ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Аливаа биет буюу матери нь “АТОМ” гэх өчүүхэн жижиг хэсгүүдээс тогтдог. Атомууд нь цөм,түүнийг тойрон эргэх элетронуудаас бүрддэг. Зарим цөм нь тогтвортой байхад зарим ньтогтворгүй шинж чанартай байдаг. Өөрөөр хэлбэл цөмийн энэхүү тогтворгүй байдлыг цацрагидэвхт шинж чанар гэдэг. Энэ нь цөм өөрөөсөө аяндаа цацраг ялгаруулдаг шинж чанар юм.

ЦАЦРАГ

Нарыг тойроод гараг эрхэс байдаг шиг Атомын цөмийгтойрон электрон эргэж байдаг. Нар өөрөөсөө гэрлийнцацраг гаргадагтай нэгэн адил атомын цөмөөс гарахдолгион буюу энергийн урсгалыг цацраг гэж нэрлэдэг. Иймцацрагийг ионжуулагч цацраг гэнэ.

ЦАЦРАГ ИДЭВХ

ХААНААС ГАРДАГ ВЭ?

Хүний авч байгаашарлагын

орчим нь байгалийн шарлага

70%

Тогтвортой

Тогтворгүй

Менделеевийн үелэх системийн зарим элементүүд нь (одоогоор танигдсан 116-с 28 нь)цацраг идэвхт изотоп хэлбэрээр оршдог. Тухайлбал уран, плутони, ради зэргийг дурьдажболно.

Матер

АтомЦөм

Цацрагийг дотор нь ионжуулагч болон иожуулдаггүй цацраг гэж хуваадаг. Ионжуулдагцацрагийн урсгалд өртөх биеийн атомууд нь нэг ба үүнээс дээш электроноо алддаг.Ингэснээр уг биеийн атомууд “ион” болон хувирч, тухайн биеийн эд эсийн бүтцийгөөрчилдөг тул ионжуулагч цацраг гэж нэрлэсэн.

ЦАЦРАГ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

ЦАЦРАГИЙН ТӨРӨЛ

Ионжуулагч цацрагийг масс, цахилгаан цэнэгээр Альфа, бета, гамма, нейтрон гэж ангилладаг. Альфацацраг нь хүнд жинтэй нэмэх цэнэгтэй, бета цацраг нь хөнгөн жинтэй сөрөг цэнэгтэй, нейтрон нь хүнджинтэй боловч цахилгаан цэнэггүй, гамма цацраг нь массгүй, цахилгаан цэнэггүй цацраг юм.Ионжуулагч цацраг нь масс, цахилгаан цэнэгээсээ хамаарч юмсыг нэвтлэх чадвар нь харилцанадилгүй байдаг.

Альфа (α)

Бета (β)

Гамма (γ)

Рентген X-rays

Нейтрон (n)

α- цацраг зогсоно

β-цацраг зогсоно

γ and X- суларна.Neutron цацраг

суларна

Цаас

Хөнгөн цагаан ялтас

(Нимгэн металл ялтас)

Хар тугалга/Төмөр хавтан

(зузаан хавтан)Ус/Бетон

Гар утас,

радио

долгион

Богино

долгионы

зуух

Хэт улаан

туяаҮзэгдэх

гэрэл Хэт ягаан

туяа

Рентген

туяа

Гамма

цацраг

Эрчим

хүчний

шугам

Бага

энергитэй

Их

энергитэй

Ионжуулдаггүй цацраг Ионжуулагч цацраг

Долгионы

урт, м

Ионжуулагч цацрагийн эх үүсвэрийг БАЙГАЛИЙН болон ЗОХИОМОЛ гэж хоёр хуваадаг. Байгалийнцацрагийн эх үүсвэр гэдэгт нарны аймгийн гараг эрхэс болон байгаль дээр байдаг хөрс, чулуулаг,ургамал буюу эх дэлхий маань бүхэлдээ хамаарна. Зохиомол эх үүсвэр гэдэгт хүний үйлажиллагаанаас үүдэлтэй цацрагийн үүсгүүрийг хамруулах буюу атомын цахилгаан станц, цөмийнбайгууламжаас гаргаж авсан эх үүсвэрийг хэлнэ.

ЦАЦРАГИЙН ЭХ ҮҮСВЭР

ЦАЦРАГИЙН

Сансрын уудмаас янз бүрийн энергитэй цацрагийн урсгал дэлхийд иржбайдаг. Эдгээр цацрагийн нөлөө нь газрын өргөрөг, уртраг, өндрөөсхамааран янз бүр байдаг.

