacirchın yanındaki adada şicircr ve guumlrk goumlrduumlğuumlnuuml soumlyledi Sabah o adayı ccedilevirdik Fillerde getirilmişti Şicircr ile guumlrk ccedilıkmadırdquo

C Balıḳ Avı Baburnamersquode balık avı [balık tutmak] iccedilin ağ atmak [tor saldurmak] balık ilacı atmak [balık darusı salmak] balıkhaneler hazırlamak [mahicirchaneler yasamak] gibi usucircllerden bahsedilmektedir

Dikkat ccedilekici olarak şu iki usucircl buumltuumln detaylarıyla anlatılmıştır

1 balık darusı salmak Kulan kuyruğu denilen guumlz zamanlarında ccediliccedileklenip taneler bağlayan bir ottan on ndash on iki ccediluval koumlk şıbak denilen ottan ise yirmi ndash otuz ccediluval ezilip suya atılır Bu otların etkisiyle sersemleyen balıklar kolayca yakalanır Ayrıca suyun doumlkuumllduumlğuuml yere parmak kalınlığında dal ccedilubuklardan oumlruumllmuumlş sepetler [ccedilac] koyup sepetlerin etrafına taş yığarlar ve boumlylece akıntıyla gelen sersemlemiş balıklar sepete duumlşer

2 mahicirchaneler yasamak Bu usucircl esasında bir avlanma şekli olmaktan ccedilok guumlnuumlmuumlzdeki balık

ccediliftliklerinin iptidaicirc bir şeklini andırmaktadır Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerin dibine accedilılan ccedilukurlar vasıtasıyla bir havuz oluşturulur Bu havuzun uumlstuuml taşla oumlrtuumllerek balığın girebileceği fakat ccedilıkmayacağı bir delik bırakılır Ne zaman balık yemek istenirse bu ccedilukurlar accedilılarak istenildiği kadar balık alınır Kışın uygulanan bu sistem sadece Lemganat havalisine mahsustur ve başka yerde goumlruumllmemiştir

M E T İ N L E R

Oşbu mevsimde Bārān suyıda balıġnıntilde guumlẕarı bolur Tor bile yana ccedilac baġlap ḳalın balıḳ tutarlar Yana kuumlz maḥallarıda kim ḳulan ḳuyruġı deacutegen ot ccedilıḳıp kemālıġa yeacutetip kuumll ḳılıp dāne baġlar Bu ḳulan ḳuyruġıdın on on