САНСРААС

Газрын хөрсөн дэх уран, тори, кали болон тэдгээрийн задралаас гарах олонтооны цацраг идэвхт элементүүд нь цацраг ялгаруулж байдаг. Эдгээр ньхөрсний төрөл, бүс нутгаас шалтгаалан өөр өөр байдаг

ХӨРС, ЧУЛУУЛГААС

АГААР

Газрын хөрс, барилгын материалд агуулагдах радийгаас альфа цацраг

идэвхт радоны хий ялгардаг. Энэ хий агаарт хуримтлагдаж, амьсгалын

замаар хүний биед нэвтрэн ордог.

ХООЛ ХҮНС, УНДНЫ УС

Хоол хүнсээр дамжиж цацраг ивэхт элемент хүний биед нэвтэрч болдог.Биед орсны дараа эдгээр элементүүд эд эс, ясны хананд бэхжинэ. Ийммаягаар хүний биед дунджаар 4500Бк калий болон 3700Бк нүүрстөрөгч-14агуулагддаг. Дотоод шарлага дунджаар нэг хүн жилд 0.2 мЗв байдаг.

ЭХ ҮҮСВЭРҮҮД

БАЙГАЛИЙН

ЦАЦРАГ ИДЭВХИЙН НӨЛӨӨ ХҮНИЙ БИЕД

Альфа, бета, гамма, Х цацрагуудамьд бие организмд нөлөөлдөг.Тэдгээрийн урсгалд өртөх биеийнатомууд нь нэг ба үүнээс дээшэлектроноо алддаг. Ингэснээр угбиеийн атомууд “ион” болонхувирч, тухайн биеийн эд эсийнбүтцийг өөрчилдөг. Ийм учирцацраг идэвхт туяаг “ионжуулагч”гэж нэрлэдэг. Эд эсэд үйлчилжбайгаа цацраг идэвхийн голмеханизм нь энэхүү ионжуулахүзэгдэл юм. Цацраг идэвхийгмэдэрч хэмждэг тусгай багажууд(Гейгер-Мюллерийн тоолуур,ионжуулах камер, сцинцилаторындетектор) буюу цацрагийн шинжчанарыг таньдаг тонтог төхөөрөмжбайдаг (фото зургийн хальс гэхмэт).

Шарлагын тун, шарлагад өртсөн хугацаа, байдал, цацрагийн төрлөөсөө шалтгаалж цацраг туяа биеорганизмд харилцан адилгүй нөлөөлдөг. Цацраг нь хүний бие организмд гадаад болон дотоодшарлагыг үзүүлдэг. Цацрагийн урсгалд байгаа хүн шарлагад өртдөг. Цацраг идэвхт бодист хүрч, түүгээрамьсгалж, түүнийг залгисан хүн бохирдох буюу дотоод шарлагад өртөнө.

Ионжуулах үзэгдэл

Ионжуулсан цацрагийн эртүеийн нөлөө энэ нь шарлагынөндөр тун буюу (0.2 3в) гэсэнтодорхой босго утгаас эхлэнажиглагддаг. Шарлагын тун ньцусанд ямар нэг өөрчлөлтбайхгүй байхаас эхлээдэмчилгээгүй тохиолдол хүртэлөөр өөр байдаг (153в).Ионжуулсан цацрагийн хожууүеийн нөлөө, их тунтайцацрагийн үйлчлэл нь ихэнхдээгенийн молекулуудад үйлчилж,төрөл бүрийн сөрөг нөлөөүзүүлэх магадлалтай (хортхавдар, цусны цагаан эсийнбөөм, генетикийн өөрчлөлт)байдаг. Эдгээр өөрчлөлтүүд тэрбүр илрээд байдаггүй.Ерөнхийдөө энэ өөрчлөлтүүд ньшарлагын тунгийн хэмжээ ихсэхтусам нөлөө нь их байдаг (туннь бага тусмаа нөлөө нь бага).

Цацрагийн сөрөг үр дагавар

Цөмийн задралын үед цацраг ялгардаг. Ялгарах цацраг нь өөр өөрийн шинж чанартай байхба бодисыг нэвтлэх чадвараараа дараах ангилалд хуваагдана.

ЦАЦРАГ ИДЭВХИЙН ТӨРӨЛ

γα βI II III

Нэвтрэх чадвар хамгийн Багатай альфа цацраг

Нэвтрэх чадвар сайтай бета цацраг Нэвтрэх чадвар маш өндөртэй гамма цацраг

Гелийн атомын цөм болох эерэгцэнэгтэй (2 протон мөн 2 нейтрон)альфа цацраг нь агаарт 2,5-8,5 см-тзөөгдөнө. альфа цацраг нь хуудасцаас эсвэл хүний биеийн арьсыг

нэвтэлж чадахгүй.

Электроны урсгал нь бета цацрагюм. Бета цацраг нь агаарт хэдэнметрт зөөгдөнө. Энэхүү цацраг ньхүний биеийн арьсны өнгөндавхрагыг нэвтэлж чаддаг. Бетацацраг нь хөнгөн цагаан ялтасболон шилийг нэвтэлж чадахгүй.

Фотоны урсгал нь гамма цацрагюм. Гамма цацраг нь гэрлийнцацраг мөн рентген туяаны нэгэнадил цахилгаан-соронзончанартай. Бетон, хар тугалга зэрэгнягтрал өндөртэй материал ньгамма цацрагийг зогсооно.

ЦАЦРАГИЙН ХАМГААЛАЛТЦацраг идэвхт үүсвэрээс хамгаалж, шарлагад өртөхгүйн тулд аюулгүй ажиллагааны дүрмийг чандлан баримтлах шаардлагатай.

3%

Агаар мандлын тунадасаас

37%

Радон хийнээс(байгалийн хий)

Сансраас

10%12%

Хөрснөөс

9%

Хүний бие өөрөөсөө

Эмчилгээ шинжилгээнээс

29%

Байгалийн цацраг идэвхЗохиомол цацраг идэвх

Цацрагаас хамгаалах гурван арга:

Бие организм болон цацраг идэвхт эхүүсвэр хоёрын хоорондын зай ньхамгаалах эхний арга юм. Ингэснээршарлагад өртөх газарт хамгаалалтынбүс бий болгож, үйл ажиллагаагзайнаас гүйцэтгэдэг.

Шарлагад өртөх хугацааг шарлагынбүсэд хянадаг. Шарлагад өртөххугацаа ихсэх тусам шарлагынүйлчлэл нь ихэсдэг.

Хар тугалга эсвэл тодорхойстандарт бүхий зузаантайбетоноор хамгаалалтыг хийжгамма цацрагаас хамгаалдаг.Хэдэн метрийн зузаантай усанхамгаалалт ч бас байдаг.

Цацрагаас хамгаалах

Цацрагийн хамгаалалтын гол зорилго нь хүмүүсийг цацрагийнхэт өндөр тун авахаас сэргийлэх явдал юм. Ионжуулах цацрагаасхамгаалахын тулд тунгийн хязгаарыг аль болох багаар тогтоодог.Үүнд энгийн иргэд болон цацрагтай ажиллагсад хамаарна. Тунгтогтмол хянаж, хэмждэг. Хувийн дозиметрээр эрсдэлтэй орчиндажиллаж байгаа ажилтан тус бүрийн шарлагын тунг хянадаг.Хүн амын шарлагын тунг орчны цацрагийн идэвхийн түвшнийхэмжилтийг хэмждэг.Олон улсын эрдэм шинжилгээний байгууллагууд Цацрагхамгааллын олон улсын хороо буюу НҮБ-ын дэргэдэх цацрагийннөлөөллийн эрдэм шинжилгээний хороо, түүнчлэн улс тусбүрийн эрх барих байгууллагууд нь зааварчилгаа гаргаж, хуульдүрмийн хэрэгжилт, хамгаалалтын нормыг сахиж байгаа эсэхийгхянана.

ЦАЦРАГИЙНшарлагын хэмжээ

УРАНЫ ТУХАЙ

Ураны хэрэглээ зөвхөн цахилгаанүйлдвэрлэлээрхязгаарлагддаггүй. Уран болонбусад цөмийн материалыгсансар судлал, хүнсний аюулгүйбайдал, эрүүл мэндийн салбартхэрэглэдэг. Цөмийн энергийнкомиссын мэдээлснээр МонголУлсын хэмжээнд цацрагийгдараах 6 салбарт хэрэглэжбайна. Үүнд:

Эрүүл мэнд: Рентген зурагавахад цацрагийг хамгийн өргөнашигладаг. Хорт хавдрын эсустгах цацрагийн эмчилгээндионжуулагч цацрагийн энергиашигладаг.

Хүнс, хөдөө аж ахуй: Вирус, нянустгах, хоол хүнсний савлагааариутгах.Геологи, уул уурхай: Геологийнтогтоцуудын насжилтыг тогтоох.Боловсрол, шинжлэхухаан: Түүхийн дурсгалт зүйлсийннасжилт тогтоох.Байгаль орчин: Ус, агаарынбохирдлын судалгаа.Үйлдвэрлэл: Бараа материалынчанарын хяналт, агаартхуримтлагдсан төрөл бүрийн хийилрүүлэх (тухайлбал гал мэдрэгч).

Байгалийн уран Уран хэрэглээ

Уран нь манай гарагийнус, хөрс, хад чулуундөргөн тархсан байгалийнметалл юм. Хүний биед ч90-150 микро-граммхүртэлх хэмжээний уранагуулагдаж байдаг.