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

30 TAED42 M T BERBERCAN

iki puumlştvāre yana koumlk şıbaḳdın yeacutegirmi otuz puumlştvāre su başıġa keacuteltuumlruumlp yanccedilıp suġa salurlar salġan zamān oḳ suġa kirip mest bolġan balıġnı tuta kirişuumlrler Ḳoyıraḳ bir muumlnāsib yeacuterde ccedilac baġlarlar Ccedilac baġlamaḳ andaḳtur kim tal ḫanccedilalarıdın barmaḳccedila barmaḳccedila ḫanccedilalarını ccedilıġ deacutek toḳurlar Bu ccedilıġnı sunıntilde toumlkuumlluumlr yeacuteride kāvāk ḳoyup etrafıġa taş ḳalarlar Andaḳ kim su bu ccedilıġḳa şarılap tuumlşkey tuumlşken bile ḳoyı oḳ barġay Su ḳoyı barur balıġ ccedilıġnıntilde uumlstide ḳalur Mest bolġan balıġnı yoḳḳarıdın tuta tuta keacuteluumlrler Bu ccedilacda ḳalın tutarlar Guumllbahār suyıda Pervān suyıda ve İstāliacutef suyıda bu ṭariacuteḳa bile tutarlar Yana ḳış Lemġānātta ġariacuteb ṭavr balıġ tutarlar Su toumlkuumlluumlr yeacuterlerde oumly ornıccedila yeacuterni ccediluḳurraḳ ḳılıp occedilaḳ pāyesi deacutek taşlarnı bu ccediluḳurlarda ḳoyup uumlstige taş ḳalarlar Bu yeacuterge su ḳoyıdın bir eacuteşik ḳoyarlar Taşnı andaḳ ḳalarlar kim oşbu bir eacuteşikdin oumlzge hiccedil yeacuterdin balıġ kirip ccedilıḳa almas Bu ḳalaġan taşnıntilde uumlstidin su aḳar Māhiacute-ḫāne lsquoameli ḳılurlar Ḳışlar her ḳaccedilan balıġ keacuterek bolsa bu ccediluḳurlarnıntilde birini accedilıp ḳırḳ eacutellig balıġ bir zamānda keacuteltuumlruumlrler Bu ṭariacuteḳ accedilarlar kim ol ccediluḳurnı mulsquoayyen beacutelguumlluumlk yeacuterde ḳılurlar Ol ccediluḳurnıntilde bir eacuteşigidin başḳa tamām etrafıġa kuumlrinccedil palālı ḳoyup uumlstige taş ḳoyarlar Eacuteşigige ccedilıġ deacutek neacuteme toḳup iki başını bir yeacuterge ḳatıp baġlarlar Yana munıntilde iccedilide yana bir neacuteme ccedilıġ deacutek toḳup beacuterkituumlrler Andaḳ kim aġzı bu ccedilıġ bile berāber bolġay Uzunluġı burunġı ccedilıġnıntilde yarımıccedila bolġay İccedilkerigi aġzını tar ḳılurlar Bu iccedilkerigi ccedilıġnıntilde iccedilkerigi aġzıdın kim kirer uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kirer Uluḳ ccedilıġnıntilde ḳoyıġı aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim balıġ ccedilıka almas İccedilkerigi ccedilıġnıntilde ḳoyıġı iccedilkerigi aġzını andaḳ ḳılıpturlar kim yoḳḳarıġı aġzıdın balıġ kim kirer iccedilkerigi aġzıdın birer birer oumlter Bu iccedilkerigi aġzınıntilde yıġaccedillarınıntilde uccedilını bir ḳılıpturlar bu aġzıdın oumltuumlp uluḳ ccedilıġnıntilde iccedilige kim kirer Ccedilıḳar aġzını ḫod beacuterkitiptuumlrler balıġ ccedilıḳa almas Yansa bu kiccedilik ccedilıġnın iccedilkerigi aġzınıntilde

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 31

şişler cihetidin oumlte almas Bu ccedilıġnı ol ḳoyġan eacuteşikke kim beacuterkituumlrler Māhiacute-ḫānenintilde uumlstuumlnini accedilarlar Gird-ā-girdi ḫod kuumlrinccedil palālı bile mażbūṭtur Her neacute eacutelikke keacutelse bu ccediluḳurda tutarlar Her balıġ kim ḳaccedilsa eacuteşik ḫod bir oḳtur oşol meẕkūr bolġan ccedilıġka tuumlşer anda tutarlar Bu nevlsquo balıġ tutmaḳ oumlzge yeacuterde koumlruumllgen eacutemes (143a5-144a8)