Ураны байгалийн цацраг идэвх ньдэлхийн царцдасыг хөрөхөөс хамгаалдагдулааны үндсэн эх үүсвэрийн үүрэггүйцэтгэдэг. Энэ чанараараа уран ньцахилгаан эрчим хүч гаргах цөмийнүйлдвэрийн гол түүхий эд болдог.Уран далай, тэнгисийн ус гэх мэтчилэнхаа сайгүй байдаг. Уран их хэмжээгээрилэрсэн газруудад ураны уурхайажиллуулдаг.

1 грамм уран = 2.8 тн

нүүрс

УРАНЫ ОЛБОРЛОХ ТЕХНОЛОГИ

ДЭЛХИЙН УРАНЫ НӨӨЦ

59,462

46%

TITLE

• ИЛ БОЛОН ДАЛД

УУРХАЙН АРГА

50%

TITLE

• ГАЗРЫН ДОР

УУСГАН ОЛБОР-

ЛОХ АРГА

4%

TITLE

• ДАЙВАРБҮТЭЭГ-ДЭХҮҮН БАЙД-ЛААР

Газрын дор уусган олборлох технологи

Геологийн нөхцөл тохиромжтойбайх үед Газрын доор уусганолборлох аргыг агуулга багатайураны ордыг олборлоходашиглах боломжтой.Бага хэмжээний гүнийүйлдвэрлэлийн усыг соруулжаваад, 2 хувийн концентрацтайхүхрийн хүчил нэмнэ.Хүчилжүүлсэн усны рН буюухатуулаг нь 1,5 байдаг.Хүчилжүүлсэн усыг ураныхүдэржилт байрлах уст үе рүүшахах цооногоор шахна. Угуусмал хүдрийн биетээрнэвтрэхдээ өөртөө ураныгуусгаад, цаашлаад соруулахцооногт хүрч газрын гадаргa руусорогдон гарч ирснээрболовсруулах хэсэгт хүргэгддэг.Үүний дараа ураныг шингэнээс ньсалган, худалдаалах боломжтойураны концентрат буюу ураныхүдрийн бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэнэ.ГДУО аргыг ашигласнаар уранагуулагч хүдрийг газрын гадаргадгаргаж ирэлгүй металыг ньолборлодог.

ГДУО арга нь ил болон гүнийуламжлалт уурхайн аргуудтайхарьцуулахад эдийн засгийн үрашиг, техник технологи мөнбайгаль орчны хувьд олон давууталтай улам өргөн ашиглагдахболсон билээ. Үүнд:� Хөрөнгийн зардал бага (уурхайн

хүнд машин, тоног төхөөрөмжшаардлагагүй, хүдэр бутлахгүй,боловсруулах үйлдвэр нь илүүэнгийн)

� Үйл ажиллагааны зардал бага(тэсэлгээ, хөрс хуулалт хийхгүй)

� Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлынуян хатан байдал

� Хаягдал буюу хүдрийн биетийгзөөвөрлөхгүй

� Ил нүх, хаягдлын овоолгоүүсэхгүй

� Олборлолт хийхэд ус шавхахшаардлагагүй

� Байгалийн төрхийг хамгийн багахөндөнө

� Хамгийн бага хэмжээндшуугиан, тоос, дизель зэргийгялгаруулна (хүнд техник тоногтөхөөрөмжийн хэрэглээхамгийн бага, тээвэрлэлтийнзам үүсэхгүй) зэрэг давуу талтай

2018 оны байдлаар нийт59,462 тн уран олборлосноос50% орчмыг газрын доруусган олболох технологийгашиглан олборлосон байна.

ӨНӨӨДӨР УРАНЫГ УЛАМЖЛАЛТ БУЮУ ИЛУУРХАЙ, ДАЛД УУРХАЙН АРГААР,УЛАМЖЛАЛТ БУС БУЮУ ГАЗРЫН ДОР УУСГАНОЛБОРЛОХ АРГААР МӨН ДАЙВАРБҮТЭЭГДЭХҮҮН ХЭЛБЭРЭЭР ОЛБОРЛОЖБАЙНА.

Дэлхийн уран олборлолт

АвстралиАвстрали

1,664,100 т

23%

МонголМонгол

166,657 т

2%

БНХАУБНХАУ

272,500 т

5%

КазахстанКазахстан

745,300 т

13%

КанадКанад

509,000 т

9%

ОХУОХУ

507,800 т

9%

НигерНигер

291,500 т

5%

ӨАБНУӨАБНУ

322,400 т

6%

НамибиНамиби

267,000 т

5%

БразилБразил

276,800 т

5%

Нийт нөөц 6.1 сая.тн уран.