ldquoBu mevsim Bacircracircn suyundan balıkların geccediltiği zamandır Ağla veya sepet bağlayıp ccedilok balık tutarlar Bir de sonbaharda kulan-kuyruğu otundan on on iki yuumlk ve koumlk şıbak otundan da yirmi otuz yuumlk kadar su yanına getirip ezerek suya atarlar ve hemen suya girip sarhoş olan balıkları tutmaya başlarlar Biraz aşağıda ve uygun bir yerde sepet bağlarlar Sepet bağlamak şu şekilde olur Parmak kalınlığında dal ccedilubuklarını ccedilit gibi oumlrerler Bu ccediliti suyun doumlkuumllduumlğuuml yere koyup etrafına taş yığarlar Şoumlyle ki su ccedilağlayarak bu ccedilitin uumlzerine doumlkuumlluumlr ve aşağıya gider Su aşağıya gidince balık da ccedilitin uumlzerinde kalır Sarhoş olan balıkları yukarıdan toplaya toplaya gelirler Bu sepetle ccedilok balık tutarlar Guumllbahar Pervacircn ve İstalif sularında bu şekilde balık tutarlar Kışın Lemganatrsquota garip bir şekilde balık tutarlar Suyun doumlkuumllduumlğuuml yerlerde zemini bir ev yeri kadar kazarak ccedilukurlar yapar ve ocak temeli kadar taşları bu ccedilukurlara koyup uumlzerine taş yığarlar Bu yerlerde su altından bir delik bırakırlar Taşları o biccedilimde yerleştirirler ki bu delikten başka hiccedilbir yerden balık ne girer ne de ccedilıkabilir Su bu yığılmış taş uumlzerinden akar Bu bir balık yuvası vazifesi goumlruumlr Kışın ne zaman balık lazım olursa bu ccedilukurların birini accedilıp kırk elli balığı birden getirirler Bunu şu şekilde accedilarlar Ccedilukuru belirli bir yerde yapar ve ccedilukurun deliğinden başka her tarafına pirinccedil samanı koyup uumlzerine taş koyarlar Deliğine ccedilit gibi bir şey dokuyup iki başını bir yere birleştirerek bağlarlar Onun iccedilinde yine bir parccedila yeri ccedilitle kapatırlar oumlyle ki ağzı bu ccedilitle birlikte ve uzunluğu da evvelki ccedilitin yarısı kadar olur iccedil ağzını dar yaparlar Bu iccedil ccedilitin iccedil ağzından giren balıklar buumlyuumlk ccedilitin iccediline giderler Buumlyuumlk ccedilitin alt tarafındaki ağzını oumlyle yapmışlardır ki yukarı tarafındaki ağzından giren balık iccedil ağzından birer birer geccediler Bu iccedil taraftaki ağzın ağaccedillarının uccedillarını birleştirmişlerdir balıklar bu ağızdan geccedilip buumlyuumlk ccedilitin iccediline girerler Ccedilıkılacak ağzı kapatılmış olduğundan balık ccedilıkamaz Geri doumlnerse bu kuumlccediluumlk ccedilitin iccedil ağzının şişleri yuumlzuumlnden geccedilemez Bu ccediliti o bırakmış oldukları deliğe koyarlar Balık yuvasının uumlzerini accedilarlar Etrafı da pirinccedil samanıyla kapalıdır Bu ccedilukurda ele ne geccedilerse yakalarlar Balık kaccedilsa bile delik bir tane olduğu iccedilin o ccedilite duumlşer ve orada tutarlar Bu tuumlr bir balık avı başka yerde goumlruumllmemiştirrdquo

Balıḳ dārūsını suġa salıp bir pāre balıġ tutuldı (240a3) ldquoSuya balık otu atıp bir miktar balık tutuldurdquo

Pervān suyı ḳatılışıda Pervān suyıġa bu eacutel duumlstūrı bile balıḳ darūsı salıp ḳalın balıḳ tutuldı (240b5)

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

32 TAED42 M T BERBERCAN

ldquoPervacircn suyunun katıldığı yere gidip o civardaki ahalinin usuluumlyle Pervacircn suyuna balık otu atarak birccedilok balık tutuldurdquo

Bārān suyıda ṣeyyādlar bir pāre balıḳ tuttılar (249a6) ldquoBacircracircn suyunda avcılar bir miktar balık tuttularrdquo

Namāz-ı piacuteşiacuten andın atlanıp yasaġan māhiacute-ḫānelerde balıḳ tuttılar (251a7) ldquoOumlğle vaktinde oradan kalkıp bu iş iccedilin oumlzel olarak yapılmış olan balıkhanelerde balık tuttularrdquo

Ṣabāḥı atlanıp balıḳḳa tor saldurduk (251a12) ldquoErtesi guumln kalkıp balıklara ağ attırdıkrdquo

Şemlsquo yaruġıġa ḳalın balıḳlar yıġılıp su yuumlzige ccedilıktılar Meacuten ve yana yavuġumdaġılar eacutelik bile ḳalın balıḳ tuttuk (378a12-13)

ldquoMumun ışığına birccedilok balık toplanarak su uumlzerine ccedilıktı Ben ve yanımdakiler elle birccedilok balık yakaladıkrdquo

Hindistān balıġlarınıntilde gūştı leẕiacuteẕ bolur ıdı ve ḳıltıġı bolmas lsquoAceb ccediluşt balıġlardur Bir ḳatla bir sunıntilde iki ṭarafıdın tor salıp keacuteldiler Tornıntilde her ṭarafı sudın yarım ḳarıdın koumlprek yoḳḳarı eacutedi Balıġlarnıntilde koumlpregi tordın bir ḳarı yoḳḳarraḳ saccedilrap saccedilrap oumlttiler (282a10-13)

ldquoHindistan balıklarının eti lezzetlidir kılccedilığı yoktur Ccedilok ccedilevik balıklardır Bir defa adamlarımız bir suyun iki tarafından ağ atıp geldiler Ağın her tarafı yarım karıdan fazla suyun uumlstuumlndeydi Balıkların birccediloğu ağı bir karı daha yukarı sıccedilrayarak aştılarrdquo KAYNAKCcedilA

ARAT R R Gazi Zahiruumlddin Muhammed Babur Vekayi Baburrsquoun Hatıratı C I-II 2 bs TTK Yayını Ankara 1987 Baburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Babur Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi 5 İstanbul 2006

ATAR Hasan Huumlseyin ATEŞ Celal ldquoTuumlrklerde Tarih Boyunca Su Uumlruumlnleri Avcılığırdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 269-281

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamında Avcılık Kuumlltuuml ve Av İyesirdquo FolklorEdebiyat S 44 20054 s 49

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

Tuumlrk Dili ve Kuumlltuumlruuml Accedilısından Baburnamersquode Avcılık TAED42 33

BAYAT Fuzuli ldquoSosyo-Ekonomik Bağlamlı Avdan Bozkır Eğlence Avlarına Geccedilişrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 1-11

BAYUR H Y ldquoBaburname (Vekayi) Gazi Zahireddin Muhammed Baburrdquo Oumlnsoumlz Kabalcı Yayınevi 266 Şark Klasikleri Dizisi5 İstanbul 2006

BERBERCAN M T Baburrsquoun Hatıratında Geccedilen Hayvan Adları ve Bunların Tuumlrk Dili Accedilısından Değerlendirilmesi İUuml Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Yayımlanmamış Yuumlksek Lisans Tezi İstanbul 2008

BEVERIDGE A S The Baacutebar-naacutema Being the autobiography of the emperor Baacutebar the founder of the Moghul Dynasty in India written in Chaghataacutey Turkish now reproduced in facsimile from a manuscript belonging to the late Sir Saacutelaacuter Jang of Haydaraacutebaacuted and edited with a preface and indexes E J W Gibb Memorial Series London 1971

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrklerde Av Kuumlltuumlruuml ve Muumlessesesirdquo VII Tuumlrk Tarih Kongresi Tuumlrk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1972 s 169-174

CAFEROĞLU A ldquoFilolojide İnsan ve Hayvan Soybirliğirdquo TDAY Belleten 1968 s 1-15

CAFEROĞLU A ldquoTuumlrk Onomastiğinde lsquoKoumlpekrsquo Kuumlltuumlrdquo TDAY Belleten 1961 s 1-11

CcedilELİK Şenol ldquoOsmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirnersquonin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikacircrgacirch)rdquo XIII Tuumlrk Tarih Kongresi C III Ankara 1999 s 1888

CcedilORUHLU Yaşar ldquoTuumlrk Sanatında Av Sembolizmirdquo Arkeoloji ve Sanat S 76 Ocak-Şubat 1997 s 18-20 23-24

CcedilORUHLU Yaşar Tuumlrk Sanatında Hayvan Sembolizmi Seyran yay İstanbul 1995

DOHSSON Muraja Moğol Tarihi ccedilev Mustafa Rahmi Matbaa-i Amire İstanbul 1340-1342

GASSET Joseacute Ortega Y Avcılık Uumlstuumlne ccedilev Derin Tuumlrkoumlmer Yapı Kredi yayınları 2 baskı İstanbul 2005

GOumlKYAY O Ş Dedem Korkudun Kitabı Milli Eğitim Basımevi İstanbul 2004

GUumlVEN Ouml HERGUumlNER G ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avcılığın Temel Dayanaklarırdquo PAUuml Eğitim Fakuumlltesi Dergisi Vol 5 1999 s 32-47

HASAN BEY RUMLU Şah İsmail Tarihi ccedilev Cevat Cevan Ardıccedil yayınları Ankara 2004

İNAN Abduumllkadir Tarihte ve Buguumln Şamanizm TTK yay 5 bs Ankara 2000

KAFESOĞLU İbrahim Tuumlrk Milli Kuumlltuumlruuml Oumltuumlken yay İstanbul 1998

KARAMANLIOĞLU A F Guumllistan Tercuumlmesi TDK yay Ankara 1989

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367

34 TAED42 M T BERBERCAN

KAYA Muharrem Dede Korkut Kitabı ve Manas Destanında Av Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 96-106

LESSING F D Moğolca ndash Tuumlrkccedile Soumlzluumlk ccedilev G Karaagaccedil C I-II TDK yay Ankara 2003

NASKALİ GUumlRSOY E ALTUN O H Av ve Avcılık Kitabı Kitabevi yay İstanbul 2008

ROSS E Denison Kuş İsimlerinin Doğu Tuumlrkccedilesi Manccediluca ve Ccedilince Soumlzluumlğuuml ccedilev E Guumlrsoy Naskali TDK Yayınları 605 Ankara 1994

SAGİTOV M M ldquoBaşkurt Folklorunda Hayvanlara Tapınmardquo ccedilev Nuri Yuumlce TDAY Belleten [1986] 1982 - 1983 s 125-132

SCULLY John ldquoA Contribution to the Ornithology of Eastern Turkestanrdquo Stray Feathers Vol IV 1876

SERTKAYA O F Mongolian Words and Forms in Chagatay Turkish (Eastern Turki) and Turkey Turki (Western Turki) TDAY Belleten 1987rsquoden Ayrıbasım Ankara 1992 s 265-280

SUumlMER Faruk ldquoDede Korkut Destanında Bazı Hayvanlara Dairrdquo I Uluslar Arası Tuumlrk Folklor Kongresi Bildirileri Milli Folklor Araştırmaları Dairesi Ankara 1976

ŞENEL Alacirceddin İlkel Topluluktan Uygar Topluma Bilim ve Sanat yayınları Ankara 1995 s 67-70

ŞUumlKUumlROV Q ldquoSafevicirclerde Av Merasimlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 57-71

TUumlRKMEN Mustafa N ldquoOsmanlıda Av Seferlerirdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I 2009 s 22-32

TURAN Osman On İki Hayvanlı Tuumlrk Takvimi İstanbul 1941

YAZICI Hasan ldquoDede Korkut Hikacircyelerinde Avrdquo Acta Turcica Ccedilevrimiccedili Tematik Tuumlrkoloji Dergisi ldquoTuumlrk Kuumlltuumlruumlnde Avrdquo Vol I Ocak 2009

YILDIZ Naciye Manas Destanı (W Radloff) ve Kırgız Kuumlltuumlruuml ile İlgili Tespit ve Tahliller TDK yay Ankara 1995 s 364-